Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.

godine (2)

PRVE MODERNE
MODERNIZACIJA I INDUSTRIJALIZACIJA Gledajui unatrag, evropski napredak neizbjeno povezujemo sa Prvim Svjetskim ratom. Na poetku stoljea velike sile- Engleska, Francuska, Austro-Ugarska i Njemaka, prijetili su jedni drugima. Istovremeno, odnos snaga, koji je bio utemeljen na kraju 19.stoljea, poeo se opet pojavljivati. Nacionalistike snage ponovo se javljaju, i sukobi i nepovjerenje izmeu evropskih nacija postaje sve vee. I u politici i ekonomiji, postojao je nacionalistika sebinost, voen nezdravim natjecateljskim duhom, diktirao je postupke monih drava. Ubistvo nadvojvode Franza Ferdinanda, nasljednika Austrougarskog trona, u Sarajevu 28. juna 1914.godine, uprkos tajnoj diplomatiji, samo je ubrazlo proces i na kraju dovelo do poetka Prvog svjetskog rata. Ali euforinaratna groznica bila je kratka vijeka. Godine dranja istih pozicija u "rovovima na Verdunu ili na Sommi je brzo razjasnio Englezima, Francuzima i Nijemcima da je ovaj rat bio je dnevni horor. Prvi svjetski rat je bio u stvari kraj 19.stoljea. Era koja je zapoela sa francuskom revolucijom 1789.godine konano zavrava u krvavoj groznici svjetskog rata. Njemaki Werkbund Na poetku 19. stoljea razlika u ekonomskom razvoju izmeu Velike Britanije i Njemake je jo uvijek bio ogroman. Ogromni napori su uloeni na Kontinentu da izazovu neosporivu nadmo britanske imperije i natjeu se u pogledu industrijalizacije. Ali Njemaka je morala proi velik put prije nego to je mogla izai na svjetsko trite. Dok su William Morris i njgov pokret Umjetnost i zanat, teili za povratkom starih srednjovjekovnih zanata, reformatori u Njemakoj su otili u drugom smjeru. Koristei industrijalizaciju i mehanizaciju, njohov cilj je bio da naprave kvalitetne, dobro dizajnirane proizvode kao i da osmisle novi stil u arhitekturi. Zajedniko nastojanje industrijalaca, umjetnika i obrtnika osnovana je 1907.godine "Deutsche Werkbund (njemaka umjetnika unija). Prosvijetljeni cilj Werkbunda je bio postii bolji kvalitetu dizajna predmeta za svakodnevnu upotrebu u svakodnevnom ivotu. Sociopolitiki i ekonomski interesi su objedinjeni u Werkbundu u cilju reforme njemakog zanatstva. Meu osnivaima bili su vani arhitekti kao to su kao Hermann Muthesius, iji su spisi imali velik utjecaj na stambene zgrada u Njemakoj, i Peter Behrens, koji je postao kuni arhitekt i dizajner AEG.

Henry van de Velde, Werkbund Exhibition teatar (lijevo), i Gropius & Meyer, Werkbund Paviljon, Keln, 1914

27

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

Werkbund je imao velik utjecaj na savremenu arhitekturu u Njemakoj sve do 1933, i prvi predsjednik je bio arhitekt iz Mnchena, Theodor Fischer. On je bio kreator Gamisonskirche u Ulmu, bio je takoe uticajan uitelj mnogim arhitektima buduih narataja. Werkbundova izloba odrana u Kelnu nekoliko sedmica prije izbijanja Prvog svjetskog rata, nudi pregled razliitih arhitektonskih struja i vremena. Henry van de Velde pozvao je na snaniji razvitak individualizma, i veu orijentaciju prema zanatstvu. On je bioo prvaj Jugendstial i izgradio je Werkbundtheater za izlobu. Ova svojevrsna retrospektivna pozicija bila je uspjeno opozvana od strane Hemana Mathesius-a, koji je smatrao da fokus treba biti na industrijsku proizvodnju. Na Werkbund-ovoj izlobi u Kelnu 1914.godine, gdje je Bruno Taut podigao stakleni paviljon. Postaljen na vijugavoj osnovi, objekat je imao kupolu napravljenu od staklenih ploa. Sa vrlo osjetljivom vanjskom i unutranjom rasvjetom objekat je predstavljao kombinaciju njemakog ekspresionizma sa primjesama gotike. Tautova staklena arhitektura bila je inspirisana utopijskim stihovima Paol Schreeberta, iji aforistiki tekst velia fasade paviljona njegovog priatelja: Staklo nam donosi novo doba, doba cigle donjelo nam je samo bol.

Bruno Taut, Stakleni Paviljon, Izloba u Kelnu, 1914. Arhitekti 19.stoljea uglavnoim su koristili staklo samo kao racionalni materijal. Bruno Taut je okazao njgovu novu primjenu u svom staklenom paviljonu za njemaku izlobu stakla. elio je i istaknuti svoj stav u svijetu nad kojim se nadvila sjena rata, pravei unutranjost u kojoj su bila ogledala i bojeno staklo. Od krova do stepenica, ukljuujui i stklenu kaskadu koja je imala mjehurie vode. Taut je kasnije razvio seriju fantastinih skica kristala kruna grada, od kojih ni jedna nije bila izgraena.

Godinu dana ranije, Bruno Taut je sagradio za izlobu eljeznih konstrukcija u Laipzigu spomenik od eljeza, za promoviranje novih materijala i oblika. Umjesto historicistikih ukrasa ili cvjetnih dekoracija Jugendstil, spomenik pokazaje veliko potovanje materijala.

Bruno Taut, eljezni objekat (Iron Building), International Exhibition Leipzig, 1913 (na slici desno)

28

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

Walter Gropius i Adolf Meyer, Fabrika Fagos, opti pogled (gore) i detalj stepenita (lijevo) Fabrika Fagus bila je prva Gropiusova vanija zgrada. Duga radionica za izradu cipela, je ubjeujue, prekrasne jednostavnosti. I njoj on bira izmeu nosive strukture i nenosive fasade, koja je graena kao zastor. Utisak svijetlosti stvaraju ugaoni prozori, ije vertikalne plohe izgledaju kao da vise sa izboenog vijenca. Obzirom da ispod njih nema stubova, stepenite slobodno lebdi u svom staklenom tornju. Ovi elementi kao i injenica da jesvim dijelovima ove zgrade data ista vanost, stvara od Fagusove fabrike stilistiki model moderne arhitekture.

