D.E.. ..B.F.

Dergisi Cilt:19 Say:2, Yl:2004, ss:75-100

SSTEM YAKLAIMI ve SOFT SSTEM DNCES Vahap TECM (*) ZET Bu almada, olaylar incelemede ve problemleri zmede kullanlan dnce yaklamlar ele alnmaktadr. Sistem Dncesinin geliimi ve Mekanistik Dnce arasndaki farklar tarihsel olarak ortaya konulmutur. Her trl faaliye iin Sistem Dnce mantnn gereklilii ve bunun kullanm yollar ile son yllarda yeni boyut kazanan Soft Sistem Metodolojisinin zellikleri ve uygulama alanlar detayl olarak incelenmektedir. Anahtar Kelimeler: Mekanik Dnce, Sistem Dncesi, Sistem Yaklam, Sistem Hiyerarisi, Hard Sistem Dncesi, Soft Sistem Dncesi

1. Giri Gemite olmu olan ve u anda evremizde meydana gelen olaylar ile gelecekte olmasn dndmz, planladmz faaliyetler dnsel dzeyde birbirini takip eden bir sreci ifade etmektedirler. Okula gitmek ile sinemaya gitmek arasndaki karar bir ikilem iken, otomobil ile hzla ilerlerken aniden karnza kan bir nesne karsnda direksiyonu saa ve sola dndrmek veya hi dnmeden frene basmak birka ynl ani bir karar srecini gerektirmektedir. Bunlarn yannda ok kt durumda olan bir irketin ksa, orta ve uzun dnemli faaliyet planlarn yapmak, uzun soluklu bir akademik aratrma yapmakla ayn planlama-programlama ve proje srecini gerektirebilecektir. nemli olan olaylar karsnda nasl bir dnme srecine girmek gerekiyor? Bir otomobil fabrikasnn tm ynleri ile bir ileyi mekanizmas, bir dzeni sz konusudur. Buna karn bu fabrikann alt birimleri olan retim, pazarlama, sat ve muhasebe departmanlarnn kendilerine zg bir ileyi mekanizmas ve dzeni vardr. Faaliyetlerin yrtlmesi iin nceden belirlenmi olan i ve d etkenleri de hesaba katarak kurulan bir dzenin doru bir ekilde iletilmesi iin aba gsterilmektedir. Herhangi bir ekilde nceden belirlenen kurallardan meydana gelecek sapmalar byk olaslkla dzenin bozulmasna neden olacandan, birimin veya kurumun faaliyetlerinin
(*)

Do.Dr., Dokuz Eyll niversitesi ..B.F. Ekonometri Blm, Buca/zmir.

75

Vahap TECM

aksamasna neden olacaktr. Genel dzen tm kurumu balarken, alt birimler buna uygun olarak kendi dzenlerini oluturmak durumunda kalmaktadrlar. Doann kendi ierisinde bir dnme sahip olduu, hayvanlarn tr ve zelliklerine gre belirli olan ilevlerini yrtmek iin var olduu kabul edildii bilindiine gre insana zg olan dnme yeteneinin yannda insan dierlerinden farkl klan nemli zelliklerden birisi de ilerleme ynnde gsterdii istektir, arzudur. nsanlar yaadmz dnyaya, her eyin farkl ve daha iyi organize edildii bir dnya dnerek ve istediimiz ilerlemeyi salama ynnde nemli bir aba gstererek bakma yeteneine sahip bulunmaktadr. Kiinin kendi gr asna bal olarak sadece daha iyi bir alma ortam gibi snrl veya dnyada barn olmas gibi global byklkte bir arzusu olduunda, dnyay zel bir biimde alglamaya gtrecek kendi iinde tutarl ussal yaplanmalarn da bulunduu, bir problemi ya da bir frsat anlayp deerlendirerek bunlarn belli bir sona ulatrlmasn salayacak bir aratrma srecine gerek duymaktadr. Bu aratrma sreci yzyllar boyunca 16. yy da Avrupada kendini bulmaya balayan, hipotezleri ortaya koyarak bunlar kontrol eden ve yineleyen deneylerle test eden ve rasyonel aratrmann temeli olan bilimsel aratrma yntemidir. Bilimsel yntemin, laboratuarda iyi kontrol edilen koullarn dndaki durumlarda baz snrlamalar ierdii de kantlanmtr. Bilimsel yntem fiziksel dnyay anlamakta son derecede baarl olmasna karlk, bir ok problemin sosyal ierikli ve karmak olmas nedeniyle ok uygun olmad son yz yl ierisinde aklk kazanmtr. Kapal bir fiziksel ortamda bulunmayan problemler de bir ok olay deien ve karmak koullar altnda ortaya kabileceinden nceden tahmin edilemeyen etkileri bilimsel biimde anlamann karmakl yannda politik, ekonomik ve sosyal problemler de bulunmaktadr. Karmak problemler iin bulunacak bir zm bununla ilikili olarak ortaya kacak dier unsurlar daha da ktletirebilecektir. ie olan problemlerde sadece bir unsurun zmne ynelik hedefler yanl olacaktr, nk bu tr problemlerin birbirlerinden soyutlanmalar mmkn deildir. Bu dnceye gre doal gereklik belirlidir ve ak olduundan tr de formle edilebilir. Bu Mekanistik dnya gr olarak da adlandrlr. Bu durumda insanlar ve hayvanlar mekanik varlklar olarak dnlmekte ve insanlar ieren problemler bu dnceye gre zme kavuturulmak istenmektedir. rnein, evreyi kirleten fabrikalarn kapatlarak yklmas doay korumak adna yaplacak en doru karar iken, beraberinde getirecei retim kayb, isizlik, ykm ile ortaya kacak kirlilik gibi unsurlar da gz ard
76

Sistem Yaklam

edilemeyecek kadar i ie gemi karmak problemlerdir ve zm iin nereden balanaca olduka bulanktr. Bu tr birbiriyle ilikili problemler a Ackoff (1974)un ifade ettii gibi kargaa olarak adlandrlmakta olup bu gnmzde modern dnyann ele alarak endielenmek durumunda olduu nemli problemlerden bir tanesidir. te bu tr problemlerle baa kabilmek iin baka bir aratrma yntemi olan Sistem Dncesine gereksinim duyulmaktadr. Bu alma, sistemsel dnme ynteminin gereklilikten ziyade bir ok bakmdan zorunluluk olduunu ortaya koymaya almaktadr. nk olaylara yaklamda analitik bak as yeterli olmamaktadr ve farkl bir adan yaklalmas gerekmektedir. 2. Sistem Dncesinde Tarihsel Geliim 1940lara kadar olan sre makine a olarak adlandrlr ve bu dneme kadar insanlar dnyay alglamada iki temel fikri benimsemi durumdadr: indirgeme ve mekanizmadr. ndirgeme fikrine gre her ey indirgenebilir, bileenlerine ayrlabilir, daha fazla blnemeyecek kadar en kk paralarna kadar ayrlabilir. Kimyadaki bileenler, fizikteki atomlar, psikolojideki igd, motive ve ihtiyalar rnek olarak verilebilir. Her konuda bir analitik dnme ekli, aratrma ve anlama zerine kurulu bir fikirdir. Bu dnce sistemine gre yaplan analizde, konu seimi, konuyu en kk ve ayrlamayan paralara ayrma, bu paralarn davranlarn belirleme ve sonra da bu paralar tekrar bir btn olarak toplamaktan oluur. Makine ann dier temel fikri olan mekanizma ise btn olaylarn sebep-sonu ilikisiyle aklanabileceini savunmaktadr. Bir olay eer dieri iin gerekli ve yeterli ise her zaman dierinin sebebi olmaktadr. Bu durumda baka hibir sebebin, olayn sonucuna seilen sebep kadar gerekli ve yeterli olmamas lazmdr. Bu aratrma fikri d evreden bamsz olduu iin daha sonra kapal sistem dncesine dnecektir. Bu dnemde bilim adamlarnn (Copernic, Kepler, Bacon, Galileo ve Descartes v.d.) ortak inanlar bilginin llebilir, kesin, mutlak ve blnebilir nesnelerin incelenmesi ve llmesiyle elde edilebileceidir. Bu durumda bilimin konusu madde ve egemen unsur da makine olmaktadr. Bilim, insan ve toplumu mekanik bir bakla aratrarak telefon, elektrik, ila, araba, uak gibi gnmzde kullanlan bir ok teknolojinin temellerinin atlp retilmesine neden olmutur. Ayrca bu mekanik bak sadece doa bilimlerini deil ayn zamanda tm sosyal bilimleri de derinden etkilemitir.

