-- ang tawag sa maagham na pagaaral ng tunog -- pinag-aaralan ang wastong bigkas ng mga tunog na tinatawag na ponema.

Ponetiko ang galaw at bahagi ng katawan ng tao saklaw sa pag-aaral kung saan isinagawa ng tunog sa pagsasalita o wastong pagbigkas. Ponema ang tawag sa mga yunit ng tunog ng isang wika ( Phoneme) phone -- tunog eme -- makabuluhan -- tumutukoy ito sa makabuluhang tunog ang bawat ponema ay maaaring makapagbago ng kahulugan ng isang salita Hal. Nasa- pasa -- Maari ring di makapagpabago Malayang nagpapalitan Hal. Babae-babai; lalake-lalaki

Ponemang Katinig binubuo ng 16 na ponema 16 / b/, /p/, /k /, /g/, /d/, /t/, /h/, /s/, /l/, /r/, /m/, /n/, /ng/, /w/,/y/, /

-/.

Ponemang Patinig - ayon sa mga linggwista at ilang mananaliksik, tatatlo lamang ang patinig ng Filipino; /a/, /i/, at /u/. Ayon kay Cubar (1994) ang fonemang /e/ at /o/ ay hiram na salita sa Kastila at English.

 ang tunog na /e/ at /i/ o /o/ at /u/ ay

malayang nagkakapalitan na hindi nagbabago ang kahulugan ng mga salita-Allophone Diptonggo/ Malapatinig tumutukoy ito sa pinagsamang tunog ng isang patinig /a,e,I,o,u / at tunog ng isang malapatinig /w, y/ sa iisang pantig. (aw, iw, ow,ay ey,oy,uy) Hal. araw, ayaw, baboy atbp. Klaster o Kambal Katinig ito ay magkasamang tunog ng dalawang ponemang katinig sa iisang pantig; matatagpuan ito sa inisyal, sentral, pinal Hal. Blusa, kwento, hwag atbp.

 Pares Minimal magkatugmang salita na hindi

magkaugnay na kahulugan subalit tugmang-tugma sa bigkas maliban sa isang ponema. Hal. Pala-bala ; hari- pari Ponemang Malayang Nagpapalitan (Allophone) malayang nagpapalitan ang e at I; o at u. Hal. lalake- lalaki, Impit na tunog o Glotal sa Pasara ang ponemang ito ang bukod tanging inirerepresinta ng titik o letra sa halip ay tuldik na paiwa ( ) para sa salitang malumi, tuldik na ( ) para sa salitang maragsa, kung ang tunog na ito ay nasa pusisyong pinal ng salita at kung minsan inireprisinta rin ito ng gitling kung ang tunog na ito ay nasa gitna ng salita sa pagitan ng panlapi o salitang nagtatapos sa katinig at ang kasunod na salita ay nagsisimula sa patinig. Ang mga salitang natatapos sa tunog na impit at tinatawag na malumi at maragsa tulad ng mga halimbawa: Salitang Malumi Salitang Maragsa 1. bata - child pipi - fattened 2. nasa - desire, wish tala - list,note

Ponemang Suprasegemental
Tono tumutukoy ito sa pagtaas at pagbaba ng tinig.

-- nakukuha ang mensahe ng kausap nangangaral, naiinis, nang-iinsulto, nagtatanong, nakikiusap o nag-uutos. Haba- tumutukoy sa haba ng bigkas sa pantig ng salita na may patinig o katinig. Diin - tumutukoy ito sa lakas ng bigkas sa pantig na kailangang bigyang-diin. Antala/ Hinto/ Pagtigil saglit na pagtigil

Ang Prinsipal na sangkap ng Pananalita

Ang enerhya ay ang nalilikhang presyon o presyur ng papalabas na hiningang galing sa baga na siyang nagpapakatal sa mga babagtingang pantinig na siyang gumaganap na artikulador. Lumilikha ito ng tunog na minomodipika ng bibig na siya namang nagiging patunugan o resonador. Ang itinuturing na mga resonador ay ang bibig at guwang ng ilong

Ang bibig ng tao ( tingnan ang larawan ni OSCAR) ay may apat na bahaging mahalaga sa pagbigkas ng mga tunog.

1.Dila at panga ( sa ibaba) 2.Ngipin at labi ( sa unahan) 3.Matigas na ngalangala ( sa itaas) 4.Malambot na ngalangala ( sa likod)

2 uri ng ponema
Ponemang Segmental 21 ponema
Ponemang Supresegmental

Tsart ng Ponemang Segmental na Katinig

Paraan ng Pagbigkas o Artikulasyo n Pasara: w.t. Pasara: m.t. Pasutsot: w.t. (Fricative) Pailong: m.t. (nasal) Pagilagid: m.t. (lateral) Pangalatal: m.t. (flap) m n l r Punto
Panlabi (bilabial ) Pangngipin ( dental) Panggilagid

ng
Pangngalala Matigas (palatal)

Artikulasyon
Panlala munan (Larinjal ) Impit (glottal)

Malambot (velar)

p b

t d s

k g h

(ng)

Malapatinig: m.t.

