HAYATINDA ERDEML NSAN

Kitabn basmna katklarndan dolay

teekkr ederiz.

 HAYATINDA ERDEML NSAN

Do. Dr. Halil Zaim UTESAV Kltr Dnce 4

Kapak Dzen Yedirenk Bask-Cilt Empati Matbaaclk Mart 2012, stanbul

Her hakk mahfuzdur, kaynak gsterilerek alnt yaplabilir. ISBN 978-9944-5254-1-1 Kltr Bakanl Yaynclk Sertifika No: 12083 UTESAV Uluslararas Teknolojik Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Vakf Stlce, mrahor Cad. No: 28 P.K. 34445 Beyolu / STANBUL, Telefon (0 212) 222 01 73 Faks (0 212) 222 01 93 www.utesav.org.tr utesav@utesav.org.tr

 HAYATINDA ERDEML NSAN

Do. Dr. Halil Zaim

Uluslararas Teknolojik, Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Vakf

HALL ZAM
Halil Zaim 1974 ylnda stanbulda dnyaya geldi. Orta okul ve liseyi Fatih Kolejinde tamamladktan sonra stanbul niversitesi ktisat Fakltesi ngilizce ktisat Blmnden 1996 ylnda mezun oldu. 1997 ylnda stanbul niversitesi alma Ekonomisi Blmnde Aratrma Grevlisi olarak greve balayan Zaim, ayn blmde 1998 ylnda yksek lisans, 2003 ylnda da doktora eitimini tamamlad. 2006 ylnda Yardmc Doentlik kadrosuna atanan Halil Zaim, ayn yl stanbul niversitesinden ayrlarak Fatih niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi letme Blmnde greve balad. 2007 ylnda Fatih niversitesi Srekli Eitim Merkezine Mdr olarak atanan Zaim 2009 ylnda Doentlie ykseldi. nsan Kaynaklar Ynetimi, Bilgi Ynetimi, Ynetim Organizasyon ve Ahlak konularnda almalar yrten Zaimin bir adet baslm kitab, be adet bilimsel kitapta blm, ok sayda bilimsel makalesi ve konferans bildirisi bulunmaktadr. Halen Fatih niversitesindeki grevine devam eden Halil Zaim, evli ve iki ocuk babasdr.

NDEKLER
SUNU NSZ TEEKKR GR 1. TEORK ARKAPLAN 1.1 ERDEM VE GZEL AHLAK 1.1.1 Ahlak Kavram 1.1.2 Ahlak lmi (Etik) 1.1.3 Erdem (Fazilet) 1.1.4 slam Dininde Gzel Ahlak 1.2 HAYATINDA ERDEMLLK VE AHLAKI 1.2.1 Ahlaknn Tanm 1.2.2 Ahlaknn Tarihi Geliimi 1.2.2.1 Eski Yunan Felsefesi ve Ahlak 1.2.2.2 Dinler ve Ahlak 1.2.2.2.1 Uzak Dou Dinleri ve Ahlak 1.2.2.2.2 Yahudilik ve Ahlak 1.2.2.2.3 Hristiyanlk ve Ahlak 1.2.2.2.4 slam ve Ahlak 1.2.2.2.4.1 slamn ktisadi Hayatla lgili Temel Deerleri 1.2.2.2.4.1.1 Tevhid 1.2.2.2.4.1.2 nsann Konumu 1.2.2.2.4.1.3 Adalet 1.2.2.2.4.1.4 zel Mlkiyet ve Hr Teebbs 1.2.2.2.4.2 slam Dininde ne kan Ahlak lkeleri 1.2.2.2.4.3 Ahlak le lgili Baz slam limlerinin Yaklamlar 1.2.2.3 Ahlak Asndan Ftvvet ve Ahilik 1.2.2.4 Ahlak ve Erdemle ile lgili Sekler Yaklamlar 1.2.2.4.1 Gayeci (Teleolojik) Yaklamlar 10 12 16 17 20 20 21 22 22 24 28 29 30 31 32 33 35 36 37 38 39 40 42 44 45 47 50 52 53

1.2.2.4.2 Deontolojik (dev Ahlak) Yaklamlar 1.2.3 Ahlakn Destekleyen Unsurlar 1.2.4 Ahlak le lgili Evrensel lkeler 1.3 AHLAKI LE LGL GNCEL KONULAR 1.3.1 Kurumsal Sosyal Sorumluluk 1.3.2 Haksz Rekabet 1.3.3 i-veren likileri 1.3.4 Yolsuzluk 1.4 AHLAKI UYGULAMALARI 1.4.1 Ahlak Uygulamalarnda Kltrel Farkllklar 1.4.2 Ahlak le Performans likisi 1.4.3 Ahlak le Kalite likisi 1.4.4 Ahlaknn ktisadi ve Sosyal Hayatla likisi 1.5 TRKYEDE AHLAKI 1.5.1 Ahlaknn Sosyal ve Kltrel Temelleri 1.5.1.1 Batl (Sekler) Referans Kaynaklarna Dayanan Sosyal Hareketler 1.5.1.2 Geleneksel Referans Kaynaklarna Dayanan Sosyal Hareketler 1.5.2 Kamu Hizmetlerinde Ahlak Uygulamalar 1.5.3 zel Sektrde Ahlak Uygulamalar 1.5.4 Yazl Ahlak lkeleri (Kodlar) 1.5.5 KOBler 1.5.6 Meslek Ahlak le lgili almalar 1.6 HAYATINDA ERDEML NSANIN TEMEL ZELLKLER 1.6.1 Takv 1.6.2 Drstlk (Doruluk) 1.6.3 Sabr ve Hilm 1.6.4 Adil Olmak 1.6.5 stiare (Danma)

54 55 58 60 61 62 63 65 66 67 72 73 76 77 77 80 81 83 84 88 90 91 93 99 101 103 105 106

1.6.6 Liyakat (Yetkinlik) 1.6.7 Bilgi, rfan ve Srekli renme 1.6.8 Kanaat ve kr 2. SAHA ALIMASI 2.1. ODAK GRUP ALIMALARI VE ALITAYLAR 2.2 LEK GELTRME 2.2.1 lein zellikleri 2.2.2 Kapsam ve rneklem 2.3 DEMOGRAFK ZELLKLER 2.4 FAKTR ANALZ 2.5 MODEL 2.6 REGRESYON ANALZ 2.6.1. Erdemli nsann Yetkinlikleri ile Kurumsal Ahlak likisi 2.6.2 Erdemli nsann Yetkinlikleri ile Performans likisi 2.6.3. Erdemli nsann Yetkinlikleri ile Kurumsal Performans likisi 2.6.4 Erdemli nsann Yetkinlikleri ile Bireysel Performans likisi 2.7 SORULARIN YZDE DAILIMLARI (FREKANS ANALZ) 2.7.1 Kurumsal Ahlak 2.7.2 alanlarn Temel Ahlaki Yetkinlikleri 2.7.3 alanlarn Mesleki Yetkinlikleri 2.7.4 Yneticilerin Ahlaki Yetkinlikleri 2.7.5 Yneticilerin Mesleki Yetkinlikleri 2.8 DNEM FL DURUM KARILATIRMASI 2.8.1 alanlarn Temel Ahlaki Yetkinlikleri 2.8.2 alanlarn Mesleki Yetkinlikleri 2.8.3 Yneticilerin Temel Ahlaki Yetkinlikleri 2.8.4 Yneticilerin Mesleki Yetkinlikleri SONU YNETC ZET YARARLANILAN KAYNAKLAR

108 111 114 115 115 119 123 124 124 126 130 130 131 134 138 141 144 144 150 156 163 168 174 175 176 177 178 180 186 190

TABLOLAR
Tablo 1 Meslek Kurumularnda Ahlak Tablo 2 Birinci Faktr Dalm Tablo 3 kinci Faktr Dalm Tablo 4 nc Faktr Dalm Tablo 5 Drdnc Faktr Dalm Tablo 6 F- Testi Sonular Tablo 7 Model zeti Tablo 8 Katsaylar in T-testi Sonular Tablo 9 Anova (F) Testi Sonular Tablo 10 Model zeti Tablo 11 Katsaylar iin T-testi Sonular Tablo 12 Anova (F) Testi Tablo 13 Model zeti Tablo 14 Katsaylar in T-testi Sonular Tablo 15 Anova (F) Testi Tablo 16 Model zeti Tablo 17 Katsaylar in T-testi Sonular Tablo 18 Kurumsal Ahlak Anket Sonular Detaylar Tablo 19 alanlarn Temel Ahlaki Yetkinlikleri Anket Sonular Detaylar Tablo 20 alanlarn Mesleki Yetkinlikleri Anket Cevaplar Detaylar Tablo 21 Yneticilerin Ahlaki Yetkinlikleri Anket Cevaplar Detaylar Tablo 22 Yneticilerin Mesleki Yetkinlikleri Anket Cevaplar Detaylar Tablo 23 alanlarn Temel Ahlaki Yetkinlikleri Tablo 24 alanlarn Mesleki Yetkinlikleri Tablo 25 Yneticilerin Temel Ahlaki Yetkinlikleri Tablo 26 Yneticilerin Mesleki Yetkinlikleri 92 127 128 129 130 132 133 134 135 136 137 139 139 140 142 142 143 147 154 160 167 173 175 176 178 179

EKLLER
ekil 1 alanlar in Temel Ahlaki Kriterler ekil 2 alanlar in Temel Mesleki Kriterleri ekil 3 Yneticiler in Temel Ahlaki Kriterler ekil 4 Yneticiler in Temel Mesleki Kriterler ekil 5 Katlmclarn Cinsiyete Gre Dalm ekil 6 Katlmclarn Medeni Durumu ekil 7 Katlmclarn Eitim Durumu ekil 8 Katlmclarn teki Pozisyon ekil 9 Kurumsal Ahlak Uygulamalar Ortalama Deerler ekil 10 Kurumsal Ahlak Anket Cevaplar zeti ekil 11 alanlarn Temel Ahlaki Yetkinlikleri Ortalama Deerler ekil 12 alanlarn Temel Ahlaki Yetkinlikleri Anket Cevaplar zeti(%) ekil 13 alanlarn Mesleki Yetkinlikleri Ortalama Deerler ekil 14 alanlarn Mesleki Yetkinlikleri Anket Cevaplar zeti ekil 15 Yneticilerin Ahlaki Yetkinlikleri Ortalama Deerleri ekil 16 Yneticilerin Ahlaki Yetkinlikleri Anket Cevaplar zeti ekil 17 Yneticilerin Mesleki Yetkinlikleri Ortalama Deerleri ekil 18 Yneticilerin Mesleki Yetkinlikleri Anket Cevaplar zeti 170 169 164 163 158 157 152 151 144 145 120 121 122 123 124 125 125 126

SUNU
Global ekonomi, kaydedilmi insanlk tarihindeki en byk krizini yayor. Daha nceden olmad kadar dnyann hemen yer yerinde hissedilen kriz srecinde devletler batyor, devletleri kurtaran irketler iflas bayra ekiyor, dnyaya yn veren Avrupa Birlii (AB) atrdyor. 2008 sonlarna doru belirginleen bu srecin zerinden 4 yla yakn bir zaman geti. Ancak geen sre zarfnda G-7 ve G-20 liderleriyle AB Troykasnn ka ynelik saysz toplantlarndan da henz beklenilen kurtulu reetesi kmad. Bilakis endie bulutlar younlamaya, korkutmaya devam ediyor. Diken zerindeki piyasalar hop oturup hop kalkyor. nn gremeyen yatrmc uzun vadeli yatrmlardan kanyor. krler olsun Trkiye bu trblanstan en az etkilenen lkelerin banda geliyor, fakat kendimizi felaha kavumu da sayamyoruz. nk en byk ticaret ortamz ABde kriz her geen gn daha da derinleiyor ve nerede duraca kestirilemiyor. Peki byle bir srete oturup bekleyecek miyiz? Elbette hayr. te u anda okumakta olduunuz bu eser, zme ynelik bir projenin sac ayaklarndan sadece birisi. Vakfmz ve faaliyetlerini takip edenlerin hatrlayaca zere daha nceden Deerler odakl paneller-sempozyumlar dzenlemi ve bunlar yaymlanan kitaplarla kalc hale getirmitik. imdi bir adm daha atyor ve faili, yani insan ele alyoruz. nk bize gre fail, iadam irdelenmeden fiil zmlenemez. Hukukta da temel kural budur. Bunca geen yla ramen global krize bir zm retilememesinin de bize gre temelinde bu kuraln gz ard edilmesi yatmaktadr. Ne demek istediimi daha anlalr klmak iin imdi biraz geriye gidelim ve hafzalarmz tazeleyelim: Yl 2002. Piyasa deeri 90 milyar dolar bulan ABDli enerji devi Enron batt. Sebep olarak da ajan kullanmaktan bile ekinmeyen iki yneticinin iktidar hrs gsterildi. nk Ynetim Kurulu yeleri (yatrmc-iadamlar) sadece sonu istiyorlard. Srecin nasl olduu veya olaca ise onlar ilgilendirmiyordu. Kendilerini ar kazandrma bas-

10

ks altnda hisseden CEOlar da istenen sonu iin her yolu deniyorlard. Bir sre sonra kalem oyunlaryla ynetimi de yanltmaya baladlar ve sonuta Enron kt. in ilgin yan, Enrondaki hatalar raporlamakla grevli uluslararas denetim ve danmanlk firmas Arthur Anderson da oyunun bir paras olmutu. Yani tuz da bozulmutu. En byk mterisini kaybetmemek iin yaplanlara gz yummann bedelini o da tasfiye kararyla dedi. Esasnda bunlar 2008de balayan krizin nc oklaryd. Ama bu byle okunmad iin ayn eyler yine yaand. Enrondaki hesap oyunlarnn bir benzeriyle skntya giren devletlerin de kurtarcs olarak tanmlanan Lehman Brothers adl dev yatrm bankas kt. 2008 global krizinin milad olarak kabul edilen Lehman Brothersn batnn temelinde de Braknz yapsnlar, braknz gesinler anlay yatyor. Sadece gemeyi hedefleyen, ancak nasl geildiini hi hesaba katmayan bu anlay yalnzca ekonomik kurumlara zarar vermiyor, btn hayatmz etkiliyor. Bugn kullandmz toprak, soluduumuz hava ve itiimiz su kirlenmise bunun temelinde sz konusu yaklam var. Bu yzden son yllarda bir Srdrlebilirlik modas ald ban gidiyor. Fakat yukarda da belirttiimiz gibi faili, zneyi dikkate almadan istenilen zm retemeyiz. Bu yzden Erdemli iadam diyoruz. Braknz yapsnlar, braknz gesinler anlay yerine ahiliin Akl ve ahlak ile alp bizi geen bizdendir dsturunu ilke edinenlerin saysn artrmak istiyoruz. Do. Dr. Halil Zaim hocamz bu almayla bize konuyla ilgili kavramsal bir ereve sunuyor. Yapt saha aratrmasyla da mevcut algy ortaya koyuyor. lerleyen aamada kendileriyle uygulama esaslarn da gelitirerek erdemlilik prensiplerini pratik hayata da tamay planlyoruz. Bunun iin Erdemli adam Enstitsn (EREN) kuruyoruz. Dolaysyla bu esere emei geen herkese teekkrlerimi sunarken uygulamaya dnk pratikler iin tm iadamlarmzn da katlmn beklediimizi bildirmek istiyorum. srafil Kuralay
UTESAV Bakan 11

NSZ
letiim ve ulam vastalarnn gelimesi ve artmasyla globalleme veya kreselleme de denilen dnyann kk bir ky haline geldii gnmzde, dnyann neresinde, hangi trl hadise olursa olsun, ok ksa bir zaman sreci iinde btn insanlar bundan haberdar olunmaktadrlar. Aynen bu haberdar olma gibi, gerek sosyal bilimlerde, gerek tp bilimlerinde, gerekse fizik, kimya, mhendislik gibi mspet ilimler denilen ilimlerdeki gelimeler de hemen dnyann her yerinde, annda takip edilebilmektedir. Bundan nceki zaman dilimlerinde de bu gelimeler takip edilebiliyordu ama, aradan belli bir zaman gemesi gerekiyordu. Daha sonra da, gerek sosyal bilimlerde, gerekse fen bilimlerinde ve gerekse salk bilimlerindeki gelimeler, btn insanln faydasna sunulduundan dolay, insanlar, bunlar ilk kefeden insan veya insanlara veya ekiplere teekkrlerini bildiriyorlard.zellikle bilgisayardaki gnmzde kullanlan son teknikleri gelitirerek her trl gelime ve hadiseleri annda dnyann her yerinde takip edebilme kolayln gsteren kiilerden birisi olarak Steve Jobsun lmnn btn dnya tarafndan znt ile karlanmas ite bu sebepten dolaydr. Btn bu gelimelerin yan sra, bizim kendi kltrmzde var olan ve gerekten insan olmann gereinin rnekleriyle gsterildii uzun asrlar yaanmtr ve bu gzel insan rnekleri de klasik kitaplara gemitir. Yine kendi kltrmzdeki gerek sosyal bilimler, gerek fen bilimleri, gerekse salk bilimlerindeki gelimelere katklar yannda, bu tip davran biimleri zellikle bizim dinimizden, kltrmzden kaynaklanan zellikler olarak o gnden bugne var olagelmitir. Ama, maalesef biz, bata Bat dnyas olmak zere, dnyann byk ounluuna bunlar anlatamamz, gsterememiiz, davranlarmzla misal olamamz. Sadece i dnyasnda deil hemen her alanda, siyasette, politikada, eitimde ve hayatn hemen her safhasnda, gerekten insan olma, ama bunun biraz te-

12

sinde erdemli insan olabilme, rahmetlik Sabahattin Zaim Hocamn da dedii gibi gzel insan olabilme, kmil insan olabilme... Tabii bunlarn hepsinin zerinde olan bir gzelliktir. Gerekten insan olabilme, hele hele bunu gzel insan noktasna evirebilme, bir yandan gnn artlarn ok iyi bilme, bir dier yandan da kendinden nce dier insanlar dnerek, bu insanlarn ihtiyalarn nce karlama ve sonra da bir mr boyu bu izgide kalabilme ve bu izgide kalabilen insanlarn saysnn artmas iin ne gerekiyorsa onu yapma anlamna da gelmektedir. Maalesef, bizim kendi kltrmzden kaynaklanan bu gzellikler, uzun zamandr laboratuarlara getirilememi, laboratuarlarda incelenememi, laboratuarlarda test ettirilememi, daha sonra bunlarn doruluklar da gnn diliyle, matematik diliyle, sosyal bilimler diliyle, fen bilimleri diliyle, salk bilimleri diliyle insanlara bu alardan anlatlamad iin de insanlarn, bizim kltrmze yabanc kalmalar ortaya kmtr. te bunlardan dolay, bizim kltrmzde mevcut olan her insann kendi konumunda kabul edildii, insanlarn hepsinin deerli olduu, ama bunlarn tesinde asl deerli olann da erdemli insan, gzel insan veya bir dier tabiri ile kamil insan olmas ynlerinin de yine hangi sahada ise o sahann diliyle aratrmalara konu olarak, bu aratrmalarn neticesinin de btn dnyaya duyurulmas ile bu kltrn tantlmas esas olmalyd. Bunlar, gnmzn insanlarnn anlayaca dilde insanlara ulatrlamadndan dolay, hep baka kltrlerin etkisi altnda kalnmtr, bu da doaldr, kalnabilir tabii ki, kalnmaldr da ama bizim kltrmzde var olan zellikler, gzellikler yine baka insanlarn anlayaca dilde, onlara anlatlamad iin, aratrmalara konu yaplamad iin, aratrmalardan kan neticeler ok deiik yerlere anlatlamadndan dolay da, maalesef biz, kendi iimize, bu ynyle kapal kalmz ve bu gzellikleri bakalarna anlatamadmz gibi, kendimiz de yeteri kadar anlayamadmzdan, alglayamadmzdan dolay, bu gzellikler ciddi bir ekilde, etrafa yaygnlaamamtr.

13

Konusu iletme olan deerleri akademisyen arkadam Halil Zaim, rahmetlik babas Sabahattin Zaimin, senelerce gzel insan zelliklerini anlatmasndan, yazmasndan esinlenerek, acaba, zellikle i dnyasnda, (nk kendi sahas daha ok bunu ilgilendiriyor) iletmelerde, erdemli insan ne demektir? Erdemli insan nasl olmaldr? Erdemli insan olunduunda, o i koluna ne gibi faydalar olmaktadr? Eer, bu erdemin zellikleri yoksa, ne gibi zararlar olmaktadr? eklindeki bir konuyu ele alm ve yukarda sylediimiz gibi, gnmzn diliyle, gnmzn insanlarna, erdemli insan ne demektir ve nasl olunuru, yine iletmenin metodlar ile aratrm ve daha sonra, bu aratrma neticelerini ortaya koymu, sonra da bunlar, bu konunun uzmanlarnn grlerini de ekleyerek bizlerin istifadesine sunmutur. zellikle, bizim kltrmzde uzun zamandan beri yapamadmz ve baka insanlara, onlarn diliyle anlatamadmz bu tip konulara k tutmas ve bu konularda ilklerden olmasndan dolay ben, Halil Zaim arkadamz kutluyorum ve bunlarn hemen her konuda devamnn gelmesini arzu ediyorum. kinci olarak da, bylesine nemli bir konuyu, yani gerekten nce insan olma, ama erdemli insan olma, gzel insan olma, kmil insan olma ne anlama gelir, bizim dinimizde, kltrmzde, genel anlamda insanln var oluundan beri olan farkl dinlerde ve farkl felsefelerde ne ekilde tezahr ederi aklayarak, bunu aratrma sonular ile yorumlayarak bize getirmesi, hakikaten, ciddi bir almadr, takdir edilmesi gereken bir gayrettir. mit ederim ki, bu alma, dier sahalardaki aratrmaclara, akademisyenlere kap aar, salk bilimlerinde, fen bilimlerinde, sosyal bilimlerde, herkes kendi sahasnda, gnmzn anlad aratrma metodlar ile bu konular ciddi bir ekilde irdeler, daha sonra da, bunun neticelerini yine bizim kltrmz nda, insanlara sunar ve insanlar bunlardan istifade ederler. Bu ve benzeri almalar, maalesef gecikmi almalardr. Ama, buna zlmenin de bir faydas yoktur. in neresinden balanrsa krdr. Tekrar tekrar

14

geriye dnp, bu ekilde zlme yerine, bizim geciktiimiz bu sahalar bir an nce, bu ekildeki bak tarzlar ile gndeme getirip, tartp, insanlar bundan haberdar etmek, daha sonra insanlarn da bu konularda ciddi bir ekilde bilgi sahibi olmalarn salamak, yle tahmin ediyorum ki, insanlara yaplabilecek en gzel ilerden birisidir. Aynen, Steve Jobsun, insanln hayatn deiik sahalarda kolaylatran bilgisayar teknolojilerini, insanln hizmetine sunduu gibi, bu tip aratrmalar, insanlarn eitimle, renmeleri ile ve bu prensipleri rendikten sonra hayata geirdiklerinde, ne kadar insanla faydal olabilir. yle tahmin ediyorum ve mit ediyorum ki, bu aratrmalar oaldka, insanlk, biz bunlardan imdiye kadar niye haberdar olamadk, niye bu getiimiz zaman dilimlerinde, getiimiz asrlarda, bunlar bizlere duyurulamad diyerek hayflanacaklardr. nk, bu zelliklere sahip olma da zelde kiinin kendisinin ama genel anlamda insanln hayatn kolaylatracaktr. Yeter ki, biz bunlar, tekrar, yeniden aratrc ve eletirel bir nazarla ele alp, insanlarn anlayaca dilde onlara sunabilelim. Halil Zaim arkadamz tebrik ediyor, bu almann insanmza ve genel anlamda dnyada herkese faydal ve istifadeli olmasn diliyorum. Prof. Dr. erif Ali Tekalan
Fatih niversitesi Rektr

15

TEEKKR
Elinizdeki alma birok kii ve kuruluun katklaryla meydana gelmitir. Bu bakmdan ncelikle emei geen herkese teekkr bir bor biliyorum. Ancak projenin zellikle iki kuruluun ortak katklaryla hazrlandn ifade etmek gerekir. Bu kurulular Fatih niversitesi ve ksa ad UTESAV olan Uluslararas Teknolojik, Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Vakfdr. Bu sebeple Fatih niversitesi Rektr Prof. Dr. erif Ali Tekalan, UTESAV Bakan srafil Kuralay ve her iki kurumdan emei geen herkese kranlarm arz ederim. Bunun dnda almann bandan sonuna her aamasnda deerli yardmlarn esirgemeyen Ara. Gr. Atf Akgze, odak grup almalarn organize eden Faruk Yazara, oturumlar yneten Salih Keskine, dzenlemelerde yardmc olan Ara. Gr. Gkhan Segine, odak grup almalarna katlan deerli akademisyen ve uzmanlara, verilerin toplanmasnda yardmc olan kurum temsilcilerine ve FSEM personeline, alma boyunca maddi ve manevi desteklerini her zaman yanmda hissettiim eime, kardelerime, tm aileme ve dostlarma teekkr bir bor bilirim. Yaklak iki yl akn bir sredir devam eder, titiz ve yorucu bir alma sonucunda, birok kii ve kurumun katklar ile ortaya kan bu eserin, gerek i dnyas gerek akademik evreler iin faydal olmasn temenni ederim. Aratrmada, i hayatnda erdemli insann vasflar ile ilgili hem teorik bir arkaplan sunmak hem de veriye dayal bir saha almas yapmak istedik. Bylece hem i dnyasndaki uygulamaclar hem de akademik almalar yapan aratrmaclar asndan istifade edilebilecek bir eser meydana gelmesi iin gayret ettik. Her trl gayretimize ramen, elimizde olmadan meydana gelen hata ve eksiklerin okuyucular tarafndan hogr ile karlanmasn mit ederiz. Gayret bizden, tevfik Allahtandr. Do. Dr. Halil Zaim Erenky, 2012

16

GR
hayatnda tm paydalarn huzurlu bir ortamda i yapmas, mutlu ve baarl olabilmeleri ancak erdemli ynetici ve alanlarla mmkndr. Gerek toplumlar, gerek kurulular iin baarnn altn anahtar insan faktrdr. Bu sebeple iktisadi faaliyetlerde insan unsurunu ihmal ederek, zellikle de insann manevi zelliklerini, ruh ve his dnyasn grmezden gelerek istikrarl, kalc baarlar elde etmek mmkn olmad gibi dengeli bir iktisadi yapya ve huzurlu bir topluma sahip olmak da dnlemez. Zira, uzun vadeli, istikrarl baarlar ancak erdemli insanlarn gayretleri ile elde edilebilir. Dier yandan i hayatnda erdemli insandan bahsederken baar kstaslarnn ne olmas gerektii de yeniden gzden geirilmelidir. Kapitalist toplum modeli baar ltlerini bireysel fayda maksimizasyonu ve maddi kazanla snrlamtr. Tketim toplumunda insanlarn istek ve arzular srekli biimde kamlanmakta, tahrik edilmektedir. Devaml artan bir tazyik altnda kalan insanlar, i hayatnda adeta biti izgisini hi gremeyen bir yar at gibi, gece gndz almakta ancak hep daha fazlas peinde komakta ve doymak bilmeyen itahn tatmin edememektedir. Bu durum retici-tketici, ii-iveren, satc-mteri, i hayatnn tm paydalar asndan ahlaki deerleri erozyona uratmakta, kiileri ve kurulular baarszla ve tatminsizlie itmektedir. 2008 ylndan itibaren art arda yaanmakta olan krsel iktisadi krizler ahlaki deerlerin ihmal edilmesinin yol at sorunlar bir kere daha gndeme getirmi ve tm dnyada, mevcut deerleri ile kapitalist sistemin tartlmasna sebep olmutur. Bu sebeple gnmzde farkl bir ynetici ve alan modeline duyulan ihtiya daha fazla hissedilmeye balanmtr. Bu noktada kiisel fayda maksimizasyonunu n planda tutan, kr elde etmeyi veya para kazanmay her trl ahlaki deerin stnde gren, yetkinlikleri yalnzca maddi saha ile snrl olan rasyonel insan veya iktisadi insan yerine baar ltleri ierisinde ahlaki ilkeleri ne alabilen, madde ve manay bir arada kucaklayabilen, mesleki yetkinlikler ile birlite ahlaki yetkinliklere de sahip olan erdemli insanlar gndeme gelmektedir.

17

Bu almann temel amac i hayatnda erdemli insann zelliklerini, sz konusu zelliklerin bireysel ve kurumsal performansa etkilerini len bir teorik model gelitirmek ve uygulanacak saha almas ile bu modeli test etmektir. almada erdemli insan modeli dnlrken Sabahattin Zaimin Gzel nsan modeli esas alnmtr. Sz konusu modele gre i hayatnda gzel insann en nemli zellii mesleki yetkinliklerle birlikte ahlaki yetkinliklere de sahip olmasdr. Gzel insan, esasnda slamn evrensel deerlerini, i hayatnda uygulayan insandr. Sz konusu deerler evrensel bir nitelik tadndan gzel insan modeli yalnzca slam dinine inananlarla snrl deildir. Tm insanl kucaklayan gzel insan modeli, herkes iin geerli olan, i hayatnn her kademesinde uyulmas gereken l ve deerleri ana hatlar ile ortaya koyan bir fikri almadr. Bu aratrmada gzel insan ifadesi yerine daha anlalr olmas bakmndan erdemli insan ifadesi tercih edilmitir. Aratrma, sz konusu erdemli insanla ilgili teorik bir model ortaya koymann yannda veriye dayal sonular elde etmeyi de hedeflemektedir. zellikle lkemizde konuyla ilgili veriye dayal almalarn nitelik ve sayca yetersizlii, kanaatimizce aratrmann nemini bir kat daha arttrmaktadr. Aratrmann bir dier nemli amac da i hayatnda ahlaki deerler ve erdemli davranlarla ilgili bir farkndalk oluturmaktr. Zira i hayatnda erdemli insann zelliklerinin neler olduunun tespit edilmesi ve bu zelliklerin nasl gelitirilerek, daha etkili biimde hayata geirilecei hususunda gerek akademik evrelere gerek i dnyasndaki tm aktrlere nemli sorumluluklar dmektedir. Aratrma iki ksmdan meydana gelmektedir. Birinci blmde konuyla ilgili teorik bir arkaplan sunulmakta, ikinci blmde ise saha almas yer almaktadr. Teorik arkaplanda ncelikle erdem ve gzel ahlak kavramlar tanmlanmakta, daha sonra i hayatnda erdemlilik ve gzel ahlaka dair eitli yaklamlar ele alnmaktadr. Buna ilave olarak i ahlak ile ilgili gncel baz konulara ksaca deinilmekte ve i ahlaknn Trkiye ve dnyadaki baz uygulamalar incelenmektedir. Teorik arkaplan i hayatnda erdemli insann literatrde en ok geen sekiz zelliinin anlatlmasyla son bulmaktadr.

18

Saha almasnda ise ncelikle gerekletirilen odak grup almalar ve altaylarn sonular ortaya konulmaktadr. Daha sonra aratrmann yntemi hakknda bilgi verilerek lek gelitirilmesi iin uzman bir grupla gerekletirilen almann sonular analiz edilmektedir. Bir sonraki aamada toplanan verilerle ilgili regresyon analizinin sonular paylalmaktadr. Regresyon analizinin ardndan anket sorularna verilen cevaplarn frekans dalmlar deerlendirilmektedir. Saha almasnn son blmnde ise uzman grubu ile tespit edilen kriterlerin nem derecesi ile saha almasnda elde edilen fiili durum sonular apraz biimde analiz edilmektedir.

19

1. TEORK ARKAPLAN
Teorik arkaplanda erdem, gzel ahlak, i ahlak, i ahlaknn iktisadi ve sosyal hayatn deiik ynlerine bakan farkl boyutlar ile ilgili yaplm teorik almalar ve bu konuda daha nce yaplm aratrmalar ele alnmtr. Bu blmde konuyla ilgili ada literatrle birlikte geleneksel referans kaynaklarnn da incelenmesine zen gsterilmitir. hayatnda erdemli insan yaklamnda esas aldmz Gzel nsan modeli daha ziyade slami referans kaynaklarn esas ald iin almamzn bu blmnde slami kaynaklara sk sk mracaat edilmitir. hayatnda erdemli insann zellikleri ile ilgili yaplm almalar dikkatlice incelendiinde geleneksel kaynaklar ile ada kaynaklarn byk lde mterek bir zemine oturduu rahatlkla sylenebilir. slamn evrensellii dnld zaman bu sonucun artc olmadn sylemek mmkndr. phesiz konunun genilii, ilgili eserlerin okluu dikkate alndnda meselenin btn teorik boyutlarnn ele alnmas ve detaylarna girilmesi bu almann kapsamnn dndadr. Buna ilave olarak, slamn i ahlakna bak asndaki kucaklayclk, evrensellik, zerafet ve btnselliini kendi keyfiyetine uygun bir slup ve derinlii ile aksettirmek de yazarn g yetiremeyecei bir husustur. Bu sebeple konular olabildiince ana hatlar ile ele alnmaya allm ve okuyucularn, meselenin teorik boyutu ile ilgili genel bir fikir sahibi olmas amalanmtr.

1.1 ERDEM VE GZEL AHLAK

Gnmz toplumlar maddi sahada yakaladklar baar izgisini manevi sahada yakalayamamtr. Bu yzden, iktisadi hayatta gerekleen olaanst bymeye ve gelimeye karlk sosyal ve ahlaki gstergelerde ciddi skntlar grlmeye devam etmektedir (Murat, 2010). Halbuki bir toplumda maddi ve manevi kalknma bir arada gerekletirilemezse hem maddi kalknmann srdrlebilir olmas hem de sz konusu kalknmadan elde edilecek refa-

20

hn topluma beklenildii lde huzur ve mutluluk getirmesi dnlemez. Toplumlarn maddi ve manevi kalknmasnn temelinde ise insan unsuru yer almaktadr. Bu bakmdan gzel bir toplum tasavvurunun ancak gzel insanlarla hayata geirilebilecei teden beri dile getirilmektedir. Erdem ve gzel ahlak kavramlarnn i hayatndaki yansmalarna gemeden nce ksaca sz konusu kavramlarn tanmlarn, gzel ahlak etkileyen balca unsurlar ve slam dininde gzel ahlakn yeri ve nemini ele almakta fayda grlmektedir.

1.1.1 Ahlak Kavram

nsan hayatnda her zaman nemli bir yer tutan ahlak kavram insana neyin iyi, neyin kt olduu konusunda yol gsterici bir ileve sahiptir. Bu yn ile ahlak insan iin doru ve iyinin veya yanl ve ktnn ne olduunu aklayan bir davran kodu, kurallar ve ilkeler seti eklinde tanmlanabilir. Genel olarak manevi grev ve ykmllklerle balantl bir kavram olan ahlak Immanuel Kant kendimizi nasl mutlu edeceimizi salayan deil, mutluluumuzu nasl deerli klabileceimizi gsteren bir doktrin olarak tanmlamtr (zgener, 2009). Ahlak deer hkmlerine dayanan (Snoeyenbos vd., 2001) ve tarihi sre ierisinde dinle, inanla, rf ve detlerle, kltrle, sosyal ve iktisadi ilikilerle ve bazen de kanun ve dzenlemelerle balant bir biimde gelimi olan ok boyutlu bir disiplindir (Tuncay, 2009). Bu sebeple, ahlakla ilgili pek ok tanm yaplmakta ve konu deiik boyutlar ile ele alnmaktadr (Durak, 2007). Din limlerinin, felsefecilerin, edebiyatlarn, ilim adamlarnn ve kanaat nderlerinin teden beri yakndan ilgilendii bir konu olan ahlak insanlarn yzyllar boyunca iyi ve gzel olarak deerlendirdii davran biimleri olarak grlmekte ve her toplumda eitli biimlerde ortaya kmaktadr (Kurtulu, 2005).

21

1.1.2 Ahlak lmi (Etik)

Ahlak ilmi insanlarn sahip olduklar bir ksm alkanlklardan, ykmllklerden ve birtakm vazifelerden bahseden bir ilimdir (Bilmen, 2007). Ahlak kavram genel olarak toplum iinde insanlarn uymas gereken kural ve ilkeleri iermektedir. Buna paralel olarak, Yunancada gelenek ve alkanl ifade eden ethos szcnden tremi olan ve gnmzde Bat dillerinde kullanlan ekli ile etik olarak ifade edilebilen ahlak ilmi ise ahlak anlaynn temel unsurlarn, bunlarn toplum hayatndaki izdmlerini ilmi, felsefi ve fikri adan ele alan ve insana ilikin ahlaki sorunlarla ilgili dorulanabilir veya yanllanabilir bilgiler ortaya koymaya alan bir ilim dal veya dnce alan olarak tanmlanabilir (Arslan, 2005). Kelime kk itibaryla huy, haslet demek olan hulk ahlak kelimesinin szlk anlamnn Bir toplum iinde kiilerin uymak zorunda olduklar davran biimleri ve kurallar, gzel huy ve davran biimleri ve insanlarn kiisel ve toplumsal yaamdaki ahlaksal eylemlerine ilikin sorunlar inceleyen bir disiplin olarak farkl biimde tanmland grlmektedir (tdk.gov.tr). Ahlak ilmi genel olarak teorik (nazari) ve pratik (ameli) olmak zere iki ksma ayrlmaktadr. Teorik ahlak, ahlakla ilgili tanmlar, fikirleri, yaklamlar ve teorik yaklamlar ierirken pratik ahlak, ahlaki vazifelerin ksmlarn, vasflarn incelemekte ve ahlaki meselelerin uygulamasn ele almaktadr (Bilmen, 2007).

1.1.3 Erdem (Fazilet)

Erdem veya fazilet kavram ahlaki standartlarn bir st seviyesini ifade etmektedir. Hulk- Hasen veya gzel ahlak (Knalzade, 2007) olarak da ifade edilen erdem kavram insan ycelten ve hayat anlaml klan ulvi ilkeler olarak tanmlanmaktadr (Manz vd., 2008). Aristoya gre gerek mutluluun kayna olan erdem insann btn davranlarn, duygu ve dncelerini kuatmaktadr (Malloch, 2008). Said Nursiye gre erdem insann btn

22

latifelerini hesaba katmakta ve onlarn manen gelimesine vesile olmaktadr (Aydn, 2006). Ona gre gerek fazilet veya hakiki terakki insana verilen kalp, sr, ruh, akl, hayal ve dier kuvvelerin verili gayesine uygun olarak kulanlmas ile ancak elde edilebilir (Nursi, 2007). Dier yandan biroklarna gre erdem kavram en genel manas ile ahlak ilminin gzel ahlak olarak tanmlanan bir alt ubesidir. Ahlakn dier ubesi ise rezilet veya hulk- kabih olarak da ifade edilen alak grlen ve ktlenen davranlardr (Knalzade, 2007). Eflatun ve Aristonun grlerine uygun olarak Farabi ve bn Miskeveyhe gre erdem, nefsin biri fazlalk teki de eksiklik veya biri ifrat dieri tefrit olan ve ikisi de rezilet olan iki eilimi arasnda bulunan orta yolu tutmaktr. Buna gre, nefsin erdem ve rezilete temel oluturan gleri natk g, ehevi g ve gazabi gtr (arc, 2006). Knalzade (2007) bu gleri anlay gc (kuvve-i mdrike) ve hareket gc (kuvve-i muharrike) olarak iki balk altnda toplamtr. Gazaliye gre ise insan ihtiya duyduu eyleri elde etmek iin ehvet, kendisine zararl olanlar uzak tutabilmek iin de gadap (fke) olarak ifade ettii iki temel kabiliyete ihtiya duymaktadr. Bu iki zellii kullanabilmesi iin de marifet (bilme) kuvvesi gerekmektedir. Gazali ayrca insan erdemli klan zelliin bu kabiliyetleri yerli yerinde kullanabilme baars olduunu ileri srmekte ve bunun iin de ilim ve irade adn verdii iki unsura daha vurgu yapmaktadr (arc, 2006). Bu glerin veya kabiliyetlerin itidalli biimde kullanlmasyla elde edilen erdemleri felsefeciler veya alimler genel olarak drt temel grupta toplamlardr. Bunlar; hikmet, iffet, ecaat ve adalettir. bn Miskeveyh iffet ile birlikte cmertliki, ecaatle birlikte hilmi de temel bir erdem olarak deerlendirmitir. Ayrca, gerek Eflatun ve Aristo bata olmak zere eski a felsefecileri, gerek Kind, Farab, bn-i Sna ve Gazali gibi slam dnrleri erdemli olabilmek iin iyiyi ktden ayrmak gerektii, bunun iin de akln kullanlmasnn neminden bahsetmilerdir (arc, 2006).

23

1.1.4 slam Dininde Gzel Ahlak

Bilinen btn dinler, zellikle de semavi dinler ahlaka geni yer vermi ve ahlaki adan doru ve yanl davran biimleri tanmlam, mntesiplerine doru davranlar yapmay, yanllardan da kanmay tembihlemilerdir. slam dininde de ahlak kavram zerinde nemle durulmu ve dorudan veya dolayl biimde insan gzel ahlakl olmaya sevk eden pek ok ilke ve hkm ortaya konulmutur. slama gre Allah insan en gzel bir surette yaratm (Biz insan en mkemmel srette yarattk Kuran- Kerim, 95/4), ona kendi ruhundan flemi (.Ben onu dzenlediim insan ekline koyduum ve iine ruhumdan flediim zaman. Kuran- Kerim, 15/29,) ve onu mahlukatn en ereflisi (Gerekten Biz dem evlatlarn erefli kldk Kuran- Kerim, 17/70) klmtr. nsana iyiyi ktden ayrt etmesi iin akl, kalp ve irade verilmi ve ona doru yolu gstermek zere eliler ve kitaplar gnderilmitir (bin Emrullah ve Hadimi, 2001). Dolaysyla insan, vahyin nda sz konusu kalbi latifeleri gelitererek ahlaken melekleri geride brakabilecek bir konumdadr. Ancak ayn insann stn zelliklerde yaratlm ruhi cephesinin yannda bir de hayvanlara benzer biimde yaratlm bedeni ve maddi cephesi vardr. Bedeni duygular akl, kalp ve vicdan ile kontrol altna alnmaz ise insan, mahlukatn en aa seviyesine ekebilmektedir (arc, 2006). Aslnda insan ahlaken yksek klan unsur da tam olarak burada sakldr. Zira insan kendisine verilen irade ile tercih yapabilmekte ve iyiyi ktden ayrabilmektedir. u halde insana den, iyi olan tercih etmek ve kendi mahiyetinde gizli bulunan gzel duygu ve latifeleri gelitirerek Kuran ahlak ile ahlaklanmaktr. Nitekim Kuran- Kerimde insanolunu kurtulua ulatran yolun gzel ahlaktan getii vurgulanmakta ve insana gzel yolu tercih etmesi iin gerekli akl ve iradenin verildii ifade edilmektedir. Nefse ve onu dzgn biimde ekillendirip ona ktlk duygusunu ve takvasn (ktlkten saknma yeteneini) ilham edene andolsun ki, nefsini arndran kurtulua ermitir (Kuran- Kerim, 91/7-9).

24

Bu sebeple insann doruyu yanltan ayrma mekanizmas olarak da ifade edilebilecek vicdan mekanizmas slam ahlaknn temelini oluturan nemli bir unsur olarak ele alnmaktadr (Amjad, 2000). Bir dier ifade ile vicdan insan gzel ahlaka gtren nemli bir vasta, doru ve yanl arasnda yaplacak tercihte insana asla yalan sylemeyen sadk bir yol gsterici durumundadr. slam ahlaknn temelinde iman yatar. Buna gre, Allaha gerei gibi iman etmek ve Allahtan korkmak insann manevi ykseliinin ilk ve en nemli basama olarak grlmektedir (Gazali, 2005). Zira Peygamber Efendimizin ifadeleri iinde gzel ahlak Yce Allahn ahlakdr ve mminler bu ahlak ile ahlaklanmaldr. Allahn ahlak ile ahlaklanmak iin de ncelikle Ona iman etmek ve hemen arkasndan salih amel ilemek gereklidir. Yine Peygamber Efendimizin beyanlar iinde man en kmil mminler ahlaken de en gzel olanlardr (Glen, 2011). Burada dikkat ekmek istediimiz bir dier husus da slamn nazari ve ameli ahlak arasnda kurduu gl irtibattr. Yukarda da belirtildii gibi slamda ahlakn kayna imandr. Ancak iman salih amel ile inkiaf ederek insan ihsan uuruna ulatrmaktadr. hsan uuru Peygamber Efendimizin (S.A.V.) ifadeleri iinde Allah gryor gibi amel etmektir. Bu bakmdan Kuran- Kerim daima nazari ile ameli ahlak bir arada zikretmekte, pek ok yerde gzel ahlakl insanlar tasvir ederken iman ederler ifadesi ile birlikte salih amelde bulunurlar ifadelerini bir arada kullanmakta ve bylece inanc aksiyona balamaktadr (Glen, 2008). Nitekim Peygamber Efendimiz (S.A.V.) de bir hadislerinde iman en stn olan, ahlak en stn olandr diyerek iman ile ahlak arasnda veya bir baka ifade ile dnce ile eylem arasndaki ilikiye dikkat ekmektedir (Gazali, 2005). slamda insan gzel ahlakl olmaya ynelten zelliklerden biri de Allah huzurunda hesap verme duygusuna sahip olmak ve her davrannn Allah tarafndan grldn ve kayt altna alndn bilmektir. Nitekim bu dnce slam literatrnde havf ve haye kavramlar ile ifade edilmektedir.

25

Havf szlk anlam itibariyle korku, haye ise tazim ile kark korku anlamna gelmektedir (Karaman vd., 2009). slami literatrde havf, insann Allahn sevmedii eylerden saknmasn ve uzak durmasn salayan, gnln derinliklerinde bir korku duygusu ve Allaha kar duyulan derin bir saygy ifade etmektedir (Glen, 2011). Kuran- Kerimde pek ok yerde Allahtan korkulmas emredilmektedir: Fakat siz mmin iseniz onlardan korkmayn, Benden korkun (3/175), Sadece ve sadece Benden korkun (2/40). Zira bu duygu phesiz insann davranlarn kontrol etmesi asndan nemli bir etkiye sahiptir. Dier yanda iman ve imandaki derecesine bal olarak Allahn rzasn kazanma istei ve midi insan doru davranlara tevik eden ayr bir motivasyondur. Sz konusu mit duygusu Kuran- Kerimde reca kavram ile ifade edilmekte ve Allahn rahmetinden ancak kfirlerin mit kesecei (29/23; 12/87) vurgulanmaktadr. slamdaki bu havf ve reca dengesi insan erdemli olmaya ve gzel ahlaka sevk etme asndan ahlak bilimcilerin zerinde nemle durduu veya durmas gereken hususlardan birini tekil etmektedir (Glen, 2010). slam dncesinde insan gzel ahlaka gtren bir baka nemli zellik takvadr. Takva kavram Allaha itaat ederek salih amel ilemeyi ve ktlklerden kanmay ifade etmektedir. Bir dier ifadesi ile takva insann kendisini Allahtan uzaklatracak eylerden uzak durmasdr. Takva kavram Kuran Kerimde ayn kkten gelen benzer kelimelerle birlikte (muttaki gibi) yaklak 160 yerde gemektedir. Kiinin hem iyilikler yapmasn hem de kt davranlardan uzak durmasn ifade eden takva insann ahlaken terakki etmesinin en nemli vesilelerinden biri olarak grlmektedir (arc, 2006). Kuran- Kerimde insan gzel ahlaka tayacak zelliklerden bir dieri de sabrdr (Muhakkak ki Allah sabredenlerle beraberdir Kuran- Kerim, 2/153). Kuran- Kerimde birok ayette iman edenlere sabr tavsiye edilmekte, sabrl olanlara Allahn sevgisi ve destei vaadedilmektedir. Benzer biimde hadis kaynaklarnda da sabrla ilgili ok sayda tavsiyede bulunulmak-

26

ta ve bunun imann yars olduu ifade edilmektedir (Afsaruddin, 2006). nsann ahlaken ykselmesinde sabrn fonksiyonu bulunmaktadr: Birincisi msibete kar sabrdr ki insan olgunlatrr. kincisi taat stnde sabrdr ki insann gzel iler yapmaya devam etmesini ve bylece manevi adan terakkisini salar. ncs ise masiyetten sabrdr ki insann ktlklerden kanmasn ve bylece ahlaken temiz kalmasna vesile olur (Nursi, 2007). slam dininde insan ahlaki bakmdan ycelten bir dier nemli vasf hilmdir. Hilm kavram beeri ilikilerde itidalli, akll, hogrl ve uzlamac olmay ifade etmektedir. slam dncesinde ksaca teenni ve akl eklinde ifade edilmektedir. Kuran- Kerimde Yce Allah kendisini hilm sahibi olarak El Halim ismi ile nitelerken birok peygamberi anlatrken de bu sfata vurgu yapmtr. Peygamber Efendimiz (S.A.V.) de gzel ahlakn en gzel hasleti olarak insann fkesine hkim olmasn ifade ederken bir dier hadislerinde kendisinden gzel ahlakn ne olduu sorulduunda aff ve kolaylk yolunu tut, iyilii emret ve cahillerden yz evir mealindeki ayetle (Araf, 199) cevap vermitir (Gazali, 2005). Bunun dnda Kuran- Kerimde gzel ahlaka sahip olmas iin insann yapmas ve yapmamas gereken hususlar ve insan insan- kmil olmaya tayacak vasf ve nitelikler aka izah edilmitir. Adalet, ahde vefa, affetme, alak gnlllk, sevgi, kardelik, bar, gvenirlilik, doruluk, birlik, beraberlik, iyilik, ihsan, iffet, cmertlik, merhamet, msamaha, tatl dilli olma, gler yzllk, temiz kalplilik gibi gzel ahlki hasletlere tevik eden ve zulm, hakszlk, riya, haset, gybet, irkin szllk, ask suratllk, cimrilik, bencillik, kskanlk, kibir, kin, kt zan, israf ve bozgunculuk gibi kt hasletlerden nehyeden pek ok ayetin yer almas, Kuranda ahlaka ne kadar nem verildiinin en gzel gstergesidir (diyanet.gov.tr). Kuran- Kerimde ifadesini bulan gzel ahlak dsturlar Peygamber Efendimizin (S.A.V.) szlerinde ve davranlarnda adeta ete kemie brnm ve somut bir biimde insanln dikkatine sunulmutur. Peygamber Efendimizin (S.A.V.) gzel ahlakn nemine iaret eden pek ok sz bu-

27

lunmaktadr. Meselaslam gzel ahlaktr(diyanet.gov.tr) ifadesi ile Peygamber Efendimiz (S.A.V.) gzel ahlakn slam dininin zn tekil ettiini ifade ederken ben phe yok ki gzel ahlak tamamlamak zere gnderildim szleri ile de gzel ahlak yaamay ve tlemeyi peygamberliinin temel amalarndan biri olarak deerlendirmitir. Hz. Muhammedin (S.A.V.) sizin en hayrlnz ahlaka en gzel olannzdr (Abdullah b. Amr b. As) ve kyamet gnnde mminin terazisinde gzel ahlaktan daha ar bir ey bulunmaz (Ebud Derda) gibi ifadeleri bunlardan sadece bazlardr. Peygamber Efendimiz (S.A.V.) gzel ahlak tavsiye etmekle kalmam, yaayarak da gstermitir. Hi phe yok ki Onun hayat gzel ahlak asndan en gzel bir numune ve insanln bu konuda ulaabilecei bir zirve noktay tekil etmektedir. Peygamber Efendimizin (S.A.V.) btn hal ve hareketlerinde grlen gzel ahlak dsturlar konusunda da insanln Ondan alaca veya almas gereken ok dersler bulunduu aikrdr.