To su ta ista naela primjenjena su kod fabrike cipela, Fagus u Alfeld der Leine, djelo arhitekata Adolf Meyer i Walter Gropius-a. To se s pravom smatra jednim od prvih ostvarenja Modernistike arhitekture u 20.stoljeu. Do tada u Europi nije relaizovana tako jasna i`funkcionalna industrijsku zgrada u kojoj je svaki graevinski element bio bez are. Model za ove nove fabrike zgrade sa svojim funkcionalnim, tehnikim jezikom bili su ameriki silosi i industrijske zgrade, ija funkcionalnost je pokazala da ima i estetsku dimenziju. Objavljivanje Gropiusove zbirke amerike "industrijske arhitekture 'u Werkbund's asopisu za 1913. dovela je do rasprostranjenog uvaavanjatih objekata. Isto tako u Evropi su ostavili uticaj fabrike zgrade s betonskim kosturima Albert Kahn-a i inenjera Ernest Ransome podignutih za industrijalaca Henry Ford's i njegovu novu fabriku automobila u Detroitu. Ime Ford se jo uvijek povezuje sa uspjehom u automobilskoj industriji u 20. stoljeu. Njegove revolucionarne privredne i drutvene inicijative su bile zdruivanje proizvodnih zgrada bile su revolucionarne. Ford Motor Company je poeo proizvodnju automobila 1903. Njegov recept za uspjeh je bio signal u svojoj modernosti: samo nekoliko masovno proizvedenih dijelovai bili potrebna su za sklapanje svakog automobila. Stroga racionalnost koja je slijedila svaki zadatak, poveavala je podjelu rada, a za rezultat je imao niske trokove proizvodnje i stvorio od Henry Forda jedanog od najuspjenijih proizvoaa automobila njegovog doba. Relativno visoke plae i krai radni dan bili su osnovna motivacija njegovim radnicima.

29

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

Fabrike automobila u Detroit-u, Michigan, USA: Albert Kahn, Packard 1907, i (desno) Ford, 1909.godine

Industrijski objekti, preka projektu Albert Kahn-a, predstavljaju sa ekonomskog gledita, zgrade kubinih oblika bez ikakvih ukrasa. Izgraeni od betoni, objekti su relativno jeftini za proizvodnju. Proizvodnja transportnih traka su racionalno dizajnirane, sa vanjske strane u jednom nivou, i bile su prepoznatljive po svojoj svijetloj unutranjosti, pune prirodnog svjetla, koja je ulatila kroz velike prozore smjetene u betonskom kosturu. Veliina Kahn-ove umjetnosti lei u odricanju svega tradicionalnog to se smatralo umjetnikim. S druge strane u Evropi arhitektura nije jo moderna kao Kahn-ove zgrade ili rani radovi Meyera i Gropiusa. Moderni i historijski elementi jo uvijek se mijeaju zajedno. Ova situacija nije zauujua, kad se uzme stoljetna, negdje i hiljadu godinja tradicija regionalnog graenja u Evropi. Sinteza graditeljske tradicije moe se nai u ranim radovima berlinca Hansa Poelzig-a. iji ekspresivni arhitektonski jezik odjednom zauzima sredinje mjesto izgradnjom hemijske fabrike izmeu 1911 i 1912. u Labau, u blizini Posena. Zgrada napravljena od cigli, sastoji se od kocki, stavljajui tako u prvi plan svoju industrijsku namjenu. U Breslau 1911. Poelzig gradi poslovnu zgradu napravljenu kompletno od armiranog betona, prepoznatljivu po vodoravnim prozorskim linijama i oblim uglovima, oba motiva koritena u 1920-im u radovima drugih modernistikih autora kao to su Erich Mendelhson i Hans Scharaoun.

Pobjeda betona

Robert Maillart, Most Tavanasa, Breil, Switzerland 1905

30

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

Novi materijali se sve vie dokazuju. Materijali koji su se na poetku koristili samo za industrijske i namjenske zgrade, sve vie zaposjedaju i projekte tradicionalnih zgrada. Do sada je to bilo neprihvatljivo svojstvo betona. Odjednom je to postalo mogue, koristei nove materijale, da se na krov ne treba stavljati nikakva dodatna potpora u obliku stubova, koji bi ometali pogled. Prvi dokaz ovoga je bio Jahrhunderhalle (Centralna dvorana), napravlejna od gradskog arhitekta Breslaua, Maxa Berg-a. Iako je kupola dvorane bila tri puta vea od kupole katedrale Svetog Petra u Rimu, Berg je napravio od upola lakih rebara od armiranog betona. to je beton vie ulazio, sa svojim beskrajnim potencijalom graditeljskog materijala, u vidokrug arhitekata, to se njihov pristup vie mijenjao. Postepeno prepoznata je i njegova estetska vrijednost, u dosadanjoj formi kojoj se nisu divili. Budui da je

Max Berg, Cenntenial Hall, (opti pogled lijevo i lifi i plan ispod), Breslau, sadanji Wroclaw, Poljaska Preko 200 stopa (65 m) nepodranog prostora. Kupola od armiranog betona, ima tri puta vie prostora od kupole Sv: Petra u Rimu, i teka je upola manje. Max Berg je bio gradski arhitekta u Breslau, i sagradio je zgrade na sjeanje ustanka protiv Napeoleona. Trebala je sluiti ka soba za skupove, i imala je svu tehniku potporu. 32 zakrivljena rebra kupole kroz kojih je prolazila svjetlost, otvorena je za poglede. Izloeni beton, grub od radova, predstavlja estetiku grubog betona, Le Courbusiera.

