BI THNG THIT HI DO XM PHM CC QUYN NHN THN PGS.TS. Phng Trung Tp (i hc Lut H Ni) I.

KHI NIM V C IM QUYN NHN THN CA C NHN 1. Khi nim quyn nhn thn Quyn nhn thn ca c nhn c php lut ca ch mi dn ch nhn dn bo h. Sau khi Cch mng thng Tm thnh cng (19-8-1945) v Nc Vit Nam dn ch Cng ha c thnh lp ngy 2- 9-1945, th trc ht danh d ca ngi Vit Nam cng c khng nh v c bo m thc hin. Quyn con ngi c bo m, c t bo v v bo v bng php lut t ch, t cng ca dn tc. Hin php nm 1946, bn Hin php u tin ca Nh nc dn ch nhn dn non tr c ban hnh, cc quyn chnh tr v quyn dn s ca mi cng dn Vit Nam u c bo m thc hin. Cc quyn bt kh xm phm v tnh mng, thn th, sc khe, danh d, nhn phm, uy tn, quyn bnh ng nam, n v quyn bnh ng v chng c bo v v iu kin. Khng ai c th b bt nu cha c kt lun ca c quan t php. Quyn nhn thn ca c nhn lun c php lut bo v v ngy cng c coi trng. Ngoi Hin php nm 1946, Sc lnh s 97- SL ngy 22 - 5 - 1950 cng c nhng qui nh bo v cc quyn nhn thn ca cng dn. Cc quyn c th hin nhng ni dung rt c bn ca quyn con ngi. Quyn c bo v v sc khe, tnh mng, tn gi, danh d, uy tn, nhn phm, quyn mang h tn, quyn thay i h tn, quyn kt hn, ly hn, quyn c tr, quyn t do bo ch, quyn t do sng to vn hc, ngh thut, quyn pht minh, sng ch, quyn to ra cc tc phm vn hc, ngh thut, khoa hc, quyn b mt i t, quyn v hnh nh Khi B lut dn s nm 1995 v hin nay l B lut dn s nm 2005 c ban hnh th u c nhng qui nh bo h quyn nhn thn, m
1

rng cc quyn nhn thn nh quyn xc nh li gii tnh, quyn hin xc, m, b phn c th v quyn c nhn m, b phn c th; quyn c hin m, b phn c th v hin xc sau khi cht nhm mc ch cha bnh hoc nghin cu khoa hc. Cc quyn nhn thn ca c nhn c qui nh trong cc bn Hin php tip theo, Hin php nm 1980, Hin php nm 1992 v c c th ho trong B Lut B lut dn s nm 1995 v hin nay trong B lut dn s nm 2005. iu 32 B lut dn s nm 2005, c hiu nh mt nguyn tc trong vic tn trng v bo v tnh mng, sc khe v thn th ca c nhn. Quyn bt kh xm phm thn th ca c nhn k c trong trng hp c nhn cn sng, v quyn bt kh xm phm thi th trong trng hp c nhn cht. Php lut tn trng quyn t nh ot ch ca c nhn i vi thn th ca mnh. Quan h nhn thn thuc i tng iu chnh ca lut dn s c c im khng mang tnh vt cht, khng biu hin bng tin, mang tnh cht phi ti sn. Do vy, khng phi bt k mt quyn no ca cng dn c quy nh trong Hin Php, th cng li c qui nh trong B lut dn s. Tuy rng B lut dn s l o lut c th ho nhng t tng ch o ca Hin php, nhng ch c th ho nhng quan h nhn thn thuc i tng iu chnh ca lut dn s. Vi lp lun ny, s cn thit phi phn bit hai khi nim l quyn cng dn v quyn dn s. Quyn cng dn l quyn chnh chnh tr v quyn bu c, ng c, cn quyn quyn nhn thn trong quan h php lut dn s l cn c xc nh t cch ca ch th trong quan h ti sn mang tnh cht hng ho - tin t. Vi nhng c s khoa hc c xc nh, th B lut dn s cn cn c vo qui nh cc quyn nhn thn thuc i tng iu chnh ca lut dn s. Nhng quyn nhn thn khng thuc i tng iu chnh ca lut dn s th tuyt nhin khng nn qui nh trong B lut. Quyn nhn thn c hiu l quyn dn s gn lin vi mi c nhn, khng th chuyn giao cho ngi khc, tr trng hp php lut c qui nh khc. Nh vy, quyn nhn thn c mi quan h hu c vi c nhn k t thi
2

im c nhn c sinh ra v chm dt khi c nhn cht. Quyn nhn thn c mi quan h mt thit vi nng lc php lut dn s ca c nhn, c ngha l quyn nhn thn ca c nhn gn vi sut cuc i ca c nhn. Do c im ca quyn nhn thn l quyn gn lin vi ch th, khng th mt i v quyn nhn thn mang tnh phi vt cht. V vy, tnh n thi im c nhn cht, th quyn nhn thn ca c nhn vn gn vi c nhn cho ti thi im , v quyn nhn thn ca c nhn vn c bo v v thi th, m m v danh d ca c nhn tnh n thi im khi cn sng c bo v k c khi c nhn cht. Quyn nhn thn c c im c bit nh vy, cho nn quyn nhn thn l c s xc nh t cch ch th ca c nhn trong quan h ti sn khi c nhn cn sng, ng thi l quyn nhn thn mang tnh cht phi vt cht gn vi c nhn vnh vin k t khi c nhn cht. Nhng yu t lin quan n thi th, m m, danh d ca c nhn c php lut bo v, v nhng yu t ny l quyn nhn thn phi vt cht ca c nhn. V vy, php lut dn s c nhng qui nh v bo v danh d, uy tn, nhn phm ca c nhn; bo v thi th v m m ca c nhn; bo v quyn s hu tr tu v php lut dn s cn qui nh trch nhim bi thng thit hi do c hnh vi tri php lut gy thit hi v thi th, m m, danh d, nhn phm ca c nhn. Hnh vi xm phm m m, thi th ca c nhn, hnh vi vu khng c B lut hnh s qui nh l cc ti danh v ngi c hnh vi xm phm thi th, m m ca ngi khc v hnh vi vu khng ngi khc phi chu trch nhim hnh s. Ch c hiu nh vy mi gii quyt c vn xc nh trch nhim dn s v hnh s khi c hnh vi xm phm n cc quyn nhn thn ca c nhn. Quyn nhn thn c nhng im c bit nh vy, cho nn khi xc nh quyn nhn thn ca c nhn cn thit phi xc nh r nhng c im ny trnh s hiu lm l c nhn cht th quyn nhn thn cng chm dt theo. Vi nhng lp lun trn y, khi B lut dn s nm 2005 c sa i, b sung th cn thit phi loi b nhng qui nh v quyn nhn thn khng thuc i tng ca lut dn s, c th: Quyn kt hn, quyn bnh ng ca
3

