EXPROOF

PATLAYICI ORTAMLARDA
KULLANILAN ELEKTRK AYGITLARI ve PATLAYICI ORTAMLAR HAKKINDA GENEL BLG

Yazan : Elektrik Yk. Mh. M. Kemal Sar

ZET

EXPROOF PATLAYICI ORTAMLARDA KULLANILAN ELEKTRK AYGITLARI ve PATLAYICI ORTAMLARA HAKKINDA GENEL BLG Petrol, petrol rnleri, kimya, doal gaz, kmr madenleri gibi bir ok sanayi kollarnda normal alma icab veya arza ve bakm gibi hallerde (Szan gazlar veya petrol buhar gibi nedenlerle) patlayc ortam ile kar karya kalnmaktadr. Elektrikli aletlerin statik snmalar ve almalar icab kardklar ark ortam, dolays ile sanayi tesisini tehlikeye drmektedir. Sz konusu bu gibi patlayc ortamlarda kullanlan elektrik aletlerinin yapm ve kullanm farkldr. Bu kitabmzda Elektrik Mhendisi meslektalarmza bu konuda genel bir bilgi verilmeye allmakta ve bu gibi sanayi kollarnda alan arkadalarmza yardmc olunaca umulmaktadr. Trkiyede patlayc ortam ve bu gibi ortamlarda kullanlan elektrik aletleri hakknda ngilizce tabiri olan EXPROOF kelimesi yerlemitir ve konu ile ilgilenen meslek evrelerinde exproof kelimesi ile bilinmektedir. Bu konuda Trke yazlm kaynak yok denecek kadar azdr. Kitabmz konu ile ilgili en son teknik ve hukuki (yasa ve ynetmelik gibi) gelimeleri iermekte olup, okuyanlara exproof (patlayc ortam) hakknda kapsaml ve doru bilgi verecektir. Exproof ile ilgilenen meslektalarmz kstl bilgileri dolays ile bir ok konuyu yanl bilmekte ve ou kez hatal davrandklarnn farknda olmamaktadrlar. Amerikan ve Avrupa uygulamalar bir birine ok sk kartrldndan kitabmz her iki uygulamann temel gr ve uygulama ayrlklar izaha allmtr. Konu ile ilgili zel bilgi edinmek isteyenler aadaki e-mail adresime de yazabilirler. kemal.sari@emo.org.tr

NDEKLER
EXPROOF PATLAYICI ORTAMLARDA KULLANILAN ELEKTRK AYGITLARI ve PATLAYICI ORTAMLARA HAKKINDA GENEL BLG
I. BRNC KISIM: TEMEL TANIM ve TEMEL BLGLER 1.0 KISA TARHE 2.0. PATLAYICI ORTAM NEDR 2.1. TANIM 2.2. PATLAYICI, PARLAYICI ve YANICI GAZ, TOZ ve BUHARLAR 2.3. ATELEME KAYNAKLARI: 2.4 PATLAMAYA KARI ALINAN NLEMLER 3.0. PATLAYICI ORTAMLARIN SINIFLANDIRILMASI 3.1 PATLAYICI BLGE veya ZONLARIN TARF 3.2 BATI AVRUPA GR ve UYGULAMASI ZON SSTEMI 3.3. KUZEY AMERKAN GR ve UYGULAMASI DIVISION SSTEM 3.4. AMERKAN DIVISION SSTEM ile AVRUPA ZON SSTEMLERNN KARILATIRILMASI 3.5 SINIFLANDIRMAYI HANG KURULULAR YAPAR 1

Sayfa No.
3 3 4 4 5 9 10 12 12 12 14 16 18 19

3.6 ZON AYIRIMLARI a) ASGAR EMNYET MESAFELER b) RNEK ZON AYRIMLARI 3.7 PATLAMA SICAKLII ve ISI GRUPLARI I. KISIM : HUKUK DAYANAK ve SON GELMELER 4.0. PATLAYICI ORTAMLAR ZERNE SON GELMELER ve HUKUK DAYANAK 4.1. ATEX 100a ve ATEX 137 NE GB YENLKLER GETRMEKTEDR. 4.2 ATEX 100a TEKNK BAZDA NE GB YENLKLER GETRMEKTEDR: 4.3. ALET KATEGORLER 5.0 TRKYEDEK MEVZUAT 6. PATLAMAYA KARI KORUNMU ALETLERN ETKETLER 7: YABANCI MADDE GRNE KARI KORUMA, IP, 7.1 IEC ve AVRUPA UYGULAMASI 7.2 AMERKAN UYGULAMASI III. KISIM KORUMA TPLER 8.1. d-TP KORUMA, ALEVSIZMAZ KORUMA (flameproof enclosure) 8.2. e-TP KORUMA, ARTIRILMI EMNYET (increased safety) 8.3. p-TP KORUMA, BASINLI TP KORUMA, (pressurisation) 8.4. q-TP KORUMA, KUMLU KORUMA (POWDER (sand) filling) 8.5. o-tip KORUMA, YALI KORUMA (oil immersion) 8.6. m-TP KORUMA, (dkm koruma) KAPSLL KORUMA 8.7. n-TP KORUMA, ARK IKARMAZ (non-sparking) 8.8. S-TP KORUMA (specal type of protecton) 8.9. Ex-tD tipi koruma, TOZ GERMEZ KORUMA 8.10. i-TP KORUMA, KENDNDEN EMNYETLLK KISIM IV : NEML ELEKTRK ALETLERNDE UYGULANAN KORUMA YNTEMLER 9.01 ELEKTRK MOTORLARI 9.02 DEVRE KESC ve YOL VERCLER 9.03 TRANSFORMATRLER 9.04 GENEL AMALI EXPROOF CHAZ ve EK KUTULARI 9.05. KABLOLAR ve BALAMA ELEMANLARI 9.06 AYDINLATMA AYGITLARI 9.07 TELEFONLAR: 9.08 TELSZLER 9.09 L ALETLER ve ZOLASYON MEGERLER 9.10 OTOMASYON ve ZLEME SSTEMLER, PLCler EK 01 : YANICI GAZLAR ve ZELLKLER EK 02 : YANICI SIVILAR EK 03 : TOZLAR EK : 04 PATLAYICI ORTAMLARLA LGL STANDARTLAR a) TSE TARAFINDAN YAYINLANAN STANDARTLAR b) PATLAYICI ORTAMLARLA LGL AVRUPA NORMLARI EK 05 : TEST LABORATUVARLARI ve YETKL SERTFKA OTORTELER EK 06 : ATEX 101a, DIRECTIVE 94/9 Ynetmelik Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemler ile lgili Ynetmelik (94/9/AT) EK 07 : ATEX 137 DIRECTIVE 99/9 Ynetmelik PATLAYICI ORTAMLARIN TEHLKELERNDEN ALIANLARIN KORUNMASI HAKKINDA YNETMELK

23 28 31 31 34 35 37 39 41 41 42 43 48 49 51 51 51 52 52 52 54 56 63 66 67 69 73 77 78 79 79 83 85 88 92 92 93 95 98

115

I. BRNC KISIM: TEMEL TANIM ve TEMEL BLGLER

1. KISA TARHE
Maden sanayi bilinen en eski sanayi kollarndan biridir ve patlayc ortamlarla ilk karlama kmr madeni ocaklarnda olmutur. Bu nedenle patlayc ortamlarla ilgili tedbirlerin (exproof teknolojisinin) ncln maden sanayi yapmtr. Dolays ile yazmzda sk sk madenlerden sz edilmektedir. Maden sanayinin tarihesi ok eski zamanlara inmekle beraber elektriin sanayideki gemii en ok 100 yl kadardr. 1800lerin sonlarna ve 1900lerin balarna doru artan enerji ihtiyac ile kmr ve petrol retimi hzla artmaya balamtr. Bu arada dier sanayi kollarnda kullanlan elektriin stn zellikleri fark edilerek maden ocaklarnda ve petrol rafinerilerinde elektrik enerjisi kullanmna balanmtr. Elektriin maden ocaklarna inii 1900 yllarna rastlar. Uzun bir gemii olan maden ocaklarnda grizunun tehlikesi bilindiinden, kullanlacak elektrik aygtlarnn da tehlike yaratp yaratmayaca hemen dikkate alnarak gerekli nlemler alnmtr. Yani elektriin maden ocanda kullanm bir dinamite veya lambaya benzemez. nce kullanlp sonra nlemleri alnmamtr. Balangtan itibaren hemen tedbirler dnlm, bir dinamit veya lamba kadar madenciyi uratrma mtr. Ne var ki , ilk zamanlar grizulu maden ocann kendi zel artlarnda denemeler yaplm, bu gnk gibi genel geerlilii olan zel deney yntemleri uygulanmamtr. Zamanmzda deney yntemleri gelitirilip kolaylatrlm ve standart hale getirilmitir. Bu konuda lkemizde de TSE tarafndan yaynlanan standartlar mevcuttur

Buharl gemilerin gelimesi ile 1800lerde kmre ihtiya artm ve kalorisi yksek olan yer alt ta kmr retilmeye balanmtr. O devirlerde yer alt tnellerinin (galeri) aydnlatlmas petrol lambalar ile yaplyor idi. Ak alevli olan petrol lambas kmrn kard metan gazn (grizu) phesiz patlatyor idi. Derinlere inildike grizu da
3

arttndan buna bir are bulunmas gerekiyor idi. Madencileri uratran bu lambalara ilk tedbir ngiliz kimyager Sir Davy tarafndan 1815 ylnda getirilmi ve kendi ad ile anlan davi emniyet lambas n gelitirmitir. Bu lamba da petrol ile almakta olup zerindeki zel zgaralar sayesinde ierdeki atei darya vermemektedir. Bir zellii de alevi uzaynca grizunun arttn iaret etmesidir ki, bu durumda alanlar tehlikeli ortam terk edip patlamadan kurtulmaktadrlar. Davy emniyet lambas gnmzde de halen kullanlmaktadr. 1925lerde kurun oksitle alan ba lambalar kullanm ile madenciler petrol lambas belasndan kurtulmular ve madenlerdeki kazalar % 95 azalmtr. Bu gn cadmium-nikel akl hafif ve tamas kolay olan lambalar gelitirilmi olup bir nevi aydnlatmadan kaynaklanan patlama tehlikesi tamamen ortadan kalkmtr.

Transformatr, elektrik motoru, alt cihazlar ve akkor flamanl aydnlatma armatrleri gibi bir ok elektrik aletinin madenlerde kullanmna 1912lerde sonra balanm olup, bu gn bilinen nlemlere benzer tedbirler alnmaya balanm ve bu gn d-tipi koruma olarak bilinen ilk alev szmaz (flameproof) koruma tipi gelitirilmitir. D cam kaln ve zerinde zgaralar bulunan akkor flamanl aydnlatma armatrne ve tam kapal asenkron motoruna msaade edilmitir. Alev szmazlk (flamaproof) ile ilgili ilk standart ngilterede 1926 ylnda BS229: Flameproff enclosures ad altnda yaynlanmtr. Almanyada ise konu ile ilgili ilk standart 1935 de (VDE 0165/1935) ve 1943 de (VDE 0170/0171/1943) yaynlanmtr. 1900-1920lerde elektrik sanayinin gelimesine paralel olarak, elektrikli cihazlarn madenlerde nasl kullanlabilecei zel laboratuarlarda denenmeye balanm ve ilk deney laboratuarlar kurulmaya balanmtr. Bu gnk gibi uluslar aras bir birlik ve fikir al verii yok idi ve her lke kendi sistemini kendisi gelitiriyor idi. Bir ok lkede maden ve petro-kimya sanayinin sorunlarn zmek iin birbirinden bamsz ayr ayr laboratuarlar ve test merkezleri kurulmutur. Bu nedenle maden ve petro kimya sanayi iin ayr ayr standartlar yaynlanm olup bu ayrm gnmzde de halen devam etmektedir. Patlayc ortamla almak zorunda olan petrol, petro-kimya, ila ve gaz sanayi madenler gibi bir balang sreci yaamam ve madenlerden bilinen tecrbeler dolays ile bu sanayi kollarnda iin bandan itibaren tedbirler alnmaya balanmtr. Aada da bahsedeceimiz gibi bu sanayi kollarnda patlayc ortamlara kar nlem almak daha kolayadr.

2.0. PATLAYICI ORTAM NEDR 2.1. TANIM

4

Patlayc, parlayc ve yanc nitelikteki gaz, toz veya buharn hava ile kararak patlayc kvama geldikleri yerlere patlayc ortam denir. Patlayc ortamn ksa tarifi budur. Patlayc ortam olumas ve tehlike yaratabilmesi iin unsurun bir araya gelmesi gerekir. A. Patlayc madde; Patlayc, parlayc ve yanc gaz, buhar veya toz B: Hava (Oksijen) C: Enerji, patlamay ateleyecek bir kvlcm veya g kayna. Bu unsurdan biri devre d edilebilirse patlama tehlikesi kalmaz. Patlama geni olarak bilinen bu olay aadaki resimde sembolize edilmitir.

2.2. PATLAYICI, PARLAYICI ve YANICI GAZ, TOZ ve BUHARLAR

a) GAZLAR
Yaygn olarak bilinen patlayc gazlarn en banda, doal gaz, evlerde kullanlan tp gaz (LPG) ve kaynak ilerinde kullanlan hidrojen ve asetilen gazlar gelir. nemli patlayc gazlar ve zellikleri aadaki tablolarda grlmektedir. Bu gazlar hava ile kartklarnda patlayc hale gelirler ve herhangi bir tetikleme ile (kvlcm) patlayabilirler. Patlama hava ile karm oranna baldr. Karmn bir alt ve bir de st patlama snr vardr. Gazlarla ilgilenenler, alt patlama snrnn ngilizce ksaltmas olan LEL lmnden bahsederler (LEL= lower explosive limit). Tm dnyada LEL tabiri kullanld iin yazmzda da ayn simge kullanlmaktadr. LEL deeri, alnacak tedbirler iin ok nemli bir veridir ve gazlarn tehlike derecesini (patlama kabiliyeti) belirler. Ayn ekilde gazlarn st patlama snr UEL olarak adlandrlr. (UEL= upper explosive limit) Patlayc maddelerin nemli bir blmn karbon-hidratlar oluturur. Karbon hidratlarn fiziksel zellii karbon ve hidrojen saysna gre deiir. Alkan ad verilen bu grubun ilk 4 karbonlu eleman gaz, 11-18 karbonlular akar yakt (sv), 19-40 karbonlular makine ya ve daha uzun karbon zincirliler zift ve mumlar oluturur. Tablo 01: KARBON HDRATLARIN ALKAN GRUBU CH4 metan (gaz) C6H14 heksan (sv) C2H6 etan (gaz) C7H16 heptan (sv) C3H8 propan (gaz) C8H18 octan (sv) C4H10 butane (gaz) C9H20 nonan (sv) C5H12 pentan (sv) C10H22 decan (sv)
5

nemli gazlarn alt (LEL) ve st patlama snrlar (UEL) aada tabloda verilmitir. Tablo 02: NEML GAZLAR ve ZELLKLER Saf oksijenle Hava ile karm karm Gaz Metan Propan Btan Hexan Nonan Etilen Benzol Hidrojen Asetilen Forml CH4 C3H8 C4H10 C6H14 C6H20 C2H4 C6H6 H2 C2H2 LEL *) 4.4-5.0 1.7-2.1 1.4-1.8 1,0 0,7 2,3-2.9 1,2 4 1,5 OEL *) 15-16,5 10-10,9 9,3-10.6 8,1 5,6
32,4-33.5

LEL *) 4.8 2.0 1.8 3.0 4.0

OEL *) 60 60 57.5 81.5 95.0

8,0 77 78

Patlama ss 595 470 365 265 205 425 555 560 305

Minimum Patlama enerjisi 280 250

200 11 19

b) SIVILAR
Bilinen, yanc parlayc ve patlayc svlarn banda petrol rnleri gelir (benzin, benzol, mazot, tiner gibi). Yanc svlar buharlaarak hava ile karp patlayc ortam olutururlar. Svlarn buharlamas ortam scaklna baldr. Patlayabilecek kvamda (oranda) sv buhar oluturan en dk scakla PARLAMA NOKTASI (FLASH POINT) denilir. Bu deer, gazlardaki LEL gibi, alnacak tedbirler iin nemli bir veridir ve svlarn tehlike derecesini belirler. Svlar patlama noktalarna gre tehlike snflarna ayrlmaktadr. Bu snflandrmalar Amerikan NFPA 30 standardna gre yaplmaktadr ve Dnyaya Amerikan uygulamas hakimdir. TS 12820de yaplan snflandrma da NFPA 30 dan alnmtr. Tablo 03: YANICI SIVILARIN TEHLKE SINIFLARI (HAZARD CLASS) SINIF (class) Parlama noktas (flash point) Kaynama noktas (boiling point) IA (parlayc) Tf < 22.8C Tf<73 F Tb<37.8 C Tb<100 F IB (parlayc) Tf < 22.8C Tf<73 F Tb>37.8 C Tb>100 F IC (parlayc) Tf > 22.8 C Tf>73 F Tb<37.8 C Tb<100 F II (yanc) 37.8 C<Tf< 60C 100 F<Tf<140 F II IIIA (yanc) 60 C < Tf < 93 C 140 F<Tf200 F IIIA IIIB (yanc) Tf>93 C Tf>200 F IIIB Yanc svlarn tehlike snflarna tipik rnekler. IA IB IC II IIIA IIIB Dietil eter, etilen oksit, baz hafif ham petroller Araba ve uak benzinleri, toluen, lakuer, lakuer tiner Ksilen, baz boyalar, solvent tabanl baz imentolar Mazot (diesel yakt), boya tineri Evlerde kullanlan yaktlar, fuel oil ve kalorifer yakt gibi Yemeklik yalar, yalama yalar ve motor yalar

Tablo 04: TS 12820 ye gre baz parlayc ve yanc svlar ve zellikleri Patlama noktas Sn Kaynama noktas Havada asgari Flash point f Boiling point Tutuma scakl C F C F C F -40 ile -40ile IB 38 ile 100 ile Yaklak Yaklak Benzin Diesel yakt Gaz ya Antifriz Fren svs ase gresi Dili ya Lityum-moli gres Yalama yalar
-46 > 55 > 38 -46 > 131 > 100 204 400 441 825 II II 151 ile 301 304 ile 574 227 (440)

110 230 IIIB 149 300 IIIB 204 400 IIIB 202 395 IIIB 193 380 IIIB 149-232 300-450 IIIB Hidrolik direksiyon svs 177 350 IIIB Beyaz gres 241 465 IIIB Cam ykama svs Metanol/su karmlar %100 metanol 12 54 IB % 50 metanol 27 80 IB %20 metanol 48 118 II %5 metanol 97 206 IIIB

149 282 >427 >427 >427 >288 >427 64

300 540 >800 >800 >800 >550 >800 148

>427 >427 >482 >427 385

>800 >800 >900 >800 725

Gazlardaki patlama snr (LEL) ile svlardaki parlama noktas (flash point) aadaki resimde sembolize edilmitir.

c) KATI MADDELER, TOZLAR

Tozlarn havann oksijeni ile karm ya toz bulutu halinde veya ince tabaka eklinde mmkndr. Tozlar genellikle ince bir film eklinde tesis zerine yapk ekilde dururlar. Tesisin snmasndan veya dardan gelen her hangi bir s kayna ile yanc tozun ok kk bir blm akkor hale gelerek patlamaya neden olabilir. Patlayan bu ok kk porsiyon dier tozlar havaya fleyerek patlayc bir toz bulutu olumasn salar. Bu bulut daha da iddetli patlar ve patlayan bulut yeni toz bulutlar olumasna yardmc olaca iin toz patlamas zincirleme bir reaksiyona ve dier bir deyim ile yryen bir patlama felaketine dnebilir. Toz patlamalar gaz patlamalarndan ok daha tehlikeli ve tahrip edicidirler.

Kat maddelerin, lif, yonga, krpnt veya toz eklinde olanlar tehlike arz etmekte ve patlayc ortam oluturmaktadr. ekirdek bykl yaklak 500 m altnda olan ve havada belli bir sre szlen kat maddeler toz olarak kabul edilmektedir. Patlayc tozlar bal bana ayr bir konudur kitabmzda bu konunun detaylarna girilmeyecektir. Tozlarn tehlike derecesini belirleyen nemli verileri: - ekirdek irilii (M) - Minimum patlama enerjisi (MEE) - Azami patlama basnc (EP) ve - Patlama iddeti Kst , hava toz karmnn kapal bir kapta rettii azami basn deiimidir. Dier bir tabir ile basncn zamana gre azami ykselme deeridir. Tozlar iin en nemli tehlike ve tahribat belirleyici deer Kst dir. Baz tozlar ve statik patlama scaklklar aada tablo halinde verilmitir. Tablo 05a: Patlayc tozlar ve zellikleri PATLAMA ISISI TOZ CNS BULUT 5 mm film Alminyum 560C >450C Odun kmr 520C 320C Linyit kmr 380C 225C Kakao 590C 250C Kahve 580C 290C Hububat, msr 530C 460C Methyl cellulose 420C 320C Kat lifi, 570C 335C krpnts Tablo 05b: Patlayc tozlar ve zellikleri Toz cinsi M, [m] Aktif kmr bis 10 Yeil mercimek unu 27 amur ktrc 89 (76 % organik bileenli) Msr niastas 10 Paraformaldehyd 19 Polyoxymethylen; HO(CH2O)nH Bal mumu, parafin <20 Polyester, poliester 35 Selloz asetat 31 stifleme, rt tozu 40 (60 % anorganik bileenli) Epoxidharz , epoksi reine 27 Polyurethan,poliretan 29 Alminyum < 10

TOZ CNS Polietilen tozu PVC tozu eker tozu Kurum, is Niasta Toner Buday Phenolic resin (reine)

PATLAMA ISISI BULUT 5 mm film 440C melts 700C >450C 490C 460C 810C 570C 460C 435C 520C melts 510C 300C 530C >450C

Pmax, [bar] 7,3 9,1 7,5 9 9,6 8,4 7,8 7,5 5,6 7,5 7,8 11,4

Kst, [bar m s-1] 72 109 71 200 405 185 140 116 90 161 150 625

MEE [mJ] 500000 100 50 10 5 5 5 5 5 1 1 0,1

2.3. ATELEME KAYNAKLARI:

Patlayc, parlayc ve yanc gaz, toz ve buharn havann oksijeni ile kartklarnda patlayabilmeleri iin bir enerji kaynana ihtiya vardr. Bu enerji kayna genellikle elektrikli aletlerin ark karan kontaklar ve snan yzeyleri olmakla birlikte, enerji birikimi ve biriken enerjinin boalmasna neden olan tm kaynaklar tehlikeli ortam patlatabilirler. rnein srtnme dolays ile meydana gelen statik elektrik ve yine srtnerek kvlcm karan metal paralar kolaylkla tehlike kayna olabilir. Tehlikeli ortam ateleyen balca olay ve enerji kaynaklar unlardr: (ignition source) - Elektrik ark ve kvlcm: alterler alp kapandklarnda Elektrostatik olarak ykl elemanlar dearj olduklarnda Kablolar ezilip koptuklarnda veya ksa devre olduklarnda Herhangi bir ksa devre annda meydana gelen dengeleme akm gibi olaylarda kan ark ve kvlcm ortam tehlikeye drebilir. Elektrikli aletlerin tamam ya ark kardklarndan veya s rettiklerinde her zaman patlayc ortam tehlikeye drebilirler. Bu nedenle, patlayc ortamlarda kullanlan elektrikli aletlerde azami itina gsterilip gerekli tedbirler alnmaldr. Kitabmzn devamnda ,konu enine boyuna incelenecektir. - scak yzeyler: (statik s ile patlama). Elektrik aletleri snmalar dnda mekanik aletlerin almalar dolays ile kardklar slar da tehlikeli olabilir. rnein skan yatak ve rulmanlarn ar snmalar gibi. Bu nedenle patlayc ortamda alan (yalnzca elektrikli deil) tm ekipmanlara dikkat etmek gerekir. - mekanik srtnme ile kan kvlcm: Hi kimse patlayc gaz bulunan bir ortamda talama tezgah altrmaz. Tan kard kvlcm, patlayc ortam tehlikeye drebilir. Srekli kvlcm karan bir kayna patlayc ortamdan elimine etmek kolaydr. Buna karlk, patlayc ortamda bulunan bir elik konstruksiyonda grlmeyen srtnmeler (rzgardan arpma gibi) meydana gelebilir. Gaz kaa olan bir vanann zerindeki kebentlerin rzgardan birbirlerine arpmas beklenmedik kazalara neden olabilir. Kmr madenlerinde, gazn patlayc orana gelmemesine ok dikkat edilir. Havalandrma ile gaz dar atlmaldr. Aksi takdirde patlayc kvamdaki gaz her halkarda patlar. Elektrik aletlerinin alp almamas nemli deildir. Kazmann, ekicin, ayakkab demirinin ucundan kan kvlcmla patlar. Elbisedeki naylon paralarn srtnmesinden doan statik elektrikle patlar. - her nevi statik elektriklenme: ok tehlike yaratan bir kaynaktr. Akla gelmedik ve dnmedik yerlerde sorun tekil eder. Bilhassa kurulu tesislerde bakm dolays ile yenileme ve tadilat yaparken bolca yaanan bir olaydr. Bu nedenle patlayc ortamda alan baz tesisler iin, srtnme ile elektriklenmeyen malzeme temin edilir. rnein anti statik havalandrma vantpleri, anti statik firen balatalar, anti statik konveyr kaylar gibi. Statik elektriklenme, patlayc gaz altnda alan bir tesiste, mhendisleri uratran bir patlama (tehlike) kaynadr. Akar yakt ve yanc tozlarn doldurma ve boaltma olaylarnda da karmza kan patlama kayna yine statik elektriklenmedir. Yukardakiler kadar nemli ve ska rastlanmamakla birlikte aada sayacamz olaylar da patlama kayna tekil ederler.
9

- ak alev scak gaz ve akkor haldeki paracklar (hot particles): rnein kaynak esnasnda etrafa frlayan akkor haldeki paracklar patlayc ortam ateleyebilir. Bu tip partikller bilhassa yanc tozlar iin tehlike arz etmektedirler. - adiyabatik basn, ok dalgas: Tp eklinde olup, dk basnta alan aletler patlama kayna tekil edebilirler. rnein floresan tpleri, krldklarnda tehlikeli olabilmektedirler. Yalnz bu olay tpn krl ekline baldr. Adiyabatik basn skmas olabilmesi iin tpn ortadan deil ucundan krlm olmas gerekir. - yldrm dmesi ve elektrikli hava artlar: Yldrm ok yksek enerji ierdiinden dt yerde yalnzca patlayc ortam ateleme ile kalmaz, tesiste mekanik tahribata ve yangna neden olur. Elektrikli hava artlar, yani elektrik ykl bulutlar metal kapl depolarda (influenz olay) elektrostatik yklenmelere neden olur. rnein st inko kapl bir saman deposu veya hububat silosu bu nedenle yanabilir. yi bir topraklama yaplarak metal yzeylerin yer yz ile ayn potansiyelde olmas salanr. - parazit akm, katodik koruma: Elektrikli raylar ve dier toprakl elektrik besleme akm tayan benzeri tesislerde, rnein katodik koruma uygulanan ekipmanlarda parazit akmlar oluur. Bu akmlar topraklama noktalar aras gerilim fark yaratabilir ve bu gerilim fark da ark kmasna neden olabilir. Bu nedenle patlayc madde tayan borularda paslanmaya kar katodik koruma uygulanrken, E POTENSYEL topraklamaya dikkat edilir, ki topraklama noktalar aras gerilim fark olumasn. rnein conta ile izole edilmek zorunda kalnan boru ksmlarnn, cvata ile metalik balants olmasna ramen, bakr bir levha ile ilaveten bir birlerine irtibatlanmalar gibi. - ultrasonik ses dalgalar: 20 kHz ve zeri mekanik dalgalar enerji birikimine ve dolays ile snmaya neden olabildiklerinden, patlayc ortam tehlikeye drebilirler. Bu nedenle patlayc ortamda almas icap eden ultrasonik cihazlar da, elektrikli aksamlarn yan sra , retilen ses dalgasna da dikkat edilmelidir. - radyo dalgalar: dalga buyu 10km ile 1m aras olan radyo dalgalar baz hallerde snmalara neden olabilmekte ve dolays ile patlayc ortam tehlikeye drebilmektedirler. - mikro dalgalar: Dalga boyu 1m ile 1mm aras olan elektro manyetik dalgalar snmalara neden olabilmektedirler. - Kzl tesi k (IR): Dalga boyu 1 mm ile 770nm aras olan elektro manyetik dalgalar. Kzl tesi nla alan l aletleri, bil hassa odaklama yaptklarnda, yzeylerin snmasna neden olabilirler. - Grnr k: Dalga boyu 770nm ile 390nm aras olan elektro manyetik dalgalar. - ultra viole nlar: Dalga boyu 390 ile 10 nm aras elektro manyetik dalgalar. - rntgen ve gama nlar: Dalga boyu 10nmnin altnda olan elektro manyetik dalgalar - baz kimyasal reaksiyonlar: Is reten baz kimyasal reaksiyonla da patlayc ortam tehlikeye drebilir.

2.4 PATLAMAYA KARI ALINAN NLEMLER

Patlayc, parlayc ve yanc gaz, toz ve buhar ile almak veya bu maddeleri ilemek zorunda olan i yerlerinde alnmas gereken ilk ve en nemli tedbir, patlayc ortam
10

olumasn nlemektir. Bu konuda meslek kurulularnn tavsiyeleri olduu gibi i gvenlii ve ii sal ile ilgili mevzuatn zorlayc yaptrm artlar da mevcuttur. Patlayc ortam olumasn nlemek iin alnan tedbirler iki blmde incelenmekte olup birinci ve en nemli olan PRMER TEDBRLER dir.

2.4.1 BRNCL (PRMER) NLEMLER

Hedef, patlayc ortam olumasn nlemektir. Dier bir ifade ile, patlama genindeki A=patlayc madde ve B=oksijen ayaklarn bertaraf etmektir. Exproof alet kullanmndan nce, patlayc ortamlarla ilgili olarak yaplmas gereken ilk ve en nemli tedbir BRNCL NLEMLER almaktr. Kullanlan sanayi prosesine gre alnacak tedbirler ok eitli ve deikendir. En ok kullanlan, yaygn yntemleri, ana balklar ile aada izah edilmektedir. 1. En ok kullanlan yntem, genin Enerji ayan (C) patlayc ortamdan uzak tutmaktr. rnein transformatr ve alt merkezleri gibi tesisler, patlayc ortam oluan veya oluma ihtimali olan yerlerden ok daha uzaa monte edilirler. Petrol ve kimya sanayinde ok uygulanan bir yntemdir. Prensip, ateleme kaynan patlayc ortamdan uzak tutmaktr. 2. Havann oksijenini bir ekilde azaltarak, patlama noktasnn altna drmek de mmkndr. Bir ad da inertising olan bu yntem baz proseslerde uygulanabilmekte ve ortama, prosesi etkilemeyen bir nevi l gaz (inert gas) pompalanarak, patlayc ortam olumas nlenebilmektedir. rnein azot gaz, karbon monoksit veya su bahar pompalanarak oksijen oran drlmektedir. Genelde, havadaki oksijen oran %10un altna dtnde patlama ihtimali kalmamaktadr. 3. Kullanlan patlayc madde orannn alt patlama snrnn altnda veya st patlama snrn yukarsnda tutulmas baz proseslerde mmkndr. Bu tip proseslerde benzeri bir nlem alnmas ok faydal olabilmektedir. 4. Havalandrma yaplarak patlayc gaz veya buharn uzaklamas salanabilir veya patlayc kvama gelmesi nlenebilir. Prosesin durumuna gre havalandrma kendiliinden tabii bir ekilde olabilecei gibi vantilatrlerle zoraki havalandrma da yaplarak patlayc ortam olumas nlenebilir. Grizulu kmr madenlerinde zorunlu olan bir uygulama yntemidir. Madenler, hem alanlarn oksijen ihtiyac ve hem de oluan metan gaznn dar atlmas iin havalandrlmak zorundadr. 5. Baz patlayc ve yanc svlarn iersine ilave madde katlarak patlama noktas (flash point) ykseltilmekte ve bylece patlayc buhar olumas nlenmektedir. 6. Patlamaya dayankl veya patlama tahribatn nleyici dizayn ile de nlem alnabilir. Bu tip nlemler patlamay tamamen nlemek iin deil, tahribatn azaltmak iin yaplr. - basn tahliye vanalar (relief valve) ile patlama annda oluan basncn tehlikesiz sahaya ynlendirilmesi salanabilir. - patlamay bastrma (explosion suppression) tertibatlar ile, patlama olur olmaz patlama enerjisini soutmak ve ilerlemesini nlemek iin yaplan tertibatlar mevcuttur. Bilhassa toz patlamasna kar uygulama alan bulmaktadr.
11

7. Patlayc gaz veya buhar olumas buhar bariyeri denilen zel tertibatlarla nlenmektedir. Bu yntem sv yaktlarda yaygn olarak kullanlmaktadr.

2.4.2 KNCL (SEKONDER) NLEMLER

Primer nlemler alnamyor veya bu nlemlere ramen patlayc ortam ihtimali halen mevcut ise, KNCL nlemlere ba vurulur yani bu ortamlarda tehlikesiz alabilecek alet veya ekipman seimi yaplr. Dier bir sz ile exproof alet kullanlr. Konumuz da budur ve bundan sonraki blmlerde KNCL NLEMLER ilenecektir.

3.0. PATLAYICI ORTAMLARIN SINIFLANDIRILMASI 3.1 PATLAYICI BLGE veya ZONLARIN TARF
alma ve iletme artlar her i yerinde ve her sanayi dalnda ayn deildir. Her tehlikeli ortama ayn tip aleti yerletirmek ve tek bir sistem uygulamak ekonomik olmamaktadr. Bu nedenle konunun uzmanlar, patlayc ortamlar tehlike derecesine gre snflara ayrmlardr. Emniyet, gvenlik, iletme ve bakm kolayl ve bilhassa ekonomik nedenlerle her ortam iin farkl bir uygulama ngrmlerdir. Dier bir deyi ile, srekli patlayc kvamda gaz olan bir yerde alnacak tedbirler ve konulacak elektrik aygtlar ile, tesadfen, arada bir ve ok ksa sreli patlayc ortam teekkl eden bir yerde alnacak nlemler ile altrlacak elektrik aygtlar ayn olamaz. En azndan ekonomik olmalar iin patlayc ortamlar snflara ayrmak gerekir. Bu snflara BLGE veya ZON adn verilir. Uluslar aras ad ZON olduu iin Trkesi yerine ZON tabiri kullanlacaktr. Patlayc ortamlar zonlara ayrmada iki gr hakimdir. Birincisi kmr sanayinde nc olan BATI AVRUPA GR ve ZON SSTEM, dieri de petrol sanayinde nc olan KUZEY AMERKAN GR ve DIVISION SSTEM ve uygulamasdr. Bu gn Bat Avrupa AET olarak bir araya gelmi ve EN (euro norm) ad altnda standartlar yaynlamaktadr. EN standartlar ye lkeler iin balayc olmaktadr. lkemiz de AT ye girme abasndadr. Bu nedenle patlama ile ilgili EN standartlar ve AET uygulamalar bizim iin nem kazanmaktadr. Bat Avrupa gr IEC ile ayndr. (IEC = International Electrical Commission) ve Kuzey Amerika lkeleri ve bilhassa ABD hari, tm dnya lkeleri ZON sistemi etrafnda birlemilerdir.

3.2 BATI AVRUPA GR ve UYGULAMASI ZON SSTEMI

ZONlarn tarifi IEC 79-10 ve EN 50 014 de yaplmtr. En son ekli ile ATES 137 de (Avrupa Parlamentosu talimat 99/92) dzenlenmitir ve IECden fark yoktur. ZON 0 : Normal alma koullarnda patlayc ortam oluan (ve oluma ihtimali yksek olan) ve olutuu an uzun sren yerler ZON 0 kapsamna girer. Patlayc madde kaplarnn ii ve patlayc ileyen aparatlarn ( buharlatrc, reaksiyon kaplar gibi) i ksmlar gibi yerler bu gruba girer. ATEX 100aya gre bu zonda 1.kategoriye giren aletler kullanlabilir. Kategoriler ATEX blmnde tekrar ele alnacak olup, bu gruptaki aletler yksek gvenlik ve emniyet
12

zelliine sahiptirler. Ancak kendinden emniyetli ve a-kategorisindeki sistemler (devreler) ZON 0 da kullanlabilir (Ex-ia sertifikal sistemler). ZON 1 : Normal alma icab patlayc ortam teekkl etme ihtimali az olan (veya hi olmayan), yalnzca arza ve anormal alma koullarnda ve tesadfen patlayc ortam oluabilen veya oluma ihtimali olan ve yine olutuunda da ksa sren yerler bu gruba girer. Ksaca, patlayc ortam oluma ihtimaliz olan ve olutuunda da ksa sren yerler ZON 1 olarak adlandrlmaktadr. Zon 0 n yakn evresi, patlayc madde pompa istasyonlar, vana ve klape yaknlar pompa istasyonlar gibi yerler bu gruba gerer. Mevcut patlayc ortamlarn %95inden fazlas bu gruba girmektedir. ATEX 100aya gre 2.kategorideki aletler zon 1 de kullanlabilir. Hemen hemen ex-sertifikal tm aletler bu kategoriye girmektedir. ZON 2 : Normal alma icab patlayc ortam teekkl etme ihtimali olmayan ve ayrca arza, kaza, tamir, bakm gibi hallerde de patlayc ortam teekkl etme ihtimali ok az olan ve bu gibi hallerde de ok ksa sren (srme ihtimali) olan yerler Zon 2 kapsamna girerler. Yalnzca kaynakl boru balantlar bulunan tesis veya tesisin ksmlar, doal gaz ve petrol boru hatlar bu gruba girer. ATEX 100a ya gre 3.kategorideki aletler zon 2 de kullanlabilmektedir. Bu kategorideki aletlerin ex-sertifikalar olmakla birlikte dier kategoriler gibi sk artlara bal deildir. Koruma tipi Ex-n olan aletler kullanlabilir. n iareti non-sparking terimini artryor ise de standartlarn son versiyonlarnda ABD uygulamas olan non-sparking e yer verilmemekte ve hafifletilmi p ve d tipi korumamalar da iine almaktadr. Koruma tipleri yazmz ileriki blmlerinde izah edilecektir. Aadaki resimde zon ayrmnn iyi anlalmas iin rnek verilmi olup yazmz ileriki blmlerinde akar yakt dolum istasyonlarndaki zon tarifleri ayrca izah edilecektir. Tozlar iin ayr bir ZON tarifi (EN50.028) yaplm olup, gaz ve buharlarn aynsdr. Burada toz Zonlar Zon 10, 11 ve 12 olarak adlandrlm ise de 1999 ylnda yaynlanan ATEX137 bu isimlendirmeyi Zon 20, 21 ve 22 olarak deitirmitir. erik ayndr, deien isimdir.

13

ZON 20: Normal alma icab patlayc toz ve lif ortam oluan ve oluma ihtimali yksek olan ve uzun sren yerler. ZON 21: Normal alma icab patlayc toz ve lif ortam teekkl etme ihtimali az olan ve olutuunda da ksa sren yerler. ZON 22: Normal alma icab patlayc toz veya lif oluma ihtimali olmayan ve ancak arza ve kaza gibi anormal hallerde oluabilen ve bu durumlarn da ok ksa srme ihtimali olan yerler bu gruba girer. Ayrca tbbi ortamlar da Zon G ve Zon M gibi iki snfa ayrlmaktadr.

ZON G: Kapal medikal gaz sistemi olarak bilinir. Srekli veya tesadfi, patlayc karm (patlayc ortamdan farkl olarak) retilen, iletilen, veya kk miktarlarda uygulanan yerleri kapsar. Bu gibi yerlerin her taraftan kapal olmas gerekmez, ufak ke ve oyuklar bu kapsama girer. ZON M: Medikal ortam olarak bilinir. Ar kesici madde veya tbb deri temizleme, dezenfekte, antiseptik ila kullanm gibi olaylarda, kk miktarda ve ksa sreli patlayc ortam oluan ve oluma ihtimali oyan yerleri kapsar. Zon sisteminde patlayc gazlar G ve tozlar da D harfi ile belirlenir. Tbbi ortamlardaki zon tarifi ile kartrlmamaldr. Gazlar IEC ve EN de aadaki gruplara ayrlmaktadr.

