183

.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi No:41 (Ekim 2009)

MISIRDA EKONOMK KALKINMA ABALARI

zlem TR*

zet Bu makalenin amac 1952 sonras Msrdaki ekonomik kalknma modelini incelemektir. Msr petrol fakiri bir lke olmasnn tesinde zengin tarmsal kaynaklara sahiptir ve yksek nfusuyla gelimekte olan dier lkelerle, rnein Suriye ile ya da dier blgelerdeki gelien ekonomilerle nemli benzerlikler gstermektedir. Bu makalede Richards ve Waterburynin ekonomik gelime, devlet ve snflarn srekli bir iletiim ve etkileim iinde olduklar fikrinden yola klm ve Orta Dou lkelerinin genelinde siyasetin ekonomiyi kontrol ettii varsaym temel alnmtr. Bu erevede Msrda 1952de baa gelen Hr Subaylarn zamanla nasl yeni bir snfsal dzen kurduklar incelenecek ve daha sonraki dnemlerde bu snflarn ekonomik almann nndeki en nemli snrlama olduunun alt izilecektir. Anahtar kelimeler: Msr, Orta Dou, ekonomik gelime, liberalleme. Attempts at Economic Development in Egypt Abstract This article aims to analyze the economic development policies in Egypt. Egypt, as an oilpoor country but rich in agricultural and human resources shows many similar characteristics with other countries in the region, like Syria and other developing countries in other regions. This article follows the analysis of Richards and Waterbury that underlines the continuous interaction between economic development, state and social actors as well as the assumption that politics drives economics in the Middle East. In this context how the Free Officers that came to power in 1952 created new social classes through the economic development model and how those actors in later years became an impediment for liberalization will be analyzed. Key words: Egypt, Middle East, economic development, liberalization

Giri Bu makalenin amac Msrn ekonomik gelime abalarn, zellikle 1952de Hr Subaylarn baa gelmesinden sonraki dnemde uygulanan kalknma modelini incelemektir. Makalede temel olarak uygulanan kalknma modelinin devlet ve sosyal snflar nasl birbirine baml hale getirdiinin alt izilecek ve 1950lerle birlikte
* Do.Dr., Ortadou Teknik niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Uluslararas likiler Blm retim yesi.

184

balayan bu bamlln ekonominin liberallemesinin ve reformlarn nnde nasl bir engel tekil ettii incelenecektir. Ortadoudaki ekonomik kalknma abalar ve zellikleri dier az gelimi blgelerle nemli benzerlikler gstermektedir. Tpk bu dier blgeler gibi Ortadou da dnya ekonomisine evrenin bir paras olarak katlm ve zellikle 19. Yzylda Osmanl mparatorluunun imzalad anlamalar erevesinde uygulad kapitlasyonlar ve ak kap politikasyla da ekonomisi da baml ekilde gelimitir. Msr ekonomisi bu anlamda bu evresel entegrasyonu ve bamll gstermesi asndan nemlidir. Alan Richards ve John Waterbury, Ortadounun siyasi iktisadn anlamak iin, tm az gelimi blge ve lke ekonomilerine de uygulanabileceini syledikleri bir model sunmaktadrlar.1 Bu modele gre ekonomik gelime ve byme, devlet ve sosyal aktrler bir genin ayaklar olarak birbirlerini srekli ekilde etkilemektedirler. Bu erevede bu lkelerde devlet ekonomik gelimede aktif rol oynam, zellikle de ithal-ikameci modelin uygulanmasyla beraber gelien dinamikler bir taraftan yeni sosyal aktrleri yani snflar olutururken, dier taraftan da ekonomik gelimenin ald ekle gre devleti yeni politikalar retmeye ya da var olan politikalar gzden geirmeye itmitir. Bu makalede bu gen erevesinde Msrdaki kalknma modelleri ve liberalleme basks karsndaki gelimeler ve ilerleme zerinde durulacaktr. Makalenin temel argman Msrda siyasetin ekonomiyi ynettii ve siyasi kayglarn ve rejimin bekaas sorununun ekonomik alma ve reformun nne getiidir. Bunda da ithal-ikameci dnemde oluturulmu devlet-sosyal aktr ilikisinin nemi byktr. Msr rnei blgedeki petrol fakiri ancak tarmsal kaynaklara ve insan gcne sahip dier lkelerle benzerlikler gstermektedir. Bamszlk sonras Batya dayal gelime modelini darbeyle ykp yerine radikal cumhuriyetler kuran benzer lkeler, rnein Suriye, burada izilen erevede deerlendirilebilir. Yine de bu rneklerle nemli farkllklar da bulunmaktadr. rnein Suriyede siyasi parti, Baas partisi Msr rneinin aksine ok nemli bir rol oynamaktadr. Cezayir rneinde Msrla benzerlik vardr ancak petrol geliri nemlidir. Irakta da hem tarmsal potansiyel hem de petrol bulunmaktadr. Tunus Msrla petrol yokluu anlamnda ve toplumsal yap anlamnda benzerlikler gstermektedir. Msr rneine bakarak bu lkelerle de ilgili fikirler gelitirmek mmkn olabilecektir. Tarihsel Geliim Msr, 1882den itibaren lke ynetimini kontrol altna alan ngilterenin ynetiminde ve Muhammed Alinin reformlarnn da bir sonucu olarak on dokuzuncu yzyl sonlarnda Ortadounun en zengin merkezlerinden birisi haline gelmiti. Tarmsal retim, zellikle pamuk retiminin 1880den itibaren yaygnlamasyla artt. ngilizlerin de desteiyle 1880-1914 aras pamuk retimi ikibuuk kat artarak 3 milyon kantardan2 7,5 milyon kantara ulat. Msr rnei iin nemli bir nokta ondokuzuncu yzyl tarmsal retiminde 50 feddan3 ve st
Alan Richard and John Waterbury, A Political Economy of the Middle East, Colorado: Westview Press, 1998. 2 Konuyla ilgili kaynaklar bu ltleri o dnemde kullanlan Kantar cinsinden vermektedirler. O nedenle burada da kantar olarak kullanlmtr. 1 Kantar 56,320 kgdr. 3 Bir feddan 4200 metre kareye denk gelmektedir.
1