August Perret pokrio betonsku konstrukciju svoje kue u ulici Franklin u Parizu keramikim ploicama, 1905 kada je napravio garau u ulici Ponthieuna br. 51, prilino otvoreno je pokazao betonsku mreu, jednostavno obojenu da je zatiti od kie. Prostori zida izmeu stubova bili su u potpunosti ispunjeni staklom. Automobil je postao brzo popularan na poetku 20.tog stoljea, i graenje parkinga je postao novi izazov za arhitekte. Perretov pristuo je bio potpuno nov, kako sa vanjske strane tako i iz unutranjosti. Koristei beton da bi rotirao veliki prostor, Perret je bio u mogunosti da stvori relativno nesmetan zatvoreni prostor, koji je mogao da ispuni zahtjeve kratkoronog i dugoronog parkiranja.

31

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

Auguste Perret The Church of Notre Dame-du-Raincy. Kod Pariza, 1924. Pionir u upotrebi armiranog betona iu objektima religijeske upotrebe nacrtanim na temelju tradicije i gotike ere. Beton je vidljiv svuda, jo grub od otplate. Ornamentacija je rezerva i diktirana strukturom. Zidovi se sastoje od gotovih bettonskih elementaa postavljenih sa obojenim staklom. Napravili su sobu bez svjetlosti, koja je na neki nain sporedljiva sa gotikim katedralama. Crkva sa svoje tri lae i barelnim svodovima, pripada osnovnoj tipologiji romanikih bazilika.

Pokret iji je Perret bio pobornik, iji cilj je bio da ogranii arhitekturu na funkcionalnu podrku betonu, doivio je svoj duhovni vrhunac u njegovoj crkvi, Notre-Dame-du-Raincy, izgraenoj u blizini Pariza 1924. Luni krov srednje lae crkve, bio je napravljen od nevoljenog betona, naslonjen na tanke stubove, i zidova tako izbuenih otvorima da je dnevna svjetlost mogla ui u crkvu gotovo neometano. vajcarski arhitekta Charles-Edouard Jeannere koji je pod imenom Le Corbusier postao jedan od najpopularnijih arhitekata modernizma i koji je jedno vrijeme bio zaposlen u uredu augusta Perreta, je bio odueveljen upotrebom armiranog betona u arhitekturi koju je izmislio Perret, za stambene zgrade. Ve 1915.godine izumio je sistem, Dom-ino za obnovu Flandersa koji je bio uniten bitkama Prvog Svjetskog rata. Ovo je bio plan za masovnu izgradnju stambenih objekata, gdje bi bilo mogue izgraditi betonski kostur unutar dvije sedmice. Preduslov za ovo bi bila dalekosena jednolinost u graditeljskim dijelovima, posebno u oplatama za beton. Dom-ino kue predstavljaju Le Courbusierov prvi pokuaj racionalizacije i i potpune funkcionalnosti. Iako su njegovi planovi postali nerealizirani projekat, bili su karakteristini za razvoj njegovih pogleda na arhitekturu i urbano planiranje gradova.

32

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

NEOKLASICIZAM U potrazi za nacionalnim stilom Iako je nekoliko modernih zgrada bilo planirano i izvedeno 1910. racionalistiki i funkcionalistiki trendovi bili su daleko od toga da budu jedini u prijeratnom periodu. Daleko od toga: heterogeni mix najrazliitijih stilova je bio rairen po gradovima. Mnoge zgrade su zaista bile ekliktina bezoblina masa historicizma, modernistikih i Jungendstilskih formi. Na poetku stoljea pitanje pravog stila opet je bilo dominantno, pitanje koje se prostiralo kroz itavo 19. stoljee, posebno od klasicizma do neo- romantizma. Nekoliko modernih zgrada koje su bile izgraene do sada bile su u potpunom kontrastu sa tradicijom grandioznih zgrada historicizma, koje su pokazivale arhitektonski repertoar koji je bio obaran tokom stoljea. Ipak konzervativne ljuske neo-baroknih palaa imale su eline kosture ili betonsku konstrukciju, sakrivenu ispod luksuznih stucco dekoracija. U potrazi za nacionalnim stilom koji bi bio u skladu sa vanjskim nacionalnim stilom neo-klasicizam je postao oko 1910. vodea doktrina, dodajui jo jedno lice, ve bogatom spektru savremene arhitekture. Peter Behrens npr. u svojim vanim zgradama za AEG, ukljuujui i Turbine Room u Berlinu, pokuao je da napravi istu upotrebu modela iz historije u arhitekturi. Grubo liveni, blago zaobljeni uglovi na njegovoj turbini jasno su podsjeali na antiki Egipat, uprkos njihovoj modernoj funkciji. U Sankt Petetrsburkoj ambasadi 1911, Behrens je poveao broj svojih posuenih klasinih elemenata. Rezultat je bio u to vrijeme korienje dotad ne korienog Dorskog monumentalizma, koji je treba da jasno naglasi mo naruilaca projekta. Ali nije samo u Njemakoj neo-klasicizam uzeo maha, i pustio svoje korijenje u 1920-tim i 1930-tim. Edwin Lutyens, korietio je stil, koji je proglaen jezikom moi toga vremena, da pokae imperijalistike tenzije Velike Britanije putem novih zgrada u New Delhia u Indiji. (1915- 24). Henry Bacon je koristio isti formalni monumentalni jezik kod svog Lincoln Memoriala koji je sagraen 1917. u Washingtonu, osjeajui da obavezu da u njemu oslika klasini stil starih vladinih zgrada. Prihvatanje ovog starog arhitektonskog jezika za nove zgrade i nacionalne spomenike smiljeno ih je smjestio u staru tradiciju sa konotacijama podupiranja drave. Klasicizam i Modernizam Heinrich Tessenow je koristio ak skraeniji jezik forma od Behrensa i Lutyensa. Ali ak i njegova Festspielhaus (festivalska dvorana) u Hellerau u blizini Drezdena bila je inspirisana klasinim repertoarom formi. Tako da glavna fasada ima pillared portico u punoj visini, podupirui nagib kosog krova. Unutranjost dvorane bila je napravljena tako da se mogla mijenjati prema razliitim vrstama izvedbi i mogla se koristiti za nove umjetnike manifestacije kao to su modernu muziku i slobodno ples. Na isti nain Mies van der Rohe koji je radio u Behrensovom uredu ostao je vjeran istom klasicizmu u vilama ranog doba koje je gradio za bogate klijente u Berlinu i Postdamu. Mies van der Rohe je bi pod velikim uticajem arhitektonskog naslijea Karla Friedricha Schinkela najpoznatijeg pruskog arhitekta 19. stoljea, sve do svojih kasnih radova 1960. Mies je shvatio, najbolje od svih kako prenijeti Schinkelovu inovaciju u upotrebi materijala- npr. njegova upotreba eljeza i cinka- i njegovo strogo ustrojstvo prostora u svoje radove. Malo po malo, Mies van der Rohe, uspio je da prevede klasini repertoar formi koje je koristio Schinkel, bez ikakvih historijskih motiva, u apstraktnu modernu arhitekturu.

