International Indexed & Refferred Research Journal, October 2012, ISSN 0975-3486, RNI- RAJBAL 2009/30097: VoL IV *ISSUE- 37

October,2012

^nfyr* ;k kCnkyk tks vkacsMdjh tkf.kospk oSpkfjd vFkZ izkIr fonzksg vkgs- Eg.kwu nfyr lkfgR;kP;k leh{ksps gs osxGsi.k
>kyk] frFkwup nfyr ;k kCnkps udkjoknh] fonzksgh] la?kkZkhy] foy{k.ki.ks y{kkr ;srs- nfyr lkfgR;krhy O;kid Lo:ikpk
O;oLFkkfojks/kh] dzkafrdkjh] caM[kksj] ifjorZuoknh vFkkZrp vkk; o R;k vkk;kph ekSfydrk vkdyu dj.;klkBh izLFkkfir
vkacsMdjoknh vkk vkk;kps vFkZifjorZu >kysys vkgs- ^nfyr* ejkBh o vU; Hkkkkae/khygh ekinaM vleFkZ Bjrkr- dkj.k
s vkacM
s djh foysk.k i)rh* gk nfyr lkfgR;kP;k leh{kspk
,soth ^vkacsMdjh lkfgR;* vkk ukeladYiusP;k dsoG ckg ^Qqy&
ew
y
k/kkj
vkgs
- vkf.k gk ewyk/kkj izLFkkfir leh{kstoG ukgheq[koVkis{kk ;k lkfgR;kP;k o leh{ksP;k varxZr Lo:ikr
vkacsMdjh vkk;rRo vl.;kpk vkxzg vR;ar egRRokpk vlrks- MkW-Hkkypanz QMds ;kauh izLFkkfir ejkBh leh{ksph e;kZnk lkaxwu
Lokra;kuarjP;k dkGkr izLFkkfir ejkBh lkfgR;kP;k izkarkr nfyr lkfgR;kP;k foy{k.k vkk;kyk v/kksjsf[kr dsys vkgs- rs
uouohu lkfgR;izokg fuekZ.k >kys gs uouohu lkfgR;izokg Eg.krkr dh] ^^lxGk vk;kr dsysY;k oknkaph vks>h ?ksu
izLFkkfir ejkBh lkfgR;ke/khy ,d izdkjps caM gksr-s ekDlZoknh] ejkBh leh{kk lkfgR;kps ewY;kadu djhr vkgs- fu;ekaph Hkkkk
xzkeh.k] izknsfkd] L=hoknh] tuoknh] vfLrRooknh gs caM[kksj ;kstwu nfyr lkfgR;kps ewY;kadu dls djrk ;sbZy\**2 MkWlkfgfR;d izokg fuekZ.k >kY;kus izLFkkfir] ijaijkoknh o Hkkypanz QMds ;kaP;kizek.ksp ,danj izLFkkfir ejkBh leh{kk
lkpscan ejkBh lkfgR; o leh{kslkBh vkOgkukRed ifjfLFkrh dkh vkgs ;koj iz[;kr leh{kd izk-g-Jh-ks.kksyhdj ;kaps er
fuekZ.k >kyh- ijarq ;k lxGk uohu lkfgR;izokgkaps ojdj.kh vR;ar egRRokps vkgs- izk-ks.kksyhdj Eg.krkr] ^^vktpa dk;]
:i izLFkkfir ejkBh lkfgR;krhy caM[kksj izokg Eg.kwu okVr dkypa dk;] vkiyaa lkja leh{kkok~e; gs ckgs:u vkysya
vlys rjh ;k lkfgR;izokgkaps ewyHkwr Lo:i o R;k izokgkaph vkys] ijiqV vkgs- rs ;sFkY;k ekrhr :toya xsya ikfgts-**3
oSpkfjd Hkwfedk izLFkkfir ejkBh lkfgR;kP;k loZFkk osxGh izk-ks.kksyhdjkaP;k ojhy fo/kkukrwu izLFkkfir ejkBh leh{kk
uOgrh- gh oLrqfLFkrh vki.kkl 1960&65 e/khy nfyr lkfgR;kP;k fdrh v/kqjh o ijftoh vkgs ;kph [kk=h iVrs- vkf.k Eg.kwup