185

topraklarda olumaya balayan byk, zel mlkiyetli iftliklerdir. 1907 tarihinde bu byk iftlikler tm Msr topraklarnn yzde 45ini kapsamaktayd.4 Bu durum byk toprak eitsizlii yaratrken, dier taraftan da varolan sistemde byk toprak sahiplerinin siyasette sz sahibi olmasn ve ekonomik faaliyetin temel direini oluturmalar sonucunu getirdi. Bu dnemde lkeye gelen yabanc yatrm da temel olarak tarm sektrne akmtr. lke blgedeki en geni ve zengin retim merkezi olmasnn yan sra etnik ve dinsel eitlilik bakmndan da zengin bir sermaye snfna ev sahiplii yapmaktayd. En geni sermaye snf mutamassirun ad verilen Msrllam yabanclard. Daha sonraki dnemlerde komprador burjuvazi olarak grlecek olan mutamassirunlarn yan sra byk toprak sahipleri de ekonomide ve daha sonra siyasette yerlerini almaya balamaktayd. Endstriyel gelimeye baktmzda ise genel olarak ngiliz ve Fransz etkisini grmek mmkndr. Msr 1922de bamszln kazanm olsa da lke siyasetinde ve ekonomisinde ngiliz ve genel olarak Batl devletlerin etkisi srmeye devam etti. Bu etkiye ramen milli kalknma iin abalar da grlmeye balamtr. 1920de Bank Msrn kurulmasnn ardndan yerel sanayiyi gelitirecek ve yerel yatrmclara yatrm olanaklar salayacak kaynaklar sunulmaya baland. Msr Msrn kaynaklaryla gelitirme ve kalkndrma fikri lkede g kazanmaktayd. Bu erevede 1930larda glenen Msrlatrma politikasyla beraber milli bir sanayi, finans ve ticaret burjuvasisi olumaya balad. 1929 ekonomik buhrannn da etkisiyle 1930da Muhammet Ali dneminden beri ilk defa gmrk tarifeleri uygulanmaya baland, i piyasayla rekabet eden tketici mallarna yzde onbe ile yirmi arasnda vergi uygulanmaya baland.5 Bu ithalat snrlamalar i piyasay greceli olarak korudu ve gelimesini salad. kinci Dnya Savann balamas ve lkeye mal ithalatnn sekteye uramasyla beraber de eksik mallarn eldeki kaynaklarla retilmeye balanmas Msr sanayisinin yerel kaynaklar kullanlarak gelimesine nemli katkda bulundu. Zaalukun El-Gritlyden aktardna gre 1947ye gelindiinde Msr yerel sanayisi koruma nlemleri erevesinde yabanc rekabeti engelleyecek seviyeye ulamt.6 Msrl giriimcilerin saysnda da nemli art sz konusu olmutu, Bank Msrn giriimlerinin bu anlamda baarya ulatndan bahsedilebilir. 1946-48 arasnda kurulan irketlerin yzde seksendrd Msrllar tarafndan kurulmutu. Ancak ekonomide yabanclarn etkisi azalm olsa da snfsal olarak zenginliin Msrn geneline yayldn sylemek mmkn deildir. Genel olarak kinci Dnya Sava ve sonras dnemde yatrm yapan ve sanayileme hamlesinde yer alan Msrllara baklnda ilk srada, bu grubun byk bir blmn oluturan byk toprak sahipleri grlebilir. kinci olarak devletin st kadamelerindeki brokratlardan bahsetmek mmkndr. Bu gruplar, sahip olduklar konumu da kullanarak toprak ve mlk edinerek zenginlemiler ve teviklerden de yararlanarak sanayiye yatrm yapmlardr. nc bir grup sayca kk olmakla beraber Msr aristokrasisidir. Baz yazarlar bu dnem burjuvazisini aristokrat burjuvazi olarak tanmlam ve toprak sahibi snflarn (gerek geleneksel olarak
evket Pamuk and Roger Owen, A History of Middle East Economies in Twentieth Century, London: I.B.Tauris, 1998, s.31. 5 Malak Zaaluk, Power, Class and the New Capital in Egypt The Rise of the New Bourgeoisie, London, Zed Books, 1989, s. 17. 6 A.g.y.
4

