Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi

Bilgi ve letiim Teknolojileri Destekli Yeniliki zmler Ekseni Mevcut Durum Raporu

4 ubat 2013

Bu rapor, Kalknma Bakanl Bilgi Toplumu Dairesi ve McKinsey Danmanlk Hizmetleri Limited irketi arasnda imzalanan Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesine likin Hizmet Alm i Szlemesi kapsamnda, gerekli bulgu ve analizler hazrlanmak suretiyle, oluturulacak Bilgi Toplumu Stratejisine altyap tekil etmek zere retilmitir. Bu raporun hazrlanmasnda alma boyunca ilgili taraflardan elde edilen bilgi ve grler ile Kalknma Bakanlnn deerlendirmelerinden istifade edilmitir. Bu alma Kalknma Bakanlnn kurumsal grlerini yanstmaz. Bu raporda yer alan ieriin tamam ya da bir ksm atfta bulunmak kaydyla Kalknma Bakanlnn izni olmadan kullanlabilir.

indekiler
B LG VE LET M TEKNOLOJ LER DESTEKL YEN L K ZMLER ............. 6 1. AKILLI KENTLER ............................................................................................................... 7 1.1 Giri .................................................................................................................................... 7 1.2 Akll Kent Tanm............................................................................................................ 11 1.2.1 Akll Kent Teknolojilerinin Salad Faydalar........................................................ 15 1.2.2 Akll Kent Teknolojilerinin Temel Gereksinimleri .................................................... 17 1.3 Mevcut durum analizi ....................................................................................................... 18 1.3.1 Devlet Politikalar ve Stratejileri ............................................................................... 20 1.3.2 Yerel Ynetim Uygulamalar ...................................................................................... 32 1.3.3 Sivil Toplum Kurulular almalar ........................................................................ 36 1.3.4 Yaayan Laboratuvar Uygulamalar.......................................................................... 37 1.4 Deerlendirmeler .............................................................................................................. 38 2. E-SALIK H ZMETLER ................................................................................................. 40 2.1 Giri .................................................................................................................................. 40 2.2 E-Salk Hizmetleri Tanm.............................................................................................. 42 2.3 Mevcut Durum Analizi ..................................................................................................... 42 2.3.1 Kamuda e-Salk Uygulamalar ................................................................................. 44 2.3.2 zel Sektr e-Salk Uygulamalar ............................................................................ 52 2.4 Deerlendirmeler .............................................................................................................. 53 3. YE L B L M ................................................................................................................... 56 3.1 Giri .................................................................................................................................. 56 3.2 Yeil Biliim Tanm......................................................................................................... 60 3.3 Mevcut Durum Analizi ..................................................................................................... 68 3.3.1 Devlet Politikalar ve Stratejileri ...............................................................................75 3.3.2 zel Sektr Yeil Biliim Uygulamalar ..................................................................... 81 3.3.3 Sivil Toplum Kurulular almalar ........................................................................ 82 3.4 Deerlendirmeler .............................................................................................................. 83 4. BYK VER VE NESNELER N NTERNET ............................................................. 86
1

4.1 Giri .................................................................................................................................. 86 4.2 Byk Veri ve Nesnelerin nterneti Tanm ..................................................................... 87 4.3 Mevcut Durum Analizi ..................................................................................................... 91 4.4 Deerlendirmeler .............................................................................................................. 93 5. SANAL KTPHANELER VE SANAL MZELER ..................................................... 96 5.1 Giri .................................................................................................................................. 96 5.2 Sanal Ktphane Tanm .................................................................................................. 96 5.3 Sanal Mze Tanm ........................................................................................................... 97 5.4 Sanal Ktphaneler Mevcut Durum Analizi .................................................................... 97 5.4.1 Ktphanelerden Yararlanan ve Ktphanelere Kaytl Kullanclar ..................... 100 5.4.2 Ktphaneler ve Devlet Arivleri ............................................................................. 103 5.5 Sanal Mzeler Mevcut Durum Analizi ........................................................................... 107 5.6 Deerlendirmeler ............................................................................................................ 108 EK 1 KL M DE KL ULUSAL HEDEFLER VE EYLEMLER ........................ 110 KAYNAKA .............................................................................................................................. 115

ekiller Listesi
ekil 1.1 Dnya nfusu ve art oranlar .......................................................................................... 7 ekil 1.2 Krsaldan kente g ve kent nfusu .................................................................................. 8 ekil 1.3 Trkiyenin yllk nfus art ve kent-kr nfus dalm ................................................ 9 ekil 1.4 Akll kent zmleri ...................................................................................................... 12 ekil 1.5 Akll kent teknolojilerinin kent yaamna faydalar ...................................................... 16 ekil 1.6 Dnya ehirlerinde yaanabilirlik endeksi ...................................................................... 19 ekil 1.7 Dnya ehirlerinde yaanabilirlik ................................................................................... 20 ekil 2.1 Kresel salk hizmetleri harcamalar............................................................................. 40 ekil 2.2 Gelimi ve gelimekte olan lkelerin temel salk hizmetleri ihtiyalar .....................41 ekil 2.3 Salk gstergeleri ve temel sorunlar .............................................................................. 43 ekil 2.4 Kronik hastalk dalm ve hasta birey saylar ............................................................. 44 ekil 3.1 Kresel ortalama scaklk sapmalar ............................................................................... 56 ekil 3.2 Kuzey Kutbu deniz buz alan .......................................................................................... 57 ekil 3.3 lkeler/Blgeler baznda CO2 emisyonu ....................................................................... 58 ekil 3.4 Sektrler baznda CO2 emisyonu ................................................................................... 59 ekil 3.5 Su arz ve talep tahminleri ............................................................................................... 60 ekil 3.6 B T karbon emisyonu ve blgesel krlm ..................................................................... 61 ekil 3.7 Alt sektr baznda kresel B T karbon emisyonu .......................................................... 62 ekil 3.8 B T kaynakl emisyonlardaki geliim tahminleri ........................................................... 63 ekil 3.9 2020deki B T kaynakl toplam emisyon d potansiyeli ......................................... 65 ekil 3.10 ABDdeki e-atk miktarlar ........................................................................................... 67 ekil 3.11 Trkiye sera gaz emisyonlar (1990-2010) .................................................................. 69 ekil 3.12 Trkiye sera gaz emisyonu sektrel krlm (1990-2010)........................................... 70 ekil 3.13 Trkiye CO2 emisyonu krlm .................................................................................... 71 ekil 3.14 Trkiyenin kurulu g kapasitesi ve elektrik enerjisi retimi ..................................... 72 ekil 3.15 klim deiiklii performans endeksi............................................................................ 73 ekil 3.16 Elektronik cihaz satlar 2011 ...................................................................................... 74 ekil 3.17 Net ithalat endstrileri ve ticaret a (2010) .............................................................. 84
3

ekil 5.1 Trkiyedeki gazete ve dergi tirajlar .............................................................................. 98 ekil 5.2 Yllara gre basl materyal saylar ................................................................................ 99 ekil 5.3 Kitap okumaya harcanan zaman ve dzenli kitap okuyanlar ........................................ 100 ekil 5.4 Ktphanelerden yararlanan ve ktphaneye kaytl kullanc saylar ........................ 101 ekil 5.5 niversite rencileri ve niversite ktphanelerine kaytl kullanc saylar ............ 102 ekil 5.6 Milli Ktphane Sreli Yaynlar Bilgi Sistemi kullanclar ve kullanm miktarlar ... 103

Tablolar Listesi
Tablo 1.1 Kentlerin karlat temel sorunlar .............................................................................. 10 Tablo 1.2 Akll kent zmleri ve aklamalar ............................................................................ 13 Tablo 1.3 Bilgi toplumu stratejisi eylem planndaki akll kent eylemleri 2006-2010 .................. 21 Tablo 2.1 Bilgi toplumu stratejisi eylem planndaki salk hizmetleri eylemleri 2006-2010 ........ 46 Tablo 3.1 Bilgi toplumu stratejisi eylem planndaki yeil biliim eylemleri 2006-2010 ............... 77 Tablo 4.1 Byk verinin salayabilecei fayda rnekleri ............................................................. 90 Tablo 4.2 Bilgi toplumu stratejisi eylem planndaki byk veri eylemleri 2006-2010 ................. 93 Tablo 5.1 Bilgi toplumu stratejisi eylem planndaki sanal ktphane eylemi 2006-2010 ........... 104

Bilgi ve letiim Teknolojileri Destekli Yeniliki zmler

Bilgi ve iletiim teknolojilerinin kullanmnn ve kullanm alanlarnn artmas bu teknolojilere dayal yeniliki zmlerin retilmesi, ticarilemesi ve yeni kullanm alanlarnn ortaya kmasn hzlandrmtr. Gnmzde, bilgi ve iletiim teknolojilerindeki hzl gelimeye paralel olarak yeni teknolojiler gnlk hayatta youn bir ekilde kullanlr hale gelmektedir. Bilgi ve letiim Teknolojileri Destekli Yeniliki zmler ekseninde, salad ekonomik, sosyal ve evresel faydalardan dolay uygulama rnekleri hzla artmakta olan aadaki yeniliki zmlere deinilecektir. Kentlerin yaadklar sorunlar zmeyi ve kentlerde yaayanlarn hayat kalitesini artrmay amalayan akll kent zmleri. Vatandalarn salk hizmetlerine daha rahat eriimlerini mmkn hale getiren e-salk hizmetleri. Bilgi ve iletiim teknolojileri sektrnn ve dier sektrlerin evreye olan olumsuz etkilerinin azaltlmasnda etkin rol oynayan yeil biliim uygulamalar. Daha gncel ve doru bilginin retilmesine olanak tanyan nesnelerin interneti zmleri ve daha doru analizlerin yaplmasna olanak salayan ve karar alma srecinin etkinliini artran byk veri uygulamalar. Kltrel mirasn ve bilimsel verilerin dijitalletirilmesini salayan ve bu verilere ak eriimi salayan, katlmcl artran ve verilerin gelecek nesillere aktarlmasn salayan sanal ktphane ve sanal mze zmleri.

1. Akll Kentler
1.1 Giri

Kentlerin kar karya kald pek ok sorunun temelinde hzla artan nfus nemli bir yer tutmaktadr. Son 10 ylda dnya nfusu %12 artarak 6,2 milyardan 7,0 milyara kmtr (ekil 1.1). zellikle gelimekte olan ve az gelimi lkelerdeki (dier lkeler) yksek nfus art hz dnya nfusunu nemli oranda artrmaktadr. Yllk bazda dnya nfusu %0,6 seviyesinde artarken, bu oran gelimekte olan lkelerde %1,01 ve az gelimi lkelerde %2,06 seviyelerindedir. ekil 1.1 Dnya nfusu ve art oranlar

zellikle gelimekte olan lkelerdeki nfus art dnya nfusunu nemli oranda artrmaktadr
Dnya nfusu ve art oranlar Milyar, yzde

+12% Gelimi lkeler1

6,2 0,9

6,6 1,0

7,0 1,0

YBBO 0.60%

Gelimekte olan lkeler1

4,2

4,4

4,7

1.01%

Dier lkeler1

1,0 2002

1,2 2007

1,3 2012

2.06%

1 Snflandrma IMFin World Economic Outlook (WOE) raporlarnda kullanlan metodoloji ile yaplmtr. Bu snflandrma lkelerin gelir seviyesine ek olarak endstriyel retimlerinin gelimilik dzeylerini hesaba katmaktadr KAYNAK: Global Insight (WMM)

Dnya nfus artna paralel olarak krsal alanlardan kentlere g, kentlerin nfusunu nemli oranda artrmaktadr. zellikle gelimi lkelere kyasla gelimekte olan lkelerdeki ve az gelimi lkelerdeki (dier lkeler) krdan kente g oranlar daha yksektir (ekil 1.2). 20022012 yllar arasnda krdan kente g gelimi lkelerde toplam nfusun %0,6sn olutururken bu oran gelimekte olan lkelerde nfusun %2,3n (4 kat) ve dier az gelimi lkelerde nfusun %4,4n oluturmutur. ekil 1.2 Krsaldan kente g ve kent nfusu

Nfus artna paralel olarak krsal alanlardan kentlere g, kentlerin nfusunu nemli oranda artrmaktadr
Krsaldan kente g Toplam nfusa oran (ortalama), yzde 2002-2012 Kent nfusu1 Toplam nfusa oran (ortalama), yzde

2002

2012

4,4 2,3 0,6 Gelimi lkeler Gelimekte olan lkeler Dier lkeler

77

77 61

63 34 38

Gelimi lkeler

Gelimekte olan lkeler

Dier lkeler

1 Global Insightn tanmlamasna gre kent nfusu KAYNAK: Global Insight (WMM)

Toplam nfustaki ve krdan kente olan gteki artlara paralel olarak kentlerde yaayan nfus artmtr. zellikle son 10 ylda gelimekte olan lkelerdeki kent nfusunun oran %61den %63e ve az gelimi lkelerde (dier lkeler) de kent nfusunun oran %34ten %38e kmtr (ekil 1.2).

Krsal alanlardan kentlere artan gn ve krsalda yaayan nfustaki dn balca nedenleri olarak krsal alandaki sosyal olanaklarn azl (kaliteli eitim ve salk hizmetleri gibi), altyap yetersizlii (su, elektrik, ulam gibi), gvenlik ve krsal alanlardaki i imkanlarnn azl gsterilmektedir. Dnyadaki eilimlere benzer ekilde Trkiye nfusu ve nfus iinde kentlerin pay hzla artmaktadr (ekil 1.3). Trkiyenin son 10 yldaki nfus art yllk %1,31 ile gelimekte olan lkelerin zerinde seyretmitir. 2007 ylnda yaklak 71 milyon olan Trkiye nfusu 2012 ylnda 75 milyona ulamtr. Bu art ve devam eden glerle birlikte 2007 ylnda toplam nfusun %70ini oluturan kent nfusu hzla artarak 2012 ylnda toplam nfusun %75ine ulamtr. ekil 1.3 Trkiyenin yllk nfus art ve kent-kr nfus dalm

Dnyadaki eilimlere benzer ekilde Trkiye nfusu ve nfus iinde kentlerin pay hzla artmaktadr
Yllk nfus art oranlar, 2002-2012 Yzde Trkiyede kent ve krsal nfus dalm Milyon
Belde ve kyler l ve ile merkezleri

YBBO

71

72

73

74

75

21
2.10 1.05 0.63 Gelimi lkeler Gelimekte Trkiye olan Dier lkeler 2007 1.31

18

18

18

17

-4,5%

50

54

55

56

57

3,6%

08

09

10

2011

KAYNAK: Global Insight (WMM); TK Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi (ADNKS)

Trkiyedeki krsaldan kentlere olan g ncelikli olarak byk kentlerde younlamaktadr. Trkiyede 2007den 2010a kadar en byk 5 ehrin ( stanbul, Ankara, zmir, Bursa, Adana) nfusunun toplam nfusa oran 2 milyonluk artla %35,7den %36,5e kmtr1. Bu dnemde stanbulun nfusu 12,6 milyondan 13,6 milyona karak %8 orannda artmtr. Kentlerdeki hzl nfus art pek ok sorunu da beraberinde getirmektedir. Ortaya kan bu sorunlar kentlerdeki ekonomik ve sosyal hayat olumsuz ynde etkiledii gibi kentlerde yaayanlarn yaam kalitesini drmekte ve kentlerin marka ve rekabet gzn azaltmaktadr. Temelde kentlerin karlat sorunlar ulam, enerji, su, salk, kent hizmetleri, evre ve gvenlik olmak zere 7 ana balkta incelenebilir. Tablo 1.1 Kentlerin karlat temel sorunlar Alan Ulam Temel sorunlar Var olan ulam altyaps, nfusla beraber artan ara saysn kaldramamakta ve trafikte geen sreler artmaktadr. Artan zaman i kayplarna, verimliliin dmesine, ulam masraflarnn artmasna ve zararl egzoz gaz emisyonlarnn artmasna yol amaktadr. Trafik kazalarnn saylar artmakta bunun sonucunda da can kayplarnn yannda salk masraflar ve maliyetler artmaktadr. Artan enerji talebiyle birlikte daha pahal ve verimsiz enerji kaynaklar kullanlmaktadr. Datmda kayplar ve kaak elektrik kullanm artmaktadr. ehirlerin yaknlarnda bulunan su kaynaklar ehirlerin ihtiyac karlayamamakta ve yenilenebilir olma zelliklerini yitirmektedir. ehirlerin yol a kirlilik temiz su kaynaklarn tehdit etmektedir. zellikle ulamda kaynaklanan problemlerden dolay yerinde ve zamannda acil mdahalelerde gecikmeler yaanabilmektedir. Nfus younluu dolaysyla kentlerde salgn hastalklarn kontrol zorlamaktadr.

Enerji

Su

Salk

1 TK Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi (ADNKS)

10

Alan

Temel sorunlar Kentsel yaamn evresel etkileri de toplum saln olumsuz etkilemektedir. Yaayan saysnn artmasyla yerel ve merkezi ynetimler iin hizmetleri vermek zorlam, hizmetlerin kalitesi dolaysyla da kentlerdeki yaam kalitesi dmtr. ehirler yenilenebilir kaynaklar hzla tketmekte; ara saysndaki art, hava ve su kirlilii gibi evre sorunlar da kentlerde yaayanlar iin byk tehditler oluturmaktadr. Dzensiz ve plansz kentleme alt yap ve kat atklarnn toplanmas ve depolanmas sorunlarn sorunlarnn beraberinde getirmektedir. ehirlerdeki nfus younluu ve gelir fark su oranlarnn artmasna yol amaktadr. Artan gvenlik sorunlarna zamannda ve yerinde nleyici zmler retilememektedir.

Hizmetler

evre

Gvenlik

Gn getike artan ve birbirleri ile ilikili sorunlardan dolay, ehirlerin mevcut durumda kullandklar uygulamalar ve zmler ileriki zamanlarda karlalan problemleri zmeye yeterli olmamaktadr. Karlalan sorunlara zmler retebilmek iin ehirlerin yeni teknolojileri kullanarak ana sistemlerini (ulam, su, enerji, iletiim gibi) dntrmeleri ve kstl kaynaklarn en verimli ekilde kullanmalar zorunluluk haline gelmektedir. Bu amala ehirlerin hzl bir ekilde daha akll hale gelmeleri gerekmektedir. 1.2 Akll Kent Tanm

Bilgi ve iletiim teknolojileri ehirlerde karlalan sorunlarn zlmesi, kamu hizmetlerinin iyiletirilmesi ve vatandalarn yaam kalitelerinin artrlmasna nemli katklar salamaktadr. Bu kapsamda, Kent Bilgi Sistemleri (KBS), kent ve kentlerde yaayan vatandalara ait bilgilerin toplanmasna, ynetilmesine ve doru sorgulamalar oluturulup analizlerin yaplmasna, kentin her trl ekonomik, sosyal, kltrel, idari ve dier hizmetlerinin en iyi ekilde gerekletirilmesine olanak tanmaktadrlar. KBS ile kentlerdeki yerel i sreleri elektronik ortama tanabilmekte, sunulan hizmetler daha hzl ve doru bir ekilde
11

gerekletirilebilmektedir. KBS ile birlikte kentlerde kullanlan Corafi Bilgi Sistemleri de (CBS) kent sorunlarn zmne ve kentlerin sunmu olduu hizmetlerin kalitesini artrmaya ynelik olarak mekna ve konuma dayal karar verme srelerinde kullanclara yardmc olmak zere ketlerle ilgili corafi verileri toplanmasna, ilenmesine, ynetilmesine ve analiz edilmesine olanak tanmaktadrlar. KBS ve CBS, akll kent uygulamalarnn hayata geirilmesinde kurulacak sistemlerin temel altyapsn oluturmalarndan dolay kritik neme sahiptir. Gnmzde kentlerin yaadklar sorunlar zmeyi ve kentlerde yaayanlarn hayat kalitesini artrmay amalayan Akll Kent zmleri nem kazanmaktadr ve dnyadaki pek ok ehirde hzla uygulamaya geirilmektedir (ekil 1.4). Akll Kent zmleri temelde KBS ve CBS gibi kentlerin bilgi teknolojileri altyap sistemlerine btnlemi ve gerek-zamanl bilgiye dayal karar almay mmkn klacak ekilde hayata geirilmektedir. ekil 1.4 Akll kent zmleri

12

Akll kent zmleri enerji, su, ulam, kentsel hizmetler ve salk hizmetleri balklar altnda incelenebilmektedir (Tablo 1.2). Tablo 1.2 Akll kent zmleri ve aklamalar Alan Enerji zm Akll sayalar, talep ynetimi ve akll ebekeler Datm ve ara istasyon otomasyonu Bina enerji ynetimi Sokak aydnlatmas, yap sal takibi Akll sayalar ve talep ynetimi Szntlarn tespiti ve nleyici bakm Aklama Kullanm zaman fiyatlamas yoluyla gerek zamanl talep ynetimi salanmas; kent sakinlerinin kullanm konusunda farkndalklar arttka talebin azalmas ve saya okuma iletme maliyetlerinin dmesi. Enerji datm hatt kayplarn nlemek zere ara istasyon kullanlmas, hat arzalarnn otomatik olarak onarlmas ve ara istasyon donanmnn, akll elektronik cihazlar sayesinde daha iyi ynetilmesi. Enerji kullanmnn, bina doluluuna, scaklna ve dier ortam koullarna gre otomasyonu iin sensrlerin kullanlmas. Altyapya sensrler eklenmesi yoluyla nleyici, istee bal bakm salanmas ve sokak aydnlatlmasnda kullanlan enerji tketiminin azaltlmas. letme maliyetlerini drrken gerek zamanl talep verilerinin toplanmas ve bina ve mal sahiplerine, tketimin nereden kaynaklandnn ve kaaklar belirlemek zere gerek zamanl su tketim verilerinin sunulmas. Borularda, pompalarda ve dier su altyaplarnda, durumun izlenebilmesi iin sensrlerin kullanlmas ve kaaklarn belirlenip onarlmas veya gerekli hallerde su basncnn deitirilmesi yoluyla su kayplarnn ynetilmesi.

Enerji

Enerji Enerji

Su

Su

Su

Su kalitesi takibi Su ebekesindeki, su azlarndaki ve nehirlerdeki sensrler vastasyla gerek zamanl su kalitesinin takibi ve alnmas gereken nlemlerin vatandalara ve yneticilere iletilmesi. Erken uyar sistemi Skma Yamur sularnn kanalizasyonlar yoluyla ynetilebilmesi ve sellerin nlenmesi iin tahmini analizlerin, hava durumu verilerinin ve altyap ak/tkanma sensrlerin kullanlmas. Adanm trafik eritlerinin kullanlmas veya ehirlerin baz
13

Su

Ulam

Alan

zm blgeleri ve eritler

Aklama blgelerine ara ile giri iin talep bazl cret alnmas. Uygun blgelerle ilgili gerek zamanl bilgiler sunulmas ve farkl fiyatlandrmann arz ve talebi optimize etmesi. Trafik sorunlarnn zlmesine ynelik olarak, ulatrma aknn (rn. otobsler) optimize edilmesi ve otobs gzergahlarnn karll artracak ekilde deitirilmesi amacyla trafik klarnn, kamera, cep telefonu verileri ve sensrlerle izlenmesi. Sensrler araclyla (rn. otobslerde, demiryollarnda) tamaclk iin ngrlen var sresinin salanmas; performans farklarnn belirlenmesi ve bakmn optimize edilmesi. Tek bir ulam kart zerinden farkl ulam aralarnda ve farkl ehirlerde demelerin yaplabilmesi. Kullanclarn uygun park yerlerine ynlendirilmesi (rn. akll telefonlarn konum belirleme ve harita uygulamalar vastasyla yakndaki bo park alanlarnn kullanclara bildirilmesi). Yolculara, yolculuklar ncesi ve srasnda takip edecekleri gzergh ile ilgili bilgilerin deiken mesaj sistemleri vastasyla salanmas. Otomatik attn kadar de faturalandrmas iin RFID etiketlerinin kullanlmas ve tahsilat yollarnn ihtiyaca gre optimize edilmesi. Parackl maddelerin izlenmesi iin ehirlerin farkl yerlerine datlm sensrlerin kullanlmas ve gerek zamanl hava kalitesi verilerinin toplanmas. Denetleme, koordinasyon ve tamaclk teknolojilerini kullanarak daha acil mdahale gerektiren olaylarn ve afetlerin daha etkin ynetimi. Gerek zamanl mdahale ve koordinasyon iin kamera ya da sesli takip sisteminin kurulmasnn yannda gemie ait veriler

Ulam

Akll parkmetreler ve cretlendirme Uyarlanabilir trafik kontrol

Ulam

Ulam

Filo takibi, bakm, konum belirleme hizmetleri Btnleik cret demesi Park ynlendirme sistemleri leri yolcu bilgi sistemleri Akll kat atk toplama Hava kalitesi takibi Acil mdahale ve afet hizmetleri Sula mcadele

Ulam Ulam

Ulam

Kentsel hizmetler Kentsel hizmetler Kentsel hizmetler Kentsel

14

Alan hizmetler Kentsel hizmetler Kentsel hizmetler

zm

Aklama yoluyla tahmine dayal analizler yaplmas.

