Posljednji ciklus masovnih antikapitalistikih borbi u Evropi i Sjevernoj Americi dogaa se na univerzitetima na internetskoj stranici namijenjenoj praenju zaposjednutih

h fakulteta po Evropi (Zur Politik 2009), u jednom je trenutku u ljeto 2009. cijela karta Evrope bila prekrivena crvenim tokama. Teorijska proizvodnja koja je pratila te bitke, od Kalifornije do Zagreba, bila je na poetku kritika analiza privatizacije, uvoenja ili povisivanja kolarina, budget cuts, otputanja univerzitetskih radnika i radnica u ime smanjenja trokova i optimalizacije djelovanja, promjena u nainu voenja i upravljanja univerziteta po modelima koji vrijede za poslovni svijet, smanjenja opsega javnog financiranja univerziteta i pritiska na univerzitete da vie sudjeluju s privredom i trae si financije tamo (naravno pod uvjetima koje diktira business). Prva reakcija pobunjenih studenata i studentica te profesora i profesorica bila je stoga odbijanje i borba za ouvanje statusa quo javnog i autonomnog univerziteta ne kolarinama, za javno financiranje univerziteta i besplatno visoko obrazovanje; ne poslovnim modelima i suradnji s privredom, za autonomiju univerziteta; ne otputanjima i smanjenju trokova, za ouvanje radnih mjesta, ugroenih odsjeka (uzmimo filozofije na Middlesex University) i dosadanjih uvjeta rada.

Rascjepi

unutar

univerzitetskog

polja

Prva faza tih borbi udruila je studente i univerzitetske radnike u jedinstvenim opim zahtjevima za zaustavljanjem privatizacije, usvajanja poslovnih modela upravljanja te za autonomiju univerziteta, dok je nastavak borbi, u kojima su se zahtjevi, teorijska refleksija i politika i klasna gledita, jasnije artikulirali, zaotrio odreene rascjepe unutar suvremenog univerzitetskog polja: rascjep izmeu prirodoslovno-tehnikog i drutvenoznanstveno-humanistikog dijela univerzitetskog polja, izmeu studenata i profesora te izmeu nieg akademskog kadra i etabliranih akademskih mandarina. Prirodoslovno-tehniki dio univerzitetskog kadra bio je u globalnim pritiscima za privatizacijom i reorganizacijom univerziteta po poslovnim modelima manje na udaru nego li drutvenoznanstvenohumanistiki dio te ujedno i stoga osjetno manje prisutan kao mjesto borbe protiv neoliberalnih reformi univerziteta. Simbioza (ili, po poslovnoj metafori, sinergija) izmeu prirodoslovno-tehnikog dijela univerziteta i privrede ve je naime u ishoditu tjenja i neposrednija prirodoslovlje proizvodi otkria, koja su znaajna za inovacije u industrijskoj proizvodnji, transportu i logistici. Razvoj fizike, kemije, molekularne biologije, strojarstva i elektrotehnike kljuan je za poboljavanje industrijske mainerije, bri transport proizvoda i bolju komunikaciju te koordinaciju izmeu pojedinih industrijskih sektora. Tehniki dio univerziteta proizvodi za privredu upotrebljive i zapoljive kadrove, koji znaju upotrebljavati i implementirati nove tehnologije, koji poveavaju produktivnost i uinkovitost industrijske proizvodnje. Prirodoznanstveno-tehniki dio suvremenog univerziteta tradicionalno je povezan s procesom industrijske revolucije, beskonanih tehnolokih inovacija i revolucija, koje omoguavaju beskonano poveavanje produktivnosti, a time i beskonane akumulacije (industrijskog) kapitala.