1.2 HAYATINDA ERDEMLLK VE AHLAKI

Ahlakla ilgili almalarda dorudan i hayatnn konu edilmesi ve i hayatnda erdemli davranlar ve i ahlak konular arlkl olarak son birka yzylda ortaya konulsa da ahlak ve i hayat arasndaki irtibat teden beri tartlagelmitir. Ancak gerek dorudan i hayatn konu alan, gerekse dolayl ynden i hayatna deinen almalarn tamamnn ortak zellii i hayatnn baarl ve salkl yrtlmesi iin ahlaki kurallara ihtiya duyulduudur. Nitekim ahlakla ilgili alma yapan aratrmac ve dnrlerin i hayatyla da ilgilenmesinin esas k noktas budur. Dier yandan btn toplumlarda iktisadi faaliyetlerin yaps ve i hayatn etkileyen dinamikler ayn zamanda o toplumun sosyal, siyasi ve kltrel yaps ile yakndan irtibatl olmutur. Dier bir ifade ile, bir toplumun retim, tketim, gelir paylam, ynetim anlay ve ynetim ilkelerine nasl baktn ortaya koymak ayn zamanda sz konusu toplumun ahlaki anlayn da byk lde aklamaktadr. Bu bakmdan i hayat, ileyii ve yaps ile ahlaki deerlere ynelik almalarn geni bir kesiim alan olduu ortaya kmaktadr.

28

1.2.1 Ahlaknn Tanm

ahlak balangta mstakil bir disiplin olmayp ahlak biliminin bir alt kategorisi olarak ele alnmakla birlikte zaman iinde gelierek bamsz biimde ele alnmaya ve incelenmeye balamtr. Bir baka ifade ile i ahlak genel ahlak disiplininin dnda ve sadece i hayatnda uygulanan bir ahlaki uygulamalar seti deildir (GAD, 2008). En genel manas ile ahlaki ilkelerin i hayatna uygulanmas biiminde ifade edilen i ahlak ile ilgili birok tanm bulunmaktadr. Bu tanmlardan birinde i ahlak hayatndaki kararlarn ve davranlarn doruluk ve adalet gibi temel ahlaki standartlara dayandrlmas olarak ifade edilirken, bir baka bak asna gre hedefleri ve ynetim teknikleri ile insani deerler arasnda iliki kurulmas olarak tanmlanmaktadr (Jalil vd., 2010). le ilgili bilinen, uyulmas beklenen ancak her zaman yazl olmayan kurallar btn olarak tanmlanan i ahlak, ahlaki doru ve yanllar zerine eilmekte ve ahlak standartlarn iletme politikalar, kurumlar ve davranlar zerine nasl uygulanaca hususunda younlamaktadr (Kurtulu, 2005). Bu erevede i ahlak daha ziyade iin nasl daha doru ve gzel biimde yaplacan belirten, toplum ve dier alanlar tarafndan uyulmas beklenen birtakm kurallar, deerleri ve davran biimlerini ihtiva eder. ahlak, ilkeli ynetim, adalet, drstlk ve eitlik gibi konularla yakndan ilgilenmekte ve btn i ilikilerinde drstln, adaletin, saygnn ve gvenin n plana karlmas gerektii zerinde durmaktadr. nsan ilikilerinin temelinde yer alan esaslar ve eitli sosyal gruplar tarafndan zaman ierisinde gelitirilen belirli davran biimlerini, kurallar ve normlar incelemektedir (Gk, 2008). Dier yandan i ahlak uygulamal bir ahlak bilgisidir ve i hayatnda karlalan tm ahlaki sorunlarla ilgilenir. Bu sorunlar alanlarn kendi arala-

29

rnda, alanlarla yneticiler arasnda, iletme ile mterileri arasnda veya iletme ile dier evre unsurlar arasnda yaanyor olabilir. ahlak btn bu ilikileri belirli ahlaki normlar etrafnda dzenlemeyi ve felsefi analizlerin tesinde iktisadi faaliyetlerin fiilen ahlaki bir temele dayanmasn hedefler (Uslu, 2001). stelik genel olarak ahlakn hayat dzenlemedeki etkisine paralel biimde i ahlaknn da i hayatn, kanun ve prosedrlerin tesinde ve onlarn snrlarndan ok daha geni biimde etkiledii grlmektedir (GAD, 2008). Btn bu tanmlardan hareketle i ahlakn aadaki ekilde tanmlamak mmkndr: ahlak, belirli bir zaman diliminde evrensel kabul grm ya da belirli bir toplumda geerlilii olan ahlk deerler ve normlar erevesinde i yaamna ait iletme ii ve d evresel faktrlerle etkileime ak her trl faaliyet ve davrana yn verecek ahlk yarglar gelitirme ve uygulama biimidir (GAD, 2008).

1.2.2 Ahlaknn Tarihi Geliimi

ahlaknn tarihi geliimini ele aldmzda sz konusu geliimin insanln geliimine paralel biimde seyrettii grlmekte ve bu sre ierisinde sosyal, siyasi, iktisadi ve ynetim alanndaki deiimlerden byk lde etkilendii dikkati ekmektedir. hayatnda ahlaki ilkelerin gelimesinde nemli rol oynayan unsurlarn banda dini inanlar ve deerleri zikretmemiz gerekir. Hemen btn dinler ahlaki ilkeler ve bu ilkelerin i hayatndaki uygulamalar hakknda bir takm hkmler ortaya koymu ve sz konusu ilkeler iktisadi hayatn ekillenmesinde nemli tesirler meydana getirmitir. Dier yandan zellikle Aristo ve Eflatun olmak zere eski Yunan filozoflarnn da ahlak ve i ahlak dncesinin geliimine nemli katklar yapt inkr edilemez. nsann varlk amac, mutluluu ve iyi bir insan olmas ile birlikte gzel bir toplumun nasl ekillenecei zerine fikirler reten Yunan felsefesi, kendisinden sonra gelen birok Mslman limi ve dnr de etkilemitir. Bu sebeple i ahlakndan bahsederken eski Yunan felsefesinden bahsetmemek kayda deer bir eksiklik olacaktr.

30

Ftvvet ve ahilik tekilat da i ahlaknn pratikte uygulanmas ve gelimesi adna somut katklar yapm ve i hayatnda ahlaki ilkelerin hayata geirilmesinde byk rol oynamtr. Bu bakmdan ahilik tekilatna da konuyla ilgili zel bir yer ayrmak gerekmektedir. Son olarak modernleme sonras ve zellikle de sanayi devriminden sonra ahlaki deerler ve bu deerlerin toplum hayatndaki iz dmleri kkl biimde deimitir. Sz konusu deiimin temelinde ise ahlak ilminin referans noktalarnn deimesi yatmaktadr. phesiz ahlaki deerlerin ve referans noktalarnn deimesi i hayatnda da bir paradigma deiimine yol am ve i ahlakn ekillendiren deer hkmleri belki de daha nce hi grlmedii bir hzla ve derinlikte deiime uramtr.

1.2.2.1 Eski Yunan Felsefesi ve Ahlak

Genel olarak hayat anlamlandrmaya alan bir dnce sistematii olan felsefe ve filozoflar tarih boyunca i hayat ile de dorudan veya dolayl olarak ilgilenmi ve iktisadi faaliyetlerin ahlaki boyutu ile ilgili grler ortaya koymulardr. Bunlar ierisinde zellikle yzyllar boyunca birok ahlak bilimciye ilham kayna olan Aristotalesin yerini ayrmak gerekir. Aristotales, dier felsefecilerin nemli bir blmnden ayrlarak, i hayat ile erdem kavramlar arasnda, genel erevesi itibariyle olumlu bir iliki kurmutur. phesiz Aristotales de serveti ve iktisadi faaliyeti bir ama olarak grmemitir. Ancak kiinin zenginlii en gzel biimde kullanabilmesi iin erdemli olmas gerektiini vurgulamtr. stelik, Aristotalese gre insann mutlulua ulamas iin temel ihtiyalarn karlayabilmesi gerekemektedir ve bu sebeple asgari dzeyde mal elde etmenin ve bunun iin iktisadi faaliyette bulunmann zaruri olduunu ifade etmitir (Trkeri, 2010). Aristotalese gre akl, iffet (itidal), cesaret ve adalet drt temel erdemdir. Bu erdemlerin iktisadi faaliyete uzantlar cmertlik ve ihtiamdr.

31

Cmertlik erdemi mal-mlk elde etme ve onu harcama konusunda savurganlk ve cimrilik arasnda orta yolu tutmadr. Bir baka ifade ile cmertlik, iffet (itidal) erdeminin iktisadi hayattaki yansmasdr. Dier yandan ihtiam ise cmertlikten farkl olarak servet sahibi olmay ve buna yakr dzeyde harcama yapmay gerektirir. Bunlar dini amal veya kamu yararna yaplan yksek miktardaki harcamalardr. Bu miktarn ne olaca artlara gre deiebilir ancak genel olarak ihtiam erdemi servet sahiplerinin elde edebilecei bir erdemdir. Ancak Aristotales, para kazanmay ve servet biriktirmeyi ama olarak gren iktisadi faaliyetleri erdemli insana yaktramamakta ve bu sebeple onaylamamaktadr (Trkeri, 2010).

1.2.2.2 Dinler ve Ahlak

Dinlerin ahlaki deerleri ve i hayatn ekillendiren deer hkmlerini nemli lde etkiledii daha nce de belirtilmiti. zellikle sanayi devriminden nce i ahlak gelenekler ve dini deerler zerinden kurgulanan bir kavram olarak grlmektedir (Gk, 2008). Bu bakmdan i ahlaknn geliiminde ve ekillenmesinde dinlerin byk etkisi olduu aikrdr. Nitekim konuyla ilgili aratrmalar yapan din sosyologlarnn dini inalar, dnceler ve uygulamalar ile iktisadi faaliyetler arasnda karlkl ve karmak ilikiler, etki ve tepkiler zerinde nemle durduklar ve bu konuda pek ok eser ortaya koyduklar grlmektedir (Gnay, 1986). Sz konusu almalarda dinin sosyal ilikiler ve davranlar zerindeki belirleyici rolne ve kltrlerin kkeninde derin izler brakan bir olgu olduuna dikkat ekilmekte ve sosyal ve iktisadi hayat ekillendiren deerler ve kurallarla dini inanlar ve deerler arasndaki somut ilikilere atflar yaplmaktadr (Kapu ve Aybas, 2009). Dinlerin i hayatndaki etkilerini iki biimde ele almak mmkndr. Bir yandan dini inanlar toplumlarn i hayatndaki ahlaki uygulamalar asndan nemli bir kaldra fonksiyonu grmekte ve i hayatnn pratik uygulamalar zerinde dzenleyici ve koruyucu bir etki meydana getirmektedir (Ruhe ve Lee, 2008). Bu sebeple i hayatnda bireylerin ve kurumlarn i ahlak konusunda tutum ve davranlarnda dinlerin etkileri ak biimde grl-

32

mektedir. Dier yandan dini inanlar zaman zaman, sekler normlar zerine bina edilmek istenen i hayat asndan istenmeyen birtakm engeller veya kstlar ortaya koymaktadr. Bu durum dini yaklamlarla i hayatnn beklentileri arasnda scak ve sregelen tartma alanlarndan biri olmaktadr.

1.2.2.2.1 Uzakdou Dinleri ve Ahlak

Uzakdou dinlerinin i hayatna bak as, i ahlak ile ilgili ortaya koyduu ilkeler ve bunlarn sz konusu toplumlarn i hayatndaki yansmalar zerine zengin bir literatr bulunmaktadr. Konfyanizm, Budizm, Hinduizm ve intoizm gibi dini retiler Uzakdou ve Asya (Hindu-in) toplumlarnda i ahlak deerlerinin ekillenmesinde nemli etkiler meydana getirmitir. zellikle Japonya ve Gney Korede balayan ve sonrasnda in ve Hindistanda devam eden hzl iktisadi byme hamleleri ile birlikte sz konusu toplumlarda dini ve kltrel deerlerin i hayatna etkileri daha fazla mercek altna alnmaya balamtr. Uzakdou toplumlarn etkileyen nemli dini retilerden biri phesiz Konfsyanizmdir. zellikle in bata olmak zere geni bir corafyada Konfyanizmin etkileri grlmektedir. Konfyanizm temelinde gzel ahlak olan bir dini reti olarak ifade edilmektedir. Konfyanizmdeki en nemli fazilet tm varla kar duyulan akn bir sevgidir (jen) ve bu sevgi i hayatnda da kendini gstermelidir. Buna gre insan iini en gzel biimde yaparak tm varla kar duyduu sevgiyi ifade etmi olur. Konfyanizmin i hayat iin ngrd dier iki erdem ise sadakat ve saygdr. taat kavram da (ocuun babasna, iinin iverenine, ran ustasna vs.) Konfyan retide zerinde nemle durulan deerler arasndadr. Bunun dnda drstlk, adalet, gven gibi deerler de Konfyanizmin i hayatnda ne kard deerler arasnda yer almaktadr (Lin ve Ho, 2009). Uzakdou toplumlarnda i ahlak anlayn etkileyen dier bir nemli din de Budizmdir. Budizmin ahlak anlaynda dnyevileme ho grlmemi,

33

altn ve gm tak taklmas, lks ve gsteri men edilmitir. ktisadi faaliyetlerde cmertlik ve paylama tevik edilirken, ailenin geimini temin etmek, borca girmekten ve muhta duruma dmekten kurtulmak iin almak ve mal-mlk edinmek erdemli bir Budist olmak iin gerekli grlmtr. Budizmin ahlak anlay u drt temel ilke zerine bina edilmitir: Sabr ve tahamml, sebat ve metanet, akl ve hikmet, ataya sayg (ahin, 2005). Dier yandan kadimden bu yana zengin bir iktisadi ve ticari gemii olan Hindistan ve evresinde Hinduizmin de i hayatyla ilgili ahlaki deerleri n planda tuttuu grlmektedir. Hindu kltrnde almak ve deer retmek teden beri tevik edilirken, gnmzden yaklak 2300 yl nce yazld dnlen Arthashastrada refahn ve zenginliin kayna olarak iktisadi faaliyetler ve ticaret gsterilmi ve bunlarn eksikliinin toplumda fakirlii, yoksulluu ve ahlakszl beraberinde getirecei vurgulanmtr. Hindu retisinde retmek ve verimli almak vlrken esas amacn toplumun refahn ykseltmek olduu ifade edilmekte, bunun iin de paylamann nemine dikkat ekilmektedir. Herkes ekmek retmeye g yetiremez ancak herkes ekmek yemelidir anlay ile retme gc olann gc omayana yardm etmesi gerektii ifade edilmektedir. Hindu retisinde, i hayatyla megul olan insanlarn, iktisadi faaliyetlerini drst, adil ve bar yntemlerle yrtmeleri gerektii zerinde nemle durulmaktadr (Kanagasabapathi, 2007). Uzakdou i ahlaknda Guanxi kavram da olduka nemli bir yer tutmaktadr. Sosyal evre, veya iliki anlamna gelen bu kavram temelini Konfyen retilerden almakta ve i hayatnda ad konulmam temel ilkeleri deerleri ve prensipleri temsil etmektedir (Wrigt, vd., 2003). Guanxi, kiinin i hayatnda drst, gvenilir, saygl ve anlayl olmak gibi temel ahlaki deerlere sabip olmasn ngrmektedir. hayatnda ahlaki deerlere uymayan kii bu sosyal evreden dlanacak ve prestij kaybedecektir. Bu sebeple Guanxi, i hayatnda kiileri ahlaki ilkere ynelten bir sosyal ve kltrel unsur olarak grlmektedir (Hwang, vd., 2009).

34

1.2.2.2.2 Yahudilik ve Ahlak

Yahudi ahlak, kutsal bir kitap olmakla birlikte milli ve sekler bir deeri de olduu dnlen Tevrata dayanmaktadr. Halakhah olarak da ifade edilen Yahudi Hukuku sadece dini ve trensel kaideleri deil ayn zamanda sivil, cezai ve ahlaki kaideleri de kapsamaktadr (Kapu ve Aybas, 2009). Yahudi ahlaknn en ok bilinen ahlak retisi On Emirdir. Nitekim On Emirin zellikle ilk drt maddesinden sonraki alt maddesi dier dinlerin birounda ve zellikle de semavi dinlerde olduka benzer ifadeler ile yer almaktadr. Nitekim, anne babaya sayg, insan ldrmenin, zina etmenin, yalan yere ahitlik yapmann ve komu hakkna tecavz etmenin gnah oluu bu maddeler arasnda yer almaktadr (Ali ve Gibs, 1998). Ayrca insann kendisine yaplmasn istemedii eyi bakasna da yapmamas, doruluk, adalet ve drstlkten ayrlmamas, insana deer vermesi ve Tanry sevdii gibi Onun yarattklarn da sevmesi Yahudik ahlaknn dier nemli ilkeleri arasnda yer almaktadr (Epstein, 2004). Yahudilikin iktisadi faaliyete bak zamanla deiim gstermitir. lk dnem anlaynda iktisadi faaliyete gnah gz ile baklm ve insann hayvanlar ve kular gibi rzklarn kolayca elde etmek yerine alarak elde emtek zorunda olmasnn sebebi olarak onun gnahkr oluu gsterilmitir. Ancak zamanla bu anlay deimitir (Ali ve Gibs, 1998). O kadar ki, kapitalizmin douunda ve smrgeleme srecinde Hristiyan sermayesinden ok Yahudi sermayesinin etkili olduu, bu sebeple de kapitalizmi douran ana etkenin genel kabul olan Protestan ahlakndan ziyade Yahudi ahlak olduu grn savunanlar olmutur (Kurtulu, 2005). Genel olarak Yahudiliin i ahlak ile ilgili temel ilkeleri u ekilde sralanabilir (Epstein, 2004):

- Tanr her trl refahn ve zenginliin kaynadr. - nsanlar Tanr adna bu refahn ve zenginliin koruyucusu ve hizmetkrdr. - ktisadi faaliyette bulunmak gereklidir ancak hayatn temel amac deildir. - almak, para kazanmak ve kr elde etmek meru ve sayg duyulacak faaliyetlerdir.
35

- Halakhah i hayatnda ahlaki kurallara uyulmasna nem verir. - hayatnda, adalet ve merhamet arasnda bir denge salanmaldr. - hayatnda hrsn ve tamahn snrlandrlmas gerekir. - hayatnda hileden ve dolandrclktan uzak durulmaldr.
nsan hayat kutsaldr. nsan ilgilendiren hususlar ile toplumun umumi karlar bireysel iktisadi karlar uruna feda edilmemelidir.

1.2.2.2.3 Hristiyanlk ve Ahlak

Hristiyanlkta i ahlaknn kayna olarak Kutsal Kitap (Eski ve Yeni Ahit) gsterilmekle birlikte ilk dnem Hristiyanlk anlaynda almaya, para kazanmaya ve iktisadi faaliyete erdemli bir faaliyet olarak bakldn ifade etmek mmkn deildir (Ali ve Gibs, 1998). Nitekim bu dnem Hristiyanlk anlaynda almak ve topraktan rzk elde etmek iin zahmet ekmek ilk gnaha karlk Tanrnn insana laneti olarak ifade edilmi ve bu sebeple iktisadi faaliyetin insan klten, erdemden uzaklatran bir faaliyet olduu gr hkim olmutur (Kapu ve Aybas, 2009). Ancak daha sonraki yzyllarda bu dnce yava yava deimitir. zellikle Protestanln gelimesiyle Hristiyanln iktisadi faaliyetlere bak asnda nemli bir deiim yaanmtr (Bonino, 2004). Sz konusu deiim kapitalist sistemin gelimesine de zihni adan zemin hazrlamtr. Nitekim gnmzde kresel dzeyde kabul gren en gl iktisadi yaklamlardan biri olarak gsterilen kapitalist sistemin kkeninde Protestan inan ve ahlaknn yatt ifade edilmektedir. Kapitalist sistemin kurucularndan biri olan Adam Smith Ahlaki Duygularn Teorisi adl eserinde iktisadn ahlaki duygulardan soyutlanamayacan ve Bat toplumlarndaki iktisadi gelimenin temelinde Protestan ahlaknn yattn ileri srmtr (Kurtulu, 2005). Smith ayn zamanda iktisadi hayat epepre kuatan ve dengeye getiren gcn aslnda tm kainat kontrol eden Tanrnn eli olduunu ne srm ve buradan hareketle nl grnmez el yaklamn ortaya atmtr. Buna gre iktisadi hayatn tabii bir seyri vardr ve dardan mdahale edilmez ise, tm

36

gstergeler grnmez bir el tarafndan dengeye getirilir ancak mdahale sz konusu olduunda bu denge bozulur (Wight, 2009). ktisadi hayat ve din arasndaki ilikiye vurgu yapan en nemli eserlerden biri olarak gsterilen Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu adl eserinde Max Weber de benzer dnceleri ifade etmitir (Kapu ve Aybas, 2009). Webere gre Kalvinist anlayn ortaya koyduu dnyaya dnk zahitlik anlay Hristiyanln iktisada baknda nemli bir krlmay ifade etmektedir. Bu dnce Tanrnn sevdii, sekin kullarndan olabilmek iin kiinin dnya nimetlerinden kamak yerine onlardan olabildiince istifade etmesi gerektiini ileri srmekte ve Tanrnn rzasnn dnya hayatnda baardan getiini belirtmektedir (Gnay, 1986). Protestan ahlaknda almak Tanrnn insana ykledii en nemli dev olarak alglanm ve Tanrnn ann yceltmek iin ok almann nemi vurgulanmtr. Tembellik ise en byk gnahlardan biri olarak grlmtr (Kurtulu, 2005). Bylece Hristiyanlkta balangta olumsuz olarak grlen iktisadi faaliyet zamanla yceltilmi ve zengin olmak tevik edilmitir. Buna mukabil, dnya zevkleri iin para kazanmak Hristiyan inan sisteminde bir temel hedef olarak grlmemitir. Ayrca lks tketim de snrlandrlm ve i hayatnda para kazanmak kadar cmertliin, drstln, israftan kanmann, toplumsal yarar dnmenin de nemine dikkat ekilmitir. Dier yandan kapitalizmin kurulu felsefesini oluturduu ileri srlen Protestan dncesi kapitalizmin zaman ierisinde meydana getirdii sosyal problemlere, gayri-insani alma artlarna, emein smrlmesine de kar kmtr. Buna gre erdemli bir iadam hem zengin olmak iin ok alan hem de toplum yararn dnen kiidir (Kapu ve Aybas, 2009).

1.2.2.2.4 slam ve Ahlak

slam dininin i ahlak ile ilgili hkmleri drt kaynaktan beslenmektedir. Bunlar srasyla Kuran- Kerim, Peygamber Efendimizin (S.A.V.) Snneti, icma-i mmet ve kyastr. Bunlardan Kuran- Kerim ve Peygamberimizin

37

(S.A.V.) sz ve davranlar birincil kaynaklardr. Bu sebeple dier kaynaklar ancak buralarda aka ifade edilmeyen veya yoruma ak braklan hususlarda devreye girmektedir. slam dini insan hayatn iki boyutu ile (dnya ve ahiret) bir btnlk iinde ele alm ve retmeyi, helal yoldan alp rzk elde etmeyi bir tavsiye deil bir grev olarak insana yklemitir. Ancak bunu yaparken Allahn insan her zaman grd, dnyada yaplanlardan insann hesaba ekilecei, yapt iyilik ve ktlklerin (zerre miktarnca dahi olsa) karln mutlaka grecei ve bu sebeple i hayatnda da Onun koyduu prensiplere uyulmasnn insann dnyada ve ahirette saadeti iin gerektii vurgulanmtr (Zainul, Osman ve Mazlan, 2004). slam dini Asr- Saadetten itibaren almay ve retmeyi zendirmitir. Kiinin helal rzk iin almasn ibadet olarak telakki etmi, bu amala iktisadi faaliyette bulunmay sosyal refahn ve huzurun bir unsuru, hayatn vazgeilmez bir paras ve kiisel erdemin bir tezahr olarak nitelendirmitir (Ali ve Al-Owaihan, 2008). Ancak bunu yaparken Allaha kar olan kulluk vazifesini de ihmal etmemesi gerektii vurgulanarak bu hususta orta yolu tavsiye etmitir. Buna gre bir Mslman hi lmeyecekmi gibi dnya iin, yarn lecekmi gibi de ahiret iin almaldr (Gnay, 1986). slam dininin vaaz ettii bu dengeli yaklam i ahlak asndan olduka nemlidir.

1.2.2.2.4.1 slamn ktisadi Hayatla lgili Temel Deerleri

slam dininin iktisatla ilgili temel deerlerini drt kavram etrafnda toplamak mmkndr. Bunlar Tevhid, insann en erefli mahluk oluu, adalet ve hr teebbstr. slamn iktisadi hayata bak as ahlaki deerlerle rglenmitir. Bylelikle slamiyet, insann iktisadi hayatta yalnzca nasl davrand ile deil ayn zamanda nasl davranmas gerektii ile de yakndan ilgilenmektedir. slam dini hayatn her safhasn kapsayan deer hkmleri vazetmi ve bunlarn iktisadi hayatta da uygulanmasn emretmitir. Bu erevede slamn i ahlak veya iktisadi hayatla ilgili ilkeleri ve hkmlerini bu entegre btnn

38

bir cz niteliinde deerlendirmek daha doru olacaktr. slam dininin iktisadi hayat bakn u ekilde zetleyebiliriz (Zaim, 2005): ncelikle insana iktisadi hayatla ilgili bir gaye ve deer hkmleri verilmitir. Sonra bu deer hkmleri dorultusunda nasl davranmas gerektiini aklayan psikolojik bir tutum ve bir yol haritas izilmitir. Daha sonra doru ve yanl davranlar belirlenmi ve doru olanlar tevik edilirken yanl olanlar men edilmitir. Drdnc olarak iktisadi messeseler iin sosyo-politik bir altyap ngrlmtr. Nihayet iktisadi mnasebetlerin ekli ve yntemleri konusunda gerek Peygamber Efendimizin (S.A.V.) ve yakn arkadalarnn (Asr- Saadet) hayatlarndan gerek Kuran- Kerimde anlatlan dier peygamberlerin hayatlarndan uygulama rnekleri gsterilmi ve bylece kmil bir Mslman iin iktisadi hayatla ilgili temel parametreler ortaya konulmutur (Zaim, 2005).

1.2.2.2.4.1.1 Tevhid
Kelime manas ile birlik, dnce birlii demek olan tevhid, slami literatrde Allahn birliine inanmak demektir. slam dncesinde ok geni biimde ele alnan ve imann nemli bir rknn oluturan bu kavram bir yandan Allahn tek olduunu, einin, benzerinin, eriki ve ortann bulunmadn belirtirken dier yandan da varlk leminin btnnn Onun varlna ve birliine iaret ettiini ifade etmektedir. Risale-i Nur klliyatnda Allahn birliine iman etme kavram tevhid-i zahiri, varln btnnde Allahn birliini grmek ise tevhid-i hakiki olarak ifade edilmitir. Buna gre esas olan tevhid-i hakikidir ki o da (Said Nursi, Szler): Her ey stnde sikke-i kudretini ve htem-i rubbiyetini ve nak- kalemini grmekle dorudan doruya her eyden Onun nuruna kar bir pencere ap Onun birliine ve her ey Onun dest-i kudretinden ktna ve Ulhiyetinde ve Rubbiyetinde ve mlknde hibir vech ile, hibir eriki ve muni olmadna, uhuda yakn bir yakn ile tasdik edip mn getirmektir ve bir nevi huzur-u dim elde etmektir.

39

Tevhid inanc sayesinde slam hayat paralara ayrmadan bir btn olarak deerlendirir ve her ey gibi iktisadi faaliyetler de bir olan Allahn izni ile ve yine Onun rzas istikametinde deerlendirilmektedir. Bylece kmil imana sahip bir Mslman camide dindar bir sofu, arda kapitalist bir tccar gibi davranmaz. Aksine bir Mslman, hayatn her aamasnda ve her zaman imannn gerei gibi yaamaya gayret eder. slam dininin ilkeleri de insan hayatn her aamasnda ynlendirecek kuatclktadr. Zira slam mtekmil bir nizamdr ve bu sebeple slam dncesinde iktisadi hayat, sosyal hayattan, sosyal hayat da ferdi hayattan ayr dnmek mmkn deildir. slam dininde dnya ve ahiret anlay, iman ve amel, ahlak ve iktisat, ticaret ve ibadet hep bu btnlk anlay ile ele alnmakta, birbiriyle uyumlu ve birbirini tamamlar zellikler arz etmektedir (Tabakolu, 1987). Bu bakmdan kmil bir Mslman ticarette de, ibadette de ayn dnce ve ruh birlii iinde hareket eden ve Allahn ipine smsk sarlmaya alan insandr (Zaim, 2005). Nitekim gnmzde slamn iktisadi dncesinin, i hayatna baknn ve i ahlak ile ilgili yaklamnn tm enginlii ile anlalmas nndeki en byk engellerden biri slami ilkeleri, kaide ve uygulamalar kapitalist veya sosyalist bir sistemle birlikte, sekler bir bak as ile para para ve kopuk kopuk anlamlandrmaya almaktr. Halbuki slam vahdet dinidir ve onun btn dsturlar, ilke ve uygulamalar bir yapbozun paracklar gibidir ve ancak bir arada ve btnlk iinde ele alnrsa anlamldr. Zira slam dini iman ve ibadet ile muamelat, akide ile hukuk, madde ile mana, iktisadi deerler ile manevi deerler, dnya ile ahiret ve yeryz ile gkyz arasnda vahdet (birlik) dinidir (Kutub, 2006).

1.2.2.2.4.1.2 nsann Konumu

slamn iktisadi hayatla ilgili ne kard ikinci deeri insann konumudur. slam dininde insan (eref-l mahlukat) yaratlmlarn en ereflisidir. Allah insan tm mahkatn iinde en gzel biimde yaratm ve onu yeryzne

40

halife olarak gndermitir ( Rabbin meleklere: Ben yeryznde bir halife yaratacam dedii vakit... Kuran- Kerim, 2/30). nsann bu ayrcalkl konumu onu ayn zamanda sorumlu da yapmaktadr. Odur ki sizi dnyada halifeler yapm ve verdii nimetlerle sizi denemek iin kiminizi kiminize stn klmtr (Kuran- Kerim, 6/165). Bu durum ayrca insann mal ve mlkn mutlak hkimi deil ancak vekili ve emanetisi olduunu aklamaktadr: Muhakkak ki dnya Allahn mlkdr; kullarndan dilediini oraya varis klar (Kuran- Kerim, 7/128), Halbuki gklerde olsun, yerde olsun kim varsa Onun mlkdr (Kuran- Kerim, 21/19). stelik Allah refah ve zenginlii, mal ve mlk bir imtihan vesilesi olarak dilediine vermekte ve dilediinden de almaktadr. De ki: Ey mlk ve hakimiyet sahibi Allahm! Sen mlk dilediine verir, dilediinden onu eker alrsn. (Kuran- Kerim, 3/26). Bu bakmdan Allah kainatta yaratt btn kaynaklar insanoluna emanet etmitir. O da bir vekil gibi davranmal, Allahn kendisine bahettii kaynaklar atl vaziyette brakmadan ve israf etmeden doru biimde kullanmal ve emanete ihanet etmemelidir (Zaim, 1992). Dier yandan Kuran- Kerimde insann rzkna ulamas iin almas ve emek sarf etmesi emredilmektedir. Cuma Suresinde Namaz tamamlannca yeryzne yayln, iinize gcnze gidin, Allahn ltfundan nasibinizi arayn (Kuran- Kerim, 62/10) ifadesi, insann rzkn aramas gerektii aka ortaya koymaktadr. Peygamber Efendimiz (S.A.V) de hibir kimse kendi el emei ve aln teri ile kazandndan daha hayrl bir rzk yememitir (Nevevi, 2010) ifadesi ile bu duruma iaret etmitir. slamda ayrca bakalarna yk olmak ve sebepsiz yere borlanmak men edilmi ve insann emeinin karlnda elde edecei rzk yceltilmitir. nsan, emek ve gayretinin neticesinden baka ey elde edemez (Kuran- Kerim, 53/39). Peygamber Efendimiz (S.A.V.) de bir hadislerinde veren el alan elden daha hayrldr. Yardm etmeye geimini stlendiin kimselerden bala. Sadakann hayrls ihtiya fazlas maldan verilendir. Kim iffetli olur

41

(insanlardan bir ey istemez) ise Allah da onu iffetli klar, kim de mstani davranrsa Allah da onu mstani (gnl zengin, gz tok) klar (Nevevi, 2010) buyurarak insann bakalarna muhta olmadan geimini temin etmeye almasnn nemine iaret etmitir. Bir baka Hadiste de yle buyrulmutur: Sizden birinizin urgann omzuna alp odun toplamas ve bu suretle geimini temin etmesi, herhangi bir kimseye gidip ondan bir ey istemesinden daha hayrldr (Buhari, Zekat 50). Benzer biimde slamda insann meslek sahibi olmas da tevik edilmitir. Nitekim Kuran- Kerimde ad geen Peygamberlerin hemen hepsinin meslek sahibi olduu ve bakalarna yk olmadan alp rzklarn kazandklar anlatlmtr. Mesela Hz. drisin (A.S.) terzilik, Hz. uaybn (A.S.) hayvanclk, Hz. Davudun (A.S.) demircilik, Hz. Zekeriyann (A.S.) marangozluk yapt anlatlmtr. Peygamber Efendimiz (S.A.V.) de hem ticaret hem de cret karlnda obanlk yapmtr. Onun yakn arkadalar olan Hz. Ebu Bekir kuma tacirlii, Hz. mer deri ticareti, Hz. Osman gda toptancl yapm, Hz. Ali de cretli olarak almtr (Akit, 2007).

1.2.2.2.4.1.3 Adalet
slam dini, adalet kavramn i hayatnn, hatta daha genel anlamda hayatn merkezine yerletirmitir. Zira adaletin salanmas en kk organizasyon birimi olarak gsterilen aileden en by olan devletlere kadar tm organizasyonlarn baars ve burada yaayan insanlarn huzuru asndan hayati bir neme sahiptir. Bu bakmdan slam dini adaleti emretmi ve onun zdd olan zulmden de sakndrmtr. Kuran- Kerimde Allah adaleti, ihsan, en gzel davran ve muhta olduklar eyleri yaknlara vermeyi emreder (16/90), Hep adil olun nk Allah adil olanlar sever (49/9) Ayetleri bu durumu aka ortaya koymaktadr. ktisadi ve sosyal hayat hassas bir denge zerine bina edilmitir. Kuran- Kerimde G bu ahenkle O ykseltti ve bu mzn koydu ki siz de ders alp l dna tamayasnz (55/7-8) ayetinde geen mizan kavramn

42

yalnzca fiziki kainat iin anlamak kanaatimce eksik bir anlay olur. Yce Allah sosyal sistemleri de benzeri bir mizan ile bina etmitir ve bu mizann korunmas ancak adalet ile mmkn olacaktr. ktisadi hayatta zellikle bu hassas dengenin korunmas iin bata zekat olmak zere infak ve karz- hasen gibi hususlarla gelirin ve refahn gayri-adil biimde dalmasn nleyici tedbirlere yer verilmi ve sosyal ve iktisadi hayatta adaletin salanmas iin gerekli ilkeler ortaya konulmutur. slamn iktisadi hayattaki adalet anlaynn bir dier nemli boyutu hem yneticileri hem de ynetilenleri muhatap alarak her iki kesime de yukarda bahsedilen dengenin korunmas iin neler yapmas gerektiinin aka belirtilmi olmasdr. Fakir olanlara sabrn Biz mutlaka sizi biraz korku ile biraz alk ile yahut mala, cana veya rnlere gelecek noksanlkla imtihan etmekteyiz. Sabredenlere mjdele (Kuran- Kerim, 2/155), zengin olanlara krn ve paylamann Sevdiiniz mallarnzdan Allah yolunda harcamadka fazilet mertebesine ulaamazsnz (Kuran- Kerim, 3/92) tavsiye edilmesi, yneticilere adil olmann hkmlerinde adaleti esas alan, aile fertlerinin sorumluluklar uhdesine tevdi edilmi insanlarn hukukunu gzeten adil kiiler, Allah nezdinde, nurdan krsler zerine kurulacaktr (Mslim, mare 18) ynetilenlere ise itaatin ...sizden olan ullemre de itaat edin (Kuran- Kerim, 4/59) emredilmesi kanaatimce sz konusu hassas dengenin korunmas adna byk nem arz etmektedir. Dier yandan iktisadi mnasebetlerde adaletin salanmasnn yolu ferdi ve sosyal seviyede insanlarn nefislerinin, ruhlarnn, kalplerinin ve akllarnn slamn ngrd ilke ve dsturlarla terbiye, tezkiye, tasfiye ve talim edilmesiyle mmkndr (Nursi, 1992). Terbiye sz konusu dsturlarn retilmesi, tezkiye ferdi ve sosyal manada arnma ve temizlenme abas, tasfiye yanl duygu ve dncelerin ve bozulmu anlaylarn ayklanmas, talim ise bu konuda fiili bir uygulama srecinden geilmesi anlamlarna gelmektedir. Nitekim Peygamber Efendimiz Allahm! Nefsime takvasn ver ve onu tezkiye et! Sen onu tezkiye edenlerin en hayrlssn (Mslim, Zikir, 73) buyu-

43

rarak bu hususa dikkat ekmektedir. te yandan iktisadi hayatta bu hedeflere ulalmas iin helal ve haram mehfumlar gelitirilmi ve iktisadi hayattaki tm kazan yollar meru grlmeyerek helal yollardan kazan elde edilmesi istenilmitir (Zaim, 2005). Bylelikle iktisadi hayatta kazancn ok deil bereketli olan makbul grlmtr.

1.2.2.2.4.1.4 zel Mlkiyet ve Hr Teebbs

slam dininin iktisadi hayata bak asndan nem verdii deerlerden biri de zel mlkiyet ve hr teebbstr. Daha nce de belirtildii gibi slam dininde mlkiyet mutlak manada ve btnyle Allaha aittir. Ancak Allah halifesi olarak yaratt insana, onu imtihan etmek maksadyla mal ve mlk vermekte ve imtihan srr olarak diledii kiiye diledii kadar mlk takdir etmektedir (Tabakolu, 1987). Bu sebeple slamda zel mlke izin verilmi ancak sz konusu mlkn elde edilmesi ve kullanlmas hususunda insan btnyle zgr braklmamtr (Zaim, 1992). Bu anlamda mlkn helal yoldan kazanlmas, zektnn verilmesi artyla kiinin diledii kadar mlk edinmesi serbest braklm ve elde edilen mlkn haksz yollarla gerek devlet gerekse kiiler tarafndan gasp edilmesi yasaklanmtr. Nitekim Kuran- Kerimde Eer faizcilikten tevbe ederseniz, sermayeleriniz sizindir (2/279) Ayeti zel mlke izin verildii eklinde tefsir edilmitir (Ebussuud, 1969). Peygamber Efendimizin maln korumak iin ldrlen kimsenin ehit olacan belirtmesi (Buhari, Mezalim, 33) de maln korunmas gerektiini ortaya koymaktadr. Benzer biimde insann sahip olduu sermaye ile ticaret yapmas ve kr elde etmesi serbest braklmtr. Bakara Suresindeki Allah alverii mbah, faizi ise haram klmtr (2/275) ayeti bu durumu aka ifade etmektedir. Peygamber Efendimizin (S.A.V.) drst tacirin nebiler, ehitler ve sddklarla birlikte harolacan ifade etmesi (bn Mace, Ticarat,1) de helal kazan elde etmek iin ticaret yapmann tevik edildiini gstermektedir (Dndren, 2008).

44

Ancak kii mlkn sahibi deil emanetisidir ve onu diledii yollardan elde edemez ve diledii gibi kullanamaz. Faiz bata olmak zere tefecilik, dolandrclk, haksz rekabet, karaborsaclk gibi yollarla mal ve servet elde edilmesi yasaklanmtr. Dier yandan israf, cimrilik, stokuluk, maln bilerek zayi edilmesi, adam kayrma ve ii ehline vermeyerek kaynaklarn verimsiz biimde kullanlmas da yasaklanmtr (Akit, 2007). Zekt bir ltuf deil fakirin zenginin malndaki hakk olarak telakki edilmi, karz- hasen ve borluya mhlet verme, ihtiya sahiplerine yardm etme ve sadaka verme tevik edilmitir (Zaim S., 1992). Bylelikle bir yandan zel mlkiyetin serbest braklmas ve ticaretin tevik edilmesi ile i hayatna esneklik ve dinamizm kazandrlmas, iktisadi kaynaklarn verimli kullanlmas, bireylerin ve kurumlarn iktisadi faaliyetlere motive edilmesi amalanm, dier yandan zekt, sadaka ve karz- hasen gibi hususlarla sosyal adaletin salanmas hedeflenmitir. Bu sayede bireyin karlar ile toplumun karlar arasnda bir uyum gzetilmi ancak bireysel karlar sosyal ncelikler gzetilerek snrlandrlmtr (Chapra, 2002).

1.2.2.2.4.2 slam Dininde ne kan Ahlak lkeleri

slam dininin gzel ahlakla ilgili ilkeleri i hayatnn nasl olmas gerektii, reticinin, tketicinin, devletin bu konudaki hak ve sorumluluklarnn neler olduunu hakknda da insanla k tutacak niteliktedir. stelik bu konudaki ilkeler teorik bir zeminde nakledilmekle kalmam bu ilkelerin uygulama ekli bata Peygamber Efendimizin (S.A.V.) hayatnda en gzel biimde retilmitir. Peygamber Efendimiz (S.A.V.) bizzat ticaretle megul olmu ve i hayatn hangi ilkelerle yrtleceini yaayarak gstermitir. Ayrca Peygamber Efendimizden (S.A.V.) bugne gelinceye kadar geen yaklak on drt asr boyunca i ahlak ile ilgili slam dnyasnda zengin bir teorik ve uygulama birikimi olumutur.

45

Bir dier ifade ile slam dininde i hayatnn her alan ahlaki ilkelerle kuatlmtr. Bu prensiplerin banda itkan gelmektedir. tkan, Kuran- Kerimde imann bir rkn olarak ele alnm ve kiinin yapt ii ilim, hikmet ve tecrbe ile yerli yerinde, salam ve muntazam yapmas (Yazr, 2008) (Kuran- Kerim, 27/88) eklinde ifade edilmitir. Peygamber Efendimiz (S.A.V.) bu hususta Allah yapt ii itkan zere yapan insan sever buyurmutur. tkan kavram herhangi bir hakikate yakndan vakf olup delilleriyle bilerek inanmak ve onu przsz ve salam bir ekilde uygulamak demektir. hayatna bakan yn ile itkan, insann sahip olduu kaynaklar ve kabiliyetleri en iyi ekilde kullanmas, gcnn yettii eylerde ok salam ve gz, gnl doldurucu bir i ortaya koymas anlamna gelmektedir. Bu bakmdan Mslman insann verimli biimde almas ve yapt ii en gzel biimde yapmaya gayret etmesi onun yalnzca mesleki sorumluluu deil ayn zamanda imannn bir tezahrdr (Glen, 2007). Bir organizasyonun veya toplumun baarsnda itkan anlay son derece nemlidir. nsann mesleinin, unvannn veya grevinin ne olduundan ziyade yapt ii nasl yap nemlidir. Zira baar bir takm iidir. Eer herkes grevini layk ile yapar ve iktan uuru ile alrsa, ekip alr, ba muaffak olur. Bir kuruluta herkes iini iyi yaparsa hem bireysel olarak baarl olur, yapt iten manevi bir haz duyar hem de kurulu baarl olur. tkan ile yakndan alakal bir dier kavram da ihsan uurudur. tkan bir yn ile ihsan uurunun da vurmu ekli veya iteki ihsann da yansyan tezahrdr (Glen, 2007). Yce Allah Kuran Kerimde Muhakkak ki Allah, adaleti, ihsan, akrabaya yardm emreder (16/90) buyurmaktadr. hsan kavramn Peygamber Efendimiz hsan Allah gryormucasna ibadet etmendir. Sen onu grmesen de O seni gryordur (mer bin Hattap) eklinde ifade etmitir. Bu kavram yalnzca ibadetler ile snrl olarak anlalmamaldr. Kii yapt her ii Allah ve Resulne arz eder gibi yapmaldr. Bu ayn zamanda slamda kalite anlaynn da ne derece ileri bir seviyede olduunu gstermektedir.

46

Bu iki kavram (itkan ve ihsan) birbirini tamamlamakta ve i ahlak asndan tann nerede olduunu ortaya koymaktadr. alanlarn ve yneticilerin ilerini yaparken bu iki esas dikkate alarak yapmas gerekmektedir. Bu durum slam dininin ne kadar gl bir oto-kontrol mekanizmas gelitirdiini gstermesi asndan da nemlidir. Dier yandan slam dininin genel ahlak ile ilgili tm ilkeleri i hayatnda da geerlidir. Bunlar be grupta toplamak mmkndr. lki yaplmas emredilen davranlardr. Fkh ilminde farz veya vacip olarak ifade edilen bu davranlara rnek olarak doruluk ve adalet verilebilir. kinci olarak yaplmas tavsiye edilen davranlar (Peygamber Efendimizin (S.A.V.) snneti gibi) gelmektedir. Uhuvvet, cmertlik, kardeini kendine tercih etme, yardmlama gibi davranlar bu gruba rnek olarak verilebilir. nc olarak yaplmas serbest olan davranlar (mbah) gelmektedir. Meru yollarla alp kazanmak (geri helal yoldan alp kazanmak duruma gre vacip hkmnde de ele alnmaktadr) veya i yerindeki gnlk davranlarmz buna rnek olarak verilebilir. Drdnc olarak yaplmas mahzurlu olan davranlar (mekruh) vardr. Tembellik etmek veya insanlarn holanmayaca davranlarda bulunmak buna rnek olarak verilebilir. Son olarak yaplmas kesinlikle yasaklanan davranlar (haram) vardr. Aldatmak, rvet almak, yolsuzluk-hrszlk yapmak veya iyerinde cinsel taciz gibi davranlar slamda kesinlikle yasaklanan davranlar arasndadr (Karaman H., 2000).

1.2.2.2.4.3 Ahlak le lgili Baz slam limlerinin Yaklamlar

slam limlerinin byk blm gzel ahlakn nemi zerinde durmu ve gzel ve irkin davranlarn neler olduu konusunda grler bildirmitir. Bunlarn hepsini saymak mmkn deildir. Bu sebeple bunlar iinden seilen birka limin grlerine zet olarak yer verilmitir. lk olarak slami adan iktsadi hayatn nasl olmas gerektiine dair ciddi aratrmalar bulunan Ebu Hamid el-Gazalinin (mam Gazali) grlerine yer vermekte fayda grlmektedir. Gazaliye gre insann asl gayesi Allahn

47

rzasn kazanmaktr. Bu sebeple Gazali eserlerinde insanlarn dini ve ahlaki hayatlarn nasl daha iyi yaayabileceklerini ele alm, slam dininin temel kaideleri ve iman esaslar zerinde durarak bu esaslarn hayatn her alannda rehber olarak grlmesi ve uygulanmas gerektiini vurgulamtr. ktisadi hayat ise insann dini ve ahlaki hayat ile olan irtibat ynyle ve bu irtibatn derecesine nispetle ele alnmtr (Orman, 2007). Bu erevede mam Gazali serveti ve gzel ahlak bir deerler sistemi ierisinde ele almakta ve gzel ahlak deerler sisteminin en banda, serveti ise en sonunda deerlendirmektedir. Gazalinin deerler sisteminde kymetli eyler grupta toplanmaktadr:

- Bilgi ve gzel ahlak gibi ruhi faziletler, - Salk ve gvenlik gibi bedeni faziletler, - Servet ve maddi mallar gibi harici faziletlerdir.
Gazaliye gre insan iin asl olan ruhi faziletlere sahip olmaktr. Bedeni faziletler ruhi faziletlere vesile olmas ynyle deerli olurken harici faziletler de bedeni faziletlere zemin hazrlamas asndan nemlidir. Bu sebeple harici faziletler zatnda bir deer ifade etmemektedir (Orman, 2001). Dier yandan Gazalinin Devrin Seluklu Sultanna (Eserin tam olarak kime hitaben yazld bilinmemektedir. Baz aratrmaclar eserin Seluklu Sultan Melikaha, bazlar ise Sultan Sancara hitaben yazldn dnmektedir) hitaben kaleme ald ve Yneticilere Altn tler ismiyle tercme edilen El Tibrul Mesbuk fi Nasihatil Mlk adl eserinde de emee sayg gsterilmesi, grevlendirmelerde veya bir yere personel alnrken, bu kiide aranacak olan zelliklerin neler olmas gerektii, alanlara hilm ile muamele edilmesi gerektii, yneticilerin hata yapanlara kar anlayl olmas gerektii, cretin eksiksiz ve zamannda denmesinin nemi gibi esasen i ahlaknn temel ilkeleri olarak ele alnabilecek pek ok hususta tarihten misaller verilerek nasihatlerde bulunulduu grlmektedir. Eserde ayrca ynetimin temelinde insann (dnyada ve ebedi alemde) mutluluunun yer ald ve bu doruluktan amamalar gerektii tafsilatl biimde anlatlmtr (Gazali, 2006).