33

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

PETER BEHRENS Kada je Peter Behrens (1868-1940) izgradio sebi kuu u matildenhkoj umjetnikoj koloniji u Darmstadu, napravio je senzaciju. Roen u Hamburgu, ve je bio potovan u Njemakoj, stvorivi svoje ime na izlobi kao predstavnik Jungendstila i kao slikar i kao zanatlija. Ali u arhotekturi bio je nov. Moda zbog otvorenosti i razliitosti prema raznim umjetnikim formama, sudbina Behrensa je bila da postane najuticajniji sveprisutnih umjetnika u Njemakoj u prvoj polovini 20. stoljea. Danas je najpoznatiji kao arhitekta, ali on je takoe bio i dizajner knjiga, oblika fontova i zanatlija, tako da je on doivljavan kao jedan od najranijih dizajnera.

Peter Behrens: Kua u Darmstadt-u, 1901; Poljubac drvorez, 1898; i reklamni poster za AEG ventilator

Prekretnica Behrensove karijere, kao i historije njemake umjetnosti, bila je njegova saradnja sa Emilom Rathenau-om iz AEG (kompanija za elektrinu energiju), koja je bila najvei njemaki koncern u 1910. 1907. industrijalista i dizajner postali su partneri, to je u ovo doba bio jedinstven sluaj. Tokom svog rada za AEG, dizajnirajui njihove proizvode prema umjetnikim kriterijima, Behrens je stvorio model saradnje izmeu umjetnosti, zanata i industrijske proizvodnje to je bio jedan od ciljeva Deutcher Werkbund osnovanog iste godine. On je postao jedan od pretea industrijskog dizajna i korporacijskog identiteta, ali nisu samo njegovi industrijski proizvodi za AEG skrenuli panju na njega. Tu je takoe i fabrika turbina (1909) dizajnirana za fabriku u Berlinu, koja ak i danas i uprkos svom monumentalnom statusu, ostaje ikona moderne arhitekture, sa svojim pared-down jezikom forme. Ovo je postalo jo manje u njegovoj AEG radionici u Voltastrasse, fasade koje su, istim linijama i bez dekoracija, dala gotovo revolucionarni karakter, koje je mogue uporediti sa ranim radovima Gropiusa i Khana. Glavno obiljeje Behrensovih zgrada, pored njihove funkcionalnosti, je definirana monumentalnost, npr. fabrika turbina ili AEG-ova fabrika malih motora iz 1910. Ova kvaliteta postignuta kroz strogo kockaste oblike, ali i kroz njihov klasini formalni jezik, uglavnom koristei dorski poredak. Ovaj monumentalni dorski stil, putem kojeg je Behrens postao voa evropskog neo-klasicizma, nije lako pronai nigdje kao u njemakoj ambasadi u St. Petersburgu. (1911-1912). Jo vie ga upotrebljava u privatnim kuama, kao npr. u prekrasnoj vili Wiegand u Berlin- Dahlemu, sa svojom jedinstvenom salom sa stubovima. Pored svog entuzijazma za industrijske proizvode sa umjetnikom vrijednou, ovaj reducirani neoklasicizam je bio glavna tema koju je prenio svojim mlaim kolegama koji su bili kod njega u Berlinu na praksi. Mnogi od njih su bili najvaniji arhitekti uspjene generacije: Le Corbusier, Ludwlg Mies van der Rohe i Walter Grouus. Jedna od osobina Petera Behrensa je bila to to je bio u toku s duhom vremena i bio je u mogunosti da ispuni zahtjeve i elje onih koji su ga angaovali za arhitektonske radove u to vrijeme. Njegova otvorenost za nove stilove i forme umjetnikog izraaja dola je do izraaja u zgradi od cigli napravljenoj za sjedite kompanije Hoechst tvornica, visoki ulaz kao u katedrale koji je reflektirao

34

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

duginim boje. Behrens, neo-klasiar prije rata, sada se pridruuju Ekspresionistikom pokretu, zgradom inspirisanom amsterdamskom kolom.

AEG Turbine Factory, Berlin, 1908-09: izgled i nacrti

Peter Behrens, I. G. Farben uredska zgrada Frankfurt, 1920-25

Behrens je bio dio nove evolucije arhitekture, od ekspresionizma do Neues Bauen-a. to i nije bio iznenaujui potez: najvaniji predstavnici modernizma u arhitekturi bili su njegovi uenici i kolege. Kao lan-osniva i vodei predstavnik Deutscher Werkbund-a, uestvovao je u graenju Stuttgart graevinskog kompleksa, Weissenhokiediung, kaskadnog stambenog bloka. Behrens je shvatio kako upotrijebiti savremene forme Neus Bauena-a u vlastite svrhe. Kockasti oblici zgrada se isprepliu sa ravnim krovovima niih dijelova blokova sluei kao terase stanova iznad. Nacisti, koji su bili privueni neo-klasinom stranom Behrensa, takoe su ga pokuali vrbovati da radi za njih. Malo prije svoje smrti trebao je izgraditi novo sjedite AEG-a na osovini sjever- jug koju je planirao Albert Speer za Berlin. Ali projekat nije odmakao dalje od modela 1937-39.