Kent sakinlerinin katlm Eitim

Kent sorunlarnn belirlenmesi (rn. su ukurlar) ve ynetime iletilmesi konusunda kent sakinlerinin katlmnn artrlmas. rencilerin ekinliklerinin ve baar durumlarnn veliler tarafndan mobil uygulamalarla takibi, okullarda byk veri analizlerinden faydalanarak retmenlerin ve okul ynetimlerinin performans takibi. ehirdeki kltr hizmetleri, gsteriler, sergiler ve konserler gibi olaylarn vatandalara tantmnn yeniliki zmlerle yaplmas, yerli ve yabanc turistler iin benzer zmlerle iletiim ve ynlendirme salanmas. Hasta, reete, salk kaytlar gibi bilgilerin merkezi ynetimi ve koordinasyonu; ambulanslarn trafik younluu gz nne alnarak ynlendirilmesi. Hasta durumunun uzaktan takibi ve hastalara uzaktan tedavi / yardm amal hizmet verilmesi, evde bakm hizmetlerinde bilgi ve iletiim zmlerinden faydalanlmas.

Kentsel hizmetler

Kltr ve turizm hizmetleri

Salk hizmetleri Salk hizmetleri

Elektronik salk kaytlar Tele-tp ve evde bakm

1.2.1 Akll Kent Teknolojilerinin Salad Faydalar Bu zmler kentlere ve kent sakinlerine pek ok fayda salamakla birlikte, bunlar arasnda finansal faydalar, daha iyi bir kent yaam, marka deeri oluturma ve alg avantajlar ne kanlardandr. Akll kent zmlerini uygulayan kentlerle ve tedarikilerle yaplan grmeler, akll kent uygulamalarnn tercih edilmesindeki birincil itici gcn finansal olmayan avantajlar olduunu ortaya koymaktadr; ancak bunlar finansal nlemlerle bir arada dikkate alnmaktadr. Bununla birlikte, akll kent zmlerinin finansal faydalarnn her kent iin farkllk gsterecei gz nnde bulundurulmaldr. Finansal faydalar o Sermaye giderlerinde azalma: Optimizasyonla mevcut kapasiteden ve varlklardan daha fazla yararlanlmaktadr (rnein, kent yollarnda daha yksek kapasite, mevcut ebeke zerinden daha fazla elektrik iletme).

15

letme giderlerinde azalma: Tamir etme yerine nleyici bakm ve gerek zamanl veriler, servis ekiplerinin daha dk seviyede kullanlmasn salamaktadr. o Gelirlerde art: Baz zmlerde hizmet seviyelerinin ykseltilmesi yoluyla kullanm o optimize etmek veya tketimi artrmak iin fiyat mekanizmalarndan yararlanlmaktadr (rnein, toplu tama kullanm, akll parkmetreler). Kent yaam faydalar o Kent halk iin daha iyi yaam koullar sunulmaktadr (bilgi ve teknolojiye daha iyi eriim beklentisiyle paralel giden bir avantajdr). o Tek tek bakldnda avantajlar zme gre deimektedir; bunlar arasnda ulam sresinin dmesi, daha yksek gvenilirlik/salamlk, acil durum mdahalelerinin hzlanmas, su oranlarnda azalma, vb. yer almaktadr. ekil 1.5 Akll kent teknolojilerinin kent yaamna faydalar

16

Marka ve kentin rekabet gc avantajlar o Akll markasndan i imkanlar, parasal kaynaklar ve kent insan gibi kaynaklarn glendirilmesinde yararlanlabilmektedir ve kentlerin ekonomiye olan katklarn artrmaktadr. o Rekabet gcnn artmas, daha nitelikli bireylerin istihdam edilebilmesi ve i imkanlarnn artmas gibi olanaklar sunmaktadr.

Yukarda bahsedildii gibi, kent sakinleri iin daha iyi bir yaam standard akll teknolojilerin kentlerdeki kullanmnn artrlmas iin itici gtr. Kent sakinleri ulam sresinin azalmas, acil durum hizmetlerinin iyilemesi, elektrik kesintilerinin seyreklemesi gibi avantajlardan yararlanabilmektedirler. Kentlilere salanan dorudan tasarruflara rnek olarak, yakt maliyetleri ve su maliyetlerinin azalmas gsterilebilir. 1.2.2 Akll Kent Teknolojilerinin Temel Gereksinimleri Akll kent uygulamalarnn hayata geirilmesinde nerilen zmlerin teknolojik salaml, gvenilirlii ve mevcut teknik platformla uyumluluu tm kentler iin gz nnde bulundurulmas gereken nemli hususlardr. Kentlerin teknoloji satn almlarnda dikkat edilmesi gereken konulara (rnein; gvenlik, teknolojinin deiim hz) nem vermeleri gerekmektedir. Buna paralel olarak teknoloji tedarikilerinin kamu kurumlar ve yerel ynetimler tarafndan kabul grebilmeleri iin karlamalar gereken salamlk ve gvenlik standartlarna dikkat etmeleri beklenmektedir. Teknolojinin gvenilirlii: Geleneksel altyap yatrmlarnda gvenilirlik/salamlk standartlar tipik olarak %99.997 seviyesindedir; akll kent uygulamalarnda kullanlan yeni donanm ve aygtlar iin bu standartlara sahip olmak ve bunu kantlamak zordur. Teknoloji yaam dngs: Kentler teknoloji risklerinin, teknoloji deiim hznn ve yaam dngsnn deerlendirilmesi ve anlalmas iin gereken kilit yetkinliklere genellikle sahip deildir. Geleneksel altyap yatrmlarnda (rnein; yollar) bu tip bir karmaklk veya deiim hz sz konusu deildir. Mevcut platformla uyumluluk: lek ekonomisi ve kolay kullanlabilirlik avantajlarndan yararlanabilmek iin yazlm ve donanmlarn kentte uygulamaya alnm durumdaki dier teknolojilerle mutlaka uyumlu olmas gereklidir. Bu da uzun vadeli bir ortak biliim yaps ve altyap vizyonu gerektirir.

17

Gvenlik: Akll kent teknolojilerinin ou, ebekeler zerinden hassas verileri toplamakta ve aktarmaktadr (rnein, kent sakinlerinin kameralardan gelen grntleri, elektrik kullanm ve kontrol bilgileri). zmler uygulamaya alnmadan nce gvenlik konular kentler ve tedarikiler tarafndan mutlaka zlm olmaldr.

Bunun sonucunda da gnmzde akll kent uygulamalarndaki byme daha ok teknolojisini kantlam veya gvenlik sorunlar nispeten nemsiz belli sektrlerde meydana gelmektedir. Kamu binalarnda enerji verimlilii ve cadde aydnlatmalar gibi kamu gvenlii, bireysel veriler veya gvenirlilik konularnda kayg uyandrmayacak uygulamalar ncelikli olarak hayata geirilmektedir. Eitim ve salk gibi zel hayatla ilgili bilgilerin datlm varlklar zerinden ilenmesi nedeniyle mahremiyet, gvenilirlik ve gvenlik konularnda kayg uyandran, enerji ve su gibi kritik altyaplar hakknda tutulan bilgilerin gvenliinin salanmasnn zorluu, bu alanlardaki uygulamalarn hayata geirilmelerini geciktirmektedir. Akll kent uygulamalar gibi sermaye isteyen projelerin finansman, zellikle kentlerin bilgi iletiim teknolojilerine hkimiyetinin yetersizlii ve akll kent zmlerinin varlk mrnn geleneksel altyap varlklarnn hizmet mrne kyasla daha ksa olduu dikkate alndnda, almas gereken bir zorluk olarak yerini korumaktadr. Bu zorluu amada maliyetlerin kent btelerine paralel hale getirilmesi ve zel sektrkamu ibirliklerine imkan veren, kullancya cretlendirme gibi ok eitli yeni iletme modellerinden yararlanlabilmektedir. Uzun vadeli hizmet almna dayal yeni i modelleri, baz kk kentlerin gruplar oluturarak ortak yatrmlar yapmalar ve projelerin finansal olmayan ancak nemli avantajlar sunan projelerle bir arada gruplandrlarak yaama geirilmesi, kendi kendini finanse eden projelerin uygulanabilmesini salayabilmektedir. 1.3 Mevcut durum analizi

Trkiyede akll kent zmleri zellikle nfusun yaklak olarak %20sini barndran stanbulda hayata geirilmeye balanmtr. stanbul dnda dier baka ehirlerimizde ulam ve sulama alanlarnda akll kent uygulamalar hayata geirilmektedir. EIUnun (Economist Intelligence Unit) hazrlam olduu istikrar, salk, kltr ve evre, eitim ve altyap kategorideki puanlamalara dayanan ve alt kategorilerde toplam 30 niteliksel ve niceliksel kriterde deerlendirme yaplan Dnya ehirlerinde Yaanabilirlik Endeksine gre, 2008 ylnda stanbul dnyadaki 140 ehir arasnda 109. srada yer almtr (ekil 1.6).
18

ekil 1.6 Dnya ehirlerinde yaanabilirlik endeksi

ehirlerimiz, dnyadaki dier ehirlerle karlatrldnda, yaama koullar bakmndan alt sralarda bulunmaktadr
Dnya ehirlerinde yaanabilirlik endeksi (Toplam = 140 ehir) Endeks, 100 = ideal Sra 1 6 9 19 22 24 35 46 51 57 58 60 61 62 70 75 94 101 105 109 113 125 ehir Genel1 Vancouver Helsinki Sidney Paris Berlin Amsterdam Madrid Londra Milan New York Seul Prag Buenos Aires Atina Moskova Beijing Johannesburg Bangkok Mexico City stanbul Kahire Cakarta Salk2 99 97 96 95 94 94 92 90 90 87 86 84 84 83 76 75 69 67 65 61 59 53 100 100 100 100 100 100 88 92 88 92 83 79 88 88 79 Eitim2 100 92 100 100 92 92 100 100 100 100 100 83 100 75 92 75 83 100 75 Altyap2 100 100 100 96 96 100 96 93 89 93 93 84 86 79 80 89 70 70

63 58 63 67 50 50 50

58 58 58

50

71 61 54

1 stikrar, Salk, Kltr ve evre, Eitim, Altyap olmak zere 5 kategorideki puanlamalarn ortalamas alnmtr 2 Alt kategorilerde toplam 30 niteliksel ve niceliksel kriterde deerlendirme yaplmtr, bu kriterlerde ehirlere ait kimi istatistikler ve uzman grleri hesaba katlmaktadr KAYNAK: EIU ehirlerde Yaanabilirlik Endeksi 2008

Benzer ekilde Siemensin hazrlam olduu karbondioksit emisyonu, enerji kullanm, binalar, ulam, su kullanm, atk ynetimi, hava kirlilii, ynetim puanlamasna dayanan Siemens Yeil ehir endeksine gre stanbul Avrupadaki 30 ehir arasnda 25. srada yer almtr (ekil 1.7).

19

ekil 1.7 Dnya ehirlerinde yaanabilirlik

Ayn karlatrma ehirlerin evre dostu olma seviyesine gre yapldnda da benzer sonularla karlalmaktadr
Dnya ehirlerinde evre performans endeksi (Toplam = 30 ehir) Endeks, 100 = ideal Sra 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 14 16 17 17 22 24 25 26 27 29 30 ehir Genel1 Enerji2 Binalar2 Ulam2 92 Kopenhag 87 87 83 94 Stokholm 87 76 88 92 Oslo 84 87 79 86 Viyana 83 78 80 90 Amsterdam 83 71 84 84 Zrih 82 69 78 91 Helsinki 79 45 71 94 Berlin 79 55 66 71 Brksel 78 62 75 90 Paris 73 47 53 80 Londra 72 56 56 57 Madrid 67 55 60 62 Roma 63 64 53 60 Varova 59 53 51 73 Budapete 58 24 66 44 Lizbon 57 58 47 31 Atina 53 49 55 15 Prag 50 33 47 33 stanbul 45 56 51 29 Zagreb 42 43 53 48 Belgrad 40 47 40 63 Sofya 37 22 46 0 Kiev 32 15 53

1 Toplam 8 kategorideki endekslerin ortalamas alnmtr (Karbondioksit emisyonu, enerji kullanm, binalar, ulam, su kullanm, atk ynetimi, hava kirlilii, ynetim) 2 Alt kategorilerdeki deerlendirmeler, toplam 30 indikatrde, bamsz uzman kurulu tarafndan yaplmtr KAYNAK: Siemens Yeil ehir Endeksi

Trkiyede akll kentler konusunda devletin, yerel ynetimlerin ve zel irketlerin almalar bulunmakla beraber, akll kentler konusunda temel hedefler henz konulmam ve stratejiler belirlenmemitir. 1.3.1 Devlet Politikalar ve Stratejileri Bilgi Toplumu Stratejisi Eylem Plan (2006-2010) Akll Kentler konusunda merkezi almalar da yaplmakla beraber, bu almalar akll kent stratejisini ve hedeflerini btncl olarak belirlemeye ynelik deildir. 2006da oluturulan Bilgi Toplumu Stratejisi, akll kent olgusuna dorudan deinmemekle beraber, akll kent zmleri bileenlerinden bazlar paralar halinde bulunmaktadr.

20

Vatanda Odakl Hizmet Dnm bal altnda; vatanda odakl yaklam, hizmet dnm, salk hizmetleri, eitim ve kltr hizmetleri, ulam ve yerel ynetimler alanlarnda Kamu Ynetiminde Modernizasyon bal altnda; ortak teknoloji hizmetleri ve altyap alannda

Bu alanlar iinde stratejik olarak nceliklendirilmi akll kent zmleri, zellikle vatandalarn B T altyapsna eriimi ve B T hizmetlerinin ulam, salk, eitim ve e-devlet konularndadr2. Kalknma Bakanl Bilgi Toplumu Dairesinin hazrlam olduu Mart 2010 tarihli Bilgi Toplumu Stratejisi Eylem Plan (2006-2010) 5. Deerlendirme Raporuna gre, akll kent zmleri kategorisinde deerlendirebilecek eylemlerin pek ou eylemlerin gerekletirilmesi iin yeterli teknik personel bulunamamasndan tamamlanamam baz eylemler ise hi balatlamamtr (Tablo 1.3). zellikle yerel ynetimler tarafndan uygulamaya alnmas planlanm olan Yerel Hizmetlerde e-Dnm ve Yerel e-Demokrasi Program eylemleri hayata geirilememitir. Tablo 1.3 Bilgi toplumu stratejisi eylem planndaki akll kent eylemleri 2006-2010 Arlkl Tamamlanma Yzdesi %100

Eylem

Aklamalar

Ulusal Ulatrma Portal

lke apnda ulam bilgilerinin ihtiya sahiplerine tek bir noktadan sunulaca portal oluturulacaktr. Portaldan; Alternatif ulam yollarnn tahmini var sresi ve yolculuk maliyeti bilgileri, stenen yerin haritasna internetten ulam, lke apnda ulamla ilgili acil durum ve nemli uyarlarn (yol almas, kaza, vs) elektronik kanallardan sunumu, lgili i ortaklarna salanan balantlarla internetten tren, gemi, uak, otobs bileti sat hizmetlerinin sunumuna imkan salanacaktr.

2 Salk alanndaki eylemler, bu dokmanda e-Salk blmnde ele alnmtr. Eitim alanndaki eylemler, bu dokmanda sanal ktphaneler blmnde ele alnmtr

21

Eylem

Aklamalar

Arlkl Tamamlanma Yzdesi Ulusal Akll Ulam Sistemleri Stratejisi kapsamnda deerlendirilecektir

Ulatrma Talep Ynetimi Sistemi

Ulamda younluun engellenmesi ve mevcut altyapnn etkin kullanlabilmesi iin yeni teknolojilerden faydalanarak ulam talebinin ynetilmesine ynelik uygulamalar gerekletirilecektir. Gerek ehirleraras, gerek ehir ii farkl ulam yntemlerine ynelik ihtiyalar, alkanlklar ve eilimler ile evresel faktrlerin belirlenmesinde ve buna bal politikalar gelitirilmesinde faydalanlacak veriye dayal karar destek sistemleri oluturulacaktr. Ulatrma talebinin ynlendirilmesine ynelik farkl kanallar zerinden ( nternet, mobil, elektronik levhalar) yolcu ve src bilgilendirme sistemleri kurulacaktr. zel sektrle yaplacak ibirlikleri erevesinde ulatrma ihtiyalarna ynelik veri ve bilgi paylam salanacaktr.

Ulatrma lke apnda toplu tamada elektronik deme sistemleri, Sistemlerinde akll kart, mobil ve e-bilet uygulamalarnn e-deme Standartlar standartlatrlmas, yaygnlatrlmas ve entegrasyonuna ynelik bir fizibilite raporu hazrlanacaktr. Bu raporda kamu toplu tama hizmetlerinde lke apnda ortak bir elektronik deme sistemi altyaps oluturulmas, zel sektr toplu tama irketleriyle ibirlii potansiyeli, sistemlerin birlikte alabilirlii, gelirin datm gibi konular ve dnyada bu alandaki rnek uygulamalar incelenerek Trkiye iin en uygun toplu tama deme sistemi modeline ynelik neriler oluturulacaktr. Yerel Hizmetlerde Vatandalarn taleplerini internetten iletmesi ve takibi ile ilemlerini internetten gerekletirmesine ynelik aralar ve
22

%100

%40-60

Eylem e-Dnm

Aklamalar sreler tanmlanacak, baarl yaygnlatrlmas salanacaktr. Yerel ynetimler tarafndan, uygulamalarn

Arlkl Tamamlanma Yzdesi

mkelleflerin

btn

ykmllklerinin entegre bir ekilde takip edilmesine ynelik sistemler iin standartlar oluturulacak ve yaygnlatrlacaktr. Yerel ynetimlerin sunduu e-devlet hizmetlerinde merkezi kurumlarla ve gerektiinde kendi aralarnda elektronik veri paylamnn salanmasna ynelik esaslar belirlenecektir. Yerel eDemokrasi Program Belediyelerde yerel e-demokrasi uygulamalarnn %0-20

yaygnlatrlmas, bu uygulamalara standart getirilmesi ve uygulama yapacak tm belediyelerin minimum standartlar karlamas salanacaktr. Yerel politika nceliklerinin vatandaa iletiiminin daha iyi yaplabilmesi iin oklu ortam kaynaklar belediye nternet sitelerinde yaynlanacaktr. Elektronik anket ile ilgili bir fizibilite almas yaplacak ve belirlenecek bir il belediyesinde pilot uygulama hayata geirilecektir.

Ulam Son yllarda akll ulam alannda Ulatrma, Denizcilik ve Haberleme Bakanl tarafndan atlan nemli admlarn sonulanarak, Ulatrma Talep Ynetim Sistemi ve Ulatrma Sistemlerinde e-deme standartlar eylemlerine ilikin fizibilite raporlar hazrlanm olup, Ulusal Ulatrma Portal 2012 ylnda devreye alnmtr. 2009 ylnda UDHB tarafndan hazrlanan Trkiye Ulam ve letiim Stratejisi Hedef 2023 Belgesinde ulatrma sektr iin belirlenen temel stratejiler ve hedefler aada zetlenmitir.

23

Trafik skkln rahatlatmay amalayan akll ulam sistemleri (AUS) gibi trafik ynetim sistemlerinin kullanlmas an yeniliki teknolojisi ile biliim sistemlerini ve enerjiyi verimli kullanan, yenilenebilir enerji kaynaklarndan maksimum yararlanarak evreye en az zarar veren ara ve ekipmanlarla donatlm karayolu tamaclk hizmetlerinin lke genelinde yaygnlatrlmas Bilgi ve iletiim teknolojilerindeki gelimelere paralel olarak otomatik tat kayt ve kontrol sistemleri, telematik uygulamalar ile gerek zamanl karayolu ynetim sistemlerinin gelitirilmesi konularnda aratrmalarda bulunulmas Kentii ulam ynetim sistemlerinin standardize edilmesi, bu amala gelimi ekonomilerde uygulanmakta olan ynetim sistem standartlarnn uyumlatrlmas Elektronik denetleme sistemlerinin lke genelinde kullanmnn yaygnlatrlmas Tm ulam sistemlerinin dijital hale getirilerek bilgi teknolojilerine entegre edilmesi

Bununla birlikte, Ulatrma Denizcilik Ve Haberleme Bakanl Strateji Gelitirme Bakanl tarafndan hazrlanan Ulusal Akll Ulam Sistemleri Strateji Belgesinde (2013-2023) Trkiyedeki btn ulam trlerinde bilgi ve iletiim teknolojileri kullanlarak elde edilen gerek zamanl bilgiler vastasyla entegre, gvenli, etkin, verimli, yenilie ak, evre dostu, srdrlebilir ve akll bir ulam ana erimek, yolcu ve yk hareketliliini kolaylatrmak amalanmtr. Bu amaca ynelik olarak aadaki be temel stratejik hedef belirlenmitir. AUS lke genelinde planlama ve entegrasyonu iin idari ve teknik mevzuatn ulusal ve uluslararas ihtiyalara gre gelitirilmesi, Kresel dzeyde rekabeti bir AUS sektrnn oluturulmas, AUS uygulamalarnn lke genelinde yaygnlatrlmas, Hareket kstll olanlarn ulam aralarna ve hizmetlerine eriiminin kolaylatrlmas, Karayolu ulatrmas kaynakl yakt tketimi ve emisyonlarnn azaltlmas

klim Deiiklii Ulusal Eylem Plan (2011-2020) ( DEP) Belgesinde ulatrma sektrnde en fazla sera gaz emisyonuna yol aan alt sektrden biri karayolu sektr olduu ve kentii ulamn da emisyonlarda nemli pay bulunduu belirtilmektedir. DEPde akll ulam sistemlerine ilikin Karayollarnda bilgi ve iletiim teknolojilerindeki gelimelerden ve akll ulam sistemlerinden yararlanlmas, Enerji verimlilii yksek ve iklime duyarl kentleme ve ulam stratejilerinin gelitirilmesi ve uygulanmas eylem alanlar altnda AUSnin gelitirilmesi iin Ar-Ge almalar yaplmas, AUS ve Trafik Ynetimi uygulamalarna ynelik Ar-Ge almalarnn desteklenmesi ve AUS Merkezleri kurulmas, Akll ulam, kent
24

ii sanat yaplar, OGS, OKS gibi sistemlerin sera gaz emisyonlarnn snrlandrlmasna olan etkilerinin belirlenmesi gibi eylemlerin gerekletirilmesi hedeflenmektedir3. TB TAK tarafndan hazrlanan Ulusal Bilim Teknoloji ve Yenilik Stratejisi (UBTYS) 20112016 Belgesinde Sektrel ve yerel boyutta paydalar arasndaki etkileimleri tetikleyecek ArGe ve yenilik eksenli ibirlii kltrnn yaygnlatrlmas stratejik amac altnda Ulusal AUSnin hazrlanarak hizmete sunulmas eylem olarak yer almakta ve Ulatrma Denizcilik Ve Haberleme Bakanl sorumlu kurulu olarak grev almaktadr4. 2012-2014 Dnemini Kapsayan Orta Vadeli Planda, Akll ulam sistemlerinden yararlanarak merkezi ve yerel idarelerin ynetim ve koordinasyon kapasitesi glendirilecektir ncelii dorultusunda, 65 no.lu tedbirde, Ulatrma Denizcilik ve Haberleme Bakanl sorumluluunda, Merkezi ve yerel idarelerin karayolu anda akll ulam sistemleri uygulamalarnda grlen farkllklarn nne gemek, lkenin yatrm nceliklerini belirlemek ve entegre trafik ynetim sistemlerin kurulmasn temin etmek iin ulusal strateji belgesi hazrlanacaktr ifadesi yer almaktadr. Ulatrma alanndan Avrupa Birlii destekli projeler de gerekletirilmektedir. ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrl, AB tarafndan desteklenen HeERO Projesinin (Harmonised eCall European Pilot) Trkiye'deki uygulamalarn yrtmektedir. Projeyle, 112 acil ar numarasna bal alan ara ii acil ar sistemi araclyla, yardma ihtiya duyan ya da kaza yapan aralardaki yolcularla annda iletiim kurularak, ekiplerin olay mahalline en ksa srede sevk edilmesini hedeflenmektedir. Trkiye genelinde hizmet vermekte olan 110 tfaiye, 112 Hzr Acil, 155 Polis mdat ve 156 Jandarma gibi numaralarn tek merkezde toplanarak acil ar hizmetlerinin illerde kurulan ar merkezlerinden etkin ve koordineli bir ekilde yrtlmesi de hedeflenmektedir. Proje ile, acil ar sisteme sahip aralar, kaza yaptnda, sistem otomatik olarak devreye girmekte ve 112 Acil ar Merkezi'ni aramaktadr. Merkezi arayan aracn konum bilgisi arataki GPS araclyla belirlenip, arataki sensrler sayesinde de hasar miktar yaklak hesaplanabilmektedir. Manuel ya da arpmayla devreye giren sistem sayesinde, arataki kiiler ile 112 Acil ar Merkezi'nde bulunan grevliler (polis, jandarma, ambulans, itfaiye) karlkl