48

 ahlak asndan grleri dikkatle incelenmesi gereken bir dier lim de bn-i Haldundur. Nitekim bn-i Haldun nl eseri Mukaddimede servet, devlet yaps, ynetim anlay ve corafi artlar gibi deiik unsurlarn toplumlarn ahlaki yaps zerindeki etkilerini inceleyerek iktisadi gelimede ahlaki yapnn nemine dikkat ekmitir. bn-i Haldun, insann sosyal bir varlk olduunu, sosyal hayatn ahenkli bir ekilde devam etmesi iin belirli kurallar konulmasna ihtiya olduunu ve toplumun fertler zerinde denetleyici bir rolnn bulunmas gerektiine iaret ederek ahlaki kurallarn toplum hayatnn intizaml biimde devam asndan ne kadar gerekli olduunu aklamtr. Ayn zamanda insann mahluklarn en ereflisi olarak yaratldn ve ancak yksek ahlaki meziyetlere sahip olursa bu payeye yakacana iaret etmi ve bir insann ahlaki vasflardan yoksun olmasnn onu dier mahluklardan daha aa seviyelere indireceini belirtmitir (Haldun, 2004). nsann Allah ve Resulnn koyduu prensipler dorultusunda kendi iine doru yapt yolculuu esnasnda dnya hayat, mal, servet ve ticaret gibi konularla olan ilikilerini ele alan Mevlana Celaleddin Rumi de i ahlak asndan nemli dsturlarn altn izmitir. Btn cihan aratrdm, gzel ahlaktan daha stn bir meziyet grmedim szyle gzel ahlakn nemini anlatan Mevlana, gzel ahlakn kaynann da iman olduunu dile getirmitir. Mevlanann eserlerinde insann iktisadi faaliyetleri asndan sahip olmas gereken gzel huylar; sabr, kr, infak, cmertlik ve karz- hasen (gzel bor) eklinde ele alnrken, hrs, tama, kibir ve gsteri gibi eyler de kt huylar olarak deerlendirilmitir. Mevlanann eserlerinde adalet, tevekkl, i disiplini, zhd ve takva gibi gzel ahlaka dair pek ok hususa genie verildii grlmektedir (Esen, 2007).

49

1.2.2.3 Ahlak Asndan Ftvvet ve Ahilik

Ftvvet hareketi slamn ilk yllarndan itibaren belirmeye balam, zamanla daha byk bir ilgi oda haline gelmi ve slam toplumunun sosyal, iktisadi ve kltrel hayat zerinde nemli etkiler yapm bir harekettir. Ftvvet kelimesi, manas itibariyle genlik, kahramanlk ve cmertlik anlamna gelmektedir. Balangta temelini dini esaslarn ve balarn belirledii bir sosyal hareket olarak ortaya kan Ftvvet, zamanla etkisini arttrarak kurumsallamaya balamtr. zellikle IX. yzyldan itibaren sosyal, iktisadi ve siyasi etkileri artan ftvvet hareketi, esnaf ve zanaatkrlar yaygn biimde rgtleyerek sosyal bir messeseden mesleki bir messese niteliine brnmtr (Dikkaya, 2006). XII. yzyldan balayarak XIII. yzylda Anadoluda yaygnlaan ahilik tekilatnda da ftvvet hareketinin tesirleri ak biimde grlmektedir. Hatta baz aratrmaclar ahilik tekilatn ftvvet anlaynn ve bu anlayn meydana getirdii sosyal rgtlenme biiminin Anadoluda kazand zel bir biimi olarak da tanmlamaktadr (Demirpolat ve Aka, 2004). Bu tarihlerden itibaren ayn zamanda devlet tarafndan tannan, hatta ksmen ynetilen bir resmi messese olma zellii de tayan ftvvet tekilat dnemin esnaf ve zanaatkrlarnn alma biimini, yntemlerini, standartlarn ve i ahlak prensiplerini belirlemede byk rol oynamtr (Aka, 2003). Dier yandan, ftvvet hareketinin temel ilkeleri ve ahlaki deerleri itibariyle byk lde tasavvuf dncesinden beslenmesi sebebiyle dnemin alma ilikilerinin ekillenmesi ve i esaslarnn belirlenmesinde tasavvuf dncenin etkisi byk olduunu belirtmekte fayda vardr (zkse, 2003). Ftvvet hareketinin Anadoluda kazand zel bir biim olarak deerlendirilen ahilik tekilat da i ahlakna byk nem vermitir. Ahlak ve sanatn uyumlu bileeni olarak tanmlanan ahilik messesesi, salam bir tekilat yaps ve kkl bir eitim sistemi olan esnaf birlikleridir (ztrk, 2002).

50

Anadoludan balayp zaman ierisinde Rumeli ve Trkistanda da rgtlenen ahi birliklerinin etkisi sadece esnaf ve ticaret erbab ile snrl kalmamtr. Tekilat biimleri, alma ilkeleri, ilikileri ve ynetim anlay ile ahilik, toplumun ticari hayatnn yan sra sosyo-kltrel ve sosyo-ekonomik hayat zerinde de nemli tesirler icra etmitir (Aka, a.g.m.). zellikle i ahlak ilkelerine byk nem veren ahilik tekilat, insanlarn yalnzca mesleki alanda deil ahlaki ynden de yetimelerini ve gelimelerini salamay hedeflemitir (Demirpolat ve Aka, 2004). Belirli bir i, ahlak ve hiyerari disiplini iinde topluma hizmeti ve almay ibadet olarak gren bir anlayla bu vasflara sahip kiileri yetitirmeyi hedefleyen ahilik tekilat, i hayatna batdaki benzerlerinden farkl olarak sadece dnyevi bir gzle bakmamtr. Bu bakmdan toplum iin retmeyi bir grev sayan tekilat, bir yandan mesleki eitim ve kalite standartlarn gelitirmeye byk nem verirken bir yandan da yelerinin derin bir dnce sistematiine, salam inan temellerine, zengin bir gnl hayatna ve gl bir oto-kontrol anlayna sahip olmalarn salamaya almtr (zdeveciolu, 1997). Ahiliin adap, tre ve kaidelerini didaktik bir biimde aklayan ve tekilat mensuplarnn el kitab niteliindeki Ftvvetnameler, devrin dini, kltrel ve sosyal tarihi kadar i ahlak ve alma esaslar asndan da nemli bilgiler ihtiva eden birincil kaynaklardandr (Sarkaya, 2006). Ftvvetnamelere gre tekilat mensuplarnda genel olarak bulunmas gereken baz ahlaki nitelikler unlardr (ztrk, 2002): - Doruluk, - Emniyet, - Cmertlik, - Tevazu, - Arkadalarna nasihat etme, onlar doru yola sevk etme, - Affedici olma, - Bencil olmama.

51

Gerek gnmze kadar ulaan ve incelenen ftvvetnameler, gerek ahilikle ilgili dier almalar, ahilik geleneinde i ahlakna dair ok nemli dsturlar gelitirildiini ortaya koymaktadr. stelik sz konusu dsturlarn metinlere yazlmakla snrl kalmayp, uygulamaya aktarlmasn salamak amacyla (kuvveden fiile gemesi iin) tekilatn youn bir eitim ve denetleme sistematiine ve zengin bir tecrbe birikimine sahip olduu grlmektedir.

1.2.2.4 Ahlak ve Erdemle ile lgili Sekler Yaklamlar

hayatnda ahlaki ilkelerin ve erdemin nemli olduu konusunda her dnemde, hemen herkes hemfikirdir. Ancak hangi davranlar erdemli hangileri daha az erdemli olarak nitelendirilmelidir? sorusuna farkl dnemlerde farkl cevaplar verilmitir. Sanayi devrimi ncesinde ve sanayilemenin ilk yllarnda i hayatnda ahlaki deerlerin byk lde dini deerlerle ilikilendirildii daha nce de ifade edilmiti. Ancak modernleme sonras gelien felsefi akmlar ve zellikle pozitivist dncenin hkim olmaya balamas ile bilime, deneye, gzleme ve maddi varla giderek daha fazla nem verilmeye balanm ve manevi meseleler ve dini inan ve dncelerin sosyal hayat ve ilikileri belirlemedeki rol giderek daha fazla tartlmaya balanmtr. Aydnlamann ilk yllarndaki bilim adamlarnn byk blm (Galileo, Kepler, Copernicus vs.) Tanrnn varln kabul eden ve Hristiyanlk inanlarna bal kiilerdi. Ancak 18. ve 19. yzyllardan itibaren ve zellikle de Darwin sonras dnemde varl aklamak iin dini inanlara ve Tanr inancna ihtiya duyulmad dncesi giderek yaygnlat. Bu dnce ahlak bilimi ile ilgilenenlerde de kendisini gsterdi. Nitekim bu dnemlerden itibaren ahlaki normlarn dini inanlara bal olmas gerekmedii gr g kazanmaya balad. Bu gre gre inan kiisel bir tercihtir ve sosyal normlar kiisel tercihler ve deerler zerinde bina etmek doru deildir (Kim vd., 2009).

52

Bylelikle i ahlak ve i hayatnda erdem kavramlar ele alnrken normatif deerlerden ziyade fayda kavram ne karlmaya balanmtr. Mesela rvet almak veya yolsuzluk yapmak kt bir davrantr ancak kutsal kitaplarda byle sylendii iin deil, sonular itibariyle toplumun veya kuruluun iktisadi faaliyetlerini ve verimliliini olumsuz olarak etkiledii iin kt olarak yorumlanmaldr. Bylelikle erdem, ahlak ve i ahlak gibi kavramlarla ilgili daha sekler referanslar gstererek yeni modeller gelitirilmeye balanmtr (Kim vd., 2009).

1.2.2.4.1 Gayeci (Teleolojik) Yaklamlar

Gayeci yaklamlarda bir fiilin ahlakilii ve erdemi sz konusu fiilin sonucuna gre belirlenmektedir. Bir dier ifade ile fiilin kendisi iyi veya kt deildir. O fiili iyi veya kt yapan sonulardr. Bu bakmdan ahlaki adan en iyi ve en erdemli davranlar en iyi sonularn retilmesini salayan davranlardr. Bu sebeple davranlar iyi sonular retecek biimde ynlendirilmelidir (zgener, 2009). Gayeci yaklamlar fayda-maliyet karlatrmasn esas almakta ve bir davrann erdemli olarak nitelendirilebilmesi iin o davrann neticesinde meydana gelen faydann maliyetinden yksek olmas gerekir. Fayda ise ac ve mutluluk arasndaki ilikinin bir sonucudur (Ahmed, 1998). Bu sebeple gayeci yaklamlar acdan kanmay ve mutluluu arttrmay amalar (Arslan, 2005). Gayeci yaklamlarn ilki egoizmdir. Egoizm bireyler asndan kiisel karlarn kapsama alann ve bu karlarn roln analiz etmektedir. Bunu yaparken de herkesin kendi karlarn en st seviyeye karma arzusu ile hareket ettiini ve doru davranlarn bireye uzun vadede en yksek dzeyde fayday ve iyiyi kazandracak davranlar olduunu ne srmektedir. Egoist yaklamlar iinde hazclk (hedonizm) ve ahlaki egoizm yaklamlar yer almaktadr. Hazclk yaklam bireyin btn abalarnn gayesinin hazza ulamak ve acdan kurtulmak olduunu ileri srmektedir. Ahlaki egoizm ise

53

bireyler asndan uzun vadede mutluluk veren hususun bireysel hazlardan ziyade bakalarnn mutluluu olduunu ne srmektedir (zgener, 2009). Bu sebeple erdemli davran, bakalarnn mutluluu iin kendi karlarndan fedakrlk yapmay gerektirir ki bu da aslnda uzun vadede kiinin mutlu olmasn salar (Audi, 2009). Gayeci yaklamlarn bir dieri de Faydaclk Yaklamdr. Faydaclk yaklam da fiillerin sonularyla ilgilenir ve bunlarn insan mutlu etmesini hedefler. Ancak faydac yaklam, egoizmden farkl olarak erdemli davranlarn yalnzca bireyler iin deil herkes iin en yksek dzeyde mutluluk getiren davranlar olduunu iler srmtr. Bu yaklama gre toplum bireylerden oluan bir btndr ve toplumsal fayda bireylerin karlarnn toplamndan meydana gelmektedir. Bu sebeple toplumsal fayday maksimize ettiinizde bireylerin de tek tek mutluluunu arttrm olursunuz (Arslan, 2005). Faydaclk yaklam, bireysel ahlak normlarnn olamayacan ve ahlaki deerlerin toplumsal alanda bulunduunu ileri srmtr. Birey ile toplum arasnda var olan dinamik ilikileri inceleyen sz konusu yaklam, bu ilikilerden kard ilkelerle toplumsal bir ahlak anlay oluturmaya alm ve toplumsal faydann llebileceini varsaymtr (zgener, 2009).

1.2.2.4.2 Deontolojik (dev Ahlak) Yaklamlar

Gayeci yaklamlar bir fiilin erdemli olup olmadn lmek iin sonularna bakmak gerektiini ne srerken, deontolojik yaklamlar fiilin kendisi zerinde younlamaktadr. Buna gre bir davrann ahlaki deeri kiinin niyeti ile belirlenmekte ve erdemli olmak herkes iin bir dev olarak ifade edilmektedir (zgener, 2009). Deontolojik yaklamlarn en nllerinden biri Kantn dev Ahlak yaklamdr. Kantn ahlak yaklam Kategorik Emir olarak isimlendirdii, veriye dayal (ampirik) olmayan bir akl yrtmeye dayanmaktadr. nsann iradesi ve vicdan, hangi davranlarn doru, hangilerinin yanl olduunu, sz konusu davranlarn sonularna bakmakszn, artsz olarak ortaya koy-

54

maktadr (Betzler, 2008). Ahlaki davranmay kiisel karlardan tamamen ayr tutan Kant, erdemli olmann da insann mutluluu gibi belli artlara bal olamayacan ileri srmtr. Buna gre ahlaki davranlar artlara gre deimeyen kategorik birer emirdir ve erdemli olmak da herkes iin bir devdir (Arslan, 2005). Dier bir deontolojik yaklam da Haklar yaklamdr. Bu yaklam ahlaki ykmllk ve ilkelerden ziyade haklar zerinde durmaktadr. nsanln mutluluu iin farkl kar ve beklentilere sahip kii ve toplulular arasnda bar salanmaldr. Bar da ancak insann bakalarna da kendi kadar hak tanmas ve kendi zgrln, kar taraftan bekledii lde snrlamas ile mmkn olacaktr. Kantn ahlak yaklamnda ne yapmalym? sorusuna mukabil haklar yaklamnda ne yapmaya hakkm var? sorusu sorulmaldr (zgener, 2009). Son olarak Adalet yaklamndan bahsetmekte fayda grlmektedir. Adalet yaklam bireysel ve toplumsal ilikilerde en nemli ahlaki ilkenin adalet olduunu ileri srmektedir. Adalet kavram toplumsal mutluluun en nemli artdr ve adaletin olmad yerde hakszlk ve zulm vardr. Bu gre gre adil bir toplumda bireyler eit temel zgrlklere sahip olmaldr. Ayrca insanlarn temel hak ve zgrlkleri artlara balanamaz ve pazarlk konusu yaplamaz (Rawls, 1999). zellikle organizasyonlar asndan adalet kavram boyutu ile ele alnmaktadr. Bunlar kaynaklarn adil dalm, karar, prosedr ve uygulamalarn adil olmas ve ilikilerde adaletin gzetilmesidir (Rawls, 1999).

1.2.3 Ahlakn Destekleyen Unsurlar

ahlak kavramnn genel ahlak kurallarnn i hayatna uygulanm biimi olduu daha nce de belirtilmiti. ahlak kavramnn ve ilkelerinin geliim sreci, toplumlarda ahlaki deerlerin geliim sreci ile yakndan alakaldr ve bu sebeple toplumlarn ahlaki yapsn derinden etkileyen dini, felsefi, siyasi, iktisadi ve kltrel gelimelerden ciddi lde etkilenmektedir (Gk, 2008).

55

 ahlak ile ilgili kurallar ve beklentiler nasl ortaya kmtr diye dnldnde ncelikle i ahlaknn genel ahlak kurallaryla rten kaynaklar vardr. Bir de genel ahlak kurallarnn dnda ile ilgili bir takm unsurlar bulunmaktadr. ahlakn besleyen kaynaklar u ekilde sralanabilir:

- Evrensel Deer Hkmleri - Toplumlarn Deer Hkmleri - Dini Deer Hkmleri - Hukuki Kurallar - Hayatnn Deerleri - Organizasyonun Deer Hkmleri ve Kltr - Kiisel Deer Hkmleri
Ahlaki deer hkmleri genel olarak belirli bir toplumla veya toplulukla ilikilidir. Ancak zaman ierisinde tm insanln mterek hassasiyetini, saduyusunu ve anlayn yanstan birtakm deer hkmleri ortaya kmtr (Donaldson, 1996). Nitekim bunlar insanln ortak mirasdr. nsan olmann gerei olarak toplumdan topluma fazla deimeyen bir takm ahlaki norm ve ilkelerdir. Mesela hrszlk, yolsuzluk, yalan sylemek gibi davranlar btn toplumlarda ve kltrlerde kt olarak nitelendirilirken doruluk, alkanlk gibi davranlar da btn toplumlarda sayg ile karlanr. Evrensel ve toplumsal deerlerin dnda dini deerler de teden beri ahlaki davranlarn ekillenmesinde byk rol oynamtr. Meseleyi etraflca tahlil eden lgenere (1981) gre toplumlarn iktisadi hayatla ilgili tutum ve davranlarnn, deer yarglarnn ekillenmesinde, bu deer yarglarnn zihinlere nakedilmesinde, daha sonra da nesilden nesile tanmasnda en byk motivasyon unsuru dini ve manevi faktrlerdir (Deniz, 2009). Zira tm dinler (zellikle de semavi dinler) ahlaki deerlere nem vermitir ve toplumlarn ve bireylerin ahlakl olmasn salamak tm dinlerin ortak gayelerinden biridir. Dinler ahlaki deerlerin pek ou konusunda mterek bir duru sergileseler de baz noktalardan birbirinden ayrlabilirler. Bu bakmdan eitli dinlere mensup bireyler ve toplumlarda ahlaki deerler asndan birtakm farkllklarn grlmesi mmkndr.

56

Dier yandan hukuki kurallar da ahlaki deerlerin ekillenmesinde rol oynayan unsurlardan biridir. Hukuki kurallar ile ahlaki deerler arasnda karlkl bir iliki bulunmaktadr. Bazen kanun koyucular toplumun ahlaki deerlerini dikkate alrlar ve hukuki kurallar ahlaki deerlere uygun olarak meydana gelir. Bu ahlaki deerlerin hukuku etkilemesi eklinde ifade edilebilir. Dier yandan hukuki kurallar da toplumlarn ve bireylerin ahlaki deerleri zerinde etki yaparlar. Hukuk kurallar ile ahlaki kurallar arasndaki iliki genellikle ekilde ortaya kmaktadr: Bunlardan ilki, ahlaki deer hkmlerinin zamanla hukuk kurallarna dnmesidir. kincisi, ahlaki kurallarn hukuk kurallarn tamamlayc rol stlenmesidir. Hukuk kurallarnn yetersiz kald hallerde bazen ahlaki kurallara veya teamllere gndermeler yaplr ve ahlaki kurallar pozitif hukuk kural gibi uygulanr. Ahlaki kurallar dorudan uygulanmasa bile pozitif hukukun verdii genel bir destek ile belirli meslek mensuplarnn veya sektr alanlarnn davran ilkeleri olarak ortaya kar. Bu durumda meslee giri veya meslein icras iin bu kurallara uyma mecburiyeti getirilir ve genellikle bu durum ilgili meslek rgtleri tarafndan denetlenir (Kayar, 2005). ahlakn etkileyen unsurlardan bir dieri de i hayatnn deerleridir. hayat zamanla kendi deerlerini oluturur. Bu deerler sektrden sektre, ikolundan ikoluna, meslekten meslee gre deiir. Mesela esnaflar arasnda birtakm ahlaki ilkeler olduu gibi doktorlarn kendilerine ait bir takm deerleri, retmenlerin veya mhendislerin de kendilerine ait mesleki ahlak ilkeleri olumutur. Bu deerler baz mesleklerde evrensel bir nitelik kazanrken baz mesleklerde daha yerel dzeyde kalr. hayatyla ilgili deiik kurulularn sz konusu ahlaki deerleri uygulamaya, hayata geirmeye veya denetlemeye ynelik faaliyetleri olmaktadr. Gemite ahilik tekilat veya loncalarn stlendii bu sorumluluu bugn meslek odalar, ii sendikalar, iveren sendikalar veya iadamlar dernekleri ve deiik sivil toplum kurulular stlenmektedir.

57

Bir dier nemli unsur da organizasyonlarn deer hkmleri ve kltrdr. Organizasyonlarn kendilerine ait deerleri ve alma ilkeleri vardr. Kurum kltr olarak da ifade edilen bu deer hkmleri organizasyonun gemii, gelenekleri, i yapma biimi, alkanlklar, ritelleri, ynetim yaps ve anlay ile yakndan ilgilidir. Sz konusu deerler ve normlar, kurulularn yeleri ve paydalar arasndaki etkileimi belirleyen nemli etkenler arasndadr (Torlak, 2008). Bir yn ile organizasyonun kimlii niteliinde olan kurum kltr ayn zamanda onu dier organizasyonlardan ayran unsurlarn banda gelmektedir. Organizasyonlar zaman ierisinde alanlarn davranlarn nemli lde etkileyen birtakm kurallar ve normlar gelitirirler. Bu normlarn bir ksm yazl bir biime dntrlrken bir ksm da yazl olmayan ancak alanlar tarafndan uyulmas beklenen ahlaki kurallar eklinde ortaya kmaktadr. Sz konusu ahlaki kurallar kurum kltrnn ayrlmaz bir parasdr ve organizasyonlarn ahenkli biimde ynetilebilmesi iin son derece nemlidir. Nihayet bireylerin ahlak anlay da i ahlaknn ekillenmesini etkileyen hususlardan biri olarak ele alnmaktadr. Bireyler, bulunduklar toplumdan ve kurulutan etkilenseler de her bireyin kendi fikir ve gnl dnyasnda farkl anlaylar ve deerler gelimektedir. Baz durumlarda kiiler kendi deerlerini bulunduklar evreye de yanstmakta ve bu deerleri altklar kuruma veya evreye kabul ettirmektedir. Bu durumda artk sz konusu deerler kiisel olmaktan kp kurumsal veya hatta belli durumlarda toplumsal bir hviyet kazanm olur.

1.2.4 Ahlak ile lgili Evrensel lkeler

Daha nce de ifade edildii gibi i ahlak ile ilgili her kltrde kabul edilen evrensel birtakm deerlerin de varlndan sz edilebilir. Esasen i ahlak ile ilgili temel ilkelerin hemen hepsi evrensel dzeyde geerlidir. Ancak bu ilkelerin pratik hayattaki uygulamalar konusunda kltrel farkllklar devreye girmektedir (Ahmed, 1998).

58

Mesela hrszlk her toplumda yanl bir davrantr. Ancak hangi davranlarn bu kapsama girip hangilerinin girmeyecei hususunda toplumlar arasnda farkl alglar olumutur. Mesela patent haklar ihlali bir toplumda hrszlk olarak ele alnrken bir dierinde normal bir davran olarak deerlendirilebilmektedir. Sz konusu ihlalin normal olarak grld toplumlarn hrszl hogrd sylenemez. Ancak bu davran hrszlk olarak deerlendirmedikleri ifade edilebilir (Tabish, 2009). zellikle kresellemenin etkisiyle i ahlak ile ilgili evrensel ilkelerin belirlenmesine duyulan ihtiya daha da artmaktadr. Bilindii gibi kreselleme sreci i hayatnn yapsn kkl biimde deitirmektedir. Sanayi toplumlarnn temel parametrelerinden biri olan ulus devlet ve buna bal ulusal irket kavram yerini okuluslu ve ulustesi bir siyasi ve iktisadi yapya brakmaktadr. Bu erevede artk belirli bir millete ait ahlaki kodlarn gnmzn kreselleen ve giderek ulustesi bir boyut kazanan i hayat iin yeterli olmas mmkn deildir. Toplumlar arasnda i ahlak standartlarndaki farkllklar hem haksz rekabete yol amakta hem de sz konusu standartlarn meruiyetini zayflatmaktadr (Doh vd., 2010). Bu bakmdan i ahlak ile ilgili evrensel standartlarn gelitirilmesi ve uygulanmas hem irketler arasndaki blgesel farkllklardan kaynaklanan haksz rekabeti nleyecek hem de her toplum asndan meru kabul edilebilecek ahlaki ilkelerin olumasna zemin hazrlayacaktr (Choi, vd., 2009). Kresellemenin i hayatna getirdii bir dier husus da ok kltrllktr. letmeler iin farkl kltre sahip bireyleri bir arada, birbirleriyle ahenkli ve uyumlu biimde altrma ve her bireyin sahip olduu kimlik deerlerine saygl olma, ok kltrl ortamlarda ynetimin en temel sorunlarndan biridir (Burke, 2006). Salata ana yaklam olarak adlandrlan bu yaklamda insanlarn kimlik deerleri yok edilmeden herkes kendi kimlii ve deerleriyle irketteki yerini ve konumunu koruyabilmeli ancak birbiryle uyum biimde almay baarmaldr. Bir sebze orbas gibi homojen bir lezzet ortaya karmak yerine

59

salata gibi her bir sebzenin kendi lezzetini muhafaza ettii ancak birbiriyle uyumlu olduu bir ynetim modeli arzulanmaktadr. Sz konusu yaklamn uygulanmasnda evrensel i ahlak ilkelerinin varl, muhtemel kltrel atmalarn nlenmesi asndan byk nem tamaktadr (Chan, 2010). Grld gibi meselenin bir baka boyutu da, homojenleme, kimlik bunalmna girme ve kreselleme karsnda yaanan kltrel erezyondur. Kreselleme srecinin gzel ahlakla veya i ahlak ile ilgili evrensel deerler ortaya karmasna mukabil kltrel deerler zerinde ciddi bir yozlama meydana getirdii de inkr edilemez. ahlak ile ilgili evrensel deerler ortaya koyabilmek elbette nemlidir. Ancak bunu yaparken kendi kimlik deerlerimizi de kaybetmemiz gerekir. Aksine kendi kltr deerlerimizden beslenerek, bu deerler iinde mndemi (sakl) bulunan ve insan- kmil kavram ile ifade edilen evrensel gzel ahlak ilkelerini btn insanln anlayabilecei bir slup ve zerafetle ortaya koymak mecburiyeti vardr (Durak, 2007). Bu esasen bizim, btn insanla kar sorumluluumuzdur ve kanaatimce giderek tm insanlk deerlerinden yozlamakta olan dnyann ve zellikle de kresel kapitalizmin ypratc etkilerine maruz kalan i dnyasnn bylesine bir anlaya muhta olduunu sylemek yerinde olacaktr.

1.3 AHLAKI LE LGL GNCEL KONULAR

Gnmzde i ahlak ile ilgili yaplan almalarn odak noktas kavramsal ve felsefi boyuttan uygulama boyutuna kaymtr. Bu erevede gelitirilen modellerin ve uygulamalarn daha ziyade i hayatnda karlalan ahlaki sorunlarn zmne ynelik olduu grlmektedir. ahlak ile ilgili almalarn daha ziyade iletmelerin topluma, i evresine, alanlarna, hissedarlarna, mterilerine kar sahip olmas gereken ahlaki sorumluluklarn neler olduu ve bu sorumluluklarn laykyla yerine getirilmemesinden kaynaklanan problemler zerine odakland grlmektedir.

60

1.3.1 Kurumsal Sosyal Sorumluluk

ncelikle iletmeler faaliyet gsterdikleri topluma kar sorumludurlar. Kurumsal sosyal sorumluluk olarak ifade edilen bu kavram, irket ynetimlerinin faaliyetlerinde kendi menfaatleri ile birlikte toplumun refah ve menfaatlerini de gz nnde bulundurmas ve kendilerini topluma kar sorumlu hissetmeleri anlamna gelmektedir. irketler toplumun kaynaklarn kullanp kr elde ederken, sz konusu kaynaklarn en etkili ve messir biimde kullanlmasn salamal, rn ve hizmetlerinin maliyetlerini topluma yklememeli, ve toplumsal problemlere kar ilgisiz kalmamaldr (Certo ve Certo, 2006). Kurumsal sosyal sorumluluk meselesi, hem kurulularn meruiyet zeminini arttrmas ve toplumla kucaklamas hem de sosyal btnlemenin salanmas bakmndan son derece nemlidir. Ancak bunun salanabilmesi iin ncelikle sosyal sorumluluun gerei olarak ele alnan faaliyetlerde, toplum-merkezli hareket edilmesi, gsteriten, reklamdan veya irketin n planda tutulmasndan kanlmas gerekir. kinci olarak kurulularn liderleri, toplumun meselelerine kar duyarllk gsterirken samimi olmaldr. Zira, kamu vicdan son derece hassas bir terazidir ve ou zaman, gsteri ve riya ile yaplan davranlarla, samimi olan birbirinden tefrik eder. Bu bakmdan, ancak sosyal sorumluluk anlaynda samimi olanlarn davranlar kamu vicdannda makes bulurken, dierleri toplumun gvenini kazanamamaktadr. nc mesele sosyal sorumluluk kapsamnda ele alnacak konularn ve yaplacak uygulamalarn, toplumun deerleri ile uyum halinde olmas ve geni kitlelerin hassasiyetlerini yanstmasdr. Nihayet kurumsal sosyal sorumluluk ad altnda ele alnan uygulamalarda drst ve effaf olmaya azami zen gsterilmesi, i hayatnda erdemli davranmann en nemli gereklerinden biridir. letmelerin i evrelerine kar ahlaki sorumluluklar genelde haksz rekabetten ve kaytdlktan uzak durma, taahhtlerini yerine getirme, borlarn (ek, senet) zamannda deme ve alacaklya gereinden fazla bask yapmama, yok edici rekabetten uzak durma gibi hususlar kapsamaktadr (Torlak vd., 2008).

61

Kurulularn mterilerine kar ahlaki sorumluluklar arasnda ise ksaca rn ve hizmetleri en kaliteli biimde sunmak, sunulan rn ve hizmetlerde mterilerin saln ve gvenliini n planda tutmak, yanltc reklam ve kampanyalardan kanmak, rn ve hizmetlerle ilgili doru bilgilendirme yapmak, rn ve hizmetlerin ierii hakknda kullanlan ifadelerin gerei yanstmas, detayl bilgi alabilme hakknn tannmas, gerekli artlar salayan durumlarda rn iadesi ve tercih yapma zgrln zedelememek gibi hususlar gelmektedir.

1.3.2 Haksz Rekabet

Gnmzde rekabet artlarnn giderek arlamas, drst olmak gerektiine inanan insanlarn bile zaman zaman meru artlar dna kmakta mahzur grememesine sebep olmaktadr (Torlak vd., 2008). Bir baka ifade ile rekabet artlar zorlatka kiilerin ve kurulularn i ahlak ile imtihan da zorlamaktadr. Bu durum irketlerin belirlenen kurallarn dna kmasna ve haksz rekabete meyletmelerine zemin hazrlamaktadr. phesiz, evresel faktrlerin etkisi gayri meru davranlarn ve haksz rekabetin bir mazereti olamaz. Esasen irketler eer isterlerse en ar rekabet artlarnda dahi meru ve drst bir rekabet stratejisi izleyebilirler, alanlar en ar artlarda dahi i ahlak ilkelerine bal kalabilirler. Nitekim Peygamber Efendimiz (S.A.V.) dneminde gerek Mekkede gerek Medinede ticaret hayat ahlaki ilkeler asndan bugnden daha iyi deildi. Ancak Allah Resul (S.A.V) ticarette drst kalm ve belki de bu sayede hem insanlarn gvenini kazanm hem de ticari adan baarl olmutur. Hicretten sonra Mslman tccarlar drstlkten en kk bir taviz vermeden Medinede ticarete hkim olmular ve ksa sre iinde de dnyann drt bir yannda ticaret yapmlardr. stelik dnyann deiik corafyalarna slam dini bu tccarlar vesilesi ile gitmitir. Bu durum, sz konusu tccarlarn drst kaldnn en byk delili olarak gsterilmektedir. Zira Uzakdouda, Afrikada ve Orta Asyada insanlar, silah zoru ile veya fetihlerle deil bu tccarlarn gzel ahlakndan etkilenerek slam semilerdir (Yldrm, 1999).

62

Kuran- Kerimde iyilii emretmek ve ktlkten nehyetmek (sakndrmak) (Ali mran, 104; Araf, 157.); insanlarn birbirine kar faziletle, iyilikle muamele etmesi (Bakara 237) emredilmi ve Ey iman edenler! mallarnz aranzda hakszlkla yemeyin, ancak karlkl rza ile yaplan ticaretle yiyebilirsiniz buyrulmutur. Bu sebeple, karaborsaclk, speklasyon, bakalarnn mallarn ktlemek, aldatc reklam ve bilgi vermek, satclar pazara girmeden karlamak, faizcilik ve tefecilik yapmak, iiye hakkn dememek ve borcunu bilerek dememek gibi haksz rekabetin her eidi yasaklanmtr (Akit, 2007). Ancak evre artlarnn etkisi ve rekabetin arlamas bu konudaki duruu zayf olanlarn haksz rekabete ynelmesine ve bylece haksz rekabet uygulamalarnn artmasna sebep olmaktadr. Bir piyasada huzurlu ve verimli bir rekabet ortamnn olumas ancak kurallarn belirlenmesi ve piyasa aktrlerinin sz konusu kurallara riayet etmesi ile mmkn olur. Kurallarn varl, piyasa aktrlerinin davran seeneklerini snrlar ve belirsizlii azaltr. Bunun tersi olan, belirsizliin artmas ise ksa vadeli karlara ncelik verilmesine sebep olur ve gayri meru fiilleri arttrr (Berkman ve Arslan, 2009). Baz aktrler gayri meru davranlara yneldiinde ayet piyasay denetleyen ve regle eden unsurlar bu duruma mdahale edemez veya piyasa aktrleri kendi kendilerine bu durumun nne geemez ise ksa bir sre iinde haksz rekabet artlar oluur ve dier aktrler de ahlak d uygulamalara ynelmeye balar. Bu sebeple haksz rekabetle baakmak iin tm piyasa aktrlerinin ve zellikle de meslek rgtleri ve sivil toplum kurulularnn sorumlu davranmas byk nem arz etmektedir.

1.3.3 i-veren likileri

ahlakn alanlara bakan ynyle ele alan almalarn saysnda zellikle son yirmi ylda byk bir art grlmektedir. Bu konu daha ziyade iki farkl adan ele alnmaktadr. Bunlar: letme ynetiminin alanlara kar ahlaki sorumluluklar ve alanlarn iletme ynetimine kar ahlaki sorumluluklardr.

63

alanlarla ilgili yaanan ahlaki sorunlar arasnda en sk grlenleri cinsel taciz, yldrma (mobbing), ifaat (whistle blowing) rvet ve yolsuzluk, verimsizlik ve kaytarma, sadakatsizlik ve kar atmalar olarak saylabilir. (Arslan, 2005) Dier yandan ynetimin alanlarna kar tutumlarnda yaanan ahlaki sorunlar arasnda kaytd istihdam, i aktinin artlarna uymama, adil olmayan cret ve performans ynetimi, frsat eitliinin salanamamas, adam kayrma, disiplin uygulamalarnda yaplan yanllar, ii sal ve i gvenliine zen gstermeme, ayrmclk ve haksz fesih gibi hususlar gelmektedir (Snoeyenbos, 2001). Meseleyi slami adan ele alacak olursak, slamn iktisat anlayna gre emek ve sermaye arasnda bir btnlk, ii-iveren ilikilerinde ise denge gzetilmitir (Glen, 2009). Buna gre emek ve sermaye retimin iki ana unsurudur ve birbirlerini tamamlamaktadr. slama gre emek de sermaye de deerlidir ve haksz tecavzlere kar korunmal, bir arada tekaml (olgunlama, geliim) ve teavn (yardmlama) halinde bulunmaldr (Armaan, 1991). nsann elindeki serveti istiflemesi yerine bunu sermaye yaparak retime ve ekonomiye kazandrmas nemli olduu gibi emeini ve zamann retken biimde deerlendirmesi ve helal yoldan rzk elde etmek iin aln teri ile almas da bir o kadar nemlidir. slam dinine gre iveren elde ettii servetin kendisine Allah tarafndan bahedildiini ve Yce Allahn buna karlk da kendisine birtakm vecibeler yklediini bilir. Faizden kanmak, zekt ve sadaka vermek, karz hasen (gzel bor), yoksulu gzetmek iverene yklenen sosyal grevlerden sadece bazlardr. verenin iisine kar balca grevleri arasnda ise adil olmak, ii ehline vermek, iisini grp gzetmek, cretini teri soumadan demek, i ykn makul llerde dzenlemek, ona kar drst olmak, verdii sze ve taahhtlere sadk olmak saylabilir (Zaim, 1992). Buna mukabil ii de en iyi kazancn iine zen gsteren ve iverene sayg ile bakan iinin elde ettii kazan olduunu bilerek helal yoldan rzkn elde etmek ve insanlarn en hayrls insanlara faydal olandr Hadis-i erifine

64

uygun hareket etmek ister. Bu sebeple iinin iini en gzel biimde (itkan ve ihsan uuru ile) yapmas, yneticisine itaat etmesi, ekmeini yedii iverenine kar sadk olmas, iini bilmesi, temiz ve dzgn almas, iverene ait eya ve techizat dzgn ve yerinde kullanmas, drst ve gvenilir olmas gerekir.

1.3.4 Yolsuzluk
Gnmzn kresel sorunlarndan biri olarak deerlendirilen yolsuzluk kavram, kamu ve zel kurulularn karar verme mekanizmalarndaki yozlama neticesinde Emanet edilmi yetkinin, kamusal ve zel karlar zedeleyecek ekilde her trl ktye kullanm eklinde tanmlanmaktadr. Yolsuzluk kavram, rvet, zimmet, irtikap, kara para aklama, dolandrclk, ierden renenlerin ticareti (insider trading), haksz rant elde etme ve kayrmaclk gibi toplumun btn kesimlerini olumsuz ynde etkileyen fiileri kapsamaktadr (Tarhan vd., 2010). Yolsuzluun yaygnlamas i hayatnda da nemli etkiler meydana getirmekte ve gerek bireysel dzeyde gerek kurulular dzeyinde i ahlak ilkelerini hayata geirmeyi ciddi biimde zorlatrmaktadr. Yolsuzluun sebepleri zerinde pek ok eser yazlm ve birok tahlil yaplmsa da kanaatimizce bu konuyu en yaln biimde formle edenlerden biri MS 11. yzylda yaam olan inli dnr Wang An Shihdir. Shihe gre yolsuzluun iki temel kayna vardr. Birincisi kt kanun, ikincisi ise kt insandr. Ancak kanunlar koyan ve uygulayan da insan olduuna gre bu forml yalnzca insan unsuruna indirgeyerek aklamak da yanl olmayacaktr (Tarhan vd., 2010). u halde yolsuzluun asl sebebi insanlarn ahlaki deerlerindeki yozlama veya bu deerlerin hayata aktarlmasnda yaanan sorunlardr. Bu sebeple konuyla ilgili en kkl zm de erdemli insan yaklamnda aranmaldr. Biraz daha teknik bir analizle yolsuzluun Trkiyedeki sebepleri aratrldnda bu sebepleri balk altnda toplamamz mmkndr. Bunlar; idari sebepler, iktisadi sebepler ve sosyal sebeplerdir. dari sebepler yanl brokrasi uygulamalar, idari usuln eksiklii, kamusal istihdam so-

65

runlar, yetersiz saydamlk, hesap verme mekanizmalarnn eksiklii, kamusal denetimin sorunlar ve adli sistemden kaynaklanan sorunlar erevesinde ele alnabilir. ktisadi sebepler, devletin ekonomideki arl ve hantall, kaytd ekonomi, gelir farkllklar ve medya-ticaret ilikisi gibi hususlar iermektedir. Sosyal sebepler ise eitim sisteminin yetersizlii, vatandalk ve hak arama bilincinin yerlememi olmas, sivil toplum rgtlenmesinin yetersizlii, olumsuz toplumsal alglamalar eklinde sralanabilir. (Tarhan vd., 2010). Yolsuzlukla mcadele anlay son yllarda kkl biimde deimektedir. Yolsuzlukla mcadelede devlet merkezli geleneksel yaklam yerini (toplum ve payda) ok merkezli bir anlaya brakmaktadr. Zira yolsuzluk yalnzca devletin, hkmetin veya kamu ynetiminin meselesi deil tm toplumun meselesidir ve ancak toplum nezdinde bir duyarllk gelitirilerek nlenebilir (Berkman, 2010). Bu sebeple ilgili kamu kurulularnn ve siyasal iktidarn yan sra yerel ynetimlerin, sivil toplum kurulularnn, niversitelerin, medyann, irketlerin ve tm bireylerin bu srece katkda bulunmas byk nem tamaktadr. Son yllarda hukuki, siyasi ve sosyal alanda yolsuzlua kar kapsaml bir mcadele hareketinin balad grlmektedir. Bu mcadeleye eitim aya da eklenebilirse (bu eitim yalnzca okulda deil aileyi de iine almaktadr) uzun vadede yolsuzlukla mcadele hususunda kayda deer bir baar elde edilmesi beklenebilir.

1.4 AHLAKI UYGULAMALARI

Son yllarda i ahlak uygulamalar ile ilgili ok sayda saha almas yaplmakta ve konu deiik boyutlar ile ele alnmaktadr. Sz konusu almalarn en nemli odak noktalarndan birini i ahlak uygulamalarndaki kltrel farkllklar oluturmaktadr. Bu konuda zellikle karlatrmal almalara arlk verildii dikkat ekmektedir. Buna ilave olarak i ahlak ile kurumsal ve bireysel performans ilikisi de aratrmaclarn youn ilgi

66

gsterdii konulardan biri olmaktadr. ahlaknn kalite hareketi, kurum kltr gibi iletme ynetiminin dier faaliyetleri ile ilikilerini ele alan almalarn yan sra makro dzeyde sosyal ve iktisadi hayattaki yansmalar da aratrmaclarn dikkatini eken konular arasnda yer almaktadr.

1.4.1 Ahlak Uygulamalarnda Kltrel Farkllklar

ahlaknn sosyal ve kltrel deerlerle yakn iliki iinde olduu ve sz konusu deerlerdeki deiime paralel olarak ahlaki deerde de deimeler grld daha nce de ifade edilmitir. Kltr bir toplumda paylalan inanlar, gelenekler, hayat tarzn belirleyen temel deerler olarak ifade edilebilir (Kim, 2010). Bir baka tanmda ise kltr, insan zihninin, bir topluluun yesini dierinden ayrt etmeye yarayacak ekilde kolektif biimde ekillenmesidir. Bu tanm biraz daha deitirerek kltr bir sosyal grubun evresi ile etkileimini ekillendiren ve o grubun nev-i ahsna mnhasr interaktif, mterek zelliklerin toplamdr eklinde de ifade edebiliriz (Hofstede, 1984). Kltr bir toplumun deer hkmleri, dnce yaps, hayat biimi, rf ve detleri, siyasi ve hukuki yaps, aile yaps, kurumlar, sosyal karakteri ve kimlii ile yakndan ilgili bir kavram olduu iin (Hofstede, 1984) ister genel anlamda ahlaki deerler isterse zelde i ahlak ele alnrken kltrel farkllklarn mutlak suretle dikkate alnmas gerekmektedir. Zira insan sosyal bir varlktr ve sahip olduu ahlaki deerlerde sosyal evrenin etkisi byktr (Hanssen, 2001). ahlakn etkileyen kltrel faktrleri Hofstedenin drt kltr boyutu asndan ele almak mmkndr. Bunlardan ilki toplumdaki kltrel belirsizlikten kanma dzeyidir. Kltrn bu boyutu bir toplumun belirsiz durumlara, katla, banazla, farkllklara kar tolerans dzeyini ifade etmektedir. letmeler asndan ise bu durum teknolojik gelimelere, i hayatnn deiimine ve ok kltrl bir rgt yapsna uyum dzeyini ifade etmektedir (Hofstede, 1984). Kltrn ikinci boyutu g mesafesidir. G mesafesi toplumdaki eitli

67

sosyal gruplar arasndaki eitsizliklerden ortaya kmaktadr. Organizasyonlarda ise g mesafesi yneticilerle alanlar arasnda grlmekte ve hiyerarik merkezi rgt yaplarnda g mesafesinin fazla olduu bilinmektedir (Hofstede, 1984). nc boyut toplumun ne lde bireysel, ne lde kollektivist eilimler gsterdiidir. Bireysellik kendi fayda maksimizasyonunu n planda tutmak, kolektivizm ise toplumun faydasn n planda tutmak anlamna gelmektedir. rgtlerde bireysel performans n planda tutan rekabeti yaklamlar bireyselcilii; takm almasn, kurumsal ball ve aidiyeti n planda tutan yaklamlar ise kolektivizmi yanstmaktadr (Hofstede, 1984). Hofstedenin drdnc kltr boyutu, ise kadns ve erkeksi kltrel zellikler ve erkeklerle kadnlar arasndaki g paylamdr (Hofstede, 1984). Yaplan saha almalarn deerlendiren Peterson ve arkadalar, kadnlarn erkeklere oranla i hayatnda daha yksek ahlaki standartlar ortaya koyduunu ifade etmektir (Peterson, 2010). Bu drt boyuta ek olarak daha sonra ksa dneme veya uzun dneme ynelik olma boyutu da eklenerek be kltr boyutu ortaya konulmutur. t ve Kocabacak (2008), Hofstedenin be kltr boyutu asndan Trkiyedeki i kltrn deerlendirmitir. Yazarlar ilk olarak gerek kurulularn gerek toplumun yksek g mesafesine sahip olduunu belirtmektedir. rgtlerde hiyararik basamaklar arasndaki farklarn kat, unvanlarn neminin yksek olduu dnldnde bu tespitin doruluk pay yksek grlmektedir. kinci olarak sz konusu almada Trk toplumunda belirsizlikten kanma orannn yksek olduu ifade edilmektedir. Genelde risk almaktan kaan ve kendini gvende hissetmek isteyen bir davran biimini ortaya koyan bu tespite itiraz edilebilir. zellikle mteebbislerimizin ve nitelikli alanlarmzn risk alma kabiliyetinin ve cesaretinin yksek olduu dnlrse kanaatimizce bu tespitin yeniden gz-

68

den geirilmesinde yarar vardr. Bireyselcilik noktasnda Trk toplumunun geleneksel olarak kolektivist bir yapda olduu ancak gnmzde giderek bireyselletii tespiti de kanaatimizce dorudur. almada, Trk toplumundaki yaygn kanaatin aksine kadns zelliklerin daha hakim olduu tespiti olduka ilgi ekicidir. almada son olarak genel itibariyle Trk i kltrnn kimi sektrlerde dnm yaanmakla birlikte sre odakl ve i odakl karakterini koruduu iddia edilmektedir (t ve Kocabacak, 2008). Toplumun veya daha doru bir ifade ile toplumdaki bireylerin ne lde ahlak-merkezli (ethnocentric) olduklar da kltrle ahlaki deerler arasndaki ilikiyi etkilemektedir. Ahlak-merkezli olmak kiinin kendi kltrel deerlerini ahlaki, dier kl trlere ait deerleri gayri-ahlaki bulma eilimi olarak tanmlanmaktadr. Bu sebeple bir toplum ne kadar gl bir ahlakmerkezli algya sahip olursa kltrel deerlerle ahlaki deerler arasndaki iliki o lde ykselmektedir (Colquitt, 2010). Btn bu etkenler hesaba katldnda i ahlakn kltrn bir fonksiyonu olarak deerlendirenler olmutur. Ancak kltrn de zamanla gelien ve deien bir kavram olduu hesaba katlnca i ahlakn zamann bir fonksiyonu olarak da grmek mmkndr. Nitekim eitli kltrlerin i ahlakn ekillendiren deerler zerindeki etkilerine dair pek ok alma yaplm ve sz konusu iliki veriye dayal almalarla ortaya konulmutur (Svensson ve Wood, 2003). Dier yandan rgt kltr ile ilgili oluturulan modellerin ve yaplan almalarn hemen hepsinde de ahlaki deerlerin kltrle ilikisine dikkat ekilmitir. Mesela karlatrmal ynetim yaklam rgt kltrn bireylerin ahlaki deerlerini etkileyen harici bir deiken olarak ele almtr. Kltrn olumasnda sosyal parametrelerin nemini inceleyen Parsons Modeli de ahlaki deerleri kltrn bir fonksiyonu olarak ele almaktadr. Benzer biimde Shein Modeli de rgtsel kltrn evre ile entegrasyonunda ahlaki deerlerin rolne dikkat ekmektedir (Eren, 2008). ahlakn rgt kltr erevesinde ele aldnmz zaman bir rgtte ahlaki ilkelerin gelitirilme-

69

sinde gl bir rgt kltrnn nemi ortaya kmaktadr. Bu sebeple rgt kltr ile i ahlak ilikisi pratik hayatta gerek bireysel dzeyde gerek rgtsel dzeyde i ahlaknn gelitirilmesinde dikkate alnmas gereken hususlarn banda gelmektedir (Claver, 2002). ahlak ile ilgili kltrel farkllklar inceleyen ok sayda alma yaplmtr. Bunlardan birinde Tabish (2009), birbirinden olduka farkl kltrel referanslara sahip olan drt lkedeki -ABD, in, Jameika ve Pakistan- alan ve yneticilerin i ahlak ilkeleri ve uygulamalar ile ilgili grlerini mukayeseli biimde ele almtr. Elde ettii sonulara gre sz konusu lkelerde i ahlak ilkeleri ve uygulamalar arasnda farklar olduu grlmektedir. Yazar bu farklarn tamamnn kltrel farkllklardan kaynaklanmadn, lkelerin iinde bulunduu iktisadi, siyasi ve sosyal artlarn da kayda deer bir rol oynadn ifade etmekle birlikte kltrel farkllklarn i ahlak ilkelerinin bazlar zerinde belirgin etkilerinin olduunu ortaya koymaktadr. Nitekim sz konusu lkelerde rvet vermek veya retim lisans ihlali gibi hususlarda ilkesel farkllklarn dk seviyede olduu grlrken, evre kirlilii ve kalite dkl gibi konulardaki ahlaki standatlarn birbirinden olduka farkl olduu tespit edilmitir (Tabish, 2009). Benzer biimde Beekun ve arkadalar (2003) da Rusya ile ABD arasndaki kltrel farkllklarn i ahlakna etkilerini incelemitir. almada ncelikle Elenkov (1997) ve Hofstedenin (2000) yapt aratrmalara atfta bulunularak iki lkenin kltrel deerlerindeki farkllklar veriye dayal biimde ortaya konulmutur. Daha sonra iki lkedeki ynetici ve alanlaran elde edilen veriler mukayeseli olarak ele alnm ve hem gayeci hem de dev ahlak yaklamlar asndan farkllklar olup olmad sorgulanmtr. Elde edilen sonular her iki yaklam asndan da kltrel farkllklarn ahlaki deerler zerinde belirleyici bir etki yapt konusunda nemli ipular ortaya koymutur (Beekun, 2003). Lin ve Ho (2009) in, Tayvan ve Hong Kongda i ahlaknn Konfyan anlaytan derin biimde etkilendiini ortaya koymulardr. Aratrmada ilk olarak sz konusu lkelerde yaayan inli nfusun

70

Konfyan dinamikler asndan farkllklar gsterdiini, ya farknn ise konfyan dinamikler asndan anlaml bir etkisinin olmad belirtilmektedir. Ayn zamanda sz konusu aratrma, corafi farklarn ve ya farknn i ahlak ilkelerinin ekillenmesi zerinde belirgin bir etkisi olduunu dorulamaktadr (Lin ve Ho, 2009). Al-Khatip ve arkadalar da (2002) Suudi Arabistan, Umman ve Kuveytte, Kanagasabapathi (2007) ise Hindistanda alanlarn i ahlak ile ilgili yaklamlarn Batl lkelerle karlatrm ve arada belirgin farklarn olduunu ortaya koymulardr. Benzer biimde Peter Lang (1999) Msr, Pakistan, Malezya gibi eitli slam lkeleri ile Avrupa lkelerinde faaliyet gsteren firmalar karlatrm ve kltrel farklarn sz konusu lkelerde i ahlak uygulamalar zerinde kayda deer etkiler meydana getirdiini veriye dayal biimde ortaya koymutur. Al-Shaikh rdnde ve Suudi Arabistanda irket yneticilerinin sosyal sorumluluk ve ahlaki ilkelere nem verdiini ancak onlar iin kr elde etmenin bundan daha nemli olduunu ileri srmektedir. alma genel olarak slam lkelerinde slam dininin ahlak ilkelerinin i ahlakn geni lde etkilediini ancak rekabet kaygs, ekonomik ve siyasi basklar yznden bu ilkelerin yeterince hayata geirilemediini ne srmektedir (Al-Shaikh, 2003). Sabri de rdndeki irketlerin kurum kltrn Hofstedenin drt kltr boyutu asndan ele almakta ve buradaki yapy ABD ve Gney Afrika ile karlatrmaktadr. Elde ettii sonulara gre rdndeki irket kltr, ABD ve Gney Afrikaya gre daha g ve rol odakldr. Bu durum lkenin kltr yapsyla ilgilidir. Genellikle g mesafesinin fazla olduu lke kltrlerinde merkeziyeti, otoriter, hiyerarik bir organizasyon kltrnn hakim olduu grlmektedir. Bu durumun rdn iin de geerli olduu grlmektedir (Sabri, 2004).