 Punto ng Artikulasyon tumutukoy sa

kung anong bahagi ng bibig naisasagawa ang pagbigkas sa ponema Paraan ng Artikulasyon pagbigkas sa paraan ng pagpapalabas ng hangin sa bibig o ilong.

Tsart ng Segmental ng Ponemang Patinig

Ayos ng Dila mataas gitna mababa Bahagi Harap i e a ng Sentral Dila likod u o

Morpolohiya
Ito ang tawag sa pag-aaral ng mga morpema ng isang wika at ng

pagbubuo ng mga ito sa salita. Tinatawag din itong palabuuan.

Morpema
Ang tawag sa pinakamaliit na yunit ng

isang salita na nagtataglay ng kahulugan. May tatlong uri ng morpema istem/salitang-ugat, panlapi at morpemang binubuo ng isang ponema.

 Istem/ Salitang- ugat ay ang payak na salitang walang panlapi. Ang mga ito ay maaring pangngalan, pang-uri at pandiwa.

Panlapi tinatawag na di- malaya sapagkat nalalaman lamang ang kahulugan nito kapag naisama na ito sa istem. Tinatawag na panlaping makangalan, kapag ang nabubuong salita ay pangngalan; panlaping makauri, kapag ang nabubuong salita ay pang-uri at panlaping makadiwa, kapag ang nabubuong salitay pandiwa.

Morpemang binubuo ng isang ponema

Matatagpuan ito sa mga salitang buhat sa Kastila

senado/ senadora; mayor/ mayora

sa mga salitang nagtatapos sa o na nangangahulugan

ng lalaki at sa mga salitang nagtatapos sa a na nangunguhulugang babae barbero/ barbera; Aurelio/ Aurelia at iba pa.

Bukod sa mga istem at mga panlapi, nakabubuo rin ng mga bagong salita sa pamamagitan ng pag-uulit at pagtatambal ng mga salita. Pag-uulit-- may tatlong paraan a. Parsyal o di-ganap na pag-uulit unang pantig lamang ang inuulit. Hal. babasa, susulat, aawit b. Ganap na pag-uulit buong salitang-ugat ang inuulit. Hal. Araw-araw, gabi-gabi c. Kumbinasyon ng parsyal at ganap na pag-uulit hal. Tutulog-tulog, sasayaw-sayaw, aalis-alis Pagtatambal pinagsasama sa isang pahayag ang dalawang salitang pinagtambal para makabuo ng isang salita. a. Malatambalan-- hal. Tsaang-gubat, bahay-ampunan b. Tambalang-ganap hal. Bahag+hari=rainbow; balat+sibuyas= maramdamin

Uri ng Pagbabagong Morpoponemiko

1.

Asimilasyon / / o /ng/ a. Asimilasyong di- ganap / parsyal hal. Pangpalengke pambayad pandama pangkahoy b. Asimilasyong ganap hal. Pamalengke pamahay panabing pangahoy

pantalo= panalo

2. Pagpapalit ng Ponema

a. /d/-- /r/ madami marami pag patinig ang hulihan ng unlapi. b. /d/ -- /r/ lipad+ -in lipadin liparin [-in/ -an] pahid+ -an pahidan pahiran c. /h/ -- /n/ kuha+han kuhahan kuhanan

d. /0/ -- /u/ laro+an laruan bunso bunsung-bunso

3. Metatesis/ Maylipat

a. Nagkakapalit ang /l/ o /y/ ng salitang-ugat kapag ginigitlapian ng [-in] ang mga ito. hal. -in- + laro nilaro -in- + yari niyari -in- + regalo + an rinegaluhan niregaluhan b. Pagkakaltas ng ganap hal. silid + an silidan sidlan atip + an atipan aptan takip+-an takipan takpan

4. Pagkakaltas ng Ponema

-- kung ang huling ponemang patinig ng salitangugat ay nawawala sa paghuhulapi nito. hal. Bukas + an bukasan buksan asin + an asinan asnan
5. Paglilipat- diin

-- kapag nilalapian ang mga salita, nagbabago ang diin nito. hal. Basa + -hin bahin takbo + -han takbuhan uwi + -an uwian