186

topraa sahip gruplar, gerekse sonradan toprak satn alarak onu ileyen brokrat gruplar) sanayileme hamlesi iindeki rolnn altn izmilerdir. Msrdaki bu yeni giriimci, eski toprak sahibi gruplar daha ok hafif sanayide younlam, karlarn yksek ve ksa vadeli olduu sektrleri tercih etmilerdir. Aslnda genel olarak bu gruplarn faaliyetlerini her iki sektre de bltrdn, bu anlamda bir ayrma gitmeyip hem tarm hem de sanayi sektrlerinde aktif olduklarn sylemekte yarar vardr. Ayrca sanayici st-brokrat gruplarn da genelde yabanc firmalarda alp, onlarn karlarn gzettikleri sylenebilir. Bu anlamda bu yerli burjuvann ne derece yerli, Msrl kapitalin ne derece Msrn karlarna hizmet ettii zellikle Cemal Abdul Nasrn baa gelmesiyle daha ok sorgulanacaktr. Bu sistemin genel olarak sosyal hareketlilie pek de izin vermediinin de alt izilmelidir. Daha ok kapal ve yeleri belli olan st snf, hem toprak hem de sanayiden gelen karlarla urarken toplumun byk ounluunu oluturan alt snflarn sosyal merdiveni trmanabilmesi iin imkanlar son derece snrlyd. Hr Subaylar darbesiyle beraber bu sistemde, en ok da ekonomik kalknmann dayand st snfn yelerinde deiiklik grlecektir. kinci Dnya Savann bitiminden Albay Cemal Abdul Nasrn liderliindeki Hr Subaylarn monariyi devirerek baa geldii 1952ye dek milli gelir yzde krk orannda artmakla beraber yukarda da belirtildii gibi toplumun kk bir ksmnn elinde toplanmaktayd. Ayn dnemde devlet yatrmlar sadece altyapya ynelmi, zellikle sulama erevesinde yatrmlar yaplmt. Devletin ekonomideki yeri 1952ye gelindiinde yzde 13 civarndayd.7 1952 Hr Subaylar Darbesi ve Sosyalist Sisteme Doru Admlar 1952 Hr Subaylar Darbesiyle birlikte ekonomik gelimelerde, siyasetin ve sosyal yapnn genelinde olduu gibi bir dizi deiiklik meydana geldi. Aslnda 1952 ylnda Hr Subaylar baa geldiklerinde ekonomi ve kalknmayla ilgili bir planlar yoktu.8 1952-56 aras Msrda kamusal sektrn bymesi desteklenmise de bu genelde zel sektre kar deil, onun yetiemedii sektrlere yatrm eklinde olmutur. Durum byle olmasna ramen zel sektr, yani aristokrat burjuvazi gcn Hr Subaylarn eline gemesini endieyle izledi. zellikle 1952 Toprak Reformu bu erevede nemlidir. Toprak reformu zel toprak mlkiyetini 200 feddanla snrlandrmakta ve bu miktar zerindeki topra topraksz kyllere datmay ngrmekteydi. Temelde amalanan da zel mlkiyeti engellemek deil eski rejimin dayand snflarn, yani byk toprak sahiplerinin gcn snrlamakt.9 Toprak reformu erevesinde sonu olarak aslnda toplam ekilen alanlarn sadece yzde 7,5u devletin eline gemi ve topraksz kyllere datm da uzun sre almtr. Ancak bu olay rejimin toprak sahiplerine, daha dorusu varolan sosyal gruplara ve sisteme kar olduunun ve bunu deitirmek iin de gerekli admlar atmaktan ekinmeyeceini gstermesi asndan dikkat ekici
Donald C. Mead, Growth and Structural Change in the Egytian Economy, Homewood: R.D.Irwin, ss. 272-273. 8 rnein 1998 basm Cambridge History of Egypt balkl eserde Hr Subaylarn iktidara geldiklerinde hibir programlar ve neredeyse hibir ideolojileri olmadndan bahsedilmektedir. Bkz. Roussillon, Cilt 2, s. 338. 9 Mahmoud Abdel-Fadil, Developmenr, Incpme Distribution and Social Change in Rural Egypt, 1952-70: A Study in the Political Economy of Agrarian Development, Cambridge: Cambridge University Press, 1976, s 7.
7