35

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

EKSPRESIONIZAM Potpuno novi pravac u arhitekturi zapoeo je oko 1905. pojavio se gotovo istovremeno sa potpuno novim pravcem u slikarstvu: koji je zapoeo Fauves, voen od strane henri Matisse-a i Mauricea de Vlamincka-a u Francuskoj, i njemake Brcke grupe u Drezdenu ukljuujui Ericha Heckela, Karla Schmidt- Rotluffa, Ludwiga Kirchnera i Maxa Pechtseina. Jarke boje i snani pokreti kista bili su meu revolucionarnim izumima, emocionalnog, neogranienog subjektivnog slikanja, kao i radikalno rezanje oblika u korist apstrakcije. Eksponati novog slikarstva bili su otvoreni za sve vrste uticaja. Za njih, umjetnost se mogla stvarati kao skica, sa nekoliko nemarnih pokreta etkice na otvorenom platnu, ili sa povezanou sa tzv. primitivne umjetnosti Afrike i Okeanije: teme koje se nisu dosada smatrale vrijednim dijelovima umjetnikog nastojanja. Jo jedna kreativna umijeanost ovih ekspresionistikih umjetnika, je bila sa energinim formama gotike arhitekture, sa svojim naglaenim stubovima i ogromnom duhovnou. Malo prije prvog Svjetskog rata, arhitekti su se poeli zanimati za ekspresionizam. Istovremeno, sa funkcionalnim formalnim jezikom, npr. Waltera Gropiusa, iznikao je ivopisni odjeljak modernizma, mobilno jezik ekspresionizma. U arhitekturi ekspresionizam se izraavao kroz materijale: ciglu i staklo.Stakleni i kristalni ekspresionizam je bio utopijski arhitektonski projekat, koji se pojavio 1914. staklenim paviljonom na Werkbundskoj izlobi, Brune Tauta. Ekspresionistika arhitektura u cigli je imala uticaj u 1920-tim godinama, posebno u nordijskim zemljama, koje su se mogle osvrnuti na neprekidnu tradiciju koja datira jo iz gotikih vremena. Od crveno-smee do plavo-ljubiastog bojenja cigli, dodajui njihove razliite povrinske teksture, osigurale su da fasade budu pune razliitosti u oba smisla, boji i obliku. Individualizirana proizvodnja cigli napravila ih je pogodnim za male i ekstremno detaljne ekspresionistike dekoracije.

Heinrich Tessenow. Festival Hall, Hellerau u blizini Drezdena Najambiziozniji projekat prije Prvog Svjetskog rata, bio je grad- vrt za Hellerau radionice u blizini Drezdena. U sredini je bila festivalska sala, koju je napravio Heinrich Tessenow, zavrena 1910. srce ovog kulturnog centra, bila je fleksibilna sala sa pokretnim elementima, posveena promociji drutvene sloge kroz umjetniki pokret. Vanjski dio je bio tradicionalnog, formalnog jezika, ali Tessenova sala je imala apstraktne elemente klasine arhitekture.

36

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

Novi pravci u Holandiji Grupa arhitekata, koja je sebe nazvala Amsterdamska kola, formirana je u Holandiji, iji su matoviti i izraajni dizajni brzo postali poznati. Uvod ekspresionistike umjetnosti u cigli u Holandiji, istovremeno je bio njen vrhunac. Schiffahrtshau (brodogradnja)je,izmeu 1912 i 1916, izdigao Johann Melchior van der Mey, zajedno sa Michel de, Klerkom i Pieter Kramerom. Ovo neopbino ime za ured je izvedeno od iz amsterdamskih brodovlasnikih kompanija, koji su ih ovlastili da budu njihovi predstavnici. Pratei njihov zahtjev za ne previe trijezne gradnje u cigli, van der Mey je dizajnirao fasadu, dekorisanu sa mnotvom ornamenata, skulptura i frizura napravljenih od jako malih dijelova. Slika, naslikana sa motivima brodogradnje, mora i trgovine i neiscrpnim matovitim osjeajem, tako je zaarao posmatrae da bi zaboravili da je razigrana povrina zgrade brodogradilita samo glazura preko nosive betonske strukture koja se nalazila ispod. Van der May krtikovan od strane racionalistikih kritiara zbog injenice da je fasada samo povrinski dio, ali je u potpunom skladu sa armantnou zgrade. ak i ovaj primjer ranog ekspresionizma u kojoj mjeri su autori doivljavali svoje zgrade kao skulpture, i prema tome ih ukraavali ornamentima, ili ih tretirali kao kompletne cjeline ija je uloga bila arhitektonski parlante. Svojim kompleksom za stanovanje u Spaarndammerplatsoenu, koji je bio graen u nekoliko navrata izmeu 1913. i 1920. Michel de Klerk, je dao svoj najvaniji doprinos u Amsterdamu u to vrijeme. To je bio korak u reformi stambenog graenja, sa odmakom od buroarskog stila koji je bio jedini koji se praktikovao u Holandiji u to doba. Kompleks nije bio tako ukraen ornamentima kao zgrada brodogradilita, ali je prepoznatljiva po svojoj kombinaciji ivopisnih motiva i tipova prozora, od polukrunih do trapezoidnih, tako da monotonije nema na fasadi, i lini de Klerkov potpis je prepoznatljiv. Zajedno sa svojim prijateljem i kolegom, Pietrom Kramerom, de Klerk je poeo sa razvojem graenja radnikih stambenih objekata De Dagaarad 1918, za organizovanu radniku organizaciju istog imena u junom Amsterdamu. Opseno planiranje gradova iku je inicijativu zapoeo Hendrik Petrus Berlage, dogopdio se na istom podruju. U De Dagaaradu- ponovo koristei ciglu- de Klerk je razvio bogat spektar najrazliitijih tiova graenja koji su i u njegovim savremenicima budili razliite asocijacije.
Johann Melchiorvander Mey, Michel de Klerk and Pieter Kramer, SchiffahTtShaus,Amsterdam. 1912-16 Ri vodea predstavnika amsterdamske kole, napravila je sjedite za grupu brodovlasnikih kompanija, od raznih materijala ukljuujui glinu, beton i terakotu. Jako egzotini skulpturalni oblici trae nain da poveu svijet brodogradnje i ostatka svijeta. U svakom sluaju, zgrada je jedan od ranih primjera skulpturalnog ekspresionizma i arcitecture