3 Karagl, Temmuz 2012. 4 Karagl, Temmuz 2012.

25

grebilmektedir. Yolcular bilincini kaybetse dahi ''eCall'' sinyali alndktan sonra acil yardm ekiplerince kaza yapan araca ulalp, kazazedelere gerekli mdahale yaplabilmektedir5. Kentsel Hizmetler 2010 ylnda evre ve ehircilik Bakanl tarafndan kentleme ve imar konularnda merkezi ve yerel idareler iin yol haritasn ieren, KENTGES Btnleik Kentsel Gelime Stratejisi ve Eylem Plan (20102023) oluturulmutur. KENTGES Kentsel Gelime Strateji Belgesi; yerleme ve yaplama konularnda kentleme ve imar iin merkezde dzenleyici ve denetleyici tek bir koordinasyon birimini, yerelde ise daha gl ve donanml kimliiyle icrac yerel ynetimleri ve onlarn hizmetlerini gelitirmeyi hedef almaktadr. Yerel ynetimlere hizmet noktasnda yol gsteren, rehberler hazrlayan, mevzuat karan, uygulamalar ynlendiren bir bakanlk yaplanmasn, ayrca hzl ve esnek hareket kabiliyeti olan yeni bir planlama anlayn nermektedir. KENTGES; ulam, altyap, konut ve arsa sunumu, afetlere hazrlk, koruma, iklim deiiklii, yaam kalitesi, sosyal politikalar ve katlm konularnda merkezi ve yerel dzeyde yaplacak i ve ilemleri belirlemektedir. Bu eylem plan kapsamnda zellikle aadaki konularda bilgi ve iletiim teknolojilerinden destek alnmas planlanmtr: Kentlerin rekabet gcnn artrlmas amacyla bilgi ve iletiim teknolojilerinin yaygnlatrlmas, Toplu tama sistemlerinin hizmet kalitesi ve teknolojik dzeyinin artrlmas amacyla toplu tama trleri arasnda fiziksel entegrasyon, aktarma istasyonlar ve duraklarn dzenlenmesi, bilgi teknolojileri ile zaman izelgelerinin takibi, aralarn konumsal olarak izlenmesi, farkl ulam trleri arasnda cretlendirme konularnda entegrasyon salanmas, Kent ii ulamda bilgi teknolojilerinin etkin kullanm iin dzenlemeler yaplmas ve bu vesileyle kentlerde Ulam Kontrol Merkezleri kurulmas, kresel yer belirleme sistemi ya da kresel konumlandrma sistemi alclar ile hareketliliin gerek zamanl olarak takip edilmesi ve iletiim teknolojileri (internet, GSM, vb.) ile bilgilendirmenin yaplmas,

5 ileri Bakanl ller daresi Genel Mdrl

26

Doal ve ekolojik zellikleri nedeniyle korunmas gereken su kaynaklar ve su havzalar, akarsu yataklar, sulak alanlar, tarm alanlar, orman alanlar, kylar, ekolojik bakmdan duyarl alanlar, doal sit alanlar, mera ve benzeri deerlerin belirlenmesine ynelik olarak ada teknolojiler kullanlarak envanter almalar yaplmas, paylaml veri portal oluturulmas, bu portaln srekliliini ve gncelliini salayacak aralarn

gelitirilmesi, Hava, su ve toprak kirliliini uluslararas parametreler erevesinde srekli olarak lmek zere var olan teknolojik altyapnn glendirilmesi, eksik olan yerlerde gerekli sistemin oluturulmas ve izlenmesi, Bilgi ve iletiim teknolojilerinden azami lde faydalanlarak vatandalarn meknsal planlama srecinin her aamasna katlmnn salanmas, Bykehir belediyelerinin altyap proje ve yatrmlarnda ebeke kayplarn azaltabilecek, arzalar tespit edecek, abone kaytlarn tutacak SCADA6 ve bilgi sistemlerinin kullanmas.

KBS ve CBS Standartlarnn Belirlenmesi Trkiye'de Kent Bilgi Sistemleri (KBS) ile ilgili yerel ynetim uygulamalarnda kullanlacak standartlar tanmlayan teknik bir mevzuatn bulunmamasndan dolay, sistemlerin birbirleri ile entegre olamamas, ortak tecrbenin olumamas neticesinde oluan kaynak israf vb. gibi problemlerle karlalmaktadr. Bu sorunlarn zlebilmesi iin zellikle yerel ynetimler tarafndan kullanlan mekansal nitelikli verilerin birlikte alabilirliinin salanmas gerekmektedir. evre ve ehircilik Bakanlnn Corafi Bilgi Sistemleri (CBS) konusundaki grevine dayal olarak lke genelinde yerel idareleri kapsayacak biimde KBS uygulamalarnn veri standart ilke ve esaslarna uygun olarak gereklemesini salamak amacyla lke dzeyinde KBS mekansal veri standartlarnn belirlenmesi amalayan TRKB SS-Trkiye Kent Bilgi Sistemleri Standartlarnn Belirlenmesi Projesini yrtmektedir7. Bu almaya ek olarak yine evre ve Orman Bakanl Corafi Bilgi Sistemleri Genel Mdrl tarafndan yrtlen TUCBS-Trkiye Ulusal Corafi Bilgi Sistemleri Standartlarnn Belirlenmesi Projesi ile Ulusal Konumsal Veri Altyapsnn Avrupa Konumsal Portalna entegrasyonunu salayabilmek iin TUCBS teknik mimarisinin, INSPIRE Direktifine ve

6 Veri Tabanl Kontrol ve Gzetleme Sistemi (Supervisory Control and Data Acquisition) 7 evre ve ehircilik Bakanl - Corafi Bilgi Sistemleri Genel Mdrl Trkiye Kent Bilgi Sistemi Portal

27

INSPIRE

uygulama

esaslarna

uygun

olarak

gelitirilmesi

amalanmaktadr.

Avrupa

Birlii Komisyonu 2007/2/EC numaral INSPIRE Direktifi, mekna ilikin tm verileri ve deiimleri, su kaynaklar ynetimi, acil durum ynetimi ve afet ynetimi tarmsal faaliyetlerin organizasyonu ve ynetimi, yatrm alanlarnn tespiti, kentlemenin izlenmesi gibi birok stratejik uygulamay gerekletirebilmek iin farkl kurumlar tarafndan retilen konumsal verileri tek bir yap iinde kullanma sunmay hedeflemektedir8. Enerji Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl koordinatrlnde kamu, zel sektr ve sivil toplum kurulularnn katlmlar ile Enerji Verimlilii Strateji Belgesi 2012-2023 hazrlanmtr. Bu strateji belgesi kapsamnda bilgi ve iletiim teknolojilerinin kullanlaca ve akll kent uygulamalar kapsamnda deerlendirilebilecek eylemler aada zetlenmitir: Ulamda enerji verimliliinin artrlmas ve a verimliliinin salanmas iin bilgi ve iletiim teknolojilerinin kullanld akll trafik ynetimi uygulamalar ve akll ulatrma sistemlerinin yaygnlatrlmas, Enerji ve g miktarna gre kademelendirilmi tarife, ok terimli saya ve akll ebeke uygulamalarnn yaplmas.

Aralk 2008 tarihli 27075 nolu Resmi Gazatede yaymlanan Binalarda Enerji Performans Ynetmelii, d iklim artlarn, i mekan gereksinimlerini, mahalli artlar ve maliyet etkinliini de dikkate alarak, bir binann btn enerji kullanmlarnn deerlendirilmesini salayacak hesaplama kurallarnn belirlenmesini, yeni ve nemli oranda tadilat yaplacak mevcut binalar iin minimum enerji performans gereklerinin belirlenmesini, yenilenebilir enerji kaynaklarnn uygulanabilirliinin deerlendirilmesini, stma ve soutma sistemlerinin kontroln, sera gaz emisyonlarnn snrlandrlmasn, binalarda performans kriterlerinin ve uygulama esaslarnn belirlenmesini ve evrenin korunmasn dzenlemektedir. Binalarda Enerji Performans Ynetmelii mevcut ve yeni yaplacak binalarda ilikin aadaki i ve ilemleri kapsamaktadr; Mimari tasarm, mekanik tesisat, aydnlatma, elektrik tesisat gibi binann enerji kullanmn ilgilendiren konularda bina projelerinin ve enerji kimlik belgesinin hazrlanmasna ve uygulanmasna ilikin hesaplama metotlarnn, standartlarn, yntemlerin ve asgari performans kriterlerinin belirlenmesi

8 evre ve ehircilik Bakanl - Corafi Bilgi Sistemleri Genel Mdrl

28

Enerji kimlik belgesi dzenlenmesi, bina kontrolleri ve denetim faaliyetleri iin yetkilendirme yaplmas Enerji ihtiyacnn, kojenerasyon sistemi ve yenilenebilir enerji kaynaklarndan karlanmas lke genelindeki bina envanterinin oluturulmasna ve gncel tutulmasna, toplumdaki enerji kltr ve verimlilik bilincinin gelitirilmesine ynelik eitim ve bilinlendirme faaliyetlerinin yaplmas Korunmas gerekli kltr varl olarak tescil edilen binalarda, enerji verimliliinin artrlmasna ynelik nlemler ve uygulamalar ile ilgili, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulunun grnn alnarak bu gr dorultusunda yapnn zelliini ve d grntsn etkilemeyecek biimde enerji verimliliini arttrc uygulamalarn yaplmas

Ekim 2011 tarihli 28097 nolu Resmi Gazatede yaymlanan Enerji Kaynaklarnn ve Enerjinin Kullanmnda Verimliliin Artrlmasna Dair Ynetmelik, enerjinin etkin kullanlmas, enerji israfnn nlenmesi, enerji maliyetlerinin ekonomi zerindeki yknn hafifletilmesi ve evrenin korunmas iin enerji kaynaklarnn ve enerjinin kullanmnda verimliliin artrlmasna ilikin usul ve esaslar dzenlemektedir. Bu ynetmelik enerji verimliliine ynelik hizmetler ile almalarn ynlendirilmesi ve yaygnlatrlmasnda niversitelerin, meslek odalarnn ve enerji verimlilii danmanlk irketlerinin yetkilendirilmesine, enerji ynetimi uygulamalarna, enerji yneticileri ile enerji ynetim birimlerinin grev ve sorumluluklarna, enerji verimlilii ile ilgili eitim ve sertifikalandrma faaliyetlerine, ett ve projelere, projelerin desteklenmesine ve gnll anlama uygulamalarna, talep taraf ynetimine, elektrik enerjisi retiminde, iletiminde, datmnda ve tketiminde enerji verimliliinin artrlmasna, termik santrallerin atk slarndan yararlanlmasna, ak alan aydnlatmalarna, biyoyakt ve hidrojen gibi alternatif yakt kullanmnn zendirilmesine ve idari yaptrmlara ilikin usul ve esaslar kapsamaktadr. Ulusal klim Deiiklii Strateji Belgesi (2010-2020)nde binalarda enerji verimliliini artrmaya ynelik teknolojilerin gelitirilmesine ilikin projelerin ncelikli olarak gerekletirilmesi orta vadeli hedefler arasnda yer almaktadr. Ulusal klim Deiiklii Ulusal Eylem Plannda (20112020), binalarda enerji verimlilii iyiletirmeleri asndan potansiyellerin ve nceliklerin belirlenmesi ve enerji verimli sistemler oluturulmas amac dorultusunda, farkl bina alt sektrlerine ait enerji tketimi bilgilerini ieren bir veritabannn kurulmas ngrlmektedir.

29

Ayrca, kamu binalarna zel bir veritaban hazrlanarak en fazla enerji tketen binalarn tespit edilmesi hedeflenmektedir9. Bilgisayar ve iletiim teknolojilerindeki son gelimeler ve bunlarla ilgili cihazlardaki maliyet dleri, elektrik datm sistemlerinin otomasyonunu teknik ve ekonomik olarak yaplabilir hale gelmitir. Bilgisayarlardan, haberleme aletlerinden, alglayclardan veya dier aygtlardan oluturulmu denetlenebilen ve kontrol edilen SCADA sistemleri bu yapnn temelini oluturmaktadr. Trkiyede akll ebeke uygulamasna Trkiye Elektrik letim A.. bnyesindeki SCADA ve Enerji Ynetim Sistemi rnek olarak gsterilebilir. TE A SCADA/EMS sistemi santral ve trafo merkezindeki Uzak Terminal Biriminden gerek-zamanl olarak veri toplamaktadr. Toplanan bu veriler blgesel ve ulusal kontrol merkezlerine ulatrlarak ebeke grntleri, raporlar ve alarm listelerinin oluturulmasnda kullanlmakta ve enerji ynetim sistemi hesaplamalarna temel tekil etmektedir. Ayrca, TE A tarafndan yrtlmekte olan letiim Sistemi Projesi ile enerji nakil hatlar zerinden veri iletiiminin salanmas mmkn olmaktadr. Bylece, kontrol merkezleri ile santral ve trafo gibi birimler arasndaki bilgi alverilinin daha ileri dzeyde gerekletirilebilmesi hedeflenmektedir10. Enerji alannda kamunun yapm olduu almalara ek olarak, Elektrik Datm irketlerinin katlmyla 2012 ylnda "Akll ebeke Platformu" kurulmutur. Bu platform, elektrik datm ebekesinin iyiletirilmesi, ebekenin iletiim altyaps ile donatlmas, datk retim tesislerinin sisteme entegrasyonu, elektrikli aralar gibi alardan zellikle nem tayan "akll ebeke" konusunda bir yol haritas kartmay hedeflenmektedir. Gvenlik MOBESE11 Kent Bilgi ve Gvenlik Sistemi, stanbul Valiliinin destei ile stanbul Emniyet Mdrl bnyesinde faaliyete geirilmitir. Bu sistem ile vatandalara sunulmakta olan kamu hizmetlerinin iyiletirilmesi, ynetim ilevinin kolaylatrlmas, su saysnn drlmesi hedeflenmektedir. Bu erevede 3500 polis arac, l ve le Komuta Merkezleri ve l Emniyet Mdrl hizmetlerinin yrtlmesini salayan 10 ayr sistem, yazlmlar ile entegre edilmitir.

9 Karagl, Temmuz 2012. 10 Karagl, Temmuz 2012. 11 MOBESE (Mobile Electronic System Integration) - http://mobese.iem.gov.tr

30

Acil durum hizmetleri (itfaiye, salk, vb.) bata olmak zere, zamanla gerekli grlen dier kurumlarn da sisteme entegre edilmesi planlanmaktadr. MOBESE sistemi aadaki bileenlerden olumaktadr. Komuta Kontrol Merkezi: stanbul ehrinin ynetimi srasnda ihtiya duyulabilecek her trl bilginin topland ve sahadaki tm polis ekiplerinin ynlendirildii merkezdir. Ara Takip Sistemi: stanbul Emniyet Mdrl aralarnn, saysal harita zerinden izlenmesi ve ynlendirilmesi iin gelitirilmi, Corafi Bilgi Sistemleri tabanl bir projedir. Mobil Ara Sorgulama Sistemi: Sistem ile motorize ve yaya ekipler ksa zamanda Genel Bilgi Taramas, Ara Sorgusu ve Adres Sorgusu yapabilmektedir. Nezarethane yiletirme ve Kontrol Sistemi: Nezarethanelerin kontrol ve dzenlenmesi amacyla tm polis merkezi nezarethanelerine kamera yerletirilerek, grntlerin 24 saat kesintisiz olarak polis merkezi bnyesinde kaydedilmesi salanmtr. Blge Grntleme Sistemi: Halkn youn olarak bulunduu ve gei gzergah olarak bilinen yerlere konulan kameralardan alnan grntlerin merkeze srekli olarak aktarlp kaydedilmesinden olumaktadr. Plaka Alglama Sistemi: Sistem stanbul ilinin nemli gei gzergahlarna yerletirilmitir. alnt veya sua karan, tescil, muayene ve ceza gibi problemleri olan aralarn plakalarnn tespit edilmesi amalanmaktadr. Kameralarn yerletirilmesinden ve bu kameralardan alnan verilerin, otomatik bir sistem erevesinde sorgulanp, aralar hakknda bilgi toplanmasndan olumaktadr. Mobil Operasyon Ynetim Merkezi: Kriz durumlarnda ve nemli olaylarda, yneticilerin olay yerine en yakn yerden sevk ve idaresini gerekletirebilmek amacyla, Mobil Komuta Merkezi oluturulmutur. Emniyet Mdrl Bilgisayar A: A zerinden sunulan hizmetler stanbul Emniyet Mdrl alanlarnn il baznda su ve olaylar ile ilgili bilgi toplayabilmelerine, ihbarlar deerlendirebilmelerine, e zamanl alabilmelerine ve elde edilen bilgilerin ortak bir havuzda toplanmasna zemin tekil etmektedir. stanbulun dnda Trkiyedeki dier pek ok byk ehirde Kent Gvenlik Ynetim Sistemi (KGYS) uygulamalar bulunmaktadr. KGYS ile kentin asayi ve gvenliine katk salamak, trafik ak ve younluunu izlemek, elde edilen grntleri deerlendirerek olabilecek olumsuzluklara kar hzl ve etkin ek tedbirler gelitirmek, gerekleen olaylarn zmne ynelik geriye dnk kaytlarn aratrlarak incelenmesi ve hukuki delillerin temin edilmesi,

31

krmz k ve hz ihlali yapan aralarn tespiti, yine trafik kameralar ve grnt ileme sistemleri araclyla plakalarn Emniyet Bilgi Sisteminden sorgulanarak alnt vb. konularn deerlendirmek gibi uygulamalar hayata geirilebilmektedir. 1.3.2 Yerel Ynetim Uygulamalar 2004 ylnda yaynlanan 5216 Sayl Bykehir Belediyesi Kanunun 7nci maddesinin h bendi ile Bykehir belediyelerinin grev ve sorumluluklar arasna Corafi Kent Bilgi Sistemlerini kurmak eklenmitir. Bu grev ve sorumluluklar kapsamnda gnmzde Trkiyedeki pek ok byk kentte corafi kent bilgi sistemi uygulamalar bulunmaktadr. 14 milyonluk dev nfusuyla dnyann en kalabalk ehirlerinden biri olan stanbul, Trkiyede akll kent uygulamalarna en ok ihtiya duyan ve bunlarn bazlarn gnmzde hayata geiren snrla saydaki ehirlerden birisidir. stanbulda hayata geirilen akll kent zmleri: BEDA, AYEDA Akll sayalar: Kullanm saatine gre cretlendirme yntemiyle talep ynetimi, EU Smart Spaces SPOR A.. akll Binalar: Kamu binalarnda enerji verimliliinin ve enerji tasarrufunun salanmasn ve Spor A..ye bal Fatih Spor Kompleksinde Siemens tarafnda pilot olarak gerekletirilen verimlilik ynetimi ve bina otomasyonu projesi, SK SCADA me suyu datm ynetimi: Barajlara ve su datm sistemine yerletirilen sensrlerle basn, debi, ime suyu kalitesi gibi verilerin llmesi ve merkezi bir sistemle vanalarn kontrol, BB Trafik Kontrol Merkezi: 175 noktaya yerletirilmi kamerayla trafik ak bilgilerinin toplanmas, kavak ynetimi iin kullanlmas, vatandalarn bilgilendirilmesi (mobil ve internet uygulamalaryla), Elektronik Denetleme Sistemi: Hz, krmz k ve emniyet, toplu tama eridi ihlallerinin kameralar vastasyla tespiti, SPARK Akll park cretlendirmesi ve otomatik otoparklar: Park cretlerinin younlua gre ayarlanmas, enerji ve yer tasarruflu tam otomatik otoparklar, Akll toplu tama ve durak sistemleri: Sensrlerle otobslerin yeri, hz, doluluk oranlarnn gerek zamanl llmesi, otobslerin iindeki ve duraklardaki bilgilendirme ekranlaryla yolculara otobslerin duraklara var zamanlarnn ve gidilecekleri yere en uygun gzerghn bildirilmesi, stanbul Kart: Farkl ulam aralarnda btnleik cret demesi,
32

SBAK Akll konteyner: Kat atklar otomasyon ve dllendirme yntemiyle ayrtran akll konteynerlerin kullanlmas, Hava kalitesi takibi: ehrin belirli yerlerine ve metrobslere yerletirilen sensrlerle hava kalitesinin llmesi, MOBESE Kamera a: ehrin kritik noktalarna yerletirilen 412 kamera ile sua gerek zamanl mdahale imkan ve sulularn tespiti, BB salk uygulamalar: Kanser tarama veri tabannn oluturulmas, kadn sal ve nleyici salk konularnda vatanda doru bilgiye ynlendirmeyi amalayan mobil uygulamalar, Dijital ktphane: Belediye arivindeki Osmanlya ait eski yazma eserlerin dijital ortama aktarlarak aratrmaclarn eriimine almas.

stanbul Bykehir Belediyesi tarafndan ulam sorununa ynelik bilgi ve iletiim teknolojileri tabanl ok sayda proje yrtlmektedir. Bunlar iin finansman hem AB fonlarndan hem de yerel fonlardan salanmaktadr. Bununla birlikte, enerji verimlilii alanndaki ve evre kirliliine ynelik uygulamalar kstl kalmtr (kullanmda olan akll saya says azdr ve akll bina uygulamalar snrldr). stanbuldaki ulam sorununa odakl uygulamalarn yannda, Ske Ovas Sulama Birlii tarafndan akll sulama alannda almalar yrtlmektedir. Ske Ovas'nda sulamann otomasyon sitemi ile teknolojik olarak yaplmasnn yan sra ovadaki fiziki ve retim veri tabann oluturulmas hedeflenmektedir. Projesinin ilk ksmn oluturan bilgi toplama ilemi tamamlanmtr. Bir sonraki aamada harita destekli uzaktan kontrol sisteminin, tahsilat ve tahakkuka entegre edilmesi ve harita zerinden takip ve uzaktan kumanda almalarnn yaplmas planlanmtr. Ske Ovas Sulama Birlii, "Akll Sulama Yntemleri (Akll Ova)" projesiyle 2012 ylnda eTrkiye (eTR) birincilik dln almtr12. stanbul Bykehir Belediyesi ve Ske Belediyesinin almalarna ek olarak Trkiyede dier belediyeler de zellikle akll ulam sistemleri zerine almalar yrtmektedir. Aada bu yrtlen almalara rnekler sunulmutur: Antalya Bykehir Belediyesi tarafndan uygulamaya sokulan Akll Trafik Sistemi ile sistemin uyguland noktalarda (kavaklarda), zellikle i k saatlerinde trafikte kaybedilen zamann ve yakt harcamasnn nemli lde azaltlmas hedeflenmektedir.

12 Akll Ova haber makalelerinden derlenmitir

33

Akll Trafik Sisteminde kameralar araclyla alnan grntler, uygun grnt ileme teknikleriyle gerek zamanl olarak ilenerek, farkl aydnlatma koullarnda, trafik younluundan bamsz halde, farkl eritler zerinde ilerleyen aralar tespit edilip, izlenmektedir. Ara tespit ve izleme sonular yorumlanarak, anlk ara says, aralarn ortalama hz gibi deerler hesaplanmaktadr. Bu sayede, sistemin yerletirildii kavaktaki trafik klar, aralarn trafik klarnda bekleme sresini en aza indirecek ekilde ynlendirilmektedir13. Konya Bykehir Belediyesi tarafndan kent merkezindeki caddelere yaplan bisiklet yollar ve akll bisiklet uygulamasna geilmi ve 40 istasyonda 500 bisiklet konumlandrlmtr. Akll bisiklet sistemine, cep telefonunu, tramvay ve belediye otobslerinde kullanlan elektronik biletlerini veya kredi kartn tanmlatan kullanclar, bir istasyondan ald bisikleti belli bir sre kullanp baka istasyona brakabilmektedir. Bisikletlerin uydudan takip edildii sistem sayesinde Konya'da ehir ii ulamn rahatlatlmas amalanmaktadr14. Kocaeli Bykehir Belediyesi ehirdeki otobs duraklarnda akll durak sistemini uygulamaya sokmutur. Akll durak sisteminde Kocaelindeki otobs duraklarna vatandalarn duraklarda ylmasnn nlenmesi amacyla dijital tabelalar yerletirilmitir. Akll durak sayesinde vatandalarn LCD ekranndan zel ve resmi halk otobslerinin nerede olduunu anlk takip edebilmesi, otobslerin duraklara var mesafesini hesaplanmas ve durakta beklemelerin azaltlmas amalanmtr. Ulam uygulamalarnn yannda, Kocaeli Bykehir Belediyesi SU Genel Mdrl Karamrselde 24 bin civarnda aboneye cretsiz Radyo Frekansl Saya Okuma ve Kaak Takip Sistemi datmtr. Bu sistem sayesinde sayalar evlere ya da iyerlerine girilmeden saya okuma personeli tarafndan uzaktan okunabilmektedir15. Ankara Bykehir Belediyesi Ego Genel Mdrl, iOS ve Android iletim sistemli cep telefonlarnn yan sra internet zerinden de hizmete sokulan bir uygulama ile otobslerin nerede olduunu, yaklak ka dakika sonra duraa geleceini, durak ve hat bilgilerini otobs kullanclarna sunmaktadr16.