v chng; quyn c hng s chm sc gia cc thnh vin trong gia nh, quyn ly hn, quyn c nui con nui v quyn c, nhn lm con nui, quyn i vi quc tch, quyn bt kh xm phm v ch , quyn t do tn ngng, tn gio, quyn t do i li, t do c tr, quyn lao ng, quyn t do kinh doanh, quyn t do nghin cu, sng to (cc quyn ny l quyn cng dn, khng phi quyn dn s thuc lnh vc t php). Vic xc nh quyn nhn thn thuc i tng iu chnh ca lut dn s rt quan trng, c cn c xc nh cc quyn nhn thn ny b xm phm trong nhng trng hp no v trch nhim bi thng thit hi khi cc quyn nhn thn b xm phm. Hn na, vic xc nh chun xc cc quyn nhn thn thuc i tng iu chnh ca lut dn s, c bit ho cc hnh vi xm phm quyn nhn thn thuc trch nhim dn s hoc thuc v loi trch nhim khc. Trong tham lun ny, chng ti quan tm mt iu l nhng quyn nhn thn thuc i tng iu chnh ca lut dn s i vi cc quc gia tht s r rng v mi quan im trong vic xc nh quyn nhn thn thuc i tng iu chnh ca lut dn s hu nh khng cn tn ti nhiu. Nhng i vi Vit Nam, Vit Nam th vic nhm ln gia vic xc nh quyn dn s v quyn chnh tr, quyn bu c vn cn tn ti, khng r rng t chnh nhng ni dung nhng qui nh ca php lut nh vin dn. Qui nh nhm ln v quyn dn s v quyn cng dn c th hin ti mc 2, chng III B lut dn s nm 2005 vi 28 iu, nhng c ti 13 iu qui nh v cc quyn c bn ca cng dn, khng thuc i tng iu chnh ca lut dn s. C th l quyn kt hn, quyn bnh ng ca v chng; quyn c hng s chm sc gia cc thnh vin trong gia nh, quyn ly hn, quyn c nui con nui v quyn c, nhn lm con nui, quyn i vi quc tch, quyn bt kh xm phm v ch , quyn t do tn ngng, tn gio, quyn t do i li, t do c tr, quyn lao ng, quyn t do kinh doanh, quyn t do nghin cu, sng to. Dng nh cc nh lm lut ng nht cc quyn c bn ca cng dn trong Hin php vi cc quyn nhn thn l i tng iu chnh ca lut dn s.
4

Vi nhng hn ch trong nhng qui nh v quyn nhn thn trong B lut dn s nm 2005 ca Vit Nam, khi B lut dn s c sa i, b sung nhng hn ch ny s c khc phc. 2. c im quyn nhn thn Quyn nhn thn l quyn phi ti sn, khng biu hin bng vt cht, khng qui i c thnh tin v mang gi tr tinh thn. Do vy, quyn nhn thn thuc i tng iu chnh ca lut dn s c nhng c im php l nh sau: + Quyn nhn thn thuc phm tr php l v l mt b phn ca quyn con ngi, mang gi tr tinh thn, khng biu hin bng vt cht; + Quyn nhn thn thuc i tng iu chnh ca lut dn s v gn lin vi c nhn, khng th chuyn dch. Vi nhng c im ca quyn nhn thn thuc i tng ca lut dn s, mt vn t ra l trong x hi cn tn ti nhiu quan h nhn thn lin quan n c nhn. Nh vy, da trn cn c no xc nh quyn nhn thn thuc i tng iu chnh ca lut dn s v cc quyn phi vt cht khc ca c nhn nhng khng thuc i tng iu chnh ca lut dn s? xc nh cc quyn no l quyn nhn thn v cc quyn no khng th c xem l quyn nhn thn thuc i tng iu chnh ca lut dn s, trc ht cn phn bit quyn dn s l quyn tch ri quyn bu c v quyn chnh tr. Mt c nhn sng trong mt ch chnh tr nht nh c th c nhn khng c quyn tham gia bu c, ng c v hng cc quyn chnh tr khc nhng c nhn vn c cc quyn dn s m khng ph thuc vo tui, s pht trin ca tr tu, a v x hi, gii tnh, thnh phn xut thn, ng phi, tn gio, thc chnh tr... T lp lun trn, c th nhn nh rng lut dn s ch iu chnh cc quyn nhn thn l cn c xc nh a v php l ca ch th trong quan h ti sn mang tnh cht hng ho - tin t. Nhng quyn ca cng dn lin quan n quyn chnh tr v quyn bu c khng thuc i tng iu chnh ca lut dn s. Hay ni cch khc, quyn nhn thn thuc i tng iu chnh ca lut
5