77

Vahap TECM

Klasik bilimsel yntem ile ilgili kukular fizikte meydana gelen gelimeler ile olduysa da sistem ana geii salayan fikirler genel olarak iki farkl alandaki almalar ile ekillenmitir. Bu alanlardan ilki biyoloji (Genel Sistem Teorisi-sistem karmakl ve hiyerarisi)dir, ikincisi ise mhendislik (Sibernetik-iletiim ve kontrol) tir. Ackoff (1964, 1972 ve 1974), Bertalanffy (1968), Churchman (1979), Checkland (1981a) ve Senge (2004) gibi sistem dnrleri gerek dnyadaki problemleri zmek iin bilimsel veya mekanik dnme modelinin yeterli olmadn ifade etmilerdir. Gerek dnyada sebep ile sonu arasnda dorusal bir iliki deil karlkl ve dngsel bir etkileim vardr. Bu durumda alglama, renme ve dnmenin paralara ayrlarak deil de bir btn olarak ele alnmas gerektiini savunan Bertalanffy (1968), bir biyolog olarak organizma biyolojisindeki kavramlar bir takm genel kavramlar dizisi halinde ifade ederek kendi dnya grn (Weltanshaung) ortaya koymutur. Organizma biyologlarnn belirledii ve ilk sistem dnrleri ortaya karan olgu, bilimsel yntemin karmak problemleri indirgemeci bir yaklamla yani, her karmak alan kk alt alanlara ayrp srayla her birini ele alarak zebileceini ileri srmeleridir. Bu mantn gerek-yaam problemlerine uygulandnda, temeldeki varsaym, her byk problemin bir takm kk problemlerin bir toplam olduu ve bu kk problemlerin zmlenmesi ile byk problemin zme kavuaca varsaymdr (Lewis 1994). Bu gelimelerle, makine ann bitii olarak kabul edilen 1940 sonras sistem a olarak adlandrlacak dnemin temelleri atlarak, sistem dncesinin geliimi kendine yol bulmutur. Fakat, problem elemanlarn ayrk ele almak, nemli etkileimlerin gz ard edilmesine neden olabilir, elemanlar arasndaki etkileimler bu ayrk elemanlarn kendileri kadar nemlidir. lk sistem dnrleri, indirgemeci yaklamn karmak okluklarn paralardan her hangi birine ait olmayan baz zelliklere sahip olabileceini ve sadece paralarn bir arada olmas durumunda ortaya kmas halinde bu zelliklerin gzden karlabileceini hissetmilerdir. Bir okluu sadece paralar yoluyla anlamaya alan bilimsel analiz nemli bir alma alann da gzden karm olacaktr. 3. Sistem Dncesi Yaanan ortamda ortaya kan problemler birbirleriyle o kadar ilikilidir ki hangisinden balanmas gerektii ok bulanktr (Churchman 1979). Bilinen sebep sonu ilikisi ile bu durumu zmek zordur. Edeni ise burada dorusal bir sebep sonu ilikisi deil, dngsel bir sebep sonu ilikisi vardr. nl dnr Einstainn bu konular ile ilgili sz karlatmz problemler onlar yarattmz dnce seviyesinde zlemez, bu gibi sorunlar karsnda klasik
78

Sistem Yaklam

bilimin yetersiz kalmas ve bu tip problemlerin klasik bilim tarafndan nerilen zmler nedeni ile olmas yeni bir dnce tarznn ortaya kmasna neden olmutur (Senge 2004). Sistem Dncesi, geni bir bak as ile tm ynleri hesaba katan, problemin farkl paralar arasndaki ilikilere odaklanan bir yaklamdr Sebep sonu perspektifi yanllarn nerede olduunu aramak ve bulmaya dayanrken, sistem dncesi basit olarak yanl bulmann yararsz bir faaliyet olduunu anlamay salamakta olup, bu dnce kiiyi olaylara basit bir ekilde bakmann tesine etkileim desenlerine ve bunlarn altnda yatan yaplara gtrmektedir (O'Connor ve McDermott 1997). Bu yaklamlar dorultusunda, aralarnda belirli bir ama iin iliki bulunan fiziksel olan veya olmayan elemanlar topluluuna Sistem ad verilir. Bu ilikinin nasl ve ne derece olaca veya ilikinin nemi var olan sistemin ileyiine baldr. Bu ilikiler sayesinde alt paralar birleerek bir btn oluturur. Bu durumda sistem birbirinden ayrlamaz paralara sahip bir btn tekil eder. Sistem Yaklam, genel bir bak asyla problem ile ilgili tm ynleri hesaba katan, problemin (veya olayn) farkl paralar arasndaki ilikilere odaklanan bir problem zme yaklam olarak ifade edilebilir. Bu yaklam bir problemi zmek iin neler yaplmas gerektii, problemin ortaya k ile birlikte hangi i ve d unsurlarn dikkate alnmas gerektii, bileenler arasndaki ilikilerin probleme etkileri gibi unsurlar dikkate alarak her trl probleme nasl yaklalmas gerektiini kendi bak as ile ortaya koyar. Genel anlamda Sistem dncesi, bir olaya bak ve onu zme gtrme yaklam olarak ele alnmaldr. Bu yaklam, gerek dnyada ve gerekse lkemizde, problemlere kantitatif tekniklerle zm bulma eilimini ortaya koymaktadr. zellikle son 20 yl ierisinde gelien Sistem Mhendislii, Sistem Bilimleri gibi yeni bilimsel yaklamlar, sistemin bir branlar st bak as olarak ele alnmas gerektiini ortaya koymaktadr. Bu durumda buna bir metadisiplin adn vermek yanl olmasa gerek. Yneylem Aratrmas ad verilen bilim dal da sistem yaklamnn bir uygulaycs olarak olaylara zm yaklamn sistemsel bir btnlk ierisinde ele almaktadr. Avusturyal bir biyolog olan Bertalanffy (1968), olaylar anlamak iin sistem dncesini kullanma fikrini ortaya atarak btn sistemleri etkileyen disiplinleri formle eden genel bir disiplin anlay bulmu ve ona Genel Sistem Teorisi (GST) adn vermitir. Bu teoriye gre Sistem, birbirinden ayrlamaz paralara sahip bir btn olarak tanmlamakta ve Aristonnun btn, paralarn toplamndan daha fazla bir eydir tanmlamasna denk dmektedir. Burada ifade edilen nokta, karmak okluklarn tam olarak anlalmas isteniyorsa o
79

Vahap TECM

zaman paralarn tek tek incelenmesinde kullanlan yntemden daha baka ve btnn incelenmesinde kullanlacak yntemlerin gelitirilmesi gerektiidir. Buradan hareketle, sistem yaklam tek bana yeni bir bilimsel disiplin olmaktan ok, belirli olaylarn, durumlarn ve gelimelerin incelenmesinde kullanlan bir dnce tarz, bir metot, bir yaklamdr. Byle bir yaklamn amac, ynetim olaynn ve birimlerinin birbiri ile olan ilikilerini ve bu ilikilerin niteliini incelemek, belirli bir birimdeki gelimelerin dier birimler zerindeki etkilerini aratrmak; ksaca, ynetim olaylarn baka olaylarla ve d evre artlar ile ilikili olarak incelemektir. Byle bir yaklam tarz, ynetim faaliyetlerinin temelini oluturan koordinasyon iin gerekli olan ve belirli ynetim olaylar ile ilgili isel ve dsal (sistemin iinde ve dnda olan) faktrleri gsteren bir ereve salar. Birleik ve btnlemi paralardan oluan herhangi bir yap olay veya faaliyet, kavram bir sistem olarak ele alnabilir. Belirli paralardan, alt birimlerden veya alt sistemlerden oluan Sistemi, bu paralar arasnda belirli ilikiler olan, bu paralarn ayn zamanda d evre ile ilikisi olan, bir btn olarak tanmlamak mmkndr. Burada nemli olan, btn oluturan bu paralarn her birinin kendine has ileyi zellii olmas, fakat her birinin etkinliinin de birbirlerine bal olmasdr. Sistem yaklamn dier yaklamlardan ayran en nemli zellik; sistem yaklam btn oluturan bu paralar, bunlarn birbirleri ile olan ilikilerini bir arada incelemesidir. Genel dnya gr erevesinde, belirli bir olaya sistem yaklam asndan bakldnda, temel sorunun cevabna zm aranmaktadr: (a) Bu sistemin nemli paralar nelerdir? (b) Bu paralar birbirine balayan ve birbirine uyumunu salayan balca sreler nelerdir? (c) Sistemin gerekletirmek istedii amalar nelerdir? Bilinen bir rnekten hareketle, belirli amalar gerekletirmeye alan bir sistem olarak insan vcudu kabul edilirse, insan vcudundaki sinir sistemi, sindirim sistemi, kas sistemi ve dolam sistemi, vs. birer alt sistem olarak ele alnabilir. Bu durumda bir btn olan insan vcudunu anlamak iin alt sistemleri anlamak gerekmektedir. Bilinmesi gereken btnn amac, ancak bu alt sistemler amalarna ulat takdirde gerekleebilecektir. Alt sistemlerin amalarna ulamas da byk lde birbirlerine bal olmaktadr. Sinir sisteminin iyi almamas durumunda byk olaslkla solunum veya baka bir alt sistemin de normal olarak almamas rnek olarak verilebilir. Sonuta sistemi anlamak, mdahale etmek ve kontrol etmek ancak bu sistemi oluturan alt sistemlerin ve ilikilerinin anlalmas ile mmkndr. Alt sistemlerin birisinde meydana gelen bir deime dierlerini de etkileyecektir. Sistem
80