13 Antalya Bykehir Belediyesi 14 Konya Bykehir Belediyesi 15 Kocaeli Bykehir Belediyesi 16 Ankara Bykehir Belediyesi

34

zmir Bykehir Belediyesi akll ulatrma alannda Trkiyedeki en kapsaml projelerden balamtr. ayarlanarak ihlallerinin birisi olacak olan Akll Trafik Ynetim Sistemi projesine 2012 ylnda Akll Trafik Ynetim Sistemi ile trafik klarnn younlua gre kavaklardaki bekleme srelerinin azaltlmas, krmz k, hz ve park kurulan kameralarla elektronik olarak denetlenmesi, trafik younluk

bilgilerinin farkl yntemlerle vatandalara ulatrlmas, seyahat srelerinin ksaltlarak yakt sarfiyatnn azaltlmas, otoparklarn doluluklarna gre srclerin uygun otoparklara ynlendirilmesi ve engelli vatandalar iin konuan yeni bir yaya gei uygulamas oluturulmas amalanmtr. Kameralar ve sensrler aracl ile elde edilecek olan trafik younluk bilgelerinin cep telefonu, internet, kl panolar, oluturulacak ar merkezi ve TV/radyolar araclyla vatandalarn kullanmna sunulmas planlanmaktadr. Bu sayede hangi gzergahlarn daha youn olduu bilgisine ulalabilecek ve vatandalar gzergah seimi yapabileceklerdir17. Bursa Bykehir Belediyesi kentin en nemli sorunu olan ulam ve trafikte, ulam akslar arasnda koordinasyonu salayarak, kaybedilen zaman halka kazandrmak, rayl sistemle entegre, modern, hzl ve ucuz ulam hizmeti sunmak amacyla elektronik bilet sisteminin tm toplu tama aralar ile birlikte; otopark, parkomat ve dier hizmetlerde kullanlmasn, yolcu bilgilendirme sistemi kurulmasn, otobslere elektronik takip sistemi kurulmasn ve kent merkezine akll durak yerletirilmesini odak alan olarak belirlemitir18. Gittike kalabalklaan Gaziantep trafiini rahatlatmann ve trafik skklnn nlenmesi iin Gaziantep Bykehir Belediyesi, 2013 yl iinde kent merkezindeki kavaklara sensrlar koyarak youn trafii rahatlatmay amalamaktadr. Kavaklara yerletirilecek sensrler vastasyla ara younluun olutuu yne otomatik olarak daha fazla yeil k sresinin tannmas ve bunun sonucunda kavaklardaki ylmalarn nne geilmesi hedeflenmektedir19. Manisa Belediyesi, Emniyet Mdrl ve Trk Telekom l Mdrl ile protokol imzalayarak, kent iindeki sinyalize kavaklarda elektronik denetim sistemi (EDS) kurulmas projesiyle, kent iinde belirlenen gzerghlarda kurulacak Trafik zleme Sistemi ile trafik ak ve younluklarnn merkezi izlenebilmesini, kural ihlallerinin

17 zmir Bykehir Belediyesi 18 Bursa Bykehir Belediyesi 19 Gaziantep Bykehir Belediyesi Trafik Sinyalizasyon ubesi

35

gzlenerek kontrol altna alnmasn, merkezi olarak arza tespitini ve arzaya en ksa srede mdahale edilmesini amalamaktadr. Ttrafiin youn olduu kavaklarda ve ana arterlerde kurulacak Hz Koridoru Sistemi sayesinde de kent iinde belirlenen gzergahlarda aralarn ortalama hzlarnn bir koridor boyunca llmesinin salanmas ve hz kurallarn ihlal eden aralarn tespit edilmesi gerekletirilecektir. Kent iinde belirli noktalara yerletirilecek trafik izleme kameralar araclyla da trafik grntlerinin canl olarak Ulam Koordinasyon Merkezi'ne (UKM) iletilmesi ve olaand durumlarda annda mdahale imkannn salanmas planlanmaktadr. Seferihisar Belediyesi, E-Kasaba20 projesi ile vatandalarn SeferiKartlaryla evrimii deme, bor sorgulama, evrak takip, dzenlenen etkinlikler hakknda bilgi edinme, otobs ve dolmu saatleri bilgilerine ulama ve telefon rehberine eriim gibi hizmetleri ehrin eitli noktalarna yerletirilecek kiosklardan (dokunmatik ekranl bilgi noktalarndan) gerekletirebilmelerini amalamaktadr. Kiosklara ek olarak nceden belediyeye gidilerek yaplabilen baz ilemler vatandalarn evlerinden, hatta cep telefonlarndan gerekletirilebilecektir. Seferihisar Belediyesi ayrca kentlerin karbon ayak izlerini azaltmak, yenilenebilir enerji kaynaklarndan faydalanma yollarn aratrmak, kompostlama, geri dnm, atk ya ve pillerin toplanmas, enerji tasarrufu kampanyalar dzenleme gibi konularda projeler gelitirmesini tevik etmeyi amalayan, 1999 ylnda kurulan, 24 lkeden 147 yeye sahip uluslararas bir belediyeler birlii olan Cittaslowa yedir. 1.3.3 Sivil Toplum Kurulular almalar Trkiye Biliim Dernei (TBD) Biliim Kentleri alma Grubu, Trkiyedeki kent srelerinde bilgi teknolojilerinin kullanmn artrmak iin almaktadr. TBD Biliim Kentleri alma Grubu Avrupada kurulan ehirlerin katlmc, mreffeh, yaratc ve srdrlebilir olduu, demokratik ve etkin ynetiime sahip ve tm vatandalarnn kent hayatnn tm imkanlarndan yararlanabildii (politik, kltrel, sosyal ve ekonomik adan) ehirler olmasn salamay amalayan Eurocitiese benzer bir yaplanmann Trkiyede kurulmas iin almalarn srdrmektedir. Konunun paydalar (kamu, yerel ynetimler gibi) arasndaki ibirliini artrmaya ynelik Biliim Kentleri birlii yapsn oluturmak iin almalarna devam etmektedir. Bu ibirliiyle haberleme ve koordinasyonun yannda retilen bilginin ve

20 Seferihisar Belediyesi

36

hizmetlerin paylam ve bu vesileyle Trkiyedeki yerel ynetimlerin belli bir standarda kavuturulmas hedeflenmitir. Bunlara ek olarak, TBD Biliim Kentleri alma Grubu, yerel ynetimlerin srelerine bilgi teknolojilerini katarak srelerin verimliliini ve sunulan hizmetlerin kalitesini artrmay amalamtr. Yerel ynetimleri BT hakknda bilinlendirmek ve faydalarn anlatmak iin almalar yrtmektedir ve konunun paydalarnn katlmn salayacak ekilde paneller, altaylar ve sempozyumlar dzenlemektedir. Bu eylemlere ek olarak, Biliim Kentleri alma Grubu yerel ynetimleri bilgilendirmeye ynelik bir klavuz da hazrlamaktadr. 1.3.4 Yaayan Laboratuvar Uygulamalar Gnmzde vatandalarn yenilikilik srecinin iine ekildii yaayan laboratuvarlar yaklam Avrupada akll kent uygulamalarnn gelitirilmesi iin yaygn olarak kullanlmaktadr. Yaayan laboratuvarlar gerek hayat temel alan, zel sektrn, bireylerin, yerel ynetimlerin ve devletin ortaklk yapt, katlan herkesin yenilikilik ve Ar-Ge srecinde etkin olduu oluumlardr. rn ve hizmetler ortak katlmla ve gelitirilme aamasnda kullanclardan gelen geri beslemelerle ekillendirilir. Bu ynyle yaayan laboratuvarlar gerek birer ak yenilikilik merkezidir ve gerek hayatta varlklarn srdrrken yeni rn ve hizmetlerin yannda sosyal altyapnn gelimesine de katkda bulunmaktadr. Yaayan laboratuvarlarn faaliyetleri bir rn veya hizmetin ortaya kmasn ve pazarlanmasn kapsayan tm sre boyunca devam etmektedir. Bu amala Trkiyenin ilk yaayan laboratuvar, 2012 ylnda Baakehirde kurulmutur. u anda belediye hizmet binasnda geici olarak verilen hizmetlerin, kurulacak olan Baakehir novasyon ve Giriimcilik Merkezi ile 3000 m2lik alanda tek merkeze toplanmas planlanmtr. Projeyle Trkiye ve dnyadan gelen yaratc B T ilikili rn ve hizmetlerin gelitirildii, gerek ortamda denendii ve grcye kt ortam salamak, srdrmek ve Baakehirde yaayanlara ve alanlara hayat kolaylatran teknolojik hizmetleri salayarak teknoloji kullanmnda ve yaratclkta dnya ehirlerine rnek olmak amalanmtr. Proje iin birok tedariki ile allmakta, bunlarn banda da B T zmleri konusunda destek salayan stratejik ve finansal ortak TTNet gelmektedir. Baakehirin gerekli B T zmlerine kavuabilmesi iin yaplacak altyap yatrmlarn ve yeni zmlerin hayata gemesini salayacak kuluka merkezinin kurulmas da hedefler arasndadr. Altyap yatrmlar erevesinde aadaki alanlarda eylemler hayata geirilmesi planlanmtr:
37

Yksek hzl internet eriimi, Halka ak sosyal ortamlarda kablosuz internet eriimi olana sunulmas, Ortak kuleler ile tm GSM operatrlerinin ayn noktadan yayn yapmas, NFC altyapsnn kurulmas ile kamu ve zel hizmetlerin halka sunulmas.

retilecek zmlerin biliim teknolojileri, temiz ve verimli enerji, evrecilik ve ehircilik, salk ve iyi yaam, eitim, gvenlik ve akll evler alanlarnda younlamas ngrlmektedir. Baahehire ek olarak, Eskiehir Tepeba Belediyesi, Avrupa Yaayan Laboratuvarlar Ann (European Network of Living Labs - ENoLL) Trkiyedeki ikinci yesi olarak Gelecein Yaam Laboratuvar ad altnda yeni bir birimi bnyesinde kurmaktadr21. 1.4 Deerlendirmeler

Akll kent zmlerinin salad ekonomik ve sosyal faydalardan, bu uygulamalarn Trkiyede yeteri kadar yaygn olmamas nedeniyle yeteri kadar istifade edilememektedir. Mevcut durumda bu alanda birok eksiklikler olmakla birlikte, Trkiyenin nnde bu zmleri daha hzl ve btnleik biimde hayata geirmeye dair frsatlar da bulunmaktadr. zellikle 2012 ylnda kabul edilen ve kentsel dnm olarak bilinen Afet Riski Altndaki Alanlarn Dntrlmesi Hakkndaki Kanun Tasars ile birlikte Trkiye genelinde 20 ylda 14 milyon konutun elden geirilmesi planlanmaktadr. Kentsel dnm ncelikli olarak riskli alanlar olarak grlen blgelerde balayarak lke geneline yaylmas planlanmaktadr. Dnmn Trkiye'ye maliyetinin 350- 400 milyar dolar olmas beklenirken, bu rakamn 100 milyar dolarlk blm ise stanbul'a ait olacaktr. Trkiyede uygulamaya balanan kentsel dnm akll kent uygulamalarnn hayata geirilmesi iin frsatlar sunmaktadr. Yklacak binalarn yerine yaplacak olan afetlere dayankl binalarda ve dnme urayan blgelerde akll kent uygulamalarnn pilot uygulamalar olarak denenmesi bu zmlerin Trkiyedeki kentlere yaygnlatrlmasna zemin hazrlayabilir. Akll kent zmleri konusunda karlalan temel eksiklikler aada zetlenmitir: Kamuda akll kent alannda strateji ve politika eksiklii bulunmaktadr ve hedefler belirlenmemitir. Uygulamaya geirilen eylemlerin izlenmesine ve performans takibine ynelik sre, ara ve ynetiim yaps bulunmamaktadr.

21 Eskiehir Tepeba Belediyesi - http://www.tepebasi.bel.tr/

38

Kentsel dnm erevesinde dnme urayan blgelerde akll kent uygulamalarnn hayata geirilmesine ynelik bir yol haritas bulunmamaktadr. Kentlerde yaayan vatandalar zmlerin sunduu frsatlar ve faydalar hakknda bilinlendirilmemitir. Buna ek olarak zmlerin gelitirilmesi aamasnda vatandalarn srece entegrasyonu snrl kalmtr. zellikle Avrupada bu amala yaygn bir ekilde kullanlmakta olan kamu, yerel ynetim, zel sektr ve vatandalarn aktif katlmcl vastasyla yenilikilii destekleyen yaayan laboratuvar uygulamalar Trkiyede istenilen seviyeye gelememitir. Yerel ynetimlerdeki planlama ve aralarndaki koordinasyon ve haberleme eksikliklerinden dolay, yerel ynetimler arasndaki ibirlii ve retilen bilgilerin ve hizmetlerin paylam gerekleememektedir. Hayata geirilecek uygulamalarn yerel ynetimlerdeki dier sistemler ile entegrasyonuna ve uygulamalarn btnleik alma prensiplerini tanmlayacak standartlar olgunlatrlamamtr. Akll kent uygulamalarn toplayaca kiisel bilgilerin toplanmasn, kullanmn, paylamn ve hangi artlarda paylalacan dzenleyen, bireylerin kiilik haklarn ve mahremiyetini gzetecek bir mevzuat bulunmamaktadr. Yerel ynetimler ve kamu tarafndan toplanan veriler bireylerin, kurumlarn, akademik evrenin ve giriimlerin kullanmna almam, bundan dolay kamu-zel sektrniversite ibirlikleri yeterli dzeye gelememi ve farkl uygulamalarn hayata geirilmesi iin gerekli olan yenilikilik ekosistemi gelitirilememitir.

Bu eksikliklerin yannda, henz bu uygulamalarn Trkiyede yaygnlamam olmasndan dolay akll kent politikasnn, stratejisinin, hedeflerin, btnleik alma prensiplerinin, standartlarn belirlenmesi, paydalarn katlmclnn artrlmas ve gerek duyulan ynetiim modellerinin hayata geirilmesi, akll kent zmlerinin hzl ve etkin bir ekilde Trkiyede hayata geirilmesine katk salayacaktr.

39

2. E-Salk Hizmetleri
2.1 Giri

Hzla artan dnya nfusuna paralel olarak lkelerin salk hizmetleri alanndaki harcamalar da artmaktadr. Dnyadaki salk alanndaki harcamalarn ylda yaklak olarak %5,5 orannda artarak 2011 ylnda 6,1 trilyon dolar seviyesine ulat tahmin edilmektedir. Kresel salk hizmetleri sektr 2011 ylnda yaklak 1,7 trilyon dolar gelire sahip olan haberleme sektrnn 3,5 kat byklndedir (ekil 2.1). ekil 2.1 Kresel salk hizmetleri harcamalar

Salk hizmetleri byk ve hzl byyen bir sektrdr

Milyar dolar

Tahmin edilen salk hizmetleri harcamas

Tahmin edilen telekom gelirleri1

5.5%

4.953

5.236

5.533

5.789

6.137

Kresel salk hizmetleri sektr telekom sektrnden 3,5 kat byklndedir

6.1% 1.367 1.734

2007

08

09

10

2011

2007

2011

1 Sabit ve cep KAYNAK: Espicom World Medical Fact Book 2007; Euromonitor; Pyramid; The Healthcare Century McKinsey Quarterly

Salk hizmetleri ihtiyalar gelimi ve gelimekte olan corafyalar iin ciddi farkllklar gstermektedir. E-salk hizmetleri hem gelimi hem de gelimekte olan lkeler iin zmler
40

retmektedir. Gelimi lkelerde temel sorun yksek salk harcamalar, bunlarn srdrlebilirlii ve etkinlikken, gelimekte olan lkelerde temel sorun salk hizmetlerine eriimin snrl dzeyde kalmasdr (ekil 2.2). ekil 2.2 Gelimi ve gelimekte olan lkelerin temel salk hizmetleri ihtiyalar

Hzla artan salk sektr maliyetlerinin etkin ynetimini salamak, salk hizmetlerine toplumun tm kesimlerinin eriimini salamak ve sunulan hizmetlerin ve dolayl olarak bireylerin yaam kalitesini artrmak iin bilgi ve iletiim teknolojileri destekli salk hizmetleri gn getike nem kazanmaktadr. Akll Kentler ksmnda da belirtildii gibi, e-salk hizmetleri zellikle nfus younluunun yksek olduu kentlerde ve krsalda da tele-tp uygulamalar vatandalara daha kaliteli salk hizmetleri verilmesinde nemli rol oynamaktadr.

41

2.2

E-Salk Hizmetleri Tanm

E-salk hizmetleri (mobil salk hizmetleri de dahil olmak zere), bilgi ve iletiim teknolojilerinin salad frsatlar kullanarak salk hizmetlerinde etkinlik ve verimlilii artrmaya ynelik olarak kullanlabilir ve bu hizmetler 8 ana balk altnda incelenebilir. 1. Elektronik/Mobil Salk Kaytlar: Klinik ve idari veriler merkezi bir veri havuzunda saklanr ve ilenir. 2. Merkezi Kaynak Planlamas: Mobil ve otomatik i ak uygulamalar sistem kullanmn iyiletirmek iin gerek zamanl planlama ve geri bildirim yaplmas salar. 3. lacn dorulanmas ve uygunluu: Hastalar ilacn doruluunu kontrol eder ve salk alanlar ila reetesini uzaktan denetler. 4. Uzaktan Salk Denetimi: :Salk hizmeti salayclar kronik hastala yakalanm hastalar uzaktan denetler ve tedavileri toplanan bilgilere gre ynetilir. 5. Uzaktan Tan: Uzak konumdaki hastalar alanlarndaki en iyi uzmanlardan tan alma ansna eriir. 6. Uzaktan Eriimli Doktor Hizmetleri: Doktorlar hastalar zelliklerine gre snflandrr ve telefon/video zerinden hastalara veya salk hizmetlerinde alanlara tbbi gr sunar. 7. Yardml Bakm Destei: Gsz ve yal hastalar en iyi dzeyde evde bakm hizmeti alr. 8. Bilgilendirme/Salkl ve Zinde Yaam Olanaklar: Hastalar ve salk alanlar bilgi havuzlarna dorudan eriir. 2.3 Mevcut Durum Analizi

Trkiye e-salk hizmetlerini ciddi lde gelitirmi de olsa, hem harcama hem de eriilebilirlik sorunlar hala devam etmektedir. 2000li yllarn bandan gnmze kadar geen dnemde salk hizmetlerinden duyulan memnuniyet artm, yatan hasta kabulleri neredeyse 2 katna km ve bebek lm oranlar nemli oranda dmtr. Bu pozitif gelimelerin yannda salk harcamalarnn miktar hzla artm ve GSYH iindeki oran %4,8den %6,3e kmtr. Bu gelimelere ramen Trkiyedeki salk personelinin says OECD lkeler ile kyaslandnda hala yetersizdir (ekil 2.3).

42

ekil 2.3 Salk gstergeleri ve temel sorunlar

Trkiye salk hizmetlerini ciddi lde gelitirmi de olsa, hem harcama hem de eriilebilirlik sorunlar hala devam etmektedir
Temel sorunlar 1 ncesi 2000 Salk hizmetlerinden memnuniyet Yatan hasta kabulleri (her 100 kii iin) Sonras 2011 Salk harcamalar artmaya devam ediyor ncesi 2000 Toplam harcama / GSYH Mali katk / devlet btesi 4.8% 5.4% Sonras 20082 6.3% 10.6%

%40

%76

7,5

14,31

+ Kronik hastalklar gelecekteki harcamay trmandrabilir

Trkiye 2011

2 Bebek lm oran (her 1000 kii iin)

~35

7,7

Eriilebilirlik: Salk personelinin says hala yetersiz Her 1000 kii iin

8.9 1.8 Hasta bakc / hemire

OECD

1.5

3.0

Doktor

1 2010 bilgileri 2 Yalnzca 2008 bilgileri yaynlanmtr KAYNAK: Salk Bakanl Salk statistikleri Yll 2011, Salk Aratrmalar Genel Mdrl, Salk Bakanl, Ankara, 2012

Kronik hastalklar, tm dnyada lm nedenlerinin banda gelmesinin yan sra, salk harcamalarnda da en yksek pay almaktadr. Tm dnyada kronik hastalklarn ynetiminin eitli zorluklar vardr. Bu zorluklarn banda salk hizmetinde srekliliin salanamamas, paral salk hizmeti sunumu, etkisiz ve verimsiz salk hizmeti ve kronik hastalk ynetiminde koordinasyon eksiklii gelmektedir. Bu nedenle gelimi lkelerde kronik hastalk ynetimi modelleri gelitirilmi ve uygulanmaya balamtr. Trkiyede de nfusun nemli bir kesimi kronik salk sorunlaryla kar karyadr. T K 2010 Salk Aratrmasna gre on be ya ve zeri bireylerde hekim tarafndan tehis edilen hastalklarn/salk sorunlarnn banda %12,7 ile hipertansiyon gelmektedir. Hipertansiyonu %6 ile eker hastal, %4,8 ile astm, %4,2 ile koroner kalp hastal ve yine %4,2 ile kronik
43

obstrktif akcier hastal, amfizem izlemektedir (ekil 2.4). Nfusa oranlandnda, Trkiyede 7 milyon birey hipertansiyon hastasdr. Gnmzde hipertansiyon, diyabet gibi kronik hastalklarn tedavisinde kullanlmakta olan uzaktan takip gibi e-salk uygulamalar lkemizde yeni yeni zel sektr tarafndan sunulmaya balanmtr. ekil 2.4 Kronik hastalk dalm ve hasta birey saylar

Kronik hastalklar dnyada olduu gibi Trkiyede de nfusun nemli bir ksmn etkilemektedir
Onbe ya ve zeri bireylerde hekim tarafndan tehis edilen hastalk/salk sorunlarnn dalm (2010) Yzde Birey says Milyon

Hipertansiyon

12,7%

7,0

eker Hastal

6,0%

3,3

Astm11

4,8%

2,6

Kronik Obstrktif Akcier Hastal, Amfizem

4,2%

2,3

Koroner Kalp Hastal2

4,2%

2,3

1 Alerjik astm dahil 2 Anjina, Gs Ars, Spazm KAYNAK: Salk Bakanl Salk statistikleri Yll 2011, Salk Aratrmalar Genel Mdrl, Salk Bakanl, Ankara, 2012

2.3.1 Kamuda e-Salk Uygulamalar Trkiyede e-salk konusundaki almalar 2003 ylnda Salk Bakanl tarafnda balatlan Salkta Dnm Programyla ivme kazanmaya balamtr. Bu program erevesinde salk hizmetlerinde egdm, salk envanterinin oluturulmas, sevk basamaklar esnasnda bilgi transferi ve temel salk uygulamalarndaki bilgilerin toplanmas amacyla Trkiye Salk Bilgi
44

Sisteminin kurulmas hedeflenmitir. Bu kapsamda sivil toplum kurulular, niversiteler ve zel sektrden temsilcilerin de katlmyla aada listelenen 10 alma grubu oluturulmu ve bu almalarn sonucunda, 2004 ylnda Trkiye Salk Bilgi Sistemi eylem plan oluturulmutur. TSBS Eylem Plan Veri Szl, Norm ve Standartlar Tek numaraya dayanan Kiisel Salk Tanmlaycs Minimum Salk Veri Seti Kaytlarn gizlilii ve gvenliliinin salanmas Erken Uyar Sistemleri Salk zel A Tele-tp Uygulamalar Eitim Genel zleme ve Koordinasyon