6. Pagdaragdag o Pagsusudlong

-- pagdaragdag ng isa pang hulapi gayong mayroon nang hulapi ang nasabing salitang-ugat. hal. tukso + han + an tuksuhan
7. Pag- iisa ng dalawa o higit pang salita o

pag-aangkop -- pagsasama ng bahagi o pantig ng dalawang salita. hal. wika + mo kamo tayo na tena hintay ka teka

Pagbubuo ng mga Salita

1. Paglalapi pagkakapit ng ibat ibang uri ng panlapi

sa isang salitang0ugat, nakabubuo ng ibat ibang salita na may kani-kaniyang kahulugan. hal. Tubig ma-+tubig = matubig (maraming tubig) pa-+tubig = patubig (padaloy ng tubig) tubig+-an= tubigan (lagyan ng tubig) tubig+-in = tinubig (pinarusahan sa tubig)

2. Pag-uulit paraan ng pagbuo ng salita mula sa

morpemang salitang-ugat.

Pag-uulit na ganap hal. Taon taun-taon bahay bahay-bahay Pag-uulit na Parsyal usok uusok balita bali-balita Pag-uulit na parsyal at ganap sigla masigla-sigla saya masaya-saya

3.

Pagtatambal ng salita - pagbubuo ng salita na pinagsasama ng dalawang morpemang salitang-ugat.

a. Inilalarawan ng ikalawang salita ang unang salita

b. hal. Taong- bundok, kulay- dugo Tinatanggap ng unang salita ang ginagawa ng unang salita hal. Ingat- yaman, pamatid- uhaw Ipinapakita ng ikalawang salita ang gamit ng unang salita hal. Bahay-aliwan, silid- aralan Isinasaad ng ikalawang salita ang pinagmulan ng unang salita hal. Batang-lansangan, kahoy- gubat Kasabay o katimbang ng ikalawang salita ang unang salita hal. Urong- sulong, lulubog-lilitaw

c.
d.

e.

 Pagtatambal ng dalawang salitang-ugat na

maaaring makalikha ng ikatlong kahulugan hal. basag + ulo = basagulo anak+ pawis = anakpawis dalaga+ bukid = dalagambukid

Sintaks
Ang pagkakaalam kung paano pinagsasama-sama ang

mga salita para bumuo ng mga preys at mga sentens. Ito ay may kinalaman sa sistema ng mga rul at mga kategori na syang batayan ng pagbubuo ng mga sentens. Pag-aaral ng straktyur ng mga sentens. 1a. * binulsa ko ang mabangong panyo 1b. * bumulsa ko ang mabangong panyo 1c. * Ibinulsa ko ang mabangong panyo.

Parirala at Sugnay
Sugnay

-- isang lipon ng mga salitangmay simuno o paksa at panaguri -- buo o hindi buo ang diwa. 1. Sugnay na makapag-iisa nagtataglay ng buong diwa o kaisipan. Hal. Ako ay nakahiga,nang siyay umalis. 2. Sugnay na di-makapag-iisa di buo ang diwa hal. Kung akoy mayaman, hindi na ako magtatrabaho. Parirala -- lipon ng salita na walang paksa o simuno at panaguri at wala ring buong diwa o kaisipan.

Pangungusap
Isang salita o lipon ng mga salita na nagpapahayag ng

buong diwa.

2 Bahagi ng pangungusap Karaniwang ayos nauuna ang panaguri Di- karaniwang ayos nauuna ang paksa sa panaguri. (ay)

Anyo ng Pangungusap
1. Payak na pangungusap binubuo ng isang paksa at

a)
b)

c)

d)

isang panaguri na may iisang diwa May payak na paksa at payak na panaguri. Hal. Pinsan ko po siya. May tambalang paksa at payak na panaguri. hal. Nagsusulat ng komposisyon ang guro at ang mga mag-aaral. May payak na paksa at tambalang panaguri hal. Ang mga bata ay nagsasayaw at umaawit. May tambalang panaguri at tambalang paksa. hal. Namimili ng paninda sa ibang bansa at nagbebenta sa Pilipinas sina Aling Nena at Menchie.

2. Tambalang Pangungusap

-- binubuo ng dalawang magkatimbang na payak na pangungusap. -- dapat magkaugnay ang mga ito at nagkakaisa sa kahulugan. Pandugtong = pangatnig = at, o, pero, ngunit, subalit o datapwat , : , ; 3. Hugnayang Pangungusap -- Binubuo naman ito ng dalawang sugnay. -- Buo ang diwa ng isang sugnay, habang ang isang sugnay ay hindi Pandugtong = dahil,kung,kapag,nang,sapagkat,upang at iba pa.