GAZ GRUPLARI:
IEC ve EN gazlar iki patlama grubuna ayrm ve metan gazn (grizulu madenleri) I.gruba dahil etmitir. Dier bir sz ile EN maden sanayi ile dier sanayi dallarn ayrmtr. PATLAMA GRUBU I : METAN PATLAMA GRUBU II A : Propan, btan, aseton, kereson, hexan, trimat, hylamin, vs.. PATLAMA GRUBU II B : Etilen, karbon monoksit, hidrojen slfit, etil-, -metil, -eter, vs.. PATLAMA GRUBU II C : Hidrojen, Asetilen ve karbon di slfit

3.3. KUZEY AMERKAN GR ve UYGULAMASI: DIVISION SSTEM

Amerikan gr ANSI/NFPA 70, NEC standartlarnda belirlenmitir. NEC = National Electrical Code Article 500 (madde 500) de snflandrma yaplmtr. NEC evvela patlayc maddeleri snflara ayrr, sonra bu maddeleri gruplara ve daha sonra da blmlere (DVSION) ayrr. Ksaca USA standartlar patlayc ortamlar iki blme ayrmaktadr.
14

DIVISION 1 : Normal alma (koullarnda) esnasnda patlayc ortam oluan ve oluma ihtimali yksek olan ve uzun sren yerler DIVISION 1 kapsamndadr. DIVISION 2 : Normal alma esnasnda patlayc ortam oluma ihtimali az olan yerler. Ancak anormal hallerde (tamir bakm, arza, kaza gibi) patlayc ortam oluan ve oluma ihtimali olan ve ksa sren yerler DIVISION 2 kapsamndadr. NEC patlayc maddelere gre de snf ayrm yapmaktadr. Bunlara CLASS ad veriler. CLASS I : Patlayabilir gaz ve buharlar. CLASS II : Patlayabilir tozlar; kmr tozu un ve eker tozu gibi. CLASS III : Uucu tozlar. Normalde tozdan daha iri maddeler. Pamuk tozu, hzar tozu, tekstil liftleri gibi. Bu maddeler patlayc deil daha ziyade yanc ve yangn tehlikesi ieren maddelerdir. NEC ayrca aadaki patlayc madde gruplarn da tarif etmitir. GROUP A : Bu gruba asetilen gaz dahil edilmitir. Bu gazn hidrojen gazndan daha st gruba alnmasnn nedeni bakr asetilenin srtnme ile kolayca ate almasdr. GROUP B : Bu grupta hidrojen gaz vardr. GROUP C : Alkoller ve eterler GROUP D : Metan, propan, oktan, dekan vs GROUP E,F,G : Toz gruplardr. Ayn patlama zelliine sahip maddeler ayn gruba alnrlar. Patlama iin gerekli olan enerji miktarlar llerek grubu tespit edilir. Artk gnmzde bu lmler yaplm bilinen gazlar gruplara ayrlmtr. Molekl yaplar veya arlklar ayn olan gazlar ayn grupta olabilir. Genelde ayn isimdeki gazlar ayn patlama grubundadr. GROUP E : Metal tozlar. letken olan ve iletkenlii 100 /cm olan tozlar. GROUP F : Kmr tozu gibi karbon ieren tozlardr. GROUP G : Direnci yksek olan plastik tozlar ve benzerleri. NEC 1984 F grubunu iptal etmi iletken ve yaltkan ad altnda E ve G gruplarn tanmlamtr. nk iletken olan grafit tozu ayn zamanda karbondan ibarettir. Tablo 06: NECe gre gaz ve toz gruplar Asetilen Hidrojen CLASS I Alkoller ve eterler v.s. Metan, propan oktan Dekan v.s. Metal tozlar <100 /cm Kmr tozlar >100 /cm GROUP C GROUP D GROUP E GROUP G GROUP A GROUP B Division 1 Division 2 Division 1 Division 2 Division 1 Division 2 Division 1 Division 2 Division 1 Division 2 Division 1 Division 2

CLASS II

15

Gaz gruplar ile ilgili Amerikan ve Avrupa uygulamasnn ksa zet tablosu Tablo 07: EN, IEC ve NEC gaz gruplarnn karlatrlmas KUZEY AMERIKA CENELEC/IEC PATLAYICI NEC ARTICLE 500, EN 50014, GAZ RNE CEC SECTION 18 IEC 79-0 ASETLEN A veya IIC IIC HDROJEN B veya IIC IIC ETLENLER C veya IIB IIB PROPANLAR D veya IIA IIA METANLAR D veya I I

3.4. AMERKAN DIVISION SSTEM ile AVRUPA ZON SSTEMLERNN KARILATIRILMASI

CEN (canadian electrical code) 1988 de ve NEC (national electrical code) 1996 da yapt deiiklikler ile ZON sistemine de msaade etmilerdir. Kanada da yeni yaplan tesisler ZON sistemine uymak zorundadr. Amerika da imdilik bir mecburiyet yoktur. Bir zamanlar metrik cvatada direndiklerdi gibi DIVISION sisteminde de direnmektedirler. Fakat btn dnya ZON sisteminde birlemitir. Her ne kadar DIVISION sisteminin sonu gzkyor ise de lkemizde ABD yapm birok rafineri, petro-kimya ve doal gaz tesisi bulunmakta olup hemen tamam DIVISION felsefesine gre dizayn edilmilerdir. Bu nedenle konu ile ilgilenenlerin, her iki sistem hakknda da bilgi ve fikir sahibi olmalar gerekir. Tablo 08: ZON ve DIVISION karlatrma tablosu NORMAL ALIMA ARTLARINDA srekli veya uzun orta tehlikeli, arada bir tehlikeye girmeyen ve sreli TEHLKEL ve ksa sreli ihtimal zayf olan ORTAMLAR TEHLKEL ORTAMLAR ORTAMLAR Division 1 Division 2 veya Zone 2 Zone 0 Zone 1 Zone 0 Zone 1 Zone 2

KUZEY AMERIKA (NEC/CEC) CENELEC/IEC

DIVISION ve ZON SSTEMLER ARASINDAK FARK NEDR,

Yukarda division ve zonlarn tarifini yaptk. Tarifler hemen hemen ayndr. Yalnzca division, patlayc ortamlar iki blme, zon ise blme ayrmaktardr. Zon 1, divisionda yer almamaktadr. Esas farkllk tariflerde deil elektrik veya elektronik sistemlerin dizayn ve kullanmdadr. Division sistemi explosion prof = patlatmaz metodunu kullanrken, ZON sistemi explosion protected = patlamaya kar korunmu metodunu kullanmaktadr. Ana gr fark ise, ex-proof sistemde (division sistemi) bir tesisin tamam dnlr iken ex-protected sistemde ise (ZON sistemi) tesise konulan komponentler ayr ayr dikkate alnmaktadr. Bu nedenlerle ABD de bir elektrik aygtnn ex-proof olup olmadn onay16

layan herhangi bir otorite yoktur. UL (underwriters laboratories) ve FM (factory mutuall) tabir edilen zel kurulular vastas bir tesisin tamam hakknda karar verilir. Explosion proof (DIVISION sistemi) teorisinde patlamaya neden olan unsur (patlayc gaz, oksijen=hava, kvlcm=ateleme kayna) bir arada dnlmekte ve meydana gelecek herhangi bir patlamann, kapal bir mekanda kalp etrafa yaylmasn nlemek eklindedir (fazla detaya girmeden genel hatlar ile). Patlama kayna ar bir alminyum veya elik dkm bir muhafaza (gvde) iersine alnarak muhtemel patlama gvde iersinde kalr ve dar szarken alev souyarak patlama evredeki ortama yaylmaz. Zon sisteminde kullanlan d-tipi koruma yntemine benzemektedir. Bu nedenle CONDIUT denilen zel bir borulama sistemi kullanlmakta ve kablo ve klemens kutular gibi bir ok aletler bu borularn iersinden geirilmektedir. alter, pano, buton, sivi ve saire gibi elektrikli aletlerin gvdesine de bu kondiutlara skca irtibatlandrlmaktadr. Condiutlarn belli yerlerine patlamann ilerlemesini nlemek iin engeller (tkalar) konulmaktadr. Dier bir sz ile bir rafineride bulunan tm elektrik aygtlar (tehlikeli blgede bulunan) CONDIUT lar ile beraber bir btn tekil etmektedir. ZON sisteminde kullanlan d-tipi korumal bir alter ancak kondiut sistemine balanabilir. Amerikan uygulamasnda elektrik motorunun (sincap kafes ASM) istenilen s seviyesinde kald srece condiut sistemine balanmas mmkndr. Motorun herhangi bir otorite tarafndan test edilip sertifika alm olmasana gerek de yoktur. Zaten hibir alet iin ayr bir sertifika da istenmemektedir. ABD uygulamasnda, tesisin tm iin bir listed and labeled denilen (listelenmi ve markalanm) sertifikas alnr. Bu sertifikalar zel kurulularca verilir ve bilinenler UL (underwrites laboratories) ve FM (factory mutual) dr. Explosions protected sistemde (ZON sistemi) patlamaya neden olan unsur (patlayc gaz, oksijen=hava, kvlcm=ateleme kayna) ayr ayr dnlmekte ve patlamann nc aya olan kvlcm=ateleme kayna, izole edilmeye allmaktadr. Bu nedenle ark karan veya s yayan kaynaklar (elektrik veya mekanik) ayrca test edilip, patlayc ortam tehlikeye drp drmedikleri denenmekte ve yetkili otoriterlerce sertifikalandrlmaktadr. Exproof sistemde (DIVISION) koruma tipleri (d, e, i, q, o tipi ve saire gibi) yoktur. Ex-korumal sistemde (ZON) verilen sertifikalar, (sertifika artlarna uyulduu srece) o aletin patlayc ortam atelemeyecei anlamna gelir. Yukarda sylendii gibi ateleme kayna bir nevi elimine edilmi saylr. Her iki sistemde de (DIVISION ve ZON) patlamay tehlikeye dren herhangi bir zayf nokta yoktur. Amerikan exproof sistemi (genel tanm ile) daha robust kaba ve pahaldr. Avrupa ex-korumal sistemi ise karmak ve daha ucuz olup fazla teknik bilgi gerektirmektedir. Kullanc hatal davranp tehlikeli olabilir. Yazmzn ilerleyen blmlerinde de bahsedeceimiz gibi her sertifikal alet istenilen rast gele ortamlarda (ZON) kullanlamaz. Bu nedenle patlayc ortamlarda alan teknik elemanlarn konu ile ilgili geni bilgi sahibi olmalar gerekir. Son zamanlarda UL ve FM ler de kendi zel test artlarn yaynlamlar ve bir ok ynleri ile Avrupa sistemine benzer gibi grlyorlar ise de ana felsefi farkllk kabaca yukarda izah ettiimiz gibidir. ou kez Amerikadan darya satlan ekipmanlarn zerinde EN normlarna gre test edilip sertifikalandrld yazar ve hatta baz hallerde UL de Avrupa normlarna gre sertifika verir. Bunlar rekabet nedeni ile yaplan ticari giriimlerdir.

17

USA DVSON sistemi (explosion proof) ile EN ve IEC nin ZON (explosions protected) sistemleri bir birleri ile uyumazlar. ki sistemi birbirine balyamazsnz. zerinde Ex iareti var diye Avrupadan gelen her aleti bir Amerikan rafinerisinde istediiniz her yerde devreye alamazsnz. Konuyu incelemeniz gerekir. nk, ZON sistemi aletleri belli zonlara gre yaplr. 2000 ylndan nce imal edilmi aletlerin zerlerinde kategorileri de yazmayabilir. Her eyden nce Avrupa ex-korumal aletlerin kablo balantlar Amerikan aletlerine ve condiut sistemine uymaz. NEC 1996 ylnda ZON sistemine de kapsn aarken, baz hatalar yaptn fark etmi ve 1999 ylnda yapt deiiklik ile, ZON sistemine gre sertifika alan aletlerin DIVISION sisteminde kullanlmasn yasaklamtr. letmelerde alan teknik elemanlar konu ile ilgili gelimeleri, eski ve yeni yntemleri bilmek zorundadrlar. nk iletmelerinde, yllar nce alnm ve serviste olan aletler ile yeni satn alnan ekipmanlar yan yana kullanlmaktadr. Eski aletleri atamayacanza gre kullanm usullerini de bilmek zorundasnz.

3.5 SINIFLANDIRMAYI HANG KURULULAR YAPAR

Ne Amerikada ve ne de Avrupada ZON veya DVSON lar belirleyen bir otorite yoktur. malat veya kullanc (iletmeci) ZON lar kendi belirler. Bir tesisin nereleri ZON 0, 1 veya 2 olduuna tesisin tmn yapan ve projelendiren karar verir. Dier bir sz ile komplike bir tesisin tehlike alanlarn mal sahibi kendi belirler (dolays ile sorumlu uzman mhendisi). Devlet veya kamu nerede devreye girer? nsan sal ve i gvenlii ile ilgili hususlarda kamu otoritesi devreye girer ve mal sahibi (iletmeci) bu hususlara uymak zorundadr. Rafineri doal gaz santral gibi patlayc parlayc ve yanc madde ile alan byk tesislerin bir ZON (DVSON) haritas mevcuttur. Bu gibi tesislerde alanlar nerelerinin hangi ZON lara girdiini bu haritaya bakarak tespit ederler. Yllar iinde yaplan tadilatlar dolays ile ZON haritas da deiebilir veya deitirme mecburiyeti doar. Bu hallerde sorumluluk ilgili ve yetkili (konuyu bilen) teknik elemanlara der. Avrupa parlamentosu 16 Kasm 1999 ylnda yaynlad bir talimat ile (directive 99/92/EC) patlayc ortam tehlikesi bulunan i yerlerinde alnacak asgari i gvenlii ve ii sal artlarn belirlemitir. Bu talimatta Zonlarn genel tarifi yaplmakta ve nerelerin hangi zonlara girdiinin belirlemesi iverene (mal sahibine) braklmaktadr. Dolays ile ZON blgelerinin tespiti, mhendislere ve mhendis odalarna (meslek kurulularna) kalmaktadr. Amerikan uygulamasnda da Ulusal yangnla mcadele kuruluunun (NFPA) talimatlar ve alanlarn gvenlii ile ilgili yasalar (OSHA) dikkate alnmaktadr. Division larn belirlenmesi ayn ekilde i verene veya iverenin uzmanna braklmaktadr. Bu konu ile ilgili talimat, ynetmelik ve yasalarn hemen tamamnda yuvarlak laflar vardr. alanlarn gvenlii ile ilgili nlem alnacak gibi. veren zonlar belirlemede eklen tam serbest gibi gzkyor ise de o kadar da deil. Bir olay olduunda iverenin her zaman ba skntdadr (dolays ile sorumlu mhendisin). Avrupa lkelerinde bu konularla ilgili meslek kurulularnn yaynlar ve tavsiyeleri vardr. ncelikle kimya mhendisleri odas tehlike blgeleri hakknda talimat ve tavsiyeler yaynlamaktadrlar.

18

Avrupa uygulamasna gre ZON 1 ve ZON 2 sahalarda kullanlan ark ve s karan aletler (elektrik ve mekanik, yeni EC talimat 94/9, mekanik aletleri de ayn kapsama almtr) yetkili otoriterlerce test edilip sertifikalandrlmak zorundadr. Bu ortamlarda sertifikasz alet kullanlamaz. ZON 0 da kullanlan aletlerin zerinde bu zon iin imal ve test edildiklerini belirten ayrca bir iaret olmaldr. leride bahsedeceimiz gibi ATEX, ex-korumal aletleri kullanm ortamlarna gre kategorilere ayrm, yani kullanlaca ZONlar belirlemitir. BENZN ve LPG gibi halka ak dolum istasyonlarnn, tehlikeli blge belirlemeleri (yukarda bahsettiimizin aksine) iverene braklmamtr. Bu gibi halka ak yerler iin zel standart ve ynetmelikler mevcuttur. Ayrca baz tesislerle ilgili asgari emniyet mesafeleri de verilmitir. Bu gibi veriler deiik tzk ve ynetmelikler iersindedir ve toplu halde bir bilgi bulmak mmkn deildir. Daha ziyade yangnla mcadele mevzuatnn iersinde yer almaktadr. Zaten exproof olay da yangnla mcadelenin bir parasdr.

3.6 ZON AYIRIMLARI

Bir petrol rafinerisinin, kimya tesisinin veya patlayc ortam oluabilen herhangi bir fabrikann bir ksmnda srekli patlayc ortam var ise, o tesisin her yerinde ex-korumal tipten elektrik aleti kullanma zorunluluu yoktur ve bu doru da olmaz. Patlayc v e parlayc maddelerle uraan i yerlerini, tehlike derecelerine gre blgelere (ZONlara) ayrmadan nce, tehlikesiz yerlerin (ortamn) nereler olduunu bilmekte yarara vardr. nk ilk hedef, zorunlu olmadka, patlayc oluan yerlere hi yaklamamaktr. rnein bir benzin dolum istasyonunun yakn evresi patlamaya maruz ise de 10-20 m ilerisinde hibir tehlike yoktur ve buralara yerletirilecek aletlerde herhangi bir nlem almaya da gerek yoktur. Parlayc, patlayc ve yanc maddelerin depolanmas, nakli ve kullanm ile ilgili ok eitli ynetmelikler mevcuttur. Bunlarn hemen tamam yangnla mcadele mevzuatnda (tzk, ynetmelik, talimat gibi) yer almakta olup, ierlerinde bazen patlayc ortamlarla ilgili zon ayrmlar bulunmaktadr. Zaten yazmz konusu exproof da yangnla mcadelenin bir parasdr. Parlayc, patlayc ve yanc maddelerin depolanmas, nakli ve datm ile ilgili uluslar aras ynetmeliklerin hemen tamam patlayc ortamlarla ilgili zon ayrmlarna temkinli yanamakta ve kesin tavr koymamaktadrlar. Evvela zonlarn tarifi yaplmakta ve buna dikkat edilerek gerekli nlemlerin alnmas istenmektedir. rnek olarak baz asgari mesafeler verilse dahi, ana dnce tarifte sakl olduu iin sorumluluk tesisi dizayn edende kalmaktadr. Zon ayrmlar yapan ynetmelikler asgari emniyet mesafesinden de bahsedilmektedirler. rnein bir benzin deposunun konutlara 50 metre mesafede olmas gibi. Alnacak exproof nlemleri asndan bu asgari emniyet mesafelerinin bilinmesinde yarar vardr. Emniyet mesafeleri depolarn byklne bal olup verilen uzunluklar lkeden lkeye ok farkldr. Aada bilgi iin baz rnekler verilmektedir.

a) ASGAR EMNYET MESAFELER

Patlayc ortam oluan tesislerin (Zonlarn) belli uzaklna monte edilen elektrik aygtlarnda herhangi bir nlem almaya gerek yoktur. Bu uzaklklar EMNYET MESAFES olarak adlandrlr ve aadaki tabloda trafo ve alt tesisleri ile ilgili emniyet mesafeleri grlmektedir. Burada verilen deerler Federal Almanya uygulamalar olup 25 yl nce yaynlanan bir makaleden alnmtr. Gnmzdeki geerlilii garanti edilmemekle birlikte bir fikir

19

vermesi bakmndan faydal olaca kansndayz. Ayrca unutulmamaldr ki emniyet mesafeleri uygulamalar lkeden lkeye ok farkldr. Tablo 09:Trafo ve alt binalarnn patlayc tesislerden uzaklklar Elektrik Tesisi
Kapal trafo ve alt binalar Ak hava trafo ve alt binalar Ak hava trafo ve alt binalar Kapal trafo ve alt binalar Ak hava trafo ve alt binalar Kapal trafo ve alt binalar Ak hava trafo ve alt binalar Kapal trafo ve alt binalar Ak hava trafo ve alt binalar

Patlayc ortam
Patlayc ak hava tesisleri ile duvarla ayrl her trl patlayc ortam duvarndan Her nevi patlayc ortamdan Her nevi patlayc ortamdan Patlayc parlayc ve yanc gaz ve svlatrlm gaz kompresrlerinden (Yukardaki gibi) Kolay alevlenebilen svlarn bulunduu depo, ara depo, boru geileri gibi tesislerden (yukardaki gibi) nceki gibi, yalnz propan, propilen gibi svlatrlm gazlar iin geerli. (yukardaki gibi)

Emniyet Mesafesi
10 m mesafede ina edilir 15 m mesafede ina edilir 25 m mesafede ina edilir 40 m mesafede ina edilir 60 m mesafede ina edilir 40 m mesafede ina edilir 60 m mesafede ina edilir 80 m mesafede ina edilir 100 m mesafede ina edilir

Yukardaki verilen emniyet mesafeleri standart deildir, yani bir balaycl yoktur. nk ZON ayrmlar iverenin inisiyatifine braklmtr. Ancak akaryakt dolum istasyonu gibi topluma ak yerlerle ilgili asgari emniyet mesafeleri standartlarca belirlenmitir ve uyum mecburiyeti vardr. Trkiyede geerli olan konu ile ilgili standartlara gre belirlenen asgari emniyet mesafeleri aadaki tabloda grlmektedir.

BENZN STASYONLARI
TS12820ye gre benzin istasyonlarnda uyulmas gereken ASGAR EMNYET MESAFELER, (Mart 2002) Yer alt Pompa Tank havalan- Tank dolum Tablo : 10 tank Dispenser drma borusu az dari bina, tesis ii 4 6 6 10 Komu arsa snr 10 10 10 10 Kara yolu (ehir ii) 6 6 6 10 Kara yolu (ehirler aras) 25 6 6 10 Hastane okul (arsa snr) 50 50 50 50 Umuma ak yerler *) 6 10 20 30 ller metredir. *) Otel, motel, lokanta, kafeterya, ay salonu, kuafr gibi halka ak yerler (i yerleri) TS12820ye gre ASGAR EMNYET MESAFELER, zel akaryakt istasyonlar iin, Mart 2002 Yer st Yer alt Pompa Tank havalanTank dolum Tablo : 11 tank tank Dispenser drma borusu az dari bina, tesis ii 15 4 6 6 10 Komu asa snr 30 10 10 10 10 Kara yolu (ehir ii) 10 6 6 6 10 Arsa bnr
Kara yolu (ehirler aras) Arsa snr

50

25

10

Hastane, okul 50 50 50 50 50 Umuma ak yerler *) 30 30 30 30 6 ller metredir. *) Otel, motel, lokanta, kafeterya, ay salonu, kuafr gibi halka ak yerler (i yerleri)
20

Elektrik tesisleri ile ilgili olarak elektrik kuvvetli akm tesisleri ynetmeliine atf yaplyor ise de bu ynetmelikte patlayc ortamdan uzaklkla ilgili bir veri yoktur. Kastedilen elektrik emniyet mesafeleridir. rnein bir benzin istasyonunun zerinden geen hava hattnn elektrik emniyet mesafesi yeterli olmaktadr. Patlayc ortam nedeni ile ilaveten bir mesafe vermeye gerek yoktur. nk benzin buhar yere kmektedir. Fakat yangn annda 7 metre yukardan geen hatt hali ne olur bilinmez. Bence benzin istasyonlarnn zerinden enerji nakil hatt geirilmesi veya enerji nakil hatlarnn altna benzin veya LPG istasyonu yaplmas doru deildir. zel akar yakt istasyonlar ile umuma ak akar yakt istasyonlar arasnda pek az fark vardr. zel benzinliklerde yer st tankna da msaade edilmektedir. TS12663 e gre benzin istasyonlarnda uyulmas gereken ASGAR EMNYET MESAFELER Yer st Yer alt Pompa Tablo : 12 tank tank Dispenser Bina 15 4 6 Komu bina 30 10 60 Kara yolu (ehir ii) 15 10 6 Kara yolu (ehirler aras) 50 25 6 Hastane, okul 50 50 50 30 Umuma ak yerler *) 10 30 Nisan 2000 Tank havalan- Tank dolum drma borusu az 6 60 6 6 50 30

Emniyet mesafeleri TS 12663de de verilmitir. TS 12820, TS 12663 yrrlkten kaldrmamtr her ikisi de gnmzd geerlidir. TS 12820 de baz hatalar dzeltilmi ve emniyet aralklara daha geni tutulmutur. rnei bir okuldan mesafe 50m olarak deil okulun arsa snrndan 50m olarak belirlenmitir. TS 12663e gre okul binasndan 50m hesaplanmas gerekirken TS 12820ye gre okulun bahesinden itibaren 50m mesafe alnmas n grlmtr. Bunlarn nedenleri ise yangn durumunda etrafa verilen zararn azaltlmasdr. Patlayc ortam olumas ile ilgisi yoktur. Mesafeler, yangnla mcadele sorunlar dikkate alnarak hesaplanmtr.

LPG DOLUM STASYONLARI

Akar yakt istasyonlarnda tank hacmine gre bir ayrm yok iken, LPG dolum istasyonlarnn asgari emniyet mesafeleri LPG tanknn byklne gre deimektedir. Ayrca terminoloji de ayn deildir. Komu arsa nedir, komu iskan binas nedir belirlenmemitir veya mehuldr. TS 11939 a gre LPG dolum istasyonlarnda uyulmas gereken ASGAR EMNYET MESAFELER Tablo : 13 LPG tank, Yer alt 3-10m3 10-40m3 Bina 5 10 Komu arsa snr 5 10 Yol , kara veya 5 10 demir yolu nemli bina 40 40 Okul, hastane LPG tank, Yer st 3-10m3 10-40m3 7.5 15 7.5 15 7.5 50 15 50 Ocak 2001 LPG, Dispenseri 5 5 5 50

21

Akar yakt, LPG ve doal gaz tanklarnn meskun mahalden uzaklklar, bina iersi veya d kullanm ve saire gibi yapm ve kullanm ile ilgili binalarn yangndan koruma ynetmeliinde balayc artlar mevcut olup konumuz olmad iin detayna girilmeyecektir. Trkiyede DOAL GAZ Dolum stasyonlar ile ilgili henz bir standart veya tzk mevcut deildir. Doal gaz yap icab benzin ve LPGden ok farkldr. Benzin ve LPG buhar havadan ar olduu iin tehlikeli ksm zeminde oluurken doal gazda tehlikeli blgeler yukarlarda olumaktadr. rnein dispenserin 120 cm st tehlikesiz blge olarak kabul edilemez. Emniyet mesafeleri daha dk olabilir. nk aa kan gaz havaya ykselmektedir. Resim 7de emniyet mesafeleri ile ilgili TALYAN uygulamas grlmektedir. Bu resimde, konuta 20m mesafede msaade edilebiliyor gibi gzkyor ise de kesin karar vermek iin yeterli deildir, baka uygulamalara da bakmak gerekir. Asgari emniyet mesafeleri patlayc madenin snfna, depo byklne ve alnacak nlemlere gre deimektedir. rnein arada koruma duvar var ise mesafeler daha da klmektedir. Burada verilen deerler AI snf (benzin) veya LPG iin olup kesin ve detayl bilgi iin ilgili standart ve ynetmeliklere bakmak gerekir. Konumuz olmad iin detayna girilmeyecektir. Yalnz yukarda da bahsettiimiz gibi konu ok deiik ynetmelik ve standartlarda yer alabilmekte olup zellikle yangnla mcadele mevzuatn iyi bilmek gerekmektedir.

22

b) RNEK ZON AYRIMLARI

Resim 8 ve resim 9 da iki ayr tesisin tehlikeli kabul edilen mesafeleri grlmektedir. Resim 8 de bir tank grlmektedir. Bu tankn tepesinde emniyet iin bir tahliye veya blf valf bulunmaktadr. Alman uygulamasna gre bu valfn 3 m etraf birinci derecede (Zon 0) tehlikeli kabul edilirken Rus uygulamasna gre ise bu mesafe 5 metre olarak alnmaktadr. Resim 9 da bir dolum tankeri veya dolum istasyonu grlmektedir. rnein benzin doldurma boaltma istasyonlar gibi. Alman uygulamalarna gre tankn 3 m ykseklii ve 5-15 m etraf tehlikeli kabul edilirken Rus uygulamasnda ise tankn 20 m etraf tehlikeli blge olarak kabul edilmektedir.

23

Bu mesafeler lkeden lkeye farkllk arz ettii gibi, patlayc maddenin snfna, tahliye valfnn yapsna, tankn yapsna, alnan nlemleri (aralara konulan duvar ve tankn iine konulan innert gaz gibi) gre de deimektedir.

Zon 0 : Krmz Zon 1 : Turuncu Zon 2 : Sar

Not: ASCO firmasnn www.ascojoucomatic.com web sitesinden alnmtr.

Resim 10: LPG depolama ve dolum istasyonu ZON rnei

Zon 20 : Krmz Zon 21 : Turuncu Zon 22 : Sar

Resim 11 : Bir yanc TOZ FLTRE TESS tehlike blgeleri, ZON ayrm rnei Resim 10 da bir LPG depolama, doldurma, boaltma ve datm istasyonunun resmi grlmekte olup tehlikeli kabul edilen blgeler renk kotlar ile belirlenmitir. Metre cinsinden kesin boyutlar verilmemitir. nk boyutlandrma yukarda bahsettiimiz nedenlerle ok farkl olabilmektedir. Resim 11 de bir patlayc toz tesisinin resmi ve tehlikeli kabul edilen blgeleri grlmekte olup, ayn ekilde kesin boyutlar verilmemitir. Bu mesafeler tozun ve ileme tesisinin trne gre deimektedir.
24

LPG STASYONLARI
LPG istasyonlar ile ilgili kurallar TS11939da verilmi olup, bu standart da Amerikan NFPA /ANSI 58-1998 den yararlanlarak hazrlanmtr. Tehlikeli blge (ZON) ayrmlar aada ki resimlerde grlmektedir.

DSPENSER:
Dispenserin ii ile yatayda 45 cm ve dikeyde de 120 cm etraf ZON 0 olarak kabul edilirken; yatayda 6 metre etraf ile tepesinden 1 metre ykseklii ZON 1 olarak kabul edilmektedir. Burada Zon 0 ve Zon 1 tariflerinde bir karklk var gibi gzkmektedir. Zon 0 olarak tarif edilen blge Zon 1 ve Zon 1 olarak tarif edilen blge de Zon 2 olmaldr. Aksi halde dispenserin 45 cm yaknnda hibir elektrik aleti yerletirilemez. Oysa dispenserin hemen zerinde aydnlatma ve elektrikle sayclar mevcuttur. Ayrca yabanca uygulamalarda de dispenser etraf Zon 1 olarak kabul edilmektedir.

TANK: Tankn ii ZON 0 olarak izah edilirken, zerindeki dolum az ile emniyet valfi etraf ZON 1 olarak kabul edilmekte fakat herhangi bir l verilmemektedir.

25

BENZN STASYONLARI
Benzin istasyonlarnn tehlikeli blgeleri TS12820de tanmlanm olup, aadaki resimlerde zetlenmitir. Benzin tanknn ii ile dispenser etrafndaki ukurluklar (var ise) ZON 0 olarak kabul edilirken dispenserin yerden 50cm ykseklii ile 6m etraf ZON 1 olarak tanmlanmtr. Dolum azndaki ukurluklar ve blf vanasnn etraf (1m) ZON 0 olarak tanmlanmtr.

Deposu yer stnde bulunan benzin istasyonu olmadndan yer st tankna ait bir rnek verilmemitir.

Aada muhtelif zon ayrm rnekleri , bir fikir vermesi iin verilmi olup, bunlarn hi birinin benzin ve LPG istasyonlarnda olduu gibi kesin balayc yan yoktur. lkeden lkeye, kullanlan maddeden maddeye deiebilmektedir.

26

27

3.7 PATLAMA SICAKLII ve ISI GRUPLARI

Patlayc gazlar bir kvlcm ile patlayabildikleri gibi, ortamdaki aletlerin yzey scaklklarndan da ate alabilirler (statik patlama). rnein metan gaz 650 C de patlar. Bu nedenle kullanlan elektrik ve mekanik tehizatlarn yzey scaklklarna da dikkat edilmelidir. Konunun uzmanlar dikkat edilmesi gereken s gruplarn tarif etmiler ve bu s gruplar standartlarda da yerini almtr. Is gruplar tayin edilirken emniyet faktr de dikkate alnarak gerek ate alma scaklklarnn biraz altnda tarif edilmilerdir. rnein metan gaznn patlama scakl 450 C olarak verilmitir. En zor ate alan gaz metandr, dierleri daha dk scaklkta da patlarlar. TABLO 14: Patlama slar ve s gruplar, ESK TARFLER ATELEME ISISI CCCP BRD RUSYA ALMANYA 450C 300-450C 175-300C 120-175C 450C 300-450C 200-300C 135-200C 100-135C 85-100C ISI SINIFI CCCP RUSYA eski yeni A T1 T2 T3 T4 T5 BRD ALMANYA yeni eski T1 G1 T2 G2 T3 G3 T4 G4 T5 G5 USA A B C D NEC 280C 280C 180C 280C ISA, UL, ANSI 280C 280C 160C 215C

Is gruplamasnda kuzey amerikan gr ile uluslararas gr (IEC) ve Avrupa gr ayndr ve NEC 505 de son deiiklii ile IEC de olduu gibi 6 s grubu tarif etmitir. Yalnz bu gruplar da aralarnda alt blmlere ayrlmtr. NEC in eski uygulamal farkldr ve tablo 14 de grlmektedir. Yeni s snflandrmalar ve uluslararas kabul ile NECin son uygulamas tablo 15 de grlmektedir. Tablo 15: NEC , IEC ve EN ye gre kabul gren s gruplar YEN TARFLER ISI GRUBU Aletin maksimum Patlayc ortamn ISI GRUBU IEC ve EN yzey scakl Patlama scakl NEC T1 450 C >450C T1 450 C
28

T2

300 C

>300 <450 C

T3 T4 T5 T6

200 C 135 C 120 C 100 C 85 C

>200 <300 C >135 <200 C >100 <135 C > 85 <100 C

T2 T2A T2B T2C T2D T3 T3A T3B T3C T4 T4A T5 T6

300 C 280 C 260 C 230 C 215 C 200 C 180 C 165 C 160 C 135 C 120 C 100 C 85 C

Is gruplarnn aletlerin alabildikleri ortam scakl ile ilikisi yoktur. Bu s deerleri aygtlarn maksimum yzey scaklklardr. Aldnda ortam tehlikeye girer demektir. Bunun iin gerekiyorsa nlem alnr, soutma veya geni yzeyli alet seimi gibi. Tablo 14 de eski deer ve grler de verilmitir. nk iletmelerde eski ekipmanlar da halen faal halde bulunmaktadr.

a) GAZLARIN ISI GRUPLARINA GRE DAILIMI

Bilinen gaz ve buharlarn s gruplar aada verilmitir. Bu konuda meslek kurulularnn detayl verileri mevcuttur. Tablo 16: nemli gazlar ve s gruplar T1 T2 I Metan IIA Aseton, Etanlar Etil alkol I-amil Etilaseton asetatlar Amonyaklar n-btanlar Benzol, Asetik n-btil olkol asit
Karbon monoksit

T3 Petrol Mazot Uak benzini Foil oil n-heksanlar

T4 Aset aldehitler Etil eter

T5

T6

IIB IIC

Metanol, Propanlar Toluenler ehir gaz Hidrojen

Etilen Asetilen

Karbon-di slfit

BAZI LKELERN GAZ GRUPLARI ve KARILATIRILMASI

Tablo 17: Gaz gruplar karlatrma tablosu
IEC CENELEC AVUSTURALYA NGLTERE BS4683 ALMANYA&JAPONYA VDEO171 RIIS-TR-TR-79-1 U.S.A. NEC (national electric code) Temsil eden rnek gaz

II

IIA IIB IIB IIB IIB

IIA IIB II IIC

1 2 3a 3n 3b 3c
29

D C B None A

Propan Etilen Hidrojen Karbon Disulfid Acetylene

IEC = uluslar aras elektroteknik komisyonu CENELEC = Avrupa norm kuruluu, Avrupa normu U.S.A. = ABD Burada eski gaz gruplarna zelikle yer verilmitir. rnein VDE0171 bu gn geerli deil ise de alan tesislerde bu standarda gre sertifika alm aletler mevcuttur.

b) SIVI YAKITLARIN PARLAMA NOKTALARINA GRE SINIFLANDIRILMASI, FLASH POINT

Yanc svlar (Otomobil yaktlar) parlama (flash point) ve kaynama (boiling point) noktalarna gre snflara ayrlmtr. Parlama noktas: verilen scaklkta ve normal atmosfer basncnda yanc sv yzeyinin patlayc buhar rettii anlamna gelir. Aada Tablo 18da NFPA 30a gre yaplan ve uluslar aras geerli olan snflandrma grlmektedir. Tablo 18: TS 12820 ve NFPA 30a gre SIVI YAKIT SINIFLARI Tehlike Parlama noktas Kaynama noktas RNEK snf (Fla point), F (Boiling point), B IA F<22.8 C (73 F) B<37.8 C (100 F) Di-etileter, etilen oksitler Otomobil ve uak benzinleri IB F<22.8 C (73 ) B>37.8 C (100 F) Toluenler, Laquer tineri Ksilenler, baz boyalar IC F>22.8 C (73 ) B<37.8C (100 F) imento bazl baz solventler 37.8C>F<60 C Mazot (diesel yakt) II 100 F>F<140 F Boya tineri 60 C >F<93 C III A Kalorfer yaktlar (fuel oil) 140 F >F<200 F Sv mutfak yalar, motor III B F>93 C (>200 F yalar, makina yalar

BAZI LKELERN ISI GRUPLAMALARI ve KARILATIRILMASI

Tablo 19: Is gruplar ve karlatrlmas IEC/CENELEC (EN) AVUSTURALYA Maksimum Snf Yzey ss
T1 T2 450 C 300 C

JAPONYA (RIIS - TR - 79 - 1) Maksimum Snf Yzey ss

G1 G2 360 C 240 C

U.S.A. (ABD) (NEC 1984) Maksimum Snf Yzey ss

T1 T2 T2A T2B T2C 2TD T3 T3A T3B T3C T4 T4A T5 T6 450C 300 C 280 C 260 C 230 C 215 200 C 180 C 165 C 160 135 C 120 C 100 C 85C

MNMUM ATELEME SICAKLII

450C 300 C 280 C 260 C 230C 215 C 200 C 180 C 165 C 160 C 135 C 120 C 100 C 85 C

T3 T4 T5 T6

200 C 135 C 100 C 85 C

G3 G4 G5 G6

160 C 110 C 80 C 70C

30

II. KISIM
HUKUK DAYANAK ve SON GELMELER
4.0. PATLAYICI ORTAMLAR ZERNE SON GELMELER ve HUKUK DAYANAK
1961 ylnda Federal Almanyann patlayc ortamlarla ilgili yeni standart yaynlamas ve kendinden emniyetlilik ile ilgili yeni bir test cihaz aklamas, var olan uluslar aras yarma ve rekabeti gn na karm ve exproof ile ilgili kafalar kartrmaya balamtr. Baz lkelerin sanayileri skntya girerken, uluslar aras alma ve standartlama hzlanmaya balamtr. Bir taraftan, Uluslararas Elektroteknik Komisyonu IEC konu zerine eilmeye balam ve dier taraftan Avrupa ekonomik topluluu standartlama komisyonu CENELEC de TC31 adnda ex-koruma ile ilgili bir komisyon oluturarak konu zerine almaya balamlardr. CENELEC patlayc ortamlarla ilgili ilk standardn 1975 de IEC de 1979 ylnda yaynlamlardr. Bir yandan IEC dier yandan CENELEC yeni standartlama almalar yaparken uluslar aras dzeyde fikir birliine varlmaya balanm ve ex-koruma alanndaki karmaa kalkmaya balamtr. Uluslar aras gelimelerin dnda kalan Kuzey Amerika lkeleri (ABD ve Kanada) 1996dan itibaren kendi standartlarn deitirmeye balamlar ve IEC nin kabul ettii esaslar erevesinde birlemeye balamlardr. Kanada 1988 de ABD 1996 da ZON sistemini kabul etmeye balamlardr. ABD henz diretiyor ise de yakn gelecekte exproof anlayn tamamen deitirecek ve IEC etrafnda birleecektir. nk ABD li uzmanlar hem IEC ve hem de CENELEC komisyonlarnda aktif faaliyet gstermektedirler. 1996 ylna kadar her Avrupa lkesinin ayr yasa, standart ve ynetmelikleri var idi ve balayc olan bunlar idi. 1 Temmuz 2003 den itibaren tm Avrupa lkeleri tek bir yasa ve standarda kavumutur. ATEX 100a tabir edilen yeni Avrupa parlamentosu talimatlar (directive) 1 Temmuz 2003 tarihinden itibaren yrrle girmitir. Artk herkes ATEX den sz eder olmu ve exprotection, exproof, flameproof gibi szler unutulmaya balanmtr. Firmalar kataloglarnda ATEX 100aya uyumlu tabirini kullanmaktadrlar. Ex-koruma ile ilgili hukuki dayana ATEX 100a, ve ATEX 137 oluturmaktadr. Bunlarn neleri kapsadklar ileriki blmlerimizde izah edilmeye allacaktr. Patlayc ortamlarla ( exproof ) ilgili standartlar ve uygulamalar bu her iki ATEX talimatlarna uygun olmak zorundadr. Ortak Pazar lkeleri kendi ulusal yasa, standart, ynetmelik talimat ve saire gibi konu ile ilgili tm mevzuatlarn ATEX 100a ve ATEX 137ye uyumlu hale getirmek zorundadrlar ve de uyumlu hale getirmilerdir.

4.1. ATEX 100a ve ATEX 137 NE GB YENLKLER GETRMEKTEDR.

1980 e kadar nasl yrr idi:

31

Sertifikalar ulusal bazda verilmekte ve bir lkenin verdii sertifika dierinde geerli olmamakta idi. EN normlar mevcut olmasna ramen, mecburiyet yok idi ve ulusal standartlar geerliliini koruyordu. Testleri Almanya da BVS ve PTB yapmakta ve sertifika vermekte idi. Bu sertifika yetkili mercilerce onaylandktan sonra geerlilik kazanmakta idi. Ayn ii ngiltere de madenler iin SMRA dier sanayi kollar iin BASEEFA, yapmakta idi ve halende yeni ekli ile bu grevleri yrtmektedirler. ngilteredeki organizasyon merkezi bir yapya sahiptir ve tamam HSEye baldr. (Health and Safety Exicutive). 1980 den 2003 kadar: Avrupa normlar gelimeye balam ve uyum mecburiyeti konulmutur. Her lke kendi standardn EN ye uygun hale getirmek zorunda kalmtr. Fakat Avrupa normuna uyumluluk belgesini (conformite) her lkenin kendi milli kuruluu veriyor idi. Ayrca yaynlanan EC talimatlar mecburi hale getirilmi ve lkelerin ulusal yasalar bunlarla uyumlu hale getirilmeye balanmtr. Sertifika ilemi merkezi hale gelmi, fakat uygulama ve iletme ulusal bazda kalmtr. Hangi ortamlarda ne gibi alet kullanlaca ulusal olarak tayin edilmeye devam edilmitir. ZON 0 dndaki aletler iin yetkili mercilerden onay almaya gerek kalmamtr. Avrupa Parlamentosu 23 Mart 1994 ylnda ATEX 100a tabir edilen ve resmi ad directive 94/9/EC olan bir talimat yaynlamtr. Bu talimat ortaklk anlamasnn 100a maddesine dayanlarak karldndan (serbest ticaret ve serbeste mal al verii ile ilgili madde) ve patlayc ortamn Franszca tabiri olan atmosphere explosible kelimesinden kaynaklanan ATEX 100a tabiri ile anlmaktadr. ATEX 100a (directive 94/9/EC) ex-korumal aletlerin imalat ile ilgilidir ve genellikle imalatlar kapsamaktadr. Ana metin 16 maddeden ibaret olmasna ramen ekleri ile birlikte uzunca bir metin oluturmaktadr. lkeler aras yanl yorumlamalar nlemek iin bir de izahat ve aklama eklenmitir ve bu hali ile 133 sayfadan olumaktadr. Avrupa Parlamentosu Aralk 1999 ylnda kullanclar kapsayan directive 99/9/EC talimatn da yaynlayarak ex konusundaki son tereddtleri de gidermi ve bylece Avrupada tam bir birlik salanmtr. Bu talimat Ortaklk anlamasnn 137.nci maddesine dayanlarak karld iin ATEX 137 olarak da anlmaktadr. yeri gvencesi ve ii saln kapsayan bu talimat i verenleri yani kullanclar ilgilendirmekte olup 1 Temmez 2006ya kadar gei sresi tannmaktadr. ATEX 137, Zon tarifleri gibi exproof ile ilgili bir ok teknik hususlar da iermektedir. 1 TEMMUZ 2003 den sonra: ATEX100a ile ekipman koruma tipleri ve sertifikalandrma tek tip hale gelmitir. Ulusal bazda onaya gerek kalmamtr. Artk bir Ortak Pazar lkesinin verdii sertifika dier Ortak Pazar lkesinde de aynen geerlilik kazanmtr. rnein Finlandiyadan alnan bir sertifika Almanya da aynen geerli olmaktadr. Alman yetkililere onaylatmaya gerek yoktur. ATEX137 (99/92/EC) ile uygulama ve iletme de, tek tip hale getirilmitir. i sal ve i yeri gvenlii ile ilgili olan ATEX 137 ulusal uygulamalar kaldrm ve tm Avrupada birlik salamtr. Patlayc ortamlar dnda, yangn ve patlama gibi i hayatnn gvenlikle ilgili tm konularn kapsayan ATEX 137 uyum almalar ile, bir ok Avrupa lkesinin ok
32

saydaki deiik tip ynetmelikleri tek bir ynetmelik haline gelmitir. Bu konu ile ilgili uyum almalar, yenilik ve deiimler devam etmektedir.

LETMECLERE GETRLEN YENLK ve KLFETLER:

01.07.2003 den itibaren kurulacak yeni tesisler iin 1. Tehlike analizi raporu (ZONlara ayrma ve s snflarn belirleme gibi) 2. Patlamaya kar koruma analizi (ex-koruma nlemleri dokman) 3. Kullanlan aletlerin 94/9/EC talimatna uyumluluk raporu. (conformity) Bulunmak zorundadr. 01.07.2003 de nce kurulan tesisler iin 1. 31.12.2005 e kadar tehlike analizi raporu 2. 31.12.2005 e kadar Patlamaya kar koruma analizi ( ex-koruma nlemleri dokman) Hazrlanm olacaktr. Bu demektir ki eski tesislerde yeni talimata uyumlu hale getirilecektir. Aada uygulamann zaman diyagram grlmektedir.

MALATILARA GETRLEN YENLK ve KLFETLER :

01.07.2003 den itibaren imal edilen ve Avrupada satlan (yerli veya yabanc) tm tesis ve aletler 94/9/EC talimatna uyumlu olmak zorundadr. ATEX 94/9/EC 1996 dan itibaren geerlidir. Uyum mecburiyeti ise 01.07.2003 den itibaren balamtr. retici firmalar zaten uyumlarn salam durumdadrlar. Avrupa dna
33

satlacak aletler farkl standartlara gre de imal edilebilir. ou firma hem Amerikan ve hem de Avrupa standardna gre alet retmekte ve pazarlamaktadr.

4.2 ATEX 100a TEKNK BAZDA NE GB YENLKLER GETRMEKTEDR:

ATEX 100ann (diriective 94/9/EC) giriindeki izahat blmnde gerekli aklamalar yaplarak ne gibi yenilik ve deiiklikler getirildii izah edilmektedir. Konu ile ilgili literatr kartran ve firma kataloglarna bakan meslektalarmz ilk bakta patlayc ortamlarla ilgili Avrupa Normlarnn yrrlkten katl hissine kaplabilirler.. ATEX 100a bir standart deildir. Mevcut standartlar bu talimata uyumlu hale getirilmek zorundadr ve bir ou da deitirilerek uyumlu hale getirilmilerdir. Zaten konu ile ilgili standartlarn karl nedeni ve hukuki dayana ATEX 100a dr. Getirilen en nemli yenilikler: 1. Patlayc ortamda kullanlan elektrik ve mekanik tm aletleri kapsamaktadr. Bu gne kadar yalnzca elektrikli aletlerden sz edilir idi. Bundan byle patlayc ortamlarda kullanlan mekanik aletlerin de ex sertifikas bulunmak zorundadr. rnein bu gne kadar bir tulumbann yalnzca elektrik motorunun ex sertifikas bulunmas yeterli olmakta idi. Bundan byle tmne sertifika almak zorunluluu getirilmitir. nemli yeniliklerden biri de bu uygulamadr. CENELEC mekanik aletlerle ilgili yeni standartlar yaynlamak zorunda kalacaktr e yaynlamaya balamtr. Koruyucu sistemleri de kapsamaktadr. Patlamay nlemek veya yaylmasna mani olmak iin yaplan tm sistemler (flame arrestor) ATEX 100aya uyumlu olmak zorundadr. Bu tip tertibatlar da bundan byle exproof sertifika alacak ve CE belgesi ve damgas bulunacaktr. rnein madenlerde kullanlan su pskrtme sistemleri ve petrol sanayinde kullanlan buhar bariyerleri gibi. Maden ve dier sanayi kollar gibi bir ayrm yaplmamakta tm patlayc ortamlar kapsamaktadr. 2003e kadar madenler daima ayrca bir talimat ile anlr ve ayr tutulur idi, Madenlerin ayrcal kalkmtr. Aletleri kullanma ortamlarna gre kategorilere ayrmtr (ZONlara ). lk defa kategorilerden bahsedilmeye balanmtr. Bunlarn ne olduklar yazmzn ileriki blmlerinde izah edilecektir.

2.

3.

4.

5. Zon ayrm eskisi gibi Zon 0, 1, 2 eklinde olacak, tozlarda Zon 10, 11, 12 yerini Zon 20, 21, 22 alacaktr. Tehlikeli blge girilerine gen eklinde EX-tehlike iareti konulacaktr. 6. Etiket ekli deiecek ve aletin etiketinden, kullanlaca yer (gaz grubu), kullanlaca ortam zon (kategori) ve kullanlaca ortamn cinsi (gaz, toz gibi) anlalabilecektir. Yeni sertifikalarda zellikle kendinden emniyetli sertifika verilmesi ve kullanc tarafndan tatbik edilmesi bu gne kadarki gibi kolay olmayacaktr. zellikle ZON 0 kullanmlar iin kendinden emniyetliliin ispat gerekecek, hem imalat ve hem de kullanc elektrik devreleri hakknda detayl bilgi vermek ve sistemini kontrol etmek zorunda kalacaktr.
34

7.

8.

Kullanc mevcut tesislerinde herhangi bir tadilata gitmek zorunda deildir. Fakat 1 Temmuz 2003den sonra meydana gelen arzalarn giderilmesinde ve yedek malzeme temininde ATEX 100aya uymak zorunda kalacaktr. Bu demektir ki kullanc da baz tesislerini imalat ile birlikte gzden geirecek ve deimesi gereken ekipman deitirecektir. Burada sorun yine kendinden emniyetli aletlerde kacaktr. leride bahsedeceimiz gibi, kendinden emniyetli alet yoktur, kendinden emniyetli devre vardr. Kullanc mevcut devrelerini elden geirmek zorunda kalacaktr. zerinde Ex yazl her alet rahatlkla kullanlamayacaktr. Kullanc kategorilere, patlama gruplarna, s gruplarna ve koruma tiplerine dikkat etmek zorunda kalacaktr.