187

olmutur. Cemal Abdul Nasr Msr toplumu iin daha adil bir ekonomik gelimenin peindeyken Kasm 1956 Svey Kanal Krizine dek devlet sektrnn zel sektrn pahasna gelitiini sylemek zordur. Ancak bu durum 1956 sonras tamamen deimitir. Bilindii gibi Svey Krizi srasnda ngiltere, Fransa ve srail kuvvetleri Msra saldrmtr. Bu saldr Haziran 1956da Nasrn Svey Kanaln milliletirdiini aklamasnn ardndan gelmitir. Msr, sava sonrasnda lkede var olan ve zel sektrn temelini oluturan tm ngiliz ve Fransz irketlerini milliletirmitir. Sava sonrasnda eline geen pekok banka, irket ve malla birlikte Msr devleti kendini bu kaynaklarn idare edilmesi sorumluluuyla da kar karya bulmutur. 1957-60 aras dnem iin Bakan Cemal Abdul Nasr kontroll kapitalist ekonomi kavramn kullanmaya balamsa da ve devletin ekonomiye mdahalesi giderek artmtr ve bu durum baz yazarlar tarafndan Msr ekonomisinin sosyalist bir yola girdii eklinde yorumlanmtr. zellikle bu dnemde lkede zel sektre kartlk glenmeye balamtr. Nasr nderliindeki Msr hkmetleri 1957 ylnda be-yllk sanayi planlarn yrrle sokmu, 1960 sonrasnda ise tm ekonomiyi be-yllk planlarla ynetmeye balamtr. zel sektrn rejimle ilgili kayglar zel mlkiyet altnda olan Msr Grubunun ve Bank Msrn devlet eline gemesiyle birlikte iyice kuvvetlenmitir. 1961 yl sosyalist kararlaryla hemen hemen tm byk lekli sanayi, bankaclk, sigorta, yabanc ticaret irketleri, pek ok otel ve byk maaza milliletirilmi ve bunun sonucunda da bu dneme dek korunmaya allan devletzel sektr ilikisi kesilmitir. Nasr ynetimi eski varlkl snflarn yani byk toprak sahiplerinin, monari brokrasisinin ve aristokratlarnn pahasna, bu kk grubun elinde toplanan byk zenginliin Msrn gerek sahiplerine datld, tam bamsz, milliyeti bir kalknma modeli dorultusunda kurgulanan politikalar uygulamaya balamtr. Devletin tm ekonomik faaliyeti eline ald 1961 sonrasnda Msr klasik bir ithal-ikameci kalknma modeli izlemeye balamtr. Bu model Mays 1962de Nasrn lkenin Meclisine sunduu Milli Szlemeyle (al Mithaq al Watany) de aklanm ve ideolojik temelini bulmutur.10 1970lerde Enver Sedatn alm (infitah) politikalarna dek lke bu Szleme erevesinde ekonomik kalknma modelini uygulayacaktr. Szlemeye gre ekonomik kalknma zel sektr yatrmlarna braklmamaldr ve devlet eliyle gelime temel ama olmaldr. Bu erevede lkede hem tketici mallar retiminde hem de ar sanayide devlet eliyle iletmeler kurulmaya balad. Bu iletmeleri yneten ve yeni yeni oluan brokratlar grubu da zamanla ynetimde nem kazanacaktr. Kendine baml byk bir i gc ve yatrmlar kontrol eden brokrasiyi oluturan devlet be yl iinde bir milyona yakn yeni i retecek ve yzde alt civarnda byme hzyla da nemli yol kat edecektir. Girite bahsedilen ekonomik byme-devlet-sosyal snflar genine bakldnda ithal ikameci devlet kapitalizmi modelinin yeni sosyal aktrleri, sosyal snflar yaratt ve desteini de bu gruplardan ald grlmektedir. Yukarda da belirtildii gibi ancien regimein paras olarak grlen aristokrat burjuvazi ve byk toprak sahipleri Nasr rejiminin baa gelmesinden sonra tekiletirilmi ve zellikle de 1956 sonras dnemde yava yava ynetici koalisyonun dna itilmitir. Eski
10 Khalid Ikram, The Egyptian Economy 1952-2000 Performance Policies and Issues, Routledge Studies in Middle Eastern Economies, Oxon: Routledge, 2006, s. 6.

188

burjuvazinin neredeyse yok edilmesini amalayan toprak reformlar ve kamulatrma politikalaryla bu grup ekonomik hayatta marjinalize edilirken yerine geecek yeni bir zel teebbs, gerek anlamda Msrn karlarn koruyacak, Msra hizmet edecek yerli burjuvazi de yoktur. Bu durumda devlet retimi stlenmitir. Yerli burjuvazinin yokluunda devlet eliyle kurulan teebbslerin yneticileri nemli bir grup olmu, baz yazarlara gre devlet burjuvazisi olarak adlandrlan yeni bir snf oluturmutur. thal-ikameci modeli uygulayan dier lkelerde de olduu gibi bu grup Msrda bu politikann uyguland dnemde gcn retim aralarna sahip olmaktan deil, onlar kontrol etmekten almaktayd. Bu devlet burjuvazisinin bir snf olup olmad tartmas pek ok yazarn ilgisini ekmitir. Ancak genel kan nemli yerlere gelmi olsalar da bu gruplarn zel mlkiyete sahip olmadklar ve bu anlamda kendi varislerine geirme haklar bulunmayan kaynaklarn kontrol yoluyla toplum iinde g ve stat kazandklar ynndedir. Ayrca bu grup yeleri devlet mekanizmas iinde yerlerini de ok uzun koruyamadan sahneden ekilmektedirler. Bu nedenle devlet burjuvazisinin kendi iinde ve kendisi iin bir snf olmaktan uzak olduu sylenebilir. Waterbury Msrda devlet burjuvazisinin saysnn 200.000-300.000 arasnda olduunu belirtmitir.11 Bu yeni sosyal aktr, devlet burjuvazisi, var olan sistemin devam etmesinin karlarna olduunu dnecek ve 1970lerin ortalarndan itibaren uygulanmaya balanacak reformlarn gereklemesine direnerek elde ettikleri gleri karlar dorultusunda kullanmaya alacaklardr. Bu dnemde ne kan yeni gruplar arasnda tarmsal igcnn dndaki igcnn yarsn oluturan devlet alanlar yani memurlar, retmenler, hakimler, doktorlar gelmektedir. Uzun zaman poplist politikalar izleyen rejimin tm niversite mezunlarna devlet sektrnde i garantisi sonucu olarak artan devletin iveren rol, yine bir taraftan rejimi destekleyen byk gruplar yaratrken, ekonominin skntya girmesiyle beraber maalarn nasl denecei hususunu nemli klmaya balamtr. Memurlarla tka basa dolu devlet dairelerinde zellikle takip eden yllarda grlecei gibi ii olan ancak maayla geinmesi hemen hemen imkansz geni bir grup oluacaktr. Msrn ekonomik kalknma modelinde 1965le beraber problemler ba gstermeye balad. Tm ithal-ikameci rneklerde olduu gibi Msr da byk bir dviz sknts iine dt. Bilindii gibi ithal ikameci modellerde temel hedef yerel olarak retilen mallarn i piyasada satlmasdr. Bu erevede, zaten halkn devrimin bir paras olarak dnsel ve ideolojik nedenlerle yerli mal tercih edecei, bunu yabanc glerin smrsnden ve boyunduruundan kurtulmann en nemli zaferi olarak grecei de kurgulanmtr. Ayrca tketiciler yksek tarife duvarlaryla ve gmrk vergileriyle korunan i piyasa koullar nedeniyle zaten yerel olarak retilen bu mallara bir anlamda muhtatr da. Devlet hem retimin hem de datmn sorumluluunu zerine almtr. Bu tam da kendi kendine yeterli bir ekonomi olacaktr. piyasaya ynelik bu politika erevesinde devlet para kurunu ar deerli tutmaktadr. Bu anlamda zellikle devlet iletmeleri iin gerekli ana malzeme ucuza ithal edilebilecektir. Devletin dviz ihtiyac tarmsal rn ihracatyla karlanacaktr. Ancak yaplan tarmsal satlar zamanla bu iletmeler iin gerekli
11 John Waterbury, The Egypt of Nasser and Sadat The Political Economy of Two Regimes, New Jersey: Princeton University Press, 1983, s. 260.