71

1.4.2 Ahlak le Performans likisi

ahlak uygulamalar ile kurumlarn performans arasndaki iliki konusundaki genel kabul ksa vadeli bireysel fayda maksimizasyonu yerine, ahlaki ilkeleri dikkate alarak, uzun vadeli ve erdemli tercihler yapan kurulularn daha istikrarl baar elde ettiidir (Stark, 1993). Geri ahlaki davranma gereini daha fazla kr elde etmek, iletme baars veya itibar gibi dsal sebeplerle izah etmek ahlaki yaklamlar da materyalistik bir erevede ele almak gibi dnlebilir. Zira ahlakl davranma mecburiyeti maddi getirilerden ziyade insann manevi tatmini, isel ykselii ve ruhun kemali ile ilgili bir husustur. Ancak bunun yannda ahlaki davranmann maddi getirilerinin de ortaya konulmas sz konusu davran tevik etme asndan nemlidir. Burada kanaatimizce asl nemli olan husus udur: irketler elbette kr elde etmek iin alrlar. Ancak kr elde etme istei erdemli davranmaya mani deildir. Bu aratrma sonularn zikretmekteki esas gayemiz, irketlerin erdemli davranmakla kar elde etmek arasnda mutlaka bir tercih yapmalar gerekmediini gstermektir. letmelerin ahlaki ilkere saygl ve sosyal bakmdan sorumlu davranmasnn irketin finansal gstergeleri, marka imaj ve itibar, mteri memnuniyeti, verimlilik ve kalite gibi hususlarla ilikisini inceleyen pek ok aratrma yaplmtr. Sz konusu aratrmalarn byk blmnde ahlaki davranlarla irket performans arasnda olumlu bir iliki olduu tespit edilmitir. Dier yandan ahlaki uygulamalarla irket performans arasndaki ilikinin ak ve anlaml olmadn gsteren aratrma sonularna da rastlamak mmkn olduundan baz aratrmaclar bu konuda genelleme yaplmasnn doru olmadn ne srmlerdir (Mittal, 2008). Gerekten de baz saha almalarnda ahlaki tercihlerle irket performans arasnda anlaml bir iliki tespit edilemedii grlmektedir. Hatta saylar az da olsa bu iki kavram arasnda olumsuz bir iliki bulunan almalar da mevcuttur. Buna mukabil yaplan saha almalarnn byk blm ahlaki tercihlerle irket performans arasndaki olumlu ilikiye dair bulgular ortaya koymaktadr. Mesela Mitt ve Collins, yaptklar bir saha almasnda irketlerin % 90nn

72

ahlaki ilkelere uymann paydalar tarafndan nemsendiini ve srdrlebilir rekabet avantaj elde edebilmek iin ahlaki ilkelere riayet etmenin nemli olduunu belirtmitir. Sz konusu aratrma, rekabet avantaj elde edebilmek iin ahlaki ilkelere riayet etmenin gerek art olduunu ancak yeter art olmadn ortaya koymaktadr (Hitt ve Collins, 2007). Fortune dergisinin dnyann en baarl 500 irketi zerinde yaplan bir aratrmada firmalarn ahlaki davranlarn ve sosyal sorumluluklarn ieren sosyal performans kavram tanmlanm ve sosyal performans ile firma itibar arasnda olumlu bir iliki olduu ne srlmtr. Benzer biimde Kinder, Lydenberg, Domini and Company (KLD) indeksi bu gr destekler sonular ortaya koymutur (Neville, 2005). Kerns (2005) de gerek finansal performans gerek finansal olmayan performans asndan baarl olan irketlerle ilgili bir aratrmaya atf yapmakta ve elde edilen sonular nda sz konusu irketlerin ahlaki ilkelere dierlerine oranla daha fazla nem verdiini ne srmektedir. Kerns ayrca ahlaki deerlerle liderlikle ilgili bir model ileri srmektedir. Sz konusu modelde ahlaki deerlere saygl liderliin ncelikle alanlarn verimliliini, memnuniyetini ve irkete balln arttraca vurgulanmaktadr. alan memnuniyetindeki bu artn mteri memnuniyetini ykseltecei ifade edilmekte, mteri memnuniyetindeki ykselmenin de irketin pazar pay, krll ve dier kurumsal performans gstergelerini olumlu ynde etkileyecei vurgulanmaktadr (Kerns, 2005).

1.4.3 Ahlak le Kalite likisi

Kalite ile ahlaki davranma arasndaki iliki de ok sayda aratrmacnn ilgisini eken hususlardan biri olmutur. Ishikawa bata olmak zere kalite hareketinin nc isimlerinden birou ahlaki deerlere atflar yapmlardr. Bununla birlikte ahlaki ilkeler ve erdem kavramlar balangta dorudan toplam kalite ynetimi paradigmas ierisinde ele alnmamtr. Toplam kalite ynetimi ile ilgili modellerde yer verilen parametreler ierisinde ahlaki deerler ve erdemli olma ile ilgili en yakndan ilikili olan sosyal sorumluluk, irket itibar ve rgt kltr kavramlardr. Ancak ilerleyen yllarda farkl

73

balklar altnda da olsa ahlaki ilkelerin toplam kalite ynetimi almalarnda yer ald grlmektedir (Ahmed ve Machold, 2004). Kalite hareketinin evrimine baktmzda ilk aamada denetleme ve kontrol, ikinci aamada istatistiksel kalite kontrol, nc aamada kalite gvencesi, drdnc aamada ise toplam kalite kontrol gelmektedir. Ancak kalite hareketinin gnmzde n plana kan boyutu ise nitel parametrelerdir ki bunlar iinde erdem, ahlaki deerler ve sosyal sorumluluk gibi kavramlar yer almaktadr. irketler asndan uzun vadeli kalite ltleri ve kurumsal baar kstaslar kullanldnda ahlaki deerlerin etkilerinin ok daha ak biimde gzlenebildii grlmektedir (Ahmed ve Machold, 2004). Ahlaki deerler toplam kalite ynetimi asndan son derece nemli bir temel oluturmaktadr. Gerek yneticilerin gerek alanlarn erdemli davranmas ve ahlaki ilkelere nem vermesi, organizasyonlarda kalite deer zincirinin glendirilmesine, rn ve hizmet kalitesinin gelitirilmesine dorudan etki etmektedir. Zira iini en doru biimde yapmak, liyakate nem vermek, drstlk gibi temel ahlaki ilkeler esasnda kaliteli i yapmann da en nemli gerekleridir. Dier yandan rvet, kayrma, aldatma ve tembellik gibi ahlaki sorunlarn ska yaand bir kurumda kaliteden de bahsetmek mmkn deildir. Burada ahlaki davranmann salayaca faydalar kadar ahlaki ilkeler konusundaki zaaflarn yol aaca maliyetleri de hesaba kattmzda sz konusu ilikinin ok daha hayati boyutlarda olduu rahatlkla grlmektedir. Ahlaki ilkelere zen gstermemenin irketlere maliyetini Deming, Juran ve Taguchi gibi toplam kalite hareketinin ncleri olarak gsterilen aratrmaclarn ortaya att kalite maliyetleri kavram ile izah etmek mmkndr. Bu kapsamda zen gsterilmeden retilen bir rnn geri iadeleri, girdi israf, retim sresinin uzamas gibi hususlar kalitenin dorudan maliyetidir. Bir de memnun olmayan mteriler ve bunlarn memnuniyetsizliini zincirleme olarak etrafa yaymasn ifade eden ve itibar kaybyla neticelenen llemeyen maliyetleri hesaba katmak gerekir. Bu kapsamda ahlaki ilkelere zen gstermemek irketlere hem dorudan hem de dolayl veya lleme-

74

yen maliyetler asndan -tazminatlar, mteri kayb, itibar zedelenmesi gibi- ar bedeller detmektedir. Meseleyi bir baka biimde ifade etmek gerekirse kalite maliyetlerinin ahlaki boyutunun yksek olduu bir ortamda toplam kalite ynetiminin baarl olmas, rn ve hizmet kalitesinin istenilen dzeye getirilmesi mmkn deildir. Bu sebeple liyakat, drstlk, gven, yardmlama, adalet gibi erdemler gnmzde kalite hareketinin en nemli unsurlar arasnda deerlendirilmelidir (Maguad ve Krone, 2009). Toplam kalite ynetimi modellerinde ele alnan kurumsal ahlaki sreleri u ekilde sralamak mmkndr (Fisscher ve Nijhof, 2005):

iletebilir veya destek alabilirler Danmanlar: genellikle akil insanlar olarak da nitelenebilen ve ahlaki konularda alanlarn danabilecei danmanlardr. Ahlaki eitim programlar: alanlarn ahlaki konulardaki farkndaln arttrmay hedefleyen eitim programlardr. Denetim ve disiplin uygulamalar: ahlaki sorunlarn tespit edilmesine ve dzeltilmesine ynelik denetleme ve disiplin uygulamalardr. Dier yandan bir irkette ahlaki bakmdan oluturulacak kalite standartlar ile ilgili gelitirilen bir modelde u kriterlere yer verilmitir. (Ahmed ve Machold, 2004) Zarar vermeme: alanlarn, mterilerin ve toplumun salna zarar verecek uygulama ve yntemlerden kanmak ve evreye duyarl olmaktr. effaflk: yatrmclara ve hissedarlara sunulacak bilgilerin doru olmas, rn ve hizmetlerle ilgili mterilere doru ve zamannda bilgilendirme yapmak, toplumu ve mterileri yanltc reklam ve haberlerden kanmaktr. Duyarllk: alanlarmzn, tedarikilerimizin, hissedarlarmzn ve mterilerimizin ikayetlerine kulak vermek, herkesin dncesini zgrce ve korkmadan ifade edebilecei bir ortam oluturmak, gvene dayal ilikiler gelitirmektir.

- Ahlak kodlar: yazl irket ahlak kurallar. - Ahlak komiteleri: i ahlak ile ilgili politikalar belirler ve takibini yapar. - Ahlaki iletiim sistemi: alanlar bir portal zerinden ahlaki sorunlarn -

75

ve terfiler bata olmak zere alanlarmz arasnda ayrmclk yapmadan adil bir ynetim anlayna sahip olmak, hissedarlar ve dier paydalarn haklarn korumaya azami lde zen gstermektir. Baary paylama: baar elde edildiinde bunu alanlar ve hissedarlar bata olmak zere tm paydalarla paylamak, karlkl gven ve itimat duygusunu gelitirmektir. Drstlk: drstlk esasen erdemli olmann en temel unsurlarndan biri olduu gibi dier pek ok maddeyi de kapsayan bir kriterdir. irketin gerek yneticileri gerek alanlar karar alma srelerinde, aralarndaki ilikilerde, mterilerine ve dier tm paydalara kar drst olmaya azami gayret gstermelidir. irkette drstlk dllendirilmelidir. zgrlk: gerek alanlar gerek dier paydalarn irkete olan ball zorlayc maddelerle deil kiilerin zgr iradeleri ile gereklemelidir. nsani lgi: alanlara, mterilere ve dier paydalara ncelikle insan olarak deer vermek, sorunlar ile ilgilenmek ve insani ilikilerin i ilikisinden daha nemli olduunu hissettirmektir. - Dier yandan yaplan saha almalarnda ahlaki ilekelerle toplam kalite ynetimi arasnda gl bir iliki olduu grlmektedir. zellikle gvene dayal ilikiler gelitirilmesi, effaflk ve hesap verebilirlik, erdemli almay destekleyen bir kurum kltr, karar alma srelerinin ahlakilii, sosyal bakmdan sorumlu olma ve st ynetimin ilkeli davranmas gibi i ahlak ile yakndan ilikili hususlar kalite almalarnda ele alnan konular arasndadr.

- Adalet: alanlarmzn haklarna riayet etmek ve cret, dllendirme -

1.4.4 Ahlaknn ktisadi ve Sosyal Hayatla likisi

Bireylerden kurululara, ailelerden devletlere varncaya kadar toplum hayatnn tm katmanlarnn salkl, huzurlu, istikrarl ve gvenli olabilmesinin temel art ahlaki kurallara riayet etmek olduu gibi (Barutugil, 2004) i hayatnda da srdrlebilir baar elde etmenin en geerli yolu i ahlak ilkelerine uygun davranmaktan gemektedir (Kerns, 2005). Zira dengeli ve adil

76

bir rekabet ortamnn ve huzurlu bir alma dzenin salanmas iin i ahlak ilkelerinin daha dikkatle ve titizlikle hayata geirilmesi gerekmektedir (Torlak vd., 2008). hayatnda alan ve yneticilerin erdemli davranmas ve ahlaki ilekelere nem vermesi toplumsal fayda maksimizasyonunu da doru ynde etkilemektedir. Bir dier ifade ile insanlar kendi menfaatlerinin yannda toplumun menfaatlerini de dnrlerse, kazanmann yannda paylamay da bilirlerse bu takdirde kaynak dalm daha etkili biimde gerekletirilir. Bu durum da toplumsal fayda maksimizasyonu glendirir (Brickley vd., 2002). Dier yandan i hayatnda ahlaki standartlar yksek olan toplumlarda genel olarak belirlilik dzeyi yksek, kontrol ve reglasyon maliyetleri ise dktr. Bir yanda ahlaki kurallara riayet etmenin getirdii gven duygusu iktisadi aktrlerin ok daha verimli almasn salarken dier yanda yolsuzluk, rvet ve aldatma gibi iktisadi kaynaklar asimetrik olarak tketen davranlarn azalmas da kaynaklarn israfn nleyecektir. stelik ahlaki vasflar dk toplumlarda formel kontrol mekanizmalarna daha fazla kaynak harcanmas da meselenin dier bir boyutudur (Bucar vd., 2003).

1.5 TRKYEDE AHLAKI

Trkiyede i ahlak ile ilgili gelimeleri ele alrken nce meselenin fikri temellerini incelemekte fayda grlmektedir. ahlaknn fikri temellerini de iki farkl perspektifte ele almak kanaatimizce daha uygun olacaktr. Bunlardan ilki Batl referans kaynaklarndan, dieri ise geleneksel veya slami referans kaynaklarndan beslenen sosyal hareketlerdir. ahlak uygulamalarn ise kamu ve zel sektrdeki uygulamalar, yazl i ahlak ilkeleri, kk ve orta boy iletmelerde i ahlak uygulamalar ve meslek ahlak ile ilgili eitli meslek rgtlerinin almalar balklar altnda incelemek mmkndr.

1.5.1 Ahlaknn Sosyal ve Kltrel Temelleri

Trkiyede i ahlak uygulamalarna gemeden nce i ahlakn veya genel anlamda ahlak anlayn ekillendiren temel dinamikleri incelemekte fayda grlmektedir. Trk kltrnde i hayatn ekillendiren ahlak ilkeleri bir ka

77

kaynaktan beslenmektedir. Geleneksel i ahlak anlaynda slam dininin ahlak esaslarnn bireysel ve kurumsal olarak gl bir arl olduu grlmektedir. Bu kapsamda insann kendi iinde gelimesini, manevi terakkisini, ruhun kemalatn ve Allahla olan irtibatn glendirmeyi esas alan tasavvuf dncesini ve terbiyesini topluma ulatrmay ama edinmi derghlar ve tekkeler zellikle Osmanl toplumunun neredeyse btnnde rgtlenmitir. Bu kurulular adeta dnemin hayat boyu eitim merkezleri gibi bir fonksiyon grm ve Rumelinin snr kylerinden Kuzey Afrikaya kadar ok geni bir corafyada toplumun klcallarna kadar inerek ahlaki deerlerin toplum hayatna yansmas iin gayret grtermitir. Dier yandan, daha nce de belirtildii gibi, byk lde tasavvuf dncesinden beslenen ahilik tekilat da geni bir corafyada rgtlenerek i hayatnda erdemli almay ve ahlaki ilkelerin benimsenmesi iin aba sarfetmitir. Tekilat, sz konusu ilkelerin ne olduuna dair teorik almalar yapmakta, ftvvetnameler ad altnda bunlar neretmekte, bu konuda yelerine gerekli eitimleri vermekte ve ahlaki standartlarn denetlemesini yapmaktadr. hayatnda ahlaki ilkelerin yerletirilmesi ve korunmasnda etkili olan dier faktrler arasnda toplumun geleneksel yaps, aile balarnn gl olmas, mahalle sistemi, vakflarn denetleciyi ve eitici rol gibi sosyal faktrlerin de nemli bir etkisi olduu ifade edilebilir. Sz konusu sosyal faktrler kadar Osmanl Devletinin gl bir tekilat yapsnn olmas, Enderun Mektebi sayesinde eine ender rastlanacak lde nitelikli, erdemli ve sadk bir ynetici elitinin oluu, iktisadi hayatn sk ve etkili biimde denetlenmesi de kanaatimizce i hayatnda ahlaki ilkelerin uygulanmas bakmndan dikkate alnmas gereken hususlar arasndadr. Ancak bir yandan sz konusu messeselerin deien artlara ayak uydurmada glk ekmesi dier yandan Osmanl Devletinin son dneminden itibaren balayan gelenekten koparak Batllama serveni Cumhuriyete geite de devam edince i ve toplum hayatnda ahlaki ilkeleri temin etmeye alan kurulular ilevselliini kaybetmeye balamtr. Milli benliimizi tabaka

78

tabaka soyarak bizden ayran bu dnemde (Topu, 2008) Batl dnce yaps ve yaam biimi, pozitivist ve materyalist dnce akmlar toplumun yalnzca fikir hayatn deil pratik hayatn da ekillendiren en nemli dnce akmlar olmutur. zellikle devrin aydnlar Batnn tm felsefi, sosyolojik ve iktisadi dncelerinden derin biimde etkilenmitir. Bu zihinsel dnm phesiz siyasi, hukuki, sosyal ve kltrel hayatta olduu gibi iktisadi hayatta da etkilerini derin biimde hissettirmitir (etinkaya). ktisadi hayatta ahlaki ilkeleri korumaya alan geleneksel messeseler yava yava ortadan kalkarken ve yerlerine ikamesi de yaplamaynca i ahlak alannda nemli bir boluk domutur. Meslek rgtleri ve sendikalarn byk ounluu toplumun manevi dinamiklerinden beslenmedii iin yeterince tabana nfus edememi ve i hayatnda ahlaki ilkelerin pekitirilmesi adna toplumu ynlendirmekte ve toplumsal bilinci aa karmakta yetersiz kalmtr. Son dnemde ise kreselleen i dnyasnda geleneksel deerler terkedilirken i ahlaknn evrensel deerleri de tam olarak benimsenememitir. Bunun neticesinde i dnyasnda giderek ahlaki deerlerden uzak, bireysel fayda maksimizasyonunu n plana karan, sekler, sorumluluk bilincinden uzak ve frsat bir anlay hakim olmaya balamtr. dnyasndaki bu gelimelere kar ahlaki ilkeleri n planda tutmaya alan dnce hareketlerini temelde iki grupta toplamak mmkndr. Birincisi i ahlak ile ilgili daha profesyonel, mesleki ve evrensel ilkelere vurgu yapan ve modern (Batl) referans kaynaklarna atf yapan, ikincisi ise daha geleneksel referans kaynaklarna atf yapan kii, kurum ve yaklamlardr. Hemen unu belirtmekte fayda grlmektedir. Sz konusu iki kategori arasnda geikenliin hi olmad veya keskin bir blnmenin yaand gibi bir iddiamz yoktur. ahlak ile ilgili deer oluturmaya alan tm sosyal hareketleri Batl veya Geleneksel diye ikiye ayrmak pratikte doru olmayabilecei gibi ou zaman mmkn de deildir. Zira aka bu kategorilerden birinde yer alan kurulular arasnda dahi fikri geikenlik mmkn olduu gibi her iki kategoriye de tam olarak girmeyen veya ikisinin de zelliklerini

79

ayn anda gsteren kurulular mevcuttur. Bu sebeple sz konusu ayrm toplumda bir kutuplamaya iaret etmekten ziyade meselenin daha iyi anlalmas bakmndan yaplmaktadr.

1.5.1.1 Batl (Sekler) Referans Kaynaklarna Dayanan Sosyal Hareketler

Sivil toplum hareketi zellikle i ahlak konusunda toplumsal bir bilin oluturma ve bu konudaki duyarll gelitirme adna byk nem tamaktadr. Trkiyede zellikle son yllarda sivil toplum hareketlerinin says, gc ve etkililiinde ciddi bir art grlmektedir. Bu erevede eitli meslek rgtleri, sivil toplum kurulular, resmi ve yar resmi kurulular, irketler ve iadamlar dernekleri modern ve evrensel (aslnda daha ziyade Batl) referanslara atfta bulunarak i hayatnda ahlaki standartlar oluturmak ve i hayatnn aktrlerini (yneticiler, alanlar, mteriler, vs.) bu ahlaki standartlara uymalar konusunda tevik etmek iin youn bir aba gstermektedir. Ancak mterilerin, medyann ve STKlarn gerekli basky oluturamamasnn da etkisiyle bu konudaki almalar ABD ve Avrupa gibi gelimi lkelere nispetle daha yava seyretmitir. zellikle son on ylda byk kurulular ve eitli STKlarnn artan destei ile i ahlak ile ilgili farkndalk gelimeye balamtr. hayatnda ahlaki standartlarn yerlemesi ve gelimesi ile ilgili olarak niversitelerin almalarn da unutmamak gerekir (Arslan ve Berkman, 2009). zellikle son yllarda bu alandaki almalarn saysnn artt ve ieriinin zenginletii grlmektedir. Ayn zamanda sz konusu almalar toplumun dikkatine sunacak faaliyetler de yaplarak konuyla ilgili almalardan hem i hayatnn hem de akademik evrelerin bilgilenmesi salanmakta ve toplumsal bilin gelimektedir. Son yllarda dnyaya almak iin nemli atlmlar yapan ve dnyadaki kresel i dnyasna hzla eklemlenmekte olan Trk i hayat iin evrensel ahlak ilkelerini n planda tutmak son derece nemlidir. ahlak ile ilgili evrensel

80

standartlara uyum, profesyonel meslek ilkelerinin belirlenip gelitirilmesi ve toplumun evrensel i ahlak deerleri asndan bilinlendirilip eitilmesi, i hayatnn genel anlamda kalitesinin ykselmesi ve srdrlebilir rekabet avantaj elde etme asndan byk nem tamaktadr. hayat ile ilgili evrensel standartlar gelitirmenin salayaca katma deer, toplumun eitim seviyesi, alanlarn bilgi ve donanm, irketlerin kurumsallama ve kresel ekonomiyle entegrasyon dzeyi arttka daha ak biimde hissedilmektedir.

1.5.1.2 Geleneksel Referans Kaynaklarna Dayanan Sosyal Hareketler

Ahlki deerlerde yaanmakta olan erezyonu geleneksel referans kaynaklarna ynelerek yeniden ihya etmeyi hedefleyen sosyal hareketleri ana balkta toplamak mmkndr. Bunlardan ilki sivil toplum kurululardr. kincisi yeniden ekillenen tasavvuf hareketidir. ncs ise toplumun sosyal meselelerine zm tetmeyi amalayan dier gnll hareketlerdir. Osmanl Devletinin son dnemi ve Cumhuriyetin ilk yllar zengin bir dnce ve fikir iklimine sahip olmakla birlikte, dnemin iktisadi, sosyal ve siyasi artlar itibariyle rgtl hareketler asndan olduka ksr bir devir. ok partili sisteme ve demokrasiye gei ncesindeki bu dnemde sekler ve pozitivist bir anlayla ynetilen Trkiyede, geleneksel deerler zellikle de slam kimlii gayr-merulatrlm ve marjinalize edilmitir. Bu sebeple sz konusu dnemde slami dnceye dayanan sosyal hareketler toplum nezdinde olmasa da resmi ideoloji nezdinde meru grlmemi ve grnr ortamda slami referanslara dayal bir sosyal hareketin gelimesi mmkn olmamtr (Ylmaz, 2010). 1950li yllardan itibaren ok partili demokrasiye geile birlikte sivil toplum hareketlerinde de bir canlanma grlmektedir. Bu dnemde modern deerlerle geleneksel deerleri birletirmeye alan, ahlki ilkeler asndan geleneksel referans kaynaklarna ve kimlik deerlerine ynelen eitli sivil toplum kurulular ve meslek rgtleri veya daha kapsaml bir ifade ile gnll teekkller kurulmaya balamtr. 1980lerden itibaren hem bu messeselerin says ve gc artm hem de sz konusu messeselerin sosyal ve iktisadi

81

hayattaki rolleri genilemitir. zellikle i adamlar dernekleri bir yandan i hayatnda ahlki ilkelere vurgu yaparken, bir yandan da sermayenin dalmn -kk ve orta lekli iletmeler lehine- deitiren emsiye rgtler olmutur. Bunun dnda sosyal ve iktisadi sahada faaliyet gsteren pek ok vakf, dernek, meslek rgt, sendika ve dier gnll teekkller, i hayatnda ahlaki ilkelerin ihyas adna nemli faaliyetler yrtm ve yrtmektedir. Dier yandan tasavvuf hareketi de son dnemde biim deitirerek toplumun daha geni kesimlerine ulamay hedefleyen kurulularla kendini gstermitir. Geleneksel dergah kltrnde esas olan gaye, kiinin seyr-i sluk olarak da ifade edilen kendi i yolculuu vastasyla ahsi kemalata ulamas ve insan- kamil olmaya gayret etmesidir. Bir Mrid-i Kmilin rehberliinde insann nefsini terbiye ve tezkiye etmesini esas alan tasavvuf retisi bugn de gzel ahlk ilkelerinin bireysel hayata tatbik edilmesi ve erdemli insan modeli asndan zerinde durulmaya deer nitelikler tamaktadr. Ancak tasavvuf hareketinde son yllarda dikkat eken nemli bir gelime, baz kollarn geleneksel dergah kltrn muhafaza etmekle birlikte toplumun farkl ihtiyalarn karlamaya ynelik sosyal ve iktisadi faaliyetlere ynelmi olmalardr. Bu erevede sz konusu hareketler yalnzca bireylerin ahsi kemalat ile ilgilenmekle yetinmeyip eitim, salk, basn yayn, medya iletiim, sosyal yardmlama gibi alanlarda atklar eitli messeselerle toplumun geni kesimlerine ulamay, sosyal ve iktisadi sorunlara zmler retmeyi ve gelecein lider kadrolarn daha ahlkl ve donanml bir ekilde yetitirmeyi hedeflemektedir. Bunun dnda slamn gzel ahlk ilkelerini toplumun sosyal, kltrel ve iktisadi hayatnda yaanr klmak iin faaliyet gsteren farkl biilerde rgtlenmi gnll hareketler de bulunmaktadr. slam dininin deerlerini esas alan ancak bu deerleri, zne sadk kalarak, gnmz artlarna uygun biimde hayata geirmeyi amalayan bu hareketler, farkl kltr ve medeniyetler arasnda bir kpr vazifesi grmekte ve mslmanlarn dnya ile entegre olmas adna nemli katklar yapmaktadr. Sz konusu hareketlerin zellikle

82

slamn gzel ahlak ilkelerini, evrensel bir dil ve yorumla, birletirici ve kucaklayc bir slupla, dnyann farkl coraflayalarna ve kltrlerine tantma konusundaki almalar hemen herkes tarafndan byk bir ilgi ve takdirle takip edilmektedir (Ylmaz, 2010). Son yllarda eitim faaliyetlerinin yannda i dnyasnda da faaliyetlerini arttran bu gnll teekkller, irketler, i adamlar dernekleri, alan dernekleri, niversiteler ve medya unsurlarn kullanarak i dnyasnda ahlaki ilkelerin gelitirilmesi adna nemli gayretler sarf etmektedir.

1.5.2 Kamu Hizmetlerinde Ahlak Uygulamalar

Trkiyede, kamu hizmetlerinde i ahlak uygulamalar zerine son yllarda yaplm en nemli almalardan biri Avrupa Konseyi, Avrupa Birlii ve Babakanlk Kamu Grevlileri Etik Kurulunun ibirlii ile hazrladklar Trkiyede Yolsuzluun nlenmesi in Etik projesi kapsamnda yaplan saha almalardr. Projenin genel hedefi etik davran kurallarnn uygulanmas ve yaygnlatrlmas, yolsuzlukla mcadele tedbirlerinin gelitirilmesi yoluyla, Avrupa ve dier uluslararas standartlara uygun olarak Trkiyede yolsuzluun nlenmesine katkda bulunmaktr (Watt ve Doig, 2009). Proje kapsamnda eitli konularda saha almalar yaplm ve raporlar hazrlanmtr. Bu erevede kamu ihaleleri, kaytd ekonomi, yerel dzeyde planlama, gmrk, salk, tapu, salk hizmetlerinde ahlaki sorunlar, etik, kltr ve toplum ilikisi, kamu ynetiminde kar atmas ve kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularndaki ahlaki sorunlar ve zm nerileri incelenmitir. Yaplan saha almalarnda olduka dikkat ekici sonular ortaya konmutur. Bunlardan biri, kamu ihalelerinde yaanan ahlaki sorunlarla ilgilidir. almada ihale ncesi, ihale aamas ve ihale sonrasnda karlalan gayri ahlaki davranlar ayr ayr ele alnmtr. Maddi kar salamak her srete de gayri ahlaki davranlarn en nemli sebebi olarak ortaya konarken, ihale ncesinde haksz rekabetin, ihale aamasnda verimlilik ve haksz rekabe-

83

tin, ihale sonrasnda ise stat salamaya ynelik etik d davranlarn ne kt grlmektedir. Dier yandan aratrmada sorunun zmne ynelik olarak i ahlak ile ilgili ilkelerin tespit edilmesi, mevzuat aracl ile standartlatrma, eitim ve denetim gibi hususlarn nemine vurgu yaplmaktadr (Kkta vd., 2009). Ayn projede ele alnan konulardan biri de gmrk hizmetlerinde karlalan i ahlak ile ilgili sorunlardr. Aratrmann dikkat eken sonularndan biri de aratrmaya katlanlarn yaklak % 17sinin sz konusu hizmetlerde rvetin yaygn veya ok yaygn, % 26snn dier kurumlar kadar, % 20sinin ise ok az olduunu iddia etmesidir. Rvet almann alanlar asndan ho grlmedii, hediye ve bahilerin ise ok dk bir oranda ho grld ifade edilmektedir. almann en arpc sonucu ise vatandalarn rvet, bahi ve hediyelere bak asdr. Aratrmaya katlan vatandalarn % 56s hepsini kt grrken, % 11i hepsini kt grmekle birlikte gerektiinde verilebileceini ifade etmi, % 6s hepsini iyi grmekte, % 27si de rveti kt, hediye ve bahii uygun grmektedir. Bu arada rvet vermenin gerekesi olarak da byk oranda ilerini daha hzl yaptrma istei ve baka trl i yaptrmann mmkn olmayacann dnlmesi gsterilmektedir (Ate vd., 2009). gvenlikle ilgili bir almada da trafikte ara srclerinin yaklak % 10u aralar durdurulduunda kendisinin memura veya memurun kendisine rvet teklif ettiini ifade etmitir. Srclerin yaklak % 80i ise polisin kendisine rvet teklifi yaparsa bunu kabul edeceini ileri srmesi, almann en arpc sonularndan biridir (Cerrah vd., 2009). Tapu hizmetlerinde ise alanlarn yardan fazlas ilerinde etik d davranlar yapmak zorunda kaldklarn ifade etmilerdir (Ate vd., 2009).

1.5.3 zel Sektrde Ahlak Uygulamalar

Trk toplumu tarihi ve kltrel mktesebat itibariyle i ahlak alannda olduka zengin bir mirasa sahip olmakla birlikte son yzyl dikkate alndnda birok konuda olduu gibi bu alanda da olduka geri kalmtr. ABD bata

84

olmak zere Bat dnyasnda i ahlak bir disiplin olarak 1960l yllardan itibaren ortaya kmaya balam, 1980li yllarda konuya duyulan ilgi artarken 2000li yllardan itibaren i dnyasnn en nemli konularndan biri olarak ele alnr olmutur. Trkiyede ise malesef bu konu uzun yllar ihmal edilmi, hatta baz evreler tarafnan ahlaki deerler konusundaki hassasiyetin i hayatnda rekabeti azaltaca ve toplumsal kalknmaya engel olaca ileri srlmtr. Maalesef 1990l yllarn ikinci yarsna kadar bu durum byle devam etmi, nihayet bu tarihlerden itibaren ve zellikle de 2000li yllarda bu alg deimeye balamtr. Ancak halen bu konuda yaplan uygulama ve almalarn yeterli olduunu ifade etmek mmkn deildir (zdemir, 2009). Trkiyede i hayatnda ahlaki uygulamalar zerine son dnemde yaplm nemli almalar arasnda zel olarak alma alan i ahlak olan sivil toplum kurulularnn aratrma raporlar dikkati ekmektedir. Bu konuda yaplan tm almalar zikretmek mmkn olmadndan bizce dikkat ekici bulunanlara deinilecektir. Bunlar arasnda ilk olarak 2001 ylnda kurulan Trkiye Etik Deerler Merkezi Vakfnn (TEDMER) almalar ele alnacaktr. TEDMER 2002, 2005, 2006 ve 2007 yllarnda Trk Gcnn Etiine Yaklam: Etik Barometre adyla yaymlanan drt adet alma gerekletirmitir. TEDMER aratrmalarna gre 2005 ylnda alanlarn yaklak % 63 i ahlak kavramn duyduklarn, % 51i ise bu konuda yeterince bilgili olduklarn belirtmitir. Bu aratrma sonularna gre alanlarn %81i maalar ayn olursa i ahlakna nem veren bir firmada almay tercih edeceklerini, % 87si de ayn fiyattan satlrsa ahlaki deerlere nem veren kurulularn rnlerini tercih edeceklerini ifade etmitir. Aratrmada, alanlarn % 76snn i ahlakna sahip olan firmalarn rn ve hizmetlerinin daha kaliteli olacan dnd vurgulanmaktadr. Gr alnanlarn % 67si altklar kuruluun i ahlakna nem verdiini belirtirken, altklar kurumlarda i ahlakna uymayan davranlar gzlemleyenlerin oran % 25tir (TEDMER, 2007).

85

2007 ylnda yaplan aratrma sonularna bakldnda katlanlarn yaklak % 40 i ahlakna uymann, firmalarnn karllk durumunu ksa vadede olumsuz etkileyeceini ifade ederken, uzun vadede olumlu ynde etkileyeceini dnenlerin oran % 92dir. Sektrler dzeyinde i ahlak konusunda en ok mesafe alm olanlar bankaclk, biliim ve otomativ iken, en sorunlu sektrler medya, yerel ynetimler, turizm ve tekstil olarak grlmektedir. Aratrmann arpc sonularndan biri de katlanlarn yaklak yarsnn Trk i dnyasn ahlaki bulmamas, %80inin de Trkiyede faaliyet gsteren yabanc firmalar yerlilere oranla daha ahlaki bulmalardr (TEDMER, 2007). ahlak ile ilgili yaplm dier bir nemli alma, Torlak ve arkadalarnn GAD iin hazrlad Ahlak Raporudur. (2008) 2003 ylnda kurulan ktisadi Giriim ve Ahlak Dernei (GAD) bu alanda nemli almalar yrtmektedir. GAD, i ahlak ile ilgili eitli telif eserler ve aratrmalarn yansra dzenli olarak baslan bir de hakemli dergi yaymlamaktadr. 2008 ylnda yaynlanan rapor ise geni katlml bir alan aratrmasna ve derinlemesine mlakatlara dayanmaktadr. Sz konusu almaya gre i ahlaknn oluuma etki eden faktrler u ekilde sralanmaktadr: aile, ynetici, patron, sosyal evre, i evresi, kazanc artrma fikri, mteri kaybetme korkusu, dini inan, retim kurumlar, yasalar, irketin yazl kurallar, gelenekler ve medya. Ayn almada i ahlakn olumsuz ynde etkileyen faktrlerin banda bilgisizlik gelmektedir. Bu sonu i ahlak ile ilgili eitimin ne derece nemli olduunu ve i dnyasnn tm aktrlerinin i ahlakna ynelik eitim faaliyetlerine destek vermeleri gerektiini de ortaya koymaktadr. almada i ahlakn olumsuz ynde etkileyen dier faktrler arasnda ise ar kazanma hrs, profesyonellik anlaynn eksik olmas, gvensizlik, alma artlarnn yetersizlii, retim kurumlarnn konuya yeterince nem vermemesi, toplumun ve i evresinin bu meselelere yeterince duyarl olmamas gibi hususlar saylabilir. almada ayrca toplumsal ve ahlki deerlerdeki yozlama, medyann olumsuz etkilerinin i ahlkna ilikin sorunlarn en nemli sebepleri arasnda yer ald vurgulanmaktadr. alma i dnyasnda ok sayda i ahkak problemi ol-

86

duunu ancak bunlarn eitli sebeplerle tartma zeminine getirilmediinin altn izmektedir (Torlak, 2008). Trkiyede i ahlak uygulamalar ile ilgili yaymlanan bir baka alma da Arslan ve Berkmann (2009) TSAD iin hazrladklar Trkiyede ve Dnyada Etii raporudur. alma, i ahlaknn tarihi seyrini ele aldktan sonra yakn gemite ve gnmzde bu konuda yaplm aratrma ve uygulamalar zetlemektedir. Uluslararas Teknolojik, Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Vakf (UTESAV) da konuyla ilgili dzenli almalar yrtmektedir. Recep entrkn editrln yapt Ekonomik Kalknma ve Deerler ve Tketim ve Deerler balkl yaynlar, i hayatnda ahlaki uygulamalara dair nemli ipular sunmaktadr. Orman ve Parlakn (2009) stanbul Ticaret Odas (TO) iin editrln yaptklar letmelerde Etii almas da i ahlak alanndaki gelimeleri geni bir perspektiften ele almaktadr (Orman ve Parlak, 2009). Dier yandan Nurmakhamatulynin (2010) Trk ve Kazak yneticileri zerinde yapt bir saha almas da arpc sonular ortaya koymaktadr. Buna gre kadn yneticilerin erkeklere, eitim seviyesi yksek olanlarn da dk olanlara oranla ahlaki duyarllnn daha yksek olduu grlmektedir. Ayrca sz konusu aratrmada be yldan uzun sredir ynetici posizyonunda olanlarn daha ksa sreden beri yneticilik yapanlara, yksek gelirli olanlarn dk gelirli olanlara gre ahlaki bakmdan daha duyarl olduu ifade edilmektedir. letme byklne bakldnda ise 400 kiiden daha fazla sayda alan olan irketlerin daha az alan istihdam edenlere gre ahlaki duyarllnn daha fazla olduu belirtilmektedir (Nurmakhamatuly, 2010). Vergi ahlak zerine yaplan almalarda bu konuda ciddi problemler tespit edilmi ve genel olarak vergi ahlaknn gelimi lkelerle karlatrldnda olduke dk olduu ortaya konulmutur (Tosuner ve Demir, 2008). Mesele eitli kesimler asndan ele alndnda kadnlarn erkeklere, eitim seviyesi yksek olanlarn dk eitimli olanlara, cretli alanlarn firma sahiplerine, vasfl alanlarn vasfsz iilere gre vergi ahlak konusunda daha yksek duyarlla sahip olduu ortaya konulmaktadr (Gkbunar vd.).

87

Genel olarak bir deerlendirme yapmak gerekirse Trkiyede irketlerin i ahlak ile ilgili konulara gemie oranla daha fazla ilgi gsterdii grlmekle birlikte bu ilginin istenilen dzeyde olmad kesindir. irket yneticileri ve alanlarnn byk blm ahlaki ilkelerin nemine inanmakla birlikte uygulamada ciddi sorunlar grlmektedir. hayatnda rekabetin giderek artmas, genel olarak toplumsal anlamda ve zel olarak i hayatnda deerlerin yozlamas, haksz rekabetin yaanmas, bymenin getirdii riskler, eitim eksiklii kiisel zaaflar ahlaki deerlerin uygulanmasn zorlatran balca faktrler arasndadr.

1.5.4 Yazl Ahlak lkeleri (Kodlar)

Genel anlamda ahlaki deerler, zelde ise i ahlak toplum veya bireyler tarafndan bilinen fakat her zaman yazl olmayan birtakm doru ve yanl davran biimleri ve ilkelerden meydana gelmektedir. Bu bakmdan i ahlak ilkelerinin hayata geirilmesi iin mutlaka yazl biimde olmas gerekmedii gibi yazl ahlak kurallarnn varl da bunlarn uyguland anlamna gelmemektedir. phesiz i hayatnn ahlaki deerlerle ekillenmesi iin aslolan ahlaki ilkelerin irket kitapklarnda, Web sitelerinde yazlmas veya duvarlara, panolara aslmas deil, sz konusu ilkelerin alanlarn ve yneticilerin tutum ve davranlarna, kararlarna ve i yapma slubuna yansmasdr. Bu durum irfan kavram ile anlatlmaktadr. rfan kiinin veya kuruluun sahip olduu bilgiyi doru zamanda, doru yerde, doru biimde kullanabilme kabiliyetidir (Zaim, H., 2005). Bilgi, irfan sayesinde kuvveden fiile geer ve ancak o zaman kiiye veya kuruma deer katar. ahlakn bu ekilde deerlendirmek mmkndr. Esas nemli olan husus ahlaki ilkelerin bilinmesi deil i hayatnn bu ilkeler etrafnda dzenlenmesidir. Ancak bu durum i ahlak ilkelerinin tespit edilmesinin, yazlmasnn ve ilan edilmesinin gereksiz olduu sonucunu douramaz. Aksine btn bu abalar hem i hayatnn kalitesinin ykseltilmesi hem de i ahlakyla ilkelerinin yaygnlatrlmas adna son derece nemlidir. Dier bir ifade ile i ahlak ile ilgili ilkelerin kurulular tarafndan belirlenip, bunlarn kaleme alnmas ve ilan edilmesi son derece nemlidir, fakat yeterli deildir.

88

Yazl i ahlak kurallarnn oluturulmas hem i ahlaknn kurumsallamasna, uygulamalarn kiiye bal, geici ve bireysel insiyatiflerden karak uzun vadeli, istikrarl, kurumsal politikalara dnmesine vesile olmakta hem de sz konusu ilkelerin benimsenip uygulanmasn kolaylatrmaktadr. Ayrca i hayatndaki nc olarak kabul edilen firmalar, sektr temsilcileri, sivil toplum kurulular ve meslek rgtleri tarafndan gelitirilen yazl i ahlak kurallar mesleki denetimin daha etkili biimde yaplmasna, sektr dzeyinde bu ilkelerin standartlara kavuturulmasna imkan salamaktadr. Bu dorultuda zellikle son on ylda kamu kesiminde, sivil toplum kurulular veya meslek rgtleri gibi emsiye rgtlerde ve irketlerde i ahlak ilkelerini belirlemeye, bunlar yazl biimde ilan etmeye ynelik nemli almalar yrtlmektedir. Trkiyede irketlerin i ahlak kitapklar ve yazl ahlak kurallarnn durumunu Tayvanla karlatrarak ele alan bir almada stanbul Sanayi Odasnn yaynlad en byk 500 irket listesinde yer alan irketlerdeki yazl i ahlak kitapklar incelenmitir. Sz konusu almada ankete katlan irketlerin yalnzca %23,4nn yazl bir i ahlak kitapna sahip olduu tespit edilmitir (Callaghan vd., 2009). Ancak finans sektr arlkl baka bir aratrmada bu oran %54, (TEDMER, 2005) Arslan ve Berkmann (2009) almasnda ise %44 olarak grlmektedir (Arslan ve Berkman, 2009). Dier yandan yazl i ahlak kurallar olan Trk firmalarnn tedarikilerini ve mterilerini bu kurallardan resmi kanallarla haberdar etme oran (%84) olduka yksektir. Yazl ahlaki kurallar olan Trk firmalarnn yaklak %62si bu kurallarn ahlaki sorunlarn zmnde nemli katklar yaptn ifade ederken, katlmclarn yaklak te ikisi, sz konusu kurallarn mteri memnuniyetini, rn ve hizmet kalitesini ve krll olumlu ynde etkilediini belirtmitir. Ayn aratrmaya gre, yazl ahlak kurallar olan firmalarn %90 bu kurallarn krll olumlu ynde etkilediini dnmektedir (Callaghan vd., 2009).

89

1.5.5 KOBler
Ksa ad KOB olarak bilinen kk ve orta lekli iletmelerde i ahlak uygulamalarnn incelenmesi, Trkiye asndan byk nem tamaktadr. Zira bilindii gibi Trkiyedeki irketlerin ok byk bir blmn KOBler oluturmaktadr. Genel olarak KOBlerde yazl ve resmi iletiimin byk irketlere kyasla daha zayf ancak ifai ve gayri-resmi iletiimin daha gl olduu bilinmektedir. Bu durum i ahlaknda da etkisini gstermekte ve i ahlak uygulamalarnn yazl kurallara balanmas biimsel politikalar asndan byk irketlerin, i ahlak ilkelerinin daha geleneksel yntemlerle ve yazl olmayan sosyal srelerle uygulanmas asndan KOBlerin daha baarl olduu dnlmektedir. Trkiyede KOB yneticilerinin i ahlak alglarna ynelik olarak gerekletirilen bir saha almas, yaanan ahlaki sorunlar balk altnda toplamaktadr. Bunlar kiisel karlara dknlk, rgtsel yap ve kltre muhalefet etme ve st ynetime bilgi vermemedir. Aratrmada firmann faaliyet yl ve alan says ile yneticilerin ahlaki davranlar arasnda negatif bir iliki grlmektedir. Buna gre firmalar bydke, yalandka ve alan says arttka daha fazla ahlaki sorunla kar karya kalmaktadr. Aratrmada yal yneticilerin genlere, lise mezunlarnn niversite mezunlarna oranla daha ahlaki davrandnn belirtilmesi ise olduka dikkat ekicidir (Taslak vd., 2002). zellikle orta lekli iletmeler zerinde yaplan bir dier almada i ahlak ile kalite arasndaki ilikiye dikkat ekilmekte, bunun iin de irketlerin alanlarna kar ahlaki sorumluluklarn yerine getirmesinin nemi vurgulanmaktadr. Aratrmaya dahil edilen irket yneticileri, mterilerin ahlaki tutumlara nem verdiklerini, alanlarn ahlaki seviyesinin ykseltilmesinde eitimin byk nem tadn vurgulamaktadr. Ancak buna ramen i ahlak ile ilgili yeterli dzeyde eitim verildiini sylemek mmkn deildir. Aratrma, KOB yneticilerinin sosyal bakmdan sorumlu davranmasnn

90

nemine iaret ederek, sz konusu yneticilerin zellikle evre meselelerine, mteri ve alan memnuniyetine, eitime ve i ahlakna daha fazla nem vermeleri gerektiini belirtmektedir (Halis vd., 2007).

1.5.6 Meslek Ahlak le lgili almalar

ahlak kavramnn bir alt kategorisi olarak ele alnabilecek meslek ahlak kavram, bir meslein mensuplarnn uymas gereken ahlaki ilkeleri ifade etmektedir. Bu ynyle meslek ahlak, genelde o meslein evrensel ilkelerini ve standartlarn ortaya koymakta ve tm dnyasa sz konusu meslei icra edenler iin yol gsterici olma niteliindedir (zdemir, 2009). Bu yn ile meslek ahlak bir meslein, o meslekte liyakat sahibi kiilerce ve meslein gereklerine, nemine, eref ve haysiyetine uygun olarak icra edilmesini ngrr (Arslan ve Berkman, 2009). Trkiyede tp hekimlii bata olmak zere, mhendislik, medya, spor, siyaset, bilim, eitim, hukuk, ticaret gibi pek ok alanda ahlaki ilkeler ortaya konulmu ve bu ilkelerin uygulanmas ile ilgili almalar yrtlmtr.

91

Trkiyede kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnda meslek ahlak uygulamalarna ilikin bir aratrmada bu konuyla ilgili belirlenmi davran kurallar, meslek ahlak kurallar veya ahlak (etik) kurulu olan kurulularn listesi aada yer almaktadr.
Tablo:1 Meslek Kurulularnda Ahlak
Kamu Kurumu Niteliindeki Mesleki Kurulular Trk Di Hekimleri Birlii (TDB) Trk Eczaclar Birlii Trkiye Esnaf Ve Sanatkarlar Konfederasyonu (TESK) Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii (TMMOB) Trk Tabipleri Birlii Trk Veteriner Hekimleri Birlii Trkiye Barolar Birlii Trkiye Noterler Birlii Trkiye Serbest Muhasebeci Mali Mavirler Ve Yeminli Mali Mavirler Odalar Birlii (TRMOB) Davran kurallar Yok Yok Var Yok Yok Yok Yok Yok Ahlak (Etik) Kurulu Y. Disiplin Kur. Y. Haysiyet Divan Etik Kom. Y. Onur Kur. Etik Kur. ve Y.Onur Kur. Y. Haysiyet Divan Disiplin Kur. Disiplin Kur. Disiplin Kur./Etik Kom. Meslek Ahlak Yok Var Yok Yok Var Yok Var Yok Var

Yok

Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birlii Yok Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB) Trkiye Ziraat Odalar Birlii (TZOB) Trkiye Sermaye Piyasas Arac Kurulular Birlii Trkiye Bankalar Birlii Trkiye Tarm Kredi Kooperatifleri Merkez Birlii
Kaynak: (Deliorman ve Kandemir, 2009)

Disiplin Kur. Y. Disiplin Kur. Yok Disiplin Kom.