Drutvene

znanosti

danas

doprinose

reprodukciji

kapitalistikog

sistema

Drutvenoznanstveni dio univerziteta je, s druge strane, u prilino proturjenoj poziciji ako je u povijesnoj situaciji poetaka industrijske revolucije jo bilo dovoljno to su sociologija, psihologija i

politika filozofija (danas politologija) producirale ope nauke o racionalnom i moralnom ureenju drutva u uvjetima znanstvene autonomije, to se od sredine dvadesetog stoljea, a posebno od osamdesetih godina nadalje, pokazalo nedostatnim. Kriza voenja sve veih i sve kompleksnijih korporacija zahtijevala je sve konkretnija, goal-oriented istraivanja (Mirowaki 2008., 154-158), pritisak radnikih i novih drutvenih pokreta ruio je osnove stabilnog, korporativnog i patrijarhalnog kapitalistikog drutva, dok je poveavanje drutvene nejednakosti i socijalnih problema, kao posljedica globalne neoliberalne kontrarevolucije, od drutvenih znanosti zahtijevalo vie od openitih moralnih naputaka i naela. Drutvene znanosti zato su se u zadnjih trideset godina reorganizirale po dvije osi: na jednoj strani kao studiji organizacija, menagementa, javne uprave, policy analysis te na drugoj strani kao studije spolova i seksualnosti, identiteta, ivotnih stilova i kulturni studiji. Tako danas konstruktivno doprinose reprodukciji kapitalistikog sistema ako prirodne znanosti brinu za znanstvena otkria, koja poveavaju produktivnost tehnolokim inovacijama i omoguuju uvoenje novih strojeva u proizvodnju, drutvene znanosti brinu za proizvodnju znanja, koje omoguava beskonane reorganizacije radnog procesa, to su dvije osnovne tehnologije koje omoguavaju ono to Marx (1987., 436-467) naziva proirenom reprodukcijom. Kako nove mainske tehnologije, tako i nove tehnologije menagementa radnog procesa, povisuju uinkovitost i produktivnost (kako u industrijskom, tako i u sektoru usluga), ime povisuju proizvodnju vika vrijednosti, koja, reinvestirana u obliku profita omoguava proirenu reprodukciju. To predstavlja osnovnu podjelu rada u suvremenom univerzitetskom polju, s time da drutvene znanosti, osim znanja upotrebljivih za reorganizaciju radnog procesa, jo proizvode i znanja upotrebljiva u marketingu, promociji, oglaavanju i drugim djelatnostima, nunima za prodaju proizvoda. Kako prirodne, tako i drutvene znanosti u kapitalizmu mogu u svojim konkretnim aktivnostima biti autonomne, pod uvjetom da nisu stvarno autonomne mogu se oslanjati na javno financiranje, uspjeno ga nadopunjavajui javnoprivatnim partnerstvima, bez neposredne cenzure ili uplitanja vanjskih aktera u rad i organizaciju znanstvene struke, pod uvjetom da su znanja i otkria koja proizvode upotrebljiva za proirenu reprodukciju te da su kadrovi koje osposobljavaju zapoljivi i upotrebljivi za trite radne snage. Obje discipline mogu biti autonomne na mikroravni svoje svakodnevne proizvodnje, samo ako nisu na opoj ravni neovisne od zahtjeva i potreba industrije, menagementa, javne uprave, demokratske governance i proizvodnog sektora.

Humanistika je, s druge strane i jo posebno u trenutku neoliberalnih reformi univerziteta, posebno osjetljivo i problematino podruje, poto se u njemu zgunjavaju sva proturjeja, karakteristina za poloaj univerziteta u kasnom kapitalizmu. U javnim raspravama o univerzitetu i neoliberalizmu humanistika esto nastupa kao sinegdoha za univerzitet u cjelini, i to na obje strane debate apologeti i apologetkinje neoliberalizma tako esto govore o neupotrebljivosti i suvinosti akademskog filozofiranja te potrebi za praktinim i upotrebljivim znanjem (previajui pri tome da sve univerzitetske discipline osim humanistike ve dugo proizvode ba praktina i primjenjiva znanja), dok zagovornici i zagovornice javno financiranog i autonomnog univerziteta govore o univerzitetu kao hramu duha i obrani svete ostavtine humanizma (pri emu zaboravljaju da duh i humanizam vladaju samo u disciplini humanistike, da je egzorcizam bio konstitutivno postupanje moderne pozitivne prirodoslovne znanosti i da dananje tehnokratske drutvene znanosti ve desetljeima nisu vie humanistike). Ali humanistika je stvarno najvie na udaru neoliberalnih reformi univerziteta ba zbog svog specifinog poloaja te neoliberalni napad na humanistiku, koji je openito u zadnjem desetljeu iznimno nasilan i unitavajui, ne predstavlja poseban primjer opeg procesa neoliberalnih reformi