Sistem Yaklam

konusunda en ok verilen rnek olan insan vcudu, sistem ile alt sistemler arasndaki uyumun gerekliliini net bir ekilde anlatabilmektedir. Yani, elektrik sistemi, para sistemi, ulatrma sistemi, telekomnikasyon sistemi gibi binlerce belirli paralardan oluan olaylar da birer sistem olarak ele alnabilir. Burada nemle vurgulanmas gereken nokta, sistemi esas alan bir bak asnda, arlk o sistemin amalar, sistemin ierdii alt sistemler, alt sistemler arasndaki ilikiler ve alt sistemlerin ana sisteme yapt katklarn ne olacadr. Sistem yaklam, organizasyonu eitli paralar (alanlar, makineler, grevler, parasal kaynaklar v.b.), sreler ve amalardan oluan bir btn olarak ele alr. Doal olarak bu paralar organizasyonun amacn gerekletirmek zere, iletiim ve karar verme sreleriyle birbirlerine balanm bulunmaktadr. Bu durumda organizasyon esas sistemdir ve bu sistem birbirleriyle ilikili ve karlkl baml alt sistemleri iermektedir. retim, pazarlama, personel, muhasebe, sat, aratrma-gelitirme alt sistemleri ayr ayr ele alnabilir. Ynetimde sistem felsefesi ierisinde nemli olan bu alt sistemlerin nerede ve nasl bir iliki ierisinde olduklar birbirlerine baml olduklardr. Ynetim ile ilgili faaliyetlerin ortaya kt birimlerin birbirleri ile etkileimlerini ele alan yaklam, ynetimde sistem yaklam olarak ifade edilebilir. Sonuta sistem yaklam organizasyonlara esneklik salayarak kurumlarn daha kapsaml bir ekilde inceleme, faaliyetlerini inceleme, ynetme ve kontrol etme imkanna kavumutur. Sistem yaklam ile kurumun hayatta kalabilmesi, gelimesi ve faaliyetlerinde dinamik dengenin salanmas iin, yneticilerin organizasyonla ilgili kontrol edilebilen veya edilemeyen btn faktrleri bilmesi, anlamas ve deerlendirmesi imkann salamaktadr. Her trl i ve d evreye ilikin faktrlerin deerlendirilerek organizasyonun bunlara uymasn salamaktadr. (Churchman, 1968)in Sistem yaklam dnyaya bakasnn gz ile bakmaya baladnz zaman bir baka deyile felsefe ile balar ifadesi, sistem yaklamnn bir ok alanda neden ve nasl gerekli olduunu net bir ekilde ifade etmektedir. Sistem dncesini daha iyi anlayabilmek iin klasik bilimsel dnce yaklamn bilmek gerekir. Bu dnce sistemi dnya ilerini, olaylar, gelimeleri anlamak iin rasyonel dncenin kullanm ile ilgilenmekte olup nceki blmlerde de ksmen deinilmi olan temel karakteristik zerinde durulmaktadr (Checkland 1981a). Bunlar indirgeme, tekrarlanabilme ve yanllama dr. Burada ifade edilmek istenen nokta, gerek dnyada sonularn tekrarlanabilirlii ile geerli olan deneylerle gerek dnyann karmakl indirgenir ve hipotezlerin yanllamas ile gerek bilgi ortaya kar.
81

Vahap TECM

Sistem dnce felsefesinin geliimine ise farkl dnce sistemi damgasn vurmaktadr:
a) Holistik Dnce: Paralardan yerine btne odaklanmak anlamndadr. Paralar btnden ayr olarak incelemenin gerekliin baz unsurlarnn hesaba katlmamasna yol aaca anlamna gelecektir. Capra (1996), paralar ve btn arasnda temel bir gerilim olduunu ifade ederek, paralara nem veren yapnn mekanistik, indirgemeci veya atomistik olarak adlandlabileceini, btne nem veren yapnn da holistik, organistik veya ekolojik olarak adlandrlabileceini belirtmitir. b) Erekbilimsel Dnce: Ortak amac kavramak olarak ifade edilen dnce sisteminde, elde edilmesi gereken amac n planda tutan olaylara bak asn yanstmaktadr. Klasik yntemde gemiteki sebepler u andaki sonular belirlemektedir: Hasan, scak su musluunu at iin su snyor. Erekbilimsel zellii olan Sistem dncesi ise olaya farkl bir bak as ile bakar: Hasan, suyun snmas iin scak su musluunu ayor. Sistem dncesinde gelecekteki sebep (scak su istei), u andaki eylemi (scak su musluunun almas) belirleyebilmektedir. c) Sentez Dncesi: Klasik bilimin dnme yolu analitik, sistem dncesinin dnme yolu ise sentez dncesi olmaktadr ki bu dnce sistemi etkileimli ilikilere ve btne odaklanr. Bir olayn yesi olduu sistem belirlenir, sistemin davran ve zellikleri aklanr ve son olarak sistemin bir fonksiyonu veya paras olarak olayn zellikleri ortaya konulur. Sentez dncesi, sistemin yapsnn ayrntl bilgisini retmekle megul olmayp sadece sistemin fonksiyonu hakknda bilgiye ulamaya alr. Analitik dnce, sistemin yaps ile ilgilenip nesnelerin veya olaylarn nasl olutuunu tanmlamaya alrken, Sentez dncesi sistemin fonksiyonuna odaklanp nesnelerin veya olaylarn niin meydana geldiini anlamaya almaktadr.

4. Sistem ile ilgili zellikler Ele alnan konuya bal olarak sistem eitli paralardan olumaktadr. Bu paralar alt sistem olarak adlandrlmaktadr. Kurumsal bir rnek vermek gerekirse, bir kurumda retim ynetimi bir sistem olarak ele alnrsa, girdi temini, stok ynetimi, personel eitimi, rn tasarm, makinelerin bakm ve onarm, vardiya sistemi vb. ile ilgili rn ynetimi faaliyetleri birer alt sistem olmaktadr. Eer endstri dal bir sistem olarak ele alnrsa, yukarda ifade ettiimiz kurum, ilgi sektrdeki dier rakip firmalarla birlikte, o sektrn alt sistemlerini oluturacaktr. Bu durumda sektrlerde daha byk bir sistem olan lke ekonomisinin alt sistemleridir. ki veya daha fazla paradan oluan bir btn Sistem olarak tanmlayan Ackoff (1999), btnn bir veya daha fazla zellii veya fonksiyonu
82

Sistem Yaklam

olduunu ifade eder. Btn oluturan her bir para yani alt sistemler, btnn fonksiyonunu veya zelliini etkileyebilme imkanna sahiptir. Yani sistem; btnn performansnn her bir parann performansndan etkilendii (sinerji), her bir parann btn etkileme yolunun bir parann ne yaptna bal olduu (etkileim), herhangi bir eleman gruplamasnn yukardaki iki prensibi takip ettii (analiz) elemanlar topluluudur.Bu durumda belirlenen fonksiyonlar, btne hizmet iin ortak ama iin almaktadrlar. zet olarak, her sistem belirli sistemlerden olutuu gibi her sistem ayrca daha byk ve kompleks bir sistemin alt sistemi durumundadr. Bir sistemin faaliyeti yada ileyii, o sistemin alt sistemleri arasndaki fonksiyonel balln bir sonucu olarak ortaya kar. Dolaysyla alt sistemler, bir sistemin incelenmesinde ele alnacak temel birimlerdir. 4.1 Ak ve Kapal Sistemler Belirli bir ortamda faaliyet gstermek durumunda olan her sistemi ak ve kapal sistemler olarak iki ksmda incelemek mmkndr. Ak sistem; sistem ile sistemin faaliyette bulunduu d evre arasnda enerji, bilgi ve materyal alveriinin bulunduu sistemlerdir. Kapal sistem ise; sistem ile evresi arasnda yukarda belirtilen trde bir ilikinin bulunmad sistemlerdir. Bu tanma gre aklk veya kapallk teriminin bulank olduu ve her sistemin belli bir oranda ak olmak durumunda olduu grlebilir. Tam kapal bir sistem olarak sadece evren dnlebilir. Sosyal ve biyolojik sistemler ak sistemler iken, mekanik sistemler kapal sistemler olabilecei gibi d evre ile ilikilerine bal olarak ak sistemler de olabilir. ekil 1deki grafikten de grlebilecei gibi, ak sistem, evresinden veya baka sistemlerden enerji, bilgi ve materyal alr, bunlar ileyerek mal ve hizmet trnde deiik formlarda tekrar evresine veya baka sistemlere kt olarak verir.
D evre Sre Girdi