Var Yok Yok Var

Yok Yok Yok

Yok Yok

Etik Kom. Y.Disiplin Kur.

Var Yok

92

Trkiyede sat ve pazarlamada alan personelin ahlaki davranlarn ele alan bir almada ankete katlanlarn byk bir ksmnn (%95) sekler (egoist veya altruist) bir meslek ahlak anlayna sahip olduklar ortaya konulmaktadr. Bu arada sat ve pazarlamada personelin posizyonu ile ahlaki davran satandartlar arasnda anlaml bir iliki olduu ve ynetici posizyonunda olanlarn daha fazla grev bilinci ile hareket ettii grlmektedir (Ergeneli, 2005). Kumbasar (2003), mhendislik alannda, zellikle de inaat sektrnde yaanan ahlaki sorunlar ele alan almasnda, Trkiyede ok can yakan bir konuyu i ahlak perspektifinden deerlendirmekte ve depremlerde yaanan lm ve yaralanmalar bu gzle analiz etmektedir (Kumbasar, 2003). Trkiyede meslek ahlak ile ilgili yaygn bir teori ve uygulama alan olan mesleklerden biri de hekimliktir. Salk alannda faaliyet gsterecek kii ve kurulularn ahlaki adan uymas gereken kurallar inceleyen disipline tp etii denilmektedir (Saym, 2011). Salk sektrnde rekabetin artmas, dner sermaye uygulamalar ve salk hizmetlerinde d kaynaklardan yararlanma (outsource) uygulamasnn yaygnlamas ahlaki ilkelerin denetlenmesini gletirmektedir. Salk hizmetlerinin zel sektr mant ile verilmeye balanmas, hizmet kalitesi ve verimlilik asndan olumlu sonular getirmekle birlikte meslek ahlak asndan baz skntlar yaanmasna yol amaktadr. Bu bakmdan meslek ahlak ilkelerinin uygulanmas ve denetlenmesi konusundaki hassasiyetin ve abann arttrlmas gerekmektedir (Tarm, 2002).

1.6 HAYATINDA ERDEML NSANIN TEMEL ZELLKLER

Daha nce de belirtildii gibi i hayatnda erdemli insan kavramn ele alrken Sabahattin Zaimin Gzel nsan Modelini esas almaktayz. Sabahattin Zaime gre i hayatnda huzurlu, baarl ve verimli olmak iin gzel insanlara ihtiya vardr. Zira gerek toplumlarn iktisadi ve sosyal sahada kalknmas gerek kurulularn srdrlebilir rekabet avantaj elde etmesinde anahtar

93

unsur insan faktrdr. Ona gre maddi kalknma ancak manevi, sosyal ve kltrel kalknma ile birlikte olur (Zaim, S., 1992). zellikle sanayi toplumundan bilgi toplumuna geilirken insann retim denklemindeki mukayeseli deeri artm ve insan faktr iletmeler asndan stratejik bir konuma gelmitir. Sabahattin Zaime gre insan iktisadi hayatta yalnzca kiisel fayda maksimizasyonunu dnen bir iktisadi adam gibi deil, Allahn ipine smsk sarlan, tercih ve davranlarnda slam iktisadnn pozitif yn kadar normatif ynn, deer hkmlerini ve ahlaki kaidelerini de dikkate alan bir gzel insan gibi davranmaldr. Gzel insann zelliklerinden biri davranlarnda dengeli olmas, ahiret iin hemen lecekmi gibi, dnya iin hi lmeyecekmi gibi almasdr. Gzel insann dier bir vasf beikten kabre kadar ilim tahsil etmesi, ilmi kaybolmu bir mal gibi grmesi ve inde dahi olsa peinden giderek ilim tahsil etmesi, bylece bilgisini arttrp, kabiliyetlerini gelitirerek mesleini en gzel biimde icra etmesidir. Gzel insann nc vasf kainattaki btn imkanlarn kendisine emaneten verildiini bilerek bu imkanlar kullanmada sorumluluk bilinci ile hareket etmesi, dikkatli, adil ve ll olmasdr (Zaim, S., 1981). Dier yandan Sabahattin Zaime gre gzel insan iki boyutlu olmaldr. Bunlardan ilki kiinin maddi sahada, ikincisi ise manevi sahadaki birikimleridir. Gzel insan, hem maddi anlamda iyi yetiimi, bilgili, kabiliyetli ve mesleinde liyakat sahibi olmal hem de manevi bakmdan gl, donanml ve gzel ahlak sahibi olmaldr. Tpk bir kuun iki kanatla umas gibi i hayatnda gzel insanlar bu iki zellii bir arada tadnda ykselecekler ve beraberlerinde irketlerini ve toplumlarn da ykselteceklerdir. hayatnda erdemli insann veya Sabahattin Zaimin ifadesi ile gzel insann temel niteliklerine gemeden nce bu sahada ortaya konulmu baz grlere yer vermek istiyoruz. Bunlardan ilki mam Gazalinin yaklamdr. mam Gazalinin iktisadi hayat ve ahlakla ilgili grleri daha nce ele alnmt. Gazaliye gre i hayat ile itigal edecek kiilerde olmas gereken ahlaki

94

vasflar iki kavram etrafnda toplanabilir. Bunlar: adalet ve ihsandr. Bir dier ifade ile Gazaliye gre i hayatnda erdemli insann en nemli iki vasf adil ve muhsin olmaktr. phesiz mam bu iki kavram olduka umll biimde ele almakta ve pek ok erdemi bu kavramlarn kapsam iinde deerlendirmektedir. ll olmak, muhatabnn ve toplumun menfaatlerini de kendisininki ile birlikte gzetmek, drst olmak, cmert olmak, fakir ve zayflara yardm etmek, gszn hakkn korumak gibi daha pek ok fazilet temelde bu iki kavram ierisinde ele alnmaktadr (Orman, 2007). Adalet kavramn tersine ifadesi (mefhumu muhalifi) ile ele alarak zulmden kanma olarak deerlendiren Gazaliye gre sz konusu zulmden kanma iki ekilde olur. Birincisi zarar umumi olan ve tm toplumu olumsuz ynde etkileyecek davranlardan uzak durmak, ikincisi ise zarar ferdi olan ve muhatabn zarar grd davranlardan kanmaktr (Orman, 2007). Bu kavramlardan ilki zarar umumi olan (toplumu ilgilendiren) davranlardan kanmak, esasen gnmz literatrde negatif dsallk etkisi kavram ile aklanabilir. Siz bir rn veya hizmet retip kar (menfaat) elde ederken, veya emeinize kar bir gelir elde ederken sz konusu faaliyetten tr meydana gelen maliyet ve zarar bir biimde topluma detiyorsanz bu durum negatif dsallk oluturmaktr. Faiz, yolsuzluk, karaborsa, evreyi kirletme gibi uygulamalarn yasaklanmasn bu ereveden deerlendirmek mmkndr. Zira bunlar yapana belirli bir menfaat salasa da bunun bedelini topluma deten davranlardr. Bu sebeple iktisadi hayatta gerek yneticiler gerek alanlar faaliyetlerinde negatif dsallk oluturmamak iin azami gayret gstermelidir. Adalet kavramnn ikinci boyutu olan zarar ferdi olan (bireyi ilgilendiren) davranlardan kanma ise gerek ii-iveren, gerek firma-mteri, gerekse alanlarn kendi aralarndaki tm ilikileri dzenleyen son derece umull bir ilkedir. hsan kavram da karlksz, beklentisiz iyilik etmek, Allahn kendisini grdn bilerek davranlarna eki dzen vermek anlamlarnda kullanlmaktadr. Kanaatimizce bu iki kavram modern ynetim literatrnde

95

ele alnan pek ok kavram ve konuyu kapsayacak nitelikte ve nemdedir. ayet i hayatnda bulunan alan ve yneticiler bu erevede adil ve muhsin olmay baarabilse i ahlak ile ilgili yaanmakta olan pek ok sorun kendiliinden zlecektir. Mevlanann da i hayatyla megul olanlara nemli tavsiyeleri olmutur. Konuyla ilgili uzmanlar ayet Mesnevi dikkatle incelenirse, bu eserde i hayatnda erdemli insann sahip olmas gereken faziletlerin nemli bir blmne dorudan veya dolayl olarak iaret edildiinin grleceini ifade etmektedir (Esen, 2007). Mevlana, i hayatyla itigal edeceklerde aranlacak faziletler arasnda zellikle sabr, kr, cmertlik ve adaleti ne karm ve bu kiilerin zellikle hrs, tamah ve kibirden uzak durmalar gerektiini vurgulamtr. Eserlerinde insann ftraten mala, mlke, servete, mevkiye, hrete hrs ve tamahnn olduunu belirten Mevlana, hrs, tamah ve kibrin btn faziletleri glgeleyen huylar olduunu ifade etmitir. Bu sebeple iktisadi hayatta hrs ve tamah yenmek iin sabr gerektiini vurgulamtr. Sabrn imandan geldiini ifade ederek iktisadi faaliyetin zn sabredip almak ve neticesini (rzkn) Allahtan beklemek olarak ifade etmitir. Ona gre rzk veren Allahtr ve Allah kredenin rzkn arttrr. Nimetin oalmasna vesile olan kr ise her nimet iin kendi cinsinden yaplmaldr. Mal fazla olan bunun bir ksmn infak etmeli, paras olan cmert olmal, ilmi olan paylamal, zaman olan fakirlerle, dknlerle ve ihtiya sahipleri ile ilgilenmeli, gzellii olan iffet sahibi, saltanat olan da adil olmaldr. Adalet ise iktisadi hayatn ve sosyal dzenin temelini oluturmaktadr. Mevlana adaleti her eyi yerli yerine koymak eklinde tanmlamakta ve ayakkabnn ayakta, klahn bata olmas gerektiini ifade etmektedir. Bunun tam tersinin zulm olacan ifade eden Mevlana bylece liyakat ilkesinin de nemine iaret etmektedir (Esen, 2007). slam eriat ilkelerine gre ynetim uygulamalarn ele alan bir almada yneticilerin ve alanlarn sahip olmas gereken temel ahlaki vasflar drder maddede zetlenmitir. Buna gre erdemli bir yneticinin sahip olmas ge-

96

reken ahlaki vasflarn banda drstlk gelmektedir. slam dininin iktisadi hayata baknda olduka nemli bir yer tutan drstlk kavram yneticiler asndan da vazgeilmez ilkelerden biridir. Yneticide bulunmas gereken ikinci vasf ise istiare anlaydr. slam dini istiareye byk nem vermitir. Nitekim Kuran- Kerimde mealen Onlar yle kimselerdir ki Rablerinin arsna kulak verip, namaz hakkyla ifa ederler. lerini istiare ile yrtrler, kendilerine nasib ettiimiz imknlardan hayrl ilerde sarf ederler(ura Suresi, 38,) Ayeti ile istiarenin nemine iaret edilmitir. ura Suresinin mteakip ayetlerinde de zlme kar koyma, hakkn arama, af ve sabr gibi i hayatndaki ilikilerin selameti asndan byk nem arzeden faziletler pei peine zikredilmitir (ura Suresi, 39-43). nc olarak tevazu ve hesap verebilme ilkesi yneticiler asndan byk nem tamaktadr. Tevazu ve effaflk phesiz herkes iin nemli bir fazilettir ancak yneticiler iin daha nemlidir. Drdnc olarak da feraset ele alnmaktadr. Yneticinin feraset sahibi olmas, ilim ve hikmetle hkm srmesi gerektii ifade edilmektedir (Hafidhuddin ve Tanjung, 2006). Dier yandan alanlarda bulunmas gereken temel ahlaki vasflar ise ihlas ve samimiyet, yardmlama duygusu (kolektif uur), fedakrlk ve itaattir. hlas ve samimiyet i hayatndan makam, hret, para gibi beklentilerden uzak Allah rzas iin almay ifade etmektedir. Buna gre mminin almaktaki esas gayesi para kazanmak deil Allahn rzas istikametinde geimini helal yoldan ve aln teri ile elde etme arzusu olmaldr. Makam ve nvanlar ise peinden koulmamas gereken ve verildiinde kiiye ar sorumluluklar ykleyen grevler olarak grlmelidir. Yardmlama duygusu alanlarn bir vcudun azalar gibi olduunu dnerek hareket etmesini, birbirlerini tamamlamalar ve yardm etmenin baarnn anahtar olduunu bilmesini ifade etmektedir. Bu duygu iinde hareket eden alanlar birbirlerinin baarlar ile iftihar eder, yaracaklar zaman ancak hayrda yarrlar. taat kavram da alanlarn yneticilerine saygl olmalarn ve ilerin dzenli yrtlebilmesi iin disipline, itaate ihtiya duyulduunu ifade etmektedir Hafidhuddin ve Tanjung, 2006).

97

Peygamber Efendimiz (S.A.V) de bu husustaki ly u ekilde ortaya koymaktadr: darecilerinizin en hayrls sevitiiniz ve dualatnz kimselerdir. darecilerinizin en kts de, sizin onlara, onlarn da size buzedip lanetletiiniz kimselerdir. Sahabeler bunun zerine Ey Allahn Resul (eer onlar buzedip lanetletiimiz kimselerse) onlara itaat etmemek sureti ile bakaldralm m? diye sorduklarnda Efendimiz (S.A.V.) inizde namaz ikame ettikleri mddete hayr! inizde namaz ikame ettikleri mddete hayr! diye buyurdular (Avf b. Malik) (Nevevi, 2009). ktisadi hayatta erdemli insan arayna Toplum Adam modeli ile katkda bulunan zsoya gre ise sz konusu modelin hem pozitif hem de normatif yan bulunmaktadr. Toplum adam tpk iktisadi adam gibi iktisadi hayatta faaliyette bulunup kazan elde etmeyi amalarken kendi ihtiyalarn gidermenin yansra toplumun ihtiyalarn da dikkate alr. Kazancnn ve malnn fazlasn ihtiya sahipleri ile paylar. Bu durum esasen toplum adamnn fayda maksimizasyonu asndan da rasyoneldir. Zira fiziki mallarla ilgili geerli olan azalan marjinal fayda durumu, manevi olarak artan bir eilim ortaya koymaktadr. Bir baka ifade ile kii paylatka bundan daha fazla manevi bir kazan elde eder. Bu da hem toplumu hem de kiileri daha mutlu klar (zsoy, 2009). hayatnda manevi deerlerin nemine atf yaparak sz konusu deerlere sahip, inanl insanlarn pek ok erdeme de sahip olacan ifade eden Malloch (2008), Manevi irket (Spritual Enterprise) adl eserinde inanl insann faziletlerini iki grupta ele almaktadr. Bunlardan ilki isel dieri ise dsal faziletlerdir. Mallocha gre efkat, adalet, balayc olmak, kr ve kanaat sahibi olmak, yardmsever ve mtevazi olmak gibi faziletleri isel ve latif faziletlerdir. Buna mukabil ayn eserde, liderlik, cesaret, sabr, azim, irade ve disiplin ise dsal fazilietler olarak ele alnmaktadr (Malloch, 2008). Konuyla ilgili yaklamlara ksaca gz attktan sonra i hayatnda erdemli insann temel vasflarn sekiz maddede toplamak mmkn. phesiz erdem kavram olduka geni mahiyetli olduundan erdemli insann tm vasflar-

98

n zikretmek mmkn deildir. Bu sebeple bizce en nemli grdmz ve kaynaklarda en ok atf yaplan sekiz vasf seilmitir. Sz konusu sekiz vasf takva, drstlk, sabr ve hilm, adil olmak, istiare, liayakat, bilgi ve irfan, kanaat ve krdr.

1.6.1 Takva
Takv kelimesi szlklerde kuvvetli bir himayeye girerek korunmak, saknmak ve kendini muhafaza altna almak gibi anlamlarda kullanlmakla birlikte din stlahnda (literatrnde) iman edip, emir ve yasaklarna uyarak Allaha kar gelmekten saknmak eklinde tanmlanabilir (Karaman, vd. 2009). Kuran- Kerimde pek ok ayette geen bu kavram (3/102; 64/16; 65/3) ok geni manada kullanlm ve pek ok faziletin kayna olarak ele alntr. Mesela Taabn Suresinde O halde gcnz yettiince Allaha kar gelmekten saknn, hakk dinleyip itaat edin ve kendi iyiliinize olarak hayr yolunda mal harcayn (64/16) buyrularak tasadduk ve cmertlikle, bir baka ayette Ey iman edenler! Allaha kar gelmekten saknn ve hep doru sz syleyin (33/70) buyrularak drstlkle, bir dier ayette de Ey Ademin oullar! Size ayp yerlerinizi rtecek giyecek, sslenecek elbiseler yarattk. Bir de takv elbisesi vardr ki ite o daha hayrldr (Araf, 26), buyrularak edep, terbiye ve gzel ahlak ile birlikte zikredilmitir. Bu bakmdan Kuran- Kerimde geen ekli ile takva kavram cmertlik, sabr, msamaha, ihsan, ihlas, drstlk, gvenilirlik, cesaret ve alakgnlllk gibi pek ok fazileti bnyesinde barndrmaktadr (arc, 2006). Esasen takv kavramnn bir gerei olan inanl olmak ve inancnn gereklerini yerine getirme gayretinde olmak yalnzca slam dininde deil hemen her kltrde sayg duyulan bir haslettir. Samimi biimde inanan ve inanlarnn gerei gibi yaamaya gayret eden bir kiinin bilgili olmas, gl bir iradeye ve sorumluluk duygusuna sahip olmas, akn bir amacnn olmas, fedakr, disiplinli ve kararl olmas beklenir. Zira nefsini terbiye edemeyen insann inanlarna bal olmas da mmkn deildir. Nitekim ABDde iadamlarnn katld bir aratrmada katlmclarn %90 i hayatnda inanl

99

olmann nemine inandn ifade etmitir. Baka bir aratrmada ise ankete katlanlarn %78i alanlarn mesleki ynden olduu kadar inan ve maneviyat ynnden de gelitirilmesinin faydal olacana inandn belirtmitir. Ayrca Tanrnn emirlerine uygun hareket etmek, yaptmz her ite Tanry hatrlamak (veya onurlandrmak) gibi ifadeler dnyaca nl baz irketlerin misyonlarnda veya deerlerinde yazl bulunmaktadr (Malloch, 2008). Mehmet Akif Ersoyda Ne irfandr veren ahlaka ykseklik ve vicdandr, Fazilet hissi insanlarda Allah korkusundandr derken bu durumu veciz biimde ifade etmektedir (Ersoy, 2010) ine, mesleine ve iiyle ilgili evresindeki herkese sayg gstermek, paylama ve yardmlama duygusu ile hareket etmek, balayc olmak, elindekilere kredip kanaat gstermek takvann i hayatndaki baz yansmalar arasnda ifade edilebilir. Bu bakmdan inanl ve inanlarnn gereini yerine getiren kiilerin i hayatnda ska grlmeye balayan ben-merkezli, bireysel karlar hereyin nnde tutan, her eyi maddi karlarla lmeye alan dnce akmlarna kar diren gsterebilecek manevi dinamikere sahip olduu, bu sebeple de hem huzurlu hem de baarl olduklar ifade edilmektedir. Hatta bu kiilerin baar karsnda ar hrs gstermeyen mstani duruunun baary adeta bu kiilere celp ettii belirtilmekte, i hayatnda vakur ve karakterli bir duru sergilemeyi baaran kiilere tevecchn giderek artt ne srlmektedir (Malloch, 2008). Ancak i hayatnda baarl olmak iin mutlaka dini bir inanca bal olmak ve o dinin kurallarna uymaya almann gerekli olduunu syleyebilecek yeteri kadar veriye dayal almaya rastlam deiliz. Bu bakmdan inanl olmak veya takv sahibi olmak, baarl olmaktan ziyade yaptmz ie ve ile birlikte tm hayatmza deer katmak anlamnda gereklidir. nsannn takva sahibi ve erdemli olmas i hayatnda baarsz olurken bile erefli kalabilmesi asndan ok nemlidir. Esasen bazen baarlar bazen de baarszlklar kii iin imtihan niteliindedir. Bu bakmdan gerek takv sahipleri baarda kretmeyi, baarszlkta da sabretmeyi bilenlerdir.

100

Grld gibi i hayatnda erdemli insann manevi zelliklerini deerlendirirken takv kavramn pek ok faziletli davran kuatan bir ereve kavram olarak dnmek gerekir. hayatnda erdemli insann, ekonomik insandan en nemli farklarndan biri de iktisadi faydasn dnrken bunu Allahn koyduu snrlar iinde dnmesi, helal ve haram kavramlarn bilip, sorumluluk duygusu ile hareket etmesidir. Dolays ile bu kavram Tevhid anlaynn bir uzants hkmndedir. Daha nce de ifade edildii gibi Tevhid anlay insan hayatnn iktisadi, sosyal, kiisel ynleri gibi farkl boyutlarnn hepsinin bir potada toplanmas ve hayatn tmnn Rza-y lahi endeksli olmas anlamna gelmektedir. Bunun hayata geirilmesi ancak Takv ile mmkn olur. Bu bakmdan takva sahibi olmak, i hayatnda erdemli insan olabilmenin en nemli artlarndan biri olarak deerlendirilebilir.

1.6.2 Drstlk (Doruluk)

Hemen btn kaynaklarda i hayatnda erdemli olmann en nemli vasflarndan biri olarak zikredilen drstlk szlk anlam itibariyle sznde ve davranlarnda doruluktan ayrlmamak (tdk.gov.tr) eklinde ifade edilirken din stlahnda insann inancnda, znde, sznde, niyetinde, szlemelerinde, ticaretinde ksaca tm fiil ve davranlarnda doru, hakk gzetir, adil, ihlasl ve samimi olmas eklinde anlalmtr. Drstln tersi olarak hile, yalan, riya, sahtekrlk, aldatma gibi fiiller anlalmaktadr (Karaman vd., 2009). Aristodan gnmze ahlak kuram ile ilgilenen hemen herkes drstln nemine vurgu yapmtr. Bu sebeple evrensel ahlak ilkeleri arasnda da yer alan drstlk ilkesi, i hayatnda erdemli insann nemli vasflarndan biridir. Drstlk kavram anlam itibariyle olduka kapsamldr ve gzel ahlak vasflarnn bir ounu bnyesinde barndrr. Yalan sylememek, aldatmamak, vaadinde ve sznde durmak, iini kurallara uygun yapmak ve sorumluluklarn yerine getirmek gibi daha pek ok haslet drstlk bal altnda ele alnabilir.

101

Dier yandan btn semavi dinler gibi slam dini de drstle byk nem vermitir. Kuran- Kerimde pek ok ayette (46/13; 65/2-3; 9/119; 11/18; 16/116; 22/30) drstlk methedilmekte ve drstln tersi olan yalan, hile, aldatma da yasaklanmaktadr. zellikle ticarette hile ve aldatmann ne kadar kt bir davran olduu Vay haline lp tartanlarn! Onlar ki satn alrken haklarn tam olarak alrlar, fakat kendileri bakalarna satar, lp tartarken hile kartrlar. Sahi onlar, o en mhim gnde, yani btn insanlarn Rabblleminin divannda duracaklar gnde, diriltilip toplanacaklarn dnmezler mi? (83/1-6) Mutaffifin Suresinin ilk ayetlerinde aka izah edilmitir. Peygamber Efendimiz (S.A.V.) de pek ok hadis-i eriflerinde drstln neminden bahsetmi ve aldatmann, hile yapmann ve dolandrmann bir mminde asla olmamas gereken zellikler olduunu ifade etmitir. Doruluk insan iyilie, iyilik de cennete gtrr (Nevevi, 2010, Buhari, Edep, 69) buyurarak drstln nemine iaret etmitir. zellikle i hayatnda, ticarette drstln nemine vurgu yapan Efendimiz (S.A.V.) doru, drst ve gvenilir tacir Peygamberlerle, sddklarla ve ehitlerle beraberdir (Nevevi, 2010, Tirmizi Byu, 4 bn Mace, Ticarat 1) buyurarak bu durumu izah etmilerdir. Kendisine peygamberlik vazifesi verilmeden nce dahi en nemli sfat emin olan Efendimize (S.A.V.) Emrolunduun gibi dosdoru ol (Kuran- Kerim, 42/15) ayeti ile doruluk emredilmi, O da bu ayetin gereini btn fiil ve davranlar ile zirve noktasnda yerine getirmitir. Ayrca emin olmak zenginliktir buyuran Peygamber Efendimiz (S.A.V.) emin sfatna sahip olmann maddi ve manevi sahada insan zengin klacan ifade etmitir (Bozkurt, 2010). Dier yandan yalan sylemeyi ve sznde durmamay mnafklk alameti sayan Peygamber Efendimiz (S.A.V.) Mnafn alameti tr: konutuunda yalan syler, vaat ettiinde sznde durmaz ve kendisine gvenilip bir ey emanet edildiinde hyanet eder buyurarak yalan sylemenin bir mmine asla yakmayacan belirtmi (Gler, 2010, Buhari, man, 24) zellikle i hayatnda aldatmann en kn grdnde bile aldatan bizden deildir

102

(Akit, 2007, Mslim man 164, Tirmizi Byu, 74) (Akit, 2007) diyerek meselenin nemine vurgu yapmtr.

1.6.3 Sabr ve Hilm

Szlkte katlanma, dayanma, tahamml etme (tdk.gov.tr) gibi anlamlarda kullanlan sabr kavram genel olarak mkl durumlara tahamml edebilme, uzun vadeli ilerde vazifesini aksatmadan sonular bekleyebilme, beklentilerin karlanmamas halinde sebat edebilme durumu olarak ifade edilebilir. Szlk anlam itibariyle yumuak huylu olmak, arbal ve msamahal olmak (tdk.gov.tr) anlamnda kullanlan hilm kavram ise terim olarak akll ve kltrl olmakla kazanlan, beeri ilikilerde sabrl, hogrl, balayc, uzlamac ve medeni davranlar sergilemeyi salayan ahlaki erdem eklinde tanmlanabilir. Esasen birbiri ile ilikili olan bu iki kavram gzel insann i hayatnda ortaya koymas gereken vasflar iinde olduka nemli bir yer tutmaktadr. Zira i hayatnda baarl olmak iin ksa sreli hedeflerden ziyade uzun vadeli hedeflere ynelmek ve bu hedeflere ulamak iin sabr gstermek byk nem tamakta ve bu hedeflere ulamada beeri ilikilerin (mterilerle, alanlarla, tedarikilerle ve tm paydalarla) ll, yumuak ve etkili bir uslupla ynetilmesi gerekmektedir. Kuran- Kerimde pek ok ayette (Ali mran, 3/200, Bakara, 2/153, 155, ura, 42/43, Muhammed, 47/31, vs.) Yce Allah kullarna sabr tavsiye etmekte ve sabredenlere mkfatlarnn verileceini ifade etmektedir. Peygamber Efendimiz de (S.A.V) Sabr imann yarsdr, sabr cennet hazinelerinden bir hazinedir (Gazali, 2005) gibi pek ok hadislerinde sabrn nemine iaret etmi, bir kereseinde kendisine iman nedir? diye sorulduunda sabr ve cmertliktir (Ahmed b. Hanbel, IV/385) buyurmu, ve Allahn sabredenleri seveceini, sabredenlerle birlikte olacan ve onlara yardmn esirgemeyeceini, baarnn ve mkfatn ancak sabr ile elde edileceini mjdelemitir (Akit, 2007).

103

 hayatnda gerek alanlar gerek ynetici posizyonunda olan insanlar iin sabr hem baarnn altn anahtarlarndan biri hem de erdemli olmann en temel gerekleri arasnda deerlendirilmektedir. Skntlar ve zorluklar karsnda ylmama, azimli ve kararl olma, fkesine malup olmama, istikrarl ve uzun vadeli hedeflere ynelme, srekli geliim, srdrlebilir rekabet gibi daha pek ok husus sabrn modern ynetim literatrndeki karlklar arasndadr. Bu sebeple sabrl olmann i hayatnda tezahrleri gerek bireysel gerek kurumsal baar asndan pek ok aratrmada ele alnm, ynetim, kalite, kiisel geliim, liderlik gibi yaklamlarn bir ounda bu hususlara vurgu yaplm ve bu hasletlerin hem kurumlarn performans hem de bireylerin kariyer ynetiminde tad nem ayrntl biimde incelenmitir. Sabrn beeri ilikilerde bir eit tezahr olan hilm de i hayatnda, zellikle yneticiler iin son derece nemli bir haslettir. Hilm sahibi olmak (Halm) Allahn yce isimlerinden (Esmy Hsna) biri olduu gibi, insann fkesine hkim olmas ve dnce muvazenesini korumas, davranlarnda teenni ve aklla (arc, 2006) hareket edip en stresli anlarda dahi fkesine yenilmeden akln ve vicdann gereini ortaya koymas, zellikle youn bask ve stres altnda alanlar iin mutlaka kazanlmas ve gelitirilmesi gereken bir zelliktir. Kuran- Kerimde Yce Allah on bir ayette kendisini, dier baz ayetlerde ise peygamberlerden bir ksmn bu sfatla nitelerken ayrca btn inananlara da hilm ile hareket etmeyi emretmektedir. Hz. Musaya dmanna kar bile yumuak szle, akll ve doru bir slupla sz sylemesi emredilirken (Ta-Ha, 20/44) pek ok ayette mminlerin af ve msamaha yolunu tutmalar (Araf, 7/199, Hicr, 15/85, Nur, 24/22), fkelerine hkim olmalar (Al-i mran, 3/134) ve ktle kar dahi iyilikle muamele etmeleri (Fussulet, 41/34-35) gerektii belirtilmitir (arc, 2006). Peygamber Efendimiz de (S.A.V) pek ok hadislerinde arbal, yumuak huylu, msamahal olmay, zaruretler hari teenni ile hareket etmeyi, ltfkr ve akll davranmay tavsiye etmi ve bir keresinde Eec adl ahsa

104

iltifatta bulunurken sende Allahn sevdii iki gzel huy var; biri hilm, dieri teennidir (Nevevi, 2010, Mslim, iman 25) buyurmutur. Ebu Davud da Sneninde Peygamber Efendimizin (S.A.V.) ahlakn tasvir ederken Onun en nemli faziletinin hilm olduunu belirtmi Hilm ve Peygamber Ahlak blmnde Efendimizin hogrsn, affediciliini ve sabrn anlatan Hadisleri ele almtr (arc, 2006). Halim olmann zellikle yneticiler ve liderler asndan daha nemli bir zellik olduunu daha nce de belirtmitik. Gnmzde nitelikli, bilgi iilerinin ynetiminde motivasyon ve liderlik byk nem tamakta ve ilikiodakl liderlik davranlar n plana kmaktadr. liki-odakl lider ise empati yapmay bilmeli, ynettii kitlenin halet-i ruhiyesini (psikolojik durumunu) iyi analiz ederek doru iletiim kanallarn kullanabilmeli ve sz konusu insanlar bilgi, akl, msamaha ve anlayla ynetmeyi baarmaldr. te hilm kavram btn bu hususlar en kapsaml biimde ele aldndan erdemli bir yneticinin en nemli vasflarndan biri olarak deerlendirilmektedir.

1.6.4 Adil Olmak

Adalet kavramnn nemi daha nce zikredilmiti. hayatnda erdemli insann nemli zelliklerinden biri tm davranlarnda, kararlarnda ve uygulamalarnda adaleti gzetmek olmaldr. Adaleti tm ahlaki deerlerin ve her trl erdemin merkezi olarak grenler olmu ve adil olmak en yksek ahlak lks, en iyi ve en doru zm gsteren temel fikir ve erdem olarak ifade edilmitir (Yavuz, 2010). En knden en byne tm organizasyonlarn baarsnn, sz konusu organizasyonda adaletin salanmasna bal olduu ve adalet mlkn temelidir ifadesini de adalet ynetimin temelidir eklinde yorumlamann yanl olmayaca sylenebilir. rgtsel adaletin i sonular zerindeki etkilerine ynelik olarak zellikle son yllarda birok aratrma yaplm ve sz konusu almalarda adaletin alan memnuniyeti, motivasyonu, ball, i srelerinin kalitesi, bireysel ve rgtsel performans zerinde yapt olumlu etkilere dikkat ekilirken adaletin salanamamasnn hem organizasyonlarda hem bireylerde meydana getirdii sorunlar veriye dayal biimde ortaya konulmutur (Altnta, 2006).

105

Bir organizasyonda adalet biimde tecelli eder. Bunlar: Datm adaleti, ilem adaleti ve etkileim adaletidir. Datm adaleti alanlarn organizasyona yaptklar katk ile elde ettikleri kazanmlarn adil olmasdr. Bir baka ifade ile organizasyonda ktlarn ve kaynaklarn adil biimde paylalmasdr (Yenieri vd., 2009). Sz konusu paylamdan kastedilen, igrenin rgtteki almalarnn bir sonucu olarak ald cret, pirim, terfi, sosyal haklar gibi hususlarda kendi elde ettikleri ile dier igrenlerin elde ettiklerini karlatrarak rgt hakknda ulat adalet algsdr (Yavuz, 2010). lem adaleti organizasyonda alanlarn karar alma srelerine katlabilmelerini ve karar alma srelerinin tarafsz ve objektif biimde gereklemesini ifade etmektedir. Buna gre ilemler ve prosedrler tutarl, nyargdan uzak, tarafsz, doru, kurallara ve ahlaki deerlere uygun olmaldr. Son olarak etkileim adaleti ise rgtsel adaletin sosyal ynne vurgu yaparak bireyleraras iliskilere yaplan yatrmlar ve bu iliskilerden elde edilecek ktlarn adil olmas gerektiini ifade etmektedir. Adalet kavram yalnzca maddi unsurlarla snrl deildir. nsan ilikileri ve bu ilikilerin meydana getirdii maddi ve manevi sonular da adalet algsn etkilemektedir. Etkileim adaletinin salanmas iin kiilerin nezaket, sayg, gvenilirlik (emin olmak), effaflk, slup ve tevazu gibi hususlara dikkat etmesi gerekmektedir (Yenieri vd., 2009). Etkileim adaleti sadece alanlarla yneticiler arasndaki ilikilerde deil, alanlarn kendi aralarnda veya mterilerle ilikileri de dahil olmak zere tm ilikilerde geerlidir.

1.6.5 stiare (Danma)

stiare etmek, danmak, sormak ve fikir almak anlamlarnda kullanlmaktadr. Ynetimde zellikle karar alma sisteminin etkili biimde almas doru zamanda doru kiinin doru bilgiye ulamas ile mmkn olur. Bu durum bilgi andaki iletmelerin baars asndan bilgi paylamnn nemini de ortaya koymaktadr. Bu sebeple akll yneticiler karar alrken istiare ederler ve olabildiince ok insann bilgisinden istifade ederler.

106

Dier yandan istiarenin kurumsal bir kimlik kazanmas da ok nemlidir. Bir organizasyonda alanlar ile dier alanlar, alanlar ile yneticiler arasndaki iletiim kanallar kapanm, hiyerarik kademeler arasnda tula duvarlar rlmse, insanlarn fikir retmeleri ve bu fikirleri paylamalar tevik edilmiyor hatta engelleniyor, yneticilik gcn ve yetkisini elinde bulunduranlar, alanlar kk gryor, sahip olduklar yetkiyi otoriter bir tavrla, lszce ve sorumsuzca tek balarna kullanyorsa byle bir organizasyonda istiare kltrnden bahsetmek mmkn deildir. Halbuki, istiare hem bireylerin hem de kurumlarn baar asndan byk nem tamaktadr. Zira akl akldan stndr ve bilgi paylaldka artar. Bu sebeple gerek alanlarn gerek yneticilerin istiare kltrne byk nem vermeleri gerekmektedir. slam dini de istiareye byk nem vermi ve hemen her konuda istiare ile hareket etmeyi tavsiye etmitir. Kuran- Kerimde Yce Allah Onlar ilerini istiare ile yrtrler (ura, 42/38) buyurmutur. Peygamber Efendimiz (S.A.V.) de istiareye byk nem vermi ve nemli kararlar daima istiare ederek almtr. Onun yapt istiarelerde herkes fikrini aka ifade eder, ve heyetin ounluunun karar ne ise ona uyulurdu. Bu kararn neticesi ne olursa olsun buna rza gsterilir ve kimse sonradan ben zaten sylemitim size gibi bir sitem veya serzenite bulunmazd. zellikle yneticiler iin istiare etmek ok nemli bir haslet olarak grlmtr. Ortak akln bulunmas ve daha fazla kiinin karar alma srelerine dahil edilmesi hem kararlarn isabet orann arttrr hem de alnan kararlara daha yksek bir motivasyonla uyulmasn kolaylatrr. Merkezi bir otorite tarafndan, yukardan aaya, dikey biimde alnan kararlar alt kademelerde alanlar tarafndan ou zaman tepkiyle karlanr ve uyulmas konusunda isteksizlikler yaanr. Ancak katlmc bir anlayla, olabildiince ilgili herkesin dncesine bavurarak karar alnrsa hem yanl bilgi ile karar alnmasnn nne geilir hem de alanlar kendilerini daha deerli hissedip alnan karar daha gnll biimde uyarlar.

107

1.6.6 Liyakat (Yetkinlik)

Gnmzde i odakl ynetim anlay yerini liyakat odakl ynetim anlayna brakmakta ve liyakat kavram zellikle insan kaynaklar ynetiminde zerinde en ok durulan kavramlardan biri olmaktadr. Bu sebeple gerek rgtsel dzeyde gerek bireysel dzeyde liyakat kavramn ele alan pek ok model gelitirilmekte ve sz konusu modeller stratejik bir bak as ile ele alnmaktadr. Kurumsal olarak liyakat kavram zellikle de asli liyakat (core competency) kavram bir kuruluun kendisini rakiplerinden farkl ve stn klan zellikleri olarak ifade edilmektedir (Touron, 2009). Bu yn ile asli liyakat bir kuruluun kaynak ve kapasitesinin uygun birleimi anlamna gelmekte ve sz konusu kuruluun deerli, ender bulununan (rakiplerde olmayan), taklit edilmesi ve yedeklenmesi g zelliklerini ifade etmektedir (Cardy ve Selvarajan, 2006). Bireysel anlamda ise liyakat bir ie ehil olmak, o i ile ilgili gerekli bilgi, vasf ve becerilerle birlikte karakter zelliklerine de sahip olmak demektir. Esasen liyakat kavram bir ii standartlarna uygun olarak yapabilme (Gammie ve Joyce, 2009) anlamna gelirken zamanla kavram daha geni bir perspektifle ele alnmaya balam ve belirli bir ii mkemmel yapmak iin gerekli olan kabiliyet, mesleki bilgi, istek, vasf, sosyal rol ve davran zelliklerine sahip olmak (Wickramasinghe ve De Zoyza, 2009) eklinde ifade edilmeye balanmtr. Bir dier ifade ile liyakat stn performans gsterenden vasat performans gstereni ayrt eden, kiinin bir grevi baaryla yerine getirirken sklkla tekrarlad tutum, kabiliyet, davran, motif ve dier kiisel zelliklerdir. Bu yn ile liyakat kavram iteki kritik davranlar zerine konumak iin ortak ve tutarl bir dil kullanlmas ve genelden en iyisini farkllatrc davranlara baklmasn amalamaktadr (Keeciolu ve Kelgkmen, 2004). Kurulularn ve bireylerin baars iin ok nemli bir zellik olan liyakat kriterleri, gnmzde cret ynetiminden terfilere, ie almadan dllendirmeye varncaya kadar birok aamada kullanlmaktadr. Liyakat sistemi, i ile ii yapan kiinin zellikleri arasnda ahengin olmasnda, frsat eitliinin

108

salanmasnda ve kiilerin salad katma deerin olabildiince objektif metodlarla llmesi asndan nem tamaktadr (zdemir, 2006). alann zellikleri ile i arasndaki uyum, alann motivasyonunu dorudan etkiledii gibi iin kalitesini ve verimliliini de bir o kadar ilgilendirmektedir (Fndk, 2006). Nitekim bu konuda yaplan saha almalar, liyakat ile bireysel ve kurumsal performans arasndaki ilikiye dikkat ekmektedir (Levenson vd., 2006; Ryan vd., 2009). slam dini de liyakata byk nem vermitir. Allah Resul (S.A.V), iin ehil olmayan kiilere verilmesini kyamet alameti olarak gsterirken (Buhari, lim, 2), Kim bir greve ona ehil olmadn bildii halde getirilirse cehennemdeki yerine hazr olsun buyurarak meselenin ehemmiyetine dikkat ekmitir. Peygamber Efendimiz (S.A.V.) grevlendirme yaparken de bu hususa byk nem vermitir. ncelikle grev verecei kiileri ok iyi tanm, bu kiilerin kabiliyetlerini ve yetkinliklerini analiz etmitir. Grev veririken artlar, kiinin konuyla ilgili liyakatini ve grevin zelliklerini dikkate alarak grevlendirme yapmtr. Mesela diplomatik ilerde istihdam edecei kiileri gzel konuan, cesur, insan ilikilerinde baarl, temsil keyfiyeti yksek ve tebli muhtevasna vakf kiilerden seerken, askeri dehas, cesaret ve feraseti olanlar askeri sahada, sosyal yn gl olanlar tebli ve temsilde, ses gzellii, iir yazma gibi sanata kabiliyeti olanlar ise bu kabiliyetlerini kullanabilecekleri alanlarda istihdam etmitir (Yeniba, 2011). Nitekim Ebu Zer al-Gfari ve amcas Abbasn bu konudaki taleplerini, grevin nitelii ile ilgili yeterli liyakate sahip olmadklarn belirterek geri evirmi ve zellikle yneticilik pozisyonlarna talip olma ve bu konuda hrs gstermekten ashabn sakndrmtr. Grevlendirmelerde kabile stnl, soyluluk, ya, kdem, zenginlik, akrabalk veya snfsal stnlk deil liyakati esas alm, herkese kabiliyeti erevesinde grevler vermitir. Gen yata baz sahabeleri, yalnzca liyakatlerinden tr vali tayin etmi (Amr b. Hazm Necrana, Hz. Ali Yemene tayin edildiklerinde henz 20 yanda bile olmad belirtiliyor), ordulara komutan olarak atamtr (Usame b. Zeydin komutan tayin edildiinde 20 yandan gen olduu belirtiliyor) (zel, 2011).

109

Dier yandan Allah Resulnn liyakat anlay yalnzca mesleki yeterlilikle snrl deildir. O (S.A.V.) mesleki yetkinlik dnda kiinin inancn, kiilik zelliklerini ve ahlaki yeterliliini de dikkate almtr. Bu sebeple liyakat meselesine yalnzca mesleki bilgi ve yeterlilik olarak bakmak doru deildir. Liyakat ayn zamanda ahlaki bakmdan da yeterli olmay kapsamaktadr. Nitekim, Peygamber Efendimiz Kim bir topluluk iinde Allahn daha ok raz olduu biri olduu halde dier birini greve getirirse Allaha, Allah Resulne ve mminlere ihanet etmi demektir (Hakim en-Nisaburi, IV, 92) diye buyurmu ve grevlendirme yaparken, sz konusu greve daha layk olan ve Allahn kitab ile elisinin snnetini daha iyi bilen birinin olduunu bildii halde bakasn greve getiren kiinin Allaha, Resulne ve btn mslmanlara ihanet etmi saylacan belirtmitir (Heysemi, V, 211) (zel, 2011). Allah Resul ayrca bir grevlendirme yapaca zaman verilen her grevin bir emanet olduu uuruyla hareket etmi ve bu sorumluluk duygusunu ashabna da kazandrmtr. Grev verecei kii veya kiileri titizlikle yetitirmi, bilgilendirmi ve greve hazrlamtr. Mescidin bir ksmn tahsis ettii ve eitimleri ile bizzat ilgilendii Suffe Ashab, Allah Resulnn zel olarak eitli grevlere hazrlad kiilerdi. Ayrca, Musab b. Umeyri, Muaz b. Cebeli veya Hz. Aliyi grevlendirirken onlara eitli sorular sormu ve nasihatlarda bulunmutur (Yeniba, 2011). Liyakatin kiiye bakan bir baka boyutu da iini en gzel biimde yapmaya almaktr. ini ciddiye almayan ve onu en gzel biimde yapmaya almayan bir kiinin kendisine, kuruluuna ve topluma faydal olmas dnlemez. Esasen helal rzk kazanmak amac ile yaplan ve aln teri ile allan her meslek kutsaldr. Yeterki o meslei icra eden kii bu durumun farknda olsun ve iini en gzel biimde yapmaya gayret etsin. Bu konuda ok nemli iki kavram olan itkan ve ihsan uuru daha nce de aklanmt. Nitekim Peygamber Efendimiz konuyla ilgili olarak Allah sizden biriniz bir i yaptnda onu en gzel ekilde yapmasndan muhakkak honut olur (Heysemi, IV, 98) buyurmutur.

110

Bu kapsamda almak, ie erken balamak, insanlara faydal olmak ve kanaatkar olmak methedilmi, bunu yaparken de fazla hrs, tama ve kibirden uzak durulmas emredilmitir (zel, 2011). Osmanl Devleti de liyakat sistemine uzun bir dnem byk nem vermi ve devlet brokrasisinin teekklnde, kendisiyle ada devletlerden farkl olarak asalet, zenginlik, kan ba, kabile, soy gibi kriterlerin yerine yalnzca kiisel liyakati dikkate alan bir yap oluturmutur. zellikle devirme sisteminin kurulmasyla kabiliyetli ocuklar seilerek eitilmi, sonra da tamamen kendi gayretleri, alkanlklar, kabiliyetleri ve sadakatlari sayesinde ykselme imkan elde etmilerdir. Bu sistemde soylu ailelerin ve hatr saylr kiilerin kayrlmas nlenmi ve yerine gre gayri mslim bir kylnn ocuu, en st makamlara kadar liyakati sayesinde ykselme frast bulmutur. Liyakat sisteminin doru iledii dnemlerde nesep ve rsiyet bir ey ifade etmezken herkes ahsi meziyet ve kabiliyeti dorultusunda, liyakat, bilgi, ahlak ve seciyesine gre bir mevkiye tayin edilmitir. Osmanl Devletinin gerileme dneminde ise sz konusu liyakat sistemi bozulmu, ykselme ve terfilerde ahsi ilikiler ve kayrmaclk artm ve yksek brokratlar adeta birer derebeyi-aa haline gelmitir (zdemir, 2006).

1.6.7 Bilgi, rfan ve Srekli renme

Gnmzde bilgiye dayal bir iktisadi ve sosyal dnm srecini idrak etmekteyiz. Sanayi devriminden sonra kurulan ekonomik ve sosyal yapy dramatik bir biimde deitiren sz konusu dnm srecinin merkezinde hzla gelien enformasyon ve iletiim teknolojileri yer almaktadr. retim yapsndan sosyal hayata, uluslar aras ilikilerden irketlerin ynetim ve organizasyonuna kadar pek ok farkl alanda kendisini hissettiren radikal deiimlerin temelinde bilgi ve bilginin kullanlmasndaki farkllklar yer almaktadr. Yaanmakta olan dnm srecinde fertler, kurulular veya toplumlar asndan mukayeseli bir stnlk salamann ve daha fazla refah elde etmenin temel yolu, bilgiyi daha etkili biimde kullanmaktan gemektedir (Zaim, H., 2005).

111

Bilgi-tabanl bir organizasyonda sistemi verimli klan bilgi iisinin verimliliidir. Bu sebeple geleneksel yaklamlarda iinin sisteme hizmet etmesi anlay, bilgi toplumlarnda yerini sistemin iiye hizmet etmesi anlayna brakmaldr (Drucker, 2002). u halde, hangi sektrde ve hangi byklkte olursa olsun tm kurulular asndan daha nitelikli, vasfl zelikle bilgisayar bata olmak zere yeni teknolojilerle ilgili vasflara sahip- ve iyi eitimli bilgi iilerine duyulan ihtiya gn getike artmaktadr (Zaim ve Koak, 2010). yi seviyede bilgisayar kullanmay bilme, temel eitim matematik, okuma ve yazma becerileri- en az bir yabanc dil, eitli idari bilgiler analitik dnme, problem zme, gzel konuma ve anlama..vs.-, liderlik, takm almasna yatknlk, yeni fikirler retebilme kabiliyeti, uyum kabiliyeti, farkl uzmanlklara bir arada sahip olma ve mesleine gre deien teknik bilgiler gnmzde hem her seviyede alanlardan hem de yneticilerden beklenen vasflarn banda gelmektedir. Ancak bunun tesinde istenilen dier bir vasf ise deiime ak olmak ve renmeyi renmektir. Zira sratle deien teknolojik gelimeler karsnda elde edilen bilgi ve becerilerin ksa srede eskidii, geerliliini kaybettii grlmekte, bundan dolay kiinin kendini srekli olarak yenilemesi gerekmektedir (Gordon, 1997). Gnmzde ok bilmekten daha nemlisi kiinin kendini gncelleyebilmesidir. Bunun doal bir sonucu olarak, renme ve kiisel geliim mr boyu sren bir faaliyet, bir hayat felsefesi, i hayatnn ayrlmaz bir paras haline gelmektedir (Zaim, H., 2005). Bu sebeple ekonomik ve kltrel hayatn merkezinde renen insan vardr ve toplumlarn ve kurulularn retim gc, sz konusu renen insanlarn renme ve rendiklerini hayata geirme kapasiteleri ile doru orantldr (Grdoan, 2008). Bu bakmdan i hayatnda erdemli insnann en nemli zelliklerinden biri de (zellikle kendi meslei ile ilgili) bilgili olmak, bilgisini hayata geirmek srekli gelitirmek iin aba harcamak olmaldr. lmin yitii olduunu dnerek nerede bulursa almaya alan (Tirmizi, ilm 19, 2688), gn gnne eit olduunda ziyanda olduunu dnen, ilim talebi ile yola ktnda dnnceye kadar Allah yolunda olduunu bilen (Tirmizi, lm 2, 2649), ilim

112

tahsil etmenin her mslman zerine farz olduuna (Ebu Hanife, Msned, lim, 30/1), inanarak bu yolda aba harcayanlara denizdeki balklarn bile dua edecei (Metalibu Aliye, 3064) uurunda olan bir insann elbette mesleini iyi renmesi ve kendini srekli gelitirmesi gerekir. Dier yandan bilmek, renmek ve bu yolda gayret sarfetmek gzel olsa da yeterli deildir. Ayn zamanda kiinin ilmiyle amel etmesi, bildiini uygulamas ve hayata geirmesi gerekir. Bilgi ancak uygulandnda, hayata geirildiinde deer ifade eder. Bu durum irfan kavram ile ifade edilmektedir. rfan kelimesi szlklerde bilme, bili, anlay, kltr, hakikate vakf olma, i yzne varma, ilim ve zek ile hasl olan olgunluk (tdk.gov.tr) eklinde tanmlanmaktadr. Ancak teknik olarak irfan kelimesine ynetim literatrnde farkl bir anlam yklemitir. Bu anlamyla irfan aksiyona ynelmi, hayata geirilmi bilgidir. Bir baka ifade ile irfan bir kiinin bildiini doru yerde, doru zamanda, doru biimde kullanma bilgisi ve kabiliyetidir. ayet bilgi doru yerde, doru zamanda ve doru biimde kullanlmazsa deerini byk lde yitirir. Bu sebeple irfan bilginin yan sra derin bir sezgi, kavrama, hissiyat ve iradenin bir araya gelmesiyle elde edilir (Zaim, H., 2005). Bilgi sahibi olmak bilmek- phesiz nemlidir. Ancak daha nemlisi bilginin dncelere, davranlara yansmas ve hayata geirilmesidir. Kii bilgisini gelitirdike bu tekaml o kiinin dncelerine, davranlarna, i yap biimine, hal ve hareketlerine, aksetmelidir. Bu durum fertler iin byle olduu gibi organizasyonlar iin de byledir. Kurulularn bilgiyi etkili biimde ynetebilmeleri ve bilgiye yaptklar yatrmn karln alabilmeleri ancak o bilgiyi hayata geirmeleri ve doru yerde, doru zamanda ve doru biimde kullanmalar ile mmkn olmaktadr (Zaim, H., 2005). slam dininde de insann ilmi ile amel etmesine byk nem verilmi ve nsanlar helak olur, yalnz bilenler kurtulur, bilenler de helak olur yalnz bilgisiyle amel edenler kurtulur. Hadis-i erifi ile bu durum aka dile getirilmitir. Bu bakmdan insann mesleini iyi renmesi ve en gzel biimde mesleini icra etmesi erdemli insan olmann en temel gereklerinden biridir.