univerziteta, ve poseban primjer posebnog procesa, koji je karakteristian samo za polje humanistike. Dok se u kasnom kapitalizmu pitanje autonomije prirodoslovlja niti ne postavlja (prirodne znanosti moraju djelovati po vlastitim pravilima i organizacijskim naelima ba zato da bi mogle proizvoditi otkria, upotrebljiva i nuna za industriju openita neautonomija prirodoslovlja uvjet je za njegovu konkretnu autonomiju), mogu i drutvene znanosti na jednak nain biti upotrebljive za kapitalizam, pod uvjetom da se reorganiziraju i preusmjere od ope sociologije, psihologije itd., prema konkretnim, aplikabilnim istraivanjima, da poveaju ulogu statistikih metoda te svoju epistemologiju i nain organizacije priblie prirodoslovnima, humanistika predstavlja polje stvarne autonomije, proizvodnje znanja, koje je (recimo filozofija, knjievna teorija, povijest umjetnosti itd.) za neoliberalni kapitalizam stvarno sasvim neupotrebljivo te u neoliberalnoj retorici, suvino.

Humanistika

poseban

primjer

posebnog

procesa

Humanistika predstavlja disciplinu teorijske proizvodnje koja ni na jednoj toci, niti pri tehnolokim inovacijama niti pri organizaciji radnog procesa, niti pri trenju i prodaji niti pri organizaciji usluga koje omoguavaju opu infrastrukturu za proirenu reprodukciju kapitala i (zdravstvo, kolstvo, kultura) reprodukciju radne snage, nije korisna za reprodukciju kapitalistikog sistema. Proces budget cuts, ukidanja smjerova, programa i odsjeka te masovnog otputanja univerzitetskih radnika i radnica stoga je u velikoj veini sluajeva usmjeren protiv humanistike pa nije karakteristika neoliberalnog odnosa spram univerziteta ili znanosti u cjelini istovremeno s oduzimanjem sredstava odsjecima za filozofiju i otputanjem povjesniara i antropologa, na globalnoj se ravni sve vie javnih ili korporacijskih sredstava namjenjuje za osnivanje poduzetnikih inkubatora, primijenjenopravnih fakulteta ili odsjeka za ovu ili onu vrstu menagementa. Neoliberalna obrazovna politika ne znai barbarstvo, koje slijepo unitava sva velika duhovna dostignua evropske civilizacije dapae, proizvodnja znanja u vremenu neoliberalizma (u Evropi to znai od polovice devedesetih, Maastrichtskog ugovora, Lisabonske strategije i uvoenja posebnog, mekog ili embedded /Angelis 2003.; Apeldorn i drugi 2009./ tipa evropskog neoliberalizma, nadalje) se poveava i iri izvan univerzitetskog geta za koji su karakteristini tekoa ulaska i stroga hijerarhijska organizacija koja sprjeava brza karijerna napredovanja i irenje novih ideja te znanja i diverzificira, kako u svojim organizacijskim (think tanks, inkubatori, centri znanja, brojne nove neformalne obrazovne institucije), tako i sadrajnim (nove discipline, kao to su organizacijski studiji, kibernetske i informacijske znanosti, nove ekonomske i pravne poddiscipline itd.) formama. Ne radi se o tome da bi drutvo znanja ispod dopadljive retorike skrivalo zloban nacrt unitenja znanja znanje se danas uistinu intenzivno proizvodi i cirkulira pa vlade stanovnitvo ak potiu na cjeloivotno uenje (Evropski parlament i vijee 2006.). Ali drutvo znanja je drutvo specifinih, kapitalu korisnih i upotrebljivih znanja i zato je u njemu humanistika problematina. Pravo pitanje, svejedno, nije kako to da se humanistika, ta nositeljica i proizvoaica moralnih i duhovnih vrednota evropske civilizacije, sada nala na udaru neoliberalnih reformi pravo je pitanje kako to da je, usprkos svojoj danas ve ozloglaenoj neupotrebljivosti za kapitalizam, tako dugo preivjela?