dn s l cc quyn gn lin vi c nhn v khng th l i tng chuyn dch cho ngi khc, ng thi l quyn c tnh c lp, c bit ho c nhn ny vi c nhn khc khng th trn ln. Quyn nhn thn gn lin vi ch th, c tnh c lp v c tnh cht c bit ho ch th tuyt i. Theo qui nh ti iu 25 B lut dn s hin hnh ca Vit Nam th: Quyn nhn thn c quy nh trong B lut ny l quyn dn s gn lin vi mi c nhn, khng th chuyn giao cho ngi khc, tr trng hp php lut c qui nh khc. Nh vy, quyn nhn thn ca c nhn l quyn dn s, phn bit vi quyn bu c v quyn chnh tr, khng th l i tng ca bt k mt giao dch no. Ti phn trn xc nh c im ca quyn nhn thn l quyn khng mang gi tr kinh t, khng qui i thnh tin, m mang ga tr tinh thn, phi ti sn tuyt i. V vy, Vit Nam trc khi B lut dn s nm 1995 c ban hnh, khng c mt qui nh no v bi thng thit hi do cc quyn nhn thn ca c nhn b xm phm. Thi k trc khi B lut dn s nm 1995 c hiu lc thi hnh th Vit Nam k t nm 1945 n ngy 1 thng 7 nm 1996, ngi b xm phm v quyn nhn thn khng c bi thng bng ti sn. Lut Bo ch ca Vit Nam (nm 1989) qui nh ti iu 9 v iu 10 l trong trng hp bo ch ng tin sai s tht th phi ng li ci chnh. Trong o lut ny cng khng c qui nh v bi thng tn tht tinh tinh bng ti sn. Vi nhn thc quyn nhn thn l mt quan h dn s khng mang tnh cht ti sn, do vy Vit Nam trong sut 50 nm k t khi nh nc dn ch nhn dn c thnh lp ngy 2 thng 9 nm 1945 cho n khi c B lut dn s nm 1995 c ban hnh, th khng c mt qui nh no v bi thng thit hi bng ti sn khi quyn nhn thn ca c nhn b xm phm. Do nhn thc l quyn nhn thn ca c nhn mang tnh phi vt cht tuyt i, cho nn khng th xc nh tnh cht phi ti sn ca quyn ny qui i bng vt cht trong bi thng khi c hnh vi xm phm. C ch gii quyt nhng tranh chp do c hnh vi xm phm n quyn nhn thn ca c nhn c gii quyt bng bin php ho gii, buc ngi xm phm xin li v trong trng hp bo ch

ng tin sai s tht xm phm n quyn nhn thn ca c nhn, th bo ch phi ng li ci chnh, bin php ny c xem nh li xin li cng khai. II. BI THNG THIT HI DO XM PHM CC QUYN NHN THN 1. Mt vi nt v bi thng thit hi do xm phm cc quyn nhn thn Nh phn trn nhn nh, quyn nhn thn ca c nhn Vit Nam trong mt phn hai th k tnh t nm 1945 n nm 1995, khi b xm phm khng c bi thng bng ti sn do c quan im nhn thc ca c quan lp php l quyn nhn thn phi ti sn tuyt i, cho nn khng th qui i thnh tin trong vic bi thng. Hn na, cc nh lm lut cn c s nhm ln gia quyn cng dn v quyn dn s. H qu l nhng quyn dn s c bn ca cng dn c qui nh trong Hin php k t Hin php 1946, 1959,1980 v Hin php hin hnh (ban hnh nm 1992) u c qui nh li trong B lut dn s nm 1995 v hin nay trong B lut dn s nm 2005. V vy, mt s quyn cng dn cng c qui nh ti mc 2 Phn th nht v nhng qui nh chung trong B lut dn s nm 1995 v hin nay trong mc 2 B lut dn s nm 2005 ( vin dn khng nn qui nh l quyn nhn thn trong B lut dn s). V bi thng thit hi do quyn nhn thn ca c nhn b xm phm, ln u tin c qui nh trong B lut dn s nm 1995, ti khon 3 iu 25, ngi b xm phm c quyn: Yu cu ngi vi phm hoc yu cu c quan, t chc c thm quyn buc ngi vi phm bi thng thit hi. Nhng li khng c qui nh v khon tin bi thng thit hi do quyn nhn thn ca c nhn b xm phm l bao nhiu, m ch qui nh nh mt nguyn tc. C th, thit hi do sc kho b xm phm, th Tu tng trng hp, To n quyt nh buc ngi xm phm n sc kho ca ngi khc phi bi thng mt khon tin b p tn tht v tinh thn m ngi phi gnh chu (Khon 4, iu 613 BLDS nm 1995). Thit hai do tnh mng b xm phm, th cng: Ty tng trng hp, To n quyt nh buc ngi gy thit hi do xm phm tnh mng phi bi thng mt khon tin b p tn tht v tinh thn cho nhng ngi thn thch gn gi nht ca nn nhn (Khon 4, iu 614 BLDS nm
7

1995). Thit hi do danh d, nhn phm, uy tn b xm phm th: Tu tng trng hp, ngoi vic buc chm dt hnh vi vi phm, xin li, ci chnh cng khai, To n quyt nh ngi gy thit hi do xm phm danh d, nhn phm, uy tn phi bi thng mt khon tin b p tn tht v tinh thn cho ngi b xm phm (khon 3, iu 615 BLDS nm 1995). Hn ch ca nhng qui nh ny l nhng qui phm tu nghi, m rng thm quyn ca To n gii quyt v vic nhng li khng xc nh c th mc ti a ca khon tin bi thng thit hi do quyn nhn thn ca c nhn b xm phm trong nhng trng hp c th. Hn na, danh t vi phm c s dng trong trng hp gy thit hi l khng chun xc, hnh vi vi phm l vi phm nhng qui nh ca php lut, cn hnh vi tri php lut gy thit hi, th danh t c dng phi l hnh vi xm phm mt quyn c th l quyn nhn thn. ph hp hn vi tnh hnh pht trin kinh t - x hi trong giai on ny, Lut Bo ch nm 1989 c sa i, b sung nm 1999 v Ngh nh s 51/2002/N-CP ngy 26 - 4 - 2002 ca Chnh ph qui nh chi tit thi hnh Lut Bo ch sa i, b sung mt s iu ca Lut Bo ch c nhng qui nh v trch nhim ca bo ch khi ng tin sai s tht th phi ng li ci chnh; ngoi ra cn chu trch nhim dn s l bi thng thit hi v tinh thn nu ngi b xm phm khi kin ti to n. Trong trng hp ny, th Ta n trc tip th l v gii quyt tranh chp gia c nhn b xm phm v quyn nhn thn do bo ch ng tin sai s tht, xm phm n danh d, nhn phm ca c nhn m khng ho gii c v khng gii quyt c bng cc phng thc khc nh bo ch ng li ci chnh, nhng ngi b xm phm vn khiu ni. Nh vy, nu c nhn b xm phm v danh d, nhn phm do bo ch ng tin sai s tht yu cu to n gii quyt, th trch nhim ca c quan bo ch l trch nhim dn s bi thng tn tht v tinh thn cho ngi b thit hi theo qui nh trong BLDS. Vi quan im nhn thc ny, sau khi B lut dn s nm 1995 c ban hnh v trc khi c Ngh quyt s 388/NQ-UBTVQH11, ngy 17 thng 3 nm
8