2003 ylnda balatlan e-Dnm Trkiye Projesi Ksa Dnem Eylem Plannda (KDEP), salk alannda kullanlacak standartlarn ortaya konmas ve salk bilgi sistemlerinin gelitirilmesi iin esas tekil edecek almalarn tamamlanmas hedeflenmitir. KDEP erevesinde, Trkiye Salk Bilgi Sistemi almalarndan yararlanarak 15 e-Salk eylemi oluturulmutur. Salkta Dnm Program ve e-Dnm Trkiye Projesi e-Salk faaliyetleri kapsamnda gelecek ihtiyalar dikkate alnarak, Salk Bakanl bnyesinde yrtlen bilgi ve iletiim teknolojileri projeleri gzden geirilmi ve e-Salk projesinin uygulamaya ynelik nemli bir adm olan Trkiye e-Salk Strateji ve Uygulama Plan hazrlanmtr. Yukarda zetlendii gibi, salk bilgi sistemlerinin gelitirilmesi iin esas tekil eden almalar e-Dnm Trkiye Projesi 2003-2004 Ksa Dnem Eylem Plan e-Salk eylemleri kapsamnda yrtlmtr. Bu eylem plann izleyen 2005 Eylem Plannda ise uygulamaya esas tekil edecek e-Salk eylemleri zerinde allmtr. 2005 yl eylem planndaki e-Salk hizmetleri aada zetlenmitir: Salk hizmeti veren ve deme yapan kurumlar arasnda klinik ve idari verilerin deiimi Aile Hekimlii Bilgi Sistemi Hastane ( kinci ve nc Basamak) Ynetim Bilgi Sistemi Elektronik Hasta Kaytlar (EHK) Salk Kaytlar Mahremiyetinin korunmas

45

Bu almalar takiben 2006-2010 Bilgi Toplumu Stratejisi ve eki Eylem Plan ile e-Salk hizmetleri alanndaki stratejiler ve eylemler belirlenmitir. Salk hizmetleri, bu strateji belgesinin nemli paralarndan birisini oluturmutur. Strateji belgesinde salk hizmetleri, Vatanda Odakl Hizmet Dnm bal altndaki 13 alandan biri olarak tanmlanmtr. Bu alanda ncelikli olarak ortak standartlarn oluturulmas ve B T zmlerinin etkin ekilde gelitirilmesine imkan salayacak merkezi kayt sisteminin oluturulmas ve erken uyar sistemlerinin gelitirilmesi amalanmtr. Stratejinin bir dier nemli paras da dorudan vatandalarn hizmet almndaki eriilebilirlik ve kaliteyi artrabilmektir. Bu konudaki almalar randevu, kiisel kaytlara eriim, deme, salk raporu alma gibi hizmetler ile tele-tp uygulamalar, uzaktan salk danmanl ve tehis ve tedavi destekleri alanlarn kapsamtr. Kalknma Bakanl Bilgi Toplumu Dairesinin hazrlam olduu Mart 2010 tarihli Bilgi Toplumu Stratejisi Eylem Plan (2006-2010) 5. Deerlendirme Raporuna gre salk hizmetleri alanndaki eylemler, tele-tp dnda uygulamaya konulmutur (Tablo 2.1). Tele-tp sistemlerinin gelitirilmesi tamamlanm olmakla birlikte, iletmesinde yaanan problemler zellikle tele-tp sistemlerinin kullanm sonucunda verilecek olan kararlarn sorumluluunun kime ait olacann belirsizlii dolaysyla gnmzde kullanmda deildir. Tablo 2.1 Bilgi toplumu stratejisi eylem planndaki salk hizmetleri eylemleri 2006-2010 Arlkl Tamamlanma Yzdesi %100

Eylem

Aklamalar

Salk Bilgi Sisteminin Kurulmas

lke genelinde salk sektrnde grev alan tm aktrlerin katksyla ulusal salk bilgi sistemi ve veri taban oluturulacaktr. Salk risklerinin daha etkin ynetilebilmesi amacyla kurulacak bilgi sistemi zerinde alacak erken uyar sistemleri gelitirilecektir.

Kan Bankalar Veri Paylam evrimii

Kan arama srecinde tek noktadan sorgulama imkan oluturulacak, elektronik kanallar yardmyla (SMS, e-posta, vb.) desteklenmesi salanacaktr. Kan bankalar arasnda veri paylam kolaylatrlacaktr. Vatandaa ynelik temel salk hizmetlerinin (randevu, kiisel

%6

%90

46

Eylem Salk Hizmetleri Tele-tp Sistemleri

Aklamalar kaytlara eriim, salk raporu, salk hizmeti demeleri, vb.) internetten sunumu salanacaktr. Tele-tp uygulamalar ile vatandalara danmanlk ve ynlendirme yaplrken, salk kurumlarna ileri teknolojiler ile tehis ve tedavi destei salanacaktr.

Arlkl Tamamlanma Yzdesi

%100

Salk Bakanl ve SGK tarafndan hlihazrda kullanlan birok B T uygulamas bulunmaktadr: Salk-NET ve Karar Destek Sistemi: Salk-NET platformu, Salk Bakanl bnyesindeki tm e-salk uygulamalarna taban oluturan bir elektronik veri saklama sistemidir. Sistem hastane, laboratuvar ve aile hekimlerinden toplanan bilgileri ileyerek gerekli raporlar retmektedir. Bu ekilde, tedavi ve tehis iin hizmet alan tm bireylerin salk faaliyetlerinin verileri tek elde toplanmakta ve kurumlarn tedavi yntemleri iin alaca kararlar desteklenmektedir. Sisteme 2013te radyoloji raporlarnn sorgusu, grntlerin paylam, aile hekimleri ve hastanelerin birbirleri arasnda grntleme talep raporlama paylam ve muayenehanelerin sisteme entegrasyonu gibi gelitirmeler yaplacaktr. ekirdek Kaynak Ynetim Sistemi (KYS): KYS, Salk Bakanlnn tm kaynaklarna ait bilgilerin kaydedildii ve bu kaytlar dorultusunda planlama ve ynetimi yaplmasna olanak veren bir sistemdir. Sistemde ayrca zel Salk Kurulular da kayt altna alnmaktadr. Sistem ilk olarak 1997 ylnda kurulmu, 2003 ylndan itibaren de srekli olarak gelitirilmitir. YKSnin ana hedefi, bakanln sahip olduu kaynaklarn verimli ynetilmesine ve kaynak planlamasna destek salamaktr. Sistemde u alanlar iin zel modller bulunmaktadr: o nsan Kaynaklar o Malzeme Kaynaklar o Yatrmlar o zel Salk Kurumlar Merkezi Hastane Randevu Sistemi (MHRS - Alo 182): MHRS, vatandalarn telefon veya internet zerinden kamu hastaneleri ve az ve di sal merkezleri kapsamndaki

47

istedikleri hastane ve hekimden randevu almalarn salayan bir uygulamadr. Hizmetin temel amac salk hizmetlerine eriim kalitesini artrmak ve sunum standartlarn ykseltmektir. Sistem 2009da Bakanlk ile Trk Telekom arasnda yaplan anlama ile hayata gemi, 2010da pilot illerde uygulanm, 2012de ise tm lkeye yaylmtr. Sistemde ayda ortalama 3 milyon ar karlanmaktadr. 8 ilde ar merkezi bulunmakta ve bu merkezlerde 3600 operatr almaktadr. 2012 itibariyle kamu hastanelerine gelen hastalarn %30a yakn Merkezi Hastane Randevu Sisteminden randevu alarak gelmektedir. Aile Hekimlii Bilgi Sistemi (AHBS): Birok farkl modlden oluan AHBS, hem aile hekimlerinin vatandalara verdii hizmetin kalitesinin artrlmasn, hem kaynak kullanmlarnn daha verimli hale getirilmesini, hem de bakanlk tarafndan ilk elden veri toplama konusunda gelime kaydedilmesini hedefleyen bir sistemdir. Aile hekimleri sistem araclyla hastalaryla ilgili birok ilemi yrtebilmektedir. Sistem, Salk-Net ile entegre bir ekilde almaktadr. Salk Bakanlnn dier sistemleriyle de (Karar Destek Sistemi gibi) uyumlu olarak ilem yapabilmektedir. Sistemde u modller zerinden ilemler yaplabilmektedir: o Hasta kabul randevu: Hasta takibi, nceki izlenimlere ulama, geri bildirim girileri. o Poliklinik: Muayene girii, reete/sevk yazma, a takibi, rapor oluturma. o Laboratuvar: Tahlil ve tetkik girileri, internetten veri gnderimi, grnt ekleyebilme. o zlem takip: Eksik izlem ve alarda hekimin uyarlmas, kullanlan malzemelerin stoktan otomatik olarak dmesi. o statistik: Performans iin gerekli hekim, a, izlem, sevk, vb. analizleri, kriterlere gre analiz sorgulama. Organ Nakli Bilgi Sistemi: Organ nakli bekleyen hastalarn bilgilerinin tutulmasn ve nakillerinde uygun organlarn uygun hastalar ile eletirilmesini salamaktadr. Sistemde canl ve kadavradan gerekleen karacier ve kalp dahil tm organ nakilleri ile organ bekleyen hasta bilgileri tutulmaktadr. MEDULA - Online Salk Sunucular: MEDULA sistemi, SGKnn hastaneler, eczaneler ve ahslara salad tm bilgi aknn elektronik ortamda ynetilmesini salayan sistemdir. Hastaneler tarafnda fatura bilgileri elektronik olarak toplanmakta ve hizmetlerin demesine esas veriler internet zerinden transfer edilmektedir. Gnlk olarak yaklak 2 milyon provizyon ile 3 bin hastaneye hizmet verilmektedir.
48

Eczanelerde; uygulama ile hastalarn tm ila temin ve kullanmlar kayt altna alnmakta, kontrol edilebilmekte ve ila almlar sistem zerinden faturalanmaktadr. Bu alanda da gnlk 1 milyondan fazla provizyon ile yaklak 25 bin eczaneye hizmet verilmektedir. la Takip Sistemi ( TS): la kuprlerinde sahteciliin nlenmesi amacyla, ilalarn etkin ve uygun fiyatlarla tm vatandalara ulatrlabilmesi iin karekod destekli ila takip sistemi devreye alnmtr. TS, ila reticisinden itibaren ilalarn tm hareketlerini takip eden, her bir kutunun depo ve eczanelerdeki giri klarn kayt alan merkezi bir sistemdir. Dnyada benzerleri arasndaki ilk uygulamalardan birisi olan bu sistem ile ulalmas hedeflenen balca sonular unlardr: o Sahte ilalarn lkede dolamn engellemek, o Hasta gvenlii asndan ilalar gittikleri son nokta olan hastalara kadar izlemek. E-reete: E-reete sistemi, SGK tarafndan 2012 ylnn Temmuz aynda devreye alnmtr. Sistem ile hata sonucu ve kt niyetle retilen yanl reetelerin nne geilmesi hedeflenmitir. Mevcut uygulamada zel hastanelerdeki doktorlar tarafndan reeteler MEDULA sistemi zerinden elektronik ortama girildikten sonra, hastalar TC kimlik ve ilgili reete numaras ile szlemeli eczanelerden ilalarn temin etmektedir. u anda gnlk ortalama 600 bin e-reete kayd sisteme yklenmekte ve yaklak 500 bin adedi eczaneler tarafndan sistem zerinden karlanmaktadr. Trkiye la ve Tbbi Cihaz Ulusal Bilgi Bankas (T TUBB): Tbbi Cihazlarn barkod numaralar kullanlarak tbbi cihaz ynetmelikleri erevesinde, tedariki firmalar tarafndan sunulmas gereken bilgileri ieren a tabanl bir elektronik bilgi bankasdr. Salk Bakanl, uygulamaya geirmi olduu yukarda zetlenen sistemlerinin yannda nmzdeki yllarda bilgi teknolojileri alanndaki yeni hizmetlerini de tamamlamay planlamaktadr: Elektronik belge ynetiminin sistematikletirilmesiyle Salk Bakanl kurumlar arasndaki belge deiiminin merkeziletirilmesi ve otomasyonu, Salk Bakanlna bal hastanelerdeki sunucularn belli merkezlerde toplanarak salk bulutunun oluturulmas, Ulusal salk yazlm standardnn (gvenlik, arayz, karlkllk, ilerlik gibi) belirlenmesi, test merkezlerinde yazlm denetimlerinin yaplmas ve denetimleri geen yazlmlara sertifika verilmesi, Salk alannda bilgi teknolojileri tabanl zmler reten irketlerin kayt altna alnmas,

49

E-salk uygulamalarnda elektronik vatandalk kart ve elektronik imza kullanmnn salanmas, Salk-NET ve AB lkeleri arasnda birlikte alabilirlie ynelik almalarn yaplmas.

Evde Salk hizmetleri, B T zmlerinden faydalanlan bir baka yeniliki hizmet alandr. Evde Bakm Hizmetleri Sunumu Hakknda Ynetmelik, Mart 2005te yaynlanmtr, bu ynetmelikle zel sektr kurulularnn ruhsat almas olana getirilmitir. Salk Bakanlnca Sunulan Evde Salk Hizmetlerinin Uygulama Usul ve Esaslar Hakknda Ynerge, ubat 2010da uygulamaya konulmutur. Bu ynergeyle, Salk Bakanlna bal salk kurum ve kurulular bnyesinde oluturulacak evde salk hizmet birimlerinin tanm; bu hizmetleri alacak hastalara ilikin tbbi ve sosyal ltlerin tespiti; evde salk hizmeti verecek salk ekibinin ve gerekli donanmn standartlarnn belirlenmesi; ilgili personelin grev, yetki ve sorumluluklar; randevu, kayt ve takip sistemlerinin kurulmas; alma sistemine ilikin usul ve esaslar ile denetim esaslarna ilikin mevzuat ve altyap dzenlemeleri yaplarak evde salk hizmetlerinin kamu kurulular vastasyla sosyal devlet anlay ierisinde verilmesi ve tm lke genelinde etkin ve ulalabilir bir ekilde uygulamaya konulmas hedeflenmitir. Gnmzde Salk Bakanl tarafndan evde salk hizmetleri salanmakla beraber kamuda bilgi ve iletiim teknolojileri tabanl uzaktan tele-salk hizmetlerini (rnek diyabet, hipertansiyon ve astm hastalar uzaktan lm) kapsayan bir uygulama bulunmamaktadr. Salk Bakanlnn ayrca Avrupa Birlii ile beraber yrtt projeler bulunmaktadr. Bu projelere rnekler aada sunulmutur: Avrupa lkeleri arasnda elektronik hasta kaytlarnn paylalmasn amalayan epSOS22 projesi 2008 ylnda balamtr. Projeye 23 Avrupa Birlii yesi lke ve 3 Avrupa Birlii yesi olmayan lke katlmtr. Trkiye e-salk alannda kaydetmi olduu gelimeler sonucunda epSOS II projesine katlmtr. epSOS projesi 2012 ylnda pilot uygulamaya gemitir, ancak Trkiyede kiisel verilerin korunmasna ynelik mevzuat eksikliinden dolay der Avrupa lkeleri ile elektronik hasta kaytlarnn paylalmas gerekletirilememektedir.

22 Smart Open Services for European Patients-Avrupa Hastalarna Ynelik Akll Salk Hizmetleri http://www.epsos.eu/

50

Salk Bakanl internet hizmetleri vastasyla vatandalarn salk verilerine ulalmasn amalayan PALANTE23 projesine de katlmtr. Bu proje kapsamnda Trkiyedeki eklem iltihab hastalar iin doktor-hasta karar destek sisteminin pilot uygulamasnn yaplmas amalanmtr. Pilot uygulamayla eklem iltihab hastalar iin kronik hastalk ynetimi desteinin, eitimlerin ve yaam kalitesi artrmaya ynelik

nerilerin verilmesi hedeflenmektedir. Diyabet hastalarnn yaam kalitesini artrmay, hastalklar ile ilgili karar alma mekanizmasna daha youn katlmlarn ve hasta odakll amalayan EMPOWER24 projesine Salk Bakanl da katlmtr. EMPOWER projesiyle diyabet hastalarndan hastalklar ile ilgili bilgilerin elektronik ortamda toplanmas, toplanan verilerin elektronik hasta kaytlar ile entegrasyonu ve oluan bilgilerin analiz edilerek hastalara zel tedavi planlarnn oluturulmas hedeflenmektedir. EMPOWER projesi kapsamnda Trkiye ve Almanyadaki iki pilot almayla diyabet hastalarnn hastalklar ile ilgili kendi karar alma srelerinin modellemesi yaplacaktr.

Trkiyede e-Salk hizmetleri ile ilgili mevcut durum deerlendirilirken incelenmesi gereken baka bir konu ise hasta bilgilerin saklanmasnn, ynetilmesinin, kullanlmasnn, paylalmasnn ve gvenliinin erevesini izen mevzuattr. 663 sayl Salk Bakanl ve Bal Kurulularnn Tekilat Ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamesinin 8j maddesi, Salk Hizmetleri Genel Mdrlne ilgili mevzuat erevesinde kiisel verilerin korunmasna ve veri mahremiyetinin salanmasna ynelik dzenleme yapma yetkisini vermitir. Yine ayn KHKnin 47. maddesi, Salk Bakanl ve bal kurulularna salk sektrne dair bilgi toplama, ileme ve paylama yetkisini vermitir. Salk Bakanl tarafndan toplanan kii bazl veriler ISO 27001 bilgi gvenlii sertifikasna sahip bir veri merkezinde saklanmaktadr. Bu dzenlemelere ramen, Trkiyede kiisel verilerin korunmasna ve mahremiyetine ynelik bir ereve kanun yrrlkte olmad iin toplanan hasta verilerinin hastaneler arasnda paylam yaplamamakta ve Avrupa Birlii lkeleri ile elektronik hasta kaytlarnn paylam mmkn olamamaktadr. Bununla birlikte Salk Bakanl, esiz parmak damar a rntsn ieren akll kimlik kart uygulamas gibi, gvenli kimlik dorulamas salayan bir teknolojinin gelitirilmesi halinde, kiilerin bizzat kendi salk verilerine eriebilmelerine olanak salayabilecek bilgi sistemleri alt yapsna sahiptir.

23 Patient Leading and Managing their Healthcare through e-Health - www.palante-project.eu 24 http://www.empower-fp7.eu

51

2.3.2 zel Sektr e-Salk Uygulamalar zel sektr tarafnda mobil haberleme irketleri de mobil salk alannda yeniliki almalar yrtmektedir. Turkcell Trkiyedeki nemli bir sorun olan kronik hastalklarla etkin ve verimli mcadele iin B T zmleri retmektedir. Mobil salk yenilikilii ile Trkiyede uzaktan salk takip ynetimi rneklerinden biri 2012 yl iinde Turkcell tarafndan pilot uygulama ile hayata geirilmitir. Turkcell Salk Takip25 zm ile ilk etapta stanbul niversitesi Tp Fakltesindeki 500 diyabet hastasnn 7/24 doktor kontrol altnda alnmas planlanmaktadr. Sistem, yer ve zaman kstlamas olmadan doktor ile hasta arasnda srekli iletiim sunan bir cihazn kullanm ile almaktadr. Sistem, salk verilerinde bir bozulma gzlemlediinde doktorlara SMS ile uyar gndermektedir. leri safhalarda sistemin 5 farkl hastalk (yksek tansiyon, KOAH - Kronik obstrktif akcier hastal, koroner kalp hastal gibi) iin zm retmesi hedeflenmektedir. Uzaktan Hastalk Takibi Servisi26 ile, Vodafone abonesi diyabet ve tansiyon hastalar kendi cihazlaryla yaptklar lm sonularn Vodafone altyaps zerinden Medlinea ulatrabilmektedirler. Bylelikle hastalar bilgilerini anlk olarak doktorlarla paylaarak dzenli olarak takip edilebilmektedir. Avea Mobil Salk Platformu27 hizmeti kapsamnda tansiyon takip pilot uygulamasn hayata geirmitir. Uygulamayla, hekimlerin, dnyann en byk kronik salk sorunlarndan yksek tansiyon (hipertansiyon) hastalarn, zaman ve mekandan bamsz olarak takip edebilmelerine olanak tannmaktadr. Mobil Salk Platformu zerindeki a tabanl doktor uygulamas ile sisteme kayt olan aile hekimleri hastalarnn demografik bilgilerini, normal lm deer aralklarn ve hasta tarafndan kullanlan tansiyon cihaznn kimlik numarasn sisteme kaydetmektedir. Hastann, datlan cihazlarla evde ya da iyerinde dzenli olarak yapt tbbi lmlerin sonular ise Avea veri iletiimi altyaps kullanlarak, Avea mobil salk platformuna tanmakta ve kayt altna alnmaktadr. Hekimler istedikleri an bu lmlere anlk ya da geriye dnk olarak eriebilmekte, kritik lm sonular ise yine anlk olarak SMS ile hekimlere bildirilebilmektedir.

25 Turkcell internet sitesi; tantm materyalleri 26 Vodafone internet sitesi; gazete haberleri 27 Avea internet sitesi; gazete haberleri

52

Trk Telekom Ar-Ge blm, akll telefonlar ve tablet bilgisayarlar icin Android ve iOS ortamlarnda alacak Kiisel Salk Platformu gelitirmitir. Gelitirilen bu platform, hastalarn doktorlar ile birlikte salkl yaam planlar ve kronik hastalklarnn takibini yapabilmelerine olanak salamtr. Platform ile kablosuz medikal cihazlardan gelen lmler de hastann kiisel salk kaytlarna entegre edilmektedir. Platform nc kullanclarn yeni uygulamalar gelitirmelerini salayacak ak arayzler ve servisler de salamaktadr. Trk Telekom ayrca 30 bin alannn salk harcamalarndan tasarruf salamak amacyla 2010 ylnda e-Salk projesini balatmtr. Proje ile Trk Telekom alanlar bir portal zerinden anlamal salk kurulularndan gelen kiisel salk kaytlarna eriebilmektedir. Gelitirilen sistem poliklinik, iyeri hekimi, radyoloji, laboratuvar ve karar destek modllerinden olumaktadr. Trk Telekom sistemin kullanma almasndan sonra 1 yl gibi ksa bir srede alanlarnn salk harcamalarndan %12 tasarruf etmitir. Acbadem mobil salk hizmetleri, tele-tp sistemlerini kullanarak diyabet, tansiyon ve kardiyoloji takipleri yapmaktadr. Bu hizmet erevesinde kronik hastalk takibinden yararlanacak bireylerin adresine ihtiyaca gre kullanma hazr eker ler, tansiyon ler, tart, EKG cihaz, vb. tele-tp cihaz setleri gnderilmektedir. Hastalarn yapt lmlerden elde edilen sonu otomatik olarak veri iletim modlne aktarlmakta ve bu modl vastasyla yine otomatik olarak mobil salk doktorlarnn ekranlarna dmektedir. Doktorlar gelen veriler zerinden tedavi iin gerekli nlemleri alabilmektedir. 2008 ylnda Intel, Turkcell ve UNDPnin birlikte gelitirdikleri pilot projeyle, krsal kesimdeki salk personeli ve Adyaman 82. Yl Hastanesi arasnda veri kprs kurulmu, doktorlar arasnda EKG ve cilt fotoraflar ile veri alverii yaplmtr28. Projeyle tele-tp uygulamalarnn faydalarnn gsterilmesi, bu uygulamalarn maliyet etkinliinin llp, ulusal salk stratejileri dorultusunda geniletilmesi amalanmtr. Bu pilot uygulama ayrca, Trkiye Biliim Dernei tarafndan Biliim 09 etkinliinde Mobil Uygulama dlne layk grlmtr. 2.4 Deerlendirmeler

Trkiyede salk hizmetleri iinde B T zmlerinin kullanm son yllarda artm ve nemli kazanlar salamtr. zellikle Salk Bakanl ve SGK bnyesinde projeler srdrlm ve birok alanda bu zmleri kullanan sistemler hayata geirilmitir. Bu sistemler elektronik salk

28 Basn aratrmas, UNDP Trkiye

53

kaytlar, kaynak ynetimi, hastane randevu ynetimi, envanter ynetimi ve koordinasyon konularna odaklanm ve temelde kamunun bu alandaki altyap eksikliklerini gidermitir. Kamunun yannda son yllarda zel sektr irketleri de bu alandaki yatrmlarn artrarak ve ortaklklar kurarak zellikle uzaktan hastalk takibi konusunda zmler retmilerdir. Salanan bu kazanlarn ve yaplan bu almalarn yannda e-salk hizmetleri alannda gze arpan temel eksiklikler aada listelenmitir: Mevcut zmlerin yaygnlatrlmas, tm kurumlarn sisteme katlm (rn. kimi hizmetler iin zel salk kurumlar) ve tam entegrasyon salanamamtr. Bu konular bir sonraki adm olarak grlmekte ve projelendirilmektedir. Uzaktan tan, salk denetimi ve uzaktan doktor eriimi gibi yurtdnda yaygn kullanm rnekleri grlen daha yeniliki alanlar lkemizde halen pilot veya yeni uygulama aamasndadr. Bu hizmetlerin sunulmasnda zaman kstlamas bulunmamasndan dolay, mevcut salk personeli alma yaplanmas bu hizmetlerin sunumun uygun deildir. Tele-tp uygulamalar sonucunda verilen kararlarn sorumluluunun kime ait olaca konusunda belirsizlikler bulunmaktadr. Kiisel verilerin korunmas, gvenlii ve mahremiyeti hakknda yrrlkte bir kanun bulunmad iin hastaneler arasnda ve uluslararas kurulular ile (rnek Avrupa Birlii) elektronik hasta kaytlar paylam yaplamamaktadr. Bu eksiklikten dolay kamu kurumlar (rn. Salk Bakanl ve SGK) arasndaki birlikte alabilirlik sekteye urad gibi kamu-zel sektr-niversite ibirlikleri de yeterli dzeye gelememektedir (rn. kamuda toplanan verilerin Ar-Ge ve yenilik (inovasyon) faaliyetlerinde kullanlmas). Avrupa Birliinde, hastalarn salk kaytlarnn sahiplii hastalarn kendisine verilmesine karn Trkiyede hastalarn salk kaytlarnn sahipliini belirleyen bir dzenleme bulunmamaktadr. Bundan dolay Trkiyede Aile Hekimleri dndaki doktorlar hastalarn rzas olsa dahi hastalarn salk kaytlarna ulaamamaktadr. Salk Bakanl, gelitirilecek olan yazlmlarn veri modeli ve veri ilikileri tanm gibi konulardaki standartlar belirlemitir, fakat gelitirilecek yazlmlarn gvenlik, donanm, arayz, ilerlik, vb. alanlardaki standartlar belirlenmemitir. nceki blmlerde belirtildii gibi, Salk Bakanlnn nmzdeki yllardaki planlarnda bu standartlarn belirlenmesi bulunmaktadr. Salk Bakanl tarafndan nmzdeki yllarda belirlenecek bilgi sistemlerini etkileyecek olan dzenlemelerin konunun paydalarnn katlmyla, geni bir platformda tartlmas gerekmektedir. Paydalarn grleri alnmadan yaplan dzenlemeler e-salk
54

deer zincirindeki tm paydalar etkileyecektir, fakat talep edilen deiiklikler e-salk bilgi sistemleri alannda alan iletmeleri bu standartlara uyum konusunda daha da ok etkileyecektir.