injenica da je humanistika danas privilegirana meta neoliberalnih napada i mjesto najbezobzirnijeg neoliberalnog divljanjaali ujedno i mjesto najmasovnijih i politiki artikuliranih pobuna protiv

neoliberalnih reformi univerziteta i protiv neoliberalizma kao takvog ne smije nas zavesti u iluziju da u humanistici postoji neto po sebi subverzivno ili antikapitalistiko. U predveerje maja 68., situacionisti su (1997.) lucidno razdijelili tadanju univerzitetsku produkciju na tehnokratski dio, namijenjen produkciji srednjih kadrova (inenjerskih, managerskih, upravnih, administrativnih, pravnih, bankovnih i drugih) to odgovara naem odreenju sklopa drutvenih znanosti i dio namijenjen (re)produkciji buroaske visoke kulture. Ova je imala u razdoblju klasinog liberalnog kapitalizma u 19. st. te kasnije, u razdoblju klasnog kompromisa i reguliranog kapitalizma sredinom 20. st., znaajnu ulogu pri proizvodnji klasne distinkcije (Bourdieu 2009.) izmeu visoke buroazije te radnike i malograanske klase (malih trgovaca, niih inovnika i uredskih radnika) poznavanje literature, umjetnosti i filozofije bilo je privilegija buroaskih boema, ija je drutvena funkcija bila uspostavljanje i ouvanje simbolike klasne stratifikacije. Literate, uenjaci i filozofi bili su u tadanjoj povijesnoj situaciji neproizvodna klasna frakcija buroazije, koja je imala vrlo znaajnu simboliku drutvenu ulogu brinula je za finer points klasne podjele i uvala vjeni plamen duhovnih vrednota, koje kao i odvojenost radnika od sredstava za proizvodnju na ekonomskoj ravni, uspostavljaju na simbolikoj ravni klasnu podjelu kapitalistikog drutva. Duhovne vrijednosti humanistike u toj povijesnoj situaciji predstavljaju ono to Bourdieu naziva distinkcijom po kulturnim, literarnim, duhovnim i intelektualnim preferencama, obrazovanost, manire i uglaenost, erudiciju i profinjenost, elokventnost i diskretni arm, koji visoku buroaziju razlikuje od prostake, neobrazovane i kulturno inferiorne radnike klase te filistarskog malograanstva. Humanistika je do 80ih g. prologa stoljea predstavljala duhovnu nadgradnju ekonomske dominacije buroazije te injenica da je danas u nemilosti ne znai da je u njoj ita inherentno subverzivnoga ili antikapitalistikog, ve je to uinak promjena u klasnoj kompoziciji buroazije u trenutku neoliberalne kontrarevolucije.