De Dagaard je bio kratkog vijeka, ali inovativan izlog dinaminih ideja graenja, koji se ipka uklapao u cjelinu. De Dagaard je bio umjetniki iskaz, ali takoe i socijalni i politiki, odbacivao je naselja baraka koji se graeni u historicizmu. Domonantna tema u ovom graenju naselja za radniku klasu bila je prozranost i svjetlost sa bogatim i raznolikim okruenjem. Priroda zajednitva koja je naruena bio je sljedei elemenat socijalne obaveze de Dagaard-a.

Iako su stambene zgrade u 1920-im koje je gradio de Stijl u Holandiji i pojedinim mjestima u Njemakoj gdje je veliki dio napravljen (kao u Frankfurtu i Berlinu - drukaije izgledali od bogatog jezika Ekspresionizma Klerka i Kramera, posjedi koje su izgradili u De Dagaardu je bio odluan korak u reformi graenja stambenih objekata za radniku klasu.

37

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

Arhitektonski spektar 1920-ih je bio veoma irok. Meutim, ako se mislima vratite u tu eru postaje jasno da je prva transpozicija Frank Lloyd Wright-a sa istim kockastim oblicima u armiramon betonu bila vila u Huis de Heide, dizajnirana od strane Roberta vant Hoffa kada su lanovi amsterdamske kole razvijali njegov raznoliki ekspresionistiki jezik arhitekture. Ekspresionizam u Njemakoj Ekspresionizam u arhitekturi u Njemakoj poeo je sa Staklenom kuom Brune Tauta na Werkbund Exhibition u Kelnu 1914. njegove najvanije kreacije nisu dole do izraaja sve do kraja Prvog Svjetskog rata. Graditeljske aktivnosti su gorovo prestale u Njemakoj izmeu 1914- 1918. inilo se da su se arhitektonska nastojanja iscrpila leei na ratnim grobljima, ili proizvodnjom vizionarskih i ekspresionistikih crtea i vodenih boja. Da bi promovirali protok i diskusiju ovih ideja, Bruno Taut je oformio forum Glaserne Kette" (stakleni lanac) koji je trajao od 1919 do 1921. Predstavio je svoje utopijske koncepte novog drutva i savrene arhitekture za gradove unutar toga, u svojim legendarnim esejima Alpine Architektur (1918) i Stadtkrone (Gradska kruna) (1919). Ipak svoje vizije nije proveo u djelo tokom svog angamana gradskog arhitekta, u Magdeburgu ( 1921-23) niti kada je otiao baviti se arhitekturom u Berlin. Umjesto toga, angaovao se u pragmatinim, socijalnim programima stambenog graenja za radniku klasu, postavi vodei arhitekta u ovom podruju 1920-ih. Jedan od rijetkih koji je svoje vizije mogao pretvoriti u stvarnost je bio Erich Mendelsohn. Mendelsohn je preveo organski jezik oblika, koje je prvo predstavio u crteima, u stvarnu zgradu: Einstein tower u Postdamu. Izgraen kao opservatorij i institut za astrofiziku za prouavanje teorije relativnosti Alberta Einsteina ovaj upadljivi toranj mu je istog trenurka donio slavu.
Robert van't Hoff, Vila Huis ter Heide, 1916 van't Hoff vila donosi karakteristine odlike rada amerikog arhitekte franka Lloyda Wrighta, koji je postao poznat u Evropi po izdanju poznate Wasmuth edicije njegovih radova, 1910-11 i izlobe u Berlinu. Ovo ukljuuje klizne prozore, krovne prozore, i naroito naglasak na horizontale kroz kockaste oblike i sivo obojene horizontalne blokove strukture od armiranog betona. Britanski arhitekta je studirao u SAD-u gdje je upoznao Wrighta, i pomogao napraviti popis njegovih radova. Ovo mu je onemoguilo uee u vili francuske unije, Kubista, sa Wrigtovim tezama, ak i prije je holandska grupa De Stijl 1917. osnovana, oko tri umjetnika Piet Mondriana, .Theo van Doesburga i Gerrit Thomas Riauelda.

Erich Mendelsohn: Skica za fabriku 1915, i karikatura arhitekte sa njegovoim skicom za Einstein-ovu kulu u pozadini

38

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

Erich Mendelsohn. Einstein Tower. Potsdam, 1920-24, Kao to je pripremao svoju prvu vanu izlobu, Erich Mendelsohn je sa nekoliko poteza olovkom stvorio kljuni rad za arhitektonski crte. Kompletn azgrada je postala ikona Ekspresionizma. Njena namjena nije racionalno izraena u strukturi, ve simboliki u njenoj formi. Sa svojim tekim podnojem i tornjem koji stremi u nebo, zgrada u kojoj je bio moan teleskop, podzemna laboratorija, radna soba na prizemlju, i soba za spavanje, meditirala je izmeu neba i zemlje. Skulptura sa konkavnim i konveksnim planovima, trebala je biti napravljena u armiranom betonu, koji bi imao osnovnu upotrebu plastike u sredini. Ali zbog tehnikih potekoa, zidovi iznad podnoja su konstruisani na konvencionalan nain i makrivljeni.