Dnm
Sistemin Snrlar ekil 1: Basit bir sistem ve unsurlar

kt

83

Vahap TECM

ekil 1de sistem, dardan veya baka sistemlerden Girdi alr ve bunu farkl teknolojileri kullanarak belirli ekillerde ileyerek dnme tabi tutar. Mal veya hizmet ekline dnen kt, Girdi olarak tekrar evreye veya baka sistemlere gnderilir. lkemizde kullanlan demiryollar iletmesinin faaliyetleri sistem yaklam asndan incelenirse konu daha detayl olarak akla kavuacaktr. Ulam sektrnde olan bir kuruluun veya sistemin ekilde belirtilen unsurlara bal kalnarak girdileri, sreci ve ktlar neler olabilecektir? Girdiler: Otobsler, illerde bulunan terminaller, hava durumu, yakt, bakm, teknik ve yardmc personel, ehir ii servisleri, yolcular, bagaj hizmetleri v.b. Sre: Seyahat. kt: Yolcu hizmetleri, yolcu var . Bata bilgi sistemleri olmak zere her trl sistemin ileyii iin geerli olan ekil 1, yukarda ifade edilen rnek iin yolcu tamacl veya seyahat olan srecin ileyebilmesi asndan, belirlenen girdilerin sisteme dahil olmas gerekmektedir. Bu girdilerden bir ksm, demiryolu iletmesinin kontrol altnda olabilir. Ksaca bu tr girdiler, sisteme dahil baka alt sistemlerin ktlardr. rnein, demiryolu iletmesi, yolcular istasyondan ehir merkezine kendi aralar ile tayorsa, bu ulatrma alt sistemin kts ve burada ele alnan sistemin de girdisi olacaktr. Buna karn yakt alm petrol irketinin kts olup demiryolu iletmesinin kontrol altnda deildir. Sonu olarak demiryolu irketi ile seyahat edenler var noktasna ulatnda sistem ktsn tamamlam olacaktr. Varlan noktada otelde tatil yapma, bir konferansa katlma gibi yolcularn yapacaklar dier faaliyetler iin bu sistemin kts onlar iin girdi tekil edecektir. Byle bir durumda evresi ile iliki halinde olan ak sistemlerde, ilikilerde ortaya kan her hangi bir gecikme dier sistemlerinde almasn etkileyecektir. Yolcularn gecikmesi durumunda konferansn yaplamamas gibi. Ak sistemler bu ekildeki gibi bir transformasyon modeli olarak ele alnabilir. Bir organizasyon incelenirken, sadece bu organizasyonun yaps ve fonksiyonlarndan sz ediliyor, fakat d evreden sz edilmiyorsa, organizasyon kapal bir sistem olarak ele alnyor demektir. Byle bir kapal sistem bak asndan sadece kontrol edilebilen faktrler, yani sistemin i ileyii ile ilgili faktrler ele alnr. Tahmini ve kontrol g olan evreye ilikin faktrler ise ya yok varsaylr yada veri varsaylr veya analizde hi dikkate alnmaz. Bylece organizasyonun i faaliyetleri etkinletirilmeye allr. rnekten de grld zere, ak sistemler srekli olarak evresinden girdi alr ve dinamik bir denge iinde faaliyetini srdrr. evresinde meydana
84

Sistem Yaklam

gelen deimelere gre, i bnyesinde deiiklikler yaparak dinamik dengeyi srdrr. Buna karn kapal sistemlerde girdiler, fizik veya kimya deneylerinde olduu gibi, bir defa ve tam olarak belirlenir. Bu tr sistemin evresi ile alverii olmad iin, sistem duruncaya kadar faaliyetini srdrr. Btn sistemler belirli bir ortamda faaliyet gsterirler. ekil 1 de grld zere sistemin snrlar dnda kalan, sistemin kendi iinde kontrol edemeyecei her ey evreyi oluturmaktadr. Sistemin evresi ile ilgili olan sistemin snrlar, sistemin i bnyesine ilikin deikenleri, sistemin evresine ilikin faktrlerden ayrr. Ksacas snr, sistemin nerede balayp nerede bittiini gsterir ve her sistemin mutlaka bir snr vardr. Kapal sistemlerde snrlar kat ve evre ile alverie imkan vermedii halde, ak sistemlerde snr evre ile bilgi, enerji ve materyal akna msait bir ortam yaratr. Somut sistemlerin snrlar aratrmacnn ilgi alanna bal olarak deiiklik gsterebilir. rnein, bir makine mhendisi binaya bak bir stma sistemini temel alrken, mimarn bak stma sistemininin haricinde, elektrik sistemi, su sistemi gibi sistemleri de kapsamaktadr. Fiziksel ve biyolojik sistemlerde snrlar tanmlamak nispeten kolay olduu halde sosyal sistemlerde snrlar belirlemek son derece zordur. Sosyal sistemlerde snr, incelemenin amacna gre belirli deikenleri iine alacak ekilde izilebilecek hayali bir izgi olarak anlalabilir. Btn sistemlerde, sistemin yapsn ve ileyiini etkileyen faktrler vardr, ki bu da sistem ile ilgili zelliklerden bir tanesidir. Bu faktrlerden sistem snrlar iinde olanlar deiken ve sistem snrlar dnda olanlar ise parametre olarak adlandrlr. Kapal sistemler deikenler tarafndan etkilenirken, ak sistemler deikenler ve parametreler tarafndan etkilenir. Ak sistemlerde srekli bir girdi, sre, kt ve geri besleme ak vardr. Buna karn kapal sistemde girdiler, bir defaya mahsus olmak zere belirlenen, sistemin belirli bir dzeyde faaliyet gsterebilmek iin evresinden ald hereydir. Geri besleme sayesinde sistem dinamik bir yapya kavuur ve bu sayede sistem faaliyetlerini deerlendirme ve gerekirse ayarlama imkann bulur. Negatif geri besleme sistemin daha nce belirlenen amalardan ne kadar saptn gsteren bilgi akn ifade eder. Byle bir gzden geirme dinamik dengeyi ifade eder ve yeni bir dengeli durum ortaya kar. Pozitif geri besleme ise sistemin belirlenen dorultuda faaliyet gsterdiini belirtir. Bu durumda ekil 1de basit sistem ieriinin daha da detaylandrlmas ve alt sistemler ile ilikilerin geri besleme ile birlikte gsterilmesi gerekmektedir. ekil 2, bu blmde anlatlan gerek bir sistem yapsnn ve ileyiinin nasl olabileceini gstermektedir.
85

Vahap TECM
Alt Sistem liki

Eleman

Girdi

kt

Bu eleman geri besleme dngsndedir.