9.

10. Ex korumal aletlere Avrupa Normuna uyumluluk belgesi alnmas mecburiyeti getirilmitir. Bir Ex alet yalnzca ex-koruma standartlarna deil dier geerli EN normlarna da uygun imal edilmek ve CE kalite belgesi tamak mecburiyetindedir. Ex-korumal aletleri pahal hale getiren maddelerden biri de budur. CE kalite belgesi almak imalatlar zorlayan maddelerden biridir. 11. Montaj ve iletmeyi kapsamamakla beraber, bir iletmeci kendi kullanm iin herhangi bir alet veya sistem (makine) yapyor ise yine de ATEX 100aya uymak ve gerekli brokrasiyi yerine getirmek zorundadr. Bu durumda makineyi ticari piyasaya srmemesine ramen imalat durumuna girmektedir. 12. Deiik imalatlardan sertifikal cihazlar temin edilip yeni bir cihaz, makine veya sistem oluturuluyor ise ve bu cihaz ticari piyasaya srlyor ise ayn ekilde yeni bir sertifika ve CE uyumluluk belgesi almak yani ATEX 100aya uymak zorundadr. 13. Uyumluluk belgesi (conformity) yetkili organlarca (notified bodies) verilecek ve tm Avrupa lkelerinde geerli olacaktr. Yetkili organlar AET tayin etmekte olup, bu gne kadar sertifika veren resmi kurulularn yan sra zel kurululara da yetki belgisi (notified body) verilmektedir.

4.3. ALET KATEGORLER

Kullanmdaki karmaay nlemek iin ATEx 100a patlayc ortamlarda konulan aletleri gruplarna gre kategorilere ayrmaktadr. Bunlar ksaca: Grup I: Girzulu maden ocaklarn ve var ise yer st tesislerin, ksaca maden sanayini kapsamaktadr. Kullanlan aletlerin yzey scakl metan ve kmr tozuna gre dizayn edilecektir. Kmr tozu var ise 150 C yok ise 450 C olabilmektedir. Kategori M1: Bu kategorideki aletler srekli veya aralkl oluan patlayc ortam tehlikeye drmeyecek ekilde dizayn edilirler, yksek bir koruma dzeyine sahiptirler. ZON 0 ortamnda rahatlkla alabilecek dzeydedirler. ATEX ayrca; aletin korumasnda herhangi bir bozulma olduunda ikinci bir nlem alnmasn ve yine bir birinden bamsz iki arza ayn anda meydana geldiinde emniyetliliin korunmas artn komaktadr.

35

Etiketinde M1 iareti olan bir alet en az 2 arzada tehlike yaratmayacak ekilde dizayn edilecektir. Ayrca ikinci bir emniyet nlemi alnmaldr. ATEX ifadesinde bu ekilde yuvarlak szler kullanlmaktadr. Pratikte bu nlemler; grizu llerek tehlike, halinde (gizunun %1.5 seviyesini amas) elektriin kesilmesi ve alanlara alarm verilerek madenin terk edilmesi ile gerekletirilmektedir. M1 kategorisi artlarn yalnzca kendinden emniyetli korunmu bir devre (veya alet) yerine getirebilmektedir (Ex-ia kategorisindeki) Kategori M2: Patlayc ortam olutuunda bu kategorideki aletlerin elektriinin kesilmesi gerekmektedir. Elektrik hemen kesilemeyecei iin ksa sre de olsa patlayc ortama maruz kalacaklardr. Bu nedenle normal almalar esnasndan ortam tehlikeye drmeyecek ekilde dizayn edilirler. Ayrca ar ve deiken alma artlarna uyumlu, robust bir yapya sahip olacaklardr. Grizilu bir maden iletmesinde metann havadaki oran %1.5 seviyesini atnda madenin ilgili blmnn elektrii kesilir. Buna gre uygun lm tertibat yaplmak zorunludur. Kullanlan metan l aleti, batarya beslemeli ve kendinden emniyetli tip ve Ex-ia kategorisinde olacaktr ki srekli gazl ortamda alabilsin. Grup II : Maden sanayi dndaki sanayi kollarn kapsar. Aletlerin yzey scaklklar kullanlan ortama gre farkl olabilmektedir. Tehlike blgeleri ayr ZONa ayrlmtr (Zon 0, 1 ,2).ve ayr kategoride alet kullanlabilmektedir. Ayrca kategori rakamlarnn sonuna gaz ise G toz ise D harfi konulur. Kategori 1G veya 1D : M1 de olduu gibi bu kategorideki aletler srekli ve arada bir oluan patlayc ortamda alabilecek ekilde dizayn edilirler ve yksek bir koruma seviyesine sahiptirler. ZON 0 (ZON 20) ortamnda rahatlkla alabilecek dzeydedirler. Ayn ekilde; aletin korumasnda herhangi bir bozulma olduunda ikinci bir nlem alnmas ve yine bir birinden bamsz iki arza ayn anda meydana geldiinde emniyetliliin korunmas istenmektedir. Katagori 1 artlarn ancak kendinden emniyetli korunmu bir devre (veya alet) yerine getirebilmektedir (Ex-ia). Bu demektir ki ZON 0da ancak kendinden emniyetli, Ex-ia tipi aletler kullanlabilir, Ex-ib tipi dahil dier koruma tiplerinin hi biri kullanlamaz. Kendinden emniyetli devreler (aletler) iki kategoride (a ve b) imal edilir. Bunlar emniyet faktrleri ile ilgilidir. Ex-ia tipi aletlerin emniyet katsays 1.5 alnr ve daha dk akmlarda emniyetlidirler. Ex-ib tipi aletlerin emniyet katsay 1 alnr ve daha yksek akmlarda da alrlar. Kendinden emniyetli bir devrede ayn anda bir veya birka arza birden meydana gelebilir. Bunlar yaplan emniyet bariyerlerine konulan zener diod says ile belirlenir. Ex-ia tipi bir bariyerde ten fazla zener barier (diod?) vardr. Biri veya ikisi arzalansa emniyetlilik devam etmektedir. Kategori 2G veya 2D:

36

Bu kategorideki aletler, normal almalarnda olduu gibi arza hallerinde de ortam tehlikeye drmeyecek ekilde dizayn edilirler. Etiketlerinde 2G (2D) olan aletler ZON 1 (ZON 21) ortamnda rahatlkla kullanlabilirler. Tablo 20: Kategoriler ve kullanm blgeleri KULLANIM YER, ZON GRUP KATEGOR Madenler, srekli patlayc I M1 ortamda alabilir Madenler, patlayc gaz I M2 + M1 oluumunda elektrii kesilir Dier sanayi ZON 0 II 1G Dier sanayi ZON 1 II 2G+1G Dier sanayi ZON 2 II 3G+2G+1G Dier sanayi ZON 20 II 1D Dier sanayi ZON 21 II 2D+1D Dier sanayi ZON 22 II 3D+2D+1D Kategori 3G veya 3D: Bu kategorideki aletler normal almalarnda ortam tehlikeye drmeyecek ekilde dizayn edilmilerdir. ZON 2 (ZON 22) ortamlarnda kullanlabilmektedirler. st kategorideki aletler alt kategoride de kullanlabilirler, fakat tersi geerli deildir. Kategorisi 1 olan bir alet ZON 1 ve 2 de de rahatlkla kullanlabilir. Fakat kategorisi 2 olan bir alet ZON 0 da kullanlamaz. KORUMA TP Ex I-ia Ex I-ia, ib, d, e, o,p,q ve saire Ex IIG - ia Ex IIG - ia, ib, d,e,o,p,q ve saire Ex IIG - ia, ib, d,e,o,p,q ve saire Ex IID - ia Ex IID - ia, ib, d,e,o,p,q ve saire Ex IID - ia, ib, d,e,o,p,q, ve saire

5.0 TRKYEDEK MEVZUAT

a) 1475 Sayl YASASINA GRE Patlayc ortamlarda kullanlan aletlerle ilgili bal bana bir ynetmelik veya tzk mevcut deildir. gvenlii ve ii sal ile ilgili mevzuatn iersinde yer almaktadr. ki ayr tzk mevcut olup, birincisi maden ve ta ocaklar ile ak iletmelerde alnacak ii sal ve i gvenlii tedbirleri hakknda tzk dr ve ksa ad ile MADEN EMNYET NZAMNAMES olarak bilinmektedir. En son ekli ile 22.10.1984 tarih ve 18553 sayl resmi gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. 1950lerin felsefesine gre hazrlanm olup, 1984 ylnda da elektrikle ilgili pek yeni bir ey getirememitir. Nizamname baz aygtlar tarif etmekte, d-, e-, i- tipi gibi aletleri kendince tanmlamaya almaktadr. Halbuki bu gibi konular standartlara uygun olmas gerek gibi ifadelerle geitirmesi gerekir idi. TSEnin konu ile ilgili standart yaynlamam olmas bir neden olabilir. Bu tzk grizu ve kmr tozu bulunan madenlerde alev szdrmaz tipte elektrik aleti kullanlmasn ve Bakanln yetki verdii bir test istasyonundan sertifika alm olmasn (madde 289) emretmektedir. Bu koulun nedeni ise Zonguldak Kmr madenlerinde alev szmaz aletleri test edip sertifika veren bir istasyonun kurulmu olmasdr. Patlayc ortamlarla ilgili ikinci tzk parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddelerle alan i yerlerinde ve ilerde alnacak tedbirler hakknda tzk dr ve son ekli ile 24.12.1973 tarih ve 14752 nolu resmi gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. 30 yl akn gemii olan bu tzk hi tadilata uramamtr. Yine maden emniyet nizamnamesinde olduu gibi 1950lerin felsefesine gre hazrlanm olup, daha ziyade Amerikan uygulamas ar basmaktadr.
37

Maden emniyet nizamnamesinde olduu gibi bu tzk de baz koruma tiplerini izaha almaktadr (Alev geirmez = d-tipi koruma, basnl gaz ile flenecek veya asal gaz gibi ifadeleri ile p-tipi korumay tarife almaktadr). Ayrca etan aletlerden bahsetmekte ve bu tip aletlerin kullanmna msaade etmektedir. ETAN tabiri IP54 veya yukars koruma anlamna gelir ve o aletin nemli yerlerde kullanlabileceini ifade eder. Patlayc ortam kullanm ile ilgisi yoktur. Bu tipik bir Amerikan uygulamasdr ve yine Amerikan uygulamasnda olduu gibi ZON tarifi ve ayrmndan bahsetmemektedir. Kondiut kullanmna ncelik vermi, kablolara da bir ak kap brakmtr. lkemizde petrol, petro-kimya ve gaz sanayinin Amerikan arlkl olduunu unutmamak gerek. Bence her iki tzk de elektrik aletlerinin detayl izahatndan vazgemeli ve bu gibi detaylar standartlara brakmaldr. Yaplmas gereken ncelikle ZON tarifidir. Bu gn TSE patlayc ortamlarla ilgili Avrupa Normlarnn hemen tamamn yaynlam ve standartlama asndan (AETye giri hazrl dolays ile olsa gerek) boluk brakmamtr. Yalnz bu standartlar mecburi deil ihtiyaridir. Ayrca TSEnin Ex-korumal aletleri test eden zmirde bir laboratuar da mevcuttur ve sertifika vermektedir. b) YEN YASASINA GRE 22.05.2003 tarihinde, 4857 sayl yeni i yasas yaynlanm fakat eski yasa (1475) yrrlkten kaldrlmamtr. Bu nedenle 1475e dayanlarak karlan tzk ynetmelik ve saire gibi mevzuat yrrlkte kalmtr. Trkiye Avrupa topluluuna girme hazrlnda olduu iin bir gei dnemi yaamaktadr. alma Bakanl i hayat ile ilgili bir dizi tzk yaynlamtr. Bunlarn iinde ATEX 137de bulunmaktadr. 26 Aralk 2003 tarihinde ATEX 137 aynen tercme edilerek patlayc ortamlarn tehlikelerinden alanlarn korunmas hakknda tzk ad altnda yaynlanm ve yrrle konulmutur. Eski tzkler de ayn anda geerliliklerini koruduklar iin u anda (01.08.2004) uyum ihtiyaridir, mecburi deildir. ATEX 100a retim ile ilgili olduu iin bu direktifin tercme edilerek yaynlanmas alma Bakanlnn deil Sanayi Bakanlnn grev sahasna girmektedir. Sanayi ve Ticaret Bakanl ATEX 100 ay (Directive 94/9 EC) bir ynetmelik olarak 26.10.2002 tarih ve 24919 sayl resmi gazetede yaynlatarak yrrle koymutur. ATEX 100a Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemler ile lgili Ynetmelik (94/9/AT) ad altnda yaynlanmtr. Directive 94/9 aynen bire bir tercme edilmi olup ou yerde de ufak tefek hatalar iermektedir. Bence baz yerlerinde fahi hatalar da mevcuttur. rnein Ek II madde 1.2.9 da Aleve dayankl mahfaza (Flameproof enclosure) tarifinde olduu gibi. Ynetmelii madde madde detaylar ile incelemi deilim. Yalnz benim sizlere tesviyem daime orijinal ngilizce metin ile almaktr. Tercmenin yanl olduunu iddia etmek de bence biraz hakszlk olur. nk baz maddeler var ki ben kendim hem ngilizce ve hem de Almanca metinleri okuyarak zor anlam karabilmekteyim. En nemli husus ise udur : ATEX 100a 1994 ylnda yaynlandktan birka yl sonra, her lkenin kendine gre farkl anlamlar kard, farkl yorumlarda bulunarak farkl uygulamalarda bulunduu anlalm ve 1999 (2000 ?) yllarnda aklayc metin yaynlanmtr. 16 madde ve ekleri ile birlikte yaklak 25 sayfadan oluan Derictive94/9,133 sayfann zerinde bir kitapk halinde yaynlanmtr. Bu nedenle Trke metinleri okurken ve bunlara gre herhangi bir yorum yaplrken tercmenin yan sra dier dildeki metinlere de bakmakta ve pheci davranmakta yarar vardr. nemli olan, yalnzca sizin deil bakalarnn da ne anladdr. ATEX 100a (Directive 94/9) tm Avrupa topluluu lkeleri iin geerlidir ve herhangi bir AT lkesinden alnan sertifika tm topluluk lkeleri iersinde geerlidir.
38

ATEX 100a 1994 ylnda yaynlandnda 1996 ylnda yrrle girmesi ngrlm fakat buna ngiltere itiraz ederek yrrln 2003e kadar 8 yl uzatlmasnn istemitir. Gereke de, getirilen yeniliklerin ngiliz sanayine 60-100 milyar sterline mal olacadr. Sanayi ve Ticaret Bakanl tercmeyi yaparken acaba byle bir ey dnm mdr? Zannetmiyorum. 2002 de yrrle konan ynetmelikte orijinalden farkl olarak yrrlk tarihi 30.06.2003 yerine 31.12.2003 olarak deitirilmi, yani 6 ay bir uzatma yaplmtr. Bizim sanayicimiz iin bu sre acaba yeterlimidir. Bence hi fark etmez. Trk sanayicilerinin hangisi hangi ynetmelik veya tze uyuyor ki. Byk kurulular dndaki sanayinin, patlayc gaz datm irketlerinin, ve saire ATEX denilen eyden haberleri bile olduunu sanmyorum. Ufak irketlerin hemen tamam gayri nizami alyor ve bunlara da devlet makamlar sanayi koruma asndan gz yumuyor. Dier taraftan patlayc ortamlar konusunda bilgisi olan i gvenlii mfettii says ne kadardr bilinmez. Bu konunun en bariz rnekleri maden iletmelerinde yaanmaktadr. Grizulu kmr madenlerinde bir patlama olduunda konu gndeme gelmekte madenlere exproof malzeme konulmas istenmekte, fakat aradan birka ay geinde konu unutulup smen alt edilmektedir. Burada birilerini sulama deil Trkiye gereklerini dile getirmek istiyorum. Madalyonun br yzne bakarsak, exproof malzeme normal ekipmann 5-10 misli pahaldr. Bu pahal ekipmanlar alp ekonomik retim yapmak ve gayri nizami reticilerle rekabet etmek kolay deildir. Mfettiler eer stlerine giderlerse benim bildiim kmr madeni iletmelerinin %99u kapatr gider. Bacy m dvmek zm m yemek gibi bir durum ile kar karya gelinmektedir. Dier taraftan gayri nizami olan yalnzca madenler mi? ve yalnzca patlayc ortamlar m?

6. PATLAMAYA KARI KORUNMU ALETLERN ETKETLER

Patlayc ortam olan iletmelerde alan meslektalarmz ok iyi bilirler ki, ex-korumal aletin etiketi farkldr ve bir aletin ex-korumal olup olmad etiketinden anlalr. Bu etiketleme ekli konu ile ilgili standartlarda belirlenmitir ve aadaki gibidir.

Uluslararas Elektroteknik Komisyonu (IEC), Avrupa Ekonomik Topluluu Standartlama Kuruluu (CENELEC) ve Amerika Birleik Devletleri Milli Elektrik Kotlarnn (NEC) n grdkleri etiketleme ekilleri resim 17a da grlmektedir. Yukarda da izah ettiimiz gibi ABD de hem ZON ve hem de DIVISION sistemi ayn anda geerlidir. Bu nedenle NEC de iki ayr etiket ekli n grlmekte olup ayn resmin b) bendinde DIVISION sistemine gre sertifika alan aletlerin etiket ekli grlmektedir.

39

ABD ve Kanada da uygulanan DIVISION sistemine gre etiket ekli resim 17 b) de grlmekte olup, buruda kullanlan koruma tiplerinin anlamlar aadaki gibidir. XP : Exproof korumal anlamna gelir, Division 1 ve 2 de yer alan A-D gruba gazlar iin kullanlr. Avrupa ve IECnin kulland d-tipi koruma (Ex-d) ile kyaslanabilir. IS : Kendinden emniyetli (intrinsically safe) koruma anlamna gelir. Division 1 ve 2 de yer alan A-D gruba gazlar iin kullanlr. X, Y veya Z : Basnl koruma anlamna gelir. X ve Y Division 1 ve Zde Division 2de kullanlr. Avrupa ve IECnin uygulad p-tipi koruma (Ex-p) ile kyaslanabilir. DIP : Toza kar koruma (dust-ignitionproof) anlamna gelir. Division 1 ve 2de yer alan EG tipi tozlar iin kullanlr. IN : Ark karmaz veya patlayc ortam atelemez (non incendive) anlamna gelir ve Division 2de tatbik edilir. Avrupa ve IECnin uygulad n-tipi koruma (Ex-n) ile kyaslanabilir.

40

Avrupa, CENELEC uygulamasnda, etiketin zerinde imalat firmann isim, seri no, tip iaretler gibi verileri dnda; CE iareti, alt keli Ex iareti, gaz grubu, kategori ve s gruplar belirtilmek zorundadr. Bunlarn sralamasna uyulma mecburiyeti yoktur. ATEX 100adan nce uygulanan ve EN 50.014e uygun olan etiket ekli ile 1 Temmuz 2003den itibaren uygulanacak olan ATEX 100aya uyumlu etiket ekli resim 18 de grlmektedir. Ayrca pratik etiket rnekleri de resim 19 de verilmitir. Bu etiketler ad geen firmalarn internet sitelerinden alnmtr.

7: YABANCI MADDE GRNE KARI KORUMA, IP,

IEC 529, EN 60529

7.1 IEC ve AVRUPA UYGULAMASI

Patlayc ortamlarla ilikisi olmayan bu koruma yntem ve tipleri ex-koruma ile kartrlma maldr. Su, toz, nem, dokunma gibi etkenlere kar alnan nlemleri ierir. Simgesi IP dir. international protection kelimesinden ksaltlmtr. IP iaretten sonra gelen rakamlarn anlam aada tabloda ksaca zetlenmitir. IP iaretinden sonra gelen birinci rakamn anlam: 0: Koruma yok, hi bir nlem alnmam 1: Byk ve sert cisimler girebilir. El girebilecek kadar aklk vardr. 2: Orta byklkte cisimler girebilir. Ancak byk takmlarla dokunulabilir. El girmez amma parmak girebilir. 3: Aklk 2.5mm kadardr. Yani 2.5 mmye kadar ufak cisimler girebilir. 4: Aklk 1 mm kadardr. 1 mmnin stndeki cisimler giremez. Elle dokunulabilir. parmak girmez. 5: Hibir cisim giremez. Yalnz ince toz alet iersine girebilir, toza kar korunmamtr. El ve takm ile dokunulabilir. 6: Alet iersine toz dahi giremez. Toza kar tam korunmutur. IP iaretinden sonra gelen ikinci rakamn anlam: 0: Koruma yok 1: Alet bir miktar korunmutur. Dik damlayan sular dorudan alet iersine giremez. 2: 15 ayla gelen yamur sular aletin iersine giremez. 3: 60 ayla gelen yamur ve pskrtme sular aletin iersine giremez. 4: Her nevi adan gelen yamurlama ve srayan sular alet iersine giremez. 5: Tazyikli suya kar korunmutur. Belli bir tazyikle alete arpan sular ieri giremez.
41

6: Dolma suya kar korunmutur. Alet su iersine daldrlr veya ksa sre su altnda kalrsa iersine su girmez. 7,8: Basnl suya kar korunmutur. Alet zerinde belirtilen basn da su altnda alabilir dalg pompalar gibi.
TABLO 21 : IP Koruma Tipleri Dokunmaya ve Yabanc Cisimlere kar korumu Dokunma korumas Yabanc cisim girmesi 0 Korumasz Korumasz 1 Geni bir yzeye Byk ve sert cisimlere dokunma kar koruma 2 Orta boyda yabanc Parmakla dokunma cisimlere kar koruma 3 2.5 mm aptan byk Ufak ve sert cisim giriine takmlarla dokunma kar koruma 4 1 mm aptan byk Ufak ve sert cisim giriine takmlarla dokunma kar koruma 5 Her nevi takm ile Toza kar koruma dokunulabilir Toz giremez 6 Her nevi takm ile Her nevi toza kar dokunulabilir koruma, toz giremez SUYA KARI KORUMA 0 1 2 3 4

7, 8

IP30 IP31 IP32 IP33 IP34 IP35 IP36 IP37 IP40 IP41 IP42 IP43 IP44 IP45 IP46 IP47 IP50 IP51 IP52 IP53 IP54 IP55 IP56 IP57 IP60 IP61 IP62 IP63 IP64 IP65 IP66 IP67

7.2 AMERKAN UYGULAMASI

Yabanc cisim, su ve toz girmesine kar uygulanan IP koruma tipleri Kuzey Amerikada NEMA kodlar ile tanmlanmtr ve uluslar aras uygulamadan farkldr ve her zaman bire bir kyaslanamaz. Konu aadaki tabloda zetlenmitir.
NEMA Kodu 1 2 3 3R 3S 4 4X 5 6 6P 7 8 9 10 12, 12K 13 Blm *) eri erin Dar Dar Dar eri Dar eri Dar eri eri Dar eri Dar eri eri Dar eri Madenler eri eri Koruma Den pislik (cisim) Damlayan su, den pislik Rzgarla gelen toz, Yamur ve dolu; harici buzlanma hasar yok Yamur ve dolu; harici buzlanma hasar yok Rzgarla gelen toz, Yamur ve dolu; harici buzlanma yok Rzgarla gelen toz, Yamur, Su sramas ve su pskrmesi; Harici buzlanma hasar yok Rzgarla gelen toz, Yamur, Su sramas ve su pskrmesi; Harici buzlanma hasar yok korozyon korumas Toz, Den pislik, Damlayan ve korozyon yapmayan sv Pskren ve fkran su (hortum), Suya geici daldrma Harici buzlanma hasar Hortum suyu, Uzun sreli suya daldrma Harici buzlanma hasar yok Patlamaya kar korumal blmler iin Class I, Division 1, Groups A, B, C, D Patlamaya kar korumal blmler iin Class I, Division 2, Groups A, B, C, D Patlamaya kar korumal blmler iin Class II, Division 1, Groups E, F, G Madenlerde i gvenlii ve ii sal tekilatnn artlar Code of Mine Safety and Health Administration Anaforla gelen toz, Den pislik, Damlayan korozyon yapmayan sv Toz, Pskren su, Ya, korozyon yapmayan sv Kyaslanabilir IP karl IP10 IP11 IP54 IP14 IP54 IP56

IP52 IP67 IP67

IP52 IP54

*) Yabanc cismin girebilecei blm gsterir. eri, aletin iersine girebilir, dar ise aletin iine giremez darda kalr anlamna gelir.

42

III. KISIM

KORUMA TPLER

Patlayc ortamlarda kullanlan elektrikli aletlerin ortam tehlikeye drmemesi iin eitli yntemler gelitirilmitir. Bu yntem ve metotlar aletin yapsna gre farkldr ve aada teferruatlca incelenecektir.

8.1. d-TP KORUMA, ALEVSIZMAZ KORUMA (FLAMEPROOF ENCLOSURE) ALEVSIZMAZ KAP

EN 50018, IEC 60079-1, TS 3380, TS EN lk uygulanan koruma yntemi d-tipi korumadr. Dier metot ve yntemler sonradan gelitirilmitir. Bu tip korumann prensip resmi aadaki resim 20de grlmektedir.

Resim 20 Ex-d tipi koruma prensip resmi

a) Genel bak
En ok kullanlan ve geni bir tatbikat alan olan bir koruma yntemidir. Bu yntemde ark veya s reten alet (rnein transformatr, kesici, yol verici gibi) .basnca dayankl bir muhafaza iersine yerletirilir. Patlayc gaz, flan ve kapak aralklarndan her an ieri szabilir ve yol verme esnasnda kan elektrik ark bu gaz patlatabilir. D-tipi muhafaza yle yaplmtr ki, muhafazann iensinde patlayan gaz, d ksmda hazr bekleyen ve patlama kvamnda olan gaz ateleyemez. Yani ierdeki alev dar szmaz. Bu nedenle, ALEV SIZMAZ KORUMA olarak adlandrlr. Fiziksel olarak bu olay nasl mmkndr? erde patlayan gazn basnc ile darya alev szabilir. D-tipi muhafazann, kapak ve flan gibi d ortamla irtibat olan balant ksmlar yle yaplmtr ki, patlama annda szan alev sour ve ss da d ortamdaki gaz patlatmaya yetmez. Bu nedenle flan aralk ve yzeyleri belli genilikte imal edilmek zorundadr. Bu ller tablolarda grlecei gibi standartlarla belirlenmitir. Szan alevin souyarak dardaki gaz patlatmama olayna, ALEVSIZDIRMAZLIK denilir ve bu tabir standartlara da yerlemitir. Alevszmaz tabirinin ngilizce karl FLAMEPROOF ve Almancas ise SCHLAGWETTERGESCHTZ olarak bilinmektedir. Konu ile ilgilenenler bu tabirlere ska rastlayabilirler.

b) en kk flan uzunluklar ( L ) ve emniyet aklklar ( w ):

43

Alev szmaz bir muhafazann nasl imal edilecei TS EN 50018 de detaylar ile verilmitir. Burada baz nemli noktalar vurgulanacaktr. Flan boylar (L) ve en byk emniyet aklklar (W) aada resimlerde grld gibi balant ekline gre farkldr ve tablolarda grlecei gibi standartlar da farkl deerler verilmektedir.

c) alev szmazln denenmesi

Resim 20de grld gibi d-tipi muhafazann deney yntemi prensip olarak ok basittir. Muhafazann iine ve dna patlayc kvamda gaz (rnein %6 metan hava karm) verilir. Sonra mahfazann iersi otomobil bujisi ile atelenir. erdeki gaz atelenince dar szmamaldr. Bunlar basn ve gaz lmleri ile denetlenir. Bu deney pe pee 6 kere yaplr. Bu 6 deneyin hibirinde alev dar szmamaldr. Deney 6 dan fazla yaplmaz nk flan yzeyleri snarak alevi szdrabilir. Standartlar 3 adet deneyi yeterli grmektedir. Baz kaynaklar ise 10 adet denemeden bahsetmektedir. Alev szmazln (FLAMAPROOF) gelitirildii 1920-30lu yllarda bu deneyler zor ve klfetli idi. nk metan gaz ile deney yapmak kolay deildir. Deney kazanna konulan metan gaz ve bilhassa II. Grup gazlar iin kullanlan propan gaz havada eit (uniform) dalmyor, metan gaz ste kyor, propan gaz da dibe kyor idi. Eit dalm iin kartrc pervane kullanlmakta idi. 1960 (?) lardan sonra deneyler hidrojen gaz ile yaplmaya balanmtr. nk hidrojen gaz hava ile homojen bir karm salamaktadr ve hidrojenin metan ve propana edeer karm oranlar deneylerle tespit edilmiti. Ayrca deneyler zel basnl kaplarda yaplmaya balanarak, d-tipi deneyleri o kadar basitletirilmitir ki, laboratuarda yannda sigara iilebilecek kadar emniyetli hale gelmitir. 1960 ve 70li yllarda sr olan bu deney yntemleri gnmzde standart hale gelmi ve Avrupa normlarnda da yerini almtr. Aada da bahsedeceimiz gibi, gaz gruplar rnek gazlar ile deil, belli orandaki hidrojen gaz ile yaplmaktadr.

d) En byk emniyet aral MESG

Test gazlar ile yaplan ve uzun yllar alan deneyler sonucu gazlara ait en byk patlama aral tespit edilmitir. MESG (maximum experimental safe gap) tabir edilen bu aralklar standartlarda emniyet faktr dikkate alnarak gereinden biraz dk verilmitir. rnein metan gaznn azami deneysel emniyet akl 1.1 mm iken standartlar 0.8 mm olarak vermektedir. Burada alev yolu uzunluuna (L) dikkat etmek gerekir. L ksaldka MESG de klmektedir. nk aleve souyabilecek fazla bir yzey kalmamaktadr. Aada bu deerler tablo halinde verilmitir. MSEG eski uygulamalarda byk iken yeni standartlar her geen gn, bu deerleri daha da kltmektedirler. rnein 1970lerde 0.8 mm olarak verilen (L=25mm iin) bu aralk bu gn geerli olan EN 50 018 de 0.5 mm olarak verilmektedir. Bunun sebebi imalatn kolaylamas ve otomatik makineler ile istenilen toleranslarn
44

verilebilmesidir. rnein geme kapakl d-tipi bir kutunun kapa, tolerans boluu ok kk olduundan, ok zor yerine oturtulabilmekte ve skerken de ok dikkat etmek gerekmektedir. Ksaca, yzeyler sanki bitiik gibidir. Bunun iin d-tipi kutularn ilenmi yzeyleri daima gresli tutulur ki, kapak kolayca alabilsin. Tablo 22: BAZI PATLAYICI GAZLARIN ZELLKLER
Patlayc madde Patlama derecesi Minimum ateleme enerjisi Minimum ateleme akm Patlama akl MESG *) Patlama snr (hava ile% olarak, hacimsel karm) Alt snr LEL st snr

C J mA Metan 595 280 85 1,14 4,4 16,5 Propan 470 250 70 0,92 1,7 10,6 Etilen 425 82 45 0,65 2,3 32,4 Etil eter 170 190 75 0,87 1,7 36,0 Hidrojen 16 16 21 0,29 4,0 77,0 Aseton 540 550 -1,02 2,5 13,0 Amonyak 630 14.000 -3,17 15,4 33,6 Asetilen 305 19 24 0,37 2,3 100 Heksan 240 240 75 0,93 1,0 8,1 Karbon 95 9 -0,34 0,6 60,0 bislfit *) Maksimumu patlama akl veya en byk patlama aral olarak tercme edilen bu deerin ngilizce orijinali MESG = maximum experimetal safe gap
Tablo 23 : FLAN AIKLIKLARI (W) PATLAMA SINIFI USA CCP BRD, VDE NEC500 VII-3 eski Grup D 1 1 Grup D 2 1 Grup C 3 2 Grup B 4a 3a, 3b Grup A 4 3c 4 3a (ESK UYGULAMALAR) AIKLIK (mm) CCCP BRD, VDE yeni VII-3 eski II-A 1.0 0.6 II-A 0.65-1.0 0.6 II-B 0.35-0.65 0.4-0.6 II-C 0.35 0.4 II-C 0.35 0.4 0.35 0.4

yeni 0.9 0.9 0.5-0.9 0.5 0.5 -

Tablo 24: MNMUM FLAN UZUNLUU ( L) ve AZAM EMNYET AIKLII ( W) Flan uzunluu, L mm (aklk boyu, L, (mm) 6 < 9.5 9.5 < 12.5 12.5 < 25 25 <L 6 < 12.5 12.5 < 25 25 <L 6 12.5 < 25 25 40 <L Hacme gre azami aklk (Gap) W, mm (hacim V cm3) V <100 I IIA 0.30 0.30 0.30 0.30 0.40 0.30 0.50 0.50 0.30 0.40 0.50 0.45 0.60 0.75 0.75 0.30 0.30 0.40 0.45 0.50 0.60 0.75 IIB 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.30 0.40 0.45 0.60 100 < V<2000 I IIA 0.40 0.30 0.50 0.40 0.40 0.50 0.60 0.75 0.75 0.30 0.40 0.45 0.60 0.75 IIB 0.20 0.20 0.20 0.20 0.30 0.40 0.45 V > 2000 I IIA 0.40 0.20 0.50 0.40 0.40 0.50 0.60 0.75 0.75 0.20 0.40 0.30 0.60 0.75 IIB 0.15 0.20 0.15 0.20 0.20 0.30 0.40

Rulmanl birleme

Silindirik birleme

Dz birleme

45

Hidrojen hava karmnn geni bir patlama aral olduu iin, hava ile karm oranna gre metan veya propan ile yaplan deneylere edeer oranlar bulunmutur. rnein %50 H2 + hava karm %6.5 metan + hava karm ile yaplan szdrma deneyine denk gelmektedir. Aada bu deerler tablo halinde verilmitir. Hidrojen gaz hava karmna gre farkl aralklarda szma zellii gstermektedir. Bu nedenle, laboratuarda yaplan deneylerde, d-tipi bir muhafazann hangi aralkta (gap) alevi szdrd, dolays ile, o anki MESGnin ne olduu ve hangi gaz karmda szdrd kolayca tespit edilebilmektedir. Hem imalat ve hem de test yetkilileri iin ok nemli olan bu tip deneyler imalatlara yapacaklar tadilatlar konusunda nemli bilgiler vermektedir. 2.000 cm3den byk hacmi olan bir d-tipi muhafazann flan boyu 25 mmden uzun olmak zorundadr. Rulmanl yataklarda bu boy daha da uzamaktadr. nk aklk (W) hareket nedeni ile kk tutulamamaktadr. Bu aklklar filer aks ile de kontrol edilmektedir. Yalnz, yukarda verilen aklklar patlama esnasnda, kabn genletii andaki deerlerdir. letmede faal bulunan bir d-tipi alet daha kk (0,3mm gibi) filerle kontrol edilir. Gazn kolayca ieri girmesini nlemek ve patlama esnasnda alevin enerjisini alabilmek iin d-tipi aletlerde balant yzeyleri daima gresli tutulur. Bakmlarda gres filmi yenilenir ve temiz tutulmaya allr. nk ine ba kadar bir aralk alevin szmasna yetmektedir. Yeni sertifika alrken imalatlar teknik resimlerinde aklklar belirtmektedir. Bu deerlerin kk gsterilmesinin bir anlam yoktur. Yukarda bahsettiimiz gibi hidrojen gaz ile yaplan deneylerde laboratuar yetkilisi gerek akl kolayca tespit edebilmektedir. Bu deere deneysel aklk ad verilir (MESG, minimum experimentel safe gap). Standartlarda bu deerlerin hangi aralklarda olaca belirtilmitir. Bu kadar kk aklklar (w) patlama annda yakalamak basit deildir. Bu nedenle d-tipi korumal aletlerin gvdesi robust olur. Gvde metan gaz iin 10 atmosfer statik basnca dayanmak ve bu basnta deforme olmamak zorundadr. Tablo 25: Gaz gruplarna gre statik basn deerleri Hacim, V cm3 V<10 V>10 V>10 V>10 GAZ GRUPLARI I, IIA, IIB, IIC I IIA, IIB IIC Basn, bar 10 10 15 20 Propan grubu Etilen grubu Hidrojen grubu

Yukarda grld gibi 10 cm3den kk hacimlerde basn testi hi istenmemektedir. Bu da ok kk hacimli buton ve sivi gibi kumanda devresi aletlerinin yapmn kolaylatrmaktadr. d-tipi muhafazalarn test gazlar ve hava ile karm oranlar. Tablo 26: Gaz gruplarnn hidrojen edeerleri GAZ GRUBU GAZ KARIIMI Hava ile karm oran %58 CH4+%42 H2 %12.5 IIA H2 %55 H2 IIB H2 %35 H2 IIC H2 %28 H2

Metan grubu Propan grubu Etilen grubu Hidrojen grubu

Resim 22de d-tipi bir muhafazann kapa ve ilenmi flan yzeyleri grlmektedir. Ayrca ksa aralklarla yerletirilen cvata balantlar d-tipi kap imalatnn kolay olmadn gstermektedir. Yine resim 23 a)da bir yol verici gvdesi ve ilenmi kapak yzeyleri grlmektedir.
46

e) Kablo girileri:
Alev szmaz aletlerin enerji girileri zel yaplmak zorundadr. nk bunlar muhafaza ile birlikte basn ve alev szdrma deneyine alnmaktadr. Aada bir enerji giri tertibat grlmektedir. Normal kablo balklar ise e-tipi korunmu ayr bir buvat veya terminal kutusu zerinden yaplmaktadr. Aslnda kablo balklar basnca ve alev szma deneyine mukavim yaplabilir ise de, uzmanlar alev szmaz zelliin bozulabilecei gerekesi ile, kullancnn aletin iersine girip balant yapmalarn uygun bulmamaktadrlar. Bilhassa alt cihazlar ve transformatr gibi enerji datm ekipmanlarnda bu hususa zen gsterilmektedir.
47

Resim 23: a) Bir Ex-d tipi kesici gvdesi ve ilenmi flan yzeyleri b) Ex-d tipi gvdeye kablo girii , (Ex-e tipi bir kutu zerinden)

8.2. e-TP KORUMA, ARTIRILMI EMNYET (increased safety)

EN 50019, IEC 60079-7, TS 3385

Resim : 24 Ex-e tipi koruma prensip resmi

Artrlm emniyet anlamna gelen Almanca Erhchte Sicherheit kelimesinin ba harfinden ksaltlmtr. Normal almas icab ark karmayan fakat buna ramen patlayc ortam tehlikeye drmemesi iin ilave nlem alnan bir uygulamadr. Ksaca aygtn emniyeti bir miktar daha artrlr. Bu anlam ile yolverici ve devre kesici gibi ark karan aletlerde uygulanamaz. Klemens kutular, kablo balantlar, sincap kafes asenkron motor ve kk transformatr gibi normal almalar esnasnda ark karmayan ve tehlikeli derecede snmayan aletlerde uygulanabilir. Bu aletlerde ancak arza veya yanl kullanm esnasnda ark kma ihtimali vardr. Bu nedenle e-tipi korunmu bir motorun sarglar iersine termostat yerletirilir. Is belli bir dereceye gelince motorun yolvericisi devreyi aarak ar snmaya msaade etmez.

48

Ex-e tipi korunmu bir aletin gvdesinin, Ex-d tipi korumada olduu gibi 10-15 atmosfer gibi bir statik basnca dayankl olmasna ve flan yzey ve aklklarnn belli deerlerde tutulmasna gerek yoktur. Bu nedenle Ex-e tipi korunmu bir aletin, her hangi bir Ex koruma uygulanmam aletten pek fark yoktur. Yalnzca IP-korumalar uygulanarak su ve nem girmesinin nlenmesi genelde yeterli olabilmektedir. Kablo balant kutularnn (dier adlar ile klemens veya terminal kutular) Ex-d tipi mi yoksa Ex-e tipi mi korunmas , yani imalatn hangi esasa gre yaplmas hususunda uluslar aras alanda fikir birlii yoktur. Standartlar her iki koruma yntemine de msaade etmektedir. Patlayc ortam sektrndeki bil hassa ngiliz uzmanlar kablo balama kutularnn Ex-d tipi yaplmasnda diretmektedirler. Bu nedenle ngiliz yapm motor ve kesiciler genelde daha iri ve ar olmaktadr. Uluslar aras alanda hem fikir olunan konu, Ex-d tipi aletlere giren kablolarn, dorudan Exd tipi gvdenin iine balanmamas, Ex-d tipi gvdenin zerine balant kutusu yaplmas zerinedir. Bu kutu Ex-d mi yoksa Ex-e mi olaca imalatya kalmtr. Zaten standartlar her ikisine de msaade etmektedir. Buradaki incelik, kullancnn Ex-d tipi gvdenin iine mdahale ederek patlamaya kar korumay zedelemesine msaade edilmemesidir. Ex-d tipi gvdelerde kablo girileri gvde ile beraber test edilmekte, yani gvdeni bir paras saylmaktadr. Kullanclar Ex-koruma hususunda imalatlar kadar bilinli olmayabilirler ve iletme artlarnn getirdii acelecilikle hatal davranabilirler. Bu hususlar dikkate alan standart koyucu Ex-d tipi elektrikli aletlerin kablo girileri iin mstakil bir blme ngrmlerdir. Bu blmeler de ounlukla Ex-e tipi korunmu olarak imal edilmektedir. Ex-e tipi korunmu aletlerin imalat ile ilgili hususlar TS EN 50019 standardnda yazl olup, nemli balklar unlardr: Ex-e tipi korumann en nemli zellii yabanc madde giriine kar korumadr. Ex-e tipi korunmu bir alet IP54 aa korunmu olamaz. Gvde, her ne kadar basnca dayankl olmayacaksa da, belli bir mekanik dayanm olmaldr. Bu dayankllk darbe testi ile llmektedir. Gvde bu darbe testi artlarna uygun imal edilmelidir. ersinde barndrd alete gre d yzey scakl imal edildii s snflarn amamaldr. rnein T6ya gre imal edilmi ise 450C yi amamaldr. Kablo balama elemanlar var ise bunlar gevemeye kar emniyetli olmal ve nominal akmlarnda snmayacak ekilde geni birleme ve kontak yzeyleri olmaldr. letkenler aras mesafe (minimum clearance) ve yaltkanlara uzaklk (creepage distance) standartlarda belirlenen mesafelerden az olmamaldr zolasyon maddelerinin termik dayanmlar yksek olmaldr. Motorlardaki kalk akm zaman sabitesi tE 5 saniyeden az olamamal ve kalk akmnn nominal akmna oran 10 dan fazla olamamaldr. Yazmzn ileriki blmlerinde motorlarla ilgili ksmda konuya ayrca girilecektir.

Ex-d tipi gvdeler metal (elik veya alminyum) malzemeden yaplrken, Ex-e tipi gvdeler metal olabilecei gibi plastik veya fiber gibi suni maddelerden de imal edilebilmektedir. Hangi malzemenin kullanlaca srme ve sat miktarna baldr. Az satlan ekipmanlarda metal tr gvdeler ekonomik olmaktadr. Zaten exproof malzemeler de fazla satlmadndan plastik trne pek rastlanmamaktadr.

8.3. p-TP KORUMA, BASINLI TP KORUMA, (pressurisation)

EN 50016, IEC 60079-2

49

Resim 25 : Ex-p tipi koruma prensip emas

Basnl koruma anlamna gelir. Patlayc gaz veya buharn girmesi istenmeyen blge darya kar basn altnda tutularak patlayc gazn tehlikeli blgeye girmesi nlenir. ok dar bir kullanm sahas vardr. Ex-d tipi korumann uygulanamad yerlerde tatbik edilir. rnein bilezikli asenkron motorlarn fra blm bu yntem ile korunur. Fralarn bulunduu blme basnl hava ile flenerek patlayc gazn bu blgeye girmesi nlenir. Yani basnl hava ile tehlikeli blgenin basnc bir miktar yksek tutulur. Ex-p tipi koruma yntemi, basnl fleme sistemi dolays ile pahal bir uygulamadr. Son zamanlarda baz alt istasyonu gibi komplike tesislerde uygulanmakta ve ekonomik olmaktadr. Patlayc ortam iin n grlmeyen yani exproof olmayan bir tesis basnl temiz hava ile (iersinde patlayc gaz olmayan) flendiinde, tesisin iersinde bulunan ark karan veya ar snan aletler etraflarndaki patlayc ortam tehdit etmemektedir. Korunan ksmda 0.5 mbarlk bir basn fark yaratmak yeterli olmaktadr. Gaz kaaklar srekli fleme ile karlanmakta ve Ex-p tipi korunan tesissin iersi srekli temiz tutulmaktadr. Herhangi bir basn dmnde korunan sistemin elektrii kesilerek tehlike nlenmektedir. Ex-p tipi korunan tesisin bu gibi basn ve gaz l sistemleri kendinden emniyetli Ex-i tipi olmak zorundadr ki, ortamn tehlikeye girdii (basncn dt) hallerde de alabilsin. Srekli alan fleme sisteminin yan sra bu gibi zel l sistemleri Ex-p tipi koruma yntemini pahalandrmaktadr. Son zamanlarda ATEXin mekanik sistemleri de kapsamna almas dolays ile flemeli koruma sistemi (Ex-p tipi koruma) poplarite kazanm ve uygulama alan bulmaya balamtr. Resim 6 : Ex-p tipi korunan bir sistem odas
Not : Nerling firmasnn www.nerling.de veb sitesinden alnmtr.