2003 ca U ban Thng v Quc hi qui nh v bi thng thit hi cho ngi b oan do ngi c thm quyn trong hot ng t tng gy ra, B lut T tng hnh s nm 2003 qui nh hai nguyn tc: - Nguyn tc bo m quyn c bi thng thit hi ca ngi b thit hi v phc hi danh d , quyn li ca ngi b oan (iu 29); - Nguyn tc m bo quyn c bi thng thit hi ca ngi b thit hi do c quan hoc ngi c thm quyn t tng gy ra (iu 30). Nhn chung, ni dung nhng qui nh trong Ngh quyt s 388/NQUBTVQH11 v bi thng thit hi v nhn thn cho ngi b oan do ngi c thm quyn ca c quan tin hnh t tng gy ra l mt loi trch nhim dn s ngoi hp ng, nhng cng ch mi dng li mc cc nguyn tc chung v nguyn tc tho thun c coi trng. Mc bi thng thit hi v quyn nhn thn b xm phm ch thc s c qui nh trong B lut dn s nm 2005. C th thit hi do sc kho b xm phm, th khon tin bi thng b p tn tht v tinh thn do cc bn tho thun; nu khng tho thun c th mc ti a khng qu 30 thng lng ti thiu do Nh nc qui nh (khon 2, iu 609 BLDS nm 2005). Thit hi do tnh mng b xm phm, khon tin bi thng tn tht v tinh thn do cc bn tho thun; nu khng tho thun c th mc ti a khng qu 60 thng lng ti thiu do Nh nc qui nh (khon 2, iu 610 BLDS nm 2005). Thit hi do danh d, nhn phm, uy tn b xm phm, khon tin bi thng tn tht v tinh thn do cc bn tho thun; nu khng tho thun c th mc bi thng ti a khng qu 10 thng lng ti thiu do Nh nc qui nh (khon 2 iu 611 BLDS nm 2005). Nh vy, khon tin bi thng thit hi v tinh thn lin quan n cc quyn nhn thn b xm phm c nh lng trong B lut dn s. Qui nh ny c xem l mt bc t ph trong quan im lp php Vit Nam phn ng linh hot trong vic qui nh ph hp vi i sng x hi v nh gi quyn nhn thn trong nhng trng hp c th m b gy thit hi, th ngi b thit hi c bi thng thm mt khon tin nhm b p mt
9

phn nhng tn tht v tinh thn m bn thn ngi bi gy thit hi phi gnh chu hoc nhng ngi thn thch ca ngi b gy thit hi v tnh mng phi chu ng. Khi phn tch bi thng thit hi v quyn nhn thn, th khng th khng nhc n mt o lut l Lut trch nhim bi thng ca nh nc c ban hnh vo nm 2009 v c hiu lc thi hnh t ngy 01 thng 01 nm 2010. Lut trch nhim bi thng ca nh nc iu chnh vic bi thng thit hi trong ba lnh vc l: Trch nhim bi thng ca nh nc trong hot ng qun l hnh chnh; Trch nhim bi thng ca nh nc trong hot ng t tng v Trch nhim bi thng ca nh nc trong hot ng thi hnh n. Cn c vo nhng qui nh v tnh cht ca Lut trch nhim bi thng ca nh nc, th trch nhim bi thng ny l trch nhim dn s ngoi hp ng, mang tnh cht ti sn. Cn c vo tng trng hp c th, thit hi do tn tht v tinh thn c bi thng theo qui nh ti iu 47: - Theo qui nh ti khon 2 th thit hi do tn tht v tinh thn trong trng hp b tm gi, tm giam, chp hnh hnh pht t c xc nh l 3 ngy lng ti thiu cho mt ngy b tm gi, tm giam, chp hnh hnh pht t. - Khon 5 qui nh thit hi do tn tht v tinh thn trong trng hp b khi t, truy t, xt x, thi hnh n m khng b tm gi, tm giam c xc nh l mt ngy lng ti thiu cho mt ngy b khi t, truy t, xt x, thi hnh n ci to khng giam gi hoc pht t cho hng n treo. - Thit hi do tn tht v tinh thn trong trng hp ngi b thit hi cht c xc nh l ba trm su mi thng lng ti thiu (khon 3); - Thit hi do tn tht v tinh thn trong trng hp sc kho b xm phm c xc nh cn c vo mc sc kho b tn hi nhng khng qu ba mi thng lng ti thiu (khon 4). Cn c vo hiu lc ca Lut trch nhim bi thng ca nh nc v hiu lc ca B lut dn s nm 2005, hin nay Vit Nam gii quyt bi thng thit hi ngoi hp ng do quyn nhn thn ca c nhn b xm phm,
10

th hai o lut ny c p dng nh mt chun mc php l gii quyt tranh chp trong cc trng hp c th thuc lnh vc lut dn s. V bn cht th trch nhim bi thng ca nh nc cng l mt loi trch nhim bi thng thit hi ngoi hp ng pht sinh trong hot ng qun l hnh chnh nh nc, trong hot ng t tng v hot ng thi hnh n. Tuy nhin, c s khc bit gia trch nhim bi thng thit hi do tn tht v tinh thn cho ngi b thit hi theo qui nh ca Lut trch nhim bi thng ca nh nc l do php lut qui nh v mc bi thng, cn bi thng thit hi tn tht v tinh thn do tnh mng, sc kho, danh d, nhn phm, uy tn b xm phm theo qui nh trong B lut dn s l u tin s tho thun ca cc bn, trong trng hp khng tho thun c th To n c quyn quyt nh. 2. Bi thng thit hi do xm phm quyn nhn thn ca c nhn V bn cht ca quyn nhn thn c hiu l quyn dn s ca c nhn, theo c nhn c hng cc quyn do php lut qui nh v trong trng hp cc quyn nhn thn ca c nhn b xm phm, th c nhn c quyn yu cu c quan, t chc c thm quyn buc ngi vi phm c trch nhim phi bi thng. Ngi gy thit hi v sc kho, tnh mng, cc quyn nhn thn khc ca c nhn c trch nhim bi thng. Theo Hin chng ngy 20 thng 10 nm 1964 qui nh ti iu 5 thin th 2: Nhng quyn t do cn bn c Tuyn ngn nhn quyn ca Lin hip quc xc nhn u c bo m trong khun kh lut nh, vi iu kin tn trng quyn ca ngi khc v khng nguy hi n quc phng, an ninh, trt t cng cng. Ti iu 7 Hin chng cn qui nh: Khng ai c th b bt b, giam cm tri php, mi s tra tn b cm hn. i t, gia nh, phm gi, gia c ca t nhn phi c tn trng. B lut dn s nm 2005 qui nh ti cc iu t 24 n 38, tp trung vo nhng ni dung nh sau: - C nhn c quyn c bo m an ton v tnh mng, sc kho, thn th;