Sistem d geri besleme Sre/Dnm Snr EVRE

ekil 2: Kompleks bir sistemin genel yaps (Kaynak: Flood ve Jackson, 1991)

ekil 2de gsterilen kompleks sistem yaps Genel Sistem Teorisinin sonucu olarak bugn gelinen ve uygulanabilen bir omurgay gstermektedir. Bu durumda GST, sistemlerin gerek bir ontolojik tanmlanmas yerine, matematize edilerek ar basitletirilmesi anlayna dayanmaktadr. ekilde grld zere, bir sistemi belirleyen be temel eleman sz konusudur: girdiler (inputs), yap/dnm (structure), ktlar (outputs), geri besleme (feed-back) ve evre (systems environment). Kurum asndan girdiler makine, personel, finansal veya enformatik kaynak olabilir. ktlar ise personel, finansal ve enformatik performanslar olabilmektedir. Dnm sreci ynetimin organizasyonun prosedrlerini uygulayarak bu girdileri mal ve hizmet ekline dntrmesidir. ktlar organizasyon tarafndan retilen mal ve hizmetlerdir. Geri besleme ktlardan salanan enformasyon yardm ile girdilerin yeniden dzenlenmesidir. evre ise iletmenin iinde yer ald sosyal, ekonomik, politik deerlerdir. 4.2 Sistem Karmakl ve Hiyerarisi Gerek dnya problemlerinin probleme etki eden i ve d unsurlar ve bunlar arasndaki kompleks ilikiler nedeniyle ne kadar ok karmak olduu bilinmektedir ve gzlenmektedir. Bu karmakl ileyen mekanizmalar
86

Sistem Yaklam

ierisinde doru analiz edebilmek iin alt sistemler ile ana sistem arasndaki ilikilerin arzulanan ekilde olmasn salayacak bir hiyerarik dzenin varlnn sz konusu olduunu bilmek gerekmektedir. Sistemlerin hiyerarideki konumlar kendilerinin karmaklk dereceleri ile ilgili olmaktadr. Bu durumda, her sistemin bir paras olduu st sistemi ve alt sistemleri vardr. Sistem hiyerarisi olmas durumunda problemlerin zmnn mmkn olaca bilinmelidir ve insanlar genelde alt sistemlere odaklanrlar. Tablo 1de grld zere, statik bir zellik tayan yapnn, erevenin oluturulmasndan bilinmeyenlik tayan doast sistemlerin oluumuna kadar 9 seviyeli hiyerarik bir sistem geliimi ortaya konulmutur. Bilinen yapdan bilinmeyene doru seviyelendirilen sistemlerin hepsinin kendine ait zelliklere bakldnda, dnyada var olan evrimsel bir ileyiin paralar olduu grlmektedir.
Tablo 1: Sistem Hiyerarisi
Seviye
1 Yap, ereve

Karakteristikler
Statik nceden belirlenmi hareket Kapal-Dng kontrol Yapsal bir ekilde kendi kendini srdrebilirlik Fonksiyonel paralarla organize btnlk, yeniden retim Davrana rehberlik eden beyin, renme yetenei z bilin, bildiini Roller, iletiim, deerlerin deiimi Kanlmaz bilinmeyenlik

rnekler (Somut veya Soyut)

Kristal yaplar, kprler

lgili Disiplinler
Herhangi bir disiplindeki resimsel veya yklemsel aklama Fizik, klasik doal bilimler Kontrol teorisi, sibernetik Metobolizma teorisi (Enformasyon teorisi)

2 3

Dinamikler Kontrol Mekanizmalar Ak Sistemler

Saatler, makineler Termostat, Organizmalardaki Homeostatis mekanizmas Biyolojik Hcreler

Kk Organizmalar

Bitkiler

Botanik

6 7 8 9

Hayvanlar nsanlar Sosyo-kltrel Sistemler Doast Sistemler

Kular, aslanlar nsanolu Aileler, dernekler, iki klpleri, uluslar Tanr fikri

Zooloji Biyoloji, psikoloji Tarih, sosyoloji, antropoloji, davran bilimleri ?? (Metafizik!)

Kaynak: Checkland, P. (1981) Systems Thinking, Systems Practice. Wiley, Chichester.

87

Vahap TECM

Tabloda yer alan sistemleri farkl bir adan snflandrmak gerektiinde, belirtilen hiyerarinin ilk seviyesi fiziksel sistemler, drt, be ve altnc seviyeleri biyolojik sistemler, yedinci ve sekizinci seviyeleri insan sistemleri olarak adlandrlabilmektedir. Sistemlerde her st seviye bir nceki seviyeye nazaran daha ok karmakl ifade etmekte ve o sistemde yeni zelliklerin ortaya kmas mmkn olmaktadr. Bu durumda sisteme dardan bakan birinin artan karmaklk nedeniyle davranlar tahmin etmesi zorlamaktadr. Bylece nceden belirlenmeyen hareketlere, bilgi aklarna bamllk olumas sz konusu olur ki, byme, deime yetenei, evreye uyum gibi yeni zellikler ortaya kar. Bu yeni zelliklere beliren zellikler (emergent properties) denmektedir. rnein bir karnca (alt seviye) doaya tekbana brakldnda yiyecek aramak dorultusunda geliigzel hareket edecektir. Ancak bir karnca kolonisi (st seviye) dnldnde, ayr ayr karncalardan veya bir karnca grubundan farkl zelliklere sahip bir yap ortaya kar. yle ki baz insanlar bunun bir koloniden ok tek bir hayvan olduklarn dnmektedir. Bu nedenle hiyerarinin bir st seviyesindeki bir sistem, hiyerarinin alt seviyesindeki sistemlerin bir toplam deil, alt sistemlerin zelliklerini gstermenin yannda yeni zellikler de gsteren bir yapdr. Hiyerari ierisinde alt seviyedeki sistemler st seviyedeki sistemler iinde bulunurlar. Tabloda 7. seviyede bulunan insan seviyesindeki bir sistem, kendi seviyesindeki zelliklerin yan sra kendisden daha alt seviyede olan ilk 6 seviyelerdeki tm zellikleri de gstermektedir. 4.3 letiim ve Kontrol Sistem dnrlerinin kulland iletiim, kontrol, geri besleme, enformasyon gibi bir ok kavram Sibernetik ile yakndan ilgilidir. letiim ve kontrol terimleri sistem dncesinde nemli bir yer tekil eder. letiim ve kontrol terimleri, ikinci dnya savanda mantksal problemler iin kantitatif tekniklerin uygulanmas ile olumutur. Bu fikirler daha sonra Wiener (1948)in makinede veya hayvanda kontrol ve iletiim teorisi alan olarak tanmlad Sibernetik (Cybernetics) disiplininin domasna yol amtr. Sistemlerin hayatta kalabilmeleri iin, gerek kendi alt sistemlerindeki gerekse evrelerindeki deiiklerden haberdar olmalar, enformasyon, bilgi almalar gerekmektedir. Buradaki enformasyon terimi, sistemde durum deiikliine yol aan herhangi bir etkiyi ifade etmektedir. rnek olarak akan suyun scakl sabitken scak su musluunun almas bir enformasyondur, mevcut suyun scaklnn artmasna neden olmaktadr. Sistemler, amalarna ulamak veya evreleri ile olan etkileimlerinde dengeyi korumak iin
88

Sistem Yaklam

faaliyetlerini dzenlerken performanslar ile ilgili bir bilgi-geri beslemekullanrlar. ekil 3te grlecei gibi kontrol sreleri hedeften sapmalar tehis ederek dengenin yeniden oluturulmas iin sistemdeki girdileri, sreleri veya hedefleri dzenler. Kontrol
D evre Sre Girdi

Dnm
Sistemin Snrlar ekil 3: Sistemlerde kontrol mekanizmas

kt

letiim ve kontrol, mekanik olsun biyolojik olsun, fiziksel olsun sosyal olsun tm sistemler iin olduka nemlidir. rnek olarak, herhangi bir organizmann hareket etme, uyum iinde alma gibi yetenekleri karlkl bilgi iletiimidir. Bu karlkl bilgi iletiimi ile organizma nefes aln, kalbin atn ayarlayabilmektedir. Karlkl bilgi iletimi olmasayd, rnek olarak insan beyni cierlerin hava ile dolduunu anlayamaz ve durmadan nefes al emri gndermeye devam eder ve sonunda cierler patlard. Eer bir organizasyonda salkl bir bilgi iletiimi ve bylece kontrol mekanizmas olmaz ise, o organizasyon deien evresi ile ilgili salkl bir bilgi alamayacak ve buna gre kendi faaliyetlerini dzenleyemeyecektir. Byle bir organizasyonun, koullar srekli deien dnyada hayatta kalmas dnlemez. 4.4 Sistem eitlendirme Sistemler farkl ekillerde ele alnmasna karn Jordan (1969)n boyut tabanl sistem eitlemesi, daha sonraki yazarlar (Checkland 1981, Lewis 1994 gibi) tarafndan da kullanlmakta ve gnmzde sistem tanm ierisinde nemli bir yeri olmaktadr. ekil 4 de ifade edilen yap, sistemlerin ana duruma gre snflandrlabilecei ve her birisinin de kendi ierisinde iki farkl boyuttan olutuu ifade edilmektedir. Burada her bir boyut, dier iki seenein alt boyutlarnn etkileimiyle farkl bir sistem meydana getirebilmektedir. ki seenekli yap ierisinde sekiz farkl kombinasyon retilmektedir. ekilden yola klarak, sistemin statik olmas durumunda deiim orannn yava olaca, aksi durumda deim oran daha hzl olabilecektir.
89