Resim 26da Ex-p tipi korunan bir sistem odasnn resmi grlmektedir. Burada normal aletler ve bilgisayarlar kullanlmaktadr. Dier bir sz ile, sistem odasnn patlayc ortam olmayan normal sistem odalarndan hibir fark yoktur. Yalnzca temiz hava ile srekli flenmekte ve etrafnda bulunan patlayc gazn ieri szmasna msaade edilmemektedir. Bu odan darya gre basn fark ve flenen hava miktar ve saire gibi baz veriler srekli llerek otomatik kontrol salanmaktadr. Bu yaplar ile Ex-p tipi korunan tesislerde l
50

nem kazanmakta ve baz firmalar l ve kontrol sistemi reterek piyasaya arz etmektedir. Korunacak tesis ise kullancnn her hangi bir tesisi olabilmekte, l ve kontrol sistemini imal eden firma tesisi kurup gerekli sertifikay da almaktadr. Yani Ex-p tipi koruma ynteminde Ex-d tipi korumada olduu gibi sergilenebilen bal bana tek bir alet olamamaktadr, bir tesis veya sistem korunmaktadr.

8.4 q-TP KORUMA, KUMLU KORUMA (POWDER (sand) filling)

EN 50017, IEC 60079-5 Kumlu veya tozlu koruma anlamna gelir. Aletin gaz girmesi istenmeyen blmeleri kuvars kumu veya tozu ile doldurularak patlayc gaz veya buharn bu blmelere girmesi nlenir. Dar bir kullanm sahas vardr. Transformatrlerde uygulanabilir. Daha ziyade Fransa da yaygndr. Elektronik devrelerde de kullanlmaktadr. Kum hem gazn scak yzeylere girmesine ve hem de scak elektronik yzeylerin soumasna yardmc olmaktadr.

8.5. o-tip KORUMA, YALI KORUMA (oil immersion)

EN 50015, IEC 60079-6 Ark veya s karan aletler yaa daldrlarak patlayc ortamdan izole edilirler. 70li yllara kadar yaygn kullanm alan bulmutur. Transformatrlerde ve kesicilerde kullanlmakta idi. Bu yntem standarttan karlmam olmasna ramen kullanm yasaklanmtr. nk yal cihazlar herhangi bir hata annda patladklarnda gazn patlamasndan ok daha fazla tahribat yapmaktadr. Gnmzde yeni kurulan tesislerin hi birinde, ne yal trafo ve ne de yal kesici grlmemektedir. ok byk transformatr ve kesiciler ile soutma zorunluluu olan direnlerde uygulanmaktadr. Kk ve tanabilir aletlerde tatbik edilmemektedir.

8.6. m-TP KORUMA, (DKM KORUMA) KAPSLL KORUMA

(moulding/encapsulation) EN 50014, EN 50028, IEC 60079-18, IEC 61241-6 Ex-mD Is veya ark reten aletler veya paralar reine gibi baz kimyasal madde iine gmlerek ortam tehlikeye drmesi nlenir. Dkm maddenin almaya mani olmad lamba balastlar, elektronik bask devreleri, solenoid valf gibi yerlerde rahatlkla kullanlr.

51

Byk miktarda enerji retmeyen transformatr ve rlelerde de uygulanmaktadr. Daha ziyade kendinden emniyetlilik uygulanamayan devrelerde tatbik edilir. l, kumanda kontrol gibi otomasyon devrelerinde yaygndr.

8.7. n-TP KORUMA, ARK IKARMAZ (non-sparking)

EN 50021

Patlayc ortamlarn ZON 2 seviyesindeki blgeleri iin n grlm bir koruma yntemidir. Non-sparking daha ziyade Amerikan uygulamas olarak bilinmektedir. Son yllarda, IEC ve CENELEC almalara katlan ABD uzmanlarnca gndeme getirilip standartlara konulmu ve Avrupa normlarnda 1999dan sonra yer almtr. Amerikan non encendive standartlarna benzer ekilde nA, nC, nR, nP ve nL olarak adlandrlan be ayr kategorisi mevcut olup, bunlarn anlam: nA = Ark karmaz anlamna gelir, normal almalarnda ark karmayan aletler bu tip koruma yntemi ile patlayc ortama kar korunabilirler. Bilinen Ex-e tipi (artrlm emniyet) korumann hafifletilmi eklidir. nC = Normal almalarnda ark karan aletler, nC tipi korunarak ZON 2 ortamlarda kategori 3 snf alet olarak kullanlabilmektedir. Ex-d tipi (alevszmaz) korumann hafifletilmi veya deiik bir versiyonudur. Ark veya kvlcm karan veya ar snan ksmlar patlayc ortamdan tecrit edilerek, patlayc gaz veya buharn kolayca atelenmesi veya ilgili alete tehdit edilmesi nlenir. Bu ilem, ark karan ksmlarn, dkm, kaynak, lehim ve saire gibi bir yntemlerle tamamen kapatlarak (hermetically sealed), patlayc gaz veya buharn tehlikeli blgelere girmesi nlenerek salanmaktadr. rnein cva buharl kontak tplerinde olduu gibi. Ayn ekilde tam kapal okuma rleleri de (reed switches) bu gruba girebilirler. Yalnz contalama yntemi ile kapatlm ve ticari piyasada adlar tam kapal rle (hermetcally sealed relays) olarak bilinen rleler nC tipi koruma yntemine alnamaz, bu anlamda tam kapal olarak kabul edilmemektedirler. nC tipi korunan ve normal almalarnda ark karan aletlere bir kstlama getirilmi olup, i hacimleri 20 cm3, gerilim ve akm seviyeleri de 690 Volt ve 16 Amperi amamaktadr. Ayrca normal almalarnda kardklar snn >10K kadar fazlasna dayanmal ve bu durumda ortam tehlikeye drmemelidirler. Ksaca, kk hacimli olan ve ar snma yan elektrikle aletlere Ex-nC tipi koruma uygulanabilmektedir. nR = Tip Cde olduu gibi ark karan bir alet olup, ark karan ksmn havalandrmas snrldr. Patlayc gaz veya buharn ierdeki ark karan blmeye girmesi zorlatrlmtr. zel bir szdrma deneyi ile test edilmektedir. nP = Basitletirilmi veya uygulama artlar hafifletilmi basnl koruma eklidir. Ex-p tipi korumann biraz daha hafif eklidir. nk Ex-nP tipi bir alet ancak ZON 2 blgelerde kullanlabilmektedir. Gvenlik seviyesi dk, kategori 3 aletler iin geerlidir. nL = Enerji seviyesi dk olan aletlerde uygulanr, Kendinden emniyetliliin hafifletilmi eklidir. n-tipi koruma ynteminin bilinen korumalara benzerlikleri aadaki tabloda zet olarak verilmitir. Tablo : n-tipi korumann alt gruplar areti nA Anlam Ark karmaz
Kyaslanabilir bilinen korama ekli

Koruma metodu
Ark ve kvlcm karmaz, yzeyi fazla snmaz 52

II.Grup gazlarda
dalm

Ex-e

yok

nC nR nL nP

aletler Ark karan aletler

Ex-d

Enerjisi snrl aletler

Ex-i

Basitletirilmi Basnl Ex-p koruma

Kapal kontak tertibat Kvlcm karmayan elemanlar Tam kapal, kapsl iine gml Patlayc gazlarn girmesi snrlandrlmtr Herhangi bir ark veya ar snmann ortam patlatmamas iin enerjinin snrlanmas Fazla basn veya fleme ile patlayc gazn i ksma girmesinin nlenmesi, elektrik kesilmeden de kontrol edilebilir

IIA, IIB, IIC yok IIA, IIB, IIC yok

Tablo : n-tipi korumann ABDdeki alt gruplar NECe gre sembol Anlam Energy Limited *) nC Enerjisi snrl Hermetically Sealed nC Tam kapal Nonincendive nC Atelemeyen tip alet Non-Sparking nA Ark karmayan tip alet Restricted Breating nR Zor hava alan alet Sealed Device nC Tam kapal alet Simplified Pressurization **) nP Basitletirilmi basnl koruma **) Amerikada P tipi koruma X, Y ve Z *) Avrupadakinden farkl olarak adlandrlr.

8.8. S-TP KORUMA SPECIAL TYPE OF PROTECTION

Bilinen koruma yntemleri ile korunamayan aletlerde uygulanan bir yntemdir. Dier bir sz ile, bilinen patlayc ortam koruma yntemlerinden farkl bir koruma metodu uygulama zorunluluu olan aletlerde gndeme gelmektedir. Bilinen sz konusu bu tip aletler ise, madenci ba lambalar ile dinamit ateleme manyetolardr. Madencin ba lambalarnn aklerinin Ex-d tipi (alevszmaz) metal bir gvde iersine almak mmkn deildir. Bu takdirde bele taklarak tanmalar gleir. Ayrca kablolar ve ampul ksmlar da Ex-d tipi korunamazlar, ayn ekilde tanmaz bir ktle haline gelirler. Bu nedenle lambalarda zel bir yntem uygulanmaktadr. Yazmz devamnda konuya detaylca girilecektir. Patlayc ortamlarda patlatlan dinamitleri (yer alt madenleri) atelemek iin kullanlan ate leme manyetolar da ba lambalarnda olduu gibi tam anlam ile Ex-d tipi (alevszmaz) veya Ex-i (kendinden emniyetli) olarak imal edilemezler. nk dinamit kapslnn atelenmesi iin belli bir gerilim ve enerjiye ihtiya vardr. Yksek gerilim ve enerjinin sresi kstlanarak istenilen emniyet salanmaktadr. Konuya yazmzn ileriki blmlerinde girilecektir. Okuyucularmzn aklna patlayc ortamda dinamit mi olurmu? sorusu gelebilir. Evet grizulu (metan) yer alt madenlerinde kullanlan zel dinamitler mevcuttur. Bir nevi exproof dinamit mevcuttur. Konumuz olmad iin detayna girilmeyecektir. Bu tip dinamitler patladnda etrafndaki patlayc ortam atelememektedir.

8.9. Ex-tD tipi koruma, TOZ GERMEZ KORUMA IEC 61241-1-1

53

Aletin gvdesi yle yaplmtr ki, patlayc toz i kma szmaz ve aletin yzeyi de belirlenenden fazla snmaz. Kullanlacak en dk yabanc madde giriine kar koruma IP6X olmaldr. Yani IP60 dan aa koruma uygulanamaz.

8.10. i-TP KORUMA, KENDNDEN EMNYETLLK

EN 50020

KENDNDEN EMNYETLLK PRENSP RESM

ngilizce INTRINSICALLY SAFE kelimesinden ksaltlmtr. Kendinden yani doutan emniyet anlamna gelir. Bir elektrik devresinin tamam veya belirli bir ksmnda normal alma veya arza annda kan ark veya s patlayc ortam ateleyecek gte deil ise bu devreye kendinden emniyetlidir denir. Burada sz konusu olan yalnzca aygt deil, aygtn bal olduu elektrikli devrenin tmdr. Elektriki arkn karaca enerjinin ok dk olmas gerektiinden bu tip koruma ancak kumanda, l ve otomasyon devreleri gibi dk voltajda alan aygt ve devrelerde uygulanabilir. Arza ve anormal hallerde de emniyetli olacana gre en gvenilir koruma yntemidir. Srekli gazl ortamda (ZON 0) dahi kullanlabilir. Patlayc ortam altnda aletin kapa alp tamirat yaplabilir. d-Tipi koruma; szmak isteyen alevin soutulmas prensibine dayandndan srekli gazl ortamda kapa alp tamir edilemedii gibi srekli gazl ortamda da altrlamaz. nk balant yzeylerinden szmak isteyen alev bu yzeyleri birka pe pee patlamadan sonra stacandan, szmak isteyen alev soutulamaz hale gelir. Bu nedenledir ki d-tipi alet 6 kere pe pee testi baarmasna gre denenir. Kendinden emniyetli aygtlarda deney says 100n stndedir. Kendinden emniyetliliin icadn ve ncln ngilizler yapmtr. 1911 de kartlan maden yasasna ve getirilen yeni tedbirlere ramen madenlerde kazalarn n alnamamtr. 1912-13 ylarnda pe pee zuhur eden ve her birinde 400-600 kiinin lmne neden olan kazalarn sonunda, zamann ngiliz hkmeti olaya dorudan el koymu ve Akademisyenleri (niversite hocalarn) yardma armtr. Son olayda patlamann youn olduu blge lklane bataryalar ile sinyal verilen bir maden knda meydana geldiinden phe ve incelemeler bu sinyal tertibat zerine younlamtr. Sonuta sinyal anlarnn patlamaya neden olduu ve nlenmesi iinde ne gibi tedbirler alnaca belirlenmitir, ki bylece kendinden emniyetlilik domutur. Kendinden emniyetlilik bal bana bir bilim ve teknoloji dal olup, burada detayna girmemiz mmkn deildir. Yazmzn ileriki blmlerinde ayr bir balk altnda incelenecektir. Kendinden emniyetlilii salayan; bu devreyi besleyen g kaynadr. Bu g kayna kendisi kendinden emniyetli olabilecei gibi, d-tipi korunmu da olabilir. Bu takdirde k kendinden emniyetlidir. Alternatif akm g kaynaklarnn hemen tamam bu ekildedir. Kendinden emniyetlilii salayan g nitesi d-tipi mahfazaya veya tehlikesiz yere yerletirilmitir. Kendinden emniyetli ka ise hemen her tip alet balanabilir. Yalnz bu aletler enerji depolayan tip olmamaldr. Kondansatr ve bobinler enerji depoladklarndan bunlarn kendinden emniyetli devreye balanmas rast gele olamaz. Hangi cihazlarn nasl
54

balanaca imalat tarafndan belirlenmitir. Bu nedenle kendinden emniyetli aletin zerine yalnz kendinden emniyetli devre iindin ibaresi yazlr. Ayrca kullanc tarafndan korunmam aletlerle kartrlmamas iin kendinden emniyetli alet ve devre (kablo dahil) ak mavi renktedir. rnein basit bir start-stop butonu rahatlkla kendinden emniyetli devreye balanabilir. Kullanc kendinden emniyetli aleti alp dier exkorunmu devre ve yerlerde kullanamaz. nk kendinden emniyetli alet normal yani korunmam aletle tpa tp ayn olabilir. Bu hususa ok dikkat edilmelidir. nk kendinden emniyetli cihazlar dier tip korunmu aletlerle yan yana kullanlmaktadr. rnein g devresi ex-korumal iken (d-tipi korunmu) kumanda devresi kendinden emniyetli olabilir.

KENDNDEN EMNYETL G KAYNAI ak mavi renk kendinden emniyetli besleme kdr

Kendinden emniyetli devrenin kard arkn enerjisi, etrafndaki gaz patlatmayacak kadar zayf olduuna gre, gazlarn bir alt enerji seviyesi olup olmad akla gelmektedir. rnein metan veya hidrojeni ateleyebilecek bir alt seviye var mdr ki, bu seviyenin altnda enerji karan devreler otomatikman kendinden emniyetli saylsn. Byle bir enerji seviyesi maalesef bulunamamtr. nk ark olay ok eitli faktrlerden etkilenmektedir. Ayrca ark karmayan bir gerilim seviyesi de yoktur. Yani u gerilimin altndaki devre ark karmaz ve dolays ile otomatikman kendinden emniyetli saylr gibi bir voltaj deeri de vermek mmkn deildir. Yalnz st snr standartlarca belirlenmitir ve 24 Voltun stnde kendinden emniyetli devre yok gibidir. Baz literatrlerde gazlara gre minimum ateleme enerjisi verilmektedir. Bunun yukarda ki konu ile ilgisi yoktur. Ayrca yazmzda verilen minimum ateleme akm nn da kendinden emniyetlilikle ilgisi yoktur. Verilen bu akm ancak omik devreler iin geerlidir. Ark karma ynnden en kt kontak maddesi yumuak metaller ve bilhassa inko ve kadmiyumdur. Bu nedenle ngiliz literatrnde cadmium safe tabiri yer almtr. ngiliz standardizasyon kuruluu BS kendinden emniyetlilik (KE) ile ilgili ilk standardn 1945 de ve yine kendinden emniyetli (KE) g kaynaklar ile ilgili ikinci standardn da 1956 ylnda yaynlamtr. 1961 ylnda Alman maden deney merkezi BVS kendi zel KE test cihazn ve test yntemlerini yeni bir standart (VDE 0170/0171) ile aklaynca ngiliz test otoriteleri g durumda kalmlardr. nk ngiliz test otoritesi SMREnin ark cihaz ile sertifika alan KE g kaynaklar, Almanlarn n grd yeni test cihaznda snfta kalmakta ve etrafndaki gaz patlatmakta idiler. Sebebi de, Almanlarn test cihaznda cadmium disk kullanmalar ve ngilizlerin de minimum ark enerjisine taklp kalmalar idi. ngiliz sanayinin durumunu dnen BS yetkilileri acele bir deiiklie gitmemiler fakat uluslararas rekabet nedeni ile cadmium disk ile de deneye balamlardr ve hatta baz firmalar kataloglarnda cadmium safe tabirini kullanarak Alman test artlarna uygunluunu vurgulamlardr.

55

KISIM IV

NEML ELEKTRK ALETLERNDE UYGULANAN KORUMA YNTEMLER

9.01 ELEKTRK MOTORLARI
Sanayide kullanlan elektrik motorlarnn %95inden fazlas sincap kafes tipi asenkron motorlardr. Bu motorlar tam kapal olup normal almalarnda ark karmazlar. Ancak d yzeyleri snabilir. Bu nedenle, genel kan elektrik motorlarnn ark karmad ynndedir. Fakat ok az da olsa fral bilezikli asenkron ve doru akm motorlar mevcuttur. Bu motorlarn fralarndan srekli ark kmaktadr. Bu yaplara itibar ile elektrik motorlarnda tip koruma yntemi tatbik edilmektedir.

a) Ex-d tipi korumal elektrik motorlar

Her tip motora tatbik edilebilir. Ex-d tipi korunan motorun gvdesi I.grup gazlarda (metan) 10 atmosfer, II.grup gazlarda ise 15 atmosfer statik basnca dayankl olmak zorundadr. Bu ise motorun arln artrr. Gvdenin mukavim ve flan yzeylerinin, alevi soutacak kadar geni imal edilmesi gerekir. Dnen ksmlarda verilen toleranslar ok dktr ve keelerin sk sk bakmdan gemesi gerekir. Pahal fakat gvenli bir yntemdir.

Motorlarn patlamay szdrma ve snma deneylerine dayanmas gerekir. Motorun d yzey ssna gre s grubu belirlenir. ksmdaki sarglarn ve dnen rotorun snmasn dikkate almaya gerek yoktur. D-tipi ve e-tipi kark kullanlabilir. Motorlarn yalnzca kablo balant yeri (klemens kutusu) e-tipi, motor gvdesi ise d-tipi korunmu olarak imal edilir. Daha ziyade Alman imalatlar tarafndan tercih edilen bir yntemdir.
56

D-tipi korumal bir motorun yataklama rnei aada grlmektedir. Hareketli olan yatak ksmnda gereklii akl (MESG) tutturmak kolay deildir. Ex-d tipi bir motorun mil yataklamas L=alev yolu = D-d alev akl MESG www.danfosc.de web sitesinden alnmtr

b) Ex-p, tipi korumal elektrik motorlar:

Aada izah edeceimiz p-tipi koruma yntemi, Ex-e tipi korumann mmkn olmad ve Ex-d tipi korumann da ok klfetli olduu hallerde tatbik edilir. ri csseli byk ve fral motorlarda tatbik edilir. fleme mekanizmas motorun soumasna da yardmca olacandan baz avantajlar da vardr. Fakat yine de en son akla gelen bir uygulamadr. nk pahal ve fleme sisteminin ayakta tutulmas ve bakm nedeni ile iletme giderleri yksektir. Byk motorlarda tercih edilir. Ex-p tipi basnl koruma rnei p= basn kontrol nitesi www.danfosc.de

57

c) Ex-e tipi korumal elektrik motorlar

Yaps icab ark karmayan sincap kafes asenkron elektrik motorlarnda tatbik edilebilmektedir. Ex-e tipi korunmu bir motorun gvdesi 10 veya 15 atmosferlik bir statik basnca dayankl olmak zorunda deildir. Bu nedenle Ex-d tipi motorlara kyasla daha hafiftirler. Gvdede emniyet akl (safe gap) ve minimum alev yolu (L) gibi hassas ller istenmediinden, ilenmi yzeylere ve sk balantlara gerek duyulmamaktadr. Bu nedenle gvde imalat Ex-d tipi muhafazaya gre daha ucuz olmas dolays ile imalatlar tarafndan tercih edilmektedir. Fakat bu avantajlarna mukabil sarglarn daha itinal, izolasyon snf yksek ve termistrlerle korunmu olmalar gerekmektedir. Sarglarn yanmasn dolays ile herhangi bir ksa devreyi nlemek iin sarglar iine termistr yerletirilir. Bu termistrler kumanda devresine balanmaldr. Aksi halde korumann hi bir anlam kalmaz. Tamire gnderilip tekrar sarlan motorlarda termistrler unutulmamaldr ve gereksiz denilmemelidir, aksi halde koruma ortadan kalkm olur. Ex-e tipi motorlarda istenen nemli hususlar a) Gvde her ne kadar 10 veya 15 atmosfer basnca dayankl olmak zorunda deil ise de hepten dayanksz olmas anlamn gelmez, TS EN 50019 standardnda belirlenen bir darbe deneyine dayanmak zorundadr. b) En az IP54 seviyesinde yabanc cisim giriine kar korunmu olacaktr. Yamur suyuna kar dayankl olacak ve motor harite de altrldnda iersine su girmeyecektir. Bu ise belli seviyede bir contalama n grdnden motoru pek de ucuz klmamaktadr. c) letkenler aras mesafe (minimum clearance) ve yaltkanlara uzaklk (creepage distance) standartlarda belirlenen mesafelerden az olmayacaktr. d) Sarg telleri ve kullanlan vernik izolasyon ve sl ynden dayankl ve kaliteli olmak zorundadr. e) Kalk akm zaman sabitesi tE = 5 saniyeden az ve kalk akmnn nominal akmna oran 10 dan fazla olamamaldr. Ex-e tipi motorlarn snma ve kalk sresi lm.

Ex-d tipi motorlarn yalnzca d gvde scakl dikkate alnr ve llrken, Ex-e tipi korunan motorlarn rotor yzeylerinin ssnn da dikkate alnmas ve prototip deneylerinde llmesi gerekmektedir. Ex-e tipi motorun imalatn zorlatran ve pahalandran bu faktrdr. Normal alma esnasnda rotor direncinin llerek kumanda devresine alnmas pratik olarak mmkn olmadndan, Ex-e motorlarn kalk zaman tE ve akm oranlarna snrlama getirilmitir. Bu veriler motor sarglarnn kesitlerini snrlamaktadr. Kalk akm ve tE zaman TS EN 50019 da belirlenen deneyle tespit edilir. Motor nominal yknde yol alrken akm llr veya osiloskop ile grafii karlr. Motor, sl denge elde edilene kadar altrmaya devam edilir, snn ykselmesi sona erdiinde deney tamamlanm saylr ve
58

bu deneyden aadaki resimde grlen grafik elde edilir. Ayrca motora ksa devre deneyi yaplarak tE sresi llr. tE sresinin sonunda Ia/In = demeraj (kalk) akmnn nominal (anma) akmna oran tE = Maksimum evre scaklnda ve normal alma altnda sl dengesini salam bir motora kalknma akm Ia tatbik edildiinde sarglarn belli bir sya kadar snmas iin geen sredir. Belli scaklk, motorun n grld s grubudur. (T1=450 C, T5=130 C). Bunun anlam, motor tam ykte alrken herhangi bir nedenle ksa devre olduunda (rotor bloke) sarglarn ne kadar srede tehlikeli dereceye kadar snacadr. nk standart bu deeri 5 saniyenin altnda istememektedir. Pratikte bu olaya ,motorun alr iken herhangi bir nedenle durup, hemen tekrar yol verilmek istendiinde ve motorun ikinci kez yol alamad hallerde rastlanmaktadr.

Ex-e tipi bir elektrik motoruna izolasyon testinin (yksek gerilim testi) yan sra, ksa devre (rotor bloke) ve sl denge testleri de yaplr. Ksa devre deneyinde, yol vermeden 5 saniye sonraki rotor akm llrken, sl denge deneyinde, motorun nominal ykndeki rotor ve stator scaklklar ve s artlar llr. Bu deneylerle elde edilen aadaki grafikten tE zaman hesaplanr. Bu grafikteki verilerin anlam: OA = evre ss, genelde 40 C dir. AB = Tam ykte alan motorun, rotor veya stator sarglar scaklnn azami art miktardr.

59

BC = Ksa devre edilmi (rotoru sabitlenmi, bloke edilmi) motorun, rotor veya stator sarglarnn azami scaklk artdr. Rotor ve stator iin ayr ayr hesaplama yaplarak kk kan tE sresi, motorun tE art sresi olarak kabul edilir. Rotorda tE sresi hesaplanrken her hangi bir snrlayc faktr kullanlmaz. stenilen deerlere ulaabilmek iin, ou kez motorlarn nominal yk deerlerini drmek gerekir. Motorlarn stator sarglarna termistr yerletirilirken, rotor sarglarna termokupol yerletirmek pek kolay deildir ve standartlar da byle bir ey istemez. ok zel motorlarda rotora termistr konmas uygulanmaktadr. Sertifika alacak prototip motorlarn rotoruna l gayesi ile geici olarak termistr balanr ve sertifika denemeleri bylece yaplr. Elektrik motorunun, stator sarglarna konulan termistr ile stator sarg scakln srekli denetlemek ve ar snmalarda motoru durdurmak mmkn iken, ayn uygulamay rotor sarglarnda tatbik etmem mmkn deildir. Ex-e ile ilgili standart tE zamannn 5 saniyeden ksa olmas istenmemektedir. Bunun nedeni, ksa devre annda snma sresini uzatmaktr. te bu nokta ngiliz uzmanlarn Ex-e tipi korumaya itiraz ettikleri husustur. Motorlar alma icaplar bloke (ksa devre) olabilirler. Bu sre uzun srerse ne olur? Koruma devrelerinin almas ve motorun normal artlarda durmas gerekir. Durmaz veya durma 5 saniyeyi geerse veya snma da biraz fazla olur ise patlayc ortam tehlikeye girebilir. Bu nedenle motorlarda Ex-e tipi koruma pek gvenilir saylmayabilir. Kablo balant kutularnda (terminal veya klemens kutular) Ex-e tipi korumay anlamak kolaydr. nk normal artlarda ne snr ve ne de ark karrlar. Motorlara ksa aralklarla pe pee yol verilirse ne olur.? Rotor sarglar snabilir ve tE zaman tutmaz, yani patlayc ortam tehlikeye girebilir. malatlar motorlarn pe pee yol verme saylarn snrlamaktadrlar. Bu olay byk motorlarda nemlidir. Fakat kk motorlarda ne olacaktr. uras muhakkak ki, ksa aralklarla pe pee yol verme olay normal alma koulu olmayabilir. Eer normal alma icab srekli dur kalk gibi bir alma olacak ise motor ona gre seilmek zorundadr. Sk aralklarla yol alma olayna Ex-d tipi korunan bir motor da garanti veremez, bu tip motorlar da ortam tehlikeye drebilirler. Ancak stator scaklnn llmesi bir nlem olabilir. Ex-e tipi motorun rotor scakl da dikkate alndndan s grubu yksek T5 ve T6 tipleri yaplamamaktadr. Bu gibi durumlarda Ex-d tipi motor tercih edilmek zorundadr.

d) Ex- nA ARK IKARMAYAN (NON SPARKING) MOTORLAR

Sincap kafes asenkron motorlar* normal almalarnda ark karmadklar ve ar snmadklar iin ABD de yllarca tatbik edilen bir koruma yntemidir. Avrupal uzmanlarca uzun yllar kabul grmemesine ramen, son yllarda ADB li uzmanlarn IEC ve CENELEC (Avrupa normu) almalarna itirak etmeleri ve bu kurululara nem vermeleri sonucu, IEC tavsiyelerine ve Avrupa Normuna alnmtr (EN50021). Ex nA tipi NON SPARKING koruma Ex-e tipi korumann biraz hafifletilmi eklidir. Yzey slar hem stator ve hem de rotorda dikkate alnarak, prototip deneylerinde llmektedir. Ex-e den fark, 5 saniye olan tE zamannn ve kalknma akmn nominal akma aran 10 olmas artnn aranmamasdr. Hemen akla Ex nA motorlarn normal motorlardan fark nedir sorusu gelmektedir. En nemli fark rotor slarnn da denenmi olmas, szde ar snmamasdr. IP koruma tipleri, dahili motorlarda IP4X ve harici motorlarda da IP54 den aa olamaz. Motor
60

sarglarna termistr konulmas art yok ise de gnmzde normal motorlara da termistr konulmakta ve korumaya alnmaktadr. Bu tip motorlar ZON 2 de katagori 3 olarak kullanlmaktadrlar. EX-e tipinde olduu gibi T5 ve T6 snfnda retilemezler. Darbe dayanm deneyi yalnzca soutucu pervane koruyucusuna yaplr. Pervane ile kapak veya koruyucu zgara arasndaki aklk 1 mm den az 5 mm den fazla olamaz. Mega watt dzeyindeki ok byk motorlarda Ex-e veya Ex-nA tipi koruma uygulamak tavsiye edilmemektedir. Bu motorlarda baz ark olaylarna rastlanm ve sebebi henz tam anlalamayan bu olaylardan dolay yeni bir standart hazrlanarak ilgili uzmanlara sunulmu ve henz tam yrrle konulmamtr. (pr ENV 5026).

e) Motor Soutma Pervanesi

Motorlarn soutma pervanelerinin herhangi bir nedenle gvde veya kapaa arparak mekanik ynden ark kartarak patlayc ortam tehlikeye atma durumu mevcuttur. Bunun iin standart koyucu pervaneye ve gvdeye olan uzaklna baz kstlamalar getirilmitir (EN 50014). Pervane metalik deil ise anti statik olmak zorundadr, kapaktan akl en az 1 mm olmaldr ve saire gibi.

a= pervane aklnn motor apna gre olmas gereken minimum deeri Danfos-Bauer firmasnn www.danfossc.de web sitesinden alnmtr.

f) rnek motorlar ve nemli aksamlar

B fikir vermesi iin, ABT Sever Motor firmasnn www.sever.co.yu web sitesinden alnan rnekler verilmi olup, bu motorlar d grn itibar ile dier normal motorlardan fark kablo klemenslerinin iri oluudur. yapda ise en nemli ayrnt yataklamadadr. 0.5 mm gibi ok kk bir akl tutturabilmek kolay bir olay deildir. Bu hususa zellikle motorlarn tamiratnda dikkat edilmelidir. Normal motorlara gre gereksiz gibi grlen ayrntlar exproof motorlarda hayati nem tamaktadr. Tamirata gidip hibir exproof zellii kalmadan geri gelen motorlara ok rastlammdr.

61

Alevszmaz bir motorun (Ex-d tipi) kullanlaca yere gre azami emniyet aklklarn aa daki tabloda grld gibi tekrar hatrlarsak, bu aklklar (gap) tutturmann pek de kolay olmad anlalacaktr.
Ekipman grubu II Gaz grubu A B C 25 mm flan aklnda emniyet aklklar (safe gap) mm gap> 0,9 0.5 <gap<0.9 Gap <0.5

Motorlarn klemens kutular ve kablo geitleri rnei verilmitir. Bu klemens kutular e-tipi koruma olarak imal edilmilerdir. Bu nedenle aklklar tutturma sorunlar yoktur. Yalnzca IP koruma snfn (en az IP54) yerine getirmesi yeterli olmaktadr.

Ex-d tipi bir motorun Ex-e tipi balant kutusu 1 = kablo girii 2 = motor blm girii www.danfob-sc.de web sitesinden alnmtr.

62

Motor kablo balant rnekleri, d = Ex-d, e = Ex-e korumal. 1=boru (condiut) girii 2=condiut bariyeri ( 1 ve 2 Amerikan uygulamas) 4 = basit kablo balants, 5 = esnek kablo balants 6 = d-tipi (exproof) kablo balants, 7 = d-tipi zrhl kablo balants

9.02 DEVRE KESC ve YOL VERCLER

a) GENEL
Devre kesici ve yol verici gibi alt cihazlar normal almalar icab ark karan aletlerdir. Bu nedenle ancak d, p, veya -tipi korunabilirler. En yaygn uygulama d-tipi koruma eklidir. O-tipi korumadan gnmzde kanlmaktadr. nk yal aletler patladnda yangn gibi ok daha fazla hasara neden olmaktadr. Bu nedenle yeni tesislerde yal altere rastlanmamaktadr. Eski tesislerde yal alterler (korunmu veya korunmam) halen faal almaktadr. D-tipi korunmu aletin gvdesi 10 veya 15 atmosfer gibi byke bir statik basnca dayanmak zorunda olduu iin, sonuta bu alterler bir demir ynna dnmektedirler. Korunmam normal bir motor yol vericisi 20-40 kg gelirken ayn gteki, d-tipi korunmu bir alter 300-500 kg gelmektedir. Bu ise patlayc ortama kar korunmann getirdii klfeti ve emniyetin bedelini izah etmeye yeterlidir. Kesme kapasitesini tutturabilmek iin alterin gvdesi istenildii kadar byk seilememektedir. Baralar aras mmkn olduunca yakn tutulmak zorundadr. Yeralt madenlerinde robustluk ve neme kar korunma gerekesi ile yol verici veya devre kesici gibi alterlerin tamam d-tipi korunmu gvde iersine yerletirilmektedir. D ve e-tipi kark kullanlabilir. alt cihazlarnn kablo girileri e-tipi yaplabilir. Gerekte klemens ve kablo girii gibi kesimler normal alma icab ark karmazlar. Ancak tamir ve bakm esnasnda dokunulmalar gerekir ki, bu hallerde de elektrik kesilmeden allamaz. Zaten bu tip aletler mekanik olarak yle dizayn edilmilerdir ki kapaklar aldnda cereyanlar otomatikman kesilir. Ancak giri kablosunun cereyan kesilmeyebilir. Bu
63

kesime mdahale edilecekse bir nceki alterden elektrik kesilmelidir. Bu yntem alt cihazlarn biraz daha hafif ve ucuz hale getirmektedir. Ne var ki ngiliz uzmanlar ayn grte deildir. Onlar klemens kutularnn da d-tipi imal edilmesinde direnmektedirler. Bu gr yalnzca madenler iin geerlidir. Bu nedenle madenlerde kullanlan, ngiliz mal alterler ile Alman mal alterleri bir birlerine akuple etmek zordur.

letme artlar hafif ve nemi az olan dier sanayi kollarnda ise yalnzca ark karan ksmn d-tipi korunmas yani basnca dayankl zel muhafazaya alnmas, dier ksmlarn ise toz ve neme kar korunmu olmas yeterli grlmektedir. Bu tip aletler daha hafif ve kullanl olmaktadr. Bu durumda alterler yalnzca tek tip korunmu olmamaktadr. alterin ark karan kontak ksm d-tipi dier ksmlar da e-tipi korumaya alnmaktadr. Genel kaide olarak, II.Grup gazl ortamlarda, alt cihazlar patlayc sahann dna alnr veya araya duvar ekilerek patlayc maddelere kar engel oluturulur. Yani II.grup gazl ortamlarda ex tipi alterlere motorlar kadar ihtiya duyulmaz. Kumanda devresi bulunan alterlerin bu ksmlar da, i-tipi yani kendinden emniyetli dizayn edilebilir. Bu durumda kumanda balantlar daha basit olabilir. nk kendinden emniyetli devre zerinde, cereyan altnda da allabilir. Kendinden emniyetlilik bal bana bir konudur. Bu hallerde ok eye dikkat edilmesi gerekir. Yukarda Allenwest-Wallecetown firmasnn web sitesinden alnan, madenler ve petrokimya sanayi iin retilmi olan, d-tipi korumal motor yol vericilerinin resmi grlmektedir. Maden tipi olan, iki motora kumanda edebilecek byklkte olup 520 kg gelirken, petrokimya iin retilen ayn tip alet 4-8 adet motora kumanda edebilecek boyuttadr ve 76 kg kadardr. Bu, madenler ile dier sanayi arasndaki fark ortaya koymaktadr.

b) Vakum ve SF6 gazl alterler:

Bu alterlerin ark karan ksm tamamen kapaldr ve gazl ortamdan izole edilmitir. Otomatikman korunmu saylabilirler mi?. Bu konuda uzmanlar (aynen trafolarda olduu gibi) bir ayrcalk tanmamaktadr. Normal kuru alterlerde olduu gibi d ve e-tipi koruma

64

uygulanmaktadr. Vakum (veya SF6) hcre d-tipi korunmu bir muhafaza iensine yerletirilmektedir. Bu alterlerin kontaklar patladnda, tehlikeli olduu gr hakimdir. Kk boyutta Ex-d korumal alt panolar piyasada mevcuttur. Orta ve byk boyuttaki alt panolarna Ex-p tipi koruma uygulanmaktadr. Gnmzde II. Grup gazl sahalarda yaygn kullanm alan bulmaktadr.

c) Kk Anahtarlar
Kk boyuttaki anahtar ve sivileri d-tipi olarak imal etmek daha kolaydr. nk kk hacimli muhafazalara nizamnameler baz ayrcalklar tanmaktadr. Tahribat daha az ve patlama annda retilen basn kuvveti ok daha dktr. Aada Extronix firmas yapm (www.extronics.com.uk) pano tipi bir exproof dme grlmektedir. Bu butonun normal panolarda kullanlandan d grn olarak pek fark yoktur. Gvdesi biraz uzun ve yaylanan ksmlar akta deildir. alma ortam ss -20C to +40C IP65 ATEX II 2G EEx de IIC T6 (Push Buttons) ATEX II 2G EEx mde IIC T6 (Indicator Lamps) 24-240 V Gvde : Polyester ve polyamid Kablo : 4x1.5 Arlk : 600 gr 1 kg

Sertifika iaretinden anlald gibi d-tipi bir uygulama mevcuttur. Elektrii kesme olaynn ok kk hacimli bir ortamda uygulamas sz konusudur. Burada kablo balantlarndan sz edilmemektedir. Bunlarn da Ex-e tipi olmas gerek. Sonuta bu dmeyi veya anahtar basit bir harici kutu zerine koyarak exproof uygulama yapabiliriz. D grn itibar ile normal ortamlarda kullanlan butonlardan farksz yapda olan bir anahtara tipik bir rnek. Burada ark karan ksm ok kk bir hacme sktrlmtr.

Yukarda yerli yapm (www,ekspro.com) start-stop butonu ve anahtar grlmektedir. Burada buton normal bir eksproof kutu zerine yerletirilmitir. Butonun basma dmesinin mekanik aksam eksproof nizamnamelerini yerine getirmektedir. Ark karan elektrikli ksm ise normal bir siwitir. Eksproof bir kutu iersinde bulunduu iin patlayc ortamda kullanlabilir hale gelmektedir. Yukardaki yabanc firma uygulamalarnn tersi bir durum sz konusudur

65

Ekspro firmas (www.ekspro.com) yapm bir Start-Stop butonu

TSE TSE 3380e gre Ex d IIA-B-C T6 sertifikal

Ekspro firmas (www.ekspro.com) yapm bir anahtar

TSE TSE 3380e gre Ex d IIA-B-C T6 sertifikal

9.03 TRANSFORMATRLER
Transformatrler de d-, -, ve q-tipi koruma uygulanabilirse de en yaygn olan ve gnmzde tatbik edileni d-tipi korumadr. Maden sanayi dnda patlayc ortamlara kar nlem almak zorunda olan kimya ve petrol sektrnde g transformatrlerini patlayc ortamdan izole etmek mmkndr. Transformatr patlayc ortamn teekkl ettii blgenin ok daha uzana yerletirilerek, enerji buradan kablo ile nakledilmektedir. Bu nedenle ticari piyasada madenler dnda retilen ex-proof transformatre rastlanmamaktadr. Grizulu madenlerde ise, buna her zaman imkan yoktur. Kk madenlerde, dardan dorudan enerji iletilebilirse de uzun yer alt tnelleri bulunan madenlerde antigrizu transformatrlerin kullanlmas zorunludur.

Transformatrler yaplar icab normal almalarnda ark karmadklar halde hemen tamam d-tipi korunmu basnca dayankl mahfaza iersine yerletirilirler. Bu ise alterler de olduu gibi transformatrn arln ve maliyetini artrr.
66

Normal almalarnda ark karmadklar iin e-tipi korunabilecekleri akla gelirse de hi bir lkede, uzmanlar buna msaade etmemektedirler. Elektrik motorlarnda Alman uzmanlar e-tipi korumaya msaade ettikleri halde, transformatrlerde byle bir uygulamaya geit vermemektedirler. Sebebi de transformatrlerin patladnda ok tehlikeli olmalar ve genelde srekli gzetimden uzak olmalardr. Motorlarda ise, ounlukla iletici motorun yan bandadr ve motor gleri de trafolar kadar byk deildir. Ayn gr yukardaki blmlerde de bahsettiimiz gibi vakumlu alterlerde de hakimdir. Yal trafolarda, o-tipi yani yal koruma uygulanmaktadr. alterler blmnde de bahsettiimiz gibi gnmzde yal aletler sanayiden elini ekmekte kullanc tercih etmemektedir. Bu nedenle resmen yasak olmamakla birlikte yal korunmu ex-transformatrler imalatlar tarafndan piyasaya srlmemektedir. Kumla korunmu q-tipi transformatrler de mevcuttur. Daha ziyade Fransada yaygn olup gnmzde pek rastlanmamaktadr. Gnmzde yal trafo yerine kuru tip (reineli) trafolarn kullanm yaylmaya balamtr. Buna ramen d-tipi korunmaktadrlar. E veya m-tipi korumaya rastlanmamaktadr. Her ne kadar trafolar normal almalar icab ark karmyorlar ise de, vakum alterlerde olduu gibi g trafolarnn tamam d-tipi korumal muhafaza iersine alnmaktadr. Motorlarda olduu gibi e-tipi uygulama yaplmamaktadr. Kk gteki trafolar dahi, d-tipi korumal imal edilmektedir. Kumanda devrelerinde kullanlan ok kk trafolarda m-tipi korunmu olanlar mevcuttur. Yukarda bir fikir vermesi iin, iki firmann yer alt madenleri iin rettikleri g trafolarnn resmi grlmektedir. Bu transformatrlerin hem giri ve hem de klarnda mekanik olarak bitiik kesiciler mevcuttur. Standartlar ve emniyet nizamnameleri, patlayc gaz ykseldiinde elektrik kesilmesi* zorunluluu n grd iin bu kesiciler bitiik yaplmak zorundadr. Bu isi g trafolarnn arln artrmakta ve yer alt tnellerine naklini zorlatrmaktadr.

9.04 GENEL AMALI EXPROOF CHAZ ve EK KUTULAR

Sanayide kablo eklemek ve iersine cihaz yerletirmek maksad ile gelitirilmi genel amal eksproof kutular da mevcuttur. Bu kutular en kt artlara gre denenerek sertifikalandrlmaktadrlar. rnein aada resmi verilen EKSPRO firmas yapm bu kutu zerinde hibir delik ve balant eleman bulunmamaktadr. Kullancn isteine gre bu kutu zerine 1 apnda 4 adet delik delinebilmekte ve buraya istenilen kablo rekoru balanabilmektedir. Bu sayede sz konusu bu cihaz bir kablo balama eleman ( ek kutusu) olarak kullanld gibi iersine istenirse bir motor kontaktr, sigorta veya kesici konularak bir motora yol vericisi veya herhangi bir alt kutusu olarak da kullanlabilmektedir. Alacak kablo delik saylar delik aplarna gre deimektedir. www.ekspro.com yapm ek ve cihaz kutularna rnek GUB tipi alevszmaz bir kutu rnei TSE 3380e gre Ex-d II A, B, C T6 sertifikal. Kutu boyutlar : En az : 120x100x108 mm Azami : 276x230x202 mm EJB serisi alevszmaz kutu rnei TSE 3380e gre Ex-d II A, B, C T6 sertifikal. Kutu boyutlar : En az : 302x242x183 mm Azami : 805x455x302 mm

67

Extronix firmasndan alnan (www. extronics.com) alevszmaz mahfaza rnekleri (Flameproof Enclosures) IIB Flameproof Enclosure IIC

ATEX II 2G EEx d IIB T6,T5,T4

ATEX II 2GD EEx d IIC T6 or T5 IP66

Yine ayn firmann web sitesinden alnan alevszmaz enstrman tablosu rnekleri
(Flameproof Instrument Housing IIB)
ATEX II CE Ex II 2 G EEx-d IIB , IP65 Flameproof Instrument Housing IIC ATEX II2 GD EEx d IIC T5/T6 T85 or T100C IP66

68

KENDNDEN EMNYETL EK KUTULARI Patlayc ortamlarda kullanlan robust demir dkm (Ex-d tipi) ek kutularnn yan sra, normal ortamlarda kullanlanlardan hi farksz ek kutular da grlmektedir. Bunlar kendinden emniyetli devrelere ait ek kutulardr. Dlarnn mavi renge boyanm ve zerlerine kendinden emniyetli devre kablolarna ait olduklarnn belirtilmesi yeterli olmaktadr. Aadaki rneklerde olduu gibi ngiliz uzmanlar pek de mavi renge boyamamaktadrlar. Extronics firmas yapm kendinden emniyetli terminal kutusu rnei

Artrlm emniyet Ex-e ve kendinden emniyetli Ex-i tipi korunmu terminal kutusu ATEX II 2 GD EEx e II EEx ia IIC T6/T5 sertifikal alma ortam : -50C +55C aras IP66

Kendinden emniyetlilik ok farkl bir koruma yntemi olup, ayr bir yazmzda ele alnacaktr. Bizce kendinden emniyetli bir devrede kullanlan bir terminal kutusuna sertifika vermenin anlam yoktur. Burada neden sertifikadan bahsedilmektedir bilinmemektedir. lgin bir rnek olduu iin yazmza alnmtr. Ex-d tipi korunmu kutularda olduu gibi buradaki kutunun iersine herhangi bir alet yerletirmemiz veya istediimiz gibi modifiye edip dzenlememiz sz konusu deildir. Exproof mu? eksproof eklinde dnmek ok yanltr. Yukarda bahsettiimiz gibi kendinden emniyetlilik ok farkl bir koruma yntemidir.