11

- Khng ai c xm phm n tnh mng, sc kho, thn th ca ngi khc; - Danh d, nhn phm, uy tn ca c nhn c tn trng v c php lut bo v; - Khng ai c xc phm n danh d, nhn phm, uy tn ca ngi khc; - Quyn i vi b mt i t, hnh nh, quyn c xc nh li gii tnh ca c nhn c tn trng v c php lut bo v. Cc quyn nhn thn l i tng iu chnh ca lut dn s bao gm: Quyn i vi h, tn; Quyn thay i h, tn; Quyn ca c nhn i vi hnh nh; Quyn c bo m an ton v tnh mng, sc kho, thn th; Quyn c bo v danh d, nhn phm, uy tn; Quyn b mt i t; Quyn hin b phn c th; Quyn hin xc, b phn c th sau khi cht; Quyn xc nh li gii tnh. Nhng quyn nhn thn ny gn lin vi mi c nhn, khng th chuyn dch t c nhn ny sang c nhn khc v cc quyn ny khng th c coi l i tng trong bt k giao dch dn s hay thng mi no. Vic khng nh quyn nhn thn ca c nhn l quyn dn s, do vy quyn nhn thn ca c nhn phn nh bn cht ca mt nh nc php quyn, theo quyn nhn thn thuc v phm tr php l. Theo qui nh ti iu 71 Hin php nm 1992: Cng dn c quyn bt kh xm phm v thn th, c php lut bo h v tnh mng, sc kho, danh d v nhn phm. Khng ai c th b bt, nu khng c quyt nh ca To n nhn dn, quyt nh hoc ph chun ca Vin kim st nhn dn, tr trng hp phm ti qu tang. Vic bt v giam gi ngi phi ng php lut. Nghim cm mi hnh thc truy bc, nhc hnh, xc phm danh d, nhn phm ca cng dn. Nhm c th ho nhng qui nh ca Hin php, B lut dn s qui nh ti iu 25 v bo v quyn nhn thn: Khi quyn nhn thn ca c nhn b xm phm th ngi c quyn: 1. T mnh ci chnh; 2. Yu cu ngi vi
12

phm hoc yu cu c quan, t chc c thm quyn buc ngi vi phm chm dt hnh vi vi phm, xin li, ci chnh cng khai; 3. Yu cu ngi vi phm hoc yu cu c quan, t chc c thm quyn buc ngi vi phm bi thng thit hi. Cn c vo nhng qui nh trn, hnh vi xm phm quyn nhn thn ca c nhn l hnh vi tri php lut; v hnh vi ny xm phm n nhm khch th c php lut bo h l cc li ch nhn thn ca c nhn trong quan h x hi. Ngi c hnh vi xm phm quyn nhn thn ca c nhn phi chu trch nhim dn s v phi bi thng thit hi cho ngi b xm phm. Vy, bi thng thit hi do xm phm quyn nhn thn c hiu l trch nhim dn s ca ngi c hnh vi tri php lut gy thit hi cho c nhn v mt hoc cc quyn nhn thn ca ngi c php lut bo h. 3. iu kin pht sinh trch nhim bi thng thit hi do xm phm cc quyn nhn thn ca c nhn Hnh vi xm phm quyn nhn thn ca c nhn l hnh vi tri php lut. V vy, trch nhim bi thng thit hi do xm phm quyn nhn thn ca ngi khc l trch nhim bi thng thit hi ngoi hp ng. Ti phn trn phn tch, trch nhim bi thng thit hi do xm phm quyn nhn thn ca c nhn l mt loi trch nhim dn s, do vy vic bi thng phi tho mn cc iu kin pht sinh trch nhim bi thng thit hi ngoi hp ng. a) C thit hi xy ra: Thit hi do cc quyn nhn thn b xm phm c hiu l nhng li ch nhn thn ca c nhn do php lut qui nh bo h b xm phm. Thit hi v quyn nhn thn b xm phm c tnh cht khng ging vi thit hi v ti sn, m thit hi v quyn nhn thn l nhng thit hi v tinh thn ca c nhn xc nh c vi nhng mc v phm vi khc nhau. Bn cht ca cc quyn nhn thn khng mang tnh cht ti sn, do vy khi xc nh quyn nhn thn b xm phm v b thit hi ch mang tnh cht tng i, khng c th nh xc nh thit hi v ti sn. Nhng chi ph hp l cho vic ngn chn, hn ch thit hi n quyn nhn thn ca c nhn th c th xc nh c mt cch c th. Nhng thit hi v tinh thn ca c nhn c
13