Dizajn koji je nacrtao 1920-ih sa samo nekoliko poteza kistom, ali koji su predstavljale svu koncentrisanu dinaminost karakteristinu za njega, postao je ikona modernog arhitektonskog crtanja. Zamiljena plastificiranost i organski izgled njegovih formi jako je podsjeao na zgrade amsterdamske kole, koji su ga po zavretku tornja pozvali u Amsterdam da proui ono to su oni izgradili. Ali, iznenaujue je, ispod formalno inovativnog vanjskog izgleda postamdskog tornja, nalaze se tradicionalno izgraeni zidovi. Ovo je napravljeno zbog potekoa pravljenja prikladnih oplata za zakrivljenu betonsku fasadu koju je Mendelshon dizajnirao. Puno vie stereometrina u svom dizajnu poredei je sa Einsteinovim tornjem bila je fabrika eira(preko lokacije danas je izgraeno) koju je Mendelshon dizajnirao za Steinberg Hermann and Co. u Luckenwaldfu (1921 -23). Takoe predstavlja tranziciju prema uredima i robnim kuama koje je Mendelshon kreirao poslije 1925. Luckenwaldfska fabrika je ujedinila funkcionalni dizajn i tehniku inovaciju, (kao ureaj za rasprivanje otrovnog dima koji potie iz pokvarenih instalacija), to je u1920-e bilo neobino izraajan oblik za industrijsku zgradu.

39

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

Kratko poslije Prvog Svjetskog rata jo jedan berlinski arhitekta Hans Poelzig dizajnirao je veliko pozorite koje je moglo primiti 5 000 posjetilaca, u centru Berlina, za poznatog pozorinog direktora Maxa Reindhartda 1919. Srueno je 1986. Sa unutranjosti krunske kupole visili su izdueni oblici, tvorei da izgleda kao peina sa staklatitima. Nedugo poslije, 1920-22, Poelzig je napravio slian dizajn za pozorite u Salzburgu, tako da lie na peinu i zahtjevno kao glazura na torti. Njemaka ekspresionistika arhitektura doivjela je svoj novi vrhunac u zgradama od cigle hamburkog arhitekta Fritza Hogera, koji je u to vrijeme radio za Deutcher Werkbund. Jedan od njegovih glavnih radova je Chilehaus u Hamburgu, koju je napravio za jednu brodovlasniku kompaniju u obliku ogromnog prekookeanskog broda. Jedna od najpoznatijih odlika zgrade je njen jugoistoni ugao koji je postavljen kao pramac broda. Zgrada je napravljena od tamno crvene tvrdo peene cigle. Hogerova inspiracija nije bila samo pomorska arhitektura ve gotike katedrale koje su bile jako rairene u sjevernoj Njemakoj. Posueni elementi su vidljivi i na unutranjim arkadama zgrade, od kojih neke ukoso zavravaju, i akcentu na vertikalama itave zgrade, veinom su postignuti arhitektonskom upotrebom vanjskih stubova da naglase fasadu.u cilju adekvatnog provjetravanja kompletnog objekta i obezbjeenja dovoljnog svjetla za sve sobe, Hoger je oko zgrade izgradio tri velika unutranja dvorita. Chilehaus u amsterdamski Schiffhaus izgraen deset godina ranije su, sa svom svojom razliitosti, povezani kao zgrade u ekspresionistikom stilu, po svojoj funkciji i upotrebom cigli, kao i sa svojom niskom ornamentacijom.

Fritz Hoger. Chilehaus Hamburg.1921-24 Ovu uredsku zgradu je dizajnirao Fritz Hoger za brodovlasniku kompaniju. Iznutra i izvana lii na diviovski brod. Linije ureda su iste kao one kabina. Zadnje linije i horizontalne reetke lie na pramac trokutne zgrade. Tamna crvena peena cigla na fasadi i luna rebra iznad podsjeaju na tradiciju sjeverno- njemake gotike konstrukcije u cigli.

40

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

KUBIZAM Arhitektonska nezavisnost u Pragu U Pragu je, oko 1911.godine, postojala grupa intelektualaca iji rad je bio pod uticajem iste stereometrike arhitekture Otta Wagner-a, koji je bio predstavnik bekog Jungendstila. Drugi uticajan i vaan model za njih je bio rad Roberta Delauneya, Georgesa Braqua i Pabla Picassa radikalno unitenim, a onda sakupljenim oblicima.

Pablo Picasso: Les Demoiselles dAvignon, 1907

Georges Braque: La Roche-Guyon, Le Chateau, 1909

Dok je bio u Parizu, Delauney je prolazio kroz stilistiku fazu u kojima je objekte koje je predstavljao razbijao u osnovne geometrijske oblike,-kocku, loptu i krug. Delauneyeve kubistike slike, ako one Eiffelovog tornja ili velika kompozicija Grada Pariza, imale su dramatini efekat, pune dinaminosti velikog grada i praki kubisti su to uzeli za inspiraciju za fasade svojih kua, koje su bile ukraene nizovima kockastih i prizmatinih oblika. Kao i sa savremenim ekspresionistikim pokretom cijela zgrada je posmatrana kao skulptura, tako da je prenijet osjeaj ivota u skulpturi. Praki arhitekti se takoe mogu pozvati na kasnu gotiku arhitekturu, sa svojim gotovo apstraktnim svodovima, kojih je Prag i danas pun. Dugo vremena kubistika arhitektura je bilo pogreno tumaena kao isto regionalna manifestacija, ali sada je vrednovana kao povezana ali nezavisna alternativa evropskom ekspresionalizmu sa sjevera.
Josef Gocar. "The BlackMadonna", Robna kua, Prag 1911 12 Josef Grocar je bio jedan od vodeih predstavnika Kubizma u arhitekturi, i odravao je ivu razmjenu intelektualni misli sa piscima i umjetnicima toga vremena. Prvobitno dizajnirao je robnu kuu u modernom klasiistikom modulu. Ali poslije temeljne revizije, kostur od armiranog betona, dobio je svoje posebne kockaste elemente, posebno prednji ulaz, tavanske prozore, i stubove na fasadi. Dizajn postavlja poseban naglasak na efekat koji proizvode sjene, koje istiu trodimenzionalnu kvalitetu zgrade. Arhitekt nastavlja sa svojim dizajnom u unutranjost, ukljuujui i Kubistiki caffe na vrhu zgrade, koji je brzo izmijenjen. Do danas umetanje zgrade- koja je bila provokativna za svije vrijeme- u historijski susjedstvo je primjer. Mansardni krov moe se gledati kao ustupak nasljedstvu konzervativnog lobija

41

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

Josef Chochol. Hodek: Apartment Block Prag, 1913-14 Arhitektura Josefa Chocola ukljuuje najvie prevoda kubistike arhitekture iz teorije na povrinu i prostor. Tipian primjer toga je oblik prozora, na prizemlju Hodekovih zgrada, koje samostalno stoje na nakrivljenom stepenitu. Zgrada je primala nekoliko porodica, je potpuno u duhu vremena, na dole u svakom detalju. ak i ugaone sobe su poligonalne.