9.05. KABLOLAR ve BALAMA ELEMANLARI

a) KABLOLAR
Kablolar yaplar icab normal alma artlarnda ark karmazlar. Ancak herhangi bir nedenle kopar veya kasten kesilir ise ark karabilirler. Nizamnameler anormal halleri dikkate almadklarna gre kablolarda patlamay korumadan sz edilemez. Fakat piyasada alev szmaz = flameproof kablolar mevcuttur. Konu ile ilgili standartlarda yaynlanmtr. Ex-koruma olarak, kablolarda iki nlem alnr. Birincisi di klfn zrhl yaplarak kesilme, kopma ve ezilmenin zorlatrlmas, ikincisi de yanmann nlenmesidir. Standartlar exkorumal sahada hi yanmayan tip (silikon) kablo art komamakta, yandklarnda alevi

69

ilerletmeyecek yapda olmalar (ra gibi yanmamalar) yeterli kabul etmektedir. ngilizcesi ile fire retardant yanmay geciktirici olmalar yeterli olmaktadr. Kablo kullanm konusunda byk kurulularn kendi zel tercihleri bulunmaktadr. Madenler ayr, petrol ve kimya sanayi ayr tip kablo tercihinde bulunmaktadr. Her kurulu kendi zel artlarna gre zel seim yapmaktadr. Amerikan boru condiut uygulamasnda ise kablonun zrhl olmasna gerek yoktur. Zrhn yerini elik boru almaktadr.

Bir fikir vermesi asnda, NKA firmasnn rettii yer alt maden kablolarnn resmi verilmitir. Bu resimde koruyucu zrh ve hatta ift zrh (PVC kabloda) grlmektedir.

b) KABLO BALAMA ELEMANLARI

Kablolar exproof cihazlara balanrken, cihazn exproof zelliini bozmamaldr. Bu nedenle ex-d tipi cihazlar kablo bal ve bal kablo rnei ile beraber denenir (exproof sertifika tip deneylerinde). Kullancya kendine gre bir deiiklik yapma imkan braklmaz. Kablo girii ayr bir blme olarak tasarlanr. Bu tasarm sonucu alet iri ve csseli hale gelse dahi, kullancnn hata yapaca ve olay mhimsemeyecei dikkate alnarak kablo giri blmeleri ayr dizayn edilir. Alman uzmanlar Ex-e tipi ngiliz uzmanlar ise Ex-d tipi giri dizayn ederler. ABD uygulamas ise tamamen farkldr. Exproof olay btn alglanarak kablo balants da ex-d tipi gvde iersinde imi gibi dnlr ve bu nedenle borulu (condiut) balant n plana kmtr. Boru balantlarnn da kendine gre farkl yapm ekli, zel ara balant elemanlar, rekorlar ve saireleri mevcuttur.

1) KABLO EKLER :
Kablolar zel kimyasal maddelerle ve piyasada kolayca bulunan kablo ek garnitrleri ile bir .birlerine balanmaktadr. Normal ortamlarda uygulanan bu tr ekleme ekilleri ou kiilerce bilinmektedir. Ayrca kablolarn cihazlara veya panolara balandklar noktalarda kullanlan kablo balklar mevcuttur. Bu kablo ek ve balk malzemeleri kablonun cinsine ve gerilimine gre deiik olmaktadr. Piyasada orta gerilim ak hava tesislerinde (35 kV a kadar) kullanlan silikon kablo balklar mevcuttur. Silikon balklarn grevi toz ve yamura kar koruma tekil etmektir. Bu tip uygulamalar patlayc ortamlarda (exproof olarak) tatbik edilebilir mi?. OG ak hava tesislerinde kullanlan silikon balklarn patlayc ortamlarda kullanlmas sz konusu deildir. nk exproof ortamda ak hava elektrik tesisi bulunamaz.
70

zellikle yer alt ehir ebekelerinde kullanlan kablo ek tertibatnn ve yine ek garnitrlerinin veya ek muflarnn patlayc ortamlarda kullanlmasnn her hangi bir sakncas yoktur. nk ek yerinde herhangi bir nedenle ark kma veya ek yerinin su veya yamur almas gibi bir durum sz konusu deildir. Byk gl elektrik tesisleri daha ziyade patlayc ortamn dnda bulunduu iin bu gibi tesislerin kablo girileri de bilinen yntemlerle gerekletirilmektedir. zel kablo ekleri yer alt madenlerinde ve hareketli ak maden iletmelerinde gndeme gelmektedir. Bu iletmelerde, yukarda bahsettiimiz, harite kullanlan ekleme yntemleri kullanlabilir ise de hareketlilik ve ilerin hzll nedeni ile zel ek tertibatlar tercih edilmektedir..

2) GEMEL TP EKLEME (F-PRZ)

Gemeli tip fi-priz eklindeki kablo balama tertibatn ngiliz uzmanlar yllardr yer alt ve yer st madenlerinde uygulamaktadr. Bu tertibatlar hareketli elektrik ebekesinde ve 10 kV a kadar uygulanmaktadr. Aadaki resimde yer alt madenlerinde kullanlan VCTOR firmas yapm bir kablo ek tertibat grlmektedir.

dii soket

erkek soket

Bu tip fi priz siteminin sakncalar neler olabilir?. Evvela normal ortamda dahi 6.000 volt gibi bir ebekede fi-priz sistemi kullanlamaz. Tertibatn rast gele almalara ve su girmelerine kar korunmu olmasa gerekir. Trk nizamnameleri byle bir uygulamaya msaade etmez. Ya kablo sabit bir ekilde eklenecek veya bu noktaya bir kesici konulacaktr ki, bu pahal bir yntemdir. ngiliz uzmanlarn uygulad yntem basit ve pratiktir. Fakat bu uygulamann da getirdii ve gtrd avantaj ve dezavantajlar mevcuttur. Evvela fi-priz dzenei sabit tesiste uygulanmaz. Hareketli ksmlarda ve zellikle motor kumandas bulunan kablo kollarnda uygulanr. Fi-priz sistemini uygulayabilmek iin ebekenin yaps farkl olmak zorundadr. Kablolarda 3 fazn yan sra bir de pilot damar mevcuttur. Dier bir sz ile bu gibi fi-priz sistemi uygulanan ebekelerde pilot koruma tabir edilen zel bir koruma yntemi uygulanmak zorundadr. Bylece rast gele karmalara kar nlem alnm olun. Fiin pilot ucu dier faz pimlerinden daha ksadr. Fi alrken evvela pilot pimi kar ve elektriin kesilmesini salar. Burada konumuz olmad iin pilot koruma sisteminin detaylarna girilmeyecektir. Ksaca, pilot pimi ktnda elektriin kesilmesini salamaktr. Kesici veya motor yol vericisi pilot devre tamamlamadan (kablolarn fi-prizleri birbirlerine balanmadan) kesiciyi veya kontaktr kapatmamaktadr. ebeke ve elektrik sistemi buna gre dizayn edilmitir. Byle bir ebeke yapsnda, yukardaki fi-prizleri tertibatnn kullanmnn hi bir sakncas yoktur.

71

ngiliz ve Alman uzmanlarn uyguladklar kablo balama elemanlar arasnda farkllk mevcuttur. Bunlarn yapm felsefesini bilmeden ve hi dnmeden kendi aralarnda dei toku yapamaz ve kark kullanamazsnz. nk ngilizin kulland ebeke ile Almann veya bir baka lkenin kulland elektrik ebekesi ve bu ebekenin kumanda kontrol sistemi ayn olamaz. Kablo balama elemanlarnda ana prensip, elektrik kesilmeden baln karlmamas veya ekin almamasdr. Balk ne tip olur ise olsun, evvela elektrik kesilecek sonra balk karlacaktr. Kablo balklarnn ayrca su geirmezliine de dikkat edilmelidir. IP54 den aa korumas olan balk kullanld tarafmdan bilinmemektedir. Nemli ve sulu ortamda IP67 ye kadar uygulanabilir. ou kez, balk iersine reine dklerek izolasyon ve su geirmezlii salanmaktadr. Eski uygulamalarda zift (katran) dkm grlmektedir. Gnmzde zift tamamen kalkmtr. nk zaman almakta, ziftin souyup sertlemesi 6-24 saat srmektedir. Avantaj ise ziftin sklerek baln tekrar kullanlabilme olasldr. UEE Unit Electrical Engineering Ltd. Kanada firmasnn www.uee.com web sitesinden alnan ak maden iletmelerine ait aada kablo balama uygulamalar grlmektedir.

Ar maden iletmeleri dnda uygulanan fi priz sistemleri de mevcuttur. Bunlarn tamam bir alter veya otomatik sigortann altrlmas prensibine dayanr. Fi yerine oturtulmadan alter ak olmak zorundadr ve yine fi karlmak istendiinde alter otomatikman alr. Aada EKSPRO firmas (Elektrik Malzemeleri malat Sanayi ve Ticaret Ltd. ti. http://www.ekspro.com) yapm benzeri bir fi-priz tertibat grlmektedir.

72

www.ekspro.com yapm bir fi-priz

TSE 3380e gre EEx d II A-B T5 sertifikal

Kumanda devrelerinde kullanlan Ex-d tipi kablo balklarnn hemen tamamn pirin veya bronz gibi paslanmaz malzemeden yaplmtr. Normal artlarda kolayca ekilerek almamal ve ark kmasna neden olmamaldrlar. Bu nedenle exproof kablo balklar dier uygulamalara kyasla daha teferruatldrlar. Uygulama esnasnda imalat firmann izahat ve uygulama rnekleri titizlikle okunmal ve ben bunu naslsa biliyorum, her yerde uyguladm gibi bir dnce ile kumanda kablolar balanr ise hatal olur.. Kablo balklar d grn itibar ile normal ortamlarda kullanlana benzedii iin elektrikiler pein hkml davranmakta ve ou kez hata yapmaktadrlar. Hatal kablo balantlarna ok rastlammdr. Kendinden emniyetli devrelerde kullanlan balklar farkl olabilir. Ayr bir yazda ele alnacak olan kendinden emniyetliliin yaps tamamen farkldr, dier uygulamalar ile kartrlmamaldr. Kablo balama elemanlar IEC 60079-14 ve En 60079-14e uygun olmak sorundadr. Yukarda, bir fikir vermesi maksad ile ngiliz HAWKE firmas yapm balk rnekleri grlmektedir.

Kumanda kablosu balant rnei

9.06 AYDINLATMA AYGITLARI

ok deiik cinste aydnlatma armatrleri mevcuttur. Bunlarn her birine uygulanacak koruma yntemleri de farkldr. Ayr ayr incelememiz gerekir.

1) AKKOR FLAMANLI ARMATRLER

Akkor flamanl ampuller normal almalar icab ark karmazlar. Ark karan ksm anahtarlardr ki, buda alter konusuna girer. Bu durumda acaba patlayc ortam tehlikeye dren nedir diye sorarsak akla gelen flamann 2000Cyi aan ss ve ampuln cam yzeyinin scakldr. Flaman scaklnn sorun tekil etmedii ve ampul krldnda hemen souyarak patlamaya neden olmad deneylerle ispat edilmitir. 2000-3000C gibi
73

bir snn sorun tekil etmemesi bir ok meslektama ilk bakta mantksz gibi geliyorsa da bu bir gerektir. En nemli sorun ampuln cam yzeyinin ve duy kenarlarnn yzey ssdr. Bu sy azaltmak iin ampuln biraz daha byk imal edilmesi yeterli olmaktadr. Bu ise piyasada konutlar iin mevcut olan ampullerin kullanlamamas anlamna gelir. Bu durumda, ya zel ampul imal edilmesi veya normal ampullerin kullanlabilmesi iin tedbir alnmas gerekir. Bu bakmdan ampullerde iki tip koruma uygulanr.

a) d-tipi korunmu akkor flamanl aydnlatma armatr:

Yeni imal edilmi bu tip bir armatrn etiketinde ExI-d veya ExII-d yazl olmas gerekir. Ampul zel imal edilmi bir cam fanus ile kapldr. Bu cam 10 veya 15 atmosfer statik basnca ve ayrca darbelere dayankl olarak imal edilmi olmaldr. Rasgele imal edilmi sradan bir cam fanus kullanlamaz. D-tipi korumann istedii basnca dayankl muhafazay cam fanus oluturur. Ampul deitirmek iin elektriin kesilmi olmas gerekir. Bu tip armatrlere, piyasada mevcut ve konutlarda kullanlan ticari ampuller taklabilir. Cam fanusun zerinde de Ex iareti bulunmaldr.

b) e-tipi korunmu akkor flamanl aydnlatma armatr

zel fanus imali yerine zel ampul imal edilirse e-tipi koruma uygulanabilir ve armatr daha ucuza imal edilebilir. Ampul biraz byke imal edilerek yzeyin genilemesi ve bylece yzey scaklnn dmesi salanr. Bu durumda cam fanusun basnca dayankl olmas gerekmez. Yalnzca darbelere kar nlem alnr. Bu maksatla cam fanusun zerine bir elik zgara geirmek yeterli olmaktadr. Ayrca toz ve neme karda nlem alnmaldr. zel ampul dolays ile, bu tip armatrler pek kullanm sahas bulamamtr.

c) d- ve e-tipi kark korumal akkor Flamanl aydnlatma armatrleri

Ampul deiimi esnasnda elektriin kesilmesi art ise de buna pratikte pek uyulmamaktadr. Bu maksatla gerilim altnda ampul deiebilen armatr gelitirilmitir. Deiim esnasnda ark ampuln dip ksmnda kar. Yukardaki resimde grlebildii gibi yayl bir mekanizma ile, kontan duyun dnda ufak hacimli baka bir blmede olumas salanr. Bu blme de kolayca d-tipi korumal yaplabildiinden problem zlm olur. Ampuln
74

zerine cam fanus geirilir ve tel kafesle de darbelere kar korunmaldr. Bu tip armatrlerin zerlerinde d- ve e-tipi korunduklar belirtilmektedir. Normal ticari ampuller kullanlabildiinden ve deiimi de pratik olduundan yaygn bir kullanm alan bulmutur.

2) FLORESAN TPL ARMATRLER

Floresan lambalarn normal almalarnda ark karan ksm STARTER leridir. Akkor flamanl lambalarda olduu gibi tpn yzey scakl da sorun tekil etmektedir. Starterin zel korumaya ve floresan tpnde basnca ve darbelere dayankl zel bir tp iersine konulmas gerekir veya zel bir floresan tp imal edilerek starter ve yzey scakl sorunu ortadan kaldrlabilir. Bu yn ile floresan armatrler de iki ekilde korunmu olarak piyasaya srlmektedir.

a) d-tipi korunmu floresan armatrler:

Starter ve floresan tp ayr ayr d-tipi korunmu muhafaza iersine yerletirilir. Son zamanlarda g faktrn dzeltmek iin kondansatr de istendiinden starterle kondansatr birlikte ayn d-tipi bir muhafazaya yerletirilmi olarak imal edilmektedir. Floresan tp ise basnca dayankl zel imal edilmi bir cam tp iersine konulur. Bu tp denenmi ve basnca dayankl olduunu ispat eden sertifikaya sahip olmaldr. Yuvarlak tp eklinde olduundan cam fanusa kyasla daha kolay imal edilir, basn ve darbelere de daha dayankldr.

Ekspro firmas yapm (www.ekspro.com) bir floresan armatr rnei. TES 3380e gre EEx d IIA-B-C T6 sertifikal D-tipi korunmu floresan armatrler Trkiyede daha yaygndr. nk evlerde kullanlan ticari tplerin kullanlmasna mani bir durum yoktur.

b) e-tipi korunmu floresan armatrler.

Starter ve yzey scakl sorununu zmek iin akkor flamanllarda olduu gibi zel floresan lamba imal edilmitir. Bu floresanlarda, starter grevini tp iersine yerletirilmi olan erit halindeki bir diren stlenir. Floresan ampul bu diren yardm ile start alr. Bu nedenle bu tip floresan lamba tplerinin ucunda tek pim vardr. Ticari piyasada evler iin satlan floresanlanda olduu gibi iki pimli deil tek pimlidirler.
75

Tek pimli zel floresan kullanlarak yaplan bir ex-korumal armatrde, ark karan ksm olmad iin e-tipi koruma uygulanabilir. Bu durumda basnca dayankl bir koruyucu tpe gerek yoktur. Yalnzca IP korumas (toz ve neme kar) uygulamas yeterli olmaktadr. Dtipine gre daha hafif ve ucuzdurlar. Bu tip armatrlerin mahsuru ise, zel tek pimli floresana ampule ihtiya duymalardr. Ticari piyasadan kolayca teminleri mmkn deildir. Ambarda stok bulundurmak gerekir.

Bir fikir vermesi asndan, yukarda d- ve e-tipi korunmu floresan armatrlerin resmi verilmitir. D-tipi armatrde koruyucu tp ve e-tipi korunmu olanda da koruyucu effaf kapak grlmektedir.

3) CIVA BUHARLI ARMATRLER:

Ancak d-tipi koruma tatbik edilebilir. Akkor flamanllarda olduu gibi ampul, basnca dayankl cam bir fanusa konulurken, starter ayr bir metal kaba yerletirilmektedir. Armatrn st ksm d-tipi korunmu, starter gvdesini ve altnda cam fanusa yerletirilmi olan cva buharl ampul oluturur. Bu yn ar ve dolays ile pahalya mal olduklarndan pek yaygn deildirler. Floresan ampullerde olduu gibi starter gerektirmeyen cva buharl ampuller de imal edilmitir. Bu tip ampuller kullanlan armatrlere, e-tipi koruma tatbik edilebilir. Daha hafif olmalarna ramen zel ampule ihtiya duyduklarndan pek ucuza mal olmazlar. Bu nedenle yaygn kullanm alan bulamamlardr. Sodyum (natrium) buharl sar k yayan lambalarn patlayc ortamlarda kullanlmalar ise tamamen yasaktr. nk bu ampuller krldklarnda etrafa akkor halde sodyum paracklar satklarndan patlayc ortam tehlikeye drmektedirler. LED diyotlar kullanlarak imal edilen sinyalizasyon lambalar da mevcuttur. Bunlara e veya ib-tipi koruma uygulanabilmektedir. TS EN 50014 Lambalarla ilgili genel hkmler iermektedir. Bunlardan en nemlisi ve lambalar pahal klan, ampul deimek iin kapak aldnda elektriin kesilmi olmas artdr (Madde 231.2). Lambalarn gc kk ve dolays ile ektikleri akm dk
76

olduundan bu art kk hacimli d-tipi korunmu odacklarla kolayca zmlenebilmektedir. nk standartlar kk hacimli d-tipi muhafazalar kolaylklar getirmektedir. 4) PROJEKTRLER Extronics firmasnn www.extronics.com web sitesinden alnmtr. Restricted Breathing ATEX II 3GD EEx nR II T3/T2 IP65 Operating Temp. Range -40C to (25-56) C Sertifikasndan anlalaca gibi, bu projektr her ortamda kullanlamamaktadr. Zon 2 de kullanlabilmektedir

Piyasada hemen hemen her cins lambann exproof olan mevcuttur. Bunlarn sertifikalar incelenerek nerelerde kullanlabileceine dikkat etmek gerekir. Yukardaki rnek zellikle verilmitir. nk bir projektrn ortam patlatmayacak kadar salam ve tehlikesiz olabilmesi mantkszdr. Yukardaki rnekteki projektr ise Zon 2 de yani patlayc ortam meydana gelme ihtimali ok az olan yerlerde kullanlabilmektedir. Buna dikkat etmeden projektr alr, bir gaz deposunun hemen zerine monte ederseniz tesisinizi tehlikeye atm olursunuz.

9.07 TELEFONLAR:
Telefonlar d-, e- ve i-tipi korunmu olarak imal edilebilirler. D-tipi koruma yntemi ile imal edilen telefon cihazlar 10 veya 15 atmosfer statik basnca dayankl bir gvde iersine yerletirilmek zorunda olduklarndan ok ar olurlar ve bu zellikleri ile ok kullanszdrlar. Bu tip telefon cihazlar en az 25 kg gelmektedirler. 50-60 kg arlnda olanlar da vardr. Byle bir cihazn tanmas ve montaj kolay deildir. D- ve e-tipi kark olarak uygulananlar biraz daha hafiftir. Gnmzde yaygn kullanm alan bulan ve modern teknolojiyi ieren telefon cihazlarnda e- ve i-tipi koruma tatbik edilmektedir. Batarya ksm e-tipi korunur. Tam otomatik elektronik telefonlarda ise i-tipi koruma uygulanr ki bu tip telefon cihazlarnn arl 3 kg ile 13 kg aras deimektedir. Tamamen kendinden emniyetli teknolojiye gre imal edilen telefon cihazlar da mevcuttur. Bu cihazlarn kendinden emniyetliliini salayan zener bariyerlerdir. Bu bariyerler otomatik telefon santralnn yanna ve tehlikesiz ortama yerletirilirler. Telefon cihazlar gerekli konuma enerjilerini ierlerindeki bir bataryadan alrlar ve tetikleme yntemi ile uzaktan arj edilirler. Bu yaplar ile Ex-ia veya ib tipi korunmu telefon cihazlar normal telefon ebekelerine balanamazlar. Telefonlarn enerji harcayan blmleri zil tertibatlardr. Gnmzde ok az enerji gerektiren ve dk gerilimle alan piezzo kristal zil kullanan telefon cihazlar mevcuttur. Aada Alman Funke+Huster+Fernsig firmas yapm birka rnek grlmektedir.

77

EEX ia IIC T6 sertifikal, pilsiz, ses takatli bir telefon. Azlktaki bir mekanizma evrilerek uyar yaplmaktadr. Bu cihazn zellii hibir enerji kaynana ihtiya duymamasdr. a) Tek abonelik bir telefon b) ok aboneli bir telefon sistemi iin kendinden emniyetlilik santral b) EEx ia IIC T6

Tam otomatik bir telefon rnei. Telefon cihaznn kendisi d grn itibar ile normal ortamlarda kullanlan cihaza benzemektedir. Kendinden emniyetlilii salayan, a) rneindeki gibi ya mstakil bir cihaz veya b) rneindeki gibi komple bir santraldir. Solda ar alma ortamna gre yaplm duvar tipi bir otomatik telefon ve solda da kendinden emniyetlilii salayan tek bir telefona gre yaplm bir KE telefon bariyeri. Cihazlar Funku+Huster+Fernsig yapm olup koruma snf Ex-ia IIC T6 KE telefon bariyerini alp bunun kna sradan bir telefon cihaz balyamazsnz. KE nin anlam kalmaz. http://www.fhf.de/

9.08 TELSZLER
Patlayc ortamlarda kullanlan telsizler de mevcuttur. Bunlarn tamam i-tipi korunmutur. Uzun ve ksa dalga frekansnda alan tipleri vardr. htiya ve kullanm artna gre seilirler. Prensip olarak metrolarda kullanlan telsizlere benzerler. Yegana farklar patlayc ortama kar korunmu olmalardr. Grizulu yer alt madenlerinde kullanlan ok zel telsiz sistemleri mevcuttur. Bunlar harici ebekede almazlar. Dier sanayi kollarnda ise hem normal telsiz ebekesinde ve hem de ex-sahada alabilen Ex-i tipi korunmu telsizler mevcuttur.

78

Cep telefonlarnn da Ex-i korunmu tipleri imalat firmalarca piyasaya srlmtr. Hem tehlikeli ortamlarda ve hem de normal yerlerde kullanlabilirler. Merak edenler zellikle NOKIA firmasndan kendinden emniyetli tip (intrinsic safe) cep telefonunu temin ederek hem emniyetli ve hem de tehlikeli sahada gvenle alabilirler. Rafineri ve petrol sahalarnda alan kiilere tavsiye edilir. Bu tip cihazlarn Avrupadaki fiyat 1.000 civarndadr.

9.09 L ALETLER ve ZOLASYON MEGERLER

l aletleri zel itina ile kullanldklarndan ex-koruma gerektirmezler. Patlayc ortamdaki bir panonun kapan ap gerilim veya akm lmenize normalde msaade edilmez. Gerilimi kesmeniz gerekir. Arza takip ediyorsanz ve gerilim altnda almak zorunda iseniz, zel nlem almanz gerekir. Bu ii ise patlayc ortamdaki gaz lerek yaparsnz. Ya kendiniz, gaz detektr bulundurur veya ilgili departmann elemann ararak gaz lmn yaptrr ve lc eleman iiniz bitene kadar hazr bekletirsiniz. Normal alma bu ekildedir. Elimdeki avometre ex-korumaldr, bir ey olmaz demeniz riziko almanz demektir. Piyasada kendinden emniyetli tipte imal edilmi avometreler mevcuttur ve korumasz tipine kyasla ok da pahaldr. Baz Avrupa lkeleri, l aletlerinin tehlikeli ortamda tanrken sorun tekil ettiini, nizamnamelere aykr olduunu ve bu nedenle ex-korumal l aleti tamak ve kullanmak gerektiini ileri srerler. Bu nedenle ex-korumal ZOLASYON MEGER dahi yaplarak piyasaya srlm ve ok da satmaktadr. Konuyu derinlemesine bilmeyen meslektalarmz, ex-korumal meger kullandnda her eyin normal olduunu zannederler. Halbuki bu megerler tanma esnasnda ve ucuna alet balanmad hallerde ex-korumaldr. Dmesine basp veya kolu evirdiinizde retilen gerilim dinamitin fitili olabilir. Ksaca megeri kullanrken zel nlem almanz gerekir. Bir kabloda ksa devre aryorsanz ve bu kablonun bir ucu da patlayc ortamda ise , elimdeki meger ex-korumal diye rahat davranamazsnz, tedbir almanz gerekir. Bence ex-korumal meger, ticari oyundan ve kandrmacadan baka bir ey deildir. Exkorumal ve hatta Ex-i korumal avometrenin bir anlam olabilir. nk kendinden emniyetli Ex-ia tipi devrelerin gerilim altnda kapaklar alp tamir edilebilmektedirler.

9.10 OTOMASYON ve ZLEME SSTEMLER, PLCler

a) DETEKTRLER
Patlayc gazlar len detektrler 10-15 sene ncesine gre hem ucuzlam ve hem de boyuta klmler ve rekabet dolays ile de kullanmlar ekonomik hale gelmitir. Bu gn irili ufakl bir ok firma, tesisine gaz kaa izleme sistemleri kurdurmaktadr. Exkorumal alet kullanm yannda ikinci bir tedbir olarak kabul grmekte ve gvenlii artrmaktadr.

79

i icab patlayc ortamlarda dolamak zorunda olan kiilerin yannda tayabilecei kk detektrler olduu gibi sabit izleme sistemleri iin de detektrler mevcuttur. Sabit izleme sisteminde kullanlan detektrlerin hemen tamam 4-20 mA kldrlar. Voltaj kl detektrler piyasadan kaybolmu gibidir. Kullanlan koruma yntemi Ex-ia tipidir ve ZON 0da kullanlabilmektedirler. Yukardaki resimde en son gelitirilen detektrlere rnek verilmi olup, bir ok firma tarafndan benzeri aletler retilmekte ve piyasaya srlmektedir. Yanc gazlarda, katalitik yanmal catalitic combastable tip detektrler tercih edilir ve her nevi yanc gaza gre kalibre edilmeleri mmkndr. Bu sensrlerde, ortamdaki gazn kk bir porsiyonu alnarak bir diren zerinde yaklr ve kard enerjiye gre, snan direncin, omaj deerine gre ortamdaki gazn oran belirlenir. Yanc olmayan karbon monoksit (CO, zehirli bir gazdr) hidrojen slfr (H2S) gibi gazlarda elektro kimyasal metot kullanlarak llr. Sensre gelen gaz bir kimyasal madde ile reaksiyona girer ve rettii akma gre ortamdaki gazn oran belirlenir. Bu nedenle bu tip sensrlerde iki damarl kablo da kullanlabilir. Enerji, besleme kablosu ile sinyal dn kablosu ayndr. Kzl tesi n (IR= infra red) prensibine gre alan sensrler de mevcut olup bunlarn numune tplerindeki rnek gaz ile ortamdaki gazdan geek n krlmasna gre ortamdaki gazn yzde oranna karar verilir. Bu tip IR sensrler uzun mrl olup pek bakm ve kalibre gerektirmezler. Doal gaz boru hatlar, pompa istasyonlar ve LPG tanklar gibi ku umaz kervan gemez yerlerde tercih edilirler. Bu tip detektrler de kendinden emniyetli korumaya sahiptirler. Evlerde yaygn kullanma alan olan doal gaz ve svlatrlm petrol gazlar LPG iin de gaz sensrleri mevcuttur. steyen alp mutfana kurabilir. Yalnz u husus unutulma maldr; patlayc ortamlarla ilgili (exprof) kaideler, standart ynetmelik ve saire gibi yazmzda bahsettiimiz usul ve esaslarn hi biri konutlar iin n grlmemitir. Konutlarla ilgili gaz datm irketlerinin kendi usul ve esaslar mevcuttur ve bunlarn hi biri elektrik tehizatnda exproof malzeme kullanmm n grmemektedir. rnein mutfan aydnlatmasnn exproof olmas gibi bir husus hibir lkede mevcut deildir. malatlar baz sensrler gelitirip piyasaya srmektedirler. Yrtme kademesi (standart ve ynetmeli
80

koyucular) konutlar bu ilerden uzak tutmaktadrlar. htimal ve olaslk sanayi ile ayn ise de ekonomik nedenlerle evler olayn dnda tutulmaktadr. Aksi halde bir evin veya lokantann mutfann iindeki elektrik tehizat asl ii gren piirme aletlerinden kat kat pahalyla gelir. Bu gibi yerlerde, koku, alev tkac gibi birincil (primer) nlemler alnmaktadr. Elektrik tehizatna dokunulur ise parasal ynden altn klmaz hal alr.

b) PLCler
llen deerleri toplayan ve bilgisayara aktaran Ex-ia korumal PLCler mevcuttur. En yaygn kullanlan data nakil sistemi Profibus-PA dr. Profibus-PA tamamen kendinden emniyetli Ex-ia korumal olarak gelitirilmitir. PLClerin kendinden emniyetli besleme cihazlar olup, ou kez bu besleme cihazlar temiz sahaya yerletirilerek PLCler ve bal detektrler uzaktan beslenirler. Aada rnek bir sistem dizayn grlmektedir.

Patlayc ortamlarda alan l, izleme ve otomasyon gibi sistemlerin hemen tamam kendinden emniyetli tip olup, bu konu ayrca hazrlanmakta olan bir yazmzda ele
81

alnacaktr. nk kendinden emniyetlilik (KE), ingilizcesi ile intrinsic safety (IS)) bal bana bir teknolojidir.

Yazan : Elektrik Yk. Mh. M. Kemal SARI e-mail : kemal.sari@emo.org.tr veya kemalsari45@gmail.com. Mays 2006

82

EK 01 : YANICI GAZLAR ve ZELLKLER

YANICI GAZ ve BUHARLAR
Ad Forml Patlama snr LEL *) ALKOLLER Metil alkol CH3OH, metanol Etil alkol CH3CH2OH, etanol Propanol CH3CH2CH2OH ESTERLER Ethyl Acetat CH3COOC2H5 ETERLER Ethyl Ether CH3CH2OCH2CH3 Methyl Ether CH3OCH3 Karbon hidratlar Metane CH4 Propan CH3CH2CH3 Butan CH3CH2CH2CH3 Hexan CH3CH2CH2CH2CH2CH3 Heptan, CH3CH2CH2CH2CH2CH2CH3 Acetilen HC=CH Benzin (kurunsuz) Jet benzini JP-4 Nafta Naphtha Terebentin (neft ya) Kapal bileimler Toluene C6H5CH3 Xylene C6H4(CH3)2 Ethylene Oxide CH2OCH2 KETONLAR Acetone CH3COCH3 Methyl Ethyl Ketone CH3COC2H5 norganik gazlar Carbon Monoxide CO Hydrogen Sulfide H2S Ammonia NH3 Hydrogen H2 Benzen Karbon dislfit Etan Etil asetat Metilen Etil nitrat Oktan Pentan Petrol O-Xylen *) havadaki hacimsel oran , % olarak 5.5 (6.7) 3.3 2.2 2.2 1.85 3.4 5.0 2.1 1.8 1.2 1.05 2.5 1.2 1.3 1.7 0.7 1.2 1.1 3.6 2.6 1.4 12.5 4.0 15 4 21.4 1.25 3.0 2.2 2.7 4.0 0.8 1.5 1.3 1.0 UEL *) 44 (36) 19 14 11 48 (36) 27 15 9.5 (10) 8.4-9.0 7.4 6.7 100 7.1 8 4.8 -40 2.56 170 Parlama noktas C +11 +13 Buhar younluu Hava=1 1.1 1.59 Patlama scakl C 464 363

gaz gaz gaz -22 gaz

0.55 1.5 2.0 2.97 0,91

538 450 410 233 305

7.1 6.4 100 12.8-13 10 74 44 28 80 (77) 7.1 44.0 12.5 11.4 36.0 100 6.5 7.8 6.0 7.6

+4

3.14

535

-18

2.00

535

gaz gaz gaz -11 -30 gas -4 gaz +10 +13 -49 -43 +32

0.97 0.58 0.07 2.77 2.64 1.0 3.04 0.98 3.14 3.9 2.48 3.5 3.7

570 630 585 560 102 472 460 425 85 220 285 250-400 464

Bir yanlla sebep olmamak iin maddelerin ngilizce orijinal isimleri aynen muhafaza edilmitir.

83

Acetone Acetylene Ammonia Benzene Butane Carbon disulphide Carbon monoxide Ethane Ethyl acetate Ethyl alcohol Ethylene Ethyl ether Ethyl nitrate Hexane Hydrogen Methane Methyl alcohol Octane Pentane Petrol Propane Toluene O-Xylene

Explosive Limits (% by vol.in air) LEL UEL 2.6 12.8 2.50 100.0 15.0 28.0 21.4 7.1 1.8 9.0 1.25 44.0 12.5 74.0 3.0 12.5 2.2 11.4 3.3 19.0 2.7 36.0 1.85 48.0 4.0 100.0 1.2 7.5 4.0 80.0 5.0 15.0 5.5 44.0 0.8 6.5 1.5 7.8 1.3 6.0 2.2 10.0 1.3 7.0 1.0 7.6

Flash Point 'C -18 gas gas -11 gas -30 gas gas -4 +13 gas - 40 +10 -22 gas gas +11 +13 -49 -43 gas +4 +32

Vapour Density Air=1 2.00 0.91 0.58 2.77 2.0 2.64 0.97 1.0 3.04 1.59 0.98 2.56 3.14 2.97 0.07 0.55 1.1 3.9 2.48 3.5 1.5 3.14 3.7

Ignition Temp. 'C 535 305 630 560 410 102 570 472 460 365 425 170 85 233 585 538 464 220 285 250-400 450 535 464

LEL = Gazlarn alt patlama snr (Lover explosive limits ) UEL = Gazlarn st patlama snr (Upper explosive limits) Flash point = Svlarn patlama moktas, patlayabilecek kvamda buhar oluan scaklk Vapour density = Buhar yogunluu, havaya gre oran Ignition temperature = Atelenme ss, gaz veya svnn kendiliinden statik patlama ss. LEL deerleri deiik bir literatrde aadaki gibi farkl verilmektedir. Lower Explosive Limits of Combustible Gases Acetone Acetylene Benzene Butane Butyl Alcohol (Butanol) Diethyl Ether Ethane Ethyl Alcohol (Ethanol) Ethylene Ethylene Oxide Hexane
Her hangi

2.5% by volume 2.5% by volume 1.2% by volume 1.9% by volume 1.4% by volum 1.9% by volume 3.0% by volume 3.3% by volume 2.7% by volume 2.7% by volume 1.1% by volume

Hydrogen Isopropyl Alcohol (Isopropanol) Methane Methyl Alcohol (Methanol) Methyl Ethyl Ketone n-Pentane Propane Propylene Styrene Toluene Xylene

4.0% by volume 2.0% by volume 5.0% by volume 6.0% by volume 1.4% by volume 1.4% by volume 2.1% by volume 2.0% by volume 0.9% by volume 1.1% by volume 1.1% by volume

bir gazn hacimsel oran LEL olarak aadaki gibi hesaplanr: (hacimsel olarak % gaz younluu) x (100) Gazn % LEL deeri = Hacimsel olarak % gaz alt patlama snr deeri LEL %25 LEL pentan %0,35 pentan anlamna gelir. 25% LEL Pentan = (0.35% Vol. pentan) x (100) 1.4% Vol. = (100% LEL)

Bilinen baz gaz ve buharlarn s gruplar aadaki tabloda verilmitir. Bu deerler normal statik patlama scaklklarnn altndadr.

84

ISI SINIFI Patlama scakl Aset aldehit Aseton Asetilen Etan Etil asetat Etil eter Etil alkol Etil klorit Etilen Etilen klorit simetrik Etilen oksit Etil glikol Amonyak i-Amil asetat Otomobil benzinleri Kaynama balangc <135C zel benzin Kaynama balangc >135C Benzol (saf) n-Butan n-Butil alkol Siklo heksan Diesel, mazot Jet veya Roket yakt Sirke asiti Sirke asiti anhidriti Kalorfer yakt DIN 51603 n-Hexan Karbon monoksit Metan Metanol Metil klorit Naftalin Ya asiti Fenol Propan n-Propil alkol Kkrt karbon Kkrt hidrojen ehir gaz Tetralin (Terahidronaftalin) Toluol Hidrojen

T1 >450C T1

T2 300-450C

T3 200-300C

T4 135-200C T4

T5 100-135C

T6 85-100C

T2 T1 T1 T4 T2 T1 T2 T2 T2 T3 T1 T2 T3 T3 T1 T2 T2 T2 T3 T3 T1 T2 T3 T3 T1 T1 T1 T1 T1 T2 T1 T1 T2 T6 T3 T1 T2 T1 T1

EK 02 : YANICI SIVILAR
TS 12820ye gre svlarn tehlike snflar : Bu standart Amerikan NFPA 30 ve 30/A dan alnm olup aadaki deerler NFPA 30 a uygundur. YANICI SIVILARIN TEHLKE SINIFLARI SINIF (class) Parlama noktas (flash point) Kaynama noktas (boiling point) IA (parlayc) Tf < 22.8C Tf<73 F Tb<37.8 C Tb<100 F IB (parlayc) Tf < 22.8C Tf<73 F Tb>37.8 C Tb>100 F 85

IC (parlayc) II (yanc) IIIA (yanc) IIIB (yanc)

Tf > 22.8 C 37.8 C<Tf< 60C 60 C < Tf < 93 C Tf>93 C

Tf>73 F 100 F<Tf<140 F 140 F<Tf200 F Tf>200 F

Tb<37.8 C II IIIA IIIB

Tb<100 F

Yanc svlarn tehlike snflarna tipik rnekler IA Dietil eter, etilen oksit, baz hafif ham petroller IB Araba ve uak benzinleri, toluen, lakuer, lakuer tiner IC Ksilen, baz boyalar, solvent tabanl baz imentolar II Mazot (diesel yakt), boya tineri IIIA Evlerde kullanlan yaktlar, fuel oil ve kalorfer yakt gibi IIIB Yemeklik yalar, yalama yalar ve motar yalar SM 89 oktanlk benzin 87 oktanlk benzin Diesel # 2, mazot K-1 Kerosene, Jet yakt # 2 Fuel Oil Motor Oil 10W-30 Anti friz, Etilen glikol Lube Oil 90 W 90W Nolu ya Flash Point -44 F -44 F 120-180 F 122-150 F 120-180 F 401 235 360 84-118 C 82 C -42 C -42 C 49-118 C Younluk lbs./gal. 6.26 6.23 7.19 6.92 7.15 7.33 9.38 7.53 Tehlike Snf IA IA II II IIIA IIIB IIIB IIIB NFPA-704 Renk kodu B-2, R-4, Y-0 B-2, R-4, Y-0 B-2, R-2, Y-0 B-1, R-2, Y-0 B-0, R-2, Y-0 B-0, R-1, Y-0 B-3, R-1, Y-0 B-1, R-1, Y-0 Tehlike snf patlayc patlayc yanc yanc yanc yanc patlamaz yanc

Flash Point : Svlar atmosfer artlarna (hava scaklna) gre buharlaarak hava ile karrlar. Tam patlayabilecek oranda buhar oluturduklar scakla PLASH POINT (patlama noktas ) ad verilir. Gazlarda LEL ne ise svlarda da Flash point odur. TS 12820 ye gre baz parlayc ve yanc svlar TS 12820 ye gre baz parlayc ve yanc svlar Patlama noktas Flash point C F -40 ile -40ile Benzin -46 -46 Diesel yakt > 55 > 131 Gaz ya Antifiriz Fren svs ase gresi Dili ya Lityum-moli gres Yalama yalar > 38 > 100

Snf

IB II II IIIB IIIB IIIB IIIB IIIB IIIB IIIB IIIB IB IB II IIIB

Kaynama hoktasi Boiling point C F 38 ile 100 ile 204 400 151 ile 301 149 282 >427 >427 >427 >288 >427 64 304 ile 574 300 540 >800 >800 >800 >550 >800 148

Havada asgari Tutuma scakl C F Yaklak Yaklak 441 825 227 (440)

110 230 149 300 204 400 202 395 193 380 149-232 300-450 Hidrolik direksiyon svs 177 350 Beyaz gres 241 465 Cam ykama svs Metanol / su karmlar %100 metanol 12 54 % 50 metanol 27 80 %20 metanol 48 118 %5 metanol 97 206

>427 >427 >482

>800 >800 >900

>427 385

>800 725

OSHya gre baz patlayc svlarn snflandrlmalar aadaki tablolarda verilmitir. Buradaki PEL = msaade edilen patlama snr anlamna gemliktedir ve ppm olarak verilmitir. (ppm = milyonda bir)

86

Class IA, SINIF IA SIVILAR Genel ismi 1-1 Dikloro etilenler Etil aminler Etil kloritler Etil eter zo pentanlar zo propil kloritler Metil Formatlar Pentanlar Propilen Oksitler Class IB, SINIF IB SIVILAR Genel ismi Asetonlar Benzenler Karbon Disulfidler 1,2-Dikloroetilenler Etil Asetatlar Etil Alkoller Etil Benzenler Akar yaktlar, benzin Heksanlar Metil Asetatlar Metil Alkol Metil Etil Ketonlar Metil Propil Ketonlar VM&P Napfta Oktanlar Propil Asetatlar Isopropil Asetatlar Isopropil Alkoller Toluenler Butil Asetatlar Class IC, SINIF IC SIVILAR Genel ismi Iso aml asetatlar Amil Alkol Butil Metil Isobutil Ketonlar Nafta (Petrol) Propil Alkol Styrenler (Monomer) Turpentinler Ksilenler Dier ad Muz ya Pentanol Butanol MIBK, Hexone Mineral ispirto, Petrol eteri ruhu Propanol Vinil Benzenler Ksilol Dier ad Benzol Karbon bisulfidler Asetilen dikloridler Etanol, Tahl alkol Dier ad Vinilidler Kloritler Klor etan Eter 2-Kloropropanlar Flash Point (F) 0 <0 -58 -49 <-60 -26 -2 <-40 -35 Flash Point (F) 0 12 -22 43 24 55 59 -45 -7 14 Aa alkol, Metanol MEK, 2-Butanonlar 2-Pentanonlar 76 Nafa 52 21 45 20-45 56 58 40 53 40 72 Flash Point (F) 77 91 84 73 85-110 77 90 95 81-115 Kaynama noktas (F) 99 63 54 95 82 97 90 97 93 Kaynama noktas (F) 134 176 115 140 171 173 277 100-399 156 135 147 176 216 212-320 257 215 192 180 232 260 Kaynama noktas (F) 288 281 243 246 302-399 208 295 307-347 281-291 87 Patlama snrlar LEL UEL 7.3 3.5 3.8 1.9 1.4 2.8 5.0 1.5 2.8 10.0 14.0 15.4 36.0 7.6 10.7 23.0 7.8 37.0 Buhar Younluu Hava = 1 3.4 1.6 2.2 2.6 2.5 2.7 2.1 2.5 2.0 Buhar younluu Hava=1 2.0 2.8 2.6 3.4 3.0 1.6 3.7 3-4 3.0 2.6 1.1 2.5 2.9 4.2 3.9 3.5 3.5 2.1 3.1 4.0 Buhar younluu Hava = 1 4.5 3.0 2.6 3.5 4.2 2.1 3.6 3.7 PEL (ppm) 10 1000 400 100 1000 100 PEL (ppm) 1000 1 20 200 400 1000 100 500 200 200 200 200 500 200 250 400 200 150 PEL (ppm) 100 100 100 200 100 100 100

Patlama snrlar LEL UEL 2.6 12.8 1.3 7.1 1.3 50.0 9.7 12.8 2.2 11.0 3.3 19 1.0 6.7 1.4 1.1 3.1 6.7 1.8 1.5 0.9 1.0 2.0 1.8 2.0 1.2 1.7 7.6 7.5 16 3.6 10 8.2 6.0 6.5 8.0 8.0 12 7.1 7.6

IPA, 2-propanol Toluol

Patlama snrlar LEL UEL 1.0 7.5 1.2 10 1.4 11.2 1.4 0.8 2.1 1.1 0.8 1.1 7.5 6.0 13.5 6.1 7.0

Class II, SINIF II SIVILAR Genel ismi Isoamyl Cellosolve asetatlar Sikloheksanonlar Fuel Oil #1 & #2 Fuel Oil #4 Fuel Oil #5 Kerosenler Naphtha (coal tar) Naphtha (High Flash) Metil Cellosolve Class III, SINIF III SIVILAR Genel ismi Aniline Butyl Cellosolve Cellosolve Solvent Cyclohexanol Ethylene Glycol Furfural Glycerine Isophorone Nitrobenzene Dier ad 2-Butoxyethanol 2-Ethozyethanol Cellosolve Solvent Glycol Glycerol Dier ad 2-Ethoxyethyl acetate Flash Point (F) 109 117 111 100+ 110+ 130+ 110-150 100-110 100-110 115 Flash Point (F) 158 160 202 162 232 140 320 184 190 Kaynama noktas (F) 268 313 313 180-300 300-400 300-400 255 Kaynama noktas (F) 363 340 275 322 387 324 554 419 412 Patlama snrlar LEL UEL 1.2 1.7 0.7 0.8 2.5 5.0 6.0 14.0 Buhar younluu Hava = 1 3.0 4.7 3.4 4.5 4.3 >4.2 Buhar younluu Hava = 1 3.2 4.1 3.1 2.5 3.3 3.2 4.3 PEL (ppm) 100 100 50 100 500 25 PEL (ppm) 5 50 200 50 5 25 1

(kmr katran) 100 Naptha Emniyet zcs Stoddard Solvent 2-Methoxyethanol

Patlama snrlar LEL UEL 1.3 1.1 10.6 1.8 3.2 2.1 0.8 14.0 19.3 3.8 -

Alevlenmez, Patlamaz svlar (*) SIVILAR Kaynama noktas (F) PEL (ppm) Genel ismi Dier ad Karbon Tetrakloritler 171 10 Kloroform Triklorometanlar 142 50 Etilene Dibromitler 1,2-Dibromoetanlar 270 20 Metil kloroform 1,1,1-Trikloroetanlar 165 350 Metilen kloridler Diklorometanlar 104 500 Perkloroetilenler Tetrakloroetilenler 248 100 Trikloroetilenler TCE, Triklor 190 100 *) Normal artlarda patlamaz svlar. Triklor etilenler ince aluminyum tozu ile kararlarsa tehlikeli olabilirler.