Neotesani

industrijalan

obrazovani

buroaski

profesor

U povijesnoj situaciji neoliberalnog kapitalizma (i u njegovoj mekoj evropskoj varijanti) logika akumulacije simbolikog kapitala buroazije vie se ne razlikuje i nije odvojena od logike akumulacije ekonomskog kapitala (Groh-Samberg i Schller 2006.) presti, ugled i drutveno priznanje danas buroaskim intelektualcima ne donosi humanistiko obrazovanje, ve poznavanje privrednog prava, redovno itanje The Economist i Financial Times, informiranost o trenutnim privrednim trendovima i nos za investicije. Udruuju se figure neotesanog industrijalca i obrazovanog buroaskog profesora. Humanistika postaje suvinom te intelektualni kapital, potreban za uspostavljanje i odravanje simbolike klasne podjele od 80-ih godina nadalje postaje poslovna i financijska erudicija, a ne vie klasici svjetske knjievnosti, filozofija ili poznavanje opere ili renesansnog slikarstva. Obrana statusa quo u humanistici sa stajalita duhovnih vrijednosti humanizma zato je naivna i politiki neproduktivna oni koji se danas odluuju za to dalje to vie ekstravagantnu karijeru humanistikih znanstvenika, svravaju kao nezaposleni i uivaju danas, ne ugled i presti, ve podsmjeh i prezir. Istovremeno kritika neoliberalizma kao antiintelektualnog barbarizma previa njegovu iznimnu produktivnost i brojne transformacije, koje u ime uvoenja drutva znanja izvodi na podruju cjelokupnog intelektualnog polja, a ta produktivnost puno je problematinija od samog napada na humanistiku. Kritika neoliberalizma sa stajalita plemenitog humanizma koje je slijepo za injenicu da kao to nema kulture bez barbarstva, tako je barbarska i tradicija, koja se brine za prenoenje

kulturnih dobara iz ruku u ruke (Benjamin 2003., 218) dananji je antikapitalizam za idiote, kojega je krajnji politiki domet ouvanje humanistike kao nekog rezervata za ekscentrine akademike i obrazovnog pogona za proizvodnju drutveno suvinih i strukturno nezaposlenih intelektualaca. Ali to ne implicira cininu politiku perspektivu po kojoj su aktualne antikapitalistike borbe u univerzitetskom kontekstu, koje su veinom koncentrirane na filozofskim fakultetima, nuno naivne i neproduktivne naivna i neproduktivna samo je ona dimenzija tih bitaka koja temelji na duhovnim vrijednostima i korporativistikoj borbi za ouvanje prava i privilegija humanistikog profesorskog ceha. Do nedavno zatieni nacionalni park humanistike bio je u historijskoj situaciji autonomnog i javno financiranog polja humanistike relativno osloboen klasne borbe i procesa karakteristinih za suvremene oblike prvobitne akumulacije pa stoga ne iznenauje to je njegovim profesorima uspjelo razviti teorije o kraju klasne borbe, postindustrijskom drutvu i postmodernoj politici diskurzivne konstrukcije identiteta. Neoliberalni napad na svoju privilegiranu drutvenu poziciju, pokuaje privatizacije univerziteta, smanjivanje sredstava i masovna otputanja, tj. procese kroz koje je na do nedavno javni i autonomni univerzitet prodrla klasna borba, u svom najneposrednijem i otvorenom obliku, zato su humanistiki profesori mogli interpretirati samo kao napad na svoje svete duhovne vrijednosti, a otpor protiv njega politiki artikulirati samo kao krik uvara vjenoga plamena humanizma protiv neoliberalnog barbarstva. Ali su zato, s druge strane, oni koji su se nali na receiving end klasne borbe pokazali puno veu teorijsku i politiku lucidnost. Izruenje univerziteta evropskom tritu znanja te proces njegovog pretvaranja u poduzee i menaderizacije, za nii su akademski kadar, istraivae, asistente i postdiplomske studente, znaili klasino kapitalistiko trganje tradicionalnih, osobnih i duhovnih veza te poetak kapitalistikog iskoritavanja u njegovom neposrednom obliku. U proteklih nekoliko godina pokazalo se da je razlika u drutvenom statusu izmeu prekarnog (ugovorno, na odreeno vrijeme, honorarno zaposlenog) najamnikog nieg akademskog kadra i etabliranih profesora dovoljno iroka da je mogue meu njih porinuti barikadu (Komelj 2006.).