Robna kua, Josef Gocar-a, Crna Madonna, koja je jedno od najvanijih djela prakog kubizma, jasno pokazuje razlike izmeu arhitekture kubizma i ekspresionizma. Umjesto zamrene, figurativne ornamentacije, koja karakterie zgrade amsterdamske kole, Gocar je dizajnirao lucidne, jasno struktuirane zgrade. Kristalni oblici koji izbijaju iz fasade stvaraju fascinantnu igru svjetlosti i sjena, dajui zgradi poseban, gotovo ivi arm. Jednak arhitektonski jezik je upotrijebljen u petospratnom Hodek-ovom stambenom bloku koji je dizajnirao Josef Chochloc. Iako je bio dizajniran u kockama i prizmama, fasada je podijeljena prema strogoj mrei vertikalnih i horizontalnih elemenata. Posebno je naglaeno prizemlje sa svojim neobino oblikovanim estougaonim prozorima. Dijamantni oblici iznad prozora oznaeni u iljastom reljefu streih vijenaca na vrhu fasade, dajui zgradi, uprkos dinamikom osjeaju, skladan zakljuak. FUTURIZAM

Antonio Sant'Elia, Manifest Futurizma, 1914

42

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

Problem ljudskog shvatanja i prisvajanja svijeta je bio jedna od glavnih tema umjetnosti na poetku stoljea. Budui da je pristup ekspresionizma zalagao za ekstremno subjektivan pogled na svijet na svojim platnima, kubisti su favorizirali disekciju svakodnevnih objekata, kao to su stolica ili gitara, u svoje osnovne geometrijske strukture. Kasnije bi ih sastavili na nain koji je bio oboje i iznenaujui i dezorijentirajui za posmatraa. Predmet koji se inio poznat oku postao je neto drugo. U isto vrijeme posmatra je bio izazvan neim novim, kritikim doivljajem originalnog predmeta, stvarnom stolicom ili stvarnom gitarom. Rezultat ovoga u svakom sluaju je bila izotrenija percepcija realnosti.
Antonio Sant'Elia, Elektrina centrala, Arhitekotonske vizije 1914, Consuelo Acceni collection. Milano Tehnologija i potpuno novi potencijal elektrine energije, bio je osnovni motiv Futurista i njihovog inovativnog mislioca SantElia. Prenosili su koncentrisanu energiju i dinamiku elektrine struje, u arhitektonske skice, ispunjene duhom tehnologije, i urbane vizije koje su se kosile sa tradicionalnim oblicima i konceptom grada. Duh je precizno prenio u svojim crteima SantElia, ije pritisnute linije radije udaraju ve padaju, dimnjaci izviru iz niske perspektive, i elektrini kablovi slobodno plutaju iz slike. Nova estetika za modernu arhitekturu uzima oblike iz industrijskih oblika.

Eksperimentiranje italijanskih futurista imao je drugaiji tok od onog kubista, sjeckanje faza pokreta i ponovo skupljanje istih u pojedinani stepen. Umjetniki koncept futurizma, koji je prvo razvijen u slikarstvu, poeziji i vajarstvu, prije nego to je doao u arhitekturu, je bio to je omoguio vidljivost faza pokreta i snagu brzine proizale iz njih, dinaminost koju su oni prepoznali kao definirajuu karakteristiku budunosti. Iako su italijanski futuristi bili odbijeni za realizaciju svojih arhitektonskih dizajna i planiranja grada, njihovi crtei su izraavali oboje- poricanje prolosti i i vjeru u napredak, stavljajui njohove vizije meu vane trendove moderne umjetnosti 20. stoljea. Vodei predstavnik futurizma je bio Antonio Sant'Elia, koji je u svom manifestu objavljenom jula 1914.godine o arhitekturi budunosti, zauzeo jasan protivan stav svom slubenom, teatralnom i dekorativnom graenju. Umjesto toga on je htio izmisliti i sagraditi futuristike gradove. Morali su izgledati kao veliko brodogradilite i biti brzi, pokretni i dinamini u svakom svom dijelu futuristike kue bi morale biti kao velike maine. Sant'Elia-jeve skice Citta Nuova sa planovima saobraajnih raskrsnica za auta, eljeznicu i zrani saobraaj, elektrinu energiju i staklenim liftovima za stambene zgrade, oslikavao je njegovu koncepciju jednog stvarno modernog tehnolokog svijeta. Kako god, ostale su samo vizija. Objavio je svoje revolucionarne vizije arhitekture u Milanu 1914. (Arhitektura je mogunost koja dovodi ovjeka i njegovo okruenje slobodno i snano u harmoniju.) tragino, bio je ubijen dvije godine kasnije u Prvom Svjetskom ratu, ne imajui ansu da ih realizuje. Kako god, njegove futuristike vizije su veinom nebodera i spomenika, nedvosmosleni radovi o vertikalnoj elektrinoj energiji, odmakli su se od historicizma 19.stoljea prema racionalistikoj arhitekturi u Italiji. Ovo je omoguilo poslije rata povezanost sa savremenim pokretima i posebno sa ruskom avangardom.

43

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (2)

Antonio Sant'Elia, Aerodrom i eljeznika stanica, Arhitekotonske vizije 1914, Consuelo Acceni collection. Milano

Antonio Sant'Elia, Monumentalni kompleks , Arhitekotonske vizije 1914, Consuelo Acceni collection. Milano

44