EK 03 : TOZLAR
TOZ CNS Aluminyum Odun kmr Linyit kmr tozu Kakao Kahve tozu Hububat, msr Methyl cellulose PATMA ISISI BULUT 560C 520C 380C 590C 580C 530C 420C 5 mm film >450C 320C 225C 250C 290C 460C 320C

88

Kat lifi, krpnts Phenolic resin Polietilen tozu PVC tozu eker tozu Kurum, is Niasta Toner Buday

570C 530C 440C 700C 490C 810C 460C 520C 510C

335C >450C melts >450C 460C 570C 435C melts 300C

Bulut : Tozun havada karm hali anlamna gelmektedir. 5 mm Film : Alet veya zemin zerine km vaziyette bulunan tz tabakasnn statik patlama slar Toz cinsi M, [m] Pmax, [bar] Kst, [bar m s-1] MEE [mJ] Aktif kmr bis 10 7,3 72 500000 Brom fenoksim bis 20 11,9 342 250000 Tinopal 43 6,8 69 80000 Marul tozu 40 8,5 157 100 Yeil mercimek unu 27 9,1 109 100 amur ktrc 89 7,5 71 50 (76 % organik bileenlil) Msr niatas 10 9 200 10 Paraformaldehyd **) 19 9,6 405 5 Bal mumu, parafin bis 20 8,4 185 5 Polyester, poliester 35 7,8 140 5 Celluloseacetat 31 7,5 116 5 stifleme, rt tozu 40 5,6 90 5 (60 % anorganik bileenli) Herbizid *) 21 8,4 168 2 Lycopodium 32 7 134 2 Antioxidant 18 9 214 1 Epoxidharz , epoksi reine 27 7,5 161 1 Polyurethan,poliretan 29 7,8 150 1 Aluminium bis 10 11,4 625 0,1 *) stenmeyen otlarla mcadelede kullanlan tarm ilac **) PARAFORMALDEHYD; Polyoxymethylen; HO(CH2O)nH; Erime noktas: 120-180 C, Patlama noktas (flammpunkt): 71 C, Kendiliinden patlama ss: 300 C, Bal Younluk (su 1 ): 1.46, Patlama snr (% hacm olarak): 7.0-73.0 Tozlarla ilgili baz isimlerin Trke karlklar tam bulunamadndan orijinal hali ile muhafaza edilmitir. Tozlarn patlama zelliklerinin lm ile ilgili belli deerler mevcuttur. Bu konuya girilmeyecektir. Burada bilgi iin baz deerler verilmitir. Aadaki tablodaki gibi tozlar patlama snflarna ayrlmaktadr. Kst deeri tozlar iin karakteristik bir veridir. zellik (Characteristics -) Toz patlama Snf Kst (bar m s-1) St 0 0 Patlayc deil St 1 0 < Kst < 200 Zor patlayc hale gelir, Zayf patlayc St 2 200 < Kst <300 Kuvvetli patlayc. St 3 300 < Kst ok kuvetli patlayc.

ABD kaynakl eski ve yeni snflandrma aadaki tabloda grlmekte olup, orijinal ngilizce metin aynen muhafaza edilmitir.
HAZARDOUS AREA CLASSIFICATIONS PATLAYICI ORTAM SINIFLANDRMALARI Class I Area Groups, Snf I sahalar ve gruplar Division 1 and 2 Zone 0, 1 and 2 A: Acetylene IIC: Acetylene B: Hydrogen Hydrogen Acrolein, Asrine, Butadiene, Ethylene Oxide Propylene oxide, Propylnitrate C: Ethylene IIB: Ethylene 89

Ethylenmine, Ethyl mercaptan, Ethyl sulfide Hydrogen cyanide, Hydrogen sulfide, Morpholine 2-Nitropropane, Tetrahydrofuran Unsymmetrical dimethylhydrazine D: Propane Acetic acid (glacial), Acetone Acrylonitrile, Ammonia, Benzene Butane 1- Butanol (butyl alcohol) 2- butanol (secondary butyl alcohol) n- butyl acetate, Isobutyl acetate Sec.- butyl alcohol, Di-isobutylene Ethane, Ethanol (ethyl alcohol) Ethyl acetate, Ethylene diamine (anyhydrous) Ethylene dichloridex, Gasoline (56-60 octane) Hexanes, Heptanes, Isoprene, Isopropyl ether Mesityl oxide, Methane (natural gas) Methanol (methyl alcohol 3-methyl-1 butanol (isoamyl alcohol) Methyl ethyl ketone, Methyl isobutol keytone 2-methyl-1 proponal (isobutyl alcohol) 2-methyl-2 proponal (tertiary butyl) Petroleum naptha, Pyridine, Octanes, Pentanes 1-pentanol (amyl alcohol), 1-propanol (propyl alcohol) 2-propanol (isoproyl alcohol) Propylene, Styrene, Toluene, Vinyl acetate Vinyl chloride, Zylenes (o-xylene)

Ethyl Either Butadiene IIA: Propane Cyclopropane, Ethane, Butane, Benzene, Pentane, Heptane, Acetone Methyl Alcohol, Ethyl Alcohol I: Methane (Gaseous Mines)

Applicable Certification Documents, Uygulanan sertifika dkmanlar veya standartlar Area Protection Methods U.S. Canada Div. 1 Explosion Proof UL 1203 CSA-30 UL 1203 CSA-30 Intrinsically safe (2 fault) UL 913 CSA-157 Purged/pressurized (Type X or Y) NFPA 496 NFPA 496 Div. 2 Nonincendive UL 1604 CSA-213 Non-sparking device UL 1604 CSA-213 Purged/pressurized (Type Z) NFPA 496 NFPA 496 Hermetically sealed UL 1604 CSA-213 Any Class I, Div. 1 method ------ Any Class I, Zone 1 or 2 method ------Class I, Zone 0, 1 and 2 Protection Methods, Snf I, Zon 0, 1, ve 2 Koruma Metodlar Applicable Certification Documents, Uygulanan sertifika dkmanlar veya standartlar Area Protection Methods U.S. Canada IEC Zone 0 Intrinsically safe, 'ia', (2 fault) UL 2279, Pt. 11 CSA-E79-11 IEC 60079-11 Class I, Div. 1 intrinsically safe UL 913 CSA-157 ---(2 fault )method Zone 1 Encapsulation, 'm' UL 2279, Pt. 18 CSA-E79-18 IEC 60079-18 Flameproof, 'd' UL 2279, Pt. 1 CSA-E79-1 EIC 60079-1 Increased safety, 'e' UL 2279, Pt. 7 CSA-E79-7 IEC 60079-7 Intrinsically safe, 'ib' UL 2279, Pt. 11 CSA-E79-11 IEC 60079-11 (1 fault) Oil immersion, 'o' UL 2279, Pt. 6 CSA-E79-6 IEC 60079-6 Powder filling, 'q' UL 2279, Pt. 5 CSA-E79-5 IEC 60079-5 Purged/pressurized, 'p' ---CSA-E79-2 IEC 60079-2 Any Class I Zone 0 method --------- Any Class I, Div. 1 method ---------IEC 60079-15 pr Zone 2 Nonincendive, 'nC' UL 2279, Pt. 15 CSA-E79-15 IEC 60079-15pr Non-sparking device, 'nA' UL 2279, Pt. 15 CSA-E79-15 90

Europe
EN 50020

---EN 50028 EN 50018 EN 50019 EN 50020 EN 50015 EN 50017 EN 50016 ------EN 50021 EN 50021

 Restricted breathing, 'nR' Hermetically sealed, 'nC'

Any Class I, Zone 0 or 1 method Any Class I, Div. 1 or 2 method

UL 2279, Pt. 15 UL 2279, Pt. 15 -------

CSA-E79-15 CSA-E79-15 -------

IEC 60079-15 pr IEC 60079-15 pr

EN 50021 EN 50021

-------

-------

Class II, Division 1 and 2 Protection Methods, Snf II, Blm 1 ve 2 Koruma Metodlar Applicable Certification Documents, Uygulanan sertifika dkmanlar veya standartlar Area Protection Methods U.S. Canada Div. 1 Dust-ignition proof UL 1203 CSA-25 or CSA-E-1241-1-1 Intrinsically safe UL 913 CSA-157 Pressurized NFPA 496 NFPA 496 Div. 2 Dust Tight UL 1604 CSA-157 or CSA-E-1241-1-1 Nonincendive UL 1604 --- Non-sparking UL 1604 --- Pressurized NFPA 496 NFPA 496 Any Class II, Div. 1 method ------Hazardous Locations Markings, Patlayc ortamlara kullanlan cihazlarn ETKETLENMES Class I, II & III, Division 1 & 2 (U.S. & Canada) ---- This marking would include: Class(es), Division(s), Gas/Dust Group(s), Temperature Code Example: Class I, Division 1, Group C & D, T4A Class I, Zone 0, 1 & 2 (U.S. & Canada) ---- This marking would include Method A: For Zone Listings based on UL 2279 or the CSA-E79 Series Class, Zone(s), Ex, Protection Method(s), Gas Group, Temperature Code Example: Class I, Zone 1, Ex de IIB T4 Method B: For Zone Listings based on UL or CSA Division Certification Documents Class, Zone(s), Gas Group, Temperature Code Example: Class I, Zone 1, Group IIB, T4 Note: For U.S. Zone Listings based on UL 2279, Article 505 of the 1999 NEC requires that the "Ex" element of the marking string shall read "Aex." Note: For Canadian Zone Listings based on the CSA-E79 Series, The "Class" and "Zone" elements of the marking string are optional. Zone 0, 1 & 2 (IEC only ) ---- This marking would include: Ex, Protection Method(s), Gas Group, Temperature Code, Example: Ex de IIB T4 Zone 0, 1 & 2 (Europe only) ---- This marking would include: EEX, Protection Method(s), Gas Group, Temperature Code Example: EEX de IIB T4 North American NEC/CEC - European IEC Conversion KUZEY AMERKA NEC/CEC AVRUPA IEC KIYASLAMASI, KARILATIRILMASI Zone 0: Division 1: Where ignitable concentrations of flammable Where ignitable concentrations of flammable gases, vapors or liquids can exist all of the time or for long gases, vapors or liquids can exist all of the periods of time under normal operating conditions. time or some of the time under normal operation conditions. [Only achievable by Intrinsically safe, 'ia' (2 fault)] < > Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn, normal Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn, alma koullarnda srekli veya uzunca bir sre normal alma koullarnda srekli veya belli var olduu veya var olabilecei (ihtimali olan) yerler bir sre var olduu veya var alabilecei (ortamlar) Zon 0 olarak kabul edilir. (ihtimali olana) yerler (ortamlar) Division 1 Yalnzca kendinden emniyetli ia tipi (2. hataya da olarak kabul edilir. dayanabilen trdeki) elektrik aletleri kullanlabilir Division 1: Zone 1: Where ignitable concentrations of flammable Where ignitable concentrations of flammable gases, gases, vapors or liquids can exist all of the vapors or liquids can exist some of the time under time or some of the time under normal normal operating conditions. operation conditions. <> Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn, normal Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn, alma koullarnda belli bir sre var olduu veya normal alma koullarnda srekli veya belli var olabilecei (ihtimali olan) yerler (ortamlar) Zon 1 bir sre var olduu veya var alabilecei olarak kabul edilir. (ihtimali olana) yerler (ortamlar) Division 1 91

olarak kabul edilir. Division 2: Where ignitable concentrations of flammable gases, vapors or liquids are not likely to exist under normal operating conditions. Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn, normal alma koullarnda var olma ihtimalinin az olduu veya az olabilecei (ihtimali olan) yerler (ortamlar) Division 2 ortamlar olarak kabul edilir. <>

Zone 2: Where ignitable concentrations of flammable gases, vapors or liquids are not likely to exist under normal operating conditions. Patlayc orandaki gaz, buhar veya svnn, normal alma koullarnda var olma ihtimalinin az olduu veya az olabilecei (ihtimali olan) yerler (ortamlar) Zon 2 ortamlar olarak kabul edilir.

EK : 04 PATLAYICI ORTAMLARLA LGL STANDARTLAR

a) TSE TARAFINDAN YAYINLANAN STANDARTLAR
1) AKAR YAKIT DOLUM STASYONLARI LE LGL STANDRATLAR, Ocak 2005 01 TS 12820 Akaryakt stasyonlar - Emniyet Kurallar yerleri - Motorlu Tatlarn Yakma Sistemlerinin, Svlatrlm Petrol Gaz (LPG) 02 TS 12664 veya Sktrlm Doalgaz (CNG) Kullanm in Dnmn Yapan - Genel Kurallar Svlatrlm Petrol Gazlar (LPG)- kmal stasyonu- Karayolu Tatlar in- Emniyet 03 TS 11939 Kurallar Direktif : NFPA/ANSI 58:1998 EQV Tanklar-LPG in-Yerst, 13 m3'den Byk Tanklarn Muayene ve Yeniden 04 TS EN 12819 Snflandrlmas 05 TS 1446 Svlatrlm Petrol Gazlarnn (LPG)- Depolama Kurallar Svlatrlm Petrol Gazlar (LPG) - Tama Kurallar NFPA 58-88, ANSI-Z06 TS 1445 106.1(89) Svlatrlm Petrol Gazlar (LPG)-Doldurma ve Boaltma Kurallar [ANSI-Z10607 TS 1449 1/1970, 1972: NFPA-58/1969, 1972] 2) PATLAYICI ORTAMLARLA LGL STANDARTLAR TS EN 1127-1 TS 9038 TS 9039 EN 26184-3 TS 9040 EN 26184-4
Patlayc ortamlar - patlama nleme ve koruma Blm 1: Temel Kurallar ve metodoloji

Patlamaya Kar Korunma Sistemleri- Ksm 2: Yanc Gazlarn Havada Patlama ndislerinin Tayini Patlamaya Kar Koruma Sistemleri Ksm 3: Toz/Hava ve Gaz/Hava Karmlar Dndaki Yakt/Hava Karmlarnn Patlama ndislerinin Tayini Patlamaya Kar Koruma Sistemleri Ksm-4:Patlamay Bastran Sistemlerin Etkinliklerinin Tayini

TS 3380 EN 60079-1 Aralk 2005 TS 3381 EN 60079-2 Aralk 2005 TS 3382 26.04.1979 TS 3383 26.04.1979 TS 3384 26.04.1979 TS 3385 EN 60079-7 TS 3490 15.10.1980

Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar Blm 1 : d tipi Aleve Dayankl Mahfazalar Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar Blm 2 : p tipi Basnl Mahfazalar Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrik Aygtlar in Genel Kurallar-Tutuma Scakl Deney Yntemi Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrik Aygtlar in Genel Kurallar Toz Malzeme Doldurulmu Koruncaklar Patlayc Gaz ortamlarnda Kullanlan Elektrik Aygtlar in Genel Kurallar Yaa Batrlm Aygtlar Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar Blm 7 : Artrlm Gvenlik e Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrik Aygtlar in Genel Kurallar-aretleme Kurallar 92

TS 3491 EN 60079-10 Aralk 2005 TS 3492 15.10.1980 TS 3493 15.10.1980 TS 2944 16.05.1990 TS 3489 19.03.1998 TS IEC 60079-0
TS IEC/TR 60079-15

Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrik Cihazlar in Genel Kurallar Blm 10 : Tehlikeli Blgelerin Snflandrlmas Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrik Aygtlar in Genel Kurallar-Kendinden Gvenlikli Elektrik Cihazlar ve Bu Cihazlarla Birlikte Bulunan Dier Cihazlarn Yapl ve Denenmesi Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrik Aygtlar in Genel Kurallar -Hava ile Gaz veya Buhar Karmlarnn en Byk Deneysel Gvenlik Aralklarna ve en Kk Ateleme Akmlarna Gre Snflandrlmas Patlayc Maddelerin Snflandrlmas- Genel zellikleri ve Hassasiyet Deneyleri Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrik Aygtlar in Genel Kurallar - Yzey Scaklklar-En Byk Deerlerin Snflandrlmas Patlayc Gaz Ortamnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar-Blm 0:Genel Kurallar Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar Blm 15-"n" Tipi Korumal Elektrikli Cihazlar Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar Blm: 18 "m" Tipi Koruma (Kapsl ine Alma) Patlayc Gazlarn Aratrlmas ve llmesi in Elektrikli Cihazlar-Genel Kurallar ve Deney Metotlar Direktif : 94/9/EC
Patlayc Gazlarn Aratrlmas ve llmesi in Elektrikli Cihazlar. % 100 (v/v) ye kadar Gaz Gsteren II Gurubu Cihazlarn Performans Kurallar. Direktif : 94/9/EC

TS IEC 60079-18 02.02.1999 TS EN 50054 16.04.1999 TS EN 50058 16.04.1999 TS EN 50055 16 04.1999 TS EN 50056 16 04.1999 TS IEC 60309-3 02.02.1999 TS EN 1127-1 6.04.1999 TS EN 50050 29.11.2001 TS EN 50018 29.11.2001 TS EN 1834-1 11.03.2002 TS EN 50014 26.03.2003 TS EN 50020 15.04.2003 TS EN 50015 22.04.2003 TS EN 50017 26.04.2003 TS EN 50241-2 31.03.2003 TS EN 50281-1-1 29.11.2001 TS EN 50281-1-2 29.11.2001 TS EN 50281-2-1 29.11.2001 TS EN 12874 TS EN 50021

Patlayc Gazlarn Aratrlmas ve llmesi in Elektrikli Cihazlar--%5 (v/v)'e Kadar

Metan Gsteren Grup I Cihazlar in Performans zellikleri Direktif : 94/9/EC Patlayc Gazlarn Aratrlmas ve llmesi in Elektrikli Cihazlar-% 100 (v/v)'e Kadar Metan Gsteren Grup Cihazlar in Performans zellikleri Direktif : 94/9/EC Filer, Prizler, Ara Fi-Prizler- Sanayide Kullanlan Blm 3: Patlayc Gaz Ortamlarnda Kullanlan Filer, Prizler, Ara Prizler ve Cihaz Fileri in zel Kurallar

Patlayc ortamlar - patlama nleme ve koruma Blm 1: Temel Kurallar ve metodoloji, Direktif : 94/9/EC, 98/37/EC Elektrikli Cihazlar-Potansiyel Patlayc Atmosferde Kullanlan-Elle Kullanlan Elektrostatik Pskrtme Ekipman Potansiyel Patlayc Atmosferler in Elektrik Cihazlar- Aleve Kar Korumal Mahfazalar "d", Direktif : 94/9/EC ten Yanmal Motorlar Gidip Gelme Hareketli- Muhtemel Patlayc Ortamlarda Kullanlan Motorlarn Tasarm ve Yapm in Gvenlik Kurallar- Blm 1: Alevlenebilir Gazl ve Buharl Ortamlarda Kullanlan II. Grup Motorlar, Potansiyel Patlayc Atmosferlerde Kullanlan Elektrikli Cihazlar-Genel zellikler Direktif : 94/9/EC Potansiyel Patlayc Atmosferlerde Kullanlan Elektrikli Cihazlar-Kendinden Gvenlik "i" Direktif : 94/9/EC Potansiyel Patlayc Atmosferlerde Kullanlan Elektrikli Cihazlar-Yaa Daldrma "O" Direktif : 94/9/EC Potansiyel Patlayc Atmosferlerde Kullanlan Elektrikli Cihazlar-Toz Doldurma "q" Direktif : 94/9/EC Yanc veya Toksik Gazlarn ve Buharlarn Belirlenmesi in Kullanlan Optik Olarak Ak Yollu Cihazlarn zellikleri-Blm 2: Yanc Gazlarn Belirlenmesi Amacyla Kullanlan Cihaza Ait Performans Kurallar Yanc Toz Ortamnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar- Blm 1-1: Mahfazalarla Korunan Elektrikli Cihazlar- Yapl ve Deneyler Yanc Toz Ortamnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar- Blm 1-2: Mahfazalarda Korunan Elektrikli Cihazlar- Seim Tesis ve Bakm Yanc Toz Ortamnda Kullanlan Elektrikli Cihazlar- Blm 2-1: Deney MetotlarTozun En Dk Tutuma Scaklnn Tayini Alev Durdurucular-Performans zellikleri, Deney Metotlar ve Kullanm Snrlar Potansiyel Patlayc Ortamlarda Kullanlan Elektrikli Cihazlar - Koruma Tipi n

b) PATLAYICI ORTAMLARLA LGL AVRUPA NORMLARI

Avrupa Parlamentosu talimat 94/9/ECye gre yeniden dzenlenen standartlarn listesi Summary list of titles and references to harmonised standards under Directive 94/9/EC 93

Standard EN 1127-1 EN 1127-2 EN 12874 EN 13012 EN 13160 EN 13160-1 EN 13237 EN 13463-1 EN 13463-5 EN 13463-8 EN 13760 EN 1755 EN 1834-1 EN 1834-2 EN 1834-3 EN 50014 EN 50015 EN 50016 EN 50017 EN 50018 EN 50019 EN 50020 EN 50021 EN 50050 EN 50176 EN 50177 EN 50223 EN 50241-1 EN 50241-1 EN 50241-2
EN 50281-1-1 EN 50281-1-2 EN 50281-2-1

Title (EN) Explosive atmospheres Explosion prevention and protection Part 1: Basic 1997 concepts and methodology Explosive atmospheres Explosion prevention and protection Part 2 : Basic 2002 concepts and methodology for mining 2001 Flame arresters Performance requirements, test methods and limits for use Petrol filling stations - Construction and performance of automatic nozzles for use on 2001 fuel dispensers Automotive LPG filling system for light and heavy duty vehicles - Nozzle, test 2003 requirements and dimensions 2003 Leak detection systems Part1: General Principles 2003 systems intended for use in potentially explosive atmospheres Non-electrical equipment for potentially explosive atmospheres - Part 1: Basic 2001 methodology and requirements Non-electrical equipment intended for use in potentially explosive atmospheres - Part 2003 5: Protection by constructional safety "c" Non-electrical equipment for potentially explosive atmospheres - Part 8: Protection by 2003 liquid immersion "k" Automotive LPG filling system for light and heavy duty vehicles - Nozzle, test 2003 requirements and dimensions Safety of Industrial Trucks Operation in potentially explosive atmospheres Use in 2000 flammable gas, vapour mist and dust Reciprocating internal combustion engines Safety requirements for design and 2000 construction of engines for use in potentially explosive atmospheres Part 1: Group II engines for use in flammable gas and vapour atmospheres Part 2: Group I engines for use in underground workings susceptible to firedamp 2000 and/or combustible dust 2000 Part 3: Group II engines for use in flammable dust atmospheres 1999 Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - General requirements 1998 Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres-Oil immersion "o" 2002 Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - Pressurized apparatus "p" 1998 Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres-Powder filling "q" Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - Flameproof enclosure 'd', 2000 Amendment A1:2002 to EN 50018:2000 (Note 3), Date expired (30.06.2003) 2003 Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - Increased safety 'e' 2002 Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres-Intrinsic safety 'i' 1999 Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres -Type of protection "n" Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - Electrostatic hand-held 2001 spraying equipment 1996 Automatic electrostatic spraying installations for flammable liquid spraying material 1996 Automatic electrostatic spraying installations for flammable coating powder 2001 Automatic electrostatic application equipment for flammable flock material Specification for open path apparatus for the detection of combustible or toxic gases 2004 and vapours -- Part 1: General requirements and test methods Specification for open path apparatus for the detection of combustible or toxic gases 1999 and vapours -- Part 1: General requirements and test methods Specification for open path apparatus for the detection of combustible or toxic gases 1999 and vapours -- Part 2: Performance requirements for apparatus for the detection of combustible gases Electrical apparatus for use in the presence of combustible dust Part 1-1: Electrical 1998 apparatus protected by enclosures - Construction and testing , Electrical apparatus for use in the presence of combustible dust -- Part 1-2: Electrical 1998 apparatus protected by enclosures - Selection, installation and maintenance Electrical apparatus for use in the presence of combustible dust -- Part 2-1: Test 1998
methods - Methods for determining the minimum ignition temperatures of dust Potentially explosive atmospheres Terms and definitions for equipment and protective

Year

EN 50284

Special requirements for construction, test and marking of electrical apparatus of 1999 equipment group II, Category 1 G 94

EN 50284 EN 50303 EN 50394-1 EN 60079-0 EN 60079-1

1999 2000 2004 2004 2003

EN 60079-15 2002 EN 60079-18 2004 EN 60079-2 2004

EN 60079-25 2003 EN 60079-26 200X EN 60079-7 EN 60079-7 2003

Special requirements for construction, test and marking of electrical apparatus of equipment group II, Category 1 G Group I, Category M1 equipment intended to remain functional in atmospheres endangered by firedamp and/or coal dust Electrical apparatus for potentially explosive atmospheres - Group I - Intrinsically safe systems -- Part 1: Construction and testing Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 0: General requirements Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 1: Flameproof enclosures 'd' Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 15: Type of protection "n" Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 18: Construction, test and marking of type of protection encapsulation "m" electrical apparatus Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 2: Pressurized enclosures "p" Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 25: Intrinsically safe systems Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 26: Construction, test and marking of Group II Zone 0 electrical apparatus Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 7 : Increased safety "e", (EN 50019:2000, Note 2, 01.07.2006)

2003 Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 7: Increased safety "e" Electrical apparatus for use in the presence of combustible dust -- Part 1: Protection EN 61241-1 2004 by enclosures "tD" Electrical apparatus for the detection and measurement of flammable gases -- Part 1: EN 61779-1 2004 General requirements and test methods Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 15: Construction, test and prEN 60079-15 marking of type of protection, non-sparking "n" electrical apparatus
prEN 60079-27 2003 prEN 61241-0 Electrical apparatus for explosive gas atmospheres -- Part 27: Fieldbus intrinsically safe concept (FISCO) and Fieldbus non-incendive concept (FNICO)

2004

prEN 61241-11 2003 prEN 61241-14 2004 prEN 61241-18 2004 prEN 62013-1

2003

Electrical apparatus for use in the presence of combustible dust -- Part 0: General requirements Electrical apparatus for use in the presence of combustible dust -- Part 11: Intrinsically safe apparatus 'iD' Electrical apparatus for use in the presence of combustible dust -- Part 14: Selection and installation Electrical apparatus for use in the presence of combustible dust -- Part 18: Protection by encapsulation "mD" Caplights for use in mines susceptible to firedamp -- Part 1: General requirements Construction and testing in relation to the risk of explosion

Avrupa Normlar ile IEC ayn numaralamay kullanmak istemektedirler ve son kan Avrupa normlar 60079 serisi ile isimlendirilmektedir.

EK 05 : TEST LABORATUVARLARI ve YETKL SERTFKA OTORTELER

(Testing Laboratories and Certification Bodies outside the EEA) Bu listedeki yerler Alman DMT/BVS ile ibirlii yapan ve DMTnin raporlarnn kabul eden, AET (AB) dndaki kurululardr. lke Sem. CH PL CZ HU SI HR Bulunduu ehir Zrih Mikolw Ostrawa Budapete Ljubljana Zagreb Tekilatn ksa yazl SEV Barbara FTZ BKI SIQ S-Komisija Kapsam *) II I + II I + II I + II I + II I + II 95 Standard EN EN EN EN JUS (EN) Fax / E - Mail +41 1 956 1401 +48 32 2028 745 +420 69 623 2672 +36 1 250 1720 +386 61 1778 229 +385 1 3667 262

Sarajevo BA-Ex Commission 387 71 670 656 Petrosani INSEMEX/ SCEEx I + II EN +40 54 542233 Sofya Minproject I + II Makejevka MakNII I + (II) GOST + 380 6232 65634 Donezk ISZVE (TCCexEE) II GOST +380 622 941243 Kemerovo VostNII I + II GOST +7 3842242651 Moskova IGD I + II GOST 7 095 558 8087 Moskova SERTIUM GOST 7 095 279 3455 Mendeleyevo VNIIFTRI GOST +7 095 535 7386 Arsamas 16 VNIIEF GOST 7 095 278 0423 Norwood, MA FMRC II FM, ISA (IEC) +1 781 7629375 Northbrook, IL UL II UL, (IEC) +1 847 272 8129 Triadelphia, US MSHA I 30 CFR +1 304 547 2044 WVa. Rexdale & +1 416 7474149 +1 403 CA CSA II CSA, IEC Edmonton 4350998 CA Ottawa CANMET I IEC +1 613 996 2597 BR Rio de Janeiro CEPEL II IEC +55 21 2667-8630 AR Buenos Aires INTI II IEC +54 1 754 2102 AU Redbank, QLD SIMTARS I + II AS,IEC,EN +61 7 3810 6366 Londonderry, AU TestSafe Australia I + II AS, IEC +61 47 244 999 NSW AU Sydney, NSW QAS I + II AS, IEC :+61 2 8206 6032 JP Onogawa NITE I JIS (IEC) +81-11-861-2541 JP Tokyo TIIS II JIS (IEC) +81 424 952461 CN Shanghai NEPSI II IEC +86 21 64333 566 CN Tschungking CCMRI I IEC CN Nanyang NEPEARI II IEC +86 377 3225471 KR Seoul KTL II IEC +82 2 8601 116 KR Inchon KOSHA II IEC +82 32 518 6484 IN Calcutta ERTL (East) II IS +91333349472 IN Dhanbad CMPD I IS ZA Pretoria SABS I + II SABS IEC +27 12 428 6854 *) I= maden sanayi, I.grup gazlar, II= maden sanayi dndaki dier sanayi kollarn, II.grup gazlar List of accreditations and notifications of DMT/BVS AREA IECEx Europe (EEA) Europe (EEA) Europe (EEA) Germany Germany Japan Japan New Zealand Standard IEC 79-.. EN .. EN 50014 -EN 50039 EN 50014 -EN 50033 VDE 0170/ 0171 VDE 0170/ 0171 JIS (IEC) IEC IEC AS/NZS Group I + II I + II II I II I I II I+II Notification IECEx CEC CEC CEC Ministry of Labour Ministry of Economics METI MHLW MED 96 AS/NZS 2381.1 Reference IEE04 94/9/EC 76/117/EEC 82/130/EEC ElexV ElZulBergV Certificates: NITE / Sapporo Certificates: TIIS/Tokyo

Bosnia RO BG UA UA RU RU RU RU RU US US

AVRUPA BRL LKELER

lke Avusturya Belika ek Cumh. Danimarka Danimarka Finlandiya Fransa Fransae Germany Almanya Germany Almanya Germany Almanya Germany Italya Lksemburg Hollanda Polonya Slovakya Slovakya spanya sve UK ngiltere UK ngiltere UK ngiltere UK ngiltere

sim
TV sterreich TV-A http://www.tuev.or.at/ Institut Scientifique des Services Publics (ISSeP) Fyzikalne Technicky Zkusebni Ustav S.P. DEMKO A/S, Lyskoer 8 http://www.demko.dk/ Teknologisk Institut http://www.teknologisk.dk/ VTT Industrial Systems (VTT Toutteet Ja Tuotanto) Institut National de l'Environnement Industriel et des Risques INERIS http://www.ineris.fr/ Laboratoire Central des Industries Electriques LCIE, http://www.lcie.fr/ RWTV Systems GmbH Physikalisch-Technische Bundesanstalt (PTB) http://www.ptb.de DMT - Deutsche Montan Technologie GmbH Bundesanstalt fr Materialforschung und Prfung BAM CESI - Centro Elettrotecnico
Sperimentale Italiano Giacinto Motta SpA

Adresi
Deutschstr. 10, A - 1230 Wien Sige de Colfontaine 60 rue Grande, B - 7340 Pikartska 7, 716 07 Ostrava-Radvanice, Czech Republic Postboks 514, DK-2730 Herlev Teknologiparken, Kongsvang All 29 DK 8000 rhus C P.O. Box 13071, FIN - 33101 Tmpere Parc Technique, ALATA, BP 2 F - 60550 Verneuil en Halatte Avenue du Gnral Leclerc, 33 F - 92266 Fontenay-aux-Roses Cedex Langemarkstrasse, 20, D - 45141 Essen Zertifizierungsstelle fr Explosionsschutz, Bundesallee 100 D - 38116 Braunschweig Am Technologiepark 1 D - 45307 Essen Unter den Eichen 87, D - 12205 Berlin

Id No.
0408 0492 1026 0539 0396 0537 0080 0081 0044 0102 0158 0589

Via Rubattino 54, I - 20134 Milano 11 Route de Sandweiler L - 5230 Sandweiler Utrechtseweg 310, Postbus 9035 NL - 6800 ET Arnhem

0722 0499 0344 1461

Socit Nationale de Certification et d'Homologation s.a.r.l., KEMA Quality B.V. http://www.kema.nl/ Orodek Bada i Certyfikacji "OBAC" Sp. z o.o. EVP, a.s. , SKTC 101, EVPU, JSC http://www.evpu.sk/ Technick inpekcia (TI) e-mail: tisr@us.tisr.sk Laboratorio Oficial Jose Maria de Madariaga (LOM) Swedish National Testing and Research Institute SP Lloyd's Register of Shipping LRQA Centre, Hiramford BSI Product Services SIRA Certification Service http://www.siraservices.co.uk/ Baseefa (2001) Ltd Health and Safety Laboratory Site sim NEMKO AS http://www.nemko.com/ 97

Trenianska 19, SK 018 51 Nov Dubnica, Slovakia Vazovova, 7/A,v SK - 81107 Bratislava Calle Alenza 1 2, E - 28003 Madrid Box 857, S - 50115 Bors http://www.sp.se/ Middlemarch Office Village, Siskin Drive, UK - Coventry CV3 4FJ Maylands Avenue, Hemel Hempstead, Herts, UK - HP2 4SQ South Hill, Chislehurst Kent GB - BR7 5EH Harpur Hill, GB - SK17 9JN Buxton-Derbyshire Adres Gaustadalleen 30, P.O. Box 73 Blindern, N - 01314 Oslo

1293 1354 0163 0402 0038 0086 0518 1180 Id. n 0470

EFTA lkeleris Norve

Norve svire

Det Norske Veritas classification AS Swiss Electrotechnical Association (SEV)

Viritasveien 1, N - 1322 Hovik Luppmenstrasse, 1 CH - 8320 Fehraltorf

0575 1258

EK 06 : ATEX 101a, DIRECTIVE 94/9

Resmi Gazete: 25.10.2002, 24919

Ynetmelik
Sanayi ve Ticaret Bakanlndan: Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemler ile lgili Ynetmelik (94/9/AT)
BRNC BLM Ama, Kapsam, Dayanak, Tanmlar Ama Madde 1 Bu Ynetmeliin amac; Ynetmelik kapsamna giren muhtemel patlayc ortamda kullanlan tehizatn ve koruyucu sistemlerin gvenli olarak piyasaya arz iin gerekli emniyet kurallar ile uygunluk deerlendirme prosedrlerine ilikin usul ve esaslar belirlemektir. Kapsam Madde 2 Bu Ynetmelik, muhtemel patlayc ortamlarda kullanlacak tehizat ve koruyucu sistemleri kapsar. Ayrca, muhtemel patlayc ortamlar dnda kullanlan, ancak patlama tehlikelerine kar tehizatn ve koruyucu sistemlerin emniyetli almas iin gerekli olan veya buna katk salayan emniyet cihazlar, kumanda cihazlar ve dzenleyici (reglatr) cihazlar da bu Ynetmeliin kapsam dahilindedir. Bu Ynetmelik aadakileri kapsamaz: a) Tbbi bir ortamda kullanlacak olan tbbi cihazlar, b) Patlama tehlikesinin sadece patlayc maddelerin veya kararsz kimyasal maddelerin bulunmasndan kaynakland tehizat ve koruyucu sistemler, c) Muhtemel patlayc ortamlarn yalnzca kazayla gaz sznts sonucu nadiren oluabilecei ev ortamnda ve ticari olmayan ortamlarda kullanlan tehizatlar, d) Kiisel Koruyucu Donanm ile lgili Ynetmelik (89/686/AT) kapsamndaki kiisel koruyucu tehizatlar, e) zerindeki tehizatlarla birlikte ak denizde seyreden gemiler ve kydan uzaktaki seyyar niteler, f) Ulam vastalar; yalnzca yolcularn havayolu, karayolu, demiryolu veya su yolu ile tanmasna ynelik tatlar ve bunlarn rmorklar ile mallarn havayolu, devlet karayolu, demiryolu veya suyolu ile tanmas iin tasarlanm olan nakil vastalar, (Muhtemel patlayc bir ortamda kullanlacak tatlar bu Ynetmelik kapsamndan hari tutulmayacaktr.) g) lkemizin gvenlii asndan lzumlu olan silah, mhimmat ve sava malzemeleri. Dayanak Madde 3 Bu Ynetmelik, 4703 sayl rnlere likin Teknik Mevzuatn Hazrlanmas ve Uygulanmasna Dair Kanuna dayanlarak hazrlanmtr. Tanmlar Madde 4 Bu Ynetmelikte geen; a) Bakanlk : Sanayi ve Ticaret Bakanln, b) Mstearlk: D Ticaret Mstearln, c) Komisyon : Avrupa Birlii Komisyonunu, d) Muhtemel Patlayc Ortamlarda Kullanlacak Tehizat: Ynetmelikte sadece, "tehizat" olarak ifade edilecektir. Malzemenin ilenmesi iin ayr ayr veya birlikte, enerjinin retilmesi, aktarlmas, depolanmas, llmesi, kontrol ve dntrlmesi iin kullanlacak olan ve muhtemel tutuma kaynaklar ile patlamaya yol aabilecek makine, aparat, sabit veya seyyar cihazlar, bunlarn kumanda aksamlar ile cihazlar ve alglama ya da koruma sistemlerini,

98

e) Koruyucu Sistemler: Yeni balam patlamalar derhal durdurmak ve/veya patlama alevlerinin ve patlama basnlarnn etki alanlarn snrlamak iin dnlm tasarm nitelerini, (Koruyucu sistemler tehizata entegre edilebilir veya bamsz sistemler olarak kullanlmak zere ayr olarak piyasaya arz edilebilir.) f) Aksam: Tehizatn ve koruyucu sistemlerin emniyetli almas iin gerekli olan ancak bamsz olarak ilevi olmayan herhangi bir paray, g) Patlayc Ortamlar: Ortam artlar altnda, tutuma olutuktan sonra yanmann tm yanmam karma yayld gaz, buhar, buu ya da toz halindeki yanc maddelerin hava ile karmn, h) Muhtemel Patlayc Ortam: Yerel artlar ve iletme artlar nedeniyle patlayc olabilen bir ortam, i) Tehizat Gruplar ve Kategorileri: Gerekli koruma seviyesini tanmlayan tehizat grup ve kategorileri Ek Ide aklanm olup; 1) I Nolu Tehizat Grubu: Madenlerin yer alt blmlerinde kullanlacak tehizatlar iin geerli olanlar, 2) II Nolu Tehizat Grubu: Patlayc ortamlarn tehlikeye drebilecei dier yerlerde kullanlacak tehizatlar iin geerli olanlar, j) Onaylanm Kurulu: 4703 sayl Kanun ve bu Kanunun uygulama ynetmeliklerinden Uygunluk Deerlendirme Kurulular ile Onaylanm Kurululara Dair Ynetmelik ve bu Ynetmelik hkmlerine gre bu Ynetmelik erevesinde uygunluk deerlendirme faaliyetinde bulunmak zere test, muayene ve/veya belgelendirme kurulular arasndan Bakanlk tarafndan belirlenerek yetkilendirilen zel veya kamu kuruluunu, k) retici: Bu Ynetmelik kapsamndaki tehizat ve koruyucu sistemleri reten, imal eden, slah eden veya rne adn, ticari markasn veya ayrt edici iaretini koymak suretiyle kendini retici olarak tantan gerek veya tzel kiiyi; reticinin Trkiye dnda olmas halinde, retici tarafndan yetkilendirilen temsilciyi ve/veya ithalaty; ayrca, rnn tedarik zincirinde yer alan ve faaliyetleri rnn gvenliine ilikin zelliklerini etkileyen gerek veya tzel kiiyi, l) CE Uygunluk areti : Tehizatn ve koruyucu sistemlerin, bu Ynetmeliin artlarna uygun olduunu ve ilgili uygunluk deerlendirmesi ilemlerine tabi tutulduunu gsteren iareti, m) Uygunluk Deerlendirmesi: Tehizatn ve koruyucu sistemlerin, bu Ynetmelik hkmlerine uygunluunun test edilmesi, muayene edilmesi ve/veya belgelendirilmesine ilikin her trl faaliyeti, n) AT Uygunluk Beyan : Tehizatn ve koruyucu sistemlerin, bu Ynetmeliin artlarna uygun olarak retiminin yapldn belirten, retici tarafndan dzenlenen yazl beyan, o) AT Tip nceleme Belgesi : Onaylanm kurulu tarafndan incelenen tehizatn, tipinin, bu Ynetmeliin ilgili hkmlerine uygunluunu tevsik eden belgeyi, p) Standart: zerinde mutabakat salanm olan, kabul edilmi bir kurulu tarafndan onaylanan, mevcut artlar altnda en uygun seviyede bir dzen kurulmasn amalayan, ortak ve tekrar eden kullanmlar iin bu Ynetmelik kapsamndaki tehizatn, zellikleri, ileme ve retim yntemleri, bunlarla ilgili terminoloji, sembol, ambalajlama, iaretleme, etiketleme ve uygunluk deerlendirmesi ilemleri hususlarndan biri veya birkan belirten ve uyulmas ihtiyari olan dzenlemeyi, r) Uyumlatrlm Avrupa Standard: Avrupa Birlii Komisyonunun talimat zerine bir Avrupa Standardizasyon Kuruluu tarafndan hazrlanan ve Avrupa Topluluklar Resmi Gazetesinde yaymlanan standard, s) Uyumlatrlm Ulusal Standart: Bir uyumlatrlm Avrupa Standardn uyumlatran ve Trk Standartlar Enstits tarafndan Trk Standard olarak kabul edilip yaymlanan standard, t) Ulusal Standart: Trk Standardlar Enstits tarafndan hazrlanan standartlar, u) Piyasaya Arz: rnn tedarik ve kullanm amacyla bedelli veya bedelsiz olarak piyasada yer almas iin yaplan ilk faaliyeti, ) Piyasa Gzetimi ve Denetimi: Bakanlk tarafndan, tehizatn piyasaya arz veya datm aamasnda veya tehizat piyasada iken bu Ynetmelik hkmlerine uygun olarak retilip retilmediinin, gvenli olup olmadnn denetlenmesi veya denetlettirilmesini, v) Modl: Bu Ynetmelik gereince, rnn tad risklere gre hangi uygunluk deerlendirmesi ilemlerine tabi tutulacan gsteren yollardan her birini, y) rn: Bu Ynetmelik kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ve cihazlar, z) Amaca Uygun Kullanm: Bu Ynetmeliin kapsamna giren tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn Ek Ide aklanan tehizat gruplar ve kategorilere ve emniyetli alabilmeleri iin gerekli olan ve retici tarafndan salanan tm bilgilere uygun olarak kullanlmalarn, ifade eder. 99