Dvije

politiki

antagonistike

pozicije

Strukturni organizacijski problem humanistike u neoliberalnom drutvenom kontekstu je, naime, da ne proizvodi radnu snagu za trite, ve za vlastitu reprodukciju studij humanistike moe donijeti samo radno mjesto profesora humanistike. Studij humanistike predstavlja ueniko dobro za ivot humanistikog intelektualca, za kojega je sve manje radnih mjesta, kako na univerzitetu, tako i uope istovremeno humanistika ne moe izvesti meku tranziciju u poduzetnitvu i privredi ugodniju proizvodnju znanja te nema ime doprinositi niti industriji niti organizaciji radnog procesa, niti proizvodnom sektoru, dok su historijski uvjeti za njezinu prestinu drutvenu funkciju generatora buroaske visoke kulture nestali. Studenti i studentice humanistike, koji su veinski sudionici i sudionice aktualnih borbi protiv komercijalizacije univerziteta i komodifikacije intelektualne proizvodnje, svoj su revolt zato artikulirali kao revolt protiv rasta nezaposlenosti i poveavanja socijalnih razlika uope, kao antikapitalistiku borbu, u kojoj su reartikulirali koncepte javnoga i drutvene solidarnosti protiv neoliberalnih koncepata konkurencije i drutvene selekcije.

S druge strane su se nii akademski radnici i radnice nali u historijskoj situaciji u kojoj su sami odnosi

traili da svoju borbu teorijski i politiki artikuliraju kao klasnu borbu protiv lijepodunog stenjanja akademskih mandarina, koji su si osim preuzimanja privatne osobne kontrole nad projektima i rijetkim preostalim izvorima financiranja humanistike, uzeli jo i minutu-dvije za uzviene propovijedi o humanistikom etosu i kulturi. Nekadanje pripravnitvo za posveenje u misterije humanistike, postalo je klasino kapitalistiko iskoritavanje prekarnih mladih intelektualnih radnika od strane akademskih mandarina zora realne subsumpcije u polju humanistike polako budi od teorija postindustrijskog i postmodernog drutva omamljene humanistike intelektualce, kojih je privilegiranost, u vremenu socijalne drave i autonomnog univerziteta, bila rijeka Stiks koja ih je inila neranjivima za marksistiki ekonomski determinizam i prijemljivima za teorije diskurzivnih konstrukcija. U aktualnim odnosima na univerzitetu se to dalje to vie sve jasnije ocrtavaju dvije osnovne fronte klasne borbe borba studenata protiv socijalnog iskljuenja, strukturne nezaposlenosti i terora fleksibilnog trita radne snage, gdje je neprijatelj kapitalistiki sistem u cjelini, i lokaliziranija sindikalna borba mladih intelektualnih radnika i radnica za poboljanje radnih uvjeta, vee plae i autonomiju radnog procesa. Historijsko-materijalistike analize i kritike iskoritavanih u univerzitetskom polju u otroj su i jasnoj suprotnosti s humanistikim moraliziranjem njihovih eksploatatora i predstavljaju dvije politiki antagonistike pozicije u klasnoj borbi unutar univerziteta. Ouvanje humanistikih duhovnih vrednota ne moe predstavljati osnove za borbu protiv komercijalizacije i privatizacije univerziteta ono moe samo utvrditi pozicije i privilegije akademskih mandarina. To moe biti samo historijsko-materijalistika analiza aktualnih klasnih borbi u polju humanistike kao polju koje je najvie na udaru neoliberalnih reformi i koje se ujedno pokuava spasiti brutalnim smanjivanjem trokova i intenziviranim iskoritavanjem mladog akademskog kadra. Oni koji danas u univerzitetskom polju rade u nemoguim radnim uvjetima i za mizerne honorare trebaju humanistike vrijednosti jo manje od neoliberalizma. Primo Kraovec