Vahap TECM

Yapsal (1.1), amasal (3.1) ve mekanik (3.1) bir sisteme yol ebekesi rnek olarak verilebilirken, sadece 3.1 yerine 3.2 nin olmas durumunda asma kpr sistem tanmlamasndan rnek verilebilir. Dinamik sistemler daima kendini yenileme durumunda olduundan insanlarn iinde olduu istemlerdir. irketlerin amalar belli olduundan amasal sisteme rnek tekil ederken, para piyasas veya borsa sistemi amasal deildir. Uak mekanik bir sistem iken, insanlar organik bir sistem olarak tanmlanmaktadr.
1. Deiim Oran 2. Ama 3. Birletirme 1.1 Yapsal (statik) 1.2 Fonksiyonel (dinamik) 2.1 Amasal 2.2 Amasal deil 3.1 Mekanik 3.2 Organik

ekil 4: Sistem eitlendirme Boyutlar (Kaynak: Jordan 1969, Checkland 1981)

5. Sistemlerin Snflandrlmas Sistemler bir nceki blmde ifade edildii ekliyle ok farkl ekillerde snflandmak mmkndr. zellikle sistemi oluturan elemanlar, fonksiyonlar, zellikleri ve davranlar ortaya koymak amacyla sistemleri snflandrmak gerekmektedir. Yaplacak snflandrmalarda nemli nokta sistemin mutlaka bir snflandrmaya girmesinin mmkn olmasdr. Deiik yazarlar farkl sistem snflandrmalarndan bahsetmektedirler. kinci blmde aklanan ak veya kapal sistemler yannda canl veya cansz sistemler, basit veya karmak sistemler, uyumlu veya uyumsuz sistemler, bir nceki blmde bahsedilen amasal veya amasal olmayan sistemler, statik veya dinamik sistemler, mekanik veya organik sistemler gibi ikili yapda olabilmektedir. Bir snflandrmann doru olabilmesi iin, oluturulan snflarn dnda hibir sistem kalmamaldr. Yani her sistem u ya da bu snfa girmelidir. Baz snflandrmalar ise bir nceki blmde akland gibi oklu yapda olabilmektedr (statik, amasal ve mekanik boyutta sistem). Genel anlamda sistemler aada verilen snflandrlmalardan birinin ierisine girmektedir.
a) Ak ve Kapal Sistemler: kinci blmde detayl olarak verilen bu sistemlerden ak sistem, madde enerji veya bilgi transferi yapaca evreye baldr. Kapal sistem sadece bilgi girdisi iin ak olan, dier btn faaliyetlerinde evreden bamsz olan sistemdir.

90

Sistem Yaklam

b) Canl ve Cansz Sistemler: Biyolojik zelliklere sahip sistemler canl sistemlerdir. Canllk zellikleri gstermeyen sistemlere cansz sistemler denir c) Gerek Sistemler (Somut veya Fiziksel): Sonular gzlemlerden karlan, gzlemciden bamsz olarak bulunan sistemlerdir. d) Soyut Sistemler: Ulam, altyap modeli gibi geree uyan kavramsal sistemlerdir. e) Kavramsal Sistem: Dilbilimi, matematik, mantk gibi sembolik fikir yaplar olan sistemlerdir. f) Sosyal Sistemler: Biimsel (arkada grubu, aile, okul, devlet v.b.) veya biimsel olmayan bir ekilde kendiliinden olusan, insan gruplarnn meydana getirdii sistemlerdir. nsanlar ortak amalar, dilleri, deer ve inan sistemleri ile maddi ve manevi karlar dorultusunda grup oluturma ihtiyac hisseder. Her insan, kendisi bir sistem olduu gibi, sosyal sistemlere girerek onun bir paras, eleman yani alt sistemi olmaktadr.

Yukarda yaplan genel snflandrmalarn yannda Checkland (1981) sistemleri ekil 5de gsterildii zere be gruba ayrarak incelemektdir.
DOAL SSTEMLER Kaynak: Evren ve Evrim Sreleri

nsan ierir Aadakileri yaratr Tasarlanm Fiziksel Sistemler Kaynak: nsan ve Ama Tasarlanm Soyut Sistemler Kaynak: nsan ve Ama nsan Faaliyet Sistemleri Kaynak: nsann zbilinci Transandantal (Metafizik) Sistemler Bilgi tesi

ekil 5: Checklanda gre Sistem eitleri (Kaynak: Checkland 1981) a) Doal Sistemler: Doann, kendi iinde dnmn salayan mekanizmalara zg sistemlerdir. Ksaca doa olaylarndan oluan sistemler olup yksek derecede sra ve denge iermektedir. Doada var olan tm varlklar doayla denge kurmak ve bu dengeyi devam ettirmek iin kendilerini adapte ederler. Doadaki tm
91

Vahap TECM

varlklarn adaptasyonu doal denge yaamn srdrmektedir. Nehirlerin hep belirli ynde ak, gnein hep doudan domas gibi b) Tasarlanm Soyut Sistemler: nsanlarn dnerek yaratmakta olduklar sistemlerdir. Matematik, felsefe, iir, trafik modeli, baraj projesi gibi sistemlerdir. Tasaralanm olan soyut sistemler genelde daha sonra kitap, bina, film gibi tasarlanm fiziksel sistemlere imkan tanyabilmektedir. c) nsan Faaliyet Sistemleri: Tasarlanm dier sistemlerle ilgili olan bu sistemde insann dinamik olmasndan tr faaliyetleri de farkllk gsterecektir. Yaplacak barajlar, binalar, retilecek rnler, yaplacak aralar insan faktr olmadan yerine getirelemeyecek faaliyetlerdir. Aileler, toplumlar, dernekler, kurulular insan faaliyet sistemlerine rnek verilebilir. Bu sistemlerde sistem kendi, yesi olduu grubun ve paras olduu st grubun amacna hizmet etmelidir. evresine ak ve evresiyle etkileimli olan bu sistemde, belirlenmi bir dzen ierisinde ilikilerin srdrlmesi nemli bir felsefedir. Ayrca bu sistemlere sosyo-teknik sistemler de denmektedir d) Tasarlanm Fiziksel Sistemler: Bunlar bir ama iin tasarlanm sistemlerdir. Bu tr sistemler, insan faaliyet sistemlerinde ihtiya duyulduundan tr var olmulardr. rnein ulam iin araba, barnma iin ev, yatmak iin yatak gibi yaplar tasarlanm fiziksel sistemlerdir. e) Transandantal (Metafizik) Sistemler: u anda aklanmakta zorluk ekilen, yeterli bilginin olmad faaliyetleri ifade eden doast (bilgitesi) sistemlerdir.

6. Sistem Yaklamnnda Farkl Boyut: Soft Sistem Dncesi Gnlk yaamn karmakl nedeniyle faaliyetlerimizin ou, problemlerle farkl ekillerde uramaya odaklanmtr. Kar karya gelinen problemlerin yapsn renmek yannda, probleme ilikin bilgiler edinme, edinilen bilgileri uygun bir sistematik iinde kullanma nemli bir karar verme srecini kapsamaktadr. Problemleri zmeye ynelik sistem yaklam gibi bir ok farkl metotlarn olduu bu almada bahsedilmektedir Yaam, etkileyen ve etkilediinden etkilenen olaylar, olgular, koullar ve sreler btndr. Bu btn, gn getike daha istikrarsz, daha bulank ve daha karmak olmaktadr. Daha istikrarsz, daha bulank ve daha karmak dnyada olan sistemlerdeki zellikle organizasyonlardaki problemler genelde kt yapl problemlerdir. Kt yapl problemler, varl bilinen ama ne olduu tam olarak aklanamayan problemlerdir. Sistem yaklam bu problemler iin yeterli olmamaya balamt. Bu yetersizlik zerine 1970lerde sistem dncesinde farkl bir gr ortaya konmu ve sistem dncesi iki kampa blnmtr. Bunlar: Hard Sistem Dncesi ve Soft Sistem Dncesi.
92