KNC BLM : Genel artlar, Standartlar Genel artlar Madde 5 Tehizat ve koruyucu sistemler aada belirtilen artlar yerine getirmelidir. a) Bu Ynetmeliin kapsamnda bulunan tehizat, koruyucu sistem ve cihazlar, kullanm amac gz nnde bulundurularak, Ek IIde belirtilen asgari salk ve emniyet gereklerini karlamaldr. b) Beraberinde Ek Xda belirtilen AT uygunluk beyan bulunan ve 8 inci maddede ngrlen CE uygunluk iaretini tayan bu Ynetmelik kapsamndaki cihazlarn ve beraberinde 7 nci maddenin (c) bendinde belirtilen uygunluk belgesi bulunan aksamlarn bu Ynetmeliin nc Blmnde yer alan ilgili uygunluk deerlendirme prosedrleri de dahil olmak zere bu Ynetmeliin tm hkmlerine uygun olduu kabul edilir. c) Tehizat ve koruyucu sistemler belli bir patlayc ortam iin tasarmlanabilir. Bu durumda, bu tehizat ve koruyucu sistemler buna gre iaretlenmelidir. d) Bakanlk, kiilerin ve zellikle de iilerin bu Ynetmelik kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ve cihazlar kullanrken korunmalarn teminen lzum grd artlar getirebilir. Ancak bu artlar, sz konusu tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn veya aksamlarn bu Ynetmelikte ngrlmeyen bir yolla deitirilmesini ngremez. e) Bu Ynetmeliin 6 nc maddesinde belirtilen ve bir uyumlatrlm Avrupa standardn uyumlatran bir uyumlatrm ulusal standardn asgari emniyet ve salk artlarndan bir veya daha fazlasn kapsamas halinde bu standarda uygun olarak, uyumlatrlm standartlarn bulunmad durumlarda ise yine ayn maddede belirtilen ulusal standartlara uygun olarak retilmi olan bu Ynetmelik kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn veya aksamlarn bu Ynetmeliin ilgili salk ve emniyet artlarna uyduu kabul edilir. Standartlar Madde 6 Bu Ynetmelik kapsamna giren tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarla ilgili Trk Standardlar Enstitsnce belirlenen uyumlatrlm ulusal standartlar ile bunlarn referanslar olan uyumlatrlm Avrupa standartlarnn isimleri, referans numaralar ile bunlara ilikin deiiklikler, bu standartlarn ilgili olduu bu Ynetmelik belirtilmek suretiyle, Bakanlka Resmi Gazetede yaymlanr. Bakanlk bu bilgileri Komisyona iletilmek zere Mstearla bildirir. Uyumlatrlm ulusal standartlarn mevcut olmad durumlarda, Bakanlk bu Ynetmelie ek olarak kartlacak teblile Trk Standardlar Enstitsnce hazrlanan ulusal standartlarn isimleri ve numaralarn Resmi Gazetede yaymlar ve bu standartlarn isimleri, numaralar ve metinlerini Komisyona iletilmek zere Mstearla bildirir. Komisyonun uyumlatrlm standartlarn 5 inci maddede belirtilen artlar tam olarak karlamadn veya ulusal standartlarn sz konusu gerekleri artk karlamadn bildirmesi halinde bu standartlarn uygulamadan tamamen ve ya ksmen ekilmesi gerektii hususundaki Komisyon gr Bakanlk tarafndan deerlendirilir. NC BLM Uygunluk Deerlendirme Prosedrleri, CE Uygunluk areti, CE Uygunluk aretinin Haksz litirilmesi Uygunluk Deerlendirme Prosedrleri Madde 7 Uygunluk deerlendirme prosedrlerine ilikin hususlar aada belirtilmitir. a) Gerektiinde, bu Ynetmeliin 2 nci maddesinin ikinci fkrasnda belirtilen cihazlar da dahil olmak zere, tehizatn uygunluunun deerlendirilmesi ile ilgili prosedrler aadaki gibidir. 1) I ve II nolu tehizat grubu, M1 ve 1 nolu tehizat kategorisi; retici, bu Ynetmeliin 8 inci maddesinde belirtilen CE uygunluk iaretini ilitirmek iin Ek IIIte belirtilen AT Tip nceleme prosedrne ek olarak; - Ek IVde belirtilen retim Kalite Gvencesine ilikin prosedr veya - Ek Vde belirtilen rn Dorulamasna ilikin prosedr takip eder. 2) I ve II nolu tehizat grubu, M2 ve 2 nolu tehizat kategorisi; i) retici, bu grup ve kategorilerdeki iten yanmal motor ve elektrikli tehizat bakmndan CE uygunluk iaretini ilitirmek iin Ek IIIte belirtilen AT Tip nceleme prosedrne ek olarak; - Ek VIdaki Tipe Uygunluk Prosedr veya - Ek VIIdeki rn Kalite Gvencesi Prosedrn takip eder. (ii) Bu grup ve kategorilerdeki dier tehizat bakmndan retici CE uygunluk iaretini ilitirebilmek iin Ek VIIIdeki retim Kontrol ile ilgili prosedr takip eder ve ayn Ekin 3 nc maddesinde ngrlen

100

dosyay onaylanm kurulua verir. Onaylanm kurulu bu dosyay aldn en ksa zamanda bildirir ve dosyay muhafaza eder. 3) II nolu tehizat grubu, 3 nolu tehizat kategorisi; retici, CE uygunluk iaretini ilitirmek iin Ek VIIIde belirtilen retim Kontrol ile ilgili prosedr takip eder. 4) I ve II nolu tehizat grubu; retici, CE uygunluk iaretini ilitirilebilmek iin bu bendin (1), (2) ve (3) nolu alt bentlerinde belirtilen prosedrlere ek olarak, Ek IXda aklanan Birim Dorulamas ile ilgili prosedr de izleyebilir. b) Bamsz koruyucu sistemlerin uygunluk deerlendirmesi iin bu maddenin (a) bendinin (1) veya (4) numaral alt bendlerinin hkmleri uygulanr. c) Bu maddenin (a) bendinde belirtilen prosedrler, CE uygunluk iaretinin ilitirilmesi hari, bu Ynetmeliin 4 nc maddesinde tanmlanan aksamlara da uygulanacaktr. retici tarafndan nihai tehizat veya koruyucu sistemler iin geerli asgari artlara uyum salanmasna yardmc olmak zere aksamlarn bu Ynetmeliin kendileri iin geerli hkmlerine uygun olduunu ifade eden ve zelliklerini ve tehizat ya da koruyucu sistemlere nasl dahil edileceini gsteren bir belge dzenlemelidir. d) Ayrca, retici CE uygunluk iaretini ilitirmek iin, Ek IInin madde 1.2.7sinde belirtilen emniyet hususlar ile ilgili olarak Ek VIIIde belirtilen retim Kontrol ile ilgili prosedr izleyebilir. e) nceki bentlere ramen, Bakanlk, hakl bir talep zerine 2 nci maddenin ikinci fkrasnda belirtilen ve yukardaki bentlerde belirtilen prosedrlerin uygulanmad ve kullanm koruma amal olan tehizatn, koruyucu sistemin ve mstakil cihazlarn piyasaya srlmesine ve hizmete sokulmasna izin verebilir. f) Yukarda bahsedilen prosedrlerle ilgili belge ve yazmalar Trke veya ilgili onaylanm kuruluun kabul edecei bir dilde yaplr. g) Tehizat ve koruyucu sistemlerin, 8 inci maddede belirtilen CE uygunluk iaretinin ilitirilmesini ngren dier hususlar kapsayan baka ynetmeliklere tabi olmas halinde, bu iaret tehizat ve koruyucu sistemlerin sz konusu baka ynetmeliklerin hkmlerine de uygun kabul edildiini belirtecektir. Ancak, bu ynetmeliklerden bir veya daha fazlasnn reticinin, bir gei dnemi iinde, hangi dzenlemelerin geerli olacan semesine izin vermesi halinde, CE uygunluk iareti yalnzca, reticinin uygulad ynetmeliklere uygunluu gsterecektir. Bu durumda, ynetmeliklerin ngrd ve tehizat ve koruyucu sistemlerin beraberinde bulunan belgelerde, uyarlarda ya da talimatlarda sz konusu ynetmeliklerin Resmi Gazetede yaymland ekilde ayrntlar verilmelidir. CE Uygunluk areti Madde 8 CE uygunluk iareti CE ba harflerinden oluur. Kullanlacak iaretleme ekli Ek Xda gsterilmitir. CE uygunluk iaretinin ilitirilmesinde ve kullanlmasnda 17/1/2002 tarihli ve 24643 sayl Resmi Gazetede yaymlanan "CE Uygunluk aretinin rne litirilmesi ve Kullanlmasna Dair Ynetmelik" hkmleri geerlidir. CE Uygunluk aretinin Haksz litirilmesi Madde 9 Bu Ynetmeliin 13 nc maddesi hkmleri sakl kalmak kaydyla; CE uygunluk iaretinin uygunsuz olarak ilitirilmi olduunun tespit edilmesi durumunda, retici cihazn CE uygunluk iareti ile ilgili hkmlere uygunluunun salanmas ve Bakanlk tarafndan getirilen artlar dahilinde ihlalin sona erdirilmesi ile ykmldr. Yukarda belirtilen uygunsuzluun devam etmesi halinde, Bakanlk sz konusu rnn piyasaya srlmesini kstlamak ya da yasaklamak veya 13 nc maddesinde belirtilen prosedrlere uygun olarak piyasadan ekilmesini salamak iin uygun btn tedbirleri alr. DRDNC BLM : Onaylanm Kurulu Onaylanm Kurulu Madde 10 Bakanlk tarafndan grevlendirilecek onaylanm kurulular, EK XIdeki asgari kriterleri salamak zorundadr. Bakanlk, bu Ynetmelik kapsamndaki uygunluk deerlendirme ilemlerinde faaliyet gsterecek onaylanm kurulularn tespitini, tayinini, bildirimini ve statlerinin kaldrlmasn 17/1/2002 tarihli ve 24643 sayl Resmi Gazetede yaymlanan "Uygunluk Deerlendirme Kurulular ile Onaylanm Kurululara Dair Ynetmelik"te belirtilen hkmler erevesinde gerekletirir. BENC BLM Piyasaya Arz, Piyasa Gzetimi ve Denetimi, Genel artlara Uygunsuzluk Piyasaya Arz Madde 11 Bu Ynetmelie uygun olarak imal edilmi tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn piyasaya arzna ilikin hususlar aada belirtilmitir. 101

a) Bu Ynetmelie uygun tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn piyasaya arz ve hizmete sokulmas yasaklanmaz, kstlanmaz ve engellenmez. b) Beraberinde 7 nci maddenin (c) bendinde belirtilen bir uygunluk belgesi bulunan ve bu Ynetmeliin kapsamndaki aksamlar ile, bu Ynetmeliin anlam dahilindeki tehizat ya da koruyucu sistemlere dahil edilmesi dnlen aksamlarn piyasaya srlmesi yasaklanmaz, kstlanmaz ve engellenmez. c) Bakanlk, bu Ynetmelik kapsamnda bulunan tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn, ancak gerektii gibi monte edilip bakmnn yaplmas ve amacna uygun olarak kullanldnda insanlarn, hayvanlarn ve mallarn salk ve emniyetini tehlikeye drmemeleri halinde, piyasaya srlebilmeleri ve hizmete sokulabilmeleri iin gerekli tm tedbirleri alr. d) Tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn uygun olmadn aka gsteren bir iaret bulunmas ve imalats tarafndan uygun hale getirilinceye kadar sata sunulmamalar kaydyla, bu Ynetmelik hkmlerine uygun olmayan, bu Ynetmeliin kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ve cihazlarn ticaret fuarlar, sergiler, gsteriler, vesairede gsterilmesi engellenemez. Gsteriler srasnda kiilerin korunmasn salamak iin yeterli emniyet tedbirleri alnmaldr. Piyasa Gzetimi ve Denetimi Madde 12 Bakanlk cihazlarn piyasa gzetimi ve denetimini 17/1/2002 tarihli ve 24643 sayl Resmi Gazetede yaymlanan "rnlerin Piyasa Gzetimi ve Denetimine Dair Ynetmelik"te belirtilen hkmler erevesinde gerekletirir. Denetim sonularnn olumsuz olmas halinde, bu Ynetmeliin 18 inci maddesi hkmleri uygulanr. Genel artlara Uygunsuzluk Madde 13 Bakanlk, CE uygunluk iareti tayan ve amacna uygun olarak kullanlan bu Ynetmelik kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem veya cihazlarn kiilerin ve gerektiinde evcil hayvanlarn ya da mallarn emniyetini tehlikeye drdn tespit ederse, bu tehizat veya koruyucu sistemlerin piyasadan ekilmesinin, piyasaya srlmesinin, hizmete sokulmasnn ya da kullanlmasnn yasaklanmas ya da serbest dolamnn kstlanmas iin uygun btn tedbirleri alr. Bakanlk alnan bu tr bir tedbiri, kararnn gerekelerini ve zellikle de uygunsuzluun aadakilerden kaynaklanp kaynaklanmadn belirterek Mstearlk aracl ile Komisyona bildirir. a) Bu Ynetmeliin 5 inci maddesinde belirtilen asgari artlarn salanmamas, b) 6 nc maddede belirtilen standartlarn yanl uygulanmas, c) 6 nc maddede belirtilen standartlardaki eksiklikler. Uygun olmayan tehizat veya bir koruyucu sistemin CE uygunluk iareti tamas halinde, iareti ilitirenler hakknda 12 nci maddede belirtilen Ynetmelik hkmlerine gre ilem yaplr ve bu Mstearlk aracl ile Komisyona ve dier ye lkelere bildirilir. ALTINCI BLM : eitli Hkmler lgili Avrupa Birlii Mevzuat Madde 14 Bu Ynetmelik, Avrupa Birliinin 94/9/EC sayl Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemler ile ilgili direktifi dikkate alnarak hazrlanmtr. Bildirim Madde 15 Bu Ynetmeliin uygulamaya konulduu, Mstearlk aracl ile Komisyona ve Avrupa Birlii yesi lkelere bildirilir. Kararlarn Bildirilmesi Madde 16 Bakanlk, bu Ynetmelik kapsamndaki bir tehizat, koruyucu sistem ya da cihazn piyasaya srlmesini ve/veya hizmete sokulmasn kstlayan ya da yasaklayan ya da piyasadan ekilmesini ngren bir kararda dayand gerekeleri ve yrrlkte bulunan mevzuat dahilinde bavurabilecei yasal yollar belirterek, bu yasal yollara bavurabilecei srelerle birlikte ilgili tarafa derhal bildirir. Gizlilik Madde 17 Bu Ynetmeliin uygulanmasnda yer alan tm taraflarn grevlerini yaparken edindikleri tm bilgilerle ilgili olarak gizlilik hkmne riayet etmeleri zorunludur. Ancak bu hkm, Bakanln ve Onaylanm Kurulularn bilgi alverii ve uyarlarn datlmas ile ilgili ykmllklerini etkilemez. Aykr Davranlarda Uygulanacak Hkmler Madde 18 Bu Ynetmelik hkmlerine aykr davranta bulunanlara 4703 sayl rnlere likin Teknik Mevzuatn Hazrlanmas ve Uygulanmasna Dair Kanun ve bu Kanun erevesinde D Ticaret Mstearl tarafndan yaymlanan mevzuat hkmleri uygulanr. Dzenlemeler Madde 19 Bakanlk, bu Ynetmeliin uygulanmas ile ilgili mevzuat dzenlemeleri yapmaya yetkilidir. 102

Geici Madde 1 Bu Ynetmelik hkmleri 31/12/2003 tarihinden itibaren zorunlu olarak uygulanr. Bu sre zarfnda gerek bu Ynetmeliin hkmlerine uygun retilen, gerekse ilgili Trk Standardna uygun retilen rnler piyasaya arz edilebilir. Yrrlk, Madde 20 Bu Ynetmelik yaymland tarihte yrrle girer. Yrtme, Madde 21 Bu Ynetmelik hkmlerini Sanayi ve Ticaret Bakan yrtr.

EK-1
TAHZAT GRUPLARININ KATEGORLER HALNDE SINIFLANDIRILMASINI BELRLEYEN KRTERLER 1. I nolu tehizat grubu (a) M1 kategorisi, retici tarafndan belirlenen iletme parametrelerine uygun alabilecek ve yksek seviyede koruma salayabilecek ekilde tasarlanm ve gerektiinde buna ynelik olarak ilave zel koruma aralar ile tehiz edilmi tehizat kapsar. Bu kategorideki tehizatn, madenlerin yer alt blmlerinde ve bu madenlerin grizu ve/veya yanc toz tehlikesi altndaki yer st blmlerinde kullanlmas amalanmtr. Bu kategorideki tehizatn, patlayc bir ortam mevcutken nadir gerekleen olaylarda bile alr durumda kalmas gerekir ve aadaki gibi koruma aralar ile karakterize edilir: Bir koruma arac arza yaptnda en azndan bamsz ikinci bir ara gerekli koruma seviyesini salayabilmeli veya - Birbirinden bamsz iki arzann olmas durumunda da gerekli koruma seviyesi salanmaldr. Bu kategorideki tehizat Ek II, madde 2.0.1de belirtilen ilave artlara uygun olmaldr. (b) M2 kategorisi, retici tarafndan belirlenen iletme parametrelerine uygun alabilecek ve yksek seviyede koruma salayabilecek ekilde tasarlanm tehizat kapsar. Bu kategorideki tehizatn, madenlerin yer alt blmlerinde ve bu madenlerin grizu ve/veya yanc toz tehlikesine maruz kalabilecek yer st blmlerinde kullanlmas amalanmtr. Patlayc ortam olumas durumunda bu kategorideki tehizatlarn enerjisinin kesilmesi zorunludur. Bu kategorideki tehizatlar, norma alma esnasnda ve ayn zamanda daha ar alma koullar altnda, zellikle de kt muamele ve deien ortam koullarndan kaynaklanan koullar altnda gerekli koruma seviyesini salamaldr. Bu kategorideki tehizat, Ek II, madde 2.0.2de belirlenen ilave artlara uygun olmaldr. 2. II nolu tehizat grubu (a) 1 nolu Kategori, retici tarafndan belirlenen iletme parametrelerine uygun olarak alabilecek ve yksek seviyede koruma salayabilecek ekilde tasarlanm tehizat kapsar. Bu kategorideki tehizat, hava ile gaz, buhar yada buu karmlarndan yada hava/toz karmlarndan kaynaklanan patlayc ortamlarn uzun bir sreyle srekli olarak yada sk sk mevcut olduu alanlarda kullanlacaktr. Bu kategorideki tehizatn, gerekli koruma seviyesini tehizatla ilgili istisnai olaylarda bile salamaldr. Bu tehizat aadaki koruma aralar ile karakterize edilir: - Bir koruma aracnn arzalanmas durumunda en azndan bamsz ikinci bir koruma arac gerekli koruma seciyesini salamal veya - Birbirinden bamsz olarak iki arzann ortaya kmas durumunda gerekli koruma seviyesi salanmaldr. Bu kategorideki tehizat Ek II, madde 2.1de belirtilen ilave artlara uygun olmaldr. (b) 2 kategorisi, retici tarafndan belirlenen iletme parametrelerine uygun olarak alabilecek ve yksek seviyede koruma salayabilecek ekilde tasarlanm tehizat kapsar. Bu kategorideki tehizat, gaz, buhar, buu yada hava/toz karmlarnn yol at patlayc ortamlarn oluabilecei alanlarda kullanlacaktr. Bu kategorideki tehizat ile ilgili koruma aralar sk sk oluan bozulmalarda yada normal olarak dikkate alnmas gereken tehizat arzalarnda bile gerekli koruma seviyesini salar. Bu kategorideki tehizat, Ek II, madde 2.2de belirlenen ilave artlara uygun olmaldr. (c) 3 kategorisi, retici tarafndan belirlenen iletme parametrelerine uygun olarak alabilecek ve normal seviyede bir koruma salayabilecek ekilde tasarlanm tehizat kapsar. Bu kategorideki tehizat, gaz, buhar, buu yada hava/toz karmlarndan kaynaklanan patlayc ortamlarn oluma ihtimali olmayan yada seyrek olarak ve yalnzca ksa sreyle olutuu alanlarda kullanlacaktr. Bu kategorideki tehizat gerekli koruma seviyesini, normal alma esnasnda salar. 103

Bu kategorideki tehizat Ek II madde 2.3 de belirtilen ilave artlara uygun olmaldr.

EK - II
MUHTEMEL PATLAYICI ORTAMLARDA KULLANILACAK TEHZAT ve KORUYUCU SSTEMLERN TASARIM ve YAPIMI LE LGL ASGAR SALIK ve EMNYET ARTLARI n gzlemler A. Hzla deiebilen teknoloji bilgisi mmkn olduunca dikkate alnmal ve kullanlmaldr. B. Bu ynetmelik, 2.nci maddesinin ikinci fkrasnda belirtilen cihazlar iin asgari artlar sadece patlama riskleri asndan emniyetli ve gvenilir almalar iin gerekli olmalar halinde geerli olacaktr. 1. TEHZAT ve KORUYUCU SSTEMLERE AT ORTAK ARTLAR 1.0 Genel artlar 1.0.1. Entegre patlama emniyetinin ilkeleri Muhtemel patlayc ortamlarda kullanlacak tehizat ve koruyucu sistemler entegre patlama emniyeti asndan tasarlanmaldr. Bu balamda retici: - Her eyin zerinde, mmknse tehizatn ve koruyucu sistemlerin kendisinin yaratabilecei yada ortaya kabilecei patlayc ortamlarn olumasn engelleyecek, - Her elektrik ve elektik d tutuma kaynann yapsn dikkate alarak patlayc ortamlarn atelenmesini nleyecek - Kiileri ve duruma gre evcil hayvanlar yada mallar dorudan yada dolayl olarak etkileyebilecek patlamann olumas halinde bunu derhal durduracak ve/veya patlama alevlerinin ve patlama basnlarnn menzilini yeterli emniyet seviyesine kadar snrlayacak Tedbirlere almaldr. 1.0.2 Tehizat ve koruyucu sistemler, tehlikeli durumlar mmkn olduunca ortadan kaldrmak iin olas iletme hatalar gerektii ekilde analiz edildikten sonra tasarlanmal ve imal edilmelidir. Makul olarak beklenebilecek yanl kullanmlar dikkate alnmaldr. 1.0.3 zel kontrol ve bakm artlar zel kontrol ve bakm artlarna tabi tehizat ve koruyucu sistemler bu artlar gz nnde bulundurularak tasarlanmal ve imal edilmelidir. 1.0.4. evre artlar Tehizat ve koruyucu sistemler fiili yada n grlebilen evre artlarnn stesinden gelebilecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 1.0.5. aretleme Tm tehizat ve koruyucu sistemler aadaki asgari detaylara sahip, okunakl ve silinmeyecek bir ekilde iaretlenmelidir. - reticinin ad ve adresi - CE iareti (Ek X, madde Aya baknz) - Seri yada tip tanmlar - Varsa seri numaras - mal yl zel patlamaya kar koruma iarete, ve bunun arkasndan tehizat grup yada kategorisinin simgesi - II nolu tehizat grubu iin G harfi (gaz, buhar yada buudan kaynaklanan patlayc ortamlarla ilgili) ve/veya D harfi (tozdan kaynaklanan patlayc ortamlarla ilgli) Ayrca emniyetli kullanm iin zorunlu tm bilgiler tehizat zerine iaretlenmelidir. 1.0.6. Talimatlar (a) Tm tehizat ve koruyucu sistemlerin beraberinde en az aadaki ayrntlar ieren talimatlar bulunmaldr: - Seri numaras hari (bu ekin madde 1.0.5e baknz), bakm kolaylatracak uygun ilave bilgiler (rnein; ithalatnn, tamircinin vs. adresleri) ile birlikte tehizat yada koruyu sistem zerinde iaretli bulunan bilgilerin tekrar, - Emniyet iin talimatlar, - Hizmete alma, - Kullanm - Montaj ve demontaj, - Bakm (servis ve olaanst onarm) - Tesisat - Ayar - Gereinde basn tahliye cihazlarnn n tarafnda tehlike alanlarnn gsterilmesi, - Gereinde eitim talimatlar 104

Herhangi bir phe halinde belli bir kategorideki bir tehizatn yada bir koruyucu sistemin istenen alanda beklenen iletme koullar altnda emniyetli bir ekilde kullanlp kullanlamayacana dair karar alnmasn salayan detaylar - Elektrik ve basn parametreleri, maksimum yzey scaklklar ve dier snr deerler - Gerektiinde, tecrbe ile ortaya kabilecei anlalan olas yanl kullanm detaylarn ieren zel kullanm artlar - Gerektiinde, tehizat yada koruyucu sisteme taklabilecek aralarn asgari zellikleri (b) Talimatlar, retici tarafndan Trke ve Avrupa Topluluu dillerinden birinde hazrlanmaldr. Hizmete sokulurken, tm tehizat ve koruyucu sistemlerin beraberinde orijinal dilinde ve kullanlaca lkenin diline evrilmi talimatlar bulunmaldr. Bu eviri, retici tarafndan yada tehizat yada koruyucu sistemi sz konusu dil blgesine sokan yetkili temsilcisi veya kii tarafndan yaplmaldr. Bu arlar ayr olarak, reticinin uzman personeli tarafndan kullanlacak bakm talimatlar bu personel tarafndan anlalan tek bir Topluluk dilinde hazrlanabilir. (c) Talimatlar, zellikle emniyetle ilgili olmak zere, tm faydal talimatlarla birlikte, hizmete alma, bakm, muayene, dzgn alma kontrol, gereinde tehizatn ya da koruyucu sistemin onarm iin gerekli resimler bulunmaldr. (d) Tehizat ya da koruyucu sistemi aklayan literatr emniyet konularnda talimatlara ters dmemelidir. 1.1 Malzemelerin seimi 1.1.1 Tehizat ve koruyucu sitemlerin yapmnda kullanlan malzemeler, ngrlebilen iletme gerilimleri dikkate alnarak, patlamaya yol amamaldr. 1.1.2 retici tarafndan belirlenen iletme artlarnn snrlar dahilinde kullanlan malzemelerle muhtemel patlayc ortamn bileenleri arasnda patlamaya kar koruma zelliini bozabilecek bir reaksiyon olumamaldr. 1.1.3 Malzemeler, zelliklerinde tahmin edilebilen deiiklikler ve dier malzemelerle uyumu salanan korumann azalmasna yol amayacak ekilde seilmelidir, zellikle, malzemenin korozyon ve anma mukavemeti, elektrik iletkenlii, darbe mukavemeti, yalanma mukavemeti ve scaklk deimelerinin etkileri yeterince dikkate alnmaldr. 1.2. Tasarm ve Yapm 1.2.1. Tehizat ve koruyucu sistemler, n grlen mrleri boyunca emniyetli bir ekilde altrlabilmesi iin, patlamaya kar koruma hakkndaki teknolojik bilgi gerektii ekilde dikkate alnarak tasarlanmal ve imal edilmelidir. 1.2.2. Tehizata ya da koruyucu sistemlere dahil edilecek ya da tehizatta yedek para olarak kullanlacak paralar, reticinin talimatlarna uygun olarak monte edildiinde, patlamaya kar koruma amac dorultusunda emniyetli alacak ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 1.2.3. Mahfazal yaplar ve kaaklarn nlenmesi yanc gaz ya da toz yayabilecek tehizatlar mmknse yalnzca mahfazal yapda olmaldr. Tehizatta, delik, gevek ek yerleri bulunmas halinde, oluan gaz ya da tozlar mmkn olduunca tehizatn d ksmnda patlayc ortam oluturmayacak ekilde tasarlanmaldr. Malzemelerin sokulduu ya da alnd noktalar mmkn olduunca, doldurma ya da boaltma srasnda yanc malzeme kaaklarn snrlayacak ekilde tasarlanmal ve tehiz edilmelidir. 1.2.4. Toz birikimleri Toza maruz alanlarda kullanlacak tehizat ve koruyucu sistemler yzeylerinde biriken tozlar tutumayacak ekilde tasarlanmaldr. Genelde toz birikmesi mmknse snrlanmaldr. Tehizat ve koruyucu sistemler kolayca temizlenebilmelidir. Tehizat paralarnn yzey scaklklar biriken tozun kzarma scaklnn olduka altnda tutulmaldr. Biriken tozun kalnl dikkate alnmal ve s oluumunu engellemek iin scakl snrlayacak tedbirler alnmaldr. 1.2.5. lave koruma aralar Belli tiplerde harici gerilmelere maruz kalabilecek tehizat ve koruyucu sistemler gerektiinde ilave koruma aralar ile tehiz edilmelidir. Tehizat, patlamaya kar korumay olumsuz ynde etkilemeden, ilgili gerilmelere dayanmaldr. 1.2.6. Emniyet akl Tehizat ve koruyucu sistemler patlamaya kar korumann bir parasn oluturan bir mahfaza ya da kilitli bir tayc kap iinde ise, bu muhafaza ya da tayc kap sadece zel bir ara ya da uygun koruma tedbirleri ile alabilmelidir. 105

1.2.7. Dier tehlikelere kar koruma Tehizat ve koruyucu sistemler: (a) Fiziksel yaralanmalara ve dorudan ve ya dolayl temas yoluyla ortaya kabilecek dier zararlar nleyebilecek (b) Eriilebilen paralarda tehlikeye yol aabilecek yzey scaklklarnn ya da radyasyonun olu mamasn salayacak (c) Tecrbe ile ortaya kan elektriksel olmayan tehlikeleri ortadan kaldracak (d) n grlebilen ar yk artlarnn tehlikeli durumlara yol amamasn salayacak ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. Tehizat ve koruyucu sistemler iin, bu paragrafta belirtilen riskler ksmen ya da tamamen dier Ynetmeliklerin kapsamnda olmas halinde, ynetmelikler uygulandnda bu Ynetmelik geerli olmayacak ya da geerlilii sona erecektir. 1.2.8. Tehizatn ar yklenmesi Tehizatn tehlikeli bir ekilde ar yklenmesi, ar akm kesicileri, scaklk snrlayclar, diferensiyel basn anahtarlar, debi metreler, zaman rleleri, ar hz monitrleri ve/veya benzer tipte izleme cihazlar gibi entegre lm, reglasyon ve koruma cihazlar ile tasarm aamasnda nlenmelidir. 1.2.9. Alevszmaz mahfaza sistemleri Bir mahfazann iine patlayc bir ortam oluturabilecek paralar yerletirilmesi halinde mahfazann , patlayc bir karmn dahili olarak patlamas srasnda oluan basnca dayanmasn salayacak tedbirler alnmaldr. Bu tip mahfazalar, i ksmdaki patlamay d ksmdaki patlayc ortama szdrmayacak ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 1.3. Muhtemel ve potensiyel ateleme (tututurma) kaynaklar 1.3.1. Farkl tutuma kaynaklarndan ortaya kan tehlikeler, kvlcm, alev, elektrik ark, yksek yzey scaklklar, akustik enerji, optik radyasyon, elektro manyetik dalga ve dier tutuma kaynaklar gibi muhtemel tutuma kaynaklar olumamaldr. 1.3.2. Statik elektrikten kaynaklanan tehlikeler, tehlikeli boalmalar (dearjlar), ortaya kabilecek elektrostatik ykler uygun tedbirlerle nlenmelidir. 1.3.3. Endksiyon elektrii ve kaak akmlardan kaynaklanan tehlikeler iletken tehizat paralarnda, tutuma yaratabilecek rnein tehlikeli korozyon, yzeylerin ar snmasna ya da kvlcmlara yol aabilecek endksiyon elektrii ve kaak akmlar nlenmelidir. 1.3.4. Ar snmadan kaynaklanan tehlikeler, rnein, dnerken ya da yabanc madde girmesiyle birbiri ile temas halinde malzeme ya da paralar arasndaki srtnme ya da arpmadan kaynaklanan ar snma mmknse tasarm aamasnda nlenmelidir. 1.3.5. Basn dengeleme (kompanzasyon) ilemlerinden kaynaklanan tehlikeler, tehizat ve koruyucu sistemler, kendilerinden kaynaklanan basn dengelemeleri tutumaya yol aabilecek ok dalgalar ya da basklar oluturmayacak ekilde tasarlanmal ya da entegre l, kumanda ve reglasyon cihazlar ile tehiz edilmelidir. 1.4. D etkenlerden kaynaklanan tehlikeler 1.4.1. Tehizat ve koruyucu sistemler, retici tarafndan belirlenen alma artlar dikkate alnarak, kendilerinden beklenen fonksiyonu deien ortam artlarnda ve yabanc d gerilimler, nem, titreim, kirlenme ve dier d etkenler mevcutken dahi tamamen emniyetli olarak yerine getirebilecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 1.4.2. Kullanlan tehizat paralar, tasarlanan mekanik ve sl gerilmelere uygun olmal ve mevcut veya ngrlebilen agresif maddelerin etkilerine dayanabilmelidir. 1.5. Emniyetle ilgili cihazlara ait artlar 1.5.1. Emniyet cihazlar alma iin gerekli l ya da kumanda cihazlarndan bamsz almaldr. Mmkn olduunca, bir emniyet cihaznn arzaland, tehlikeli bir durumun ortaya kma ihtimalinin ok dk olmasn salayacak uygun teknik aralarla yeterince hzl bir ekilde tespit edilmelidir. Elektrik devreleri iin arza durumunda emniyetli olma ilkesi genel olarak uygulanacaktr. Emniyetle ilgili anahtarlama genel olarak, ilgili kumanda devreleri, ara bir yazlm komutu olmadan, dorudan altrmaldr. 1.5.2. Bir emniyet cihaznn arzalanmas halinde tehizat ve/veya koruyucu sistemler mmknse emniyete alnacaktr. 1.5.3. Emniyet cihazlarnn acil durdurma kumandalar mmknse, sfrlama kilitleri ile tehiz edilmelidir. Yeni bir balatma komutu, normal normal almada yalnzca, sfrlama kilitleri sfrlandktan sonra devreye giribilir. 1.5.4. Kumanda ve ekran niteleri 106

Kumanda ve ekran niteleri kullanldnda, bunlar, patlama tehlikesi konusunda mmkn olan en st seviyede alma emniyeti salamak iin ergonomi ilkelerine uygun olarak tasarlanmaldr. 1.5.5. Patlamaya kar korumaya ait lme ilevine sahip cihazlarla ilgili artlar Patlayc ortamlarda kullanlan tehizat ile ilgili olduu kadaryla, lme ilevine sahip cihazlar ngrlen alma artlar ve zel kullanm artlarna dayanabilecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 1.5.6. Gerektiinde lme ilevine sahip cihazlarn gsterge deerleri doruluu ve hizmete uygunluu kontrol edilebilmelidir. 1.5.7. lme ilevine sahip cihazlarn tasarm zellikle tesisatn almas artlar ve lme sistemindeki olas sapmalar dikkate alnarak, alarm eii, kaydedilecek ortamlarn ve/veya tutuma snrlarnn yeterince dnda kalmasn salayan bir emniyet faktr iermelidir. 1.5.8. Yazlmdan kaynaklanan tehlikeler Yazlm kontroll tehizatn, koruyucu sistemlerin ve emniyet cihazlarnn tasarmnda, programdaki hatalardan kaynaklanan tehlikeler zel bir dikkat gsterilmelidir. 1.6. Sistemle ilgli emniyet artlarnn dahil edilmesi 1.6.1. Emniyeti azaltmamas kaydyla, istenen alma artlarndan sapma gsteren otomatik ilemler iinde yer alan tehizat ve koruyucu sistemleri durdurmak iin manuel durdurma mmkn olmaldr. 1.6.2. Acil durdurma sistemi alt zaman biriken enerji mmkn olduunca hzl ve emniyetli bir ekilde dalmal ya da bundan byle tehlike olumayacak ekilde izole edilmelidir. Bu, elektro kimyasal olarak depolanan enerji iin geerli deildir. 1.6.3. Enerji kesilmesinden kaynaklanan tehlikelere Tehizat ve koruyucu sistemlerin enerji kesilmesi durumunda ilave tehlikeler yaymas halinde bu tehlikeler tesisatn geri kalan blmnden bamsz olarak emniyetli alma durumunda tutulabilmelidir. 1.6.4. Balantlardan kaynaklanan tehlikeler Tehizat ve koruyucu sistemlerde uygun kablo ve boru delikleri bulunmaldr. Tehizat ve koruyucu sistemler dier tehizat ve koruyucu sistemlerle birlikte kullanlaca zaman ara yz emniyeti olmaldr. 1.6.5. Uyar cihazlarnn tehizatn bir paras olarak yerletirilmesi Tehizat ya da koruyucu sistemlerde patlayc ortamlarn olumasn izlemek iin uyar cihazlar bulunmas halinde, bunlarn uygun yerlere konmasn salayacak talimatlar verilmelidir. 2. TEHZATLA LGL LAVE ARTLAR 2.0.. I nolu tehizat grubu M1 kategorisindeki tehizatla ilgili artlar 2.0.1.1 Tehizat, tutuma kaynaklar tehizatla ilgili nadiren gerekleen olaylarda bile aktif hale gemeyecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. Tehizat aadaki koruma aralar ile tehiz edilmelidir: - Bir koruma aracnn arzalanmas halinde en azndan bamsz ikinci bir ara gerekli koruma seviyesini salar, veya - Birbirinden bamsz olarak iki arza kmas halinde gerekli koruma seviyesi salanr. Gerektiinde bu tehizat ilave koruma aralar ile tehiz edilmelidir. Bu kategorideki tehizatlar, patlayc ortam mevcut iken dahi alr durumda kalabilmeli, ortam tehlikeye drmemelidir. 2.0.1.2 Gerektiinde tehizat, iine toz girmeyecek ekilde imal edilmelidir. 2.0.1.3 Tehizat paralarnn yzey scaklklar , ngrlebilen hava/toz karmnn tutuma scaklnn yeterince altnda tutulmaldr. 2.0.1.4 Tehizat, tutumaya yol aabilecek, tehizat paralar yalnzca aktif deil iken ya da kendinden emniyetli durumdayken alabilecek ekilde tasarlanmaldr. Tehizat devre d braklamyor ise, retici tehizatn alan blmne bir uyar etiketi koymaldr. Gerekir ise tehizat ilave kilitleme tertibat ile donatlmaldr. 2.0.2 I nolu tehizat grubunun M2 kategorisindeki tehizat ile ilgili artlar 2.0.2.1 Tehizatta tutuma kaynaklarnn normal alma esnasnda zellikle kaba muamele ve deien ortam artlarndan kaynaklanan daha ar alma artlar altnda bile harekete gememesini salayan koruma aralar bulunmaldr. Patlayc bir ortamda tehizatn enerjisinin kesilmesi amalanr. 2.0.2.2 Tehizat ve tutumaya yol aabilecek tehizat paralar (flan, kapak gibi, aklklar), yalnzca aktif deil iken bir kilit sistemi ile alabilecek ekilde tasarlanmaldr. Tehizat devre d braklamyor ise, retici tehizatn alabilen blmesine bir uyar levhas koymaldr. 2.0.2.3 Tozdan kaynaklanan tehlikeler konusunda, M1 kategorisi ile ilgili artlar uygulanr. 2.1. II nolu tehizat grubunun 1 nolu kategorisindeki tehizat ile ilgili artlar 107

2.1.1. Gaz, buhar ya da buudan kaynaklanan patlayc ortamlar 2.1.1.1 Tehizat, tutuma kaynaklar tehizat ile ilgili nadir olaylarda bile (arza ve hatalar) harekete gemeyecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. Tehizat aadaki koruma aralar ile tehiz edilmelidir. - Bir koruma aracnn arzalanmas halinde en azndan bamsz ikinci bir ara gerekli koruma seviyesini salar veya - Bir birinden bamsz olarak iki arza kmas halinde gerekli koruma seviyesi salanr. 2.1.1.2 Isnabilecek yzeyleri sahip tehizat iin en azndan kararsz durumlarda dahi belirtilen maksimum yzey scaklnn almamasn salayacak tedbirler alnmaldr. Isnmadan ve kimyasal reaksiyonlardan kaynaklanan scaklk ykselmeleri de dikkate alnmaldr. 2.1.1.3 Tehizat, almas tutumaya yol aabilecek, tehizat paralar yalnzca aktif deil iken ya da yapsal emniyetli (kendinden emniyetli) durumdayken alabilecek ekilde tasarlanmaldr. Tehizat devre d brakmak mmkn deil ise, retici tehizatn alan blmne bir uyar etiketi koymaldr. Gerekirse tehizat uygun bir kilit sistemi ile tehiz edilmelidir. 2.1.2 Hava/toz karmlarndan kaynaklanan patlayc ortamlar 2.1.2.1 Tehizat, hava/toz karmlar, tehizatla ilgili nadir olaylarda bile tutumayacak ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. Tehizat aadaki koruma aralar ile tehiz edilmelidir: - Bir koruma aracnn arzalanmas halinde en azndan bamsz ikinci bir ara gerekli koruma seviyesini salar veya - Birbirinden bamsz olarak iki arza kmas halinde gerekli koruma seviyesi salanr. 2.1.2.2 Gerektiinde, tehizat, tozun tehizat iine ya da dna yalnzca zel olarak belirlenen noktalardan girip kabilecek ekilde tasarlanmaldr. Bu art kablo delikleri veya balant aklklar da yerine getirebilir. 2.1.2.3 Asl tozlarn tutumasnn nlemek iin, tehizat paralarnn yzey scaklklar ngrlen hava/toz karamlarnn tutuma scaklnn olduka altnda tutulmaldr. 2.1.2.4 Tehizat paralarnn emniyetli bir ekilde almas konusunda bu ekin madde 2.1.1.3n artlar geerlidir. 2.2. II nolu tehizat grubunun 2 nolu kategorisi ile ilgili artlar 2.2.1 Gaz, buhar ya da buudan kaynaklanan patlayc ortamlar 2.2.1.1 Tehizat, ska ortaya kan bozukluklar ve tehizat arzalarnda bile, normal olarak dikkate alnmas gereken tutuma kaynaklarn nleyecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 2.2.1.2 Tehizat paralar, retici tarafndan ngrlen normal durumlardan kaynaklanan tehlikelerde bile, belirtilen yzey scaklklar almayacak ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 2.2.1.3 Tehizat, tutuma kayna olabilecek tehizat paralar sadece aktif olmayan durumda ya da uygun merkezi kilit sistemleri ile alabilecek ekilde tasarlanmaldr. Tehizatn aktif olmayan duruma alnmas mmkn deil ise, retici tehizatn alan blmlerine bir uyar etiketi koymaldr. 2.2.2. Hava/toz karmndan kaynaklanan patlayc ortamlar 2.2.2.1 Tehizat, ska oluan bozulmalar ya da normal olarak dikkate alnmas gereken tehizat arzalarnda dahi hava/toz karmlarnn tutumas engellenecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 2.2.2.2 Yzey scaklklar konusunda bu ekin 2.1.2.3 geerlidir. 2.2.2.3 Toza kar koruma konusunda bu ekin 2.1.2.2si geerlidir. 2.2.2.4 Tehizat paralarnn emniyetli bir ekilde almas konusunda bu ekin madde 2.2.1.3 geerlidir. 2.3. II nolu tehiza grubunun 3 nolu kategorisi ile ilgili artlar 2.3.1 Gaz, buhar ya da buudan kaynaklanan patlayc ortamlar 2.3.1.1 Tehizat, normal alma srasnda ortaya kabilecek ngrlebilen tutuma kaynaklarnn tutumasn nleyecek ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 2.3.1.2 Yzey scaklklar amalanan alma artlarnda belirtilen maksimum yzey scaklklarn amamaldr. stisnai durumlardaki yksek scaklklara yalnzca reticinin zel ilave koruyucu tedbirler belirlemesi halinde izin verilebilir. 2.3.2 Hava/toz karmlarndan kaynaklanan patlayc ortamlar 2.3.2.1 Hava/toz karmlar, normal alma srasnda ngrlen tutuma kaynaklar tarafndan tututurulmayacak ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. 2.3.2.2 Yzey scaklklar konusunda bu ekin 2.1.2.3nc maddesi geerlidir. 2.3.2.3 Tehizat, kablo girileri ve balant paralar dahil, toz, tane boyutunu dikkate alarak, hava ile patlayc karm oluturmayacak ve tehizat iinde tehlikeli birikimler oluturmayacak ekilde imal edilmelidir. 3. KORUYUCU SSTEMLERLE LGL LAVE ARTLAR 3.0 Genel artlar 3.0.1 Koruyucu sistemler, patlama etkilerini yeterli emniyet seviyesine indirecek ekilde tasarlanmaldr. 3.0.2 Koruyucu sitemler, patlamalarn tehlikeli zincirleme reaksiyonlardan ya da sramalardan yaylmasn nleyecek ekilde ya da yeni balam patlamalar byk patlama haline gelmeyecek ekilde tasarlanmaldr. 108

3.0.3 Enerji kesilmesi durumunda koruyucu sistemler tehlikeli durumu engellemeye yetecek sreyle alabilecek kapasitelerini muhafaza etmelidir. 3.0.4 Koruyucu sistemler d mdahaleler nedeniyle arzalanmamaldr. 3.1 Planlama ve tasarm 3.1.1 Malzemelerin zellikleri Malzemelerin zellikleri konusunda planlama aamasnda dikkate alnacak maksimum basn ve scaklk, u alma artlar altnda oluan bir patlama srasnda beklenen basn ve alevin tahmin edilen snma etkisidir. 3.1.2 Patlamalara mukavemet gsterecek ya da tayacak ekilde tasarlanm koruyucu sistemler, retilen ok dalgalarna, sistem btnln kaybetmeden dayanabilmelidir. 3.1.3 Koruyucu sistemlere bal aksesuarlar beklenen patlama basncna, alma kapasitelerini kaybetmeden dayanabilmelidir. 3.1.4 evre tehizatndaki ve bal olan boru tesisatndaki basnlarn yol at reaksiyonlar koruyucu sistemlerin planlama ve tasarmnda dikkate alnmaldr. 3.1.5 Basn tahliye sistemleri koruyucu sistemlerin zerindeki gerilmelerin yapsal mukavemetini ama ihtimali varsa, tasarmda evredeki insanlar tehlikeye drmeyecek uygun basn tahliye tertibatlar dnlmelidir. 3.1.6 Patlamay bastrma sistemleri Patlamay bastrma sistemleri, bir olay vukuunda yeni balam bir patlamaya mmkn olan en erken aamada tepki verecek ve en etkili ekilde durduracak ekilde planlanmal ve tasarlanmaldr. 3.1.7 Patlama halinde ayrma sistemleri Yeni balam patlamalarda, tehizatn balantsn uygun tertibatlarla mmkn olan en hzl ekilde kesmek iin dnlm ayrma sistemleri i tutumann ilerlemesine kar salam kalacak ve alma artlar altnda mekanik mukavemetini koruyacak ekilde planlanmal ve tasarlanmaldr. 3.1.8 Koruyucu sistemler, emniyetli almayan tehizat paralara malzeme beslemesinin ve enerji giriinin kesilmesi ve paralarn durdurulmas iin uygun bir alarm eiine sahip bir devreye entegre edilebilmelidir.