189

mallarn ithaline yetecek kadar dviz kayna yaratamayacak, zaten sanayi geliimin n planda, hatta el stnde tutulduu bu srete tarmsal retim de gzard edilecektir. Bu durumda dviz sknts kanlmaz olacaktr. thal-ikameci modelin ilk evresi saylan tketici mallar retimi srecinde dviz girdisi az da olsa genelde yeterli olabilmektedir ancak zellikle dayankl tketim mallarnn retilmeye balanaca dnemde, yani ithal ikameciliin ikinci evresine geilmesi durumunda, dviz sknts kendini iyice belli edecektir. ok daha yksek fiyatlara ileri teknoloji ve bilgi ithali gerektiren bu dnemde dviz sknts nemli olacaktr. Msr rneinde ii dvizleri, Svey Kanal gelirleri ve Sina yarmadasndaki petrolden gelen rant bir sre iin bu sknty telemede nemli olduysa da yine de problemin almasnda yeterli olmayacaktr. Devlet teekkllerindeki byk verimsizlik de sorun haline gelmeye balayacak, retim istenen kalknmay salamaktan uzak kalacaktr. Ekonomik Kriz, Enver Sedat ve nfitah Krizle karlanca pek ok dier lke rneinde de grlecei gibi Msr da d bor almaya balad. 1957den beri Sovyetler Birliinden alnan kredilerin geniletilmesini isteyen Msr bu konuda baarl olamaynca baka d kaynaklara yneldi. Tm bu ekonomik kriz devam ederken 1967 Savandaki korkun yenilgi lkeyi byk bir ideolojik krize sokarken, ayn zamanda ekonomik kaynaklarn da son derece olumsuz etkiledi. 1967 Sava Msrn Sina yarmadasn kaybetmesi dolaysyla buradan gelen geliri de kaybetmesine, bu arada Sveyin geici olarak trafie kapatlp bu gelirin de kesintiye uramasna ve turizmin azalmasyla bu sektrden gelen dvizin kaybolmasna neden oldu. Dvize duyulan ihtiyacn ok yksek olduu bir dnemde bu kayplar nemli oldu. Bu arada Nasrn lm ve yerine Enver Sedatn gelmesiyle birlikte Msrdaki ekonomik kalknma modelinde de yeni bir sayfa ald. Sedat ynetimindeki Msr zel sermayeyi yeniden ekonominin iine sokmaya, devletin ekonomideki roln azaltmaya ve bir dizi da alma politikasyla ekonomiye yeni bir yn vermeye alt. Sedat, 1973 Sava ncesindeki dnemde yapt konumalarda ekonominin ok kt durumda olduunun altn izerken halkn birka ay iinde yiyecek ekmeinin kalmayacan belirtmi ve ekonomiye yeni bir yn vermenin kanlmaz olduunun altn izmeye balamtr.12 Ocak 1971den itibaren zel sektrn ekonomik faaliyetlerinin arttrlmas ve yabanc sermayeyi lkeye ekmek iin bir dizi reform giriimi gze arpmaya balad. Nasr dnemi politikalarnn da gzden geirildii bu aylarda topraklar Nasr rejimince milliletirilen 800 kiiye mlkiyetleri iade edilirken 1969 toprak yasasndan etkilenen 5000 toprak sahibine de tazminat denmesi karara baland. 1971 tarihli 64 Nolu yasayla kamu sektr de yeniden gzden geirilerek devletin irketlere mdahalesine kstlamalar getirilerek direktrlerin/idarecilerin karar almada daha bamsz olmas saland. Sedat bir taraftan Nasrn siyasi mirasyla baa kmaya abalar ve kendi otoritesini tesis etmeyi hedeflerken ekonomik olarak da Nasrn mirasn deitirmeye hatta uygulanan politikalar tersine evirmeye kadar varan bir deiim rzgar estirmeye balad. Mays 1971de lkede petrol endstrisinde
12 Bu tarz konumalar iin baknz , G.M. Scobie, Government Policy and Food Imports: The Case of Wheat in Egypt, Washington, DC: International Food Policy Research Institute, 1981, s. 31.