55

3. Yeil Biliim
3.1 Giri

klim deiiklii ve kresel snma gnmzde insanolunun karlat en nemli evre sorunlarndan birisidir. Kresel snmaya ve iklim deiikliine ek olarak, ekonomik gelime ve insan etkisi, dier kaynaklarn zerinde de bask oluturmaktadr. ekil 3.1 Kresel ortalama scaklk sapmalar

Son yzylda karalarda ve denizlerde llen scaklklar dnyann ortalama yzey scaklnn arttn gstermektedir
Kresel ortalama scaklk sapmalar Santigrat derece (1901-2000e gre)
0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 -0,1 -0,2 -0,3 -0,4 -0,5 1880

1900

1920

1940

1960

1980

2000

2010

KAYNAK: National Oceanic and Atmospheric Administration (www.noaa.gov)

Son yzylda karalarda ve denizlerde llen scaklklar dnyann ortalama yzey scaklnn arttn gstermektedir. zellikle 1960-1970 sonrasnda kresel ortalama scaklk sapmasnda hzl bir art gzlemlenmektedir (ekil 3.1). Son 50 ylda kresel ortalama scaklklar her 10

56

ylda bir 0,13C artmtr. nmzdeki 20 ylda bilim insanlar ortalama scaklklarn her 10 ylda bir 0,20C artacan ngrmektedir. Kresel boyutta artan scaklklarn bir sonucu olarak 2012 ylnda Kuzey Kutbu deniz buz alan 1979dan bu zamana kadarki en dk seviyeye inmitir. 1970li yllarn sonlarna doru 7,2 milyon km2 olan Kuzey Kutbu deniz buz alan, 2012 ylna gelindiinde %45lik bir klme ile 3,9 milyon km2ye dmtr (ekil 3.2). ekil 3.2 Kuzey Kutbu deniz buz alan

Ortaya kan iklim deiikliinin en nemli nedeni olarak gsterilen sera gaz emisyonu hzl bir ekilde artmaktadr. Kresel sera gaz emisyonunun nmzdeki 20 ylda %30 civarndan artmas ngrlmektedir. in, Kuzey Amerika ve gei dnemi lkeleri emisyonun artmasndaki

57

temel lkeler olarak gsterilmektedir. 2020 ylna doru kresel karbon emisyonunun ou gelimekte olan lkelerden kaynaklanaca ngrlmektedir (ekil 3.3). ekil 3.3 lkeler/Blgeler baznda CO2 emisyonu

Kresel snma sonucunda ortaya kan iklim deiikliinin en nemli nedeni olarak gsterilen karbon emisyonu hzl bir ekilde artmaktadr
CO2 salm GtCO2e YBBO 2007-2030 %1,4 %2,5 %1,5 %1,0 %1,1

58,3 51,9 45,4 39,8 in Gei dnemi lkeleri1 OECD Avrupas Dier endstrilemi lkeler Dier lkeleri2 5,2 3,4 3,6 4,4 16,6 6,7 3,9 4,0 8,5 4,6 10,4 5,1

4,7 6,7

4,5 6,0

5,1

18,2

20,0

22,6

%1,1

ABD ve Kanada

6,6
2002

7,5
2010

8,3
2020

8,8
2030

%1,4

1 Gei dnemi lkleri, Rusya ve OECD Avrupas dnda kalan Avrupa lkelerini iermektedir 2 Dier lkeler Hindistan, Brezilya, Gney Afrika, Endonezya ve Msr' iermektedir KAYNAK: Vattenfall Cost Curves

Dnya nfusundaki (zellikle gelimekte olan ve az gelimi lkelerdeki) arta paralel olarak lkelerin enerji, ulam ve retim ihtiyalar da artmaktadr (ekil 3.4). Bu 3 sektrden kaynaklanan emisyonun gelecek yllarda da artaca ngrlmektedir. 2002 ylnda bu 3 sektrn pay toplam emisyonun %60 iken, bu orann 2020 ylnda %67ye ve 2030 ylnda %70e ykselecei tahmin edilmektedir.

58

ekil 3.4 Sektrler baznda CO2 emisyonu

zellikle ulam, enerji ve retim sektrlerindeki emisyonun artmas, bu sektrlerin emisyon paynn 2020 ylnda toplan emisyonun %67si olaca ngrlmektedir
CO2 salm GtCO2e, yzde YBBO 2007-2030

100% = Konutlar Orman Ulam Tarm

39,8 8% 14%

45,4 8% 12%

51,9 8% 8%

58,3 8% 6%

%1,1 %-1,4 %1,8 %1,1

14% 18%

14% 18%

15% 17%

15% 17%

retim

23%

23%

24%

25%

%1,7

Enerji

24%
2002

25%
2010

27%

29%

%2,1

2020

2030

KAYNAK: Vattenfall Cost Curves

Ekonomik gelime ve insan etkisi, artan CO2 emisyonu ve sonucunda ortaya kan kresel snmaya ek olarak dier kaynaklarn zerinde de bask oluturmaktadr. zellikle su, bu kaynaklarn banda gelmektedir. Tahminler 2030 ylna gelindiinde ngrlen arz ve talep arasnda %40 orannda bir ak olacan gstermektedir (ekil 3.5). klim deiikliinin su kaynaklar zerindeki olumsuz etkisi, nfus artndan kaynaklanan talep art, endstriyel bymenin beraberinde getirdii artan su ihtiyac, artan altyap maliyetleri gibi etkenler su arzn ve talebini nemli lde etkilemektedir. Artan sera gaz emisyonu sonucunda ortaya kan kresel snma, iklim deiiklii ve gn getike kstl hale gelen su kaynaklar, lkelerin evre konularnda daha dikkatli davranmalarn gerektirmektedir.

59

ekil 3.5 Su arz ve talep tahminleri

Kresel snmaya ek olarak, ekonomik gelime ve insan etkisi, dier kaynaklarn zerinde de bask oluturmaktadr Su, bu kaynaklarn banda gelmektedir
Milyar m3, 154 havza/blge 2030 itibariyle ngrlen arz ve talep arasnda %40 orannda bir ak var 6,900 %2 YBBO 4,500 2,800 100 4,200 -%40

Mevcut talep1

2030 talebi2

A olan havzalar

Fazlas olan havzalar

Eriilebilir, gvenilebilir ve srdrlebilir mevcut arz

1 IFPRIdan (Uluslararas Gda Politikalar Aratrma Enstits) alnan 2010 tarmsal retim analizlerine gre 2 GSYH, nfus projeksiyonlar ve IFPRIdan alnan tarmsal retim projeksiyonlarna gre KAYNAK: Su 2030 Global Su Arz ve Talebi modeli; IFPRI ETK-SU baz vakasna gre tarmsal retim

3.2

Yeil Biliim Tanm

Bilgi ve iletiim teknolojilerinin (B T) i hayatnda ve gnlk hayatta gn getike daha youn olarak kullanlmas sonucunda ortaya kan verimlilik art B T ara gereleri tarafndan tketilen enerjinin kat kat fazlasnn tasarruf edilmesini salamaktadr ve yeil biliim kavramnn temelini oluturmaktadr. B T sektrnn kresel karbon emisyonunun toplam emisyonun %2-3lk ksmn oluturduu tahmin edilmektedir (ekil 3.6) ve bu oran B T kullanmnn yaygnlamasyla beraber gn getike artmaktadr. B T kullanmndan kaynaklanan CO2 emisyonu B T retiminden kaynaklanan emisyonun 3-4 kat civarndadr. 2020 ylna doru B T kaynakl CO2 emisyonun 1,43 GtCO2e (giga ton CO2 edeeri) ulaaca tahmin edilmektedir. 2020 ylnda bu emisyonun
60

%20sinin ABD, Kanada, OECD Avrupas ve dier sanayilemi lkelerden kaynaklanaca ngrlmektedir. ekil 3.6 B T karbon emisyonu ve blgesel krlm

BT sektrnn kresel karbon emisyonu, toplam salmn %2-3lk ksmn oluturmaktadr

BT1 karbon emisyonu GtCO2 1% 2% 3% 1.43
Toplam salm iindeki pay, %

BT karbon emisyonu blgesel krlm GtCO2, yzdesi YBBO 2002-2020 %3 %4 %3 %6

YBBO 2002-2020 %5.6

100% = 0,53 Dier lkeler2 25

0,83 20 14

1,43 15 12

in

16

7 10

0.83

1.08

%5.2

Gei dnemi lkeleri3 Dier sanayilemi lkeler ABD, Kanada Ve OECD Avrupas

10 13 11 12

0.53 0.64 Kullanmdan kaynaklanan retimden kaynaklanan 0.43 0.11 2002 0.18 2007 0.35 2020 %6.6

56 35 44

%8

2002

2007

2020

1 BT bilgisayar sistemlerini, telekomnikasyon ebekelerini ve cihazlarn, yazclar ve veri merkezlerini iermektedir 2 Dier lkeler Hindistan, Brezilya, Gney Afrika, Endonezya ve Msr' iermektedir 3 Gei dnemi lkeleri, Rusya ve OECD Avrupas dnda kalan Avrupa lkelerini iermektedir KAYNAK: Smart 2020: Enabling the low carbon economy in the information age

B T kaynakl CO emisyonunun temel bileeni bilgisayar ve monitrlerin enerji ihtiyacdr. kinci srada haberleme ebekeleri ve cihazlar, son srada ise veri merkezleri yer almaktadr (ekil 3.7). Her 3 bileenin art hz dier sektrlerdeki (rn. enerji, ulatrma, retim) art hznn 3-4 kat civarndadr. zellikle bulut biliim ve byk veri uygulamalarnn yaygnlamas sonucunda artacak olan veri merkezi ihtiyacnn nmzdeki 10 ylda veri merkezlerinden kaynaklanan CO emisyonunu yllk %7 orannda artraca tahmin edilmektedir. zetle, B T kaynakl CO emisyonu hzla artmaktadr ve bu art temelde aadaki hususlardan kaynaklanmaktadr:
61

B T kullanmnn ve her biri enerji gerektiren cihazlarn artmas, Kullanc bana den B T cihaz saysnn artmas (rn. kullanclarn dizst bilgisayarlara, akll telefonlara ve tablet bilgisayarlara sahip olmas), lem ve iletim gcnde art (rn. 3G akll telefonlar daha yksek frekanslarda faaliyet gsterdii ve daha byk ekranlara sahip olduklar iin dier telefonlara gre daha fazla gce ihtiya duymaktadr), Cihazlarn her zaman ak konumda kalmasna doru olan eilim (zellikle mobil cihazlarda) ve eski malzemenin ve elektronik bilgileri silmek yerine saklamann tercih edilmesi ve bunun sonucunda daha fazla veri depolama kapasitesine ihtiya duyulmas. ekil 3.7 Alt sektr baznda kresel B T karbon emisyonu

BT sektrndeki karbon emisyonundaki en byk pay %50-60 seviyesi ile bilgisayarlar, yazclar ve dier cihazlar kaynakldr
Alt sektr baznda kresel BT karbon emisyonu GtCO2, yzdesi 1.43 YBBO 2002-2020

57% 0.83 49% 18% 57% 14% 28% 2002 14% 37% 2007 25% 2020

%5

0.53 Bilgisayarlar, cihazlar ve yazclar Veri merkezleri Telekomnikasyon ebekeleri ve cihazlar

%7

%5

KAYNAK: Smart 2020: Enabling the low carbon economy in the information age

62

Yukarda belirtilen temel nedenlerden dolay, B T sektrnn karbon emisyonunun teknolojik gelimelerle salanacak tasarruflara ramen artaca ngrlmektedir. zellikle bilgisayar kullanmndaki, veri sunucularndaki ve haberleme hizmetlerindeki artn B T kaynakl emisyonlar nemli lde artraca ngrlmektedir (ekil 3.8). Buna karlk, B T cihazlarnn enerji kullanmndaki verimlilik ve veri merkezlerindeki yeni sanallatrma ve soutma teknolojilerinin bu art nemli oranda snrlayaca dnlmektedir. ekil 3.8 B T kaynakl emisyonlardaki geliim tahminleri

BT sektrnn karbon emisyonunun teknolojik gelimelerle salanacak tasarruflara ramen artaca ngrlmektedir Art Azalma
BT kaynakl emisyonlardaki geliim tahminleri GtCO2e 2002 yl emisyonu Bilgisayar kullanm Veri merkezi kullanm Telekom aralar kaynakl Telekom altyaps kaynakl Bilgisayar teknolojileri Veri merkezi teknolojileri Telekom teknolojileri 2020 yl emisyonu 0,2 0,1
1,4 0,5 1,5

Art ve azalmann kaynaklar

0,3 0,1 0,3 1,1

Bilgisayar saysndaki art (~600 milyondan ~4 milyara) Veri kullanm sunucularndaki art (~18 milyondan ~122 milyona) Cep telefonu saysndaki art (~1.1 milyardan ~4.8 milyara ve ~67 milyondan ~898 milyona) Telekom kullanclarndaki art (2.3 milyardan 7 milyara) Masast bilgisayarlardan dizstne gei trendi ve ekran enerji harcamasndaki verimlilik Sanallama ve soutma teknolojilerindeki gelimeler Gelimi bataryalar ve altyapdaki enerji verimlilii art

KAYNAK: Smart 2020: Enabling the low carbon economy in the information age

Her ne kadar B T sektrnn karbon emisyonu kresel olarak art gsterse de, B Tnin cisimsizletirme (dematerialization) yoluyla veya enerji etkinliini artran ve mevcut srelerin karbon younluunu azaltan bir bileen olarak dier sektrlerden kaynaklanan kresel emisyonlarn azaltlmasnda nemli bir rol oynayaca ngrlmektedir.

63

Cisimsizletirme: Fiziksel srelerin B Tnin hayata geirilmesi ile deitirilmesi ya da sanallatrlmas. o E-ticaret, e-devlet, sanal toplantlar, tele-tp, uzaktan alma, telekonferans, vb. cisimsizletirme uygulamalarna olanak salamas, o Kt, CD ve DVD gibi malzemelerin dijitallemesi ve bylece sadece dijital

teknolojiler kullanlarak ieriin ynetilebilmesi, Dier sektrlerde etkinlik: Enerji tketimini azaltmak ve karbon etkinliini artrmak amacyla sreleri izleyen, cihaz kullanmn optimize eden ve karmak sistemleri yneten bir altyap platformu tekil etmesi. o Binalar: Bina enerji tketiminin izlenmesi ve ynetilmesi (snma, havalandrma ve aydnlatma iin enerji kullanm, depolama iin alan kullanm, alma iin alan kullanm), o Enerji: Enerji retiminin, iletiminin ve datmnn kayp ve kaaklar nleyecek ekilde etkin ynetilmesi (enerji arz talep optimizasyonu), o Tamaclk: Tamaclk bileenlerinin, mesafenin ve aralarn optimizasyonu (lojistik, ulam, i amal seyahatler), o Endstri: Endstriyel srelerdeki enerji kullanmnn optimizasyonu (endstriyel motorlar ve enerji tketimi, endstride otomasyon, internet ortamna geirilebilecek ierik retimi).

B T dier sektrlerde salad etkinlik art ve cisimsizletirme yoluyla 2020 ylna gelindiinde kresel CO emisyonunu 7,8 GtCO2e miktarnda azaltma potansiyeline sahiptir (ekil 3.9). Daha nceki blmlerde bahsedildii zere, B T sektrnn ayak izi, 2002deki toplam 40 GtCO2e emisyon iinde 0,5 GtCO2edir ve 2020 ylnda bu seviyenin 1,4e kmas beklenmektedir. Buna karlk 2020 ylnda grlebilecek 21,9 GtCO2elik dn 7,8lik blmnde B Tnin youn etkisi olaca dnlmektedir. B T sektr tarafndan salanacak potansiyel dn, 2020 ylndaki kresel izinin 5 katndan fazla olaca tahmin edilmektedir. Tahmin edilen 7,8 GtCO2e azaltma potansiyelinin arlkl olarak binalar, tamaclk ve enerji sektrlerindeki verimlilik artndan kaynaklanaca dnlmektedir. Azaltmann bileen ve sektr baznda tahmini krlm aada belirtilmitir. Cisimsizletirme: 0,5 GtCO2e Dier sektrlerde etkinlik: 7,3 GtCO2e o Binalar: 2,2 GtCO2e o Enerji: 2,1 GtCO2e
64

o Tamaclk: 2,0 GtCO2e o Endstri: 1,0 GtCO2e ekil 3.9 2020deki B T kaynakl toplam emisyon d potansiyeli

BT kaynakl karbon emisyonu toplam iinde yksek bir oran tekil etmese de, BT sayesinde salanabilecek 8 GtCO2lik azalma dnldnde Yeil Biliim kritik neme sahip hale gelmektedir
Sera gaz emisyonlar, GtCO2e

TAHMNLER

BT izi BTnin salayabilecei azalma

11.9 11.0 40.0 0.9

51.9

21.9 14.1 7.8

30.1

50.5 39.5 28.6

0.5 2002

1.4 2020 taban deer

1.5 2020 dle birlikte

1 Firmann azalma maliyet erisindeki 17.1 GtCO2elik azalmay iermektedir. Ek tedbirlerle ifte hesaplama mmkndr 2 Firmann azalma maliyet erisindeki 2.9 GtCO2elik azalmay iermekte ve bu alma kapsamndaki tahminlerde n grlen 4.9luk ek azalm iermektedir 3 Azalm nlemlerinden gelen ek BT izini iermemektedir, ek olmayan BT izi azalmlar

KAYNAK: Takm analizleri

Bu kapsamda, akll bina, akll ebeke, akll ulatrma ve akll motor gibi bilgi ve iletiim teknolojileri tabanl uygulamalar karbon emisyonlarnn azaltlmasn mmkn klabilmektedir. Karagl (2012) bu alanlar yle aklamtr: Akll Binalar: Barnma ve alma amal kullanlan binalardaki enerji verimliliinin artrlmas amacyla, bilgi ve iletiim teknolojileri destekli akll zmlerin kullanlmas mmkndr. Akll bina kapsamnda, akll lme sistemleri, binalarn aydnlatlmasnda, stlmasnda ve soutulmasnda harcanan enerjiyi verimli bir ekilde kullanmalarn salayan bina otomasyon sistemleri gibi zmler kullanlabilmektedir. Akll bina
65

uygulamalarnn yaygnlatrlmasyla beraber, 2020 ylna kadar kresel karbon emisyonlarnn 1,68 GtCO2e miktarnda azaltlmasnn mmkn olaca tahmin edilmektedir29. Akll ebekeler: Gnmzde pek ok lkedeki elektrik datm ebekesi iletimdeki ve altyapsndaki verimsizlikten dolay kaaklara neden olmakta, elektrik ihtiyacndaki dalgalanmalar nleyebilmek iin ilave kapasiteye ihtiya duymakta ve elektrik reticisinden tketiciye tek ynl bir iletiim imkan sunmaktadr. Elektrik arznn tketicilerin talepleri dorultusunda karlanmas esasna dayanan akll ebekeler, elektrik datm firmalarnn tketicinin ihtiyalarn annda tespit edebilmesini ve talep dorultusunda elektrik tedarikinin salanmasn mmkn klmaktadrlar. Akll ebekeler, bir dizi yazlm ve donanmdan oluan yeniliki bilgi ve iletiim teknolojisi uygulamalardr. Bu uygulamalar sayesinde, enerji verimlilii salanabilmekte, ihtiya duyulan ilave kapasite drlebilmekte, rzgr gibi yenilenebilir kaynaklardan elde edilen enerjinin ebekeye dhil edilmesi salanabilmekte ve enerji reticisi ile kullanclar arasnda iki ynl ve gerek zamanl talep verisi alveriine imkan salanabilmektedir. Akll ebekelerin kullanmyla birlikte, 2020 ylna kadar kresel karbon emisyonlarnn 2,03 GtCO2e miktarnda azaltlmasnn mmkn olaca tahmin edilmektedir30. Akll Ulatrma Sistemleri: Bilgi ve iletiim teknolojileri; srclerin yolculuklarn en uygun ekilde yapmalarna olanak salayan, aralarla btnleik navigasyon (yol bulma) cihazlar, srclere ihtiya duyacaklar trafik bilgilerini salayan ve aralarla etkileimli bir ekilde alan akll altyaplar ve ticari firmalarn ya da toplu tama hizmet salayclarnn filolarn daha etkin ynetebilmeleri gibi ulatrmayla ilgili pek ok alanda kullanlmaktadr. Akll ulatrma sistemleri, ulamla ilgili verilerin ynetilmesini ve optimizasyonunu salayarak yakt tketiminin, datm aralarnn kat ettikleri mesafelerin, stok tutulmas iin gerekli olan depolama alanlarnn azaltlmas gibi faydalar salayan yazlm ve donanm aralarndan olumaktadr. Akll Ulatrma Sistemlerinin yaygnlamasyla 2020 ylna kadar kresel karbon emisyonlarnn 1,52 GtCO2e miktarnda azaltlmasnn mmkn olaca tahmin edilmektedir31. Akll Motorlar: Endstriyel retimde kullanlan ve elektrik enerjisini mekanik enerjiye eviren motorlar, sanayi retiminin temelinde yer almaktadr. retimde kullanlan motor

29 Karagl, 2012:36-42 30 Karagl, 2012:42-49 31 Karagl, 2012:30-36

66

sistemlerinin bilgi ve iletiim teknolojileri destekli ara ve uygulamalarla kontrol edilmesi ve ynetilmesi sonucunda, bu motor sistemlerinin daha az enerji harcayarak ihtiya duyulan lde almalar salanabilmektedir. Bunun yan sra, bilgi ve iletiim teknolojileri sayesinde, retim srelerinin verimlilii de artrlabilmektedir. Akll motorlarn kullanmyla birlikte, 2020 ylna kadar kresel karbon emisyonlarnn 0,97 GtCO2e miktarnda azaltlmasnn mmkn olaca tahmin edilmektedir32. Bilgi ve iletiim teknolojileri cihazlarndan dolay oluan sera gaz emisyonlarnn dnda, bu cihazlarn oluturduu atklarn ortadan kaldrlmas da ciddi bir sorun olarak ortaya kmakta olup, bu kapsamda e-atk (elektronik atk) kavram nem kazanmaktadr. e-Atk kavram, ekonomik mrn tamamlam elektrikli ve elektronik cihazlarn kontrolsz bir ekilde elden karlmas sonucu ortaya kan atklar iin kullanlmaktadr. ekil 3.10 ABDdeki e-atk miktarlar

evre ve insan salnn korunmas iin e-Atklarn bertaraf edilmesi ve ekonomik kazanm iin bu atklarn geri dnm nemlidir
2009 yl
mrn tamamlam Milyon adet Atlm Milyon adet Geri dnm iin toplanm Milyon adet

ABD RNE

Geri dnm toplanma oran Yzde

Bilgisayarlar

47

29

18

%38

Televizyonlar

27

23

%17

Mobil cihazlar

141

129

12

%8

KAYNAK: U.S. Environmental Protection Agency Office of Resource Conservation and Recovery (Mays 2011)

32 Karagl, 2012:23-30

67

Amerika Birleik Devletleri evre Koruma Ajansnn hazrlam olduu raporda33, 2009 ylnda ABDde mrn tamamlam elektronik cihaz says (bilgisayarlar, televizyonlar ve mobil cihazlar) 215 milyon olarak tahmin edilmitir (ekil 3.10). Bu cihazlarn belli bir ksm tketiciler tarafndan atlm ve bu atlan cihazlarn da bazlar geri dnm iin toplanabilmitir. Hacim ve arlk bakmndan bilgisayar ve televizyonlardan kaynaklanan eatklar toplam atklarn byk bir ksmn oluturmakla birlikte mobil cihaz atklar da adet olarak en byk ksm oluturmutur. Bu yl ierisinde mrn tamamlam bilgisayarlarn %38i, televizyonlarn %17si ve mobil cihazlar %8i geri dnm iin toplanabilmitir. Mobil cihaz satlarndaki hzl art ve bu cihazlardaki geri dnm oranlarnn dkl gz nnde bulundurulduunda, ileriki dnemlerde mobil cihazlarn geri dnmnn artrlmas evre ve insan sal ve ekonomik kazanm iim nemli olacaktr. Sera gaz emisyonlarnda tahmin edilen kazanmlarn elde edilebilmesi, e-atk miktarnn azaltlmas ve bu atklarn geri dnmnn artrlabilmesi iin mevcut altyapnn ve uygulamalarn dnm gerekmektedir. lkelerin bu konular zerinde politika, strateji ve hedefleri belirlemeleri, gerekli dzenleme ve denetimleri yapmalar, zel irketlerin enerji kullanmlarn etkin bir ekilde gzlemlemeleri, daha evre dostu elektrikli ve elektronik cihazlar retmeleri, enerji kullanm ve sera gaz emisyonu ile ilgili verileri toplamalar, toplanan veriler vastasyla daha etkin hale gelmeleri ve sonuta i yap ekillerini enerjiyi daha verimli kullanacak ekilde deitirmeleri gerekmektedir. 3.3 Mevcut Durum Analizi

Trkiyede iklim deiikliini etkileyen sera gazlarnn ounluu %81lik oranla CO2 gazndan olumaktadr (ekil 3.11). Bunu %14lk oranla CH4 ve %4-5 oranla dier gazlar (N2O ve F gazlar) oluturmaktadr. 1990larn banda 187 MtCO2e olan Trkiyenin sera gaz emisyonu 2010 ylna gelindiinde yllk %3,9luk artla 402 MtCO2e ulamtr. Trkiyenin sera gaz emisyonu art bu dnemde dnya ortalamasndan ve pek ok gelimekte olan lkeden yksek seyretmitir.