EK III : AT TP NCELEMES MODL

1. Bu modl, bir Onaylanm Kuruluun retime ait bir numunenin bu ynetmeliin ilgili hkmlerini karladn tespit emekte izledii prosedrn bir blmn aklar. 2. AT tip incelemesi mracaat retici tarafndan setii Onaylanm Kurulua yaplmaldr. Bavuruda unlar bulunmaldr: reticinin ad ve adresi ile, mracaat yetkili temsilcisi tarafndan yaplmsa, ayrca onun ad ve adresi : - Ayn mracaatn baka bir Onaylanm Kurulua yaplmadna dair yazl bir beyan - Bu ekin 3.maddesinde belirtilen teknik dosya Bavuru sahibi, bavuru konusu retimi temsil eden ve bundan byle tip olarak anlacak olan bir numuneyi Onaylanm Kurulua verecektir. 3. Teknik dosya Teknik dosya, rnn bu ynetmeliin gereklerine uygunluunu ortaya koyacak ekilde hazrlanr. Teknik dosya, uygunluk deerlendirmesinin amac bakmndan gerekli olduu kadaryla rnn tasarm, retimi ve almasna ilikin bilgileri ve aadaki hususlar kapsar - Genel bir tip aklamas - Paralarn, aksamlarn, devrelerin, vs, tasarm ve imalat resimleri ile yerleim planlar - Sz konusu resim ve yerleim planlar ile rnn almasnn anlalmas iin gerekli tarif ve aklamalar - Tamamen veya ksmen uygulanan bu ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen standartlarn bir listesi ve sz konusu standartlarn uygulanmad durumlarda bu ynetmeliin asgari artlarn karlamak iin kullanlan zmlerin aklamalar - Yaplan tasarm hesaplamalarnn, incelemelerin, vs. sonular - Test raporlar 4. Onaylanm Kurulu (Notified Body) 4.1 Teknik dosyay inceleyecek, tipin teknik belgelere uygun olarak imal edildiini kontrol edecek ve bu ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen standartlarn ilgili hkmlerine gre tasarlanm olan eleri ve bu standartlarn ilgili hkmleri uygulanmadan tasarlanan paralar tespit edecektir. 4.2 Bu ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen standartlarn uygulanmad durumlarda, kullanlan zmlerin bu ynetmeliin asgari artlarn karlayp karlamadn kontrol etmek iin uygun incelemeleri ve gerekli testleri yapacak veya yaptracaktr. 4.3 retici ilgili standartlar uygulamaya karar verdii zaman, bunlarn gerekten uygulanp uygulanmadn kontrol etmek iin uygun inceleme ve gerekli testleri yapacak veya yaptracaktr. 109

4.4 Mracaat sahibi ile birlikte, inceleme ve gerekli testlerin nerede yaplacana karar verecektir. 5. Tipin bu ynetmeliin hkmlerini karlamas halinde, Onaylanm Kurulu bavuru sahibine bir AT tip inceleme belgesi verecektir. Bu belgede reticinin ad ve adresi, inceleme sonular ve onaylanm tipin tanmlanmasna ait gerekli bilgiler bulunacaktr. Teknik dosyann ilgili blmleri AT Tip nceleme Belgesine eklenecek ve bir nshas Onaylanm Kurulu tarafndan muhafaza edilecektir. AT Tip nceleme Belgesinin verilmesinin Onaylanm Kurulu tarafndan reddedilmesi halinde, Onaylanm Kurulu reddetme nedenlerini ayrntl bir ekilde reticiye yazl olarak bildirecektir. reticinin, bu bildirim tarihinden itibaren en ge otuz gn iersinde sz konusu Onaylanm Kuruluu grevlendiren Bakanla itiraz hakk sakldr. Bakanlk, bu ynetmelik kapsamnda yaplacak testler iin teknik gerekelerle daha fazla bir sreye ihtiya duyulmas halinde, itiraz bavurusundan itibaren en ge on be gn iersinde itiraz karara balar. 6. Bavuru sahibi, AT tip inceleme belgesi ile ilgili teknik belgeleri muhafaza eden Onaylanm Kurulua onaylanm tehizat ya da koruyucu sistemdeki tm deiiklikleri bildirecek ve bu deiiklikler, rnn asgari artlara uygunluunu ya da ngrlen kullanm artlarn etkileyebilecek yapda ise ayrca onaylanmas gerekecektir. Bu ilave onay, orijinal AT Tip nceleme Belgesine ek eklinde verilir. 7. Onaylanm Kuru verdii AT Tip nceleme Belgesine ve ek onaylar ile bunlarn geri ekilmesine ilikin yapt ilemler hakknda dier onaylanm kurulular bilgilendirir. 8. Dier onaylanm kurulu, AT tip inceleme belgelerini ve/veya ilavelerin kopyalarn bunlar veren onaylanm kurulutan temin edebilir. Belgelerin ekleri dier onaylanm kurulularn kullanmna ak tutulacaktr. 9. retici teknik belgelerle birlikte, AT tip inceleme belgelerinin ve ilavelerinin kopyalarn son tehizat ya da koruyucu sistemin imalinden sonra en az 10 yl muhafaza edecektir. retici veya yetkili temsilcisinin yurt iinde bulunmamas halinde, teknik belgeleri muhafaza ykmll rn piyasaya arz eden kiiye ait olacaktr.

EK IV : RETM KALTE GVENCES MODL

1. Bu modl, bu ekin madde 2de belirtilen ykmllkleri yerine getiren reticinin sz konusu rnn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe uygun olmasn ve bu ynetmeliin ilgili artlarn yerine getirmesini salayacak ve bunu beyan etmek iin izledii prosedr aklar. retici tehizatn bir parasna CE uygunluk iaretini ilitirecek ve bir uygunluk beyannamesi tanzim edecektir. CE uygunluk iaretinin yannda bu ekin madde 4de belirtilen, AT izlemesinden sorumlu Onaylanm Kuruluun tantm numaras bulunacaktr. 2. retici, bu ekin madde 3de belirtildii gibi, retim, son tehizat muayenesi ve testi iin onaylanm bir kalite sistemi uygulayacak ve bu ekin madde 4de belirtilen izlemeye tabi olacaktr. 3. Kalite sistemi 3.1 retici sz konusu tehizat iin, setii bir Onaylanm Kurulua kalite sisteminin deerlendirilmesi iin bavuruda bulunacaktr. Bavuruda aadakiler bulunacaktr - lgili rn kategorisi ile ilgili bilgiler - Kalite sistemi ile ilgili belgeler - Onaylanm tiple ilgili belgeler ve AT tip inceleme belgesi kopyas 3.2 Kalite sistemi, tehizatn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe ve Kalite sistemi, tehizatn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe ve Ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu salayacaktr retici tarafndan belirtilen tm e, art ve hkmler, yazl politika, prosedr ve talimatlar halinde sistematik ve sral bir ekilde belgelenecektir. Kalite sistem belgeleri kalite programlarnn, planlarnn, el kitaplarnn ve kaytlarnn tutarl bir ekilde yorumlanmasn salamaldr. Kalite sistem belgeleri zellikle, tehizat kalitesi konusunda, ynetim kademesinin kalite hedeflerinin ve organizasyon yapsnn, yetki ve sorumluluklarnn yeterli aklamasn iermelidir. - malat, kalite kontrol ve kalite gvence teknikleri, kullanlacak proses ve sistematik faaliyetler - malattan nce, imalat srasnda ve imalattan sonra yaplacak test ve incelemeler ve bunlarn ne sklkla yaplaca - Muayene raporlar ve test verileri, kalibrasyon verileri, ilgili personelin vasflar ile ilgili raporlar gibi kalite kaytlar - Gerekli tehizat kalitesine ulama ve kalite sisteminin etkili almasn izleme aralar 3.3 Onaylanm Kurulu, kalite sisteminin bu ekin madde 3.2de belirtilen artlar salayp salamadn deerlendirecektir. Onaylanm Kurulu ilgili uyumlatrlm standartlar uygulayan kalite sistemlerinin bu artlara uygun olduunu kabul edecektir. Denetim ekibinde ilgili tehizat teknolojisinin deerlendirilmesinde 110

deneyimli en az bir ye bulunacaktr. Deerlendirme ilemi reticinin tesislerinin denetim amacyla ziyaret edilmesini kapsayacaktr. Karar reticiye bildirilecektir. Bildirimde inceleme sonular ve geerli deerlendirme karar bulunacaktr. 3.4 retici onaylanan kalite sisteminden kaynaklanan ykmllkleri yerine getirmeyi ve sitemi yeterli ve verimli tutmay taahht edecektir. retici, kalite sistemini onaylayan Onaylanm Kurulua kalite sisteminde dnlen herhangi bir gelitirmeyi bildirecektir. Onaylanm Kurulu ngrlen deiiklikleri deerlendirecek ve deitirilen kalite sisteminin bu ekin madde 3.3de belirtilen artlar kapsayp kapsamadna ya da tekrar deerlendirme gerekip gerekmediine karar verecektir. Onaylanm Kurulu kararn reticiye bildirecektir. Bildirimde, inceleme sonular ve gerekeli deerlendirme karar bulunacaktr. 4. Onaylanm Kuruluun sorumluluunda gzetim 4.1 Gzetimin amac reticinin onaylanm kalite sisteminden kaynaklanan ykmllkleri yerine getirmesini salamaktr. 4.2 retici denetim amacyla Onaylanm Kuruluun imalat, muayene, test ve depolama tesislerine girmesine izin verecek ve gerekli tm bilgileri ve zellikle de muayene raporlar ve metin bilgileri , kalibrasyon verileri, ilgili personelin vasflar ile ilgili raporlar gibi kalite kaytlarndan oluan kalite sistem belgelerini verecektir. 4.3 Onaylanm Kurulu reticinin kalite sistemini muhafaza etmesini ve uygulamasn salamak iin periyodik denetimler yapacak ve denetim raporunu reticiye verecektir. 4.4 Ayrca Onaylanm Kurulu reticiye beklenmedik ziyaretler dzenleyebilir. Bu ziyaretlerde Onaylanm Kurulu gerekirse, kalite sisteminin dzgn ileyip ilemediini kontrol etmek iin testler yapabilir ya da yaptrabilir. Onaylanm Kurulu reticiye ziyaret raporu ve herhangi bir test yapm ise test raporu verecektir. 5. retici son tehizat paras retildikten sonra en az 10 yl sreyle aadakileri ulusal makamlara ak tutaaktr. - Bu ekin madde 3.1in ikinci paragrafnda belirtilen belgeler - Bu ekin madde 3.4n ikinci paragrafnda belirtilen gelitirmeler - Bu ekin madde 3.4 son paragraf, bu ekin madde 4.3 ve madde 4.4 de belirtilen, Onaylanm Kuruluun verdii karar ve raporlar 6. Her Onaylanm Kurulu verilen ya da geri alnan kalite sistem onaylar ile ilgili bilgileri dier Onaylanm Kurululara gnderecektir.

EK V : RN DORULAMA MODL
1. Bu modl reticinin bu ekin madde 3 hkmlerine tabi tehizatn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe uygun olduunu ve ynetmeliin ilgili artlarn yerine getirdiini kontrol etmek iin izledii prosedre aktr. 2. retici imalat ileminin tehizatn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe ve Ynetmeliin ilgili artlarna uygun olmasn salamak iin gerekli tm tedbirleri alacaktr. 3. Onaylanm Kurulu, bu ekin madde 4de belirtildii ekilde her rn test ve muayene ederek bu ynetmeliin 2.nci maddesinin 2.nci fkrasnda belirtilen tehizatn, koruyucu sistemin ya da cihazn ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu kontrol etmek iin uygun inceleme ve testleri yapacaktr. retici uygunluk beyannn bir kopyasn son tehizat paras imal edildikten sonra en az 10 yl sreyle muhafaza edecektir. 4. Her tehizat parasnn incelenmesi ve test yoluyla dorulama 4.1 AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe ve ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu kontrol etmek iin, tam tehizat mstakil olarak incelenecek ve bu ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen ilgili standartlarda yer alan uygun testler yaplacaktr. 4.2 Onaylanm Kurulu her onaylanm tehizat parasna tantm numarasn ilitirecek veya ilitirilmesini salayacak ve yaplan testlere uygunluk belgesi tanzim edecektir. 4.3 retici, Onaylanm Kuruluun uygunluk belgesini talep edildiinde verebilmesini salayacaktr.

EK VI : TPE UYGUNLUK MODL

1. Bu modl, prosedrn, reticinin sz konusu tehizatn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe uygun olmasn ve ynetmeliin ilgili artlarn karlamasn salamak ve bunu beyan etmek iin izledii blm aklar. retici, CE uygunluk iaretini her tehizat parasna ilitirecek ve bir uygunluk bildirimi tanzim edecektir. 2. retici, imalat ileminin imal edilen tehizatn yada koruyucu sistemlerin AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe ve ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu salamas iin gerekli tm tedbirleri alacaktr.

111

3. retici, uygunluk bildiriminin bir kopyasn son tehizat paras imal edildikten sonra en az 10 yl sreyle muhafaza edecektir. Ne reticinin ne de yetkili temsilcisinin yurt iinde yerleik olmamas durumunda, teknik belgeleri muhafaza etmeye ykmll, tehizat ya da koruyucu sistemi piyasaya arz eden kiiye ait olacaktr. mal edilen her tehizat paras iin, rnn patlamaya kar koruma ynleri ile ilgili testler retici tarafndan ya da onun adna yaplacaktr. Testler reticinin setii bir Onaylanm Kuruluun sorumluluunda yaplacaktr. retici Onaylanm Kuruluun sorumluluunda, imal ilemi srasnda Onaylanm Kuruluun tantm numarasn ilitirecektir.

EK VII : RN KALTE GVENCE MODL

1. Bu modl, bu ekin madde 2deki ykmllkleri yerine getiren reticinin tehizatn AT tip inceleme belgesinde belirtilen tipe uygun olmasn salamak ve bu uygunluu beyan etmek iin izledii prosedr aklar. retici her bir rne CE uygunluk iareti ilitirecek ve bir uygunluk bildirimi tanzim edecektir. CE uygunluk iareti ile birlikte bu ekin madde 4de belirtilen, gzetimden sorumlu Onaylanm Kuruluun tantm numaras da bulunacaktr. 2. retici bu ekin madde 3nde belirtildii ekilde, tehizatn son muayene ve testi iin onaylanm bir kalite sistemi uygulayacak ve bu ekin madde 4de belirtilen gzetime tabi olacaktr. 3. Kalite sistemi 3.1 retici, tehizat ve koruyucu sistemler iin seecei bir Onaylanm Kurulua kalite sisteminin deerlendirilmesi bavurusunda bulunacaktr. Bavuruda unlar bulunacaktr: - ngrlen rn kategorileri ile ilgili tm bilgiler - Kalite sistemi ile ilgili belgeler - Onaylanm tip ile ilgili teknik belgeler ve AT tip inceleme belgesinin bir kopyas 3.2 Ynetmeliin ilgili artlarna uygunluu kontrol etmek iin, kalite sistemi dahilinde her tehizat paras incelenerek, bu ynetmeliin 6.nc maddesinde standartlarda yer alan uygun tesisler ya da bunlarn edeeri testler yaplacaktr. retici tarafndan kabul edilen tm e, art ve hkmler yazl politika, prosedr ve evraklar halinde sistematik ve sral bir ekilde belgelenecektir. Bu kalite sistem belgeleri kalite programlar, planlar, el kitaplar ve kaytlarnn tutarl bir ekilde yorumlanmasna izin vermelidir. Bu belgelerde zellikle aadakilerin yeterli bir aklamas bulunmaldr : - Kalite hedefleri ve organizasyon yaps, ynetim kademesinin rn kalitesi konusundaki yetki ve sorumluluklar - malattan sonra yaplacak test ve muayeneler - Kalite sisteminin etkili ileyiinin izlenmesine ynelik aralar - Muayene raporlar ve test verileri, kalibrasyon verileri, ilgili personelin vasflar ile ilgili raporlar gibi kalite kaytlar 3.3 Onaylanm Kurulu kalite sisteminin bu ekin madde 3.2de belirtilen artlar salayp salamadn deerlendirecektir. Onaylanm Kurulu ilgili uyumlatrlm standartlar uygulayan kalite sistemlerinin bu artlara uygun olduunu kabul edecektir. Denetim ekibinde ilgili tehizat teknolojisinin deerlendirilmesinde deneyimli en az bir ye bulunacaktr. Deerlendirme ilemi reticinin tesislerinin denetim amacyla ziyaret edilmesini kapsayacaktr. Karar reticiye bildirilecektir. Bildirimde, inceleme sonular ve gerekeli deerlendirme karar bulunacaktr. 3.4 retici, onaylanan kalite sisteminden kaynaklanan ykmllkleri yerine getirmeyi ve sistemi yeterli ve verimli tutmay taahht edecektir. retici kalite sisteminin onaylayan Onaylanm Kurulua kalite sisteminde dnlen herhangi bir gelitirmeyi bildirecektir. Onaylanm Kurulu ngrlen deiiklikleri deerlendirecek ve deitirilen kalite sisteminin bu ekin madde 3.2de belirtilen artlar karlayp karlamayacana ya da tekrar deerlendirme gerekip gerekmediine karar verecektir. Onaylanm Kurulu kararn reticiye bildirecektir. Bildirimde, inceleme sonular ve gerekeli deerlendirme karar bulunacaktr. 4. Onaylanm Kuruluun sorumluluunda gzetim 4.1 Gzetimin amac reticinin onaylanm kalite sisteminden kaynaklanan ykmllkleri yerine getirmesini salamaktr. 4.2 retici denetim amacyla Onaylanm Kuruluun imalat, muayene, test ve depolama tesislerine girmesine izin verecek ve gerekli tm bilgileri ve zellikle de muayene raporlar ve metin bilgileri , kalibrasyon 112

verileri, ilgili personelin vasflar ile ilgili raporlar gibi kalite kaytlarndan oluan kalite sistem belgelerini verecektir. 4.3 Onaylanm Kurulu reticinin kalite sistemini muhafaza etmesini ve uygulamasn salamak iin periyodik denetimler yapacak ve denetim raporunu reticiye verecektir. 4.4 Ayrca Onaylanm Kurulu reticiye beklenmedik ziyaretler dzenleyebilir. Bu ziyaretlerde Onaylanm Kurulu gerekirse, kalite sisteminin dzgn ileyip ilemediini kontrol etmek iin testler yapabilir ya da yaptrabilir. Onaylanm Kurulu reticiye ziyaret raporu ve herhangi bir test yapm ise test raporu verecektir. 5. retici son tehizat paras retildikten sonra en az 10 yl sreyle aadakileri ulusal makamlara ak tutaaktr. - Bu ekin madde 3.1in ikinci paragrafnda belirtilen belgeler - Bu ekin madde 3.4n ikinci paragrafnda belirtilen gelitirmeler - Bu ekin madde 3.4 son paragraf, bu ekin madde 4.3 ve madde 4.4 de belirtilen, Onaylanm Kuruluun verdii karar ve raporlar 6. Her Onaylanm Kurulu verilen ya da geri alnan kalite sistem onaylar ile ilgili bilgileri dier Onaylanm Kurululara gnderecektir.

EK VIII : RETM KONTROL MODL

1. Bu modl bu ekin madde 2de belirtilen ykmllkleri yerine getiren retici tehizatn bu ynetmeliin ilgili artlarn karlamasn salamak ve bu artlar karladn bildirmek iin izledii prosedr aklar. retici CE uygunluk iaretini her tehizat parasna ilitirecik ve bir uygunluk beyan tanzim edecektir. 2. retici bu ekin madde 3de aklanan teknik belgeleri dzenleyecek ve bu belgeleri, son tehizat paras retildikten sonra en az 10 yl sreyle ulusal mercilerin denetimine ak tutacaktr. Hem reticinin ve hem de yetkili temsilcisinin yurt iinde yerleik olmamas halinde teknik belgeleri muhafaza etme ykmyy tehizat piyasaya arz eden kiiye ait olacaktr. 3. Teknik belgeler tehizatn ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu salayacaktr. Bu belgelerde deerlendirme iin gerekli olduu lde rnn tasarm, imalat ve almasn kapsayacaktr. Teknik belgelerde aadakiler bulunacaktr: - Tehizatn genel bir aklamas - Kavramsal tasarm ve imalat resimleri, aksam, alt montaj ve devre emalar, vs. - Sz konusu resim ve emalarn ve tehizatn almasnn aklamalar - Ksmen ya da tamamen uygulanan standartlarn listesi ve standartlarn uygulanmad durumlarda ynetmeliin emniyet hususlarn salamak iin uygulanan zm yollarnn aklamas - Yaplan hesaplama ve inceleme, vs, sonular - Test raporlar 4. retici uygunluk bildiriminin bir kopyasnn teknik belgelerle birlikte muhafaza edecektir. 5. retici, imalat ileminin imal edilen rnn Blm 2de belirtilen teknik belgelere ve Ynetmeliin bu tehizat ile ilgili artlara uygun olmasn salamas iin gerekli tm tedbirleri alacaktr.

EK IX : BRM DORULAMA MODL

1. Bu modl reticinin bu ekin madde 2de belirtilen belgeyi alan tehizatn ya da koruyucu sistemin Ynetmeliin ilgili artlarna uygun olmasn salamak ve bu uygunluu beyan etmek iin izledii prosedr aklar. retici tehizat ya da koruyucu sisteme CE uygunluk iaretini ilitirecek ve bir uygunluk bildirimi tanzim edecektir. 2. Onaylanm Kurulu, Ynetmeliin ilgili artlarna uygunluunu kontrol etmek iin, her bir tehizat ya da koruyucu sistemi inceleyecek ve bu Ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen ilgili standartlarda yer alan uygun testleri ya da bunlarn edeeri olan testleri yapacaktr. Onaylanm Kurulu, onaylanm tehizat ya da koruyucu sisteme kendi tantm numarasn ilitirecek ya da ilitirilmesini salayacak ve yaplan testlerle ilgili bir uygunluk belgesi tanzim edecektir. 3. Teknik belgelerin amac Ynetmeliin artlarna uygunluun deerlendirilmesini ve tehizat ya da koruyucu sistemin tasarm, imalat ve almasnn anlalmasnn salamaktr. Bu belgelerde aadakiler bulunacaktr rnn genel bir aklamas Kavramsal tasarm ve imalat resimleri ve paralarn, alt montajlarn ve devrelerin, vs. yerleim planlar 113

Sz konusu resimlerin yerleim planlarnn ve tehizat yada koruyucu sistemin almasnn anlalmas iin gerekli aklamalar Bu ynetmeliin 6.nc maddesinde belirtilen, ksmen ya da tamamen uygulanan standartlarn bir listesi ve 6.nc maddede standartlarn uygulanmad durumlarda Ynetmeliin asgari artlarn salamak iin uygulanan zm yollarnn aklamas Yaplan hesaplama ve inceleme, vs, sonular Test raporlar

EK X
A. CE uygunluk iareti aadaki ekilde CE harflerinden oluacaktr. aret kltlr ya da byltlrse, lekli resimde verilen oranlara uyulmaldr. CE uygunluk iaretinin eitli bileenleri 5 mmden az olmamak zere hemen hemen ayn dey boyutta olmaldr. Kk lekli tehizat koruyucu sistem ya da cihazlar iin bu asgari boyuttan vazgeilebilir. B. AT Uygunluk beyan ierii AT uygunluk beyannda aadakiler bulunmaldr - retici ya da yetkili temsilcisinin ad ya da tantc iareti ve adresi - Bu ynetmeliin 2.nci maddesinin ikinci fkrasnda belirtilen tehizat, koruyucu sistem ya da cihazn aklamas - Bu ynetmeliin 2.nci maddesinin ikinci fkrasnda belirtilen tehizat, koruyucu sistem ya da cihazn yerine getirdii ilgili tm hkmler - Uygun olduunda Onaylanm Kuruluun ad, tantm numaras ve adresi ile AT tip inceleme belgesinin numaras - Uygun olduunda, uyumlatrlm standartlara yaplan atflar - Uygun olduunda, kullanlan standart ve teknik artnameler - Uygun olduunda, uygulanan dier Ynetmeliklere yaplan atflar - retici ya da yetkili temsilcisi adna imza yetkili ahsn kimlik tespiti

EK XI : ONAYLANMI KURULULARIN TESPTNDE DKKATE ALINACAK ASGAR KRTERLER

1. Kurulu, kuruyuun yneticisi ve doruluma testlerinin yaplmasndan sorumlu personeli, test ettikler bu Ynetmelik kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ya da cihazlarn reticisi, satcs ya da bunlardan birinin yetkili temsilcisi olmayacaktr. Test ettikleri bu ynetmelik kapsamndaki tehizat, koruyucu sistem ya da cihazlarn tasarmnda, imalinde, pazarlanmasnda ya da bakmnda dorudan ya da yetkili temsilci olarak yer almayacaktr. Bu hkm,retici ile kurulu arasnda bilgi al veriini engellemez. 2. Kurulu ve test personeli dorulama testlerini en yksek mesleki drstlk iinde yapacak ve zellikle mali olmak zere, kontrol sonular zerinde kar olan kii yada kii gruplarndan gelebilecek, test sonularn etkileyebilecek tm bask ve etkiden uzak olacaktr. 3. Kurulu, dorulama ile ilgili idari ve teknik grevleri laykyla yerine getirebilmesi iin gerekli personel ve imkanlar bulundurmaldr. Kurulu, ayn zamanda zel bir dorulama iin gerekli tehizata da ulaabilmelidir 4. Testten sorumlu personel; 114

Uygun teknik ve mesleki eitime sahip olacaktr Yapacaklar testlerin artlar konusunda yeterli bilgiye ve bu testler konusunda yeterli deneyime sahip olacaklardr - Testlerin yapldn belgelemek iin gerekli belge, kayt ve raporlar hazrlayabileceklerdir 5. nceleme yapan personelin tarafszl garanti edilecektir. Personelin liyakati yaplan test sayasna ya da bu testlerin sonularna bal olmayacaktr. 6. Sorumluluk sigortas, ulusal yasalara gre Devletin sorumluluunda olmadka ya da Devlet testlerden dorudan sorumlu olmadka, kurulu tarafndan yaplacaktr. 7. Kuruyu personeli, bu Ynetmelik kapsamndaki ya da bu Ynetmeliin uygulanmasn salayan bir ulusal yasa hkm kapsamndaki grevlerini yaparken elde ettikleri tm bilgiler iin mesleki gizlilik ilkesine sk skya bal olacaktr (faaliyetlerin gerekletirildii lkenin yetkili idari makamlar nnde bilgi verilmesi hari). -

EK 07 : ATEX 137 DIRECTIVE 99/9

PATLAYICI ORTAMLARIN TEHLKELERNDEN ALIANLARIN KORUNMASI HAKKINDA

YNETMELK
* 26 Aralk 2003 tarih ve 25328 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr BRNC BLM : Ama, Kapsam, Hukuki Dayanak, Tanmlar Ama Madde 1 Bu Ynetmeliin amac, iyerlerinde oluabilecek patlayc ortamlarn tehlikelerinden alanlarn salk ve gvenliini korumak iin alnmas gerekli nlemleri belirlemektir. Kapsam Madde 2 Bu Ynetmelik, 22/5/2003 tarihli ve 4857 sayl Kanunu kapsamna giren ve patlayc ortam olumas ihtimali bulunan iyerlerini kapsar. Ancak; a) Hastalara tbbi tedavi uygulamak iin ayrlan yerler ve tbbi tedavi uygulanmas, b) 01/4/2002 tarihli ve 24713 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Gaz Yakan Cihazlara Dair Ynetmelik kapsamnda yer alan cihazlarn kullanlmas, c) Patlayc maddelerin ve kimyasal olarak kararsz halde bulunan maddelerin retimi, ilemlerden gemesi, kullanm, depolanmas ve nakledilmesi, d) Sondaj yntemiyle maden karma ileri ile yeralt ve yerst maden karma ileri, e) Uluslararas antlamalarn kapsamnda bulunan kara, hava ve su yolu tama aralarnn kullanlmas, bu Ynetmelik kapsam dndadr. Patlayc ortam oluabilecek yerlerde kullanlacak her trl tama arac Ynetmelik kapsamndadr. Bu Ynetmelikte belirtilen daha sk ve zel nlemler sakl kalmak kayd ile, 4 nc maddede tanmlanan patlayc ortam olumas ihtimali bulunan iyerlerinde, Sal ve Gvenlii Ynetmelii hkmleri ve ilgili dier Ynetmeliklerin hkmleri de uygulanr. Dayanak , Madde 3 Bu Ynetmelik 4857 sayl Kanununun 78 inci maddesine gre dzenlenmitir. Tanmlar, Madde 4 Bu Ynetmeliin amac asndan; a) Patlayc ortam : Yanc maddelerin gaz, buhar, sis ve tozlarnn atmosferik artlar altnda hava ile oluturduu ve herhangi bir tututurucu kaynakla temasnda tmyle yanabilen karmdr. b) Normal alma artlar : Bir tesisin tasarmlanan ama dorultusunda, l ve deerlerde altrlmasdr. KNC BLM : verenin Ykmllkleri Patlamalarn nlenmesi ve Patlamadan Korunma

115

Madde 5 Patlamalarn nlenmesi ve bunlardan korunmay salamak amacyla iveren, aada belirtilen temel ilkelere ve verilen ncelik srasna uyarak, yaplan ilemlerin doasna uygun olan teknik ve organizasyona ynelik nlemleri alacaktr: a) Patlayc ortam olumasn nlemek, b) Yaplan ilemlerin doas gerei patlayc ortam olumasnn nlenmesi mmkn deilse patlayc ortamn tutumasn nlemek, c) ilerin salk ve gvenliklerini salayacak ekilde patlamann zararl etkilerini azaltacak nlemleri almak. Bu nlemler, gerektiinde patlamann yaylmasn nleyecek tedbirlerle birlikte alnacaktr. Alnan bu tedbirler dzenli aralklarla ve iyerindeki nemli deiikliklerden sonra yeniden gzden geirilecektir. Patlama Riskinin Deerlendirilmesi Madde 6 veren, Sal ve Gvenlii Ynetmeliinde belirtildii ekilde iyerinde risk deerlendirmesi yaparken patlayc ortamdan kaynaklanan zel risklerin deerlendirmesinde aadaki hususlar da dikkate alacaktr: a) Patlayc ortam oluma ihtimali ve bu ortamn kalcl, b) Statik elektrik de dahil tututurucu kaynaklarn bulunma, aktif ve etkili hale gelme ihtimalleri, c) yerinde bulunan tesis, kullanlan maddeler, prosesler ile bunlarn muhtemel karlkl etkileimleri, d) Olabilecek patlamann etkisinin bykl. Patlama riski, patlayc ortamlarn oluabilecei yerlere ak olan veya alabilen dier yerler de dikkate alnarak bir btn olarak deerlendirilecektir yerinin Gvenli Hale Getirilmesi Madde 7 Risk deerlendirmesinin temel ilkelerine ve bu Ynetmeliin 5 inci maddesinde belirtilen hususlara uygun olarak alanlarn salk ve gvenliini korumak iin iveren: a) ilerin ve dier kiilerin salk ve gvenlii iin tehlikeli patlayc ortam oluma ihtimali olan yerlerde gvenli alma artlarn salayacak, b) ilerin salk ve gvenlii iin tehlikeli patlayc ortam oluma ihtimali olan yerlerde, yaplan risk deerlendirmesi sonucuna gre alma sresince uygun teknik yntemlerle bu ksmlarn gzetim altnda tutulmasn salayacaktr. Koordinasyon Grevi Madde 8 Bir iyerinde birden fazla iverene ait alan bulunmas durumunda, her iveren kendi kontrol alanna giren tm hususlardan sorumlu olacaktr. verenlerin, Kanunu ve Sal ve Gvenlii Ynetmeliinde belirtilen sorumluluklar sakl kalmak kayd ile yasal olarak iyerinin tmnden sorumlu olan iveren, bu Ynetmeliin 10 uncu maddesinde belirtilen Patlamadan Korunma Dokmannda ngrlen, alanlarn salk ve gvenlikleri ile ilgili nlemlerin belirlenmesi ve uygulanmasn koordine edecektir. Patlayc Ortam Oluabilecek Yerlerin Snflandrlmas Madde 9 veren; a) Patlayc ortam olumas ihtimali olan yerleri Ek-Ide belirtildii ekilde snflandracak, b) Yukarda (a) fkrasna gre snflandrlm olan blgelerde Ek-IIde verilen asgari gereklerin uygulanmasn salayacak ve c) ilerin salk ve gvenliini tehlikeye atabilecek miktarda patlayc ortam oluabilecek yerlerin giriine Ek-IIIde verilen iaretleri koyacaktr. Patlamadan Korunma Dokman Madde 10 veren, bu Ynetmeliin 6 nc maddesinde belirtilen ykmlln yerine getirirken, aada belirtilen ve bundan sonra Patlamadan Korunma Dokman olarak anlacak belgeleri hazrlayacaktr. Patlamadan Korunma Dokmannda, zellikle; a) Patlama riskinin belirlendii ve deerlendirildii, b) Bu Ynetmelikte belirlenen ykmllklerin yerine getirilmesi iin alnacak nlemler, c) yerinde Ek-Ie gre snflandrlm yerler, d) Ek-IIde verilen asgari gereklerin uygulanaca yerler, e) alma yerleri ile uyar cihazlar da dahil i ekipmannn tasarm, iletilmesi, kontrol ve bakmnn gvenlik kurallarna uygun olarak saland, f) yerinde kullanlan tm ekipmann Ekipmanlarnn Kullanmnda Salk ve Gvenlik artlar Ynetmelii ne uygun olduu, hususlar yazl olarak yer alacaktr.

116

Patlamadan korunma dokman, iin balamasndan nce hazrlanacak ve iyerinde, i ekipmannda veya organizasyonunda nemli deiiklik, genileme veya tadilat yapldnda yeniden gzden geirilerek gncelletirilecektir. veren, yrrlkteki mevzuata gre hazrlad patlama risk deerlendirmesini, dokmanlar ve benzeri dier raporlar birlikte ele alabilir. yerleri ve Ekipmanlar in zel Gerekler Madde 11 Patlayc ortam oluma ihtimali bulunan iyerlerinde, iverenler aada belirtilen hususlara uymakla ykmldr: a) Patlayc ortam oluma ihtimali bulunan yerlerde, bu Ynetmeliin yaymland tarihte kullanlmakta olan veya kullanma hazr olan i ekipmanlar, 30/6/2006 tarihine kadar Ek-II Ada belirtilen asgari gerekleri karlamak zorundadr. b) Patlayc ortam oluma ihtimali bulunan yerlerde kullanlmak zere bu Ynetmeliin yaymland tarihten sonra yeni alnacak i ekipmanlar, 30/6/2006 tarihine kadar Ek-II A ve Ek-II Bde verilen asgari gerekleri karlayacaktr. c) Patlayc ortam oluabilecek ksmlar bulunan ve 30/6/2006 tarihinden sonra alacak iyerleri ise bu Ynetmelikte belirtilen artlara uygun olarak kurulacaktr. d) Patlayc ortam oluabilecek ksmlar bulunan ve 30/6/2006 tarihinden nce alm olan iyerleri, bu Ynetmeliin yaymland tarihten itibaren en ge yl iinde bu Ynetmelik hkmlerine tam olarak uygun hale getirilecektir. Patlayc ortam oluabilecek ksmlar bulunan iyerlerinde 30/6/2006 tarihinden sonra herhangi bir deiiklik, eklenti veya tadilat yapldnda, iveren bu Ynetmelik hkmlerine tam olarak uyulmasn salayacaktr. NC BLM : Son Hkmler lgili Avrupa Birlii Mevzuat Madde 12 Bu Ynetmelik 16/12/1999 tarihli ve 1999/92/EC sayl Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifi esas alnarak hazrlanmtr. Yrrlk , Madde 13 Bu Ynetmelik yaym tarihinde yrrle girer. Yrtme , Madde 14 Bu Ynetmelik hkmlerini alma ve Sosyal Gvenlik Bakan yrtr.

EK I PATLAYICI ORTAM OLUABLECEK YERLERN SINIFLANDIRILMASI

Ynetmeliin 5, 6, 9 ve 10 uncu maddelerine gre nlem alnmas gereken yerlerde aada belirtilen snflandrma sistemi uygulanacaktr. 1 Patlayc Ortam Oluabilecek Yerler alanlarn salk ve gvenliini korumak iin zel nlem alnmasn gerektirecek miktarda patlayc karm oluabilecek yerler, bu Ynetmelie gre tehlikeli kabul edilecektir. alanlarn salk ve gvenliini korumak iin zel nlem alnmasn gerektirecek miktarda patlayc karm olumas ihtimali bulunmayan yerler bu Ynetmelie gre tehlikesiz kabul edilecektir. Parlayc ve/veya yanc maddelerin hava ile yaptklar karmlarn, bamsz olarak bir patlama meydana getirmeyecekleri yaplacak aratrmalarla kantlanmadka, bu maddeler patlayc ortam oluturabilecek maddeler olarak kabul edilecektir. 2 Tehlikeli yerlerin snflandrlmas Tehlikeli yerler, patlayc ortam oluma skl ve bu ortamn devam etme sresi esas alnarak, blgeler halinde snflandrlr. Ek-2 A ya gre alnacak nlemler, yaplan bu snflandrmaya gre belirlenir. Blge 0 Gaz, buhar ve sis halindeki parlayc maddelerin hava ile karmndan oluan patlayc ortamn srekli olarak veya uzun sre ya da sk sk olutuu yerler. Blge 1

117

Gaz, buhar ve sis halindeki parlayc maddelerin hava ile karmndan oluan patlayc ortamn normal alma koullarnda ara sra meydana gelme ihtimali olan yerler. Blge 2 Gaz, buhar ve sis halindeki parlayc maddelerin hava ile kararak normal alma koullarnda patlayc ortam oluturma ihtimali olmayan yerler ya da byle bir ihtimal olsa bile patlayc ortamn ok ksa bir sre iin kalc olduu yerler. Blge 20 Havada bulut halinde bulunan yanc tozlarn, srekli olarak veya uzun sreli ya da sk sk patlayc ortam oluabilecek yerler. Blge 21 Normal alma koullarnda, havada bulut halinde bulunan yanc tozlarn ara sra patlayc ortam oluturabilecei yerler. Blge 22 Normal alma koullarnda, havada bulut halinde yanc tozlarn patlayc ortam oluturma ihtimali bulunmayan ancak byle bir ihtimal olsa bile bunun yalnzca ok ksa bir sre iin geerli olduu yerler. Not: Tabaka veya yn halinde yanc tozlarn bulunduu yerler de, patlayc ortam oluturabilecek dier bir kaynak olarak dikkate alnmaldr.

EK II A ALIANLARIN SALIK VE GVENLKLERNN PATLAYICI ORTAM RSKLERNDEN

KORUNMASI N ASGAR GEREKLER Bu ekte belirtilen gerekler; a) yerlerinin, i ekipmannn, kullanlan maddelerin veya yrtlen faaliyetin yapsndan kaynaklanan patlayc ortam riski bulunan ve Ek-1e gre tehlikeli snfna giren yerlere, b) Tehlikeli yerlerde bulunan ekipmann gvenli bir ekilde almas iin gerekli olan veya bu ekipmanlarn gvenli almasna yardmc olan ancak kendisi tehlikeli blgede bulunmayan ekipmanlara, uygulanacaktr. 1. Organizasyon nlemleri 1.1. alanlarn Eitimi veren, patlayc ortam oluabilen yerlerde alanlara, patlamadan korunma konusunda yeterli ve uygun eitimi salayacaktr. 1.2. Yazl Talimatlar ve alma zni Patlamadan Korunma Dokmannda gerekli grlmesi halinde; a) Tehlikeli yerlerdeki alma, iverence dzenlenen yazl talimatlara uygun yaplacaktr. b) Gerek tehlikeli ilerin yaplmasnda, gerekse baka almalar etkileyerek tehlikeye neden olabilecek dier ilerin yaplmasnda, bir alma zni sistemi uygulanacaktr. alma izni, bu konuda yetkili ve sorumlu olan bir kii tarafndan ie balamadan nce yazl olarak verilecektir. 2. Patlamadan Korunma nlemleri 2.1. Patlama tehlikesine neden olabilecek parlayc gazlar, buharlar, sisler veya yanc tozlarn isteyerek veya istemeyerek ortaya kmas halinde, bunlarn gvenli bir yere uygun ekilde ynlendirilmesi veya uzaklatrlmas salanacak, bunun yaplmas pratik olarak mmkn deilse yaylmalarn nleyecek baka uygun nlemler alnacaktr. 2.2. Eer patlayc ortam birka eit parlayc ve/veya yanc gazlar, buharlar, sisler veya tozlardan oluuyorsa, alnacak koruyucu nlem en yksek riske uygun olacaktr. 2.3. zellikle, alanlarn ve alma ortamnn statik elektrik taycs veya reticisi olabilecei durumlarda, bu Ynetmeliin 5inci maddesinde belirtilen tututurma tehlikesinin nlenmesinde, statik elektrik boalmalar da dikkate alnacaktr. Patlayc ortam tututurabilen statik elektrik oluumunu nlemek iin alanlara uygun malzemeden yaplm kiisel koruyucu giysiler verilecektir. 2.4. Tesis, ekipman, koruyucu sistemler ve bunlarla balantl cihazlarn patlayc ortamda gvenle kullanlabileceinin, Patlamadan Korunma Dokmannda belirtilmesi halinde bunlar hizmete sokulabilir. Bu kural 27/10/2002 tarihli ve 24919 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemlerle lgili Ynetmelik e gre ekipman veya koruyucu sistem saylmayan ancak tesiste yerletirildikleri yerlerde kendileri bir tututurma tehlikesi oluturan i ekipmanlar ve balant elemanlar iin de geerlidir. Balant elemanlarnda herhangi bir karkla meydan vermemek iin gerekli nlem alnacaktr. 2.5. Patlama riskini en aza indirmek ve olas bir patlamada, patlamay kontrol altna almak, iyerine ve i ekipmanlarna yaylmasn en aza indirebilmek iin; iyerleri, i ekipmanlar ve bunlarla balantl tm 118

cihazlarn tasarm, inas, montaj ve yerletirilmesi, bakm, onarm ve iletilmesinde gerekli tm nlemler alnacaktr. yerlerinde patlamann fiziksel tesirlerinden alanlarn etkilenme riskini en aza indirmek iin uygun nlemler alnacaktr. 2.6. Gereken durumlarda, patlama artlar olumadan nce, alanlarn sesli ve/veya grsel iaretlerle uyarlmas ve ortamdan uzaklamas salanacaktr. 2.7. Patlamadan Korunma Dokmannda gerekli grlmesi halinde; bir tehlike durumunda alanlarn tehlikeli blgeden annda ve gvenli bir ekilde uzaklaabilmeleri iin tahliye sistemi kurulacak ve her an iler durumda bulunmas salanacaktr. 2.8. Patlayc ortam oluabilecek blmleri bulunan iyerlerinde; faaliyete balanlmadan nce btn iyerinin patlama ynnden gvenliinin saland kantlanacaktr. Patlamadan korunmay salamak iin btn koullar yerine getirilecektir. Patlama ynnden gvenliin salandnn kantlanmas, patlamadan korunma konusunda eitim alm ve deneyimli uzman kiilerce yaplacaktr. 2.9. Yaplan risk deerlendirmesinin gerektirmesi halinde ; a) Her hangi bir g kesilmesinin ilave risklere neden olabilecei durumlarda, ekipmann ve gvenlik sistemlerinin, tesisin dier ksmlarndan bamsz olarak gvenli bir ekilde almasn srdrmesi mmkn olacaktr. b) Otomatik proseslerde amalanan alma koullarndan her hangi bir sapma meydana geldiinde, otomatik sistemle balantl ekipmana ve koruyucu sistemlere gvenlii tehlikeye atmamak artyla el ile mdahale yaplabilir olacaktr. Bu mdahaleyi sadece bu ite yetkili alanlar yapacaktr. c) Sistemin acil durdurulmas halinde, biriken enerji mmkn olduu kadar abuk ve gvenli bir ekilde boaltlacak veya tehlike oluturmayacak ekilde izole edilecektir. B EKPMANLARIN VE KORUYUCU SSTEMLERN SEMNDE UYULACAK KRTERLER Risk deerlendirmesine gre hazrlanan patlamadan korunma dokmannda aksi belirtilmemesi halinde, patlayc ortam oluabilecek tm yerlerdeki ekipman ve koruyucu sistemler, 27/10/2002 tarihli ve 24919 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemlerle lgili Ynetmelikte belirtilen kategorilere gre seilecektir. zellikle gazlar, buharlar, sisler ve tozlar iin aada belirtilen blgelerde, karlarnda verilen kategorideki ekipman kullanlacaktr. Blge 0 veya Blge 20 : Kategori 1 ekipman, Blge 1 veya Blge 21 : Kategori 1 veya 2 ekipman, Blge 2 veya Blge 22 : Kategori 1, 2 veya 3 ekipman.

EK III PATLAYICI ORTAM OLUABLECEK YERLER N UYARI ARET

Patlayc ortam oluabilecek yerler iin uyar iareti aada belirtilen ekil ve renklerde olacaktr. Uyar iaretinin belirleyici zellikleri: gen eklinde , Siyah kenarlar ve sar zemin zerine siyah yaz, Sar zemin iaret alannn en az %50 si kadar olacaktr.

119