Sistem Yaklam

6.1 Hard Sistem Dncesi Klasik bilimin baz problemleri zmede yetersiz kalmas sonucunda ortaya kan sistem yaklam, kulland kat kantitatif yaklamlarla olaylar aklamaya almaktadr. Bu dnce sistemi, sistem mhendislii, sistem analizi ve yneylem aratrmas gibi sistem yaklamlarn kapsamaktadr (Checkland 1989a). Genel olarak tanmlanm bir amaca ulamak olan Hard Sistem Metodolojisi, Sistem Analizi ve Sistem Mhendisliinin altnda dnlebilir. Sistem analizi, belirli gereksinimleri karlamak iin gerekli olan maliyetlere, uygulamalara ilikin sistematik bir baktr. Sistem Mhendislii ise, karmak srelerin varoluuna yol aan faaliyetleri tanmlayan ve bu srelerle ilgilenen bir zanaattr. kinci dnya savandan itibaren sadece biyolojik sistemleri anlamada deil, ayn zamanda organizasyonlarn kurulmas ve ynetilmesi alannda da sistem dncesine bavurulmas eitli yaklamlar da beraberinde getirmitir (Flood ve Jackson, 1991). Hard sistem dncesinin mhendislikten fark, insan faaliyet sistemlerini de mhendislikten geirme iddiasnn olmasdr. Yneylem Aratrmas da bir hard sistem metodolojisi olarak snflandrlabilir. Ancak Yneylem Aratrmas ve Sistem Analizi bir ok adan benzer olsa de aralarnda nemli bir fark vardr. Yneylem Aratrmas takm muhtemel olaylardan daha ok mevcut operasyonlar ile ilgilenir. Sistem Mhendisleri ise, sistemin mevcut operasyonlarndan daha ok, gelecek sistemlerin tasarm ile ilgilenir. a) Sistem Analizi: Sistem Analizinde Karar Verme sreci drt adm halinde izlenir. Problemin analizi, alternatif zmler tretilmesi, alternatiflerin deerlendirilmesi ve optimal alternatifin seimi. Bu aamalar seilen alternatifin uygulanmas ile takip edilir. b) Sistem Mhendislii: Burada yine drt admda uygulanan bir karar verme sreci vardr. Bunlar; sistem analizi, sistem dizayn, uygulama ve operasyondur c) Yneylem Aratrmas: ki tr problem vardr: i) Rasyonel Hikaye: Kesinlik ve Belirlilik ii) Rasyonel Olmayan Hikaye: Belirsizlik ve Bulanklk Bu dnceye gre problemin ne olduu belli ve aktr. Yani problemin doasnda bir bulanklk yoktur. Problem kiiye, topluma, zamana gre deiiklik arz etmez. Bu nedenle sadece hedefe odaklanmak
93

Vahap TECM

gerekmektedir. Organizasyonlar hedeflere ulamak iin kurulan ve bunun iin abalayan sosyal varlklardr. Hard Sistem Dncesi problemin ne olduu bilindiinde nasl zleceini aratrr ve aratrma srecinde, hipotez testlerini ve dier kantitatif aralar kullanr. 6.2 Soft Sistem Dncesi Gerek dnya problemlerinin zmne ynelik olarak atlan admlar genellikle olaylarn dorudan zmne yneliktir ve sorunlar anlamadan zmenin mmkn olmad durumlar da sz konusu olmaktadr. zellikle organizasyonlarda ynetim faaliyetleri iin sadece kantitatif modelleme yeterli olmamaktadr. Bu duruma verilebilecek tek cevap hard sistem yaklamn deitirmekti. Bu gerekliydi nk geleneksel lm modellemesi baz durumlar iin uygun olmamaktadr.
Tablo 2: Hard Sistem Dncesi ve Soft Sistem Dncesi Arasndaki Farklar
Hard Sistem Dncesi Organizasyon Kavram Odak Noktas Problemin Doas Aralar Aratrma Sreci Aratrmacnn Etkisi Soru Cmlesi Hedeflere ulamak iin kurulan ve bunun iin abalayan sosyal varlklar Problem yi Yapl Doal Bilimler ve Kantitatif Veri Optimizasyon Aratrmac problem durumunu etkilemez Problem Nasl zlr? Soft Sistem Dncesi likileri ynetmeye abalayan sosyal varlklar Problem Durumu Kt yapl Sosyal Bilimler ve Kantitatif ve Kalitatif renme Aratrmac problem durumunu etkiler (dnya gr, yarglar vb.) Problemi yaratan durum Nedir? Nasl yiletirilebilir?

Hard sistem ve soft sistem dncesi arasndaki temel farklar Tablo 2de gsterilmitir. Buna gre hard sistem dncesi gerekliin sadece grnen ksm (problem) ile ilgilenmektedir. Oysa sistem olarak organizasyonlar dnldnde problem durumunu incelemeden problemi zmeye almak buzdann sadece st ksmna (problem) odaklanmak ve suyun altnda kalan ksm (problem durumu-kltr ve politikalar) ile ilgilenmemek anlamna gelir. Bu ise sosyal dnyadaki problemlerin zmnde bize bir ey kazandrmayacaktr. Soft sistem dncesi, insan faaliyet sistemlerindeki problemlerin iyi yapl deil, ou zaman karmak, kt yapl olduunu iddia etmektedir. Bu
94

Sistem Yaklam

tr problemler, kiiden kiiye, toplumdan topluma, zamandan zamana deiiklik arz etmekte ve zm iin bazen uzlamaya bazen ise zorlamaya ihtiya duyulmaktadr. Esas olarak Soft Sistem Dncesi, insan aktrleri olan sistemlerdeki problemlerin hibir zaman tam anlam ile zlemeyeceini, bir zme ulalsa bile bunun sadece o ana zg bir zm olacan savunmaktadr. nk zm iin bir mdahalede bulunulduunda, bu problemin olduu durumu yani problem durumunu ve dolays ile onun yaratt problemi deitirecek ve ulalan zm nceki durumdaki probleme zg olduundan daha sonra yeni problemlerin ortaya kmasna neden olacaktr. Bu nedenle insan faaliyet sistemlerine ilikin problemler ile ilgilenirken hibir zaman hedef odakl bir dnce ile yola klmamaldr. nk hedefler o ana zg ve statiktir. zerinde yaadmz dnyann srekli deitii, organizasyonlarn her biri kendi kar ve dnya gr olan insanlardan olutuu dnldnde, sistemsel almann gayesi hedeflere ulamaktan ok ilikilerin srdrlebilirliini salamak olarak alglanmaldr. likilerin srdrlebilirliini salamak ise bir optimizasyon sreci ile deil, bir renme sreci ile mmkn olabilir. Ayrca Soft Sistem Dncesi, Hard Sistem Metodolojinin aratrma biimini de eletirmektedir. Hard sistem dncesi doal bilimler ekseninde yer aldndan ve bunlarn matematiksel aralarn kullandndan sosyal sistemlere fiziksel sistemler olarak bakmaktadr. Fiziksel sistemlerdeki problemlerin deerlendirilmesi ve test edilmesi basit ve mmkn olmasna ramen, deiik dnya grlerine sahip insanlarn olduu sosyal sistemlerin sadece kantitatif verilerin kullanld hipotez testleri ile test edilerek deerlendirilmesi zordur. Bu nedenle soft sistem dncesi yaam bilimleri ekseninde yer almakta, sosyoloji, antropoloji, tarif, felsefe gibi deiik alanlardan yararlanmakta ve kantitatif verinin yannda kalitatif veriyi de kullanmaktadr. Dahas bir organizasyonda izlenecek olan yollardan dardan verilmez. Bunlar sistemin kendisinin gemii ve evresi ile etkileimi tarafndan isel olarak retilir. Sistemin tarihinden yoksun olarak yaplan bir alma gerekliin baz yanlarnn yok saylmasna neden olacaktr. Hard Sistem Dncesinde aratrmacnn dnya gr, duygular, yarglar, hisleri problem durumunu etkilemez. rnein bir araba, sahibi kendisinin kt bir araba olduunu dnse bile farkl almayacaktr. Oysa bir organizasyonda bir yneticinin alan hakkndaki olumsuz dncesi alann performansn etkileme yeteneine sahiptir. Bu nedenle Soft Sistem Dncesi gerekliin deiik alglamalar olduunu ve bunlarn aratrmacya sorunlarla
95