quyn nhn thn b xm phm th php lut ch c th nh lng trc mt khon tin m ngi c hnh vi xm phm c trch nhim bi thng. Nh bi thng tn tht v mt tinh thn do danh d, nhn phm, uy tn b xm phm ti a 10 thng lng ti thiu; sc kho b xm phm ti a 30 thng lng ti thiu; tnh mng b xm phm ti a 60 thng lng ti thiu. Nh vy, khon tin m ngi c hnh vi xm phm n cc quyn nhn thn ca c nhn phi bi thng thm do gy nn tn tht v tinh thn ca ngi b thit hi mang tnh ch quan ca c quan lp php, m thiu nhng cn c php l c tnh khch quan, thuyt phc. Bi v nhng qui nh v vic nh lng mt khon tin tng ng vi 10 thng lng (do danh d, nhn phm, uy tn b xm phm), 30 thng lng (do sc kho b xm phm) v 60 thng lng ti thiu (do tnh mng b xm phm) theo qui nh ca php lut vo thi im bi thng, cc nh lp php khng my quan tm n thc trng hay hon cnh ca ngi b xm phm. Nh yu t tui, ngh nghip, tnh cht ca ngh nghip, chuyn mn v s nh hng ca ngi b gy thit hi v quyn nhn thn cha c quan tm. V vy, vic nh lng khon tin m ngi xm phm quyn nhn nhn ca ngi khc c trch nhim bi thng tn tht v tinh thn cho ngi b thit hi theo qui nh trong B lut dn s nm 2005 cha tht s thuyt phc. Nguyn tc tuyt i ho quyn nhn thn phi vt cht khng gii quyt tho ng li ch nhn thn ca c nhn b xm phm, ng thi khng th loi b nhng kh khn hoc hn ch phn no nhng kh khn cho ngi b xm phm quyn nhn thn. Tnh n thi im hin nay, th nhng qui nh ca php lut Vit Nam v bi thng thit hi tinh thn cng ch dng li nhng nguyn tc chung, m cha c th ho v mc trch nhim ti sn ca loi trch nhim ny. Vi nhng qui nh hin hnh vi mc ch nhm m rng thm quyn ca to n trong vic xc nh mc bi thng v buc ngi gy thit hi v sc kho, tnh mng phi bi thng cho ngi b thit hi theo tng trng hp c th, thuc qui phm tu nghi. Nhng cn c xc nh mc bi thng thit hi cho ngi b tn tht v tinh thn cng cha c qui nh c
14

th. Nhng qui nh trong B lut dn s cng ch l nhng gii php nhm gii quyt mt s trng hp c th trong trch nhim bi thng v nhn thn m cha t chun mc php in ho nhm iu chnh loi quan h ny. Nhng qui nh trong B lut dn s, mt mt nhm iu chnh quan h trch nhim bi thng v tinh thn ca ngi b gy thit hi hoc thn nhn ca ngi b gy thit hi v tnh mng; mt khc vn cha ng quan nim quyn nhn thn l quyn phi ti sn tuyt i. V vy khng c mt qui nh no v quyn nhn thn c lp b xm phm c bi thng bng tin mt cch trc tip, m li qui nh v mt khon tin bi thng do tn tht v tinh thn ca ngi c quyn nhn thn b xm phm m thi. Php lut dn s ch qui nh mt s quyn nhn thn b xm phm, l: Th nht, thit hi v sc kho, cn c theo iu 609 BLDS, gm nhng chi ph cho vic cu cha, bi dng, phc hi sc kho v chc nng b mt, b gim st ca ngi b thit hi. Ngoi ra, cn cn c theo qui nh ti mc II, Ngh quyt s 03/2006NQ-HTP ngy 8 thng 7 nm 2006 ca Hi ng thm phn To n nhn dn ti cao hng dn p dng mt s qui nh ca BLDS nm 2005 v bi thng thit hi ngoi hp ng. Theo qui nh ti iu 612 BLDS, thi hn hng bi thng thit hi do sc khe b xm phm c xc nh: Trong trng hp ngi b thit hi mt hon ton kh nng lao ng th ngi b thit hi c hng bi thng cho n khi cht. Th hai, thit hi do tnh mng b xm phm, cn c vo iu 610 BLDS. Ngoi ra, theo qui nh ti tiu mc 2.4 thuc mc II, Ngh quyt s 03/2006/NQ-HTP, khon tin b p v tinh thn do tnh mng b xm phm c xc nh gm nhng ngi thn thch ca ngi b gy thit hi v tnh mng (ton b nhng ngi thuc hng tha k th nht), theo qui nh ti iu 676 BLDS gm: V, chng, cha , m . cha nui, m nui, con , con nui ca ngi b thit hi v tnh mng. Trong trng hp khng c nhng ngi thu hng tha k th nht, th ngi c nhn khon tin b p tn tht v tinh thn l ngi m ngi b thit hi trc tip nui dng v ngi trc tip nui dng b thit hi.
15

Th ba, bi thng thit hi v danh d, nhn phm, uy tn b xm phm. Vic bi thng thit hi do danh d, nhn phm, uy tn ca c nhn b xm phm l bi thng nhng chi ph hp l hn ch, khc phc thit hi; thu nhp thc t b mt hoc b gim st. Ngoi ra, ngi xm phm n danh d, nhn phm, uy tn ca c nhn phi bi thng mt khon tin b p tn tht v tinh thn m ngi phi gnh chu. Mc bi thng do tho thun; nu khng tho thun c th mc ti a khng qu mi thng lng ti thiu do Nh nc qui nh. Theo qui nh ca B lut dn s nm 2005, th vic xc nh thit hi ch qui nh trong trng hp sc kho, tnh mng v thit hi do danh d, nhn phm, uy tn ca c nhn bi xm phm, cn nhng thit hi do cc quyn nhn thn khc ca c nhn cha c qui nh c th. Cn c vo i tng l quyn nhn thn ca c nhn b xm phm nhng cha c php lut qui nh mc bi thng cho tng trng hp, tm chia lm hai nhm: Nhm th nht, l cc quyn nhn thn gn lin vi c nhn khng c mi lin h vi ti sn gm: Quyn i vi h, tn; Quyn thay i h, tn; Quyn ca c nhn i vi hnh nh; Quyn b mt i t; Quyn hin b phn c th; Quyn hin xc, b phn c th sau khi cht; Quyn xc nh li gii tnh v quyn bi thng thit hi do xm phm thi th. Nhm th hai, l bi thng thit hi do xm phm m m. Do B lut dn s cha qui nh c th v mc bi thng thit hi khi c hnh vi xm phm quyn nhn thn ti nhm th nht, cho nn vic p dng qui phm php lut gii quyt nhng tranh chp c lin quan ch bng bin php l p dng tng t qui phm php lut qui nh v bi thng thit hi do danh d, nhn phm, uy tn ca c nhn b xm phm. Nh vy, nhng hnh vi xm phm n h tn, hnh nh, b mt i t ca c nhn th ngi gy thit hi cng chu trch nhim bi thng 02 khon:

16

- Mt l, nhng chi ph hp l ngn chn, hn ch thit hi lin quan n cc quyn ny; - Th hai, bi thng mt khon tin khc b p tn tht v tinh thn theo s tho thun ca ngi c quyn nhn thn b xm phm v ngi xm phm; nu khng tho thun c th mc bi thng ti a khng qu 10 thng lng ti thiu, do to n gii quyt tranh chp quyt nh. Trch nhim bi thng thit hi do xm phm m m (iu 629 BLDS), qui nh ngi gy thit hi do xm phm m m ca ngi khc phi bi thng nhng chi ph hp l hn ch, khc phc thit hi. Nh vy, ngi c hnh vi xm phm m m ch c trch nhim bi thng v ti sn, m khng c trch nhim bi thng tn tht v tinh thn cho nhng ngi thn thch ca ngi c m m b xm phm. Theo chng ti, qui nh ny cha tht hp l. Bi v, m m ca mt c nhn b xm phm, th nhng ngi thn thch ca ngi c m m b tn tht v tinh thn rt ln, c bit i vi quan nim ca ngi Vit Nam. Vit Nam, Lut Hin, ly m, b phn c th ngi v hin, ly xc c Quc hi kho XI, k hp th 10 thng qua ngy 29 thng 11 nm 2006, qui nh v cc hnh vi b nghim cm ti iu 11: 1. Ly trm m, b phn c th ngi; ly trm xc; 2. p buc ngi khc phi cho m, b phn c th ngi hoc ly m, b phn c th ca ngi khng t nguyn hin; 3. Mua, bn m, b phn c th ngi; mua, bn xc; 4. Ly, ghp, s dng, lu gi m, b phn c th ngi v mc ch thng mi.... Nh vy, quyn nhn ca c nhn lin quan n b phn c th, xc khng ai c quyn xm phm. Nhng trong trng hp ny, php lut hin hnh khng c qui nh v mc bi thng bng tin lin quan n tn tht v tinh thn. Cho nn khon tin bi p tn tht v tinh thn trong trng hp ny cng c xc nh tng t nh khon tin bi thng b p tn tht v tinh thn nh trng hp danh d, nhn phm, uy tn ca c nhn b xm phm. Tng t nh vy, cc quyn nhn thn ca c nhn nh: Quyn i vi h, tn; Quyn thay i h, tn; Quyn ca c nhn i vi hnh nh; Quyn b mt i
17

t khi b xm phm th cng p dng tng t theo qui nh v bi thng thit hi do danh d, nhn phm, uy tn b xm phm. b) Hnh vi xm phm n quyn nhn thn ca c nhn l hnh vi tri php lut Nhng quyn nhn thn ca c nhn l cc quyn i vi h, tn; Quyn thay i h, tn; Quyn ca c nhn i vi hnh nh; Quyn c bo m an ton v tnh mng, sc kho, thn th; Quyn c bo v danh d, nhn phm, uy tn; Quyn b mt i t; Quyn hin b phn c th; Quyn hin xc, b phn c th sau khi cht; Quyn xc nh li gii tnh l nhm khch th c php lut bo h. Cc quyn ny gn vi mi c nhn v mang tnh c lp. Cc quyn ny l nhng li ch nhn thn ca c nhn c bo h. Mi hnh vi tri php lut xm phm n mt trong cc quyn trn, th ngi gy thit hi phi chu trch nhim bi thng thit hi. Hin nay trn th gii cng nh Vit Nam, vic s dng Email (th in t) l mt hnh thc thng tin hin i qua mng Internet. Song bn cnh nhng li ch qua vic s dng E-mail mang li, l mt tri ca n v mt x hi do nhng ngi c hnh vi tri php lut s dng th in t lm phng tin truyn b nhng thng tin tht thit hoc nhm vu khng hoc bi nh danh d ca ngi khc c ch ch. Ngi s dung th in t nhm mc ch en ti nh s giu mt ca chnh h gy ra nhng tn tht khng d g trong mt thi gian ngn c th khi phc c danh d do ba du d lun b li dng m lan truyn phm vi khng gian rng. Hnh vi vu khng bi nh danh d, uy tn, nhn phm ca ngi khc l nh vi tri php lut, ngoi trch nhim hnh s, ngi c hnh vi vu khng cn phi chi trch nhim theo nhng ch ti khc, trong c ch ti dn s. Tuy nhin, vi thc trng qun l qui trnh ng k s dng E-mail hin nay Vit Nam cn nhiu bt cp, cho nn vic xc nh hnh vi tri php lut ca mt ngi c th qui trch nhim dn s l mt vic rt phc tp, kh khn, hiu qu khng cao.

18

c) C mi quan h nhn qu gia hnh vi xm phm quyn nhn thn v thit hi v ti sn c lin quan n vic ngn chn, hn ch thit hi v tn tht v tinh thn cho ngi b xm phm Hnh vi xm phm n quyn nhn thn ca c nhn l hnh vi tri php lut c mi quan h nhn qu vi thit hi v quyn nhn thn v tn tht v tinh thn ca ngi b thit hi. Quan h nhn qu l mi lin h khch quan ca bn thn cc s vic, s vt. Nh vy, hnh vi xm phm n quyn nhn thn ca c nhn c xc nh l nguyn nhn gy thit hi n quyn nhn thn ca c nhn, th ngi gy thit hi phi bi thng. Xc nh quan h nhn qu l xc nh nhng din bin trong c qu trnh thuc v mt khong thi gian c th. - Hnh vi gy thit hi v quyn nhn thn c coi l nguyn nhn phi din ra trc hu qu, ngi c hnh vi gy thit hi tri php lut xm phm n quyn nhn thn ca c nhn phi bi thng. - Tnh hin nhin trong quan h nhn qu phn nh mi quan h bn cht ca s vic trong nhng iu kin nht nh n vn ng, pht trin theo xu hng nht nh ch c th nh th ny, m khng th nh th kia. - Tnh khch quan trong quan h nhn qu n tn ti c lp v thc ca con ngi, con ngi khng th tu tin xo b n. Khi xt mi quan h nhn qu gia hnh vi tri php lut xm phm n quyn nhn thn ca c nhn cng cn xc nh mi quan h bin chng gia hnh vi xm phm v thit hi xy ra cho ngi c quyn nhn thn. d) Hnh vi xm phm n quyn nhn thn ca c nhn l hnh vi c li. Hiu theo gc tm l th li phn nh yu t tm l ca con ngi, l yu t ni tm, din bin phc tp v chi phi trc tip hnh vi ca con ngi. Hnh vi ca c nhn l h qu ca s biu l tm l ca ngi trong mt hon cnh khng gian v thi gian nht nh. C nhiu quan im khc nhau trong nhn thc v yu t li nhng nhn chung cc hc gi u tha nhn li c biu hin di hai hnh thc c v v .