Pagpapahaba ng Pangungusap
1. Pagpapahaba sa pamamagitan ng kataga

kataga- pa,ba,man,naman,nga,pala at iba pa. 2. Pagpapahaba sa pamamagitan ng panuring panuring = na at ng 3. Pagpapahaba sa pamamagitan ng kumplemento -- tinatawag na kumplemento ang bahagi ng panagui na nagbibigay ng kahulugan sa pandiwa. a. Kumplementong tagaganap pinangungunahan ito ng panandang ng at mga panghalili nito. hal. Itininda ng kaibigan na babae ang bestida.

b. Kumplementong Tagatanggap-- kung sino ang

makikinabang sa sinasabi ng pandiwa Pananda para sa, para kay, at para kina. hal. Nagpaluto ng pagkain si Louie para sa mga bisitang darating. c. Kumplementong Ganapan Pananda sa hal. Nagpiknik sila sa tabing ilog. d. Kumplementong Sanhi Isinasaad dito ang kadahilanan ng pangyayari ng kilos ng pandiwa. Pananda dahil, sa, kay hal. Dahil kay Rosa, nahuli ng dating si Nora.

e. Kumplementong Layon tinutukoy ang bagay.

f.

Pananda ng hal. Nagtinda ng sapatos si Nanay. Kumplementong Kagamitan o instrumento-tumutukoy ito sa kung anong instrumento o kagamitan ang ginagamit para maisakatuparan ang kilos ng pandiwa.

4. Pagpapahaba sa pamamagitan ng pagtatambal

-- maaaring magtambal ang dalawang batayan o payak na pangungusap sa pamamagitan ng mga pangatnig na at, ngunit, datapwat, subalit, saka at iba pa. Hal. Dumating ang kanyang guro sa kanilang bahay subalit nakaalis na ang kanyang mga magulang.

Pokus ng Pandiwa
Tumutukoy sa kaugnayan ng pandiwa sa paksa ng

pangungusap.

1. Pokus sa Tagaganap o aktor kapag ang paksa ng pangungusap ang tagaganap o nagsasagawa ng kilos na isinasaad ng pandiwa. Panlapi mag,um, mang, makapag, maka, at mag. Hal. Nagsulat ng tula si Perla.

2. Pokus sa layon kung ang paksa ng pangungusap ay

ang layon ng pandiwa. Panlapi i-, -an, ma, ipa-, at in Hal. Ipadadala ko na kay Lorna ang relong binili ko. 3. Pokus sa Ganapan kung ang paksa ay ang lugar na pinangyarihan ng kilos na isinasaad ng pandiwa. Panlapi-- -an, pag-, mapag, at pang- an/ han. Hal. Pinaglutuan ni Nena ng Bigas ang kawayan. 4. Pokus na Tagatanggap o Pinaglalaanan kung ang paksa ng pangungusap ay ang tagatanggap o pinaglalaanan ng kilos. Panlapi I, ipang- , at ipag.

Pokus na kagamitan (Instrumental) -- kung ang paksa ay kagamitan o kasangkapan ng kilos. Panlapi ipang-. Hal. Ipang-aasim ni Rosa sa sinigang ang sampalok. 6. Pokus sa Sanhi nasa pokus sa sanhi o kadahilanan ang pandiwa kung ang paksa ng pangungusap ang sanhi o dahilan. Panlapi ika-, Hal. Ikaliligaya ko ang pagtira sa iyong bahay. 7. Pokus Resiprokal kung ang paksa ng pangungusap ay siyang tagaganap o tagatanggap ng kilos. Panlapi-- mag-, at mag an. Hal. Muling nagsumbatan ang magkaibigan.
5.

DIPTONGGO
iw, iy, ey, ay, aw, oy, at uy. Alinmang patinig na sinusundan ng malapatinig na /y/ o /w/ sa loob ng isang pantig. Ngunit kapag ang /y/ o /w/ ay napapagitan sa dalawang patinig, ito ay napapasama sa sumusunod na patinig, kayat hindi na maituturing na diptonggo.

DIPTONGGO
HARAP MATAAS GITNA MABABA iw, iy ey aw, ay SENTRAL LIKOD Uy oy

KLASTER
Ang magkakabit na dalawang magkaibang katinig sa

isang pantig.
hal.: dyip krus trabaho nars relaks

PARES MINIMAL
Pares ng salita na magkaiba ng kahulugan ngunit

magkatulad na magkatulad sa bigkas maliban lamang sa isang ponema.

Hal: bala pala tela tila mesa - misa

PARES MINIMAL
Ngunit tandaan na may mga ponemang malayang

nagpapalitan tulad /e/ at /i/ lalaki - lalake

Gayundin sa pagamit ng /r/ at /d/
daw -raw

ALOMORP NG MORPEMA
Pam, mam,
Pan pang