113

1.6.8 Kanaat ve kr
Kanaat ve kr iktisadi hayatta nemli erdemlerdir. Ar ve kontrolsz hrsn ve ihtirasn tersi olan kanaat dncesi, giirimin verimliliini ve kiinin i huzurunu salad gibi reticinin tketici ile, ynetenin ynetilenle ve ferdin toplumla bar iinde olmasn salayan en nemli manevi dinamiklerden biridir. Yaplan iyiliin kymetini bilmek, rzkn Allahtan geldiinin farknda olmak ve bu iyilii yapana kar nankrlk yapmamak olan kr de nimetin artmasna ve kiinin elindeki ile mutlu olmasna vesile olur (Tabakolu, 2010). Nitekim Kuran- Kerimde Yce Allah eer krederseniz nimetimi arttrrm (brahim, 14/7) buyurmu, Allah Resul de gerek zenginliin maln okluunda deil gnln tokluuna olduunu (Buhari, Rikak, 15) ifade etmitir (zel, 2011). Hrs, tamah, kibir ve gsteriin insan alaltan huylar olduunu belirten Mevlana Hazretleri de insann zhd ve kanaatle huzur bulacan ifade etmi ve mmin bir insann Allaha itimat edeceini, dnyadaki rzkn yava yava ve teenni ile arayacan ifade etmitir. Buna gre insan bir yandan sabr, azim ve byk bir gayretle alrken dier yandan rzk Allahtan beklemeli, Ona gvenmeli ve tevekkl etmeli, gz tok, cmert ve muhsin olmaldr (Esen, 2007). Bedizzaman da ktisat Risalesinde nimete kar kr ve kanaat etmenin, bollukta da darlkta da iktisatl darvanmann berekete, izzetli olmaya, olgunlua ve geim sknts ekmemeye vesile olacan belirtmi, bunun tersi olan hrs ve israfn ise zillete, manen dilencilie, sefalete dmeye sebep olacan ve insan baarszla, tembellie ve mitsizlie iteceini ifade etmitir (Said Nursi, 19. Lema). kr ayn zamanda her nimete o nimetin cinsinden yapldndan para kazanmann kr zekat, sadaka, yoksula yardm ve karz- hasen (gzel bor) ile yaplmal, makam sahibi olmann kr tevazu, ihsan, msamaha ve adaletle yaplmal, ilim sahibi olmann kr ilmi retmek ve yazmakla yaplmaldr.

114

Kanaat ise insan iktisadi hayatta faiz, haksz rekabet, dolandrclk, hile ve yolsuzluk gibi gayr meru yollara sapmaktan koruyan bir kalkan hkmndedir. Bu sebeple kanaat ve kr, iktisadi hayatta pek ok gzel hasleti iinde barndran ve insan pek ok kt durumdan koruyan nemli erdemdir.

2. SAHA ALIMASI
Saha almasnda i hayatnda erdemli insann vasflar, sz konusu vasflarn bireysel ve kurumsal performansa etkileri zerine veriye dayal sonular elde edilmesi beklenmektedir. Trkiyede erdem (fazilet), ahlak, i ahlak gibi konularda pek ok kii gr ve fikirlerini ortaya koysa da konuyla ilgili veriye dayal alma says olduka azdr. Halbuki, sosyal bilimlerde bir grn, iddiann veya tahminin bilimsel bir nitelik kazanmas ancak o konuyla ilgili ispatlanabilir veya aksi ispatlanabilir almalar yaplmas ile mmkndr. Bu sebeple veriye dayal almalarn yaplmas konuyla ilgili tartmalarn ideolojik veya fikri zeminden bilimsel bir zemine kaydrlmas asndan son derece nemlidir. Bu saha almasnda da bir takm hipotezler ortaya atp, irket alanlar ve yneticilerinden toplanlan veriler nda bu hipotezleri test edeceiz. Daha sonra yaptmz analizlerden elde edilen sonular olabildiince tarafsz ve yaln biimde ortaya koymaya alacaz.

2.1. ODAK GRUP ALIMALARI VE ALITAYLAR

- Esasen sz konusu aratrmann yaplmas fikri ilk olarak UTESAV tarafndan gerekletirilen Ekonomik Kalknma ve Deerler konulu altay esnasnda gndeme gelmitir. Daha sonra Fatih niversitesi ve UTESAV yetkilileri arasnda yaplan grmeler neticesinde iki kurumun ortaklaa gerekletirdii bir projeye dntrlmtr. man akademisyen, ynetici ve iadamlarnn katlm ile altaylar ve odak grup almalar gerekletirilmitir. Bunlardan ilki i hayatnda erdemli insann zellikleri konulu altaydr. Bu altayda i hayatnda erdemli

- Projenin balang aamasndan itibaren, eitli zamanlarda, konusunda uz-

115

insann beklenen zellikleri masaya yatrlm ve konu deiik boyutlar ile tartlmtr. Sz konusu altay, ayn zamanda projenin seyrini de deitirmitir. Zira altaya katlan uzmanlar bir taraftan meselenin nemine iaret etmi, almann zamanlamasna dikkat ekmi dier taraftan da bu almann mutlak suretle kapsaml bir literatr taramas ile desteklenmesi gerektiini ifade etmilerdir. Sz konusu literatr taramasnda konuyla ilgili gncel makalelerin ve kitaplarn taranmasnn yansra slami kaynaklarn ve klasik eserlerin de gzden geirilmesinin nemine vurgu yaplmtr.

- Daha sonra gerekletirilen altaylarda i hayatnda erdemli insann zel- Gerekletirilen altay ve odak grup almalarnda grlen konularn
detaylarna bu almada yer vermek mmkn deilse de ana hatlar ile u hususlara dikkat ekildii sylenebilir:

likleri, drstlk ve sznde durma, liyakat gibi hususlar ayr ayr masaya yatrlmtr. Bu almalar hem lein gelitirilmesine katkda bulunmu hem de almann daha salkl bir zeminde yrmesine yardmc olmutur.

- hayatnda erdemli insanla ilgili alma yapmann tam zamandr. Zira

irketler bymeye ve kresel rakiplerle rekabete girmeye baladka sz konusu irketlerdeki ynetici ve alanlarn erdemli olma konusundaki imtihanlar zorlamaktadr. Kk bir bakkal dkkann ynetirken erdemli olmakla bir marketler zincirini ynetirken erdemli kalmak ayn ey deildir. melidir. Deiimi kucaklamalyz ancak bu arada deerlerimiz umamaldr.

- Kurumlar bymeye almal ancak ahlaki deerlerinden de taviz verme- Erdemli i adam modern iktisat yaklamlarnn ihmal ettii konulardan
biridir. Bu sebeple bu konuda yaplacak almalara sadece bizim deil btn insanln ihtiyac vardr.

- hayatnda erdemli insan modeli ile hem teorik hem de uygulama anlamnda olduka zengin bir tarihi mktesebata sahibiz. Bu bakmdan konunun hem gncel hem de tarihi kaynaklar taranarak ele alnmas gerekmektedir.

116

- slam dininin Asyann bir ok blgesine mslman tccarlar vesilesiyle

gitmesi, slamda ticaretle megul olmann erdemli bir insan ve iyi bir mmin olmaya mani olmadna en gzel bir delil tekil etmektedir. Bu sebeple slam dini ticari hayatla erdemli olmak arasndaki ilikiyi en doru surette belirlerken, bu konudaki l ve dengeyi de hassas biimde ortaya koymutur.

slam dininde dnya ve ahiret dengesi mevcuttur. Bu bakmdan ticaretle megul olmann yegane gayesi kar elde etmek ve para kazanmak deil, Allahn (c.c.) rzasn kazanmaktr. nsann almas ve helal yoldan para kazanmas da onun Allaha (c.c.) olan kulluunun gereidir. nn en nemli artlarndan biridir.

- Sznde durma herkes iin nemli olduu gibi i hayatnda erdemli olma- Bu konuda teori ve pratik uygulamalar arasnda maalesef bir fark olmutur. Herkes sznde durmann gereine inanmakta ancak bunun sosyal ve ticari hayata yansmas kolay olmamaktadr. Bu bakmdan konuyla ilgili hem teorik hem de uygulamaya ynelik almalar yaplmasna ihtiya vardr. Daha da nemlisi bu konuda kiileri ve kurulular rehabilite edecek uygulamalar yaplmasnda fayda grlmektedir. vardr. adamlar, yneticiler ve alanlar iinde bu konularda hassasiyetin tevik edilmesi gerektii gibi bu konularda hassas davranan kurulularn da topluma tantlmasnda ve dllendirilmesinde fayda vardr. tespiti manidardr.

- hayatnda erdemli insann zelliklerini ortaya koyan rol modellere ihtiya - Eskiden tccarn sz senetti, imdi ise senedi bile itibar grmyor - hayatnda gvene dayal ilikilerin yeniden gelitirilmesi gerekmektedir.
Bu gven ortam kurulularn kendi aralarnda, tedarikileri olan ilikilerinde ve dier kurumsal ilikilerinde gerekli olduu gibi kuruluun kendi iinde yneticilerle alanlar veya alanlarn kendi aralarndaki ilikilerde de son derece nemlidir.

117

- hayatnda erdemli insann nemli zelliklerinden biri de liyakattir. Bu - gerekleri tanmlanrken mesleki kriterlere ilave olarak ahlaki kriterler de

sebeple ie almada, vazifelendirmede, ykseltmelerde liyakate dikkat edilmelidir. Liyakat esasna dayal bir dzen oluturmak iin nce grev tanmlar ve i analizleri yaplmaldr. tanmlanmaldr. Liyakatn iki boyutu vardr, bunlardan ilki mesleki kriterler ikincisi ise ahlaki kriterlerdir. erlerin sonradan kazandrlmas gtr ancak bilgi sonradan kazandrlabilir. Ayrca bir kiide ahlaki deerler bakmndan problem varsa mesleki bilgisinin fazla olmas onu daha tehlikeli bir insan yapar.

- Liyakat llrken ahlaki deerler bilgiden daha nemlidir. Zira ahlaki de- Liyakat = mesleki kriterler (1-10 arasnda bir say) X ahlaki kriterler (-1 ile

1 arasnda bir katsay) formlnde ahlaki kriterler eksi birle art bir arasnda deimektedir. Bir dier ifade ile ahlaki deerler eksik olduunda mesleki kriterlerden elde edilecek puan eksiye dnmektedir. Gven = inandrclk + tutarllk + samimiyet menfaat forml gznnde bulundurulmaldr.

- Liyakat ok boyutlu bir kavram, siyasi, kltrel, mesleki...vs. - adamlar yksek ideallere sahip olmal ve ulvi bir misyonla harekete gemelidir. Tccar, alperenin i hayatndaki iz dm olmaldr.

- zellikle st dzey yneticilerin liyakat sahibi olmas ok nemlidir. - Liyakat ve istikamet bir arada olmaldr.
118

Zira balk batan kokar misali st ynetim liyakat sahibi olmaz ise dier alanlarn liyakat sahibi olmas fazla bir anlam ifade etmez.

- Gvene dayal bir yetkilendirme olmaldr. - e alrken liyakate dikkat edilmesi gerektii gibi ie aldktan sonra da ei2.2 LEK GELTRME
Aratrmann birinci safhasnn amac i hayatnda erdemli insann temel kriterlerini tespit etmek iin kullanlacak lei gelitirmektir. Bu aamada literatr taramas ve odak grup almalar neticesinde elde edilen temel kriterlerden bazlar elenerek lekte (ikinci aamada) kullanlacak kriterlerin tespit edilmesi hedeflenmitir. Hazrlanan anket sorular drt gruptan olumaktadr. Bunlar alanlarn temel ahlaki kriterleri, alanlarn temel mesleki kriterleri, yneticilerin temel ahlaki kriterleri ve yneticilerin temel mesleki kriterleridir. lk grupta yirmi ikier kriter ankete dahil edilirken son grupta toplam 25 kriter bulunmaktadr. rneklem seiminde uzmanlardan oluan az sayda denek seilmi ve anket onlara uygulanmtr. Ankete katlanlar insan kaynaklar yneticileri, st dzey yneticiler, akademisyenler veya konuyla ilgili uzmanlardan olumaktadr. Anket ynlendirmeli tercih yntemi ile yaplm, katlmclarn en nemli grdkleri 10 kriteri 10dan 1e doru puanlayarak sralamalar istenmitir. Katlmclar kendilerince en nemli grdkleri 10 kriteri belirlemi, bunlar iinden en nemliye 10, en az nemliye de 1 puan vermilerdir. Bu yntemin seilme sebebi katlmclarn kriterler arasnda seim yapma konusunda tereddt yaamalarn engellemektir. Yaplan anket sonucunda tm kriterler iinde her bir grup iin en yksek puan alan 12 kriter belirlenmitir. lk olarak alanlar iin temel ahlaki kriterlerin belirlenmesine allmtr. Bunun iin sorulan 22 soru ierisinde en yksek puan alan kriter 691 puanla drstlk olmutur. Drstlk ilkesi dier timle kiilerin nitelikleri srekli biimde gelitirilmelidir. Eitimde ahlaki deerler eitimine de yer verilmelidir.

119

kriterlere gre ak ara nde grlmektedir. Drstl 515 puanla alkanlk, 498 puanla i ahlakna sahip olmak ve 444 puanla gvenilirlik izlemektedir. Bu ilk drt kriter dierlerinden nemli lde yksek puan alarak ayrlmtr. Daha sonra 200 puann altndaki kriterler gelmitir. Bunlar srasyla sznde durma, sadakat, saygl olma, adil olma, istiareye nem verme, inanl, ilkeli ve zgveni yksek olmaktr. ekil 1de alanlarn temel ahlaki kriterleri sonular yer almaktadr.
ekil:1 alanlar in Temel Ahlaki Kriterler

kinci grupta alanlar iin temel mesleki kriterler sorulmutur. Mesleki bilgi 560 puanla alanlar iin en nemli grlen mesleki kriter olmutur. kinci srada 473 puanla liyakat, 3. sra da ise 449 puanla iini benimseme gelmektedir. Bu kriteri srasyla sorumluluk bilinci, kendini gelitirme, iini en doru biimde yapma, problem zme, takm almas, dzgn ve hzl alma, iletiim becerisi, yeni fikirler retme becerisi ve kurum kltrne uyum salama becerisi takip etmektedir. ekil 2de alanlar iin temel mesleki kriterleri sonular verilmektedir.

120

ekil:2 alanlar in Temel Mesleki Kriterleri

nc olarak, yneticiler iin temel ahlaki kriterlerin tespit edilmesi amalanm ve bu amala toplam 22 kriter oluturulmutur. Bunlardan en yksek puan alan 12 kriter lee dahil edilmitir. Yneticiler iin de drstlk 632 puanla uzmanlarn en ok nemsedii kriter olmutur. Adil olmak da yneticiler iin drstlkten sonra 515 puanla en nemli ikinci ahlaki kriter olarak grlmektedir. ahlakna sahip olmak 337 puanla nc srada yer alrken gvenilirlik ve istiareye nem vermek 335 puanla bunu takip etmektedir. Sznde durma ve alkanlk da yneticiler asndan 300 puan ve zeri alan dier iki kriter olarak deerlendirilmektedir. Bu kriterleri srasyla ilkeli olma, z gveni yksek olma, sabr, inanl olma ve ll davranma t. ekil 3de yneticilerin temel ahlaki kriterler verilerinin sonular verilmektedir

121

ekil:3 Yneticiler in Temel Ahlaki Kriterler

Son olarak yneticiler iin temel mesleki kriterler ele alnmaktadr. Bu grupta toplam 25 kriter sorulmu ve en yksek puan alan 12 kriter seilmitir. Anket sonularna gre yneticiler iin ok nemsenen mesleki kriter 463 puanla vizyon sahibi olmadr. Bu kriteri 459 puanla planlama ve organizasyon becerisi izlemektedir. Birbirine olduka yakn puanlar alan bu iki kriteri 387 puanla hzl ve doru karar verme izlemektedir. Yneticilik becerisi, istiareye nem verme, liderlik ve motivasyon becerisi 300 puann zerinde puan alan dier kriterlerdir. Kontrol ve denetleme, liyakat, basiretli olma, empati ve kendini gelitirme dierlerine gre daha dk puan almakla birlikte en yksek puan alan 12 kriter arasnda yer almaktadr. ekil 4de ise alanlar iin temel mesleki kriterlerin sonularna yer verilmektedir.

122

ekil:4 Yneticiler in Temel Mesleki Kriterler

2.2.1 lein zellikleri

Gelitirilen lek 7 blmden meydana gelmektedir. Birinci blm Kurumsal Sorular blmdr. Bu blmdeki sorular literatr taramas sonucunda benzer almalarda kullanlan sorular derlenmek suretiyle yazar tarafndan oluturulmutur. kinci ve nc blmler srasyla Kurumsal Performans ve Bireysel Performans blmleridir. Bu blmlerle ilgili sorular daha nce yazar tarafndan hazrlanm ve geerlilii ispat edilmi leklerden alnmtr. Dier blmler alanlar iin Temel Ahlaki Sorumluluklar, ve Temel Mesleki Yetkinlikler ile yneticiler iin Temel Ahlaki Sorumluluklar, ve Temel Mesleki Yetkinlikler eklinde sralanmaktadr. Bu blmlerdeki sorular bir nceki aamada uzmanlarla yaplan odak grup almalar ve an-

123

ket neticesinde ortaya kan kriterlerdir ve anket puanlamas esas alnarak sralanmtr. lek, daha sonra gerekletirilen pilot alma ile son eklini almtr.

2.2.2 Kapsam ve rneklem

Aratrmann amac i hayatnda erdemli insan modelinin temel kriterlerini ve bunlarn nem derecelerini belirlemek, sz konusu kriterlerle irket performans arasndaki ilikiyi lmektir. Bu amaca uygun olarak stanbulda faaliyet gstermekte olan firmalarn alan ve yneticileri kapsama alnm, kamu kurulular kapsam dnda braklmtr. Aratrmada sektrel farkllklar dikkate alnmamtr. Aratrmada kullanlan lek yaklak 5000 kiiye datlm ve bunlardan 2585i geri dnmtr. Ancak eitli eksiklikler sebebi ile bu verilerden 346s elenmitir. Eksik veriler elendikten sonra kalan 2239 alan ve yneticinin grleri nihai analizlere esas tekil etmitir.

2.3 DEMOGRAFK ZELLKLER

Aratrmada ankete katlanlarn yaklak te ikisini erkekler, te birini ise kadnlar oluturmutur. Ankete katlanlar iinde erkeklerin oran %71,9, kadnlarn oran ise %28,1 olarak tespit edilmitir. ekil 5te katlmclarn cinsiyetlerine gre dalmlar verilmektedir.
ekil:5 Katlmclarn Cinsiyete Gre Dalm

124

Medeni durumlar dikkate alndnda aratrmaya katlanlarn byk ounluunun evli olduu grlmektedir. Tam rakam vermek gerekirse ankete katlanlarn %70i evli, %30u ise bekar olduunu ifade etmitir. ekil 6da ise katlmclarn medeni durumlarna gre oranlar verilmektedir.
ekil:6 Katlmclarn Medeni Durumu

Katlmclarn eitim seviyesine bakldnda genel olarak eitim seviyesi yksek bir katlmc profili olduu grlmektedir. Katlmclarn yaklak te ikisi niversite mezunudur. Buna gre aratrma kapsamna alnanlarn yaklak yars (%50,6) lisans mezunu iken, yaklak bete biri (%20,5) yksek lisans mezunu, %4 ise doktora mezunudur. Meslek yksek okulu mezunlarnn oran yaklak %10, lise ve altnda eitim alanlarn oran ise yaklak %15tir. ekil 7de bu durum oransal olarak gsterilmektedir.
ekil:7 Katlmclarn Eitim Durumu

125

Aratrmaya katlanlarn iteki pozisyonlara gre dalmnda ise en yksek oran alanlar, en dn ise mteebbisler oluturmaktadr. Nitekim katlmclarn yarya yakn bir ksmn (%47,2) alanlar oluturmu, %27,2sini orta dzey, %18,4n st dzey yneticiler meydana getirmitir. Mteebbislerin, firma sahibi veya ortaklarnn oran ise %7,2dir. ekil 8de ise almaya katlanlarn iteki pozisyonlar yine oransal olarak sunulmaktadr.
ekil:8 Katlmclarn teki Pozisyon

2.4 FAKTR ANALZ

Faktr analizi varsaylan faktrlerin doruluunu test etmek ve hangi deikenlerin hangi faktrlerde toplanmas gerektiini tespit etmek iin kullanlmaktadr. Yaplan faktr analizinde toplam 46 deiken drt faktrde toplanmtr. lekte kullandmz iki deiken faktr analizinde elenmitir. Bu faktrler srasyla yneticiler iin mesleki yetkinlikler (faktr 1), alanlar iin mesleki yetkinlikler (faktr 2), yneticiler iin ahlaki yetkinlikler (faktr 3) ve alanlar iin ahlaki yetkinlikler (faktr 4)dir. Daha sonra bu faktrlerle ilgili gvenilirlik testi yaplm ve tm faktrlerin gvenilir olduu tespit edilmitir. Faktrlere ilikin Cronbach Alpha Deerleri sras ile birinci faktr iin 0,97 ikinci faktr iin 0,96 nc faktr iin 0,95 ve drdnc faktr iin 0,93 olarak llmtr. Deiken says ok olduundan

126

faktr ykleri ayr ayr tablolara blnerek gsterilmitir. Faktr analizinin tamam ise ekte yer almaktadr. Faktr Analizinde ilk ortaya kan faktr yneticiler iin mesleki yetkinliklerdir. Burada toplam 12 deiken vardr ve sralar deimekle birlikte lekte kullanlan tm deikenler ngrld zere tek bir faktr altnda toplanmtr (Tablo 2).
Tablo:2 Birinci Faktr Dalm

Faktr 1: Yneticiler in Mesleki Yetkinlikler Temel yneticilik kabiliyeti Hzl ve doru karar verme alanlar motive etme kabiliyetinin yksek olmas Empati kurabilme yetenei Kendilerini gelitirme istek ve kabiliyeti Planlama ve organizasyon kabiliyetinin yksek olmas Gerekli liyakata sahip olma Liderlik vasfnn yksek olmas Vizyon sahibi olma Basiretli olma stiareye nem verme Kontrol ve denetleme kabiliyetinin yksek olmas 0,77 0,77 0,77 0,76 0,75 0,74 0,73 0,72 0,70 0,69 0,66 0,61

127

kinci faktr alanlar iin melseki yetkinliklerdir. Ankette alanlarn temel ahlaki yetkinlikleri kategorisinde yer alan zgven kavram faktr analizinde alanlarn mesleki yetkinlikleri altnda yer almtr. Gerekten de odak grup almalarnda zgvenin bir mesleki yetkinlik mi yoksa ahlaki yetkinlik mi olduu konusunda farkl grler ortaya konmu ancak neticede ahlaki yetkinlikler kategorisinde yer almasna karar verilmitir. Ancak faktr analizi sonularna gre zgven mesleki yetkinlikler kategorisinde yer almtr. alanlarn mesleki yetkinlikleri faktr zgvenle birlikte ankette n grlen 12 deikenin tamamn kapsamakta ve bylece toplamda 13 deikenden meydana gelmektedir. Tablo 3te ikinci faktr dalm yer almaktadr.
Tablo:3 kinci Faktr Dalm
Faktr 2: alanlar in Mesleki Yetkinlikler

Temel yneticilik kabiliyeti Hzl ve doru karar verme alanlar motive etme kabiliyeti Empati kurabilme yetenei Kendilerini gelitirme istek ve kabiliyeti Planlama ve organizasyon kabiliyeti Gerekli liyakata sahip olma Liderlik vasf Vizyon sahibi olma Basiretli olma stiareye nem verme Kontrol ve denetleme kabiliyeti

0,29 0,32 0,29 0,25 0,29 0,29 0,29 0,25 0,29 0,26 0,28 0,29

128

Faktr analizinde elde edilen nc faktr yneticiler iin ahlaki yetkinliklerdir. Bu faktrde lekte ngrlen 12 sorudan biri olan alanlara kar adil davranma elenmi ve geriye kalan 11 deiken bu faktr altnda yer almtr (Tablo 4).
Tablo: 4 nc Faktr Dalm
Faktr 3: Yneticiler in Ahlaki Yetkinlikler

nanl olma ahlakna sahip olma Gvenilir olma alkan olma lkeli davranma Drst olma ve drstle nem verme Sznde durma zgvenin yksek olmas stiareye nem verme ll davranma Sabrl olma

0,71 0,70 0,67 0,66 0,64 0,63 0,63 0,59 0,58 0,56 0,50

Faktr analizinde elde edilen drdnc ve son faktr ise alanlarn ahlaki yetkinlikleridir. Bu faktrde lekte yer alan iki deiken olan drstlk ve zgven elenmitir. Geriye kalan toplam 10 deiken alanlar iin ahlaki yetkinlikler faktrn meydana getirmitir. lgili faktrn faktr ykleri Tablo 5de yer almaktadr.

129

Tablo 5 Drdnc Faktr Dalm

Faktr 4: alanlar in Ahlaki Yetkinlikler

Gvenilir olma Sznde durma ahlakna sahip olma Sadk olma nanl olma Adil davranma alkan olma lkeli olma stiareye nem verme Saygl olma

0,73 0,72 0,69 0,68 0,66 0,60 0,59 0,59 0,57 0,56

2.5 MODEL
Aratrmada drt farkl model kullanlmtr. Bunlardan ilki alanlarn ve yneticilerin ahlaki ve mesleki yetkinlikleri ile kurumun ahlaki uygulamalar arasndaki ilikinin incelenmesine yneliktir. kincisi alanlarn ve yneticilerin mesleki ve ahlaki yetkinlikleri ile performans arasndaki ilikidir. nc ve drdnc modelde ise performans kurumsal ve bireysel olarak ikiye ayrlmakta ve alan ve yneticilerin ahlaki ve mesleki yetkinlikleri ile kurumsal ve bireysel performans arasndaki ilikiler ayr ayr ele alnmaktadr. Sz konusu modeller aada yer almaktadr.

2.6 REGRESYON ANALZ

Aratrmada drt farkl regresyon analizi yaplmtr. Bunlardan ilki erdemli insann yetkinlikleri ile kurumsal i ahlak arasndaki ilikinin incelenmesidir.

130

Bu analizde erdemli alan ve yneticinin mesleki ve ahlaki yetkinlikleri ile kurumsal i ahlak uygulamalar arasnda bir iliki olup olmad test edilmitir. kinci analiz, erdemli insann yetkinlikleri ile performans arasndaki ilikinin incelenmesine yneliktir. Erdemlilik ile performans ilikisi teden beri aratmaclarn ilgisini eken bir husus olmakla birlikte aralarnda olumlu bir iliki bulunduunu gsteren az sayda alma bulunmaktadr. Daha sonra performans ikiye blerek biraz daha detay bir analiz yaplmtr. lk olarak erdemli insann yetkinlikleri ile kurumsal performans ilikisi incelenmi, daha sonra da sz konusu yetkinlikler ile bireysel performans arasndaki iliki ele alnmtr.

2.6.1. Erdemli nsann Yetkinlikleri ile Kurumsal Ahlak likisi

Aratrmann ilk varsaym erdemli alan ve erdemli yneticinin ahlaki ve mesleki yetkinlikleri olarak ifade edilen drt faktr ile kurumsal i ahlak uygulamalar arasnda dorusal olumlu bir iliki olduudur. Sz konusu varsaymn doruluunu test etmek amacyla lineer (dorusal) bir model oluturularak tahmini en dk kareler (Ordinary least squares estimates) yntemiyle regresyon analizi yaplmtr. Aada yer alan modelde baml deiken (Y) kurumsal i ahlak, bamsz deikenler de srasyla yneticilerin mesleki yetkinlikleri (X1), alanlarn mesleki yetkinlikleri (X2), yneticilerin ahlaki yetkinlikleri (X3), ve alanlarn ahlaki yetkinlikleri (X4)dir. Modeldeki 1, 2, 3, ve 4 katsaylar X1, X2, X3 ve X4deki bir birimlik artnn Yyi ne kadar deitireceini gstermektedir. Ayrca oklu regresyon analizine (multiple regression anaysis) balamadan nce dorusal regresyonun tm varsaymlar (Lind, Marchal and Mason, 2001, 510-512) test edilmi ve bu varsaymlarda herhangi bir problem grlmemitir. Y = 0+ X11+ X22 + X33+ X44

131

Modelin anlamlln lmek iin yaplan Anova testinin hipotezleri u ekildedir: H0: 1 = 2 = 3 = 4 = 0 H1 : 1, 2, 3, veya 4den en az biri 0 Yaplan testin sonularna gre anlamllk seviyesi 0.05ten kk olduu iin model anlamldr. F-testinin sonular Tablo 6da grlmektedir.
Tablo 6 F- Testi Sonular

Model
(Regresyon)

Karelerin Toplam 783,068 758,382 1541,45

DF 4 1903 1907

Karenin Ortalamas

F Deeri

Anlamllk Oran (a)

195,767 0,399

491,236

0.000a

Residual Toplam

Bir sonraki aamada baml deikenin (Kurumsal Ahlak) ne oranda bamsz deikenler (yneticilerin mesleki yetkinlikleri, alanlarn mesleki yetkinlikleri, yneticilerin ahlaki yetkinlikleri ve alanlarn ahlaki yetkinlikleri) tarafndan aklandna baklmaldr. Buna gre modelde baml deikenin %50si (R2 = 0,507) bamsz deikenler tarafndan aklanmaktadr. Bu oran, alanlarn ve yneticilerin mesleki ve ahlaki yetkinliklerinin kurumsal i ahlak uygulamalar zerinde kayda deer bir etkisi olduunu gstermektedir. phesiz kurumsal i ahlakn etkileyen baka faktrlerin olmas zaten beklenen bir sonutur. Tablo 7de ise bu durumu gsteren tablo yer almaktadr.

132

Tablo:7 Model zeti

Model 1

R Deeri 0,71

Dzenlenmi

R2

Tahmini Standart Hata

Gvenilir F deiimi

0,508

0,507

0,631

0,00

Son olarak T-testi sonularna baklmaldr. T-testi sonular, Tablo 8de grlmektedir. Buna gre faktrlerin ile kurumsal i ahlak uygulamalar arasnda anlaml bir iliki grlrken biriyle ise anlaml bir iliki tespit edilememitir. Beta deerlerine bakldnda yneticilerin mesleki yetkinlikleri ile kurumsal i ahlak uygulamalar arasnda anlaml bir iliki tespit edilememi, dier faktr olan yneticilerin ahlaki yetkinlikleri, alanlarn mesleki ve ahlaki yetkinlikleri ile kurumsal i ahlak uygulamalar arasnda ise dorusal olumlu bir iliki tespit edilmitir. Bu u anlama gelmektedir; kurumsal i ahlak uygulamalarn gelitirmek iin ncelikle alanlarn mesleki ve ahlaki yetkinlikleri ile yneticilerin ahlaki yetkinliklerinin gelitirilmesi gerekmektedir. Dier yandan kurumsal i ahlak uygulamalarn en byk oranda etkileyen faktr 0,35 katsays ile alanlarn ahlaki yetkinlikleri olmutur. Bunu yneticilerin ahlaki yetkinlikleri (0,27) izlemektedir. alanlarn mesleki yetkinlikleri ile kurumsal i ahlak uygulamalar arasndaki iliki de olumlu olmakla birlikte etkisi dier faktrlere gre daha dk dzeyde (0,1) kalmaktadr. Anlamllk oran 0,05ten yksek olan yneticilerin mesleki yetkinlikleri (0,12) ile kurumsal ahlak arasnda daha nce de sylendii gibi anlaml bir iliki bulunamamtr. Tablo 8de katsaylar iin T-testi sonular yer almaktadr.

133

Tablo:8 Katsaylar in T-testi Sonular Model

Standart Olmayan t Deeri t Deeri Anlamllk Oran

Katsaylar

B 1 (Sabit) Yneticimeslek alanmeslek Yneticiahlak alanahlak 0,953 0,044 0,105 0,248 0,362

Std. Hata 0,071 0,028 0,032 0,031 0,032

Beta 13,42 0,05 0,102 0,273 0,35 1,559 3,322 8,111 11,429 0 0,119 0,001 0 0

Ba Baml Deiken: Kurumsal Ahlak

2.6.2 Erdemli nsann Yetkinlikleri ile Performans likisi

Aratrmann ikinci varsaym bahsi geen drt faktr ile performans arasnda dorusal ve olumlu bir iliki olduudur. Sz konusu varsaymn doruluunu test etmek amacyla yine lineer (dorusal) bir model oluturularak tahmini en dk kareler (ordinary least squares estimates) yntemiyle regresyon analizi yaplmtr. Aada yer alan modelde bu kez baml deiken (Y) performanstr. Bamsz deikenler ise ilk modelle ayndr. Buna gre bamsz deikenler srasyla yneticilerin mesleki yetkinlikleri (X1), alanlarn mesleki yetkinlikleri (X2), yneticilerin ahlaki yetkinlikleri (X3), ve alanlarn ahlaki yetkinlikleri (X4)dir. Modeldeki 1, 2, 3, ve 4 katsaylar X1, X2, X3 ve X4deki bir birimlik artnn Yyi ne kadar

134

deitireceini gstermektedir. Ayrca oklu regresyon analizine (multiple regression anaysis) balamadan nce dorusal regresyonun tm varsaymlar (Lind, Marchal and Mason, 2001, 510-512) test edilmi ve bu varsaymlarda herhangi bir problem grlmemitir. Y = 0+ X11+ X22 + X33+ X44 Modelin anlamlln lmek iin yaplan Anova testinin hipotezleri u ekildedir: H0: 1 = 2 = 3 = 4 = 0 H1 : 1, 2, 3, veya 4den en az biri 0 Yaplan testin sonularna gre anlamllk seviyesi 0.05ten kk olduu iin model anlamldr. Anova testinin sonular Tablo 10da grlmektedir.
Tablo:9 Anova (F) Testi Sonular Model
Karelerin Toplam DF Karenin Ortalamas F Deeri Anlamllk Oran (a)

(Regresyon) Residual Toplam

1016,329 694,337 1710,665

4 1892 1896

254,082 0,367

692,349

0.000a

Bir sonraki aamada baml deikenin ne oranda bamsz deikenler tarafndan aklandna baklmaldr. Baml deikenin yaklak %60 (0,593) bamsz deikenler tarafndan aklanmaktadr. Bu da toplam performansn yaklak %60nn alanlarn ve yneticilerin mesleki ve ahlaki yetkinlikleri ile aklandn ortaya koymaktadr. phesiz toplam performans etkileyen

135

dier hususlar bu almann kapsam dndadr. Ancak %60lk bir oran kanaatimizce toplam performansn aklanmas asndan olduka nemlidir. Tablo 10da bu durum verilmektedir.
Tablo:10 Model zeti Model
R Deeri R
2

Dzenlenmi

Tahmini Standart Hata

Gvenilir F deiimi

1,00

0,71

0,594

0,593

0,606

0,00

Son olarak T-testi sonularna baklmaldr. T-testi sonular Tablo 11de grlmektedir. Bu sonulara gre tm faktrler ile toplam performans arasnda anlaml, doru orantl ve olumlu bir iliki tespit edilmitir. Bu sonu aratrmann temel varsaymlarndan birinin veriye dayal biimde ispatlanmas anlamna gelmektedir. alanlarn ve yneticilerin mesleki ve ahlaki yetkinlikleri ile performans arasnda doru ynl bir iliki sz konusudur. Bu sonular i hayatnda erdemli insan modeli ile ilgili yaklamlarn yalnzca manevi bir anlam tamadn ayn zamanda performans da olumlu ynde etkilediini ortaya koymaktadr. Aratrmann literatr taramas ksmnda bahsedildii gibi i ahlak ile performans arasndaki iliki konusunda daha nce yaplan almalarda farkl sonular elde edilmitir. Bu iki kavram arasnda olumlu iliki olduunu ortaya koyan ampirik almalar olduu gibi aralarnda anlaml bir iliki tespit edemeyen almalar da olmutur. Her ne kadar aratrmaclarn byk blm i ahlak ile performans arasnda olumlu bir iliki olduuna inandn ifade etse de bu konuda veriye dayal ispatlara ihtiya duyulmaktadr. stelik bu ispatn Trkiye leinde toplanan veriler nda gereklemesi kanaatimizce almann, konuyla ilgili bilimsel literatre en nemli katklarndan biri olacaktr.

136

Tablo:11 Katsaylar iin T-testi Sonular Model

Standart Olmayan t Deeri t Deeri Anlamllk Oran

Katsaylar

B 1 (Sabit) Yneticimeslek alanmeslek Yneticiahlak alanahlak 0,351 0,197 0,449 0,111 0,107

Std. Hata 0,068 0,027 0,03 0,029 0,03

Beta 5,132 0,214 0,414 0,115 0,098 7,337 14,812 3,773 3,513 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

Ba Baml Deiken: Toplam Performans te yandan beta katsaylarna bakldnda performans en ok etkileyen faktrn alanlarn mesleki yetkinlikleri olduu grlmektedir. Buna gre alanlarn mesleki yetkinliklerindeki bir birimlik art performans 0,41 birim arttrmaktadr. Performans en ok etkileyen ikinci faktr (0,214) yneticilerin mesleki yetkinlikleridir. Performans zerindeki etkisi bakmndan yneticilerin ahlaki yetkinlikleri nc srada (0,12), alanlarn ahlaki yetkinlikleri ise drdnc srada (0,01) etki yapmaktadr. alanlarn ahlaki yetkinlikerinin toplam performansa olan etkisinin anlaml ve olumlu ancak olduka dk kmas ise almann kanaatimizce beklenmedik sonularndan biridir.

137

2.6.3. Erdemli nsann Yetkinlikleri ile Kurumsal Performans likisi

Bir sonraki aamada toplam performans ikiye ayrarak incelemek istedik. Bu amala nce kurumsal daha sonra da bireysel performans baml deiken olarak alnmtr. Bylece aratrmann nc varsaym alan ve yneticilerin mesleki ve ahlaki yetkinlikleri ile kurumsal performans arasnda dorusal ve olumlu bir iliki olduudur. Sz konusu varsaymn doruluunu test etmek amacyla yine lineer (dorusal) bir model oluturularak tahmini en dk kareler (ordinary least squares estimates) yntemiyle regresyon analizi yaplmtr. Aada yer alan modelde bu kez baml deiken (Y) kurumsal performanstr. Bamsz deikenler ise yine ayndr. Daha nce belirtildii gibi bamsz deikenler srasyla yneticilerin mesleki yetkinlikleri (X1), alanlarn mesleki yetkinlikleri (X2), yneticilerin ahlaki yetkinlikleri (X3), ve alanlarn ahlaki yetkinlikleri (X4)dir. Modeldeki 1, 2, 3, ve 4 katsaylar X1, X2, X3 ve X4deki bir birimlik artnn Yyi ne kadar deitireceini gstermektedir. Ayrca oklu regresyon analizine (multiple regression anaysis) balamadan nce dorusal regresyonun tm varsaymlar (Lind, Marchal and Mason, 2001, 510-512) test edilmi ve bu varsaymlarda herhangi bir problem grlmemitir. Y = 0+ X11+ X22 + X33+ X44 Modelin anlamlln lmek iin yaplan Anova testinin hipotezleri u ekildedir: H0: 1 = 2 = 3 = 4 = 0 H1 : 1, 2, 3, veya 4den en az biri 0 Yaplan testin sonularna gre anlamllk seviyesi 0.05ten kk olduu iin model anlamldr. Anova testinin sonular Tablo 12 de grlmektedir.

138

Tablo:12 Anova (F) Testi Model

Karelerin Toplam DF Karenin Ortalamas F Deeri Anlamllk Oran (a)

(Regresyon) Residual Toplam

971,372 1079,012 2050,383

4 1917 1921

242,843 0,563

431,441

0,000(a)

Bir sonraki aamada modelde kullanlan deikenlerin (yneticilerin ve alanlarn mesleki ve ahlaki yetkinlikleri) ne oranda baml deikeni (kurumsal performans) aklad incelenecektir. Kullanlan deikenler baml deikenin ancak yarya yaknn aklamaktadr. Bu durum kurumsal performans asndan modelde yer almayan baka faktrlerin de nemli bir etki yaptn ortaya koymaktadr. Ancak modelin anlaml kmas sz konusu deikenler arasnda varsaylan bir ilikinin varlna dair nemli bir delil tekil etmektedir.
Tablo:13 Model zeti Model
R Deeri R
2

Dzenlenmi

Tahmini Standart Hata

Gvenilir F deiimi

1,00

0,688

0,474

0,473

0,75

0,00

Daha sonra T-testi sonularna baklmtr. Tablo 14de grld gibi alanlarn ahlaki yetkinlikleri hari dier deikenlerlerle kurumsal performans arasnda anlaml, dorusal bir iliki sz konusudur. Ancak alanlarn ahlaki yetkinlikleri ile kurumsal performans arasnda anlaml bir iliki tespit edile-

139

memitir. Beta katsaylar dikkate alndnda kurumsal performansn en ok etkileyen faktr 0,38 ile alanlarn mesleki yetkinlikleri olurken onu 0,19 ile yneticilerin mesleki yetkinlikleri ve 0,16 ile yneticilerin ahlaki yetkinlikleri takip etmektedir. alanlarn ahlaki yetkinlikleri ile kurumsal performans arasnda anlaml bir iliki tespit edilememesi ise kanaatimizce almann beklenmeyen sonularndan biri olmutur. Zira yaplan odak grup almalarnda ve konuyla ilgili uzmanlarla yaplan yzyze grmelerde alanlarn ahlaki yetkinliklerinin kurumsal performans olumlu ynde etkileyebilecei zerinde gr birliine varlmtr. Ancak saha almas sonular bu gr teyit etmemitir.
Tablo:14 Katsaylar in T-testi Sonular Model
Standart Olmayan t Deeri t Deeri Anlamllk Oran

Katsaylar

B 1 (Sabit) Yneticimeslek alanmeslek Yneticiahlak alanahlak 0,509 0,191 0,457 0,172 0,004

Std. Hata 0,084 0,033 0,037 0,036 0,038

Beta 6,027 0,192 0,387 0,164 0,004 5,808 12,247 4,75 0,12 0 0 0 0 0,905

Baml Deiken: Kurumsal Performans

140

2.6.4 Erdemli nsann Yetkinlikleri ile Bireysel Performans likisi

Regresyon analizlerinde son olarak alanlarn ve yneticilerin ahlaki ve mesleki yetkinlikleri ile bireysel performans arasndaki iliki incelenmektedir. Bu dorultuda varsaymmz sz konusu bamsz deikenlerle bireysel performans arasnda olumlu ve dorusal bir iliki olduudur. Ortaya koyduumuz varsaymn doruluunu test etmek amacyla daha nce de olduu gibi lineer (dorusal) bir model oluturularak tahmini en dk kareler (ordinary least squares estimates) yntemiyle regresyon analizi yaplmtr. Aada yer alan modelde bu kez baml deiken (Y) bireysel performanstr. Bamsz deikenler ise ilk modelle ayndr. Buna gre bamsz deikenler de srasyla yneticilerin mesleki yetkinlikleri (X1), alanlarn mesleki yetkinlikleri (X2), yneticilerin ahlaki yetkinlikleri (X3), ve alanlarn ahlaki yetkinlikleri (X4)dir. Modeldeki 1, 2, 3, ve 4 katsaylar X1, X2, X3 ve X4deki bir birimlik artnn Yyi ne kadar deitireceini gstermektedir. Ayrca oklu regresyon analizine (multiple regression anaysis) balamadan nce dorusal regresyonun tm varsaymlar (Lind, Marchal and Mason, 2001, 510-512) test edilmi ve bu varsaymlarda herhangi bir problem grlmemitir. Y = 0+ X11+ X22 + X33+ X44 Modelin anlamlln lmek iin yaplan Anova testinin hipotezleri u ekildedir: H0: 1 = 2 = 3 = 4 = 0 H1 : 1, 2, 3, veya 4den en az biri 0 Yaplan testin sonularna gre anlamllk seviyesi 0.05ten kk olduu iin model anlamldr. Anova testinin sonular Tablo 15 de grlmektedir.

141

Tablo:15 Anova (F) Testi Model

Karelerin Toplam DF Karenin Ortalamas F Deeri Anlamllk Oran (a)

(Regresyon) Residual Toplam

1095,973 730,999 1826,971

4 1917 1921

273,993 0,381

718,531

,000(a)

Bireysel performansn ne oranda ortaya koyduumuz deikenler tarafndan aklandna baktmzda (dzenlenmi R2=0,59) yaklak %60lk (Tablo 16) bir oran grlmektedir. Bu oran seilen bamsz deikenlerin bireysel performans nemli lde akladn gstermektedir.
Tablo:16 Model zeti Model
R Deeri R
2

Dzenlenmi

Tahmini Standart Hata

Gvenilir F deiimi

1,00

0,775

0,6

0,59

0,61

0,00

Daha sonra T-testi sonular incelenmitir. Tablo 17de da grld gibi yneticilerin mesleki, alanlarn mesleki ve ahlaki yetkinlikeri ile bireysel performans arasnda anlaml bir iliki tespit edilirken yneticilerin ahlaki yetkinlikleri ile bireysel performans arasnda anlaml bir iliki yoktur. (Yneticilerin ahlaki yetkinliklerinin anlamllk seviyesi 0,11 ile 0,05ten byk).

142

Tablo:17 Katsaylar in T-testi Sonular Model

Standart Olmayan t Deeri t Deeri Anlamllk Oran

Katsaylar

B 1 (Sabit) Yneticimeslek alanmeslek Yneticiahlak alanahlak 0,205 0,204 0,444 0,047 0,205

Std. Hata 0,069 0,027 0,031 0,03 0,031

Beta 2,946 0,216 0,399 0,048 0,182 7,493 14,464 1,593 6,621 0,00 0,00 0,00 0,11 0,00

B Baml Deiken: Bireysel Performans Beta katsaylar incelendiinde hangi faktrlerin bireysel performans zerinde en yksek etkisinin olduu grlmektedir. Buna gre alanlarn mesleki yetkinlikleri (beta katsays 0,399 ile) bireysel performans zerinde en yksek etkiye sahipken, ikinci srada yneticilerin mesleki yetkinlikleri (beta katsays 0,216) gelmektedir. Yneticilerin ahlaki yetkinlikleri ile bireysel performans arasndaki iliki anlaml ve doru ynl olsa bile (0,048 ile) olduka dk seviyededir.

143

2.7 SORULARIN YZDE DAILIMLARI (FREKANS ANALZ)

Frekans analizi ankette sorulan sorulara verilen cevaplarn yzde dalmlarnn incelenmesidir. Sz konusu analizlerde faktr analizi sonular deil sorularn lekte yer alan sralamas ve gruplandrlmas esas alnmtr.