19

Trong trch nhim bi thng thit hi do hnh vi tri php lut xm phm n quyn nhn thn ca c nhn, th cho d ngi gy thit hi c li v hoc c u c trch nhim bi thng. Tuy nhin, vic xc nh li c hay v xm phm n quyn nhn thn ca c nhn cn c ngha v mt php l. Nu ngi c hnh vi xm phm n quyn nhn ca c nhn c li c , th ngi trong mt s trng hp gy hu qu nghim trng cn phi chu trch nhim hnh s (vu khng, c gy thng tch, git ngi, khai qut m m ca c nhn...). Theo nguyn tc chung th ngi xm phm n quyn nhn thn ca ngi khc cho d c li c hoc v u phi bi thng ton b v kp thi (tr nhng trng hp loi tr v ngi gy thit hi tho mn iu kin lut nh, c th c to n gim cho mt phn bi thng). III. KIN NGH THAY LI KT Nghin cu vn : Bi thng thit hi do xm phm cc quyn nhn thn l nghin cu mt vn php lut ln v phc tp. Tnh phc tp ca vn php l ny khng ch dng li nhng s kin php l pht sinh v c th pht sinh trong x hi, m cn phc tp chnh s khng ng b, khng nht th ho trong chnh cc ni dng qui nh ca php lut iu chnh quan h v quyn nhn thn v trch nhim dn s do xm phm quyn nhn thn theo qui nh ca php lut hin hnh Vit Nam. Trong qu trnh nghin cu, chng ti gp khng t kh khn v tnh khng y , thiu s nht th ho trong ni dung ca php lut qui nh v trch nhim bi thng thit hi do xm phm cc quyn nhn thn. Sau khi nghin cu ti ny, chng ti mnh dn ch ra nhng hn ch ca ch nh bi thng thit hi ngoi hp ng ni chung v trch nhim bi thng thit hi do xm phm cc quyn nhn thn ni ring, vi mong mun l trong khi B lut dn s nm 2005 c sa i, b sung th c quan lp php s ch n mi kha cnh ca vn c c s qui nh ph hp hn na vi i sng x hi.

20

1. V thi hiu khi kin yu cu bi thng thit hi khi quyn nhn thn b xm phm iu 607 B lut dn s nm 2005 qui nh v thi hiu khi kin yu cu bi thng thit hi ngoi hp ng ni chung, do vy cng l thi hiu khi kin khi quyn nhn thn b xm phm. iu 607 qui nh: Thi hiu khi kin yu cu bi thng thit hi l hai nm, k t ngy quyn v li ch hp php ca c nhn, php nhn, ch th khc b xm phm. Quyn nhn thn khc vi quyn ti sn, do vy khng th qui nh v thi hiu khi kin nh nhau. Theo chng ti, quyn nhn thn l quyn gn vi ch th nht nh v lin quan n nng lc php lut dn s ca c nhn, cho nn v tnh cht n gn vi c nhn sut i. V vy, ring v thi hiu khi kin yu cu bi thng thit hi do quyn nhn thn ca c nhn b xm phm hoc l phi c thi gian di hn hin nay hoc l qui nh cho ngi c quyn nhn thn b xm phm c quyn khi kin bt k lc no nu chng minh c quyn nhn thn ca mnh b xm phm tri php lut. 2. Cn qui nh bo m s nht th ho v khon tin bi thng thit hi do tn tht v tinh thn trong trng hp tnh mng b xm phm Hin nay, v khon tin bi thng b b p v tinh thn do tnh mng b xm phm theo qui nh ti khon 2 iu 610 BLDS, nu cc bn khng tho thun c th mc ti a khng qu 60 thng lng ti thiu do Nh nc qui nh. Nhng theo qui nh ti khon 3 iu 49 Lut trch nhim bi thng ca Nh nc l 360 thng lng ti thiu, khng tho thun. Nh vy, cng l tnh mng ca c nhn b gy thit hi, tuy rng nguyn nhn b gy thit hi c s khc bit, nhng khng th qui nh c s chnh lch qu ln gia B lut dn s v Lut trch nhim bi thng ca nh nc. V trch nhim bi thng ca nh nc v bn cht cng l trch nhim dn s ngoi hp ng.

21

3. Cn loi b mt s quyn c qui nh trong B lut dn s nm 2005 nhng khng thuc i tng iu chnh ca lut dn s Quyn kt hn (iu 39); quyn bnh ng ca v chng (.40); quyn c hng s chm sc gia cc thnh vin trong gia nh (.41); quyn ly hn (.42); quyn c nui con nui v quyn c, nhn lm con nui (.44); quyn i vi quc tch (.45); quyn bt kh xm phm v ch (.46); quyn t do tn ngng, tn gio (.47); quyn t do i li, t do c tr (.48); quyn lao ng (.49); quyn t do kinh doanh (.50); quyn t do nghin cu, sng to (.51). Ti liu tham kho 1. Hin php nm 1946, 1949, 1980 v 1992; 2. B lut dn s nm 1995 v 2005; 3. Lut trch nhim bi thng ca Nh nc; 4. Lut Hin ly m, b phn c th ngi v hin, ly xc 5. Lut bo ch nm 1989 v Lut bo ch sa i, b sung nm 1999; 6. Ngh quyt s 388/NQ-UBTVQH11;

22