vkxeukeqGs y{kkr vkyh- Eg.ktsp uohu lkfgR; izokgkauh nfyr lkfgR;kph leh{kk R;k rqyusr fdrh Lora= o l{ke vkgs
izLFkkfir ejkBh lkfgR; le`) dsys vls EgVys rj nfyr ;kphgh dYiuk ;srsMkW-ckcklkgsc vkacM
s djkaP;k oSpkfjd ys[kukrhy fonzkgs h
lkfgR;kP;k vfLrRokfkok; izLFkkfir ejkBh lkfgR; [k;k
rRRofopkj Eg.ktsp vkacsMdjh leh{ksph ewyrRRos gksrvFkkZus le`) gks kdys ukgh;kpkp vFkZ vlk gksrks dh uohu lkfgR; izokgkae/ Lokra;kuarjP;k dky[kaMkrhy dyk] laLd`rh o lkfgR;kyk
;s nfyr lkfgR; gk izokg viwoZ] Lora= o vkxGk osxGk Bjrks- uohu psruk o ;qxizorZd oG.k ns.kk;k izpaM izsjdkDrhph
gs ;k lkfgR;kP;k ewGkkh vlysY;k vkacsMdjoknh izsj.kseqGs fcts MkW-vkacsMdjkaP;k o T;ksfrjko QqY;kaP;k lexz ys[kukr
vkf.k nfyr lkfgR;kP;k ewGkkh vkacM
s djh izjs .kk vlY;kdkj.kkus vkgsr- vkLoknd] leh{kk] lkfgR;izdkjkuq:i leh{kk] rRRoleh{kk
nfyr lkfgR;kph leh{kk lq)k izLFkkfir ejkBh leh{ksi{kk o vkacsMdjh lkSna;ZkkL= vls ,dw.k pkj leh{ksps izdkj nfyr
osxGh Bjrs- gs osxGsi.k nfyr leh{ksyk izkIr gks.;klkBh lkfgR;kP;k leh{ksps iMrkr- ;k pkj izdkjko:u nfyr
leh{ksps lexz varckZg Lo:i y{kkr ?ksrk ;sr-s ;kp vkdyukrwu
vkacsMdjoknkpk ewyHkwr ik;kp dkj.khHkwr Bjrksvk/
izk-jk-x-tk/ko ;kaP;k ers] ^^nfyrkaP;k O;Fkk&osnukapk R;k leh{ksps osxGsi.kgh LiVi.ks y{kkr ;srs- ;k
vkfodkj lerk] ca/kqrk] Lokra= ;klkj[;k ewY;kapkp iqjLdkj kkjHkwr rRRokaP;k fooj.kkRed ekaM.khrwu nfyr leh{kk izLFkkfir
dj.kkjk Bjrks- nfyr tkf.kosr gh ewY;s ukdkj.kk;k cgql[a ;kad ejkBh leh{ksis{kk osxGh dkh vkgs\ ;k izukps mRrjgh ;kp
lektkP;k lxGkp ijaijspk fuks/k varHkZwr vkgs-**1 vFkkZrp eq+|kae/kwu lkiMrs- R;k vk/kkjHkwr eq|kaph ppkZ djk;yk ;k
nfyr lkfgR;kr vlysyh loZadk fonzksgkph Hkwfedk nfyr fBdk.kh iz;kstu ukgh- dsoG R;k eq|kaP;k [kkyhy ;knho:ugh
lkfgR;kP;k ewY;ekiuklkBh egRRokph vlY;kus ;k lkfgR;kP;k nfyr leh{ksP;k osxGsi.kkph vksG[k iVrsleh{ksyk ;k ekinaMkpk Lohdkj djkok ykxrks- izLFkkfir ejkBh 1- izLFkkfir ejkBh leh{kspk viqjsi.kk
lkfgR;kph leh{kk ;k vaxkus ewyr%p okVpky d: kdr ukgh- 2- Lora= leh{ksph xjt o frph ekx.kh
vkf.k nfyr leh{ksP;k vfLrRokps tUedkj.kp gk loZadk 3- nfyr leh{ksps rkfRRod vf/kBku] cq)&Qqys&vkacsMdj
90
RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION

International Indexed & Refferred Research Journal, October 2012, ISSN 0975-3486, RNI- RAJBAL 2009/30097: VoL IV *ISSUE- 37

4- nfyr lkfgR;kpk izsj.kkfopkj

5- nfyr lkfgR;kph O;k[;k
6- nfyr lkfgR;kps iz;kstu
7- nfyr lkfgR;kph iwoZijaijk
8- nfyr leh{ksph iwoZijaijk
9- nfyr lkfgR;kps osxGsi.k
10- osnuk] fonzksg] la?kkZ] udkj o Lohdkj gh lw=s
11- lerk] Lokra;] ca/kqrk] lkekftd U;k; gh ewY;s
12- ckS) rRRoKkukpk vk/kkj
13- uohu feFkdkaph fufeZrh
14- lkekftd&ekuooakkkL=h; n`fVdks.k
15- vkacsMdjh vfHktuoxkZph fufeZrh
16- izkphu Hkkjrh; lkfgR; o nfyr lkfgR;
17- ejkBh lar lkfgR; o nfyr lkfgR;
18- izLFkkfir ejkBh lkfgR; o nfyr lkfgR;
19- ejkBh xzkeh.k lkfgR; o nfyr lkfgR;
20- ekDlZoknh lkfgR; o nfyr lkfgR;
21- ejkBh L=hoknh lkfgR;izokg o nfyr lkfgR;
22- vesfjdu fuxzkslkfgR; o ejkBh nfyr lkfgR;
23- nfyr dykRedrspk fopkj
24- nfyr lkSan;ZkkL=
25- kCnifjorZu & vkacsMdjh lkfgR;
26- nfyr lkfgR;kojhy vk{ksi
27- nfyr lkfgR;krhy vkorZ
28- izLFkkfir ejkBh lkfgR;kph iqulZeh{kk
29- izpfyr leh{kk izokgkaps ewY;ekiu

1234-

30- Hkkjrh; o tkxfrd ikrGhojhy ejkBh nfyr lkfgR;kps

LFkku
31- nfyr lkfgR;krhy vkReijh{k.k
32- nfyr leh{ksph leh{kk
33- nfyr leh{kspk bfrgkl
34- nfyr lkfgR;kpk bfrgkl
35- nfyr leh{ksps osxGsi.k fdaok Lora= vfLrRo
ojhy eqs y{kkr ?ksrk nfyr leh{ksps osxGsi.k Rojhr
y{kkr ;srs- 1978 P;k dkGkr egkjkVkrhy Fkksj fopkjoar
rdZrhFkZ y{e.k kkL=h tkskh rsOgk Eg.kkys gksrs dh] ^^egkjkVkrhy
izeq[k leh{kdkauh o fopkjoarkauh nfyr lkfgR;krhy izsj.kk]
R;kph lkekftd o ok~e;hu mfsVs] R;kP;k ewY;ekiukps
fudk b- izukaph osGksosGh ftOgkGkus o fpfdRld n`Vhus
ppkZ dsyh vkgs-**4 ;k O;frfjDr nfyr leh{ksP;k osxGsi.kklkBh
nqljs nk[kys ns.;kph xjt ukghfudkZ %&
1- izLFkkfir ejkBh leh{kk nfyr lkfgR;kps vkdyu] ewY;ekiu
dj.;kl viqjh vlY;kus nfyr lkfgR;kph Lora= leh{kk goh2- MkW-ckcklkgsc vkacsMdj gh nfyr lkfgR;kph izsj.kk vkgs]
rh izLFkkfir ejkBh lkfgR;kph ukgh- Eg.kwu vkacM
s djh fopkjkapk
laLdkj nfyr lkfgR;kr vlY;kus R;k lkfgR;kph leh{kk
vkacsMdjh fopkjewY;kaP;k vk/kkjs djkoh ykxrs3- MkW-vkacsMdjkalg cq)] Qqys ;kaP;kgh fopkjkapk laLdkj]
izHkko nfyr lkfgR;kr vlY;kus] nfyr lkfgR;kph leh{kk
R;kaP;k fopkjkaP;k vuqkaxkus djkoh ykxrs4 - ifj.kker% nfyr lkfgR;kph leh{kk Lora= o osxGh vkgsgs frps osxGsi.k ojhy eq|kaP;k vk/kkjs LiV gksrs-

jk-x-tk/ko & uoleh{kk % dkgh izokg] laik- xks-e-dqyd.khZ] esgrk ifCyfkax gkl] iq.ks] ifgyh vko`Rrh] 1982] i`-90
Hkkypanz QMds &nfyr lkfgR; % osnuk vkf.k fonzksg] Jh fo|k izdkku] iq.ks] rhljh vko`Rrh] 1991] i`-174
g-Jh-ks.kksyhdj & uoleh{kk % dkgh izokg] mijksDr] i`-52
rdZrhFkZ y{e.kkkL=h tkskh&nfyr lkfgR; % ,d vH;kl] egkjkV kklu] eqacbZ izdkku] 1978] nksu kCn

RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION

91