2.7.1 Kurumsal Ahlak

Frekans analizinde ilk olarak kurumsal i ahlak uygulamalar ele alnmtr. Kurumsal i ahlak uygulamalar ile ilgili sorulara verilen cevaplarn ortalamalarna bakldnda yksek bir memnuniyet gze arpmaktadr. Ankete katlanlarn %74 kurumsal i ahlak uygulamalar ile ilgili olumlu cevap verirken, %14 kararsz kalm, %12si ise olumsuz cevap vermitir (ekil 9).
ekil:9 Kurumsal Ahlak Uygulamalar Ortalama Deerler

Kurumsal i ahlak ile ilgili sorular topluca deerlendirdiimizde (ekil 10) en yksek oranda olumlu cevap %80 ile ahlaki deerlerin alma hayatnn vazgeilmez bir paras olarak grlp grlmedii ile ilgili soruya verilmitir. Buna ok yakn olarak ikinci en yksek oranda olumlu cevap %79 ile ahlaki ilkelerden daha fazla kar uruna taviz verilmeyecei, nc olarak da %78 ile birlikte i yaplan paydalarn ahlaki ilkeleri konusunda hassasiyet

144

gsterildii sorusuna verilmitir. Buna mukabil en dk oranda olumlu cevap alan soru %55 ile alanlar arasnda ayrmclk yaplp yaplmadnda dair sorudur. Bu sorunun ardndan en dk oranda olumlu cevap alan soru ise %59 ile alanlarn haklar konusunda yeterli hassasiyetin gsterilip gsterilmedii sorusu olmutur.
ekil:10 Kurumsal Ahlak Anket Cevaplar zeti

145

Sorular tek tek incelemek gerekirse, ilk olarak mteriye mal veya hizmet satmak amacyla yanltc bilgiler verilip verilmedii sorulmutur. Yaplan odak grup almalar ve mlakatlarda bu konuda ciddi endieler dile getirilmitir. Ancak anket sonular olduka iyimser bir tablo ortaya koymaktadr. Buna gre ankete katlanlarn %55i mtreilere kesinlikle yanltc bilgiler verilmediini belirtmi, %21i de sanrm evet cevabn iaretlemitir. %9 orannda katlmc kararsz kalrken %10u kesinlikle hayr, %5i de sanrm hayr seeneini iaretleyerek mterilere mal ve hizmet satmak amac ile yanltc bilgiler verilebildiini ifade etmitir. Bir dier soru mteriye abartl (yerine getirlemeyecek) sz ve taahhtler verilip verilmedii ile ilgilidir. Taahhte bulunup yerine getirememek, abartl szler vermek i hayatnda erdemli bir insann uzak durmas gereken davranlar arasnda olduu gibi kurumsal imaj asndan da son derece byk nem tamaktadr. Aratrmaya katlanlarn %46s kesinlikle abartl sz ve taahhtlerde bulunmadn ifade ederken, bu konudaki olumlu dnse de dier grup kadar kesin kanaat sahibi olmayanlarn oran %30dur. Katlmclarn %10u ekimser gr bildirmi, %14 ise olumsuz gr bildirmitir. Dier bir soru rnlerin eksik ve hatal ynlerinin mterilerden gizlenmesi ile ilgilidir. Bu mesele de hem kurumun imaj hem de i ahlak asndan ok nemli grlmektedir. Zira gnmzde kurulular iin mteri sadakatini elde etmek temel bir strateji olarak grlmekte ve giderek artan kresel rekabetle baa kabilmenin nemli aralarndan biri olarak deerlendirilmektedir. Bu bakmdan rnlerin eksik, kusur ve hatalar mterilerden gizlendiinde ksa vadede bir kazan elde edilse de mterilerin gvenini kaybetme gibi uzun vadede telafisi ok g bir takm sorunlarn yaanmas kuvvetle muhtemeldir. Bu soruya verilen cevaplar incelendiinde katlmclarn yaklak %73 rnlerin eksik ve hatal ynlerinin mterilerden gizlenmediini belirtirken %13 kararsz kalm, %14 ise bu konuda olumsuz gr bildirerek rnlerin eksik ve hatal ynlerinin mterilerden gizlendiini ifade etmitir.

146

Rvet ve iltimas da kurulularn i ahlak asndan ban ok artan konular arasndadr. Aratrmaya katlanlarn %56s gerekesi ne olursa olsun kimseye rvet verilmez ve iltimas yaplmaz ifadesine kesinlikle katldklarn belirtmi, %21i ise sanrm evet kkn tercih etmitir. %10 kadar ekimser gr bildirenleri de bir kenara brakrsak bu soruya sanrm hayr veya kesinlikle hayr diyenlerin oran yalnzca %13 olmas olduka sevindiricidir. Zira rvet ve iltimas konusundaki karnesi ok da parlak olmayan bir lke olarak grlen lkemizde bu konuda en azndan seilen hedef kitle asndan olumlu bir tablonun ortaya kmas gelecek adna bizi mitlendirmektedir. (Tablo 18).
Tablo:18 Kurumsal Ahlak Anket Sonular Detaylar
Kesinlikle hayr (%) Kesinlikle evet (%) Sanrm hayr (%) Sanrm evet (%)

Soru 1 Soru 2

Bence bu kuruluta mteriye mal veya hizmet satmak amacyla yanltc bilgiler verilmemektedir. Bence bu kuruluta mteriye abartl (yerine getirlemeyecek) sz ve taahhtler verilmemektedir. Bence bu kuruluta rnlerin eksik ve hatal ynleri mterilerden gizlenmemektedir. Bence bu kuruluta ne gerekesi olursa olsun kimseye rvet verilmez ve iltimas yaplmaz. Bence bu kuruluta alanlar arasnda ayrmclk yaplmaz. Bence bu kuruluta mterilerin haklar konusunda hassas davranlr.

10

Belki (%)

Kurumsal Ahlak

21

55

7 7 7 11 5

7 7 6 12 6

10 13 10 23 14

30 30 21 27 31

46 43 56 28 43

Soru 3 Soru 4 Soru 5 Soru 6

147

Tablo:18 Kurumsal Ahlak Anket Sonular Detaylar

Kesinlikle hayr (%) Kesinlikle evet (%) Sanrm hayr (%) Sanrm evet (%)

Soru 7 Soru 8

Bence bu kuruluta alanlarn haklar konusunda yeterli hassasiyet vardr. Bence bu kuruluta daha fazla kar elde etmek amacyla ahlaki ilkelerden taviz verilmez. Bence bu kuruluta ahlaki deerler alma hayatnn vazgeilmez bir parasdr. Bence bu kuruluta birlikte i yaptmz paydalarn (ortak, tedariki, mteri, vs.) ahlaki ilkeler konusundaki hassasiyetine nem verilir

10

11

Belki (%)

Kurumsal Ahlak

20

29

30

5 4 3

5 5 5

10 12 14

24 26 31

55 54 47

Soru 9

Soru 10

Ayrmclk ise ele alnan konulardan bir dieridir. Bilindii zere ayrmclk sosyal, psikolojik ve kltrel arkaplan olan, derin ve ok boyutlu bir meseledir. alanlarn memnuniyeti ve performans ile birlikte kurulularn performansn da etkiledii dnlen ayrmclkla mcadele, alma hayatnn kalitesini ykseltmek iin aba sarfeden ulusal ve uluslararas kurulularn son zamanlarda zerinde en ok duruduklar konularn banda gelmektedir. Aratrmaya katlan alanlar arasnda ayrmclk yaplmadn iddia edenlerin oran %55tir. Ankete katlanlarn %23 bu soruya ekimser cevap verirken, alanlar arasnda ayrmclk yapldn dnenlerin oran ise %23tr. Bu cevaplar malesef ayrmclk konusunda olumsuz saylabilecek bir tablo ortaya koymaktadr. Zira yaklak her drt kiiden biri ayrmclk yapldn ifade etmektedir.

148

Mteri haklar konusundaki hassasiyetin ise yksek olmas, aratrmann sevindirici sonularndan biridir. Aratrmaya katlanlarn %43 kendi kuruluunda mterilerin haklar konusunda kesinlikle hassas davranldn ifade ederken, %31i de kesin ifadesi kullanmadan bu soruya olumlu cevap vermitir. Bir dier ifade ile ankete katlanlarn yaklak drtte bu soruya olumlu cevap verirken %14 kararsz kalm, %11i ise olumsuz cevap vermitir. Ancak alanlarn haklar konusundaki tablo, maalesef mteri haklarna kyasla daha olumsuzdur. Halbuki, i ahlaknn en nemli boyutlarndan biri de haklara riayet etmedir. Bu anlamda irket ynetimleri asndan alanlarn, alanlar asndan da irketin haklar konusunda azami hassasiyet gsterilmesi gerekmektedir. Aratrmaya katlanlarn %59u alanlarn haklarna hassasiyet gsterildiini savunurken, bu konuda kararsz kalanlarn oran %20, olumsuz gr bildirenlerin oran ise %21dir. Bardan dolu tarafndan baklrsa aratrmaya katlanlarn bete nn olumlu geri bildirim yapt sylenebilir. Bardan bo tarafnda ise aratrmaya katlanlarn bete ikisinin bu soruya olumlu gr bildirmedii ifade edilebilir. Ele alnan bir dier konu daha fazla kar elde etmek amacyla ahlaki ilkelerden taviz verilip verilmediidir. Ankete katlanlarn %55i ahlaki ilkelerden taviz verilmedii ifadesine kesinlikle evet derken, %24 sanrm evet seeneini tercih etmitir. Bu soruya belki cevabn verenlerin oran %10 olurken, sanrm hayr veya kesinlikle hayr diyerek ahlaki ilkelerden taviz verildiini ifade edenlerin oran ise toplam %10u gememektedir. Dier yandan aratrmaya katlanlarn byk bir ounluu (%80) ahlaki deerlerin alma hayatnn vazgeilmez bir paras olduunu ifade etmesi de aratrmann umut verici sonularndan birisidir. Zira anket ncesinde yaplan mlakatlar ve odak grup almalarnda i hayatnda ahlaki deerlerin erozyona urad ynnde bir endie pek ok uzman ve aratrmac tarafndan dile getirilmi ve bu konuda ciddi endie duyanlar grlmtr. Bu sonu, alanlarn (aratrma kapsamndaki alanlarn) en azndan dnce temelinde ahlaki ilkelere nem verdiklerini ortaya koymaktadr. Kararszlar bir kenara braklrsa bu soruya olumsuz cevap verenlerin oran %10un altndadr.

149

Bu blmde ankete katlanlara yneltilen son soru paydalarn (tedariki, ortak, mteri) ahlaki hassasiyetlerine nem verilip verilmediidir. Yaplan odak grup almalarnda i hayatnda ahlaki standartlar ykseltmek iin tek bana bir yneticinin veya alann abalarnn yeterli olmad ifade edilmitir. Seilecek ortaklarn, tedarikilerin hatta mterilerin de ayn deer ve ilkelere bal olmas durumunda ahlaki ilkeleri hayata geirmek ok daha kolay olabilmekte, aksi durumda bu konularda atma yaanmas veya ahlaki ilkelerden taviz verilmesi sz konusu olabilmektedir. Ankete katlanlarn byk ounluu (%78) paydalarn ahlaki konulardaki hassasiyetlerini dikkate aldklarn ifade etmesi olduka sevindiricidir. Zira gzel ahlak insandan insana, kurumdan kuruma sirayet eder (yaylr). Siz i hayatnda erdemli davranr ve birlikte i yaptnz ortanzdan, tedarikinizden, mterinizden de bunu beklerseniz zamanla onlar da kendilerine daha fazla eki dzen vermek durumunda hissedeceklerdir. ktisattaki her talep kendi arzn meydana getirir ilkesi burada da caridir. Erdemli insanlar evrelerinden de erdemli davranmalarn talep etmelidirler ki bu davranlar tm i hayatna yaylsn.

2.7.2 alanlarn Temel Ahlaki Yetkinlikleri

kinci olarak alanlarn temel ahlaki yetkinlikleri incelenecektir. Bu gruptaki sorulara verilen cevaplarn ortalama deerleri ekil 11de yer almaktadr. Grld gibi aratrmaya katlanlarn nemli bir ounluu kendi kurulularndaki alanlarn temel ahlaki yetkinlikleri hakknda olumlu bir kanaate sahiptir. Nitekim, ankete katlanlarn %76s alanlarn temel ahlaki yetkinliklerini yeterli bulurken %16s ekimser kalm, %8i ise bu konuda olumsuz kanaat bildirmitir.

150

ekil:11 alanlarn Temel Ahlaki Yetkinlikleri Ortalama Deerler

alanlarn temel ahlaki yetkinlikleri ile ilgili sorular toplu bir ekilde deerlendirildiinde en olumu gr bildirilen hususlarn alanlarn saygl (%82) ve gvenilir olmasdr (%82). Drstlk (%81) ve i ahlakna sahip olma (%80) konularnda da alanlar hakknda yksek oranda olumlu gr bildirildii grlmektedir. alanlar hakknda en dk oranda olumlu gr bildirilen ahlaki yetkinlikler ise istiareye nem verme (%68), zgveni yksek olma (%69) ve adil olmadr (%69).

151

ekil.12 alanlarn Temel Ahlaki Yetkinlikleri Anket Cevaplar zeti (%)

Cevaplarn ayrntl biimde incelenmesine geirilirse ilk olarak alanlarn drstl sorulmutur. Bilindii zere drstlk i hayatnda erdemli insann en temel zelliklerinden biri olarak deerlendirildii gibi pek ok gzel ahlak vasfn da bnyesinde bulunduran bir haslettir. Aratrmaya katlanlarn %44 kendi kurulularnda alanlarn drstln kesinlikle evet seenei ile ifade ederken sanrm evet kkn tercih ederek alanlarn drst olduunu dnenlerin oran %37dir. Katlmclarn %14 belki seeneini iaretlerken sanrm hayr veya kesinlikle hayr seeneklerini iaretleyenlerin toplam sadece %6dr. Bu durum alanlarn genel olarak drst insanlar olarak nitelendirildii eklinde yorumlanabilir. Drstlk konusunda

152

ortaya kan bu olumlu tablo, i hayatnda erdemli insann temel vasflar asndan da byk nem tamaktadr. alanlarn temel ahlaki yetkinlikleri ile ilgili olarak katlmclara sorulan ikinci soru alkanlkla ilgilidir. Katlmclarn %76s alanlarn alkan olduunu dnrken %17si bu konuda kararsz kalmtr. Katlmclarn %7si ise bu soruya olumsuz cevap vermitir. Bu soruyla ilgili olumlu cevap oran olduka yksek olmakla birlikte ilk soruya nispetle biraz daha dktr. Ancak bu d olumsuz cevap saysnn artmasndan ziyade ekimser cevap saysnn artmasndan kaynaklanmaktadr. Bu durumda aratrma kapsamndaki kurulular asndan alanlarn alkanl ile ilgili bir phe duyulmasna gerek yoktur. Aratrmada ele alnan dier bir kriter alanlarn i ahlakna sahip olup olmamasdr. Aratrmaya katlanlarn byk ounluunun (%80) alanlarn i ahlakna sahip olduunu ifade etmesi olduka sevindiricidir. Bu soruya olumsuz cevap verenlerin oran yalnzca %6 olurken %13 kadar da ekimser gr ifade edilmitir. Gvenilirlik de drstlkle yakn anlama sahip olan bir kavramdr. Genel olarak bireyin evresi tarafndan emin bir kii olarak tannmas ve gven telkin etmesi anlamna gelen gvenilirlik, i hayatnda erdemli insan olmann nemli kriterlerinden biri olarak grlmektedir. Yaplan anket almasnda bu kuruluta alanlar gvenilirdir ifadesine kesinlikle evet diyenlerin oran %45, sanrm evet diyenlerin oran da %37 olarak tespit edilmiir. %12 belki seeneini iaretlerken bu soruya olumsuz cevap verenlerin oran %6dr. Drstlkle yakndan alakal bir dier husus da sznde durmadr. Ankete katlanlarn %78 gibi nemli bir ounluu, alanlarn sznde durduunu ifade ederken %16s ekimser gr bildirmitir. Kalan %6lk kesim ise alanlarn sznde durmadn ifade etmitir.

153

Tablo:19 alanlarn Temel Ahlaki Yetkinlikleri Anket Sonular Detaylar

Kesinlikle hayr (%)

Soru 1 Soru 2 Soru 3 Soru 4 Soru 5 Soru 6 Soru 7 Soru 8 Soru 9 Soru 10 Soru 11 Soru 12

Bence bu kuruluta alanlar drsttr. Bence bu kuruluta alanlar alkandr. Bence bu kuruluta alanlar i ahlakna sahiptir. Bence bu kuruluta alanlar gvenilirdir. Bence bu kuruluta alanlar sznnde durur. Bence bu kuruluta alanlar sadktr. Bence bu kuruluta alanlar saygldr. Bence bu kuruluta alanlar adil davranrlar. Bence bu kuruluta alanlar istiareye nem verirler. Bence bu kuruluta alanlar inanldr. Bence bu kuruluta alanlar ilkelidir. Bence bu kuruluta alanlarn zgveni yksektir.

Belki (%)

alanlarn Temel Ahlaki Yetkinlikleri

14

37

3 3 3 3 3 3 5 6 3 4 5

4 3 3 3 5 3 6 7 4 4 5

17 13 12 16 18 12 20 20 13 20 21

39 38 37 38 33 35 35 32 33 36 34

154

Kesinlikle evet (%)

Sanrm hayr (%)

Sanrm evet (%)

44

37 42 45 40 41 47 34 36 47 36 35

nsann mesleini ve iini benimsemesi, alt kuruma ve iverenine ballk duygusuna sahip olmas anlamna gelen sadakat, alanlardan beklenen dier bir fazilettir. Aratrmada grne bavurulanlarn %74 alanlarn sadk olduunu dnrken %18i ekimser gr bildirmi, %8i ise alanlarn sadk olduuna inanmadn ifade etmitir. Saygl olma meselesi zellikle Trk rf ve adetlerinde nemli yeri olan hususlardan biridir. Elde edilen sonular alanlarn byk oranda saygl olduu ynnde bir kanaat oluturmaktadr. Nitekim aratrmaya katlanlarn %82si alanlarn saygl olduunu ifade ederken bu konuda olumsuz gr bildirenlerin oran %6dr. Adaletin i hayatnda ne kadar nemli olduu daha nce ayrntl biimde anlatlmtr. Aratrma sonular alanlarn adil davranmalar konusundaki memnuniyet orannn dier yetkinlikler kyaslandnda daha dk olduunu ortaya koymaktadr. Geri aratrmaya katlanlarn yaklak te ikisi (%69) alanlarn adil davrandna inandn ifade etmesi kmsenecek bir oran deildir. Ancak dier yetkinliklerde neredeyse %80lere varan memnuniyet orannn %69a dmesi mukayeseli olarak alanlarn adil olduklarna duyulan inancn daha zayf olduunu gstermektedir. te yandan aratrmaya katlanlarn bete biri bu soruda (%20) ekimser kalm, %11i ise alanlarn adil davranmadn ifade etmitir. stiareye nem verme ise bu blmde olumlu grlerin mukayeseli olarak en dk olduu konudur. Katlmclarn %68i alanlarn istiareye nem verdiini ifade etmitir. Bu oran aslnda olduka yksek saylabilecek bir oran olmakla birlikte dier sorulara verilen cevaplarda daha yksek oranda olumlu cevaplar verilmesi istiare ile ilgili olumlu cevap orann nispi olarak dk gstermektedir. Bu soruda kararsz kalanlarn oran %20 olurken, olumsuz cevap verenlerin oran %12dir. Katlmclarn %79u alanlarn inanl olduunu belirtmitir. alanlarn inanl olmalar hem ahlaki deerlerin korunmas hem de ilerine daha iyi

155

motive olmalar bakmndan nemlidir. Zira erdemli olmak ncelikle insann kendi i dnyasnda balayan bir yolculuun tutum ve davranlara yansm eklidir. Bu sebeple alanlarn inanl olmalar i hayatnda ahlaki standartlarn gelitirilmesi adna olumlu bir durum olarak deerlendirilmektedir. Bu soruda ekimser kalanlarn oran %13, olumsuz cevap verenlerin oran ise %7 olarak tespit edilmitir. lkeli olmak da i hayatnda erdemli bir insan olmak iin gerekli zelliklerden biridir. Aratrmada grne bavurulanlarn %72si alanlarn ilkeli olduklarn ifade etmitir. Katlmclarn %20si belki kkn tercih ederken alanlarn ilkeli olmadn dnenlerin oran %8dir. alanlarn zgven sahibi olmalar da nispi olarak olumlu cevap orannn dk olduu kriterlerden biri olarak karmza kmtr. Kiinin kendini tanmas, eksiklerini bilmesi, yeterliliklerinin farknda olmas ve kendisi ile bark olmas eklinde tanmlanabilecek zgven de i hayatnda erdemli bir insanda mutlaka bulunmas gereken zelliklerden biri olarak deerlendirilebilir. Aratrmaya katlanlarn %69u alanlarn zgvenli olduunu ifade ederken, ekimserlerin oran %21, bunun tam aksini dnenlerin oran ise %10dur.

2.7.3 alanlarn Mesleki Yetkinlikleri

alanlarn mesleki yetkinlikleri ile ilgili sorularn ortalama deerlerine bakldnda ahlaki yetkinliklerine kyasla olumlu cevap yzdesinin dt grlmektedir. Nitekim yukarda belirtildii gibi alanlarn ahlaki yetkinliklerinde ankete katlanlarn %76s olumlu cevap verirken mesleki yetkinliklerde bu oran %70 olarak tespit edilmitir. Mesleki yetkinlikler soru grubuna verilen cevaplarda kararsz oran %20, olumsuz cevap verenlerin oran ise %10 olarak gereklemitir.

156

ekil:13 alanlarn Mesleki Yetkinlikleri Ortalama Deerler

alanlarn mesleki yetkinlikleri ile ilgili sorulara verilen cevaplar incelediimizde en yksek oranda olumlu cevabn alanlarn ilerini doru biimde yapmasyla ilgili soruya verildii grlmektedir. Ankete katlanlarn %78i alanlarn ilerini en doru biimde yapmaya altn ifade etmitir. Bu soruyu takiben en yksek oranda olumlu cevap alan dier sorular srasyla %74,2 ile alanlarn yksek bir sorumluluk bilincine sahip olmas, %74,1 ile ilerini benimsemesi ve mesleki bilgilerinin yeterli olmas ile ilgili sorulardr. Dier yandan bu grupta en dk olumlu gr bildirilen soru ise alanlarn yenilikilikleri ile ilgili soru olmutur. Ankete katlanlarn %63,2si alanlarn yeni fikirler retme ve hayata geirme konusunda istekli ve kabiliyetli olduunu ifade etmitir. Nispeten dk oranda olumlu gr ifade edilen dier sorular ise srasyla %65,1 ile iletiim bilgisinin yeterli dzeyde olmas ve %66,5 ile takm almas benimseyip benimsemedikleri ile ilgili sorular olmutur (ekil 14).

157

ekil:14 alanlarn Mesleki Yetkinlikleri Anket Cevaplar zeti

alanlarn mesleki yetkinlikleri ile ilgili ilk soru mesleki bilgilerinin yeterli olup olmad ile ilgilidir. Aratrmaya katlanlarn 32si bu soruya kesinlikle evet cevabn verirken, %41,3 de sanrm evet cevabn tercih etmitir. Bylelikle katlmclarn yaklak %73 alanlarn mesleki bilgisini yeterli bulmaktadr. Ankete katlanlarn %17,6s belki cevabn verirken %5,2si sanrm hayr, %3,8i ise kesinlikle hayr seeneini tercih etmitir. Bu sonulara bakldnda alanlarn mesleki bilgisi konusunda ok ciddi bir sorun olmad ifade edilebilir.

158

alanlarn liyakati konusunda ise mesleki bilgiye yakn cevaplar verilmekle birlikte ekimser gr bildirenlerin orannn biraz daha yksek, olumlu gr bildirenlerin orannn ise biraz daha dk olduu grlmektedir. Nitekim aratrmaya katlanlarn %70,9u alanlarn liyatak sahibi olduunu dnrken, %20,3 kararsz kalm, yaklak %9u ise bu soruya olumsuz gr bildirmitir. Aratrmaya katlanlarn nemli bir blm alanlarn ilerini benimsediini dnmektedir. Ankete katlanlarn yaklak %74 bu soruya olumlu cevap vermitir. Olumsuz cevap oran ilk soru ile hemen ayn (%9) olurken kararsz kalanlarn oran ise yaklak %17dir. Benzer biimde aratrmaya katlanlarn %74 alanlarn sorumluluk bilincine sahip olduunu ifade etmitir. Katlmclarn yaklak %18i alanlarn sorumluluk bilincine sahip olup olmadklar konusunda ak bir kanaate sahip deilken, alanlarn sorumluluk bilincine sahip olmadklarn dnenlerin oran yaklak %8dir. Dier bir soru alanlarn kendilerini gelitirme konusunda istekli ve kabiliyetli olup olmamalar ile ilgilidir. Aratrmaya katlanlarn yaklak %70i bu konuda olumlu gre sahipken yaklak %20si kararsz kalm, %10u ise alanlarn kendilerini gelitirme konusunda yeterince istekli ve kabiliyetli olmadn ifade etmitir. alanlarn ilerini doru biimde yapmaya almas da nemli bir mesleki yetkinliktir. Aratrma sonularna gre alanlarn mesleki yetkinlikleri arasnda en gl olan budur. Zira aratrmaya katlanlarn yaklak %78i alanlarn ilerini doru biimde yapmaya altn ifade ederken, yaklak %8i bu soruya olumsuz cevap vermitir. Kararszlarn oran ise yaklak %13tr. Problem zme kabiliyeti de alanlardan aranan nemli bir mesleki yetkinliktir. Gnmzde alanlarn karlatklar problemleri zme konusunda sorumluluk

159

almas, insiyatif kullanmas, problemin zm iin gerekiyorsa alternatif yollar aramas, bahanelere deil zme odaklanmas, problemlerin yerinde zlmesine yardmc olmakta ve bylece gnmz organizasyonlarndan beklenen esnek, evik ve sratli bir organizasyon olmasna yardmc olmaktadr. Aratrmaya katlanlar iinde alanlarn problem zme kabiliyetinin yksek olduunu dnenlerin oran yaklak %70dir. Buna mukabil alanlarn problem zme kabiliyetinin yksek olduunu dnmeyenlerin oran ise yaklak %10dur.
Tablo:20 alanlarn Mesleki Yetkinlikleri Anket Cevaplar Detaylar
Kesinlikle hayr (%)

Soru 1 Soru 2

Bence bu kuruluta alanlarn mesleki bilgisi yeterlidir. Bence bu kuruluta alanlar liyakat sahibidir. Bence bu kuruluta alanlar ilerini benimsemektedir. Bence bu kuruluta alanlarn sorumluluk bilinci yksektir. Bence bu kuruluta alanlar kendilerini gelitirme konusunda istekli ve kabiliyetlidir. Bence bu kuruluta alanlar ilerini en doru biimde yapmaya alrlar.

3,8 3,4 3,9 3,3 4,0 3,1

5,2 5,4 5,2 4,8 6,3 4,7

17,6 20,3 16,7 17,6 20,0 14,3

Belki (%)

alanlarn Mesleki Yetkinlikleri

41,3 39,9 38,8 36,0 35,8 39,3

32,0 30,9 35,3 38,2 33,9 38,7

Soru 3 Soru 4

Soru 5

Soru 6

160

Kesinlikle evet (%)

Sanrm hayr (%)

Sanrm evet (%)

Kesinlikle hayr (%)

Soru 7 Soru 8

Bence bu kuruluta alanlarn problem zme kabiliyetleri yksektir. Bence bu kuruluta alanlar takm almasn benimsemitir. Bence bu kuruluta alanlarn ilerini dzgn ve hzl (zamannda) yapmaktadr. becerisi yeterlidir.

3,9 4,6 4,2 4,2 4,9 3,8

5,7 7,4 6,0 7,9 8,3 5,5

21,1 21,4 21,2 22,8 23,7 18,1

Belki (%)

alanlarn Mesleki Yetkinlikleri

37,3 34,2 38,0 34,5 35,0 37,9

32,1 32,3 30,6 30,7 28,2 34,7

Soru 9

Soru 10 Bence bu kuruluta alanlarn iletiim

Bence bu kuruluta alanlar yeni konusunda istekli ve kabiliyetlidir.

Soru 11 fikirler retme ve hayata geirme

Soru 12 Bence bu kuruluta alanlar kurum

kltrne uyum salamtr.

Bireyin kendisini takmn bir paras olarak grmesi, yani takmn dier yeleriyle ortak bir ama iin birlikte alabilme istei ve kabiliyeti de gnmzde alanlardan beklenen nemli bir mesleki yetkinliktir. Aratrma sonular takm almas ile ilgili baz soru iaretleri ortaya koymaktadr. Zira aratrmaya katlanlarn %67si alanlarn takm almasn benimsediini ifade ederken %21i bu konuda kararsz kalm, %12si ise alanlarn takm almasna yeterince yatkn olmadn ifade etmitir. Yaplan odak grup almalarnda da Trk i hayatnda gerek alanlarn gerek yneticilerin bireysel almay tercih ettii, takm almasna uyum salamakta baz sorunlar

Kesinlikle evet (%)

Sanrm hayr (%)

Sanrm evet (%)

161

yaad vurgulanmtr. Ayrca odak grup almalarna katlan uzmanlarn nemli bir blm Trkiyedeki alanlarn duygusal ynlerinin ar bastn belirtmi, zellikle KOBlerde takm almasnn gelitirilmesi iin resmi srelerden ziyade sosyal ve enformel srelerin daha etkili olduunu ifade etmilerdir. Bu sebeple ii-iveren arasnda ve alanlarn kendi aralarnda scak ilikiler gelitirilmesinin, paylalan deerler oluturmann, arkadalk ilikileri ve yardmlama duygusunun glendirilmesinin, etkili iletiim ve kiiselletirilmi ilginin nemine dikkat ekilmitir. te yandan katlmclarn yaklak %69 alanlarn ilerini dzgn ve hzl biimde yaptn dnmektedir. Ankete cevap verenlerin yaklak %21i bu soruya ekimser gr bildirirken olumsuz dnenlerin oran ise yaklak %10dur. Bir nceki soruda takm almasna yatknlk ile ilgili pheler olduu ifade edilmitir. letiim becerileri ile ilgili soruda da takm almasna benzer cevaplarn gelmesi, ifade edilen phede hakllk pay olduunu glendirmektedir. Aratrmaya katlanlarn yaklak %65i, alanlarn iletiim becerisini yeterli bulurken %23 kararsz kalm, %12si ise alanlarn iletiim becerisini yeterli bulmamtr. Bilindii gibi iletiim becerisi takm almasnn ayrlmaz bir bileenidir. Bu sebeple iletiim becerisi asndan sorun yaayan alanlarn takm almasna yeterince yatkn olmalar zaten dnlemez. Anketin bu blmndeki en dk kesinlikle evet cevab, alanlarn yeni fikirler retme konusunda istekli ve kabiliyetli olup olmad ile ilgili soruya verilmitir. Ankete katlanlarn yaklak %28i, bu soruya kesinlikle evet derken, %35i sanrm evet cevabn tercih etmitir. Buna mukabil kesinlikle hayr ve sanrm hayr seeneinin en yksek oranda iaretlendii soru da bu soru olmutur. Nitekim bu soruda ankete katlnalarn yaklak %5i kesinlikle hayr, %8i ise sanrm hayr cevabn tercih etmitir. Bu durum kanaatimizce, alanlarn yeni fikir retme konusundaki eksiklii kadar bu konuda yeterince tevik edilmemeleri ile de yakndan alakaldr.

162

alanlarn mesleki yetkinlikleri ile ilgili son soru kurum kltrne uyumla ilgilidir. Bu soruya ankete katlanlarn yaklak %73 olumlu cevap verirken %18i belki seeneini iaretlemi, %9u ise olumsuz gr bildirmitir.

2.7.4 Yneticilerin Ahlaki Yetkinlikleri

Yneticilerin temel ahlaki yetkinliklerine bakldnda genel olarak olduka mspet bir tablonun ortaya kt sylenebilir. Ancak alanlarn temel ahlaki yetkinlikleri ile karlatrldnda olumlu gr orannn biraz daha dk olduu grlr. Aradaki fark kk de olsa alanlar lehinedir. ekil 15de de grld gibi, ortalama deerler esas alndnda aratrmaya katlanlarn yaklak %70i, yneticilerin temel ahlaki yetkinlikleri ile ilgili olumlu gr bildirmitir. alanlarda bu orann %76 olduu dnlrse yneticilerde bu oran yaklak %6lk bir d gstermitir. Kararsz grlere bakldnda yaklak %18lik bir oran grlmektedir. Bu oran alanlardaki kararsz grlerin oranna olduka yakndr. Ancak olumsuz grlerde yneticilerin ahlaki yetkinliklerinde alanlara oranla az da olsa bir ykselme grlmektedir. alanlarda yaklak %8 olan olumsuz gr oran yneticilerde yaklak %12ye ykselmitir.
ekil:15 Yneticilerin Ahlaki Yetkinlikleri Ortalama Deerleri

163

Yneticilerin temel ahlaki yetkinlikleri ile ilgili sorulara topluca baktmzda en yksek olumlu gr bildirilen kriter inanl olmaktr. Aratrmaya katlanlarn yaklak %77si, yneticilerin inanl olduunu ifade etmitir. Olumlu grlerde ikinci sray %75 ile yneticilerin z-gven sahibi olmas, nc sray ise %73 ile drst olmalar almtr. Buna mukabil bu grupta en dk olumlu gr bildirilen kriter ise yaklak %62 ile yneticilerin alanlara kar adil olmasdr. Yneticilerin istiareye nem vermeleri (%67), sabrl olmalar (%68), ilkeli davranmalar (68,1) ve sznde durmalar da (%69) %70in altnda olumlu gr bildirilen kriterler arasndadr (ekil 16).
ekil:16 Yneticilerin Ahlaki Yetkinlikleri Anket Cevaplar zeti

164

Yneticilerin temel ahlaki yetkinlikleri ile ilgili sorularn ayrntl analizine geildiinde ilk olarak sorulan kriter drstlktr. Aratrmaya katlanlarn byk blm yneticilerin drst olduunu ve drstle nem verdiini dnmektedir. Nitekim ankete katlanlarn yaklak %73 yneticilerin drst olduunu ifade ederken %15i ekimser gr bildirmi, %12si ise yneticilerin drst olduunu dnmediklerini belirtmitir. Bu grupta katlmclara yneltilen ikinci soru yneticilerin alanlara kar adil davranp davranmadklar ile ilgilidir. Malesef bu soruda elde edilen sonular, yneticilerin adil davranmas ile ilgili baz soru iaretlerini de beraberinde getirmektedir. En azndan katlmclarn algs bakmndan bir sorun grlmektedir. Zira aratrmaya katlanlarn %62si yneticilerin alanlarna kar adil davrandn ifade ederken, %20si kararsz kalm, %18i ise yneticilerin adil davranmadn belirtmitir. Aratrmaya katlanlarn yaklak %73, yneticilerin i ahlakna sahip olduunu dnmektedir. Bu konuda ekimser gr bildirenlerin oran yaklak %16, olumsuz gr bildirenlerin oran ise yaklak %12dir. Drstl tamamlayan bir kavram olarak deerlendirilen gvenilirlik sorusu ile ilgili cevaplar da genel olarak olumludur. Aratrmaya katlanlarn yaklak %71i yneticilerin gvenilir olduunu dnmektedir. Bu konuda kararsz kalanlarn oran yaklak %17, yneticilerin gvenilir olduunu dnmeyenlarn oran ise %12dir. Aratrma sonular yneticilerin istiareye nem vermeleri hususunda da baz soru iaretleri ortaya koymaktadr. Nitekim aratrmaya katlanlarn yaklak %36s bu soruya kesinlikle evet, %30u ise sanrm evet cevabn vermitir. Anketi cevaplayanlar iinde belki seeneini seenlerin oran %18, kesinlikle hayr ve sanrm hayr seeneklerini tercih edenlerin oran ise toplamda yaklak %15 olarak tespit edilmitir.

165

Aratrmann ilgi ekici sonularndan biri de yneticilerin sznde durup durmad sorusuyla ilgilidir. Bu soruya cevap verenlerin %69u yneticilerin sznde durduunu ifade ederken, %13 bu konuda olumsuz cevap vermitir. Halbuki sznde durma ile birbirini tamamlayan bir kavram olduu dnlen drstlk konusunda katlmclarn %73 olumlu cevap vermitir. Yneticilerin sznde durma konusunda %70 barajnn altnda kalmas beklenmedik sonulardan biri olarak deerlendirilebilir. Dier yandan aratrmaya katlanlarn yaklak %71i yneticilerin alkan olduunu dnmektedir. Katlmclarn yaklak %17si bu konuda ekimser gr bildirirken yaklak %12si de yneticilerin alkan olduuna inanmadn ifade etmitir. Yneticilerin ilkeli olup olmad sorusuna verilen cevaplara bakldnda kesinlikle evet cevab %36,2 ile alanlara kar adil davranma sorusundan sonra en dk oranda bu soruda verilmitir. Katlmclarn yaklak %68i yneticilerin ilkeli davrandn ifade ederken %12si bunun tam aksini dnmektedir. Yaklak %20lik bir katlmc ise bu soruda belki seeneini tercih etmitir. zgven sorusuna verilen cevaplar da ilgi ekicidir. Zira alanlarda hemen hemen en dk oranda olumlu cevap verilen z-gven konusunda yneticiler iin tam tersi dnlmektedir. Aratrmaya katlanlarn yaklak %75i yneticilerin zgveninin yksek olduunu ifade etmitir.

166

Tablo:21 Yneticilerin Ahlaki Yetkinlikleri Anket Cevaplar Detaylar

Kesinlikle hayr (%) Kesinlikle evet (%) Sanrm hayr (%)

Soru 1 Soru 2 Soru 3 Soru 4 Soru 5 Soru 6 Soru 7 Soru 8 Soru 9

Bence bu kuruluta yneticiler drsttr ve drstle nem verirler. Bence bu kuruluta yneticiler alanlarna kar adil davranrlar. Bence bu kuruluta yneticiler i ahlakna sahiptir. Bence bu kuruluta yneticiler gvenilirdir. Bence bu kuruluta yneticiler istiareye nem verirler. Bence bu kuruluta yneticiler sznde dururlar. Bence bu kuruluta yneticiler alkandr. Bence bu kuruluta yneticiler ilkeli davranrlar. Bence bu kuruluta yneticilerin zgveni yksektir.

5,5 8,3 4,9 3,3 5,6 5,8 5,2 5,3 4,2 5,6 4,4 5,6

6,0 9,8 6,5 4,8 6,8 7,5 6,9 6,3 5,5 6,6 4,4 5,4

15,2 20,0 15,9 17,6 16,6 18,2 17,1 20,3 15,3 20,1 14,4 18,3

Belki (%)

alanlarn Mesleki Yetkinlikleri

29,4 28,0 31,0 36,0 28,5 29,2 32,1 31,9 33,1 30,7 27,0 31,4

Sanrm evet (%)

43,9 33,9 41,7 38,2 42,5 39,3 38,7 36,2 41,9 37,1 49,8 39,3

Soru 10 Bence bu kuruluta yneticiler sabrldr. Soru 11

Bence bu kuruluta yneticiler inanldr.

Soru 12 Bence bu kuruluta yneticiler ll

davranr.

167

Yneticilerin sabrl olup olmad hakkndaki soruya cevap verenlerin yaklak %68i yneticilerin sabrl olduunu ifade etmitir. Katlmclarn yaklak %12si yneticilerin sabrl olmadn ifade ederken, bu konuda kesin bir kanaat belirtmeyenlerin oran ise yaklak %20dir. Dier yandan aratrmaya katlanlarn yaklak %77si yneticilerin inanl olduunu dnmektedir. nanl olma konusunda olumsuz cevap verenlerin oran ise yaklak %9dur. Bu soruda yaplan mlakatlar ve odak grup almalar neticelerini dikkate aldmzda yneticilerin inanl olmas ile ahlaki deerlere sahip olmas arasnda her zaman dorusal bir iliki bulunduunu ifade etmek mmkn deildir. Benzer biimde, inansz yneticilerin her zaman ahlaki adan dk bir profile sahip olduu da iddia edilemez. Ancak bu konudaki grme yaptmz uzman ve akademisyenlerin genel kanaati, inanl olmann nemli bir erdem olduu ve pek ok gzel ahlak davrann da destekledii ynndedir. Bu grupta katlmclara yneltilen son soru, yneticilerin ll davranp davranmadklar ile ilgilidir. Aratrmaya katlanlarn yaklak %71i, yneticilerin ll davrandn ifade ederken, %11i bu konuda olumsuz gr bildirmi, takribi %18i ise kararsz kalmtr.

2.7.5 Yneticilerin Mesleki Yetkinlikleri

Yneticilerin mesleki yetkinlikleri topluca ele alndnda ahlaki yetkinliklerine kyasla daha dk oranda olumlu cevap verildii dikkati ekmektedir. Nitekim aratrmaya katlanlarn yaklak %63, bu gruptaki sorulara olumlu cevap verirken, %21i kararsz kalm, %16s ise olumsuz cevap vermitir. Aratrmann ilgi ekici dier bir sonucu bu oranlarn alanlarn mesleki yekinliklerinden de dk olmasdr. Yukarda belirtildii gibi alanlarn mesleki yetkinliklerinde olumlu cevap oran yaklak %70ken bu oran yneticilerin mesleki yetkinliklerinde yaklak 7 puan d gstermektedir.

168

ekil:17 Yneticilerin Mesleki Yetkinlikleri Ortalama Deerleri

Yneticilerin mesleki yetkinlikleri ile ilgili sorulara bakldnda en yksek oranda olumlu cevap %68 ile yneticilerin basiretli olup olmad sorusuna verilmitir. Ancak en yksek oranda olumlu cevap alan bu kriterde dahi olumlu cevap orannn %70in altnda kalmas dikkat ekicidir. Bunu takiben en yksek oranda olumlu cevap verilen hususlar srasyla %66 ile yneticilerin vizyon sahibi olmas, istiareye nem vermesi ve %65 ile kendilerini gelitirme konusunda yeterince istekli ve kabiliyetli olulardr. Dier yandan yneticilerin mesleki yetkinlikleri ile ilgili sorular iinde en dk oranda olumlu cevap verilen soru %54 ile empati kurma kabiliyetidir. Bu soruyu %68 ile alanlar motive etme kabiliyeti, %61 ile liderlik vasflar ve %62 ile hzl ve doru karar verebilme sorular takip etmektedir.

169

ekil:18 Yneticilerin Mesleki Yetkinlikleri Anket Cevaplar zeti

Sorularn tek tek analizine geildiinde ankete katlanlara yneltilen ilk soru yneticilerin vizyonu ile ilgilidir. Ankete katlanlarn yaklak %66s yneticilerin vizyon sahibi olduunu dnmektedir. Yaklak %21i bu konuda ak bir kanaate sahip olmadklarn ifade ederken, %13 ise yneticilerin vizyon sahibi olmadn dnmektedir. Yneticilerin planlama ve organizasyon kabiliyeti konusundaki dnceler de genelde olumludur. Aratrmaya katlanlarn yaklak %64 yneticilerin planlama ve organizasyon kabiliyetini yeterli grmektedir. Yaklak %21lik

170

bir kesim bu konuda ekimser gr bildirirken %16s ise olumsuz gr bildirmitir. Hzl ve doru karar verebilme aratrmada ele alnan dier bir yneticilik yetkinlii olmutur. Aratrmaya katlanlarn yaklak %62si, yneticilerin hzl ve doru karar verebildiini ifade etmitir. Ancak bu soruda kararszlarn oran ilk iki soruya gre biraz daha yksektir. Ankete katlanlarn yaklak %24 kararszdr. Yneticilerin hzl ve doru karar verebildiine inanmayanlarn oran ise yaklak %14tr. Bu blmde ele alnan bir baka konu da yneticilerin temel yneticilik kabiliyetidir. Aratrmaya katlanlarn yaklak %65i bu soruya olumlu cevap verirken, kararszlarn oran %21, olumsuz dnenlerin oran da %15 olarak tespit edilmitir. Aratrma kapsamnda ele alnan yneticilik yetkinliklerinden biri de istiareye nem vermedir. Ankete katlanlarn yaklak %38i, yneticilerin istiareye nem verdii tanmlamasna kesinlikle evet cevabn vermitir. Yneticilerin mesleki yetkinlikleri ile ilgili sorular iinde en yksek oranda kesinlikle evet cevab bu soruda grlmtr. Ankete katlanlarn yaklak %28i sanrm evet cevabn tercih ederken, %18i belki demi, yaklak %16s ise sanrm hayr veya kesinlikle hayr cevaplarndan birini iaretlemitir. Yneticilerin liderlik vasflar ise u ana kadar sorulmu olan sorular iindeki en dk oranda olumlu cevap alan soru olmutur. Katlmclarn yaklak %61i bu soruya olumlu cevap verirken, %22 kararsz kalm, %17si ise olumsuz cevap vermitir. Yneticilerin alanlar motive etme kabiliyeti ise yneticilerin mesleki yetkinlikleri iinde en yksek oranda olumsuz gr bildirilen ikinci soru olmutur. Nitekim, ankete katlanlarn %21i yneticilerin alanlarn motive etme kabiliyetine sahip olmadn dnmektedir. Katlmclarn %21i kesin bir kanaat ifade etmezken, %58i ise yneticilerin alanlarn motive etme kabiliyetine sahip olduunu ifade etmitir.

171

Dier yandan ankete katlanlarn %63, yneticilerin kontrol ve denetleme kabiliyetine sahip olduunu dnmektedir. Buna mukabil katlmclarn %14 bu grn aksini dnmektedir. Yaklak %23lk bir kesim ise belki seeneini iaretleyerek bu konuda kesin bir gr bildirmekten kanmtr. Mteakip soru yneticilerin liyakati ile ilgilidir. Genel olarak yneticilerin bulunduklar pozisyonun gerktirdii liyakate sahip olup olmad sorulduunda ankete katlanlarn yaklak %65i olumlu cevap vermitir. Bu soruya olumsuz cevap verenlerin oran %14 iken, katlmclarn %21i ekimser kalmay tercih etmitir. Yneticilerin basiretli olup olmad ile ilgili soru ise bu blmde en yksek oranda olumlu cevap alan soru olmutur. Ankete katlanlarn yaklak %34 bu soruya kesinlikle evet, %33 de sanrm evet cevabn vermitir. Katlmclarn %13 sanrm hayr veya kesinlikle hayr cevabn kulland grlrken %20si de belki seeneini iaretlemitir. Yneticilerin empati, kendilerini alanlarn yerine koyarak dnebilme kabiliyeti ise ynetici yetkinlikleri iinde en dk oranda olumlu, en yksek oranda olumsuz cevap alan soru olmutur. Bir dier ifade ile aratrma sonularna gre yneticilerin en zayf mesleki yetkinlii empati kurmak olmutur. Sonular incelendiinde ankete katlanlarn yalnzca %54 yneticilerin empati kurarak kendilerini alanlarn yerine koyabildiini ifade ederken %23 bu hususta ekimser kalm, %23 de olumsuz gr bildirmitir. Yneticilerin mesleki yetkinlikleri ile ilgili blmdeki son soru, yneticilerin kendini gelitirme konusunda gerekli istek ve kabiliyete sahip olup olmaddr. Aratrmaya katlanlarn yaklak %65i bu soruya olumlu cevap vererek yneticilerin kendilerini gelitirme konusunda gerekli istek ve kabiliyete sahip olduklarn ifade etmilerdir. Katlmclarn yaklak %20si kararsz kalrken %15i ise bu soruya olumsuz cevap vermeyi tercih etmitir.

172

Tablo:22 Yneticilerin Mesleki Yetkinlikleri Anket Cevaplar Detaylar

Kesinlikle hayr (%) Kesinlikle evet (%) Sanrm hayr (%)

Soru 1

Bence bu kuruluta yneticiler vizyon sahibidir. planlama ve organizasyon kabiliyeti yksektir. Bence bu kuruluta yneticiler hzl ve doru karar verirler. yneticilik kabiliyetine sahiptir. Bence bu kuruluta yneticiler istiareye nem verirler. Bence bu kuruluta yneticilerin liderlik vasflar yksektir. Bence bu kuruluta yneticilerin alanlar motive etme kabiliyeti yksektir. ve denetleme kabiliyeti yksektir. Bence bu kuruluta yneticiler sahiptir.

5,8 6,6 5,8 6,6 6,4 7,8 10,6 6,3 6,6 6,6 11,9 6,9

7,2 9,1 8,2 8,3 9,2 9,5 10,7 7,8 7,1 6,4 11,3 7,9

20,8 20,6 24,0 20,6 18,4 21,8 21,1

Belki (%)

Yneticilerin Temel Mesleki Yetkinlikleri

32,1 31,3 31,0 30,1 28,3 30,2 28,6

Sanrm evet (%)

34,1 32,5 31,0 34,4 37,7 30,6 29,0 30,4 34,6 34,4 28,5 35,9

Soru 2 Bence bu kuruluta yneticilerin Soru 3

Soru 4 Bence bu kuruluta yneticiler temel Soru 5 Soru 6 Soru 7

Soru 8 Bence bu kuruluta yneticilerin kontrol Soru 9 bulunduu pozisyonun gerektii liyakate Soru 10 Bence bu kuruluta yneticiler basiretlidir. Soru 11 kurabilmektedir. (kendilerini alanlarn
yerine koyabilmektedir) Bence bu kuruluta yneticiler empati

22,6 32,8 21,3 30,4 19,5 33,1

23,1 25,2 20,4 28,9

Soru 12 gelitirme konusunda gerekli istek ve

kabiliyete sahiptir.

Bence bu kuruluta yneticiler kendini

173

2.8 NEM FL DURUM KARILATIRMASI

nem fiili durum karlatrmasnda, ilk aamada uzmanlarla yaplan odak grup ve anket almalarnda elde edilen kriterlerin nem dereceleri ile daha sonra anket almasnda elde edilen fiili durumun karlatrmas yaplacaktr. Kriterler drt ayr eyrekte deerlendirilecektir. Bunlar nem derecesi yksek ve fiili durumu yksek olanlar, nem derecesi yksek ancak fiili durumu dk olanlar, nem derecesi dk ancak fiili durumu yksek olanlar ve hem nem derecesi hem de fiili durumu dk olanlardr. Burada nem derecesi ve fiili durumu yksek olan kriterler bizim iin en deerli kriterlerdir. Bu kriterlere Anahtar Yetkinlikler denilecektir. ayet alanlarmz bu anahtar yetkinliklere sahip deilse mutlaka sahip olmal, sahip ise bu ynleri daha da gelitirilmeli ve desteklenmelidir. Bu kriterler ayn zamanda alanlarmzn gl ynlerini ortaya koymaktadr. nem derecesi yksek ancak fiili durumu dk olanlar ise acilen gelitirilmesi gereken kriterlerdir. Zira bunlar nemli grldkleri halde alanlarn yeterince sahip olmad kriterlerdir. nem derecesi dk ancak fiili durumu yksek kriterler muhafaza edilmesi gereken kriterlerdir. Bunlar her ne kadar dierleri kadar nemli grlmese de alanlarmzn fiilen bu kritelere sahip olduu dnlmektedir. irketler asndan bakldnda ise eer sizin alanlarnz bu kriterler asndan zayfsa rakiplerinize gre bir rekabet sorunu yaama ihtimaliniz vardr. Zira genel olarak alanlarn bu kriterlere yksek oranda sahip olduu grlmektedir. Son olarak hem nem derecesi hem de fiili durumu dk olan kriterler vardr. Bunlar ksa vadede ihmal edilebilir kriterlerdir. Ancak seilmi kriterlerin hepsinin zaten geni bir kriter havuzundan szlerek seildii dnlrse bunlardan bazlarnn tamamen nemsiz veya gereksiz olduu sonucunu karmak kesinlikle doru deildir. Yalnzca kaynaklarn daha etkili kullanm

174

asndan bir hareket plan oluturulacaksa, bu planda nem derecesi daha yksek olan kriterlerin gelitirilmesi ve korunmasna ncelik verilmeli, nem derecesi nispeten dk olan kriterler ise daha sonra ele alnmaldr.