33 U.S. Environmental Protection Agency Office of Resource Conservation and Recovery Electronics Waste Management in the United States Through 2009

68

ekil 3.11 Trkiye sera gaz emisyonlar (1990-2010)

Trkiyede iklim deiikliini etkileyen sera gazlarnn ounluu %81lik oranla CO2 gazndan olumaktadr
Sera gaz emisyonlar MtCO2e, yzde 100% = Dier1 CH4 187 6,5% 238 7,0% 297 6,2% 330 5,4% 402 4,5% YBBO 1990-2010
%3,9 %2,0 %2,7

17,9%

19,7%

17,9%

15,9%

14,3%

CO2

75,6%

73,2%

75,9%

78,7%

81,2%

%4,3

1990

1995

2000

2005

2010

1 Dier kategorisi N2O ve F gazlarn iermektedir KAYNAK: TK evre statistikleri 1990 - 2010

Trkiyedeki sera gaz emisyonu kaynaklarnn banda enerji sektr gelmektedir ve endstriyel ilemler sektrnn pay da hzla artmaktadr. 2010 ylndaki sera gaz emisyonun yaklak olarak %70i enerji sektrnden kaynaklanmtr. Bunu %13 ile Endstriyel lemler, %7 ile Tarmsal Faaliyetler ve %9 ile Atklar izlemitir (ekil 3.12). 1990-2010 dnemi ierisinde tarmsal faaliyetler dndaki tm alanlardaki emisyonlar artmtr. Yine ayn dnem ierisinde Trkiye endstrisindeki hzl gelime ve artan enerji ihtiyac sonucunda tarmsal faaliyetlerin emisyon iindeki pay derken dier sektrlerin pay artmtr.

69

ekil 3.12 Trkiye sera gaz emisyonu sektrel krlm (1990-2010)

Trkiyedeki sera gaz emisyonu kaynaklarnn banda da enerji sektr gelmektedir ve endstriyel ilemler sektrnn pay hzla artmaktadr
Sera gaz emisyonlar MtCO2e, yzde 402 9% 330 297 11% 238 10% 12% 10% 9% 8% 10% 8% 9% 7% 13%
%6,8 %-0,5 %6,5

YBBO 1990-2010

Atk Tarmsal faaliyetler Endstriyel ilemler Enerji

187 5% 16% 8%

71% 72% 73% 68%

%3,9

71%

1990
KAYNAK: TK evre statistikleri 1990 - 2010

1995

2000

2005

2010

Salnan CO2 baznda incelendiinde, emisyonun %80i elektrik retimi, sanayi retimi, ulatrma ve konutlardan kaynaklanmaktadr (ekil 3.13). 2010 ylndaki toplam CO2 emisyonu iinde elektrik retimi %33, sanayi sektr %17, ulatrma %14 ve konutlar %15 orannda paya sahiptir. Geri kalan %20lik ksm imento retimi, demir-elik retimi, tarm, orman, balklk ve dier alanlar iermektedir. Kresel emisyonlarda olduu gibi Trkiyede de enerji retimi ve sanayi sektr emisyon kaynaklar arasnda ilk 2 sray almaktadr. Enerji retimi detayl incelendiinde, Trkiyenin elektrik retimini byk oranda CO2 emisyonu yksek olan fosil yaktlardan karlad grlmektedir; fakat bu oran 2006da %75 seviyesindeyken 2011de %67 seviyesine dmtr

70

(ekil 3.14). 2011 verilerine gre toplam kurulu g kapasitesi 52,8 GW olurken bu kapasitenin %64 fosil yaktlardan karlanmaktadr (petrol, kmr, doalgaz). ekil 3.13 Trkiye CO2 emisyonu krlm

Salnan CO2nin %80i elektrik retimi, sanayi retimi, ulatrma ve konutlardan kaynaklanmaktadr
CO2 emisyonu krlm MtCO2, 2010

Toplam ~%80
29
50 44 57

17

13

326

107

Elektrik retimi
%33

Sanayi Sektr
%17

Ulatrma Konutlar imento Demirretimi elik retimi

%14 %15 %9 %5

Tarm/ Dier Orman/ Balklk

%4 %3

2010 toplam

KAYNAK: TK evre statistikleri 1990 - 2010

Son 5 ylda kurulu g kapasitesinde fosil yaktlara ballk azalma eilimindedir. 2006-2011 dneminde elektrik enerjisi retimi byk oranda doalgaz ve hidroelektrik/jeotermal santrallerden karlanmtr. Bu dnem ierisinde rzgar enerjisinden elektrik retimi 2006 ylnda neredeyse hi yokken 2011 senesinde rzgarn elektrik retimindeki oran hzla artarak %3 seviyesine kmtr. Yine ayn dnem ierisinde 2006 ylnda elektrik retiminin %26sn karlayan kmr 2011 ylnda hzl bir dle %7 seviyesine gerilemitir.

71

ekil 3.14 Trkiyenin kurulu g kapasitesi ve elektrik enerjisi retimi

Trkiye elektrik retimini byk oranda CO2 emisyonu yksek olan fosil yaktlardan karlamaktadr fakat bu oran 2006da %75ten 2011de %67 seviyesine dmtr
Kurulu g kapasitesi GW 52,8 1,7 1,8 Rzgar Petrol Kmr Hidroelektrik ve Jeotermal 40,5 2,4 0,1 10,7 17,3 13,1 12,6 Elektrik enerjisi retimi GWh 100% = 176.146 2% 0% 26% 30% Hidroelektrik ve Jeotermal 25% 175.258 7% 1% 3%

Rzgar Petrol Kmr

59%
14,3 19,5 Doalgaz

46%

Doalgaz

2006

2011

2006

2011

KAYNAK: Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl Genel Enerji Dengesi (Orijinal Birimler) 2006 ve 2011

Trkiyede fosil yaktlarn enerji retimindeki pay azalmakla beraber, lkelerin sera gaz emisyon trendlerini, miktarlarn ve politikalarn len klim Deiiklii Performans Endeksine gre 2012 ylnda Trkiye OECD lkeleri arasnda bu endekste son srada yer almtr (ekil 3.15). klim Deiiklii Performans Endeksi, toplamda enerji bazl CO2 emisyonunun %90ndan fazlasna sahip olan 58 lkeyi iklim performanslarna gre deerlendirmekte ve karlatrmaktadr. Endeks deerlendirmesinin %80i objektif kriterlere dayanlarak (%50si emisyon trendi, %30u emisyon seviyesi) ve geri kalan %20si ise deerlendirilen lkelerde bulunan ve ulusal ve uluslararas iklim politikalarn deerlendiren toplam 200 uzmann grne gre yaplmaktadr.

72

ekil 3.15 klim deiiklii performans endeksi

Sera gaz emisyonuna ek olarak e-atk konusundaki en gncel veri evre ve Orman Bakanl evre Ynetimi Genel Mdrl tarafndan hazrlanan zel Atk statistikleri 2003-2009 dokmannda verilmitir. Bu verilere gre, evre ve Orman Bakanl tarafndan uygunluk yazs verilen firmalarn kayt altna ald toplanan Atk Elektrikli ve Elektronik Eya (AEEE) miktar 2009 yl sonu itibariyle 4.000 tona ulamtr. 2009 ylnda toplanan 4.000 ton elektronik atn ilenmesi sonucu 2.545 ton malzeme yurt iinde kullanlmak zere sata sunulurken, yurt iinde kullanm olana olmayan 1.146 ton elektronik devre, elektronik bileen gibi donanm yurt dna ihra edilmitir. Trkiyede her yl satlan temel elektronik cihazlar dnldnde e-atk olarak toplanan bu miktarn ok dk kald gzlemlenmektedir. 2011 ylnda satlan rn kadar elektronik cihazn atld varsaylrsa, sadece dizst bilgisayar, TV, cep telefonu, akll telefon
73

ve tabletlerden oluacak atk miktar 30.000 tonun zerindedir34 (ekil 3.16). Bununla birlikte, Trkiye de yllk oluan elektronik atk miktarnn ortalama 400-540 bin ton civarnda olduu tahmin edilmektedir. evre ve ehircilik Bakanlndan uygunluk yazs ile alan firmalarca toplanan, legal atk miktar 2011 yl iin 8 bin ton civarndadr35,36. ekil 3.16 Elektronik cihaz satlar 2011

Trkiyede her yl satlan elektronik rnler dnldnde, kayt altna alnana e-atk miktar son derece dktr
Elektronik cihaz satlar Milyon (2011) 11,2

3,0

2,4

2,1 0,1

Mobil telefon

Akll telefon

TV

Disst bilgisayar

Tablet

KAYNAK: GfK Trkiye 2011, Turkcell, Index bilgisayar yatrmc sunumu, basn aratrmas

34 E-atk miktar hesaplanrken varsaylan ortalama birim arlklar: TV 10 kg, Mobil telefon 100 gr, Akll telefon 150 gr, Dizst bilgisayar 2,5 kg, Tablet 500 gr. 35 Biliim Dergisi, s145 36 Blgesel evre Merkezi (REC) Trkiye Regulatory Impact Assessment of EU Waste Electrical and Electronic Equipment (WEEE) Directive (2002/96/EC)

74

3.3.1 Devlet Politikalar ve Stratejileri Trkiyede karbon emisyonlarnn azaltlmas ve srdrlebilir kalknma iin farkl birimlerin dahil olduu bir ynetim yaps kurulmutur. Trkiye iklim deiiklii konusundaki uluslararas anlamalara 1992 ylndan itibaren taraf olmutur. Bir OECD yesi olan Trkiye, bu organizasyonun dzenlemelerini ulusal stratejilere uygulamaya balam, 1999 ylndan itibaren hzlanan Avrupa Birlii yelik sreciyle birlikte konu daha da nem kazanmtr. Strateji ve almalar, Trkiyenin 2004 ylnda klim Deiiklii ereve Szlemesine taraf olmasndan sonra daha detayl ekillenmitir. 2001 ylnda kurulan klim Deiiklii Koordinasyon Kurulu ( DKK) 2004 ylnda birok bakanlk ve kurumun katlmyla yeniden oluturulmutur. klim deiikliinin zararl etkilerinin nlenmesi iin gerekli tedbirlerin alnmas, yaplacak almalarn daha verimli olabilmesi, kamu ve zel sektr kurum ve kurulular arasnda koordinasyon ve grev dalmnn salanmas ve bu konuda Trkiyenin artlar da dikkate alnarak uygun i ve d politikalarn belirlenmesi amacyla 2001/2 sayl genelge ile oluturulmu ve 2004/13 sayl genelge ve 2010/18 sayl genelge ile yeniden dzenlenmi olan DKK, 2012/2 sayl genelge ile evre ve ehircilik Bakanlnn bakanlnda ve pek ok dier bakanln ve STKnn katlmyla yeniden yaplandrlmtr. Trkiye kresel anlamda atlm en byk evreci adm olarak kabul edilen Kyoto Protokolne 2009 ylnda taraf olmutur. Ancak gelimekte olan bir lke olan Trkiyenin sera gaz emisyonlarnn bundan sonra da artmaya devam edecei protokole ye dier lkeler tarafndan da tannm ve OECD yesi olmas nedeniyle Ek-1 lkesi olan Trkiye, bu ekte bulunan dier lkelerden farkl olarak, karbon emisyonu azaltma ykmllklerinden muaf tutulmutur. Kurulan kurullarn ve taraf olunan anlamalarn yannda, Trkiyenin iklim deiiklii konusundaki ulusal planlar, aada rnekleri listelenmi birok rapor ile oluturulmutur: Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan, 1998-2018 AB Entegre evre Uyum Stratejisi, 2007-2023 Dokuzuncu Kalknma Plan, 2007-2013 Ulusal klim Deiiklii Stratejisi, 2010-2020 klim Deiiklii Eylem Plan, 2011-2023

Bu raporlar iinde klim Deiiklii Eylem Plan karbon emisyonlarnn azaltlmas ynnde en somut ve kapsaml stratejileri belirlemitir. Bu rapor evre ve ehircilik Bakanl tarafndan,
75

UNDPnin de destei ile hazrlanmtr. Raporda enerji, sanayi, ulam, binalar, atk ynetimi, tarm ve arazi kullanm alanlarnda eylemler, ktlar ve performans gstergeleri ve sorumlu kurulular tanmlanmtr. Bu konulara ek olarak, lkenin deien iklim koullarna adaptasyonu konusunda da almalar yrtlmtr. Bu almalar sonucunda farkl alanlarda hedef ve eylemler belirlenmitir (Ek-1). Ek-1de zetlenen klim Deiiklii Ulusal Eylem Plan enerji, sanayi, ulam ve binalar alanlarnda enerji verimliliini artrmaya, sera gaz emisyonunu dzenleme, denetlemeye ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmn artrmaya ynelik hedefleri ve eylemleri belirlemitir. Bu eylem plannda, Yeil Biliim kapsamnda yaplmas gerekenler bir btnlk halinde belirtilmemi ve bilgi ve iletiim teknolojilerinin enerji verimliliindeki ve sera gaz emisyonlarn drmedeki hedefleri ve eylemleri oluturulmamtr. Ulatrma Habercilik ve Denizcilik Bakanl tarafndan 2011 ylnda 2023 yl hedef alnarak hazrlanan Trkiye Ulam ve letiim Stratejisi belgesinde, yeil biliim ncelikli teknolojiler ile doal kaynaklarn ve insan kaynaklarnn kullanmnda verimliliin en st seviyeye kaca bir gelimenin yaanaca ve bu teknolojik gelimenin paralelinde dzenleme rejiminin de buna gre oluturulaca belirtilmitir37. 2006 ylnda DPT tarafndan e-Dnm Trkiye Projesi kapsamnda oluturulmu olan Bilgi Toplumu Stratejisi Belgesinde, Yeil Biliim alannda politika, strateji ve hedefler btnsel bir yaklamla belirlenmemekle birlikte zellikle mevcut baz kamu hizmetlerinin elektronik ortama aktarlmas (cisimsizletirme) ve ulam alannda bilgi ve iletiim teknolojileri kullanlarak sera gaz emisyonlarn drmeye yardmc olacak eylemler belirlenmitir. 2006-2010 Bilgi Toplumu Stratejisi eki Eylem Plannda, Yeil Biliim kavram iinde dnlebilecek eylemler ve tamamlanma yzdeleri Tablo 3.1da zetlenmitir. Bu eylemlerden ilk eylem ulam alannda, dier eylemlerse cisimsizletirme alannda incelenebilir.

37 Karagl, Temmuz 2012.

76

Tablo 3.1 Bilgi toplumu stratejisi eylem planndaki yeil biliim eylemleri 2006-2010 Arlkl Tamamlanma Yzdesi %100

Eylem

Aklamalar

Ulusal Ulatrma Portal

lke apnda ulam bilgilerinin ihtiya sahiplerine tek bir noktadan sunulaca bir portal oluturulacaktr. Bu portaldan; Alternatif ulam yollarnn tahmini var sresi ve yolculuk maliyeti bilgileri, stenen yerin haritasna internetten ulam, lke apnda ulamla ilgili acil durum ve nemli uyarlarn (yol almas, kaza, vb.) elektronik kanallardan sunumu, lgili i ortaklarna salanan balantlarla internetten tren, gemi, uak, otobs bileti sat hizmetlerinin sunumuna imkan salanacaktr.

Ulatrma Sistemlerinde e-deme Standartlar

lke apnda toplu tamada elektronik deme sistemleri, akll kart, mobil ve e-bilet uygulamalarnn standartlatrlmas, yaygnlatrlmas ve entegrasyonuna ynelik bir fizibilite raporu hazrlanacaktr. Bu raporda kamu toplu tama hizmetlerinde lke apnda ortak bir elektronik deme sistemi altyaps oluturulmas, zel sektr toplu tama irketleriyle ibirlii potansiyeli, sistemlerin birlikte alabilirlii, gelirin datm gibi konular ile dnyada bu alandaki rnek uygulamalar incelenerek Trkiye iin en uygun toplu tama deme sistemi modeline ynelik neriler oluturulacaktr.

%100

Ulatrma Talep Ynetimi Sistemi

Ulamda younluun engellenmesi ve mevcut altyapnn etkin kullanlabilmesi iin yeni teknolojilerden faydalanarak ulam talebinin ynetilmesine gerekletirilecektir. ynelik uygulamalar

Ulusal Akll Ulam Sistemleri Stratejisi kapsamnda

Gerek ehirleraras, gerek ehir ii farkl ulam yntemlerine

77

Eylem

Aklamalar ynelik ihtiyalar, alkanlklar ve eilimler ile evresel faktrlerin belirlenmesinde ve buna bal politikalar gelitirilmesinde faydalanlacak veriye dayal karar destek sistemleri oluturulacaktr. Ulatrma talebinin ynlendirilmesine ynelik farkl kanallar zerinden ( nternet, mobil, elektronik levhalar) yolcu ve src bilgilendirme sistemleri kurulacaktr. zel sektrle yaplacak ibirlikleri erevesinde ulatrma ihtiyalarna ynelik veri ve bilgi paylam salanacaktr.

Arlkl Tamamlanma Yzdesi deerlendirilecektir

evrimii evre zinleri evrimii irket lemleri

letmelerin evre izinleri ile ilgili i ve ilemlerini tek bir noktadan internetten yapabilmeleri salanacaktr. Yeni irket kurulumu, eitli ruhsat bavurular, mali destek ve tevik bavurular, alan SGK kaytlar, gmrk ilemleri, vergi beyan ve demeleri, iflas bavurular, unvan deiiklii ve genel kurul bildirimi gibi ilemler tek bir noktadan internetten yaplabilecek, onaylanacak ve arivlenecektir.

%76

%32

D Ticarette e-Belge Kullanm

D ticaret ilemlerinde kullanlan bilgi ve belgeler kurumlar arasnda elektronik ortamda paylalacak ve tm ilemler i srelerinde taraf olan kurumlarca standart d ticaret belgeleri kullanlarak gerekletirilecektir. elektronik ortamda

%26

Srelerinin Elektronik Ortama Entegrasyonu

Tm sektrlerdeki iletmelerin, i srelerini yeniden tanmlamalar ve tm srelerini elektronik ortama entegre ederek verimliliklerini artrmalar amacyla destekler verilecektir.

%59

78

Eylem

Aklamalar

Arlkl Tamamlanma Yzdesi %53

Elektronik Ara Trafik Tescil ve Ehliyet lemleri

Ara ruhsat alm ve deiikliine ilikin bilgiler tek noktadan sunulacak; tescil belgeleriyle ilgili ilemler elektronik ortamda yaplabilecek; ara vergi borcu ve trafik cezas, alnt ara, ara muayene bilgileri gibi kaytlar ile tescil kaytlarnn entegrasyonu salanacaktr. Ehliyet ilemlerinin lke genelinde internetten yaplabilmesi salanacaktr.

evrimii Emlak ve naat zinleri

Yap ruhsat bavuru sreci elektronik ortama aktarlacak, yap kullanm ve deiiklik izni, cins deiiklii bavurular elektronik ortamda yaplabilecek, yerel ynetimlerle TKGM arasnda gerekli belge ve verilerin elektronik ortamda paylalabilmesi salanacaktr. Vatandalk ilemleri ve eitli belge bavurularnn (doum, evlilik, boanma, vb.) internetten gerekletirilmesi salanacak, vatandalk evrak ve dayanak belgeleri elektronik ortama alnarak MERN S sistemindeki kaytlarla eletirilecektir. Konsolosluklardan gerekletirilen vatandalk ilemleri de internetten yaplabilecektir. Yetkili makamlarca hazrlanan dayanak belgelerine ilikin standartlar oluturulacak ve kurumlar arasnda elektronik ortamda iletilmesine ynelik sreler ve gerekli mevzuat dzenlemeleri hayata geirilecektir.