Vahap TECM

ilgilenmede yardm edebileceini kabul etmektedir. Bylece hard sistem dncesinde problemin ne olduu bilindii varsayldndan problemin nasl zlebileceini aratrmaktadr. Soft Sistem Dncesi ise problemin ne olduunun bazen bilinmediini veya kiiden kiiye deiiklik gsterdiini kabul etmekte, ve bu nedenle ncelikle problemin ne olduunu aratrmakla ie balamaktadr. Son 25-30 ylda ngiltereden Brezilyaya, Avustralyadan svee bir ok lkede ve maden endstrisi, ulam planlama, toplam kalite ynetimi gibi farkl bir ok alanda ve turizm, salk, sigortaclk gibi bir ok sektrde soft sistem dncesini kullanan ok sayda baarl aratrma yaplm ve insan aktrleri olan sistemlerin incelenmesinde soft yaklamn daha baarl olduu grlmtr. Bylece lkemizde henz yeterince tannmamasna ramen Soft Sistem Dncesi ile birlikte Klasik yneylem aratrmasndan soft yneylem aratrmasna, organizasyonlarda plandan planlanm srelere, optimizasyon kavramndan renme kavramna doru bir yneli balamtr. Soft Sistem Dncesinde ortaya kan en nemli metodoloji Checkland (1981)n Soft Sistem Metodolojisidir (SSM). Yedi aamal SSM olarak da bilinen Soft Sistem metodolojisinin ilk versiyonu ekil 6da gsterilmitir. Buna gre aratrma sreci iki farkl dnyada yaplr: Gerek dnya ve gerek dnya hakkndaki sistem dncesi. Aratrmaclarn organizasyonlarda karlatklar problemler genelde kt yapl olduundan ncelikle problemlerin ne olduunu renmek gerekmektedir.
Yaplandrlmam Problem durumunu iyiletirmek iin faaliyet yrtme

1 problem durumu

7
fade edilmi Problem durumu Gerek dnya ile Modellerin Karlatrlmas

Deiiklikler: Sistemik bir ekilde arzulanabilir, Kltrel bir ekilde esnek

Gerek dnya Gerek dnya hakkndaki Sistem dncesi

3
lgili sistemlerin kk tanmlar

Kk tanmlarda aklanm sistemlerin kavramsal modelleri

ekil 6: Yedi Aamal SSM (Kaynak: Checkland 1981)

96

Sistem Yaklam

Birinci ve ikinci adm renme metodolojinin renme safhasdr. Birinci admda problemli olduu dnlen durum, durumun yaps, sreleri ve yap ile sreler arasndaki ilikiler ayrntya inilmeden incelenir. kinci adm problem durumunu ifade etme admdr. Bu admda zengin resimler kullanlarak aratrmann problem durumuna etkileri, yani mdahalenin analizi ve problem durumunun sosyal ve politik analizi yaplr, bu analizlerden elde edilen bilgiler nda problem durumun zengin resmi yaplr. Zengin resim kullanlarak problem durumu ile ilgili insan faaliyet sistemi seilir. Bu seim ile birlikte aratrmac gerek dnyadan gerek dnya hakkndaki sistem dncesine geer. Sistem Dncesi dnyasnda, modellenecek olan ilgili sistemlerin ksa ve z bir tanm yaplr. Bu tanma kk tanm denir.

C C A A T T WW O O E E

Customers Actor

(Mteriler): Tnin kurbanlar veya faydalanclar (Aktrler): Tyi yerine getiren kiiler

Transformtion process (Dnm Sreci): Girdinin ktya dnm Weltanshauung Owner (Dnya Gr): Tyi anlaml klan dnya gr (Sahip): Tyi durdurabilenler

Environmental constraints (evresel Kstlar): Sistemin dndaki elemanlar

ekil 7: CATWOE Analizi

Kk tanmlarda ksa bir ekilde aklanan ilgili sistemler daha sonra ekil 7de gsterilen CATWOE (Customers, Actors, Transformation Process, Weltanshauung, Owner, Environmental Constraints) analizine tabi tutulur. Bylece sistemin dnm sreci ve bu dnm srecini mantkl klan bak as oluur. Drdnc admda, ilgili sistemlerin kavramsal modelleri yaplr. Kavramsal modeller, kk tanmlar eklinde aklanan ve CATWOE analizine tabi tutulan sistemler iin gerekli en az sayda eylemlerden olumaktadr. Bu say genelde 7 m 2dir. Kavramsal modellerin yaplmas ile birlikte beinci adma geilir ve sistem dncesi dnyasndan gerek dnyaya geri dnlr. Bu admda gerek dnya ile kavramsal modeller karlatrlr. Bu karlatrmann amac problem durumundaki farkl kar ve dnya grlerine sahip insanlar arasnda modellenen sistem ile ilgili olas deiiklikler hakknda bir mnazara balatmaktr. Altnc admda olas deiiklikler zerinde bir uzlama hedeflenmektedir. Uzlalan deiiklikler kavramsal model nda sistemik bir
97

Vahap TECM

ekilde arzu edilebilir (mantksal kriter) ve kltrel bir ekilde esnek (kltrel kriter) olmaldr. Problem durumunun iyiletirilmesi iin sz edilen iki kriteri salayan deiiklikler yedinci admda kaynaklar ve zaman bakmndan planlanarak uygulanr. 7. Sonu Problemleri zmeye ynelik olarak gelitirilen metodolojiler, belli srelerden getikten sonra bir teorik yap zerine oturtulmaktadr. Kantitatif metotlarn, d etkenden bamsz kapal kalan sorunlar iin net zmler nerdii, ancak her trl farkl etkenin dahil olduu problemlerde dnce anlaynda sisteme doru gidildii grlmektedir. Soft Sistem Dncesi bu anlayla ortaya km olup, renerek zme ulamann yntemlerini sunmaktadr. Kurallar tespit etmenin gereklilii ve nemi, sistem anlaynda zme ulaabilmenin en nemli kriteri olarak ifade edilebilir. Bu anlay sonucunda gerek hayat ile dnsel hayat arasnda etkin ban her problem iin kurulabilecei belirlenmektedir. Her trl faaliyet iin sistemsel bir dnme gereklilii, bu faaliyet iin bir kurallar btn oluturmasn salayacaktr ki sonuta genel bir dzenin varl ortaya kacaktr. Oluturulan kurallarn nemi, belirlenen artlarda hep ayn doruyu bulmak zerine kuruludur. Sistemsel dnce de bu kurallar oluturmak iin insann izlemesi gereken metodolojiyi daha esnek bir ekilde ortaya koymaktadr. zellikle SSM her trl probleme yumuak bir anlayla zmler bulma stratejisini ortaya koymaktadr. ABSTRACT This research focused on the thinking methodologies for the problem solving environment. Historical development of System Thinking and distiction from the Experimetal Thinking also explored. It is necessary to use System Thinking logic and its approach for any activities. Sost System Methodology is a rapidly growing new approch on System Thinking, and the application details are given in this work. Keywords: Experimenral Approach, System Approach, System Thinking, System Hierarchy, Hard System Thinking, Soft System Thinking

98

Sistem Yaklam

KAYNAKA ACKOFF, R.L. (1999), Ackoff's Best: His Classic Writings on Management, Wiley, New York. ACKOFF, R. L. (1974), Redesigning the Future, Wiley, New York. ACKOFF, R. L. (1972), A Note on Systems Science, Interfaces, 2(4), 40-41. ACKOFF, R. L. ve Rivett, P. (1964), A Manager Guide to Operations Research., 2nd ed. Wiley, New York. ACKOFF, R. L.ve Sasieni, M. W. (1968), Fundamentals of Operations Research, Wiley, New York. BERTALANFFY, L. Von (1968), General Systems Theory, George Braziller, New York. CHECKLAND, P. (1981), Systems Thinking, Systems Practice, Wiley, Chichester. CHECKLAND, P. (1989a), Soft Systems Methodology. Rational Analysis for a Problematic World, ersinde, Ed. by. Rosenhead. Wiley, Chichester, s. 71-100. CHECKLAND, P. (1989b), An Application of Soft Systems Methodology. Rational Analysis for a Problematic World, ersinde Ed. J. Rosenhead. Wiley, Chichester, s. 101-119. CHECKLAND, P.ve Scholes, J. (1990), Soft Systems Methodology in Action, Wiley, New York. CHECKLAND, P.ve Holwell, S. (1998), Information, Systems and Information Systems-making sense of the field, Wiley, Chichester. CHURCHMAN, C. W. (1979), The Systems Approach, 2nd ed, Dell, New York. FLOOD, R. L. ve Jackson, M. C. (1991), Creative Problem Solving: Total Systems Intervention, Wiley, Chichester. JORDAN, N. (1969), Some Thinking About System. Systems Thinking. Volume Two, ersinde, Ed. F.E. Emery (1981), Penguin, Middlesex, s. 15-39. LEWIS, P. (1994), Information-System Development, Pitman Publishing, London. O'CONNOR, J. ve Mcdermott, I. (1997), The Art of Systems Thinking, Thorsons, San Francisco.
99

Vahap TECM

SENGE, P. M. (2004), Beinci Disiplin: renen Organizasyon Dn ve Uygulamas, eviren: Ayegl ldeniz, Ahmet Doukan, 11. bask. Yap Kredi Yaynlar, stanbul. WIENER, N. (1948), Cybernetics, or Control and Communication in the Machine and Animal, Cambridge. MIT Press: Mass.

100