2.8.1 alanlarn Temel Ahlaki Yetkinlikleri

alanlarn temel ahlaki yetkinlikleri asndan anahtar yetkinlikler srasyla drstlk, i ahlakna sahip olma, gvenilirlik ve sznde durma olarak tespit edilmitir (Tablo 23). Bu kriterler hem fiili durumu yksek hem de nem derecesi yksek yetkinlikler olarak grlmektedir. Bu bakmdan gerek irketler gerek bireyler asndan ilk ele alnmas gerekli olan kritelerin bunlar olduunu sylemek yanl olmayacaktr.
Tablo:23 alanlarn Temel Ahlaki Yetkinlikleri

175

Dier yandan alkanlk ise nem derecesi yksek olduu halde fiili durumu dk grnen bir temel ahlaki yetkinlik olarak tespit edilmitir. Bu sebeple, alanlar asndan gelitirilmesi gereken yetkinlikler arasnda nemli bir yer tutmas beklenebilir. alanlarn saygl ve inanl olmas nispeten nem derecesi dk ancak fiili durumu yksek yetkinliklerdir. Bu durum bu iki kriterin korunmas gerektiini ortaya koymaktadr. Son olarak istiareye nem verme ve adil olma konusunda hem fiili durumun hem de nem derecesinin dk olduu grlmtr.

2.8.2 alanlarn Mesleki Yetkinlikleri

alanlarn mesleki yetkinlikleri asndan anahtar yetkinlikler srasyla mesleki bilgi, iini benimseme ve sorumluluk bilinci olarak tespit edilmitir. Bu yetkinlikler hem nem derecesi hem de fiili durumu yksek olduundan gerek alanlar gerek irketler asndan en ok dikkat edilmesi gereken nitelikler olarak grlmektedir.
Tablo:24 alanlarn Mesleki Yetkinlikleri

176

Liyakat ve kendini gelitirme konusunda istekli olma ise nem derecesi yksek ancak fiili durumu nispeten dk olan yetkinlikler arasndadr. Bu bakmdan bu yetkinliklerin acilen gelitirilmesinde byk fayda vardr. Dier yandan kurum kltrne uyumlu olma ve iini en doru biimde yapma ise nem derecesi nispeten dk olmakla birlikte fiili durumu yksek olan yetkinlikler olarak grlmektedir. Bu durumda sz konusu yetkinliklerin korunmasna ynelik abalar n planda tutulmaldr. Nihayet, iini dzgn ve hzl yapma, iletiim becerisini, yksek olmas ve yeni fikirler retme konusunda istekli olma ise hem nem derecesi hem de fiili durum itibaryla dier yetkinliklere oranda daha az nemli grlmtr. zellikle iletiim becerisinin hem fiili durum hem de nem derecesi bakmndan dk dzeyde kmas kanaatimizce aratrmann artc sonularndan biridir.

2.8.3 Yneticilerin Temel Ahlaki Yetkinlikleri

Yneticilerin temel ahlaki yetkinlikleri ele alndnda anahtar yetkinliklerin banda drstlk gelmektedir. Drstlk nem durumu bakmndan dier yetkinliklerin tmnn nnde grlrken fiili durum itibaryla da yksek oranda olumlu gr almtr. Yneticiler asndan dier anahtar yetkinlikler ise i ahlakna sahip olmak ve alkanlktr. Yneticilerin temel ahlaki yetkinlikleri ierisinde nem derecesi yksek ancak fiili durum itibaryla dk grlen yetkinlikler ise alanlara kar adil olma ve sznde durmadr. Bu iki yetkinlik uzmanlar tarafndan olduka nemli grlmesine ramen anketimize katlanlar, yneticilerin bu iki konuda yeterli olmad grndedir. Bu bakmdan yneticilerimizin zellikle bu iki hususa nem vermeleri gerekmektedir. nem derecesi nispeten dk grlen ancak fiili durumu yksek olarak deerlendirilen yetkinlikler ise inanl olma, zgveni yksek olma ve ll davranmadr. Bu yetkinlikler iinde zellikle inanl olma hususunda uzman-

177

larn nem algs ile fiili durum arasnda, fiili durum lehine nemli bir fark tespit edilmitir. Bu yetkinlikler yneticilerimizin gl ynleri olarak deerlendirilebilir.
Tablo:25 Yneticilerin Temel Ahlaki Yetkinlikleri

Dier yandan sabrl olma ve ilkeli olma ise hem nem derecesi hem de fiili durum itibaryla dk seviyede grlmektedir. Sz konusu yetkinliklerin nemsiz olduu elbette sylenemez ancak ncelik sz konusu olursa ilk ele alnacak yetkinlikler arasnda olmas dnlmeyebilir.

2.8.4 Yneticilerin Mesleki Yetkinlikleri

Aratrma sonularna gre yneticilerin mesleki yetkinlikleri asndan anahtar yetkinliklerin banda vizyon sahibi olmak gelmektedir. Yneticilerin vizyon sahibi olmasnn gerei uzmanlar tarafndan nemle belirtildii gibi saha

178

almas sonular da bu gr teyit etmitir. Buna ilave olarak yneticiler asndan anahtar yetkinlik olarak nitelendirilebilecek dier yetkinklikler ise istiareye nem vermek, temel yneticilik becerileri ve karar verme becerisidir.
Tablo:26 Yneticilerin Mesleki Yetkinlikleri

Dier yandan liderlik ve motivasyon becerisi ise uzmanlar tarafndan nemli grld halde saha almas sonularna gre yneticilerimizin eksik olduu dnlen yetkinlikler arasnda yer almaktadr. Bu bakmdan yneticilerimizin ve ynetici adaylarmzn bu yetkinliklerini gelitirmeleri hususunda gayret gstermeleri byk nem tamaktadr. nem derecesi nispeten dk grlen ancak saha almas sonularnda fiilen gl grnen yetkinliklere baktmzda basiretli olma, pozisyonunun

179

gerektirdii liyakata sahip olma ve kendini gelitirme istek ve kabiliyetinde olmann bu grupta yer ald grlmektedir. Nihayet, empati kurmak olarak da ifade edebileceimiz kendisini alann yerine koyabilme becerisi hem nem hem de fiili durum itibariyle en geride kalan yetkinlik olmutur. Bu sonulara baktmzda yneticilerimizin geleneksel yneticilik fonksiyonlarnda daha iyi olduu grlrken liderlik ve motivasyon gibi modern ynetim anlayna uygun yetkinlikler asndan yeterli donanma sahip olmad grlmektedir. Bu bakmdan yneticilere ynelik bir eitim ve gelitirme faaliyeti dnldnde bu yetkinliklere zel bir nem verilmesinde byk fayda grlmektedir.

SONU
hayatnda erdemli insann zelliklerini inceleyen bu aratrmada ilk olarak alanlarn ve yneticilerin temel ahlaki ve mesleki yetkinlikleri tespit edilmeye allmtr. Uzmanlardan oluan bir odak grup zerinde yaplan anket almas ve gerekletirilen altaylar neticesinde her bir grup iin toplam 12 kriter ortaya karlmtr. Burada dikkati eken hususlarn banda drstlk ilkesinin hem yneticiler hem de alanlar asndan en nemli ahlaki yetkinlik olarak grlmesidir. alanlar asndan drstlkten sonra en nemli grlen ahlaki kriterler arasnda alkanlk, i ahlakna sahip olma ve gvenilirlik gelirken, yneticiler iin dier ikisi ayn olmakla birlikte alkanlk kriterinin yerini adil olma kriteri almtr. Ahlaki yetkinliklerde benzerlikler daha fazla olurken mesleki yetkinliklerde alanlar ve yneticiler arasnda farklar daha belirginlemektedir. Mesela alanlarda en nemli grlen mesleki yetkinlikler sras ile mesleki bilgi, liyakat ve iini benimseme olurken yneticiler iin en nemli kriterler vizyon sahibi olma, planlama ve organizasyon ve hzl ve doru karar verme olarak sralanmtr.

180

Bir sonraki aamada geni kapsaml bir saha almas yaplmtr. Anket sorular yaklak 5000 kiiye datlm, 2239 kiiden toplanan veriler aratrmaya dahil edilmitir. Regresyon analizlerinde drt farkl varsaym test edilmitir. Bunlardan ilki erdemli insann yetkinlikleri ile kurumsal i ahlak uygulamalar arasnda dorusal ve olumlu bir iliki olduu varsaymdr. Yaplan analizler neticesinde erdemli insann yetkinliklerinin kurumsal i ahlak uygulamalar zerinde olumlu bir etki yapt ortaya kmtr. Yetkinliklere baktmzda alanlarn mesleki ve ahlaki yetkinlikleri ve yneticilerin ahlaki yetkinlikleri ile kurumsal i ahlak uygulamalar arasnda anlaml bir iliki bulunurken, yneticilerin mesleki yetkinlikleri ile kurumsal i ahlak uygulamalar arasnda anlaml bir iliki tespit edilememitir. Aratrmann ikinci varsaym bahsi geen drt faktr ile performans arasnda dorusal ve olumlu bir iliki olduudur. ahlak ile performans arasndaki iliki teden beri aratrmaclarn ilgisini eken konular arasnda yer almaktadr. Bu konuda daha nce yaplan saha almalarndan farkl sonuler elde edilmitir. Erdemli davranlar ile performans arasnda genellikle olumlu bir iliki olduu kabul edilse de daha nce yaplan aratrmalar da az da olsa aksi ynde sonular da ortaya kmtr. Bu aratrmada bahsi geen drt faktrle (yneticiler ile alanlarn mesleki ve ahlaki yetkinlikleri) ile performans arasnda anlaml ve doru ynl bir iliki tespit edilmitir. Analiz sonularna gre performans en ok etkileyen faktr, alanlarn mesleki yetkinlikleri olurken, bunu srasyla yneticilerin mesleki yetkinlikleri, yneticilerin ahlaki yetkinlikleri ve alanlarn ahlaki yetkinlikleri takip etmitir. Aratrmann nc varsaym alanlarn ve yneticilerin mesleki ve ahlaki yetkinlikleri ile kurumsal performans arasnda dorusal (olumlu) bir iliki olduudur. Analiz sonularna gre yneticilerin mesleki, ahlaki yetkinlikleri ve alanlarn mesleki yetkinlikleri ile kurumsal performans arasnda anlaml ve olumlu bir iliki tespit edilirken, alanlarn ahlaki yetkinlikleri ile kurumsal performans arasnda anlaml bir iliki tespit edilememitir. phesiz bu sonular alanlarn ahlaki yetkinlikleri ile kurumsal performans arasnda kesinlikle bir iliki bulunmadn ortaya koymaz. Bizim arartrmamz

181

bu ilikiyi tespit edememitir. Bilindii gibi bir eyin varln ispat iin bir delil yeterli grlrken yokluu ispat ancak btn ihtimallerin rtlmesi ile mmkndr. Bu sebeple burada elde edilen neticeye bakarak bu ilikiyi kesinlikle inkar etmek doru deildir. Yaplacak farkl almalarla konunun daha netlik kazanmasna ihtiya vardr. Drdnc olarak alanlarn ve yneticilerin ahlaki ve mesleki yetkinlikleri ile bireysel performans arasndaki iliki incelenmitir. Burada da alanlarn mesleki, ahlaki yetkinlikleri ve yneticilerin mesleki yetkinlikleri ile bireysel performans arasnda olumlu bir iliki tespit edilirken yneticilerin ahlaki yetkinlikleri ile bireysel performans arasnda anlaml bir iliki tespit edilememitir. Elde edilen sonular topluca deerlendirecek olursak kanaatimizce aratmann en nemli sonularndan biri erdemli insann zellikleri ile ilgili gvenilir (uygulanabilir) bir model ortaya koymu olmasdr. Dier yandan erdemli insann zelliklerinin kurumsal ve bireysel performans olumlu ynde etkilediini veriye dayal biimde ortaya koymas da aratrmann sz konusu litaratre yapaca nemli bir katk olarak grlmektedir. Aratrmann bir sonraki aamasnda erdemli insann zellikleri ile ilgili anket sonularnn frekans deerleri incelenmitir. Burada ilk dikkat eken husus, alanlarn ahlaki ve mesleki yetkinliklerinin yneticilere oranla daha yksek kmasdr. Nitekim alanlarn temel ahlaki yetkinliklerini yeterli grenlerin oran %76 iken bu oran yneticilerde %70e gerilemektedir. Benzer biimde alanlarn mesleki yetkinliklerini yeterli bulanlarn oran %70 iken yneticilerde bu oran %63e dmtr. Sz konusu rakamlarda dikkat eken bir dier husus, ahlaki yetkinliklerin mesleki yetkinliklere oranla daha iyi durumda olmasdr. Frekans sonular hem alanlar hem de yneticiler asndan ahlaki ve mesleki yetkinliklerin ortalama deerlerinin yksek olduunu ortaya koymaktadr. phesiz bu alma algsal bir alma olduundan elde edilen

182

sonularn mutlak bir gerei ortaya koymaktan ziyade ankete katlanlarn alglarn yanstt unutulmamaldr. Ancak yine de katlmc saysnn ykseklii dikkate alndnda sonularn tutarl ve gereki olduu dnlebilir. Cevaplarn yzde dalmlarn ksaca zetlemek gerekirse, alanlarn ahlaki yetkinlikleri ierisinde en yksek oranda olumlu gr alan kriterler srasyla alanlarn saygl, gvenilir ve drst olmalar olurken yneticilerde bu kriterler inanl olmak, zgveni yksek olmak ve drstlk olarak tespit edilmitir. stiareye nem vermek ve z gveni yksek olmak alanlarda en dk oranda olumlu cevap alan kriterler olurken, yneticiler asndan zayf grnen kriterler alanlarna kar adil olmak ve istiareye nem vermek olmutur. Her iki grupta da istiareye nem vermenin dk kmas, Trkiyedeki alma kltr asndan olduka dndrcdr. Mesleki yetkinliklere bakldnda en gl grnen kriterler alanlar asndan ilerini en doru biimde yapmak, sorumluluk bilincine sahip olmak ve iini benimsemektir. Yneticiler asndan ise en yksek oranda baarl bulunan kriterler basiretli olmak ve vizyon sahibi olmaktr. alanlar asndan en dk oranda olumlu gr bildirilen mesleki yetkinlikler yenilikilik ve iletiim kabiliyetidir. Yneticiler iin ise en az lde yeterli grnen kriterler empati kurma ve motivasyon kabiliyeti olarak tespit edilmitir. Son aamada uzmanlarla yaplan alma sonucunda ortaya kan kriterlerin nem derecesi ile saha almasnda elde edilen fiili durum karlkl olarak apraz biimde analiz edilmitir. Bu analizlere gre hem nem hem de fiili durum anketlerinde en yksek oranda olumlu gr alan kriterlere anahtar yetkinlikler denilmitir. Bu yetkinliklerin hem nem dzeyi yksek hem de fiili durumu baarl olarak deerlendirildii iin, sz konusu yetkinlikler alanlar ve kurulular asndan ilk ele alnmas gereken yetkinliklerdir. alanlar asndan drstlk, i ahlakna sahip olma, gvenilirlik ve sznde durma anahtar ahlaki yetkinlikler olarak tespit edilirken, mesleki bilgi, iini benimseme ve sorumluluk bilinci anahtar mesleki yetkinlikler olarak

183

ortaya kmtr. Yneticiler asndan ise drstlk, i ahlakna sahip olma ve alkanlk anahtar ahlaki yetkinlikler olurken, vizyon sahibi olma, temel yneticilik becerileri ve karar verme anahtar mesleki yetkinlikler olarak deerlendirilmitir. alma boyunca gerek akademik evrelerin gerek i dnyasndaki ynetici ve alanlarn projeye kar gsterdikleri yakn ilgi, konunun nemi ve zamanlamas bakmndan kayda deer grlmektedir. Zira u anda Trkiye iktisadi, sosyal ve kltrel sahada bir srama dnemini idrak etmektedir. dnyas da sz konusu sramada adeta bir kaldra vazifesi grmektedir. Son 30 yl ierisinde meydana gelen gelimeler irketlerimizi sratle, kendi iine kapanm, ksr ve mahalli (lokal) bir anlaytan dnya ile entegre olmu, kresel piyasalarda rekabet eden, okuluslu bir anlaya doru yneltmektedir. Bu durum i hayatnda ahlaki deerlerin daha fazla gndeme gelmesine, ynetici ve alanlarn erdem konusunda daha ar bir imtihan vermesine yol amaktadr. almann en nemli tespitlerinden biri de bu alandaki ihtiyac ortaya koymasdr. Gerekten de i hayatnda erdemli bir alan ve ynetici olmak iin bu almada ortaya konulan kriterlerin neler olduu tahmin etmek o kadar da zor deildir. Buradaki esas zorluk bunlarn hayata geirilmesidir. Bu konuda hem i dnyasnn hem de akademik evrelerin daha duyarl davranmas gerektii grlmtr. Yaplan arpc tespitlerden biri de irkelerin eitim protfylerinde ahlaki deerlerin, ya son sralarda yer almas veya hi gndeme dahi gelmemesidir. Erdem ve gzel ahlak elbette aile terbiyesi ile balayan, eitim hayat ile ekillenen ve mesleki hayatta pekitirilen uzun soluklu bir eitim srecini gerektirmektedir. Meselenin sosyolojik ve pedagojik boyutlar phesiz bu almann kapsam dnda kalmakla birlikte zellikle akademik evrelerin ve i dnyasndaki aktrlerin sz konusu eitimlere daha fazla nem vermeleri gerektii rahatlkla ifade edilebilir. Erdemli olmak, yaplan ie deer katan ve o ii yalnzca kazanl deil ayn zamanda bereketli klan en nemli

184

unsurdur. vahi kapitalizm anlay veya ona bir tepki olarak ortaya kan sosyalist tecrbeler gstermektedir ki, uyguladnz sistemin ad ne olursa olsun insan unsurunu, zellikle de insann manevi tarafn ihmal etmenin bedeli ok ar olmaktadr. Erdemli insanlardan yoksun bir i dnyasnda insan insann kurdu olmakta, srtlanlar gemiti beer yrtclkta, disiz mi bir insan onu kardeleri yerdi szndeki gibi adeta canavarlar bile geride brakabilmektedir. Bu sebeple erdemli alan ve erdemli yneticilere sahip olmak iin herkes nce kendinden balayarak, tan altna elini sokmal ve zerine den vazifeyi eksiksiz bir biimde yerine getirmek iin gayret etmelidir. Erdem ve gzel ahlak konusunda bin yl akn bir tecrbeye ve derinlie sahip olan toplumumuzun bu sahada, insanla rnek olacak modeller ortaya koymas gerekmektedir. Bu beklenti oktan bulunduumuz snrlar am, Orta Doudan Afrikaya, Balkanlardan Uzak Douya kadar geni bir corafyada yaayan milletlerin ortak sesi ve umudu haline gelmitir. Esasen bir ka asrdr i hayatna yn veren, alan ve yneticilere rol model olan Bat Dnyasnda bile farkl araylar gndeme gelmekte ve slam dininin gzel ahlak konusunda ortaya koyduu yksek deerlerin i hayatna nasl yanstlaca hususunda almalar yaplmaktadr. Bu sebeple gerek kurulularmz, gerek akademik evrelerin i hayatn farkl bir perspektifle yeniden okumalar, kendi kltr kodlar ve ahlaki deerleri ile rglenen yepyeni yaklamlar gelitirmek iin aba sarf etmeleri byk nem tamaktadr. phesiz yerleik deerlerin deitirilmesi (paradigma deiimi) uzun soluklu ve sancl bir deiim sreci gerektirir. Bu sebeple kendi deerleri ile a kucaklamak isteyen i dnyasnn, sz konusu srete bir takm skntlar yaamas tabii karlanmaldr. Son yllarda, i dnyas da, toplumumuzun dier unsurlar gibi, adeta derin bir k uykusundan uyanmakta, kendisine den tarihi misyonunu idrak etmekte ve bunun gereklerini yava yava da olsa yerine getirmeye almaktadr. Kanaatimizce i dnyasnda erdemli insan almasn tm bu gelimeler nda deerlendirmek daha doru olacaktr.

185

Bu almann sz konusu araya kk de olsa bir katk yapacan mit eder, yaplacak yeni almalarla konunun daha da vuzuha kavuturulmasn temenni ederiz.

YNETC ZET
Bu almada esas itibariyle erdemli bir insann i hayatnda nasl davranmas ve hangi vasflara sahip olmas gerektii ele alnmaktadr. Aratrma sz konusu vasflar drt grupta toplamaktadr. Bunlar: yneticiler iin mesleki yetkinlikler, yneticiler iin ahlaki yetkinlikler, alanlar iin mesleki yetkinlikler ve alanlar iin ahlaki yetkinliklerdir. Aratrma sonularna gre n plana kan tespitler u ekilde sralanabilir: hayatnda erdemli insanlara duyulan ihtiya her geen gn daha fazla hissedilmektedir. zellikle hzla byyen ve kresel ekonomilerle entegre olan irketlerimizin ynetici ve alanlarnn ahlaki deerler konusunda daha hassas davranmas byk nem arz etmektedir. hayatnda bulunmann yegane gayesi para, hret ve mevki kazanmak olmamaldr. Kiinin alp, helal yoldan rzkn temin etmesi elbette nemlidir. Ancak bunu yaparken Yce Allahn koyduu snrlara riayet etmeli, Onun ipine smsk sarlarak, kendisi iin belirlenen istikametten amadan ilerlemeye gayret etmelidir. Erdemli insan, hayat paralara ayrp deerlendirmeyen, ticarette de ibadette de ayn duygu ve dnce ile hareket eden, inand deerleri i hayatnda yanstan, olduu gibi grnen, grnd gibi olan bir insan olmaya almaldr. hayatnda bulunan alan ve yneticilere yksek gayeler, ulvi hedefler gsterilmelidir. Bu erevede alan ve ynetici davranlar ahlaki deerlerle rglenmelidir. ahlak konusunda tarihi ve kltrel mktesebatmz olduka zengindir. Bu mktesebata dayanarak gncel meselelere yeni zmler

186

retilmelidir. hayatnda alan ve yneticilerimize rehber olacak l ve deerlerimiz, hzla gelien ve kreselleen i dnyasnn deien ihtiyalarna uygun olarak, gncel bir formatla yeniden sunulmaldr. hayatnda erdemli insann en nemli zellii mesleki yetkinliklerle birlikte ahlaki yetkinliklere de sahip olmasdr. Hem iini iyi bilen, mesleini en gzel biimde icra eden hem de ahlaki donanm yksek alan ve yneticilere ihtiya olduu vurgulanmaktadr. Drstlk hem yneticilerde hem alanlarda aranan en nemli ahlaki vasf olarak grlmektedir. hayatnda erdemli insan olabilmenin ilk adm drstlktr. alkan olmak, ahlakl i yapmak, mesleinde bilgi ve liyakat sahibi olmak, iine ve mesleine sahip kmak, saygl ve gvenilir olmak, drstlkten sonra erdemli alanlardan aranan en nemli vasflar arasndadr. Adil, ahlakl ve gvenilir olmak, istiareye nem vermek, vizyon sahibi olmak, planlama ve organizasyon kabiliyetine sahip olmak erdemli yneticilerden beklenen en nemli vasflar arasndadr. Aratrma sonular hem alanlarn hem de yneticilerin inanl olmasnn nemine vurgu yapmaktadr. Aratrma sonularna gre bir kurumun genel performans ile o kurumdaki alan ve yneticilerin yetkinlikleri arasnda (ahlaki ve mesleki) dorudan bir iliki tespit edilmitir. Bu sebeple insan unsuru ve zellikle de insann manevi yn ihmal edilerek i hayatnda srdrlebilir baarlar elde etmek mmkn olmad gibi, huzurlu bir toplum ina etmek de kabil deildir. Ahlaki yetkinlikler, hem kurumsal performans hem de alanlarn bireysel performansn olumlu ynde etkilemektedir. Bu sebeple i hayatnda ahlaki deerleri n plana alan, erdemli insan aray yalnzca duygusal bir beklentiye cevap verme adna deil, firmalarn ve onlarn paydalarnn daha baarl ve

187

huzurlu bir ortamda i yapmalar adna gerekli olan temel unsurlardan biri olarak grlmelidir. Yetkinkikler ele alnrken mutlak suretle ahlaki kriterler gz nne alnmaldr. Bir kurumun ahlaki uygulamalar asndan en belirleyici hususlardan biri o kurumdaki yneticilerin ahlaki yetkinlikleridir. Yneticilerinin ahlaki hassasiyeti yksek olmayan bir kurumdan ahlaki deerlere uygun iler beklemek olduka zordur. Kurumsal ve bireysel performans ile alanlarn mesleki yetkinlikleri arasnda dorudan ve gl bir iliki tespit edilmitir. Bu sebeple erdemli yneticiler, alanlarn mesleki eitimine nem vermeli ve onlarn mesleki ve ahlaki geliimi ile yakndan ilgilenmelidir. hayatnda erdemli insan olabilmek herkesin nce kendisinden balamas gereken bir hedef olmaldr. Bu konuda yaplmas gereken ok i, kat edilmesi gereken ok mesafe vardr. Bu sebeple konuyla ilgili herkese nemli sorumluluklar dmektedir. Bu alma i hayatnda erdemli insanla ilgili bir farkndalk oluturmay ve bu nemli konuya dikkat ekmeyi amalamaktadr. Yaplacak yeni almalarla konunun daha da derinletirilmesine ihtiya vardr. Bu alanda dorudan firmalara, onlarn alan ve yneticilerine ynelik eitim ve atlye almalar yaplmasnda fayda grlmektedir.

188

189

YARARLANILAN KAYNAKLAR
Afsaruddin Asma., Said Nursinin Risale-i Nur Klliyatnda Kuran Ahlak, Bedizzaman Gzyle Kreselleme ve Ahlak, Ed. Ian Markham, brahim zdemir, Etkileim, stanbul, 2006 Ahmed Mohamed., Cultural and Contextual Aspects in Business Ethics, Journal of Transnational Management Development, vol. 4, No. 1, 1998, 11-129 Ahmed PK and Machold S., The Quality and Ethics Connection: Toward Virtuous Organizations, Total Quality Management & Business Excellence, Vol. 15, No. 4, 2004, 527-545 Aka Grsoy, Ahilik Gelenei ve Gnmz Fethiye Esnaf, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Say 14, 2004, ss. 209-219 Akit Cevat, slamda Ticaret Prensipleri, Birun Yaynlar, stanbul, 2007 Ali Abbas and Gibs Manton., Foundation of business ethics in contemporary religious thought: the Ten Commandment perspective, International Journal of Social Economics, Vol. 25, No. 10, 1998, 15521564 Ali Abbas and Al-Owaihan Abdullah, Islamic work ethic: a critical review, Cross Cultural Management: An International Journal, Vol. 15 No. 1, 2008, 5-19 Al-Gazali Ebu Hamid., Yneticilere Altn tler, ter. Okur Hseyin, (2006), 5. Bask, Semerkant Yaynlar, stanbul Al-Khatip JA, Robertson CJ, Stanton A DAura and Vitell ST. Business ethics in the Arab Gulf States: A three-country study, International Business Review, Vol. 11, 2002, 97-111

190

Al-Shaikh Fuad N. The practical reality theory and business ethics in nonWestern context: Evidence from Jordan, Journal of Management Development, Vol. 22 No. 8, 2003, 679-693 Altnta Fsun nar. Bireysel Deerlerin rgtsel Adalet ve Sonular likisinde Ynlendirici Etkisi: Akademik Personel zerinde bir Analiz, letme Fakltesi Dergisi, Cilt 7, Say 2, 2006, 19-40 Amjad Moiz. Principles of Islamic Ethics, Pakistan, 2000 Armaan Servet. Ana Hatlaryla slam Ekonomisi, Tima, stanbul, 1991 Arslan Mahmut. ve Meslek Ahlak, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2005 Arslan Mahmut ve Berkman mit. Dnyada ve Trkiyede Etii ve Etik Ynetim, TSAD, stanbul, 2009 Arslan Mahmut ve Berkman mit. Dnyada ve Trkiyede Etii, TSAD, stanbul, 2009 Ate Hamza, Bae Emre ve en Mustafa Ltfi. Tapu Hizmetlerinde Etik Aratrmas, http://www.etik.gov.tr/BilgiBankasi/sunumlar.htm, 2009 Ate Hamza, Glolu Tuncay ve Es Muharrem. Gmrk Hizmetlerinde Etik Aratrmas, http://www.etik.gov.tr/BilgiBankasi/sunumlar.htm, 2009 Audi Robert. Objectivity Without Egoism: Toward Balance in Business Ethics, Academy of Management Learning & Education, Vol. 8, No. 2, 2009, 263274 Aydn Necati. Fazilet Sefahate Kar: Kresel Kyde Medeniyetlerin Mcadelesi, ed. Ian Markham, brahim zdemir, Bedizzamann Gzyle Kreselleme ve Ahlk, Etkileim, stanbul, 2006

191

Barutugil smet. Stratejik nsan Kaynaklar Ynetimi, stanbul: Kariyer Yaynclk, 2004 Beekun Rafik I, Stedham Yvonne, Yamamura Jeanne H and Barghouti Jamal A. Comparing business ethics in Russia and the US, The International Journal of Human Resource Management, Vol. 14, No. 8, 2003, 13331349 Berkman mit. Yolsuzlukla Mcadelede Yeni Strateji Aray: Devlet Merkezli Yaklamdan Toplum ve Payda Merkezli Stratejiye Yneli, Ahlak Dergisi, Cilt 3, Say 6, 2010, 81-94 Betzler Monika. Kants Ethics of Virtue, Walter de Gruyter, New York, 2008 Bilmen mer Nasuhi. Yksek slam Ahlk, Tima, stanbul, 2007 Bin Emrullah Ali and Hadimi Muhammed. Ethics of Islam, Third Edition, Hakikat Kitabevi, stanbul, 2001 Bonino J Miguez. Religious Resources for Business Ethics: A Protestant View, Latin American Business Review, Vol. 4, No. 4, 2004, 105-109 Bozkurt Nebi. Din ve Hayat, Say 10, 2010, 11-13 Brickley James, Smith Clifford W and Zimmerman Jerold. Business ethics and organizational architecture, Journal of Banking & Finance, Vol. 26, 2002, s. 1821-1835 Bucar Branko, Glas Miroslav and Disrich Robert. Ethics and entrepreneurs An international comparative study, Journal of Business Venturing, Vol. 18, 2003, 261-181 Burke, Ronald, Eddy Ng, The changing nature of work and organizations: Implications for human resource management, Human Resource Management Review, Vol. 16, 86-94

192

Callaghan Michael, Lee Tzong-Ru, Donmez Dilek, et. al. Implementation, communication and the benefits of corporate codes of ethics in Taiwan and Turkey, European Business Review, Vol. 21, No. 3, 2009 Cardy Robert L and Selvarajan T T. Competencies: Alternative frameworks for competitive advantage, Business Horizons, Vol. 49, 2006, 235-245 Cerrah brahim, evik Hasan Hseyin, Gksu Turgut ve Balcolu Ercan. Gvenlik Hizmetlerinde Etik Uygulamalar, http://www.etik.gov.tr/ BilgiBankasi/sunumlar.htm, 2009 Certo Samuel C and Certo S Trevis. Modern Management, 10th ed., Pearson Prentice Hall, New Jersey, 2006 Chan Kam C, Fung Hung-Gay and Yau Jot. Business Ethics Research: A Global Perspective, Journal of Business Ethics (2010) 95:3953 Chapra M. Umer. slam ve ktisadi Kalknma, ev. Adem Esen, Canta Yaynlar, stanbul, 2002 Choi, Chong Ju, Kim Sae Won, Kim Jai Beom, Globalizing Business Ethics Research and the Ethical Need to Include the Bottom-of-the-Pyramid Countries:Redefining the Global Triad as Business Systems and Institutions, Journal of Business Ethics, Vol. 94, 299-306 Claver Enrique, Llopis Juan and Casco Jose L. A Corporate Culture Pattern to Manage Business Ethics, International Journal of Value-Based Management, Vol. 15, 2002, 151-163 Colquitt Jason A, LePine Jeffery A, Wesson Michael J. Organizational Behavior, McGraw-Hill, international ed., 2010

193

arc Mustafa. slam Dncesinde Ahlk, Dem Yaynlar, stanbul, 2006 etinkaya Bayram Ali. Modern Trkiyenin Felsefi Kkenleri, (Online Kaynak) http://eskiweb.cumhuriyet.edu.tr/edergi/makale/361.pdf Deliorman Refika Bakolu ve Kandemir Aye. Kamu Kurumu Niteliindeki Meslek Kurulular ve Etik, http://www.etik.gov.tr/BilgiBankasi/sunumlar. htm, Eriim: 2009 Demirpolat Anzavur ve Aka Grsoy. Ahilik ve Trk Sosyo-Kltrel Hayatna Katklar, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, 2004, Say 15, ss. 355-376 Deniz, Ergn, Sabri Fehmi lgenerin iktisadi-Felsefi Anlay, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, baslam yksek lisans tezi, Ankara, 2009 Dikkaya Mehmet. Ahiliin lk rnekleri Olarak Ortaa slam Dnyasnda Ftvvet Tekilat, ktisat, Tarih, Zihniyet Dnyamz, MSAD Ynetim Kitapl, stanbul, 2006,ss. 63-75 Doh Jonathan, Husted Bryan W, Matten Dirk, Santoro Michael. Ahoy There! Toward Greater Congruence and Synergy Between International Business and Business Ethics Theory and Research, Business Ethics Quarterly 20:3, 2010, 481-502 Donaldson Thomas. Values in Tension, Harvard Business Review, September-October, 1996, pp. 4-12 Dndren Hamdi. Sorularla slamda Ticaret Ahlak, Yeni mit, Say 80, 21, 2008 Durak Nejdet. Mevlanann Ahlak retisinde yi ve Kt Kavramlar, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 6, Yl 2, 2007, 2-24

194

Ebussuud Mahmut. slami ktisadn Esaslar, ev. Ali zek, Fatih Matbaas, stanbul, 1969 Epstein Edwin. Religious Resources for Business Ethics: A Jewish Perspective, Latin American Business Review, Vol. 4, No.4, 2004, 111-117 Eren Erol. rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, Beta Yaynlar, 11. bask, stanbul, 2008 Ergeneli Azize. The Moral Codes of Salespeople and Their Relation to Ethical Perception: An Empirical Examination in Turkey, Boazii Journal, Vol. 19, No. 1-2, 2005, 1-15 Ersoy Mehmet Akif. Safahat, Nesil Yaynlar, stanbul, 2010 Esen Adem. Mevlana Celaledin Ruminin ktisat Anlay, Rumi Yaynlar, Konya, 2007 Fndk lhami. nsan Kaynaklar Ynetimi, Alfa Yaynlar, 6. bask, stanbul, 2006 Fisscher Olaf and Nijhof Andre. Implications of business ethics for quality management, The TQM Magazine, Vol. 17 No. 2, 2005, 150-160 Gammie Elizabeth and Joyce Yvonne. Competence-based Approaches to the Assessment of Professional Accountancy Training Work Experience Requirements: The ICAS Experience, Accounting Education, Issue 18, Vol. 4, 2009, 443-446, Gazali mam. Kalplerin Kefi, ev. Abdulhalk Duran, Yeni afak, stanbul, 2005

195

Gordon Edward. The New Knowledge Worker, Adult Learning, Vol. 8, Issue 4, 1997, p. 4 Gkbunar Ali Rza, Selim Sibel ve Yankkaya Halit. Trkiyede Vergi Ahlakn Belirleyen Faktrler zerine Bir Aratrma, Ekonomik Yaklam, Cilt 18, Say 63, 69-94 Gk Sibel. etii ile i ahlak arasndaki iliki ve alma yaamnda i etiini etkileyen faktrler, Uluslararas nsan Bilimleri Dergisi, Cilt 5, Say 1, 2008, 1-19 Glen M Fethullah. Enginliiyle Bizim Dnyamz, Nil Yaynlar, zmir, 2009 Glen M Fethullah, Kalbin Zmrt Tepeleri 1, Nil Yaynlar, stanbul, 2011 Glen M Fethullah. Nazarden Amelye lah Ahlak, Krk Testi, www.herkul. org, Eriim: 2008 Glen M Fethullah. Fasldan Fasla 4, Nil Yaynlar, stanbul, 2007 Glen M Fethullah. Allah Yolunda stihdam ve Havf-u Reca Dengesi, 2010, www.tr.fgulen.com Gler Zekeriya. 40 Hadiste ve Ticaret Ahlak, GAD Yaynlar, stanbul, 2010 Grdoan Nazif. Giriimcilik ve Giriim Kltr, GAD Yaynlar, stanbul, 2008 Hafidhuddin, Didin, Tanjung Hendri, Shariah Principles on Management in Practice, Gema Insani , Jakarta, 2006 Haldun bn-i. Mukaddime, ev. Halil Kendir, Yeni afak Kltr Armaan, 2004

196

Halis M, Tekinkus M, Ozgul T and Sahin H M. Ethics and Its Reflections on Business Management: Findings From Middle Sized Firms in South Anatolia in Turkey, Serbian Journal of Management, Vol. 2, No. 2, 2007, 157-177 Hanssen Bjrg Lien. Ethics and Landscape: Values and Choices, Ethics, Policy & Environment, Vol. 4, No. 3, 2001, 246-252 Hitt Michael and Collins Jamie. Business ethics, strategic decision making, and firm performance, Business Horizons (2007) 50, 353357 Hoftede Geert. Cultures Consequences, Cambridged Edition, SAGE Publications, California, 1984 Hwang, B Dennis, Golemon L Patricia, Chen Yan, Wang Teng-Shih, Hung Wen-Shai, Guanxi and Business Ethics in Confucian Society Today: An Empirical Case Study in Taiwan, Journal of Business Ethics, 89, 2009, 235-250 Jalil Abdul, Azam Ferdous and Rahman Muhammad Khalilur. Implementation Mechanism of Ethics in Business Organizations, International Business Research, Vol. 3, No. 4, 2010, 145-155 Kapu Hsn ve Aybas Meryem. Hayudi, Hristiyan ve slam Geleneklerinde Ahlakna Bak: Karlatrmal bir Yaklam, Atatrk niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 23, Say 1, 2009, 73-93 Kanagasabapathi P. Ethics and values in Indian economy and business, International Journal of Social Economics, Vol. 34, No. 9, 2007, 577-585 Karaman Hayrettin, Helaller ve Haramlar, 10. Bask, z Yaynclk, stanbul, 2000 Karaman Fikret, Karagz smail, Paac brahim, Canbulat Mehmet, Geligen Ahmet ve Ural brahim. Dini Kavramlar Szl, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, stanbul, 2009

197

Kayar smail. Sermaye Piyasasnda Mesleki ve Etik Kurallar zerine bir Aratrma, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 19, 2005, ss. 97-112 Keeciolu Tamer ve Kelgkmen Derya. Yetkinlik Modellerinin nsan Kaynaklar Ynetiminde Yaplandrlmas ve bir Yetkinlik Modeli nerisi, Review of Social, Economic & Business Studies, Vol.3/4, 2004, 216-232 Kerns Charles. Value-Centered Ethics, HRD Press, Massachusetts, 2005 Knalzade Ali elebi. Ahlk- Al, Klasik Yaynlar, stanbul, 2007, s.100 Kim Bowon. Cultural forces and historical events to shape organizing principles in Korea : An exploratory perspective, Management Decision, Vol. 48, No. 5, 2010, 826-841 Kim David, Fisher Dan and McCalman David. Modernism, Christianity, and Business Ethics: A Worldview Perspective, Journal of Business Ethics, issue 90, 2009, 115-121 Kkta Arif, Karaosmanolu Fatih ve Bilgi Veysel. Trkiyede Yolsuzluun nlenmesi iin Etik Projesi: Kamu halesi ve Etik, http://www.etik.gov.tr/ BilgiBankasi/sunumlar.htm, 2009 Kumbasar Nahit. Mhendislik Etii ve Glendirme, Trkiye Mhendislik Haberleri, Say 423, 2003, 17-19 Kurtulu Berrak. Ahlak: Gemite ve Gnmzde, Sosyal Siyaset Konferanslar, say 50, Prof. Dr. Nevzat Yalntaa Armaan zel Says, 2005, 738-759 Kuru Zeynep Akbulut and Kuru Ahmet T. Apolitical Interpretation of Islam: Said Nursis Faith-Based Activism in Comparison with Political Islamism and Sufism, Islam and Christian-Muslim Relations, Vol. 19, No. 1, 2008, 99-111

198

Kutub Seyyid. slamda Sosyal Adalet, Aa Yaynlar, stanbul, 2006 Lang Peter. Impact of Religion on Business Ethics in Europe and the Muslim World, Second Edition, Ingmar Wienen, Frankfurt, 1999 Levenson Alec R, Van der Stede Wim A and Cohen Susan G. Measuring the Relationship Between Managerial Competencies and Performance, Journal of Management, Vol. 32, 2006, 360 Lin Liang-Hung and Ho Yu-Ling. Confucian dynamism, culture and ethical changes in Chinese societies - a comparative study of China, Taiwan, and Hong Kong, The International Journal of Human Resource Management, Vol. 20, No. 11, 2009, 2402-2417 Maguad Ben A and Krone Robert. Ethics and moral leadership: Quality linkages, Total Quality Management & Business Excellence, Vol. 20, No. 2, 2009, 209-222 Malloch Theodore Roosevelt. Spritual Enterprise, Encounter Books, New York, 2008 Manz Charles, Cameron Kim S, Manz Karen and Marx Robert. The Virtuous Organization, World Scientific, Singapore, 2008 Mittal RK, Sinha Neena and Singh Archana. An analysis of linkage between economic value added and corporate social responsibility, Management Decision, Vol. 46, No. 9, 2008, 1437-1443 Murat Sedat. Ahlak ve Uygulamalar, te alan, Say 1, 2010, 21-24 Nevevi mam. Riyazus Salihin, Muhtasar, Ik Yaynlar, 2010

199

Neville Benjamin A, Bell Simon J and Meng Blent. Corporate reputation, stakeholders and the social performance-financial performance relationship, European Journal of Marketing, Vol. 39, No. 9/10, 2005, 1184-1198 Nurmakhamatuly Arman. Kazak ve Trk Yneticilerin Etiine likin Tutum ve Davranlar, Ahlak Dergisi, Cilt 3, Say 5, 2010, 69-96 Nursi Said. Szler, ahdamar Yaynlar, zmir, 2007 Nursi Said. Asa-y Musa, Yeni Asya Neriyat, stanbul, 1992 Orman Sabri ve Parlak Zeki. letmelerde Etii, TO Yaynlar, stanbul, 2009 Orman Sabri. Gazalinin ktisat Felsefesi, nsan Yaynlar, stanbul, 2007 Orman Sabri. ktisat, Tarih ve Toplum, Kre Yaynlar, stanbul, 2001, s. 363 t Adem ve Aye Kocabacak. Kreselleme Srecinde Trk Kltrnde Yaanan Dnmn Boyutlar, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Say 23, 2008, 145-170 zel Ahmet. Hz. Muhammedin rnekliinde Siyaset ve Hayat, Samanyolu Yaynlar, stanbul, 2011 zdemir Sleyman. Gnmz Trkiyesinde Akademik ahlak almalarna Genel Bir Bak, letmelerde Etii, ed. Sabri Orman, Zeki Parlak, TO yaynlar, stanbul, 2009, 302-336 zdemir Hseyin. Kl, Kalem ve lim, Yitik Hazine Yaynlar, stanbul, 2006

200

zdeveciolu, Mahmut, Ahilik Tekilatndan Gnmz letmelerine Ahlak ve Sosyal Sorumluluk Anlay, Kayseri Ticaret Odas Yaynlar, Kayseri, 1997 zgener evki. Ahlaknn Temelleri, Nobel Yayn, Ankara, 2. bask, 2009 zkse Kadir. Anadolunun Trklemesi ve slamlamasnda Tasavvufi Zmre ve Akmlarn Rol, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 7, Say 1, 2003, ss. 249-279 zsoy smail. ktisad Adamdan Toplum Adamna, Bilig, Say 48, 2009, 177206 ztrk Nurettin. Ahilik Tekilat ve Gnmz Ekonomisi, alma Hayat ve Ahlak Asndan Deerlendirilmesi, Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, say 7, 2002, ss. 43-57 Peterson Robert, Albaum Gerald, Merunka Dwight, Munuera Jose Luis and Smith Scott M. Effects of Nationality, Gender, and Religiosity on BusinessRelated Ethicality, Journal of Business Ethics, Issue 96, 2010, 573-587 Rawls John. A Theory of Justice, Harvard University Press, revised edition, USA, 1999 Ruhe, john, Teaching Ethics in International Business Courses: The Impacts of Religions, Journal of Teaching in International Business, Vol. 19, No. 4, 2008, 362-388 Ryan Geoff, Emmerling Robert J, Spencer Lyle M. Distinguishing highperforming European executives, Journal of Management Development, Vol. 28 No. 9, 2009, 859-875

201

Sabri Hala M. Socio-Cultural Values and Organizational Culture, Islam and Business, ed. Kip Becker, Haworth Press, 2004, 123-145 Sarkaya Mehmet Saffet. Ftvvetname-i Cafer Sadka Dair bir nceleme, Trk Kltr ve Hacbekta Veli Aratrma Merkezi Dergisi, say 40, 2006, s. 105-110 Saym Ferhat. Salk Piyasas ve Etik, MKM Yaynlar, Bursa, 2011 Snoeyenbos Milton, Almeder Robert and Humber James Business Ethics, Third Edition, Prometheus Books, New York, 2001 Stark Andrew. Whats the Matter with Business Ethics, Harvard Business Review, May-June, 1993, 1-8 Svensson Gran and Wood Greg. The Dynamics of Business Ethics: a Function of Time and Culture, Management Decision, Vol. 41, No. 4, 2003, 350-361 ahin, Fatih, Budizmde Nirvana Anlay, Erciyes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, baslmam yksek lisans tezi, Kayseri, 2005 Tabakolu Ahmet. slam ve Ekonomik Hayat, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, stanbul, 1987 Tabakolu Ahmet. slam ktisat Ahlak, Din ve Hayat, Say 10, 2010, 18-22 Tabish Abdul Ghani. Comparing Standards of Business Ethics in USA, China, Jamaica and Pakistan, Pakistan Journal of Commerce and Social Sciences, Vol. 2, 2009, 49-66 Tarhan Blent, Genkaya mer Faruk, Ergl Ergin, zsemereci Kemal ve zbaran Hakan. Bir Olgu Olarak Yolsuzluk: Nedenler, Etkiler ve zm nerileri, www.tepav.org.tr, 2010

202

Tarm Mehve. Salk Sektrnde Hizmet kalitesinin llmesi: Servqual Modeli ve Bir Hastane Uygulamas, .. ktisat Fakltesi Mecmuas, C:52, Say:2, 15-36, stanbul-2002. Taslak Soner, Karamustafa Osman, Karakaya Aykut. KOB Yneticilerinin Ahlak Alglamalar zerine Ampirik bir Aratrma, Ynetim, Yl 13, Say 43, 2002, 37-48 TEDMER. Trk Gcnn Etiine Yaklam: Etik Barometre, Nisan 2007 Torlak Gkhan. Organizasyon Teorileri, Beta Yaynlar, stanbul, 2008, s. 115 Torlak mer, zdemir uayp, Erdemir Erkan. Ahlak Raporu, GAD, stanbul, 2008 Tosuner Mehmet ve Demir hsan Cemil. Ege Blgesinin Vergi Ahlak Dzeyi, Afyon Kocatepe niversitesi, ..B.F. Dergisi (C.X ,S II, 2008), 355-373 Topu, Nurettin, Ahlak Nizam, Dergah Yaynlar, 5. bask, stanbul, 2008 Touron Maral Muratbekova. Why a multinational company introduces a competency-based leadership model: a two-theory approach, The International Journal of Human Resource Management, 20:3, 2009, 606632 Tuncay Sibel. Ahlak Uygulamalarnn alanlar zerine Etkileri ve Bir Uygulama, Fatih niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, 2009, s.4

203

Trkeri Mehmet. Aristotales ve Etiindeki Temel Deerlerin Dnm, DEFD, 2010, 135-155 Uslu Salim. Etiinde Gelenei ve Yenilii Harmanlamak, Gr, Ocak 2001, ss. 84-86 lgener, Sabri, ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas, Der Yaynlar, stanbul, 1981 nver Gnay. ktisadi Ahlak ve Din, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 7. Say, 1986, 109-128 Watt David ve Doig Alan. Yolsuzluun nlenmesi iin Etik Projesi; Etik Liderlik Program, ter: Aydn nayet ve Genkaya mer Faruk, Avrupa Konseyi, Avrupa Birlii, T.C. Babakanlk Kamu Grevlileri Etik Kurulu, Mays, 2009 Wickramasinghe Vathsala and Zoyza Nimali De. An assessment of managerial competency needs: empirical evidence from a Sri Lankan telecommunication service provider, The International Journal of Human Resource Management, 20: 12, 2009, 2547-2567 Wight Jonathan, Adam Smiths Moral Philosophy: A Historical and Contemporary Perspective on Markets, Law, Ethics, and Culture, Review of Social Economy, Vol. 13, No. 2, 254-258 Wright, P.C., Szeto W.F., Lee, S.K., Ethical Perceptions in China : The Reality of Business Ethic in an International Context, Management Decision, 41/2, 2003, 180-189 www.tdk.gov.tr Eriim: 2011 www.diyanet.gov.tr, Eriim: 2008 Yavuz Ercan. Kamu ve zel Sektr alanlarnn rgtsel Adalet Alglamalar zerine Bir Karlatrma almas, Dou niversitesi Dergisi, 11 (2) 2010, 302-312

204

Yazr Elmall Muhammed Hamdi. Kuran- Kerim Tefsiri, www. kuranikerim.com, 2008 Yeniba Hasan. Vazifelendirmede Peygamber Metodu, Ik Yaynlar, 2011 Yenieri zcan, Demirel Yavuz, Sekin Zeliha. rgtsel Adalet ile Duygusal Tkenmilik Arasndaki liski: malat Sanayi alsanlar zerine Bir Arastrma, KMU BF Dergisi Yl:11 Say:16 Haziran/2009, 83-99 Yldrm Suat, Malezyadan ntibalar, Yeni mit Dergisi, Say 45, 1999 www.yeniumit.com.tr Ylmaz hsan. Civil Society and Islamic NGOs in Secular Turkey and Their Nationwide and Global Initiatives:The Case of the Glen Movement, Journal of Regional Development Studies, say ? 2010, 115-130 Zaim Halil. Bilginin Artan nemi ve Bilgi Ynetimi, aret Yaynlar, stanbul, 2005 Zaim Halil ve Koak Orhan. Bilgi alannn Memnuniyeti, Journal of Yasar University, 18:5, 2010, 2985-2994 Zaim Sabahattin. Peygamberimizin ktisadi Hayatla lgili Teblilerinden rnekler, Trkiyenin Yirminci Yzyl, Cilt 1, aret Yaynlar, stanbul, 2005, 139-149 Zaim Sabahattin. slam, nsan, Ekonomi, Yeni Asya Yaynlar, stanbul, 1992 Zaim Sabahattin, slamn ktisadi Gr, Yeni Asya Yaynlar, stanbul, 1981 Zainul Norazlina, Osman Fauziah and Siti Hartini Mazlan, E-Commerce from an Islamic perspective, Electronic Commerce Research and Applications, Vol. 3, 2004, pp. 280-293

205

206