190

yabanc yatrmn gelitirilmesini aratrmak zere bir komisyon kurulurken, ayn yln eyll aynda 65 nolu yasayla Arap yatrmlar ve serbest ticaret blgeleri kurulmas desteklendi. Bu dneme dek yabanc yatrma kapal olan ekonomi bylece Arap yatrmclara alyordu. Bakanlar Kurulu karar ve Cumhurbakannn onaylad durumlarda Arap olmayan sermayenin de Arap sermayesiyle eit haklarda lkeye yatrm yapmasna izin verilebilecekti. Ekonomik reform yolunda daha cesur admlar 1973 Arap-srail Savan takip eden yllarda atlacaktr. 1973 Sava sonras blgesel ve uluslararas sistemdeki gelimeler Msra Batyla ittifak kurmak iin frsatlar tanyordu. zellikle kaybedilen Sina topraklarnn Amerikan diplomatik yardmyla geri alnabilecei fikri lkeyi Batyla yaknlatryordu. Ayrca petrol fiyatlarndaki artla blgenin petrol zengini lkeleri petro-dolarlara boulmutu ve bu kapitali yatrm amacyla Msra ekmek son derece nemli hale gelmiti ve bunun iin ekonomik reform gerekmekteydi. Henry ve Springborgun da syledii gibi Sedatn infitah ile amalad, tam da petrol fiyatlarnn drt kat artt bu dnemde, Arap petro-dolarlarn, Bat teknolojisini ve Msrn igcn birletirerek dinamik, sanayilemi bir karma ekonomik sistem oluturmakt13. Bu alm (infitah) pek ok yazar tarafndan Msrn Arap dnyasnda deiimin ncs olma roln pekitirmesi olarak alglanm ve bir kez daha liberalleme admlaryla bunu gsterdiini yazmlardr.14 Bakan Sedatn Nisan 1974de Meclise getirdii ve Mays aynda onaylanan reform paketinde u noktalarn alt izilmitir15: ncelikle Msr 1973 Savann ardndan, lkeyi 2000 ylna dek modernletirecek olan bir yeniden ina savana girecektir. Bu modernlemenin temelinde ekonomik byme vardr ve bu da dardan yatrm almadan gerekleemez. Bu durumda ekonomi darya ak hale getirilmelidir. Devletin ekonomideki rol azaltlmal ve zel sektr glendirilmelidir. Ancak infitah baarl olamad.Hatta infitah uzun dnemli bir yeniden yaplanma sreci, yasal altyap ve kurumlamann iinde bulunduu bir strateji olarak dnldnde tam bir hayalkrkl oldu. Ancak belki baz yazarlarn dnd gibi infitah bir stratejiden ok Arap sermayesini lkeye ekmek iin frsat bir taktik olarak dnlmelidir.16 Bu erevede Arap dnyas iin kstl da olsa nemli bir rnek olarak gsterilebilir. Msr, Arap sermayesini lkeye ekememi olsa da petrol zengini kelere ii gndererek dolayl olarak lkeye gelir salad. Bu dnemde ii gelirleri byk oranda artt, 1974de 189 milyon dolar olan gelir, 1981de 2,855 milyon dolara ykseldi ve devlete nemli gelir salad.17 Ayrca 1973 Sava sonras Msr Svey krfezinde petrol karmaya devam etti ve petrol gelirlerinde de nemli art oldu. Daha nce de belirtildii gibi lkenin dvize gereksinim duyduu dnemde bu gelir ekonomiyi biraz da olsa rahatlatt.

Clement Henry and Robert Springborg, Globalization and the Politics of Development in the Middle East, Cambridge: Cambridge University Press, 2001, s. 139. 14 rnein baknz Nazih Ayubi, Over-Stating the Arab State Politics and Society in the Middle East, London: I.B.Tauris, 1996. 15 Detaylar iin baknz Khalid Ikram, The Egyptian Economy 1952-2000, ss. 17-22. 16 Khalid Ikram, The Egyptian Economy, 1952-2000 Performance, Policies and Issues, Routledge: 2006, s. 19. 17 A.g.y. , s. 26

13

191

1970lerin ikinci yarsnda Msrn tarihine sraille grmeler ve Camp David Anlamas damgasn vurdu. Bu gelimeler sonras meruiyeti sorgulanmaya balayan Sedat rejimi siyasi sorunlarla uramaya balamken (Mslman Kardeler ve onun tesinde slami Cihat ve Al-Takwir wa al Hijra gibi daha radikal slamc gruplarn glenmesi gibi) lke infitah politikalarna ramen ekonomik olarak canll getirebilecek olan altyapdan yoksun durumdayd. Gerek kapitalist gelimeye katkda bulunabilecek sermaye snfndan gerekse serbest piyasa koullarn salayacak yasal ereveden yoksun olan bu sistem sonuta ilemeyecekti. Bu ortamda nemli birka kii ve irket Msrdaki kalknmann nemli yap talar olarak n plana kartldysa da, rnein Osman Ahmet Osman ve Arab Construction Company, bu durum genel anlamda bir kalknma ve gelimeye iaret etmekten uzakt. Bu dnemde liberalleme ve devletin roln kstlama erevesinde devlet ekmee uygulanan sbvansiyonu kaldrnca halk sokaa dkld. 1977 ylnda ekmek ayaklanmas olarak adlandrlan bu gsteriler sonucu devlet geri adm atmak zorunda kald ve temel gda maddelerine uygulanan sbvansiyonlar yeniden uygulamaya konuldu. Bu halk ayaklanmas reformlarn daha yava ve toplumsal dengeyi bozmadan yaplmas gerektii ynndeki kany glendirdi. Sbvansiyonlar aynen devam ederken infitahn nemli admlarndan birisi ithalat-ihracat rejiminde yaplan bir dizi serbestleme oldu. Bu erevede devletin st kademelerindeki kamu yneticilerinden (devlet burjuvazisinden) bazlar hem devlet hem de zel sektrde alarak kiisel karlarn koruyabilecekleri yeni bir dizi frsat yakaladlar. Ancak devletin ekonomiden tamamen ekilmesinin kendi konumlarn ve kiisel karlarn tehdit edeceini dnen bu grup da ekonomide tam liberallemenin karsnda yer ald. Bu durum zellikle 1980lerde zelletirme konusu tartlrken kendini belli edecek, devletle ban kesmek istemeyen bir grup devlet burjuvazisi zelletirmenin nnde byk engel tekil edeceklerdir. Hsn Mbarek Dnemi Ekonomik Alma Frsatlar, Engeller 1980 ylnda dzenlenen suikast sonucu Enver Sedat hayatn kaybedince yerine Hsn Mbarek geldi. Bu tarihten beri skynetim altnda olan lkeyi ynetme sorumluluunu zerine alan Mbarek, ekonomik olarak alma politikalarnn yannda yer ald. Ancak bu alma toplumun deiik snflarna zarar vermeden, yani fakir ve orta snflarn durumlarn etkilemeden daha yava bir ekilde ele alnd. Msr ekonomisi seilen birka alanda yaplan almlarla liberal politikalara adm atarken fazla alarak nemli snflarn desteinin geri ekilmesini engellemeye alt, bu anlamda yaplan reformlar seici oldu. Bu erevede sadece devlet burjuvazisi deil ayn zamanda alt snflardan gelen tepkiler de etkili oldu. 1977 ekmek ayaklanmasnn etkisinden yukarda bahsedilmiti. Temel olarak bu nedenle devlet 1977yi izleyen on yl boyunca fakir snflar etkileyebilecek bir siyaset deiikliinden uzak durdu. 1980ler bir taraftan da yurtdndan gelen stratejik rantlar asndan etkili oldu. 1979 ylnda Msr ile srail arasnda imzalanan Camp David anlamasnn yrrle girmesiyle birlikte zellikle ABDden gelen gelirlerde byk art meydana geldi. Dessoukiye gre eer bu yardmlar sadece kalknmay desteklemek nedeniyle yaplyor olsayd yardmn 100-200 milyon dolar arasnda kalmas beklenmeliydi. Oysa bu yardmlar temelde stratejik nedenlerle gerekleiyordu. Bu dnemde Msra yaplan ABD yardm ekonomik yardm kapsamnda 815 milyon

192

dolar olurken, askeri yardm da 1.3 milyar dolar buluyordu.18 Msrn dardan srekli yardm almas zorlu ekonomik reformlar yapmasn ertelemeye yardmc oldu ve sknt iinde olan ekonomiye destek salad. Dardan gelen bu stratejik rantlar ekonomide statkonun devam etmesine yardmc olurken rejimin devamn da salayarak devletin varlnn devamnda nemli olmutur. 1980lerin ortalarndaki tartmalarda devlet bir taraftan fakir gruplarn durumunu en azndan sabit tutmaya alm, poplist siyasetten uzaklatka rejimin zellikle slami gruplar tarafndan tehdit edildiini grm, ayn zamanda vergileri arttrmak istedii zamanlar yeni burjuvaziden onay alamam, zelletirme konusunda da devlet burjuvalarnn basksyla karlamtr. Bu durumda devletin yapabildii problemleri ertelemeye almak olmu, kredi kurulularyla bor deme koullarn konumak, daha fazla bor bulmaya abalamak zellikle petrol fiyatlarnn dyle birlikte 1980lerin ikinci yarsna damgasn vurmutur. zellikle Mays 1987de Msrn kendisine bor veren devletlerle yapt anlama nemlidir. lkenin 6.9 milyar dolarlk borcu on sene iinde denecek ekilde yeniden dzenlenmitir ancak problemin temel nedenlerinin zmne ynelik admlar atlmamtr. 1990lar ise Krfez Sava sonras dnem yeni kredi olanaklar ve Msrn borcunun byk oranda silinmesiyle birlikte (Bat ve Krfezden alnan borcun 50 milyar dolarnn silinmitir19) yeni frsatlar kartm ve Mbarekin de reform iin elini daha glendirmitir. Uzun grmeler sonucunda 1991 ylnda IMF ve Dnya Bankasyla anlamalar imzalanm, ekonomik istikrar ve yeniden yaplandrma iin reform program uygulamaya konmutur. Ancak bu reform paketinde de devletin eli ekonomiden tamamen ekilmemi baz rnler desteklenmeye devam edilmitir. nemli grlen drt madde, ekmek, un, eker ve ya sbvanse edilmi ve zellikle de fakirleri etkileyebilecek admlardan uzak durulmutur. Bu dnemde grlen durum devletin dayand sosyal snflar deitirmeden, gerek devlet sektrnn gerekse yeni yeni olumaya balayan zel sektrn karlarn koruyarak devletin dayand sosyal snflar geniletmek olmutur. zellikle turizm gibi sektrlerde alma giden devlet, var olan ynetici koalisyonunu yok etmeden, bu gruplarn desteini riske edecek admlar atmaktan ekinerek ancak kendini destekleyecek yeni gruplar da oluturmaya almtr. Bu durumu Toby Dodge, otoriter liberalleme olarak isimlendirmektedir.20 Yeni bir burjuva snf oluurarak ve bu burjuvaziyi ynetici koalisyonun iine getirerek devlet kendini destekleyen yeni gruplar sosyal aktrler arasna eklemekte, bylece de rejimin bekasn garanti altna almaya almaktadr. 1950lerde kurulan ekonomik kalknma-devlet-sosyal gruplar etkileimi aynen devam etmekte, ekonomik kalknma karma ekonomiye kayarken hangi sektrlerin zel sektre alaca kontrol edilmekte, oluacak yeni snflarn devleti destekleyecek, devletin kontrol altnda olacak olan snflar olmasna dikkat edilmektedir. Tam alma hem
Hilal Dessouki, External Factors and Development in Egypt, in DanTschirgi (ed.) Development in the Age of Liberalization: Egypt and Mexico, Cairo: American University in Cairo Press.1996, ss. 164-166. 19 Toby Dodge, Bringing the Bourgeoisie Back In, Toby Dodge ve Richard Higgot (der.) Globalization in the Middle East Economy, society and Politics, London: Royal Institute of International Affairs, 2002, s. 185 20 A.g.y.
18

193

var olan snflar olumsuz etkileyecek, hem de yeni ve istenmeyen baz gruplar glendirerek devletin/rejimin bekasn riske atabilecektir. Bu da Mbarek rejiminin saknmas gereken en nemli durum olarak grlmektedir ve bu durumun gsterdii gibi siyasetin ekonomiyi kontrol ettii bir kez daha ortaya konmaktadr. Raymond Hinnebuschun da belirttii gibi Orta Douda ekonomik mantk deil, siyaset mant stn gelmektedir ve aslnda her rejimin kendini koruma refleksi olduu dnldnde bu durum o kadar da artc grlmemelidir.21 Msrn snf yaps statkoyu korumaya yneliktir, uluslar aras gelirler devlete bte dengesini devam ettirmek iin frsat tanmaktadr ve bunlar olmazsa gerek anlamda reform mmkn olabilecektir, ancak bu da rejimi tehdit etmeyecek ekilde rejimi destekleyecek gruplar oluturarak gerekletirilecek, devletin dayand krlgan yap devam ettirilmeye allacaktr. Sonu Msr rnei gelimekte olan lke ekonomileri iin nemli bir rnek tekil etmektedir. thal ikameci dnemde oluturulan devlet-sosyal aktrler etkileimi bu anlamda nemlidir. zellikle siyasetin ekonomiyi ynettii durumlarda, ki Msr rnei de bunu gstermektedir, devlet ekonomik alma politikalarnda seici davranmakta, kendisine tehdit olabilecek stratejik sektrlerde yeni snflarn ortaya kmasn engellemeye almaktadr. Ayrca devletin ekonomideki roln de azaltmak rejimin dayand orta ve fakir snflar olumsuz etkileyecei iin 1977 ekmek ayaklanmalar durumunda grld gibi devlet tarafndan ekinilen bir durum olmutur. Msr petrol fakiri bir lke olmasna ramen blgedeki petrol gelirinden ii ihra ederek yararlanm, stratejik rantlarla gerek anlamda liberallemeyi telemeyi baarmtr. Bu rnek zellikle Orta Doudaki petrol fakiri ancak tarmsal ve insan kaynaklar zengin lkeler iin nemlidir ve bu rneklerde de rejimin nceliini gstermesi, genel olarak Orta Douda siyasetin ekonomiyi kontrol ettii durumlar iin nemli ve temsil gcne sahiptir. KAYNAKLAR Abdel-Fadil, Mahmoud, Development, Income Distribution and Social Change in Rural Egypt, 1952-70: A Study in the Political Economy of Agrarian Development, Cambridge: Cambridge University Press, 1976. Ayubi, Nazih, Over-Stating the Arab State Politics and Society in the Middle East, London: I.B.Tauris, 1996. Dessouki, Hilal, External Factors and Development in Egypt, DanTschirgi (der.) Development in the Age of Liberalization: Egypt and Mexico, Cairo: American University in Cairo Press.1996. Dodge, Toby, Bringing the Bourgeoisie Back In, Toby Dodge ve Richard Higgot (der.) Globalization in the Middle East Economy, society and Politics, London: Royal Institute of International Affairs, 2002.

21 Raymond Hinnebusch, The Politics of Liberalisation: Comparing Egypt and Syria, Hassan Hakimian ve Ziba Moshaver (der.) The State and Global Change The Political Economy of Transition in Middle east and North Africa, Richmond: Curzon Press, 2001, ss. 111-134.

194

Henry, Clement ve Robert Springborg, Globalization and the Politics of Development in the Middle East, Cambridge: Cambridge University Press, 2001. Hinnebusch, Raymond, The Politics of Liberalisation: Comparing Egypt and Syria, Hassan Hakimian ve Ziba Moshaver (der.) The State and Global Change The Political Economy of Transition in Middle East and North Africa, Richmond: Curzon Press, 2001, ss. 111-134. Ikram, Khalid, The Egyptian Economy 1952-2000 Performance Policies and Issues, Routledge Studies in Middle Eastern Economies, Oxon: Routledge, 2006. Mead, Donald C., Growth and Structural Change in the Egytian Economy, Homewood: R.D.Irwin, 1967. Pamuk, evket and Roger Owen, A History of Middle East Economies in Twentieth Century, London: I.B.Tauris, 1998. Richards, Alan and John Waterbury, A Political Economy of the Middle East, Colorado: Westview Press, 1998. Roussillon, Alain, Republican Egypt Interpreted Revolution and Beyond, M.V.Daly (der.) Cambridge History of Egypt , Cilt 2, Cambridge: Cambridge University Press, 2008, ss.334-393. Scobie, Grant McDonald, Government Policy and Food Imports: The Case of Wheat in Egypt, Washington, DC: International Food Policy Research Institute, 1981. Waterbury, John, The Egypt of Nasser and Sadat The Political Economy of Two Regimes, New Jersey: Princeton University Press, 1983. Zaaluk, Malak, Power, Class and the New Capital in Egypt The Rise of the New Bourgeoisie, London: Zed Books, 1989.