%21

e-Vatandalk Hizmetleri

%11

Elektronik Fatura ve Defter Uygulamas

letmeler ve vatandalar tarafndan ticari hayatta youn olarak kullanlan fatura ve ticari defterlerin elektronik ortamda tutulmas ve resmi makamlara ibrazna imkan salayacak uygulama balatlacaktr.
79

%55

Bu politika ve stratejilere ek olarak, Karagle (2012) gre Dokuzuncu Kalknma Plannda hem enerji verimliliinin nemi hem de bilgi ve iletiim teknolojilerinin getirdii avantajlar vurgulanmaktadr. Fakat enerji verimliliini salamak iin bilgi ve iletiim teknolojilerinden yararlanlmas konusuna zel olarak deinilmemektedir. Benzer ekilde, Orta Vadeli Program (2012-2014) ve 2012 Yl Programnda da hem bilgi ve iletiim teknolojilerinin yaygnlatrlmas hem de elektrik retim ve datm, binalar, ulatrma ve sanayide enerji verimliliinin artrlmas temel politika hedefleri arasnda yer almalarna ramen bu iki konu arasnda dorudan bir balant kurulmamaktadr38. Akllk Kentler blmnde zetlenen akll bina, enerji, ulatrma gibi alanlardaki uygulamalar dolayl ya da dorudan yntemlerle karbon emisyonlarnn drlmesine yardmc olmaktadr. Bu anlardaki mevcut durum bilgisi bu dokmanda 1.3 bal altnda incelenebilir. Karbon emisyonlarnn azaltlmasnn yannda, e-atk alannda evre ve ehircilik Bakanl tarafndan 2012 ylnda yaymlanan Atk Elektrikli ve Elektronik Eyalarn Kontrol Ynetmelii ile elektrikli ve elektronik eyalarn retiminden nihai bertarafna kadar evre ve insan salnn korunmas amacyla elektrikli ve elektronik eyalarda baz zararl maddelerin kullanmnn snrlandrlmas, atklarn oluumunun ve bertaraf edilecek atk miktarnn azaltlmas iin yeniden kullanm, geri dnm, geri kazanm yntem ve hedeflerine ilikin dzenlemeler yaplmtr. Atk ynetimi konusunda ynetmelik, bakanlk birimlerini, mlki idare birimlerini ve belediyeleri sorumlu klmtr. reticilerin ykmllkleri arasnda, edinilen bilgiler dorultusunda elektronik atklar ykml birimler aracl ile ruhsatl tesis ve araclara ulatrmalar, ynetmelikte belirtilen geri dnm ve geri kazanm oranlarnn salanmas ve atklarn azaltlmas amacyla, elektrikli ve elektronik eyalar geri dntrlebilir paralar kullanlacak ekilde tasarlamalar bulunmaktadr. E-atk konusunda ayrca ODT Teknokent ELEEN projesini yrtmektedir39. ELEEN projesi, KOB ler iin evresel sorunlar ekonomik frsatlara evirmeyi amalamaktadr. Proje kapsamnda ekodizayn, enerji verimlilii ve evre ynetim sistemlerinde destek hizmeti salanmasn hedeflenmektedir. Metal retimi ve ileme, tekstil, elektrik elektronik aletler ve bileenlerinin retimi, yzey ileme ve dier sektrlerde faaliyet gsteren KOB lere evre Hizmet Salayclar (HS) tarafndan destek salanmas planlanmaktadr.

38 Karagl, Temmuz 2012. 39 ELEEN projesi (http://www.eleen.se/), Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl Avrupa Birlii ve D likiler Genel Mdrl

80

3.3.2 zel Sektr Yeil Biliim Uygulamalar zel sektrde Turkcell, baz istasyonlarnn enerji ihtiyacn karlamak iin yenilebilir enerji kaynaklar kullanmakta ve bunun sonucunda karbondioksit emisyonlarnn drlmesine katkda bulunmaktadr. 2009 ylnda GreenCell40 projesine balayan Turkcell, baz istasyonlarnda kullanlan elektriin temininde rzgar enerjisinden faydalanmaya balamtr. 2011 ylnda toplam 181 baz istasyonunda kurulmu olan sistem, ehir ebekesinden ald elektrik ile rzgar enerjisini dnml olarak kullanmaktadr. stasyon konumuna ve rzgar durumuna gre bir istasyonun enerji ihtiyacnn %4-16s emisyon retmeden rzgardan edinilmektedir. GreenCell projesiyle Turkcell 738 bin kWh enerji tasarrufu salam ve CO2 emisyonunu 500 ton azaltmtr. Bu almann yannda bireyler ve kurumlar tarafndan e-fatura, e-imza ve mobil imza ve mobil czdan ve mobil demeye kar ilgi artmakta ve bu konulardaki yasal dzenlemeler oluturulmakta (5070 sayl Elektronik mza Kanunu, elektronik fatura kullanmna ilikin usul ve esaslar belirleyen ve 5/3/2010 tarihli ve 27512 sayl Resm Gazetede yaymlanan Vergi Usul Kanunu Genel Teblii Sra No: 397, deme Sistemleri ve Hizmetleri ile Elektronik Para Kurulular Hakknda Kanun Tasars Tasla gibi), teknik gelimeler (NFC - Yakn Alan letiim teknolojileri ve NFC tabanl mobil cihazlarn yaygnlamas) salanmakta ve yeni uygulamalar (mobil hizmet salayclarn mobil deme ve mobil imza uygulamalar) gelitirilmektedir. Bu uygulamalar sayesinde normalde fiziksel olarak tamamlanmas ngrlen hizmetler elektronik ortamda verilebilmekte dolaysyla cisimsizletirme salanarak sera gaz emisyonlar drlmekte ve kt israf azaltlmaktadr. Bu alanda Trk Telekom Grup Ar-Ge Direktrl, Trk Telekom ve Grup irketlerinin niversite-sanayi ibirliklerini destekleyen ve glendiren almalar yapmaktadr ve her yl Trkiyenin eitli niversitelerinde alanlarnda uzman retim yelerine TT Aratrma birlii dlleri vermektedir. Trk Telekom, 2012 ylnda Yeil letiim ve Biliim alanndaki projeleri destek amacyla aratrma ibirlii dlleri vermeyi planlamtr41.

40 Turkcell Sosyal Sorumluluk Raporu 2011; Turkcell internet sitesi 41 Trk Telekom internet sitesi

81

3.3.3 Sivil Toplum Kurulular almalar Yeil biliim konusunda alan sivil toplum rgtleri tketiciler ve iletmeler arasnda konuya ilikin farkndaln artrlmas amacyla pek ok alma yrtmektedir. Srdrlebilir yaam teknolojileri hakknda bilgilendirme ve paylam amacyla bamsz yazarlar tarafndan oluturulan Yeil Platform42, binalar, rnler, teknoloji, ekolojik tasarm, yenilenebilir enerji ve geri dnm alanlarnda farkndal artrmak ve evre bilincini oluturmak amacyla almalar yrtmektedir. Turistik Otelciler, Yatrmclar ve letmeciler Birlii (TUROB) 2009 ylnda Yeillenen Oteller43 projesini balatmtr ve bu almayla otelleri enerji ynetimi, su ynetimi, i hava kalitesinin artrlmas ve atk azaltm ve geri dnm alanlarnda akredite etmektedir. evre alannda kurumsal sosyal sorumluluk platformu Yeil Bilgi Platformu, 2008 ylndan bu yana faaliyetlerine devam etmektedir. Platform, evre bilgisini toplumun geni kesimlerine yaymak ve toplum genelinde bilginin bilince dnmesi hedeflemektedir. Platform TEMA, DenizTemiz Dernei/TURMEPA, EVKO, Buday Dernei, TREK, WWF-Trkiye gibi nde gelen STKlar ile ibirlii iindedir. Trkiye Erozyonla Mcadele, Aalandrma ve Doal Varlklar Koruma Vakf (TEMA) iklim deiiklii konusunda iki adet kapasite artrma projesi yrtmektedir44. klim Deiiklii Platformu Kurma projesi, Trkiyede iklim deiiklii konusunda alan sivil toplum kurulular arasnda bilgi paylamn artrmak ve iklim deiiklii konusunda alan bir sivil toplum a oluumuna n ayak olmay hedeflemektedir. Tema, klim Deiiklii ile lgili Politika Oluturma almalar ve Bilgi Aknn Arttrlmasna Ynelik Kapasite Artrm projesiyle de vakf ierisinde ulusal iklim deiiklii politikalar hakknda bilgi akn salamak ve politika oluturmay amalamaktadr. Blgesel evre Merkezi (REC) Trkiye Ocak 2013te Trkiye'nin Dk Karbonlu Ekonomiye Geiinin Desteklenmesi iin Akll Bilgi ve letiim Teknolojilerinin (B T) Tevik Edilmesi Projesini balatmtr. Bu proje ile kamu ve zel sektrde evresel, sosyal ve ekonomik ynlerden srdrlebilir B T uygulamalarna nclk edilmesi, dk karbonlu ekonomiye

42 Yeil Platform web sitesi: http://www.yesilplatform.com 43 Yeillenen Oteller web sitesi: http://www.greeninghotels-turkey.org 44 TEMA web sitesi: http://www.tema.org.tr

82

geie ve iklim deiiklii ile mcadeleye destek verilmesi, AB uyum srecine ivme kazandrlmas ve kamu kurumlar, zel sektr ve ilgili dier paydalarda farkndalk salanmas amalanmaktadr45. Proje sonucunda, kamu ve zel sektrde Yeil Biliim uygulamalarnn yaygnlatrlmasna ynelik nceliklere yer verilen bir niyet belgesi, Yeil Biliim konusunda srdrlebilir bir ynetiim yaps ve tartma platformuna ilikin neriler, bankaclk sektrnde biliim uygulamalarnn ekonomik, evresel ve sosyal etkilerinin tespit edilmesine ynelik bir etki analizi almas kt olarak retilecektir. 3.4 Deerlendirmeler

Trkiye gibi gelimekte olan lkelerin ekonomilerindeki hzl byme ve bunun sonucunda bu lkelerin sera gaz emisyonlarnda art kanlmazdr. klim deiiklii ve kresel snmay nlemek iin sera gaz emisyonlarnn azaltlmas gerekmektedir. Nitekim lkelerin gelime gereksinimiyle evre dostluu elikiler ortaya karabilmektedir. Ancak doru stratejiler ve eylemler belirlendii takdirde, biliim sektr, hem srdrlebilir kalknmaya hem de evrenin korunmasna katk salayabilecek potansiyele sahiptir. Bilgi ve iletiim teknolojilerinin kullanmnn, dolayl olarak baka sektrlerin sera gaz emisyon miktarlarnn azaltlmasna yapaca katk byk nem tamaktadr. Trkiyenin enerjide da baml ve enerjideki cari a gz nnde bulundurulduunda, bilgi ve iletiim teknolojilerinin nemi daha da artmaktadr. Trkiyede enerji retimi iin fosil yaktlarn ithalat 2010 ylnda ticaret ann %47sini oluturmutur (ekil 3.17). Enerji retiminde Trkiyenin da bamlln yksek seviyesi dnldnde, enerji verimlilii dolaysyla karbon emisyonlarnn azaltlmas, Trkiye iin byk ekonomik neme sahiptir.

45 Blgesel evre Merkezi (REC) Trkiye

83

ekil 3.17 Net ithalat endstrileri ve ticaret a (2010)

Enerji retiminde da bamlln seviyesi dnldnde, karbon salmlarnn azaltlmas ve enerji verimlilii, Trkiye iin ekonomik neme Enerji iin ithal edilen rnler de sahiptir
Trkiyenin en byk net ithalat endstrileri Petrol Doalgaz Petrokimya rnleri Metal cevheri/ hurdas G reten motorlar la sanayi Demird metaller Endstriyel makineler Kmr ve kok Organik kimyasal rnler 7.0 6.7 4.6 4.2 4.2 4.0 3.3 3.3 13.2 Ticaret a, 2010 Milyar dolar 16.9 Ticaret andaki pay %

24 18 10 9 6 6 6 6 5 5
Enerji retimi, toplam an %47sini oluturmaktadr

KAYNAK: BM Dnya Ticaret veritaban; T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl; Takm analizleri

Dorudan ve dolayl olarak enerji verimliliinin artrlmasnda ve sera gaz emisyonlarnn azaltlmasnda byk neme sahip olan yeil biliim alannda mevcut durumda aadaki temel eksiklikler gze arpmaktadr: Yeil biliim alannda Trkiyede politika, strateji ve hedefleler belirlenmemitir. Bunun sonucunda da bu alanda yaplmas gereken eylemler planlanamamtr. Yeil biliim yoluyla iklim deiiklii ile mcadele iin kamu - zel sektr ibirliinin tesis edilmesi gerekmektedir, fakat bu amala koordinasyonu, denetleme ve dzenlemeleri yapacak bir ynetiim yaps bulunmamaktadr. Maliyet tasarrufu salayan ve verimlii artran, ayrca cisimsizletirmeye olanak salayarak emisyonlarn dmesine yardmc olan kamu ve yerel ynetimlerin e-devlet hizmetleri toplumun tm kesimlerine yaygnlatrlamamtr.
84

letmelerden kaynaklanan sera gaz emisyon miktarlar llmemekte ve iletmelerin izin verilen emisyon eiklerine uyup uymadklar takip edilememektedir. Yeil biliim konusunda yrtlecek Ar-Ge faaliyetlerinin devlet tarafndan desteklenmesi ve ynlendirilmesini salayacak kurumsal yaplanma, insan kayna ve ArGe tevikleri gibi unsurlar bulunmamaktadr. Sanayi, ulatrma, binalar, enerji ve dier ilgili alanlardaki pek ok politika ve strateji yeil biliim uygulamalar sayesinde elde edilebilecek iyiletirmeleri gz nnde bulundurmamaktadr. e-Atk konusunda faaliyet gsteren Atk Elektrikli ve Elektronik Eya (AEEE) toplama tesisleri yeterli miktarda deildir. Mevcut toplama tesisleri de genelde stanbul ve Ankara gibi ehirlerde kurulmu ve Trkiye geneline yaylmamlardr.

e-Atk

alannda

yaplan

bilinlendirme

ve

farkndalk

yaratma

almalar

topluma

yaygnlatrlamamtr.

85

4. Byk Veri ve Nesnelerin nterneti

4.1 Giri

Gelien teknolojiyle beraber hemen hemen herkes, her ey ve her etkileim dijital bir ayak izi brakmaktadr. nternet zerinden yaplan e-ticaret ilemleri, marketlerden veya dkkanlardan yaplan alveriler, alnan sinema biletleri, mobil cihazlar zerinden yaplan mesajlamalar ve konum bilgisi paylamlar, sosyal a kullanm, internet zerinden oynanan oyunlar ve izlenen videolar, uzaktan tan koyma cihazlar, e-salk uygulamalar, ehirlerin farkl noktalarna, aralara ve hatta ayakkablara yerletirilen sensrler gibi daha birok cihaz ve uygulamalar kullanclarn farknda veya farknda olmadan yksek hacimlerde veriyi dijital olarak yaratmakta ve saklamaktadr. zellikle sensr ve iletiim teknolojilerindeki gelimeler ve daha doru kararlar alabilmek iin toplanan verilerin analiz edilmesindeki talep, Nesnelerin nterneti ve Byk Veri gibi teknolojilerin ortaya kmasna yol amaktadr. Daha iyi g ynetimi, enerji verimlilii, pil teknolojisindeki gelimeler ve mobil cihazlardaki akll enerji ynetimi sayesinde cihazlarn daha uzun sre kendi bana almasna imkan salanmaktadr. Kablosuz iletiim teknolojilerdeki ilerlemeler sayesinde hemen hemen her yerden ve her zaman internete eriim mmkn hale gelmektedir. Artan bant genilii imkanlar, daha fazla birlikte alabilirlik salayan ak standartlar, cihazlar internete balayan donanmlarda maliyetlerin azalmas ve minyatrletirme, sensrlerin nceden ulalamaz olan alanlara girmesini salamaktadr. Sistemler, veri ileme kapasitelerini artrmakta ve daha fazla esneklie ve zekaya sahip olmaktadrlar. Bireysel a birimlerinin (sensrler, mobil cihazlar gibi) artan dijital gc, bellek ve saklama imkanlar, cihazlarn esnek kullanmna olanak salayan uzaktan programlanabilirlik ve yksek hacimli verileri analiz etme ve istatistiksel modelleri altrmaya olanak salayan yazlmlar, farkl cihazlardan ve sensrlerden toplanan yksek hacimdeki byk veriyi ilemeye olanak salamaktadr. Byk veri uygulamalarnn yaygnlamas, beraberinde yeni i kollarnn olumasna ve istihdama da katk yapmaktadr. Genel olarak byk veri sektrnn gereksinim duyduu nitelikler, derin analitik yetenek, byk veri bilgisi ve destekleyici teknoloji bilgisi olarak snflandrlmaktadr46.

46 Meslekler, ABD gc statistikleri Brosu'nun Standart Meslek Kodlarna (SOC) gre tanmlanmtr

86

Derin analitik yetenek: statistik ve/veya makine renimi konusunda ileri dzey eitim alm ve veri analizi yapabilen kiiler (matematikiler, operasyon aratrma analistleri, istatistikiler, matematik bilim insanlar, endstri mhendisleri, iktisatlar gibi). Byk veri bilgisi: statistik ve/veya makine renimi konusunda temel bilgilere sahip olan ve verileri kullanarak renilebilecek temel sorular oluturabilen kiiler (irket veya blm mdrleri, bte, kredi ve finans analistleri, mhendisler, yaam bilimciler, pazar aratrmas analistleri, anket aratrmaclar, endstri/irket psikologlar, sosyologlar gibi). Destekleyici teknoloji bilgisi: Veri taban yneticisi veya programcs olarak hizmet veren kiiler (bilgisayar ve bilgi teknolojisi uzmanlar, bilgisayar programclar, uygulamalar zerinde alan bilgisayar yazlm mhendisleri, sistem yazlm zerinde alan bilgisayar yazlm mhendisleri, bilgisayar sistemi analistleri, veri taban yneticileri gibi).

4.2

Byk Veri ve Nesnelerin nterneti Tanm

Byk veri yeni bir teknoloji olmayp, uzun zamandan beri gelime gsteren teknolojilerin gnmzde ekonomik ve sosyal fayda iin kullanlabilirlik eiini aarak ortaya kartt bir kavram olarak tanmlanabilir. Byk veri, hacim olarak yksek miktarda veriyi, daha hzl ilem gcne sahip yeni donanmlar (bellek ii veri ileyiciler) ve hzla gelien makine renimi, doal dil ileme ve rnt tanma gibi yapay zeka yazlm aralarn iermektedir. Byk veri bir veri tabannda saklanan yaplandrlm veriler olabilecei gibi, belli bir dzene uygun olmadan oluturulmu, yaplandrlmam verileri de iermektedir (rnek sosyal alardaki ve forumlardaki mesaj ierikleri, sistemlerin tutmu olduu loglar). Nesnelerin interneti iin pek ok tanm bulunmakla beraber, fiziksel ortamdaki nesnelerin iletiim alarna btnleik olarak fiziksel ortamlar ve benlikleri ile ilgili verileri ilemeleri/retmeleri olarak tanmlanabilir. Bir bakma, byk veri ve nesnelerin interneti birbirlerini tamamlayan teknolojiler olarak dnebilir. Nesnelerin interneti tanmndaki farkl tipteki cihazlar (rnek sensrler, mobil telefonlar), hem dier cihazlarla hem de internetle iletiim haline geerek fiziksel dnyadaki deiimi gzeten veriler retmektedirler. Bu cihazlarn internete bal olmas ve milyonlarca sensr tarafndan retilen veriler bir bakma byk verinin olumasna imkan salamaktadr. Byk veri temelde hacim, hz ve eitlilik olmak zere 4 temel eksende tanmlanabilmektedir.

87

Hacim Gnmzde sensrler ve cihazlar muazzam miktarda veri retmeye balamtr. retilen bu veriler genellikle analiz, otomasyon ve kontrol alanlarnda kullanlmaktadr. Bilgi analizi alannda kullanm o Davran izleme: Zaman ve meknda insanlarn, nesnelerin veya verilerin davrann izleme, o Gelimi durumsal farkndalk: Gerek zamanl olarak fiziksel ortamn farknda olma, o Sensre dayal karar analizleri: Derin analiz ve veri grselletirmesi yoluyla insanlarn karar almalarna yardmc olma. Otomasyon ve kontrol alannda kullanm o Sre optimizasyonu: Kapal (bamsz) sistemlerin otomatik kontrol, o Optimize edilmi kaynak tketimi: A genelinde kaynak kullanmn optimize etmek iin tketimin kontrol, o Karmak otonom sistemler: Ak ve belirsiz ortamlarda otomatik kontrol salama. Veri hacminin yksek olmas ve daha da artacak olmas, beraberinde baz problemleri de getirmektedir. Byk verinin hacmi gnmzde youn bir ekilde kullanlan ilikisel veritabanlarnn bu verileri yksek performansta saklamas, ynetmesi ve analiz etmesi iin belirlenen kapasitelerinin zerinde kalmaktadr. Bundan dolay byk verinin ilenmesi ve ynetilebilmesi iin bu alana zel yazlm ve donanmlarn kullanlmasna ihtiya duyulmaktadr. eit Yaplandrlm ve yaplandrlmam veriler eitli kaynaklardan akmakta ve byk veriyi oluturmaktadr. Ancak bu veriler, zerlerinde analiz ve yorumlama yaplabildii lde faydal olabilmektedir. Yaplandrlm veriler: Veritabanlarndaki stunlar ve satrlar, rn. Kurumsal Kaynak Ynetimi, Mteri likisi Ynetimi, CBS (Corafi Bilgi Sistemleri), hareket verileri, ekonomik gstergeler. Yaplandrlmam veriler: Metinler (Facebook yazlar, Tweetler, yeni makaleler, bloglar), grntler, video ve ses kaytlar.

88

Veri trlerindeki ve sektrel (rnek haberleme, finans, medya, retim) bazda depolanan verilerdeki farkllklar byk veri zmlerinde gerektirmektedir. Bundan dolay, gl ekil tanma almalarna dayanan otomatik ekil tanyabilme, yaplandrlmam ok eitli verilerin karmndan neme sahiptir. Hz Veriler daha hzl akt ve veri merkezleri daha da byd iin, veri merkezlerindeki ilem hz ve enerji tketimi gnmzde ok nemli hale gelmitir. Bu amala yeni veritabanlar ve dosya sistemleri oluturulmutur (BigTable, HBase, Cassandra gibi). Aralarnda iliki olmayan, dank haldeki veritabanlar petabayt leinde dank veriler depolayabilmekte, sktrma ve bellek ii veri ilemede konularndaki ilerlemeler sayesinde bu yksek hacimdeki veriler analiz edilebilmektedir. Aada bu amala gelitirilmi teknolojilere ve uygulamalarna rnekler verilmitir: MapReduce, Hadoop, STORM, NoSQL gibi kme programlama modelleri ve diller gelitirilmitir. Google, problemleri farkl birimlere blp hzla ilenmelerini salayan MapReduce yapsn 2004 ylnda gelitirmitir. Gnmzde en popler sosyal alardan birisi olan Facebook en byk Hadoop kmesine sahiptir (100 PB). Bir baka sosyal a olan Twitter, gerek zamanl veri ilemeye imkan tanyan STORMu gelitirilmitir. SAPnin gelitirmi olduu SANA, verileri diskte depolamak yerine ana hafzada daha hzl ilemeye olanak salamaktadr. veri tipine ve sektre zel zmler teknikleri, yapay zeka ve makine renimi byk veride bulunan yaplandrlm ve anlaml yorumlar karabilmek iin byk

Doruluk Byk verinin sunduu faydalardan yararlanabilmek iin toplanan verilerin doruluu byk nem tamaktadr. zellikle farkl veri kaynaklarndan toplanan verilerin doruluuna dair gvenin olumas byk veri analizlerin yaplmas iin vazgeilmezdir. Doru ve/veya tam olmayan veriler zerinde yaplan analizler yanl sonulara ulalmasna yol aabilir ve bunun sonucunda yanl kararlarn alnmasna neden olabilir.

89

Salanan Faydalar Byk veri toplumun tm kesimleri iin ekonomik ve sosyal fayda salama potansiyeli yksek bir yeniliki teknolojidir. zel irketler (iletmeler), bireyler, kamu ve niversiteler iin pek ok yeni uygulama alannn ortaya kmasna imkan sunabilmektedir (Tablo 4.1). Tablo 4.1 Byk verinin salayabilecei fayda rnekleri Alan letmeler Faydalar Mali hizmet sunan irketler riski daha iyi deerlendirmek ve yksek seviyede kiiye zel hizmet sunmak iin bireysel mterilerini daha iyi anlayabilir. Pazarlama ve reklamclk analizi yapan irketler perakendecilerinin mterilere daha kolay erimesine yardmc olmak iin mterilerin duyarllklar ve kampanyalarn etkisi zerine kapsaml grler oluturabilir. la irketleri daha gvenli ve daha etkili ilalar hastalara daha hzl bir ekilde sunabilmek iin yrttkleri analizlerde kullanlmak zere genom bilimi, kimya ve ilala ilgili gvenilir verilerden yararlanabilir. Bireyler Hastalar salk hizmeti salayclarnn sunduu hizmetin maliyetini ve kalitesini daha iyi anlamak ve kendi ihtiyalarna en uygun deme planlarn tespit etmek iin topladklar zengin dijital bilgilere dayanarak deerlendirme yapabilir. Mteriler enerjiyi etkin kullanmak, maliyetleri azaltmak ve enerji kesintilerini nlemek iin, akll ebeke analizlerini kullanabilir ve bu hizmetleri veren irketlerle alabilir. Srcler, otomobil reticilerinin sensrleri tarafndan toplanan verileri kullanarak sr davranlarn daha iyi anlayabilirler ve daha iyi ve gvenli ara kullanma alkanl gelitirebilir. Kamu Devletin vergi ve gelir birimleri vergi karma olaylarn ve farkl beyan ve bavuru ilemlerinin yol at israf tam ve doru olarak belirlemek iin byk veri hizmetlerinden yararlanabilir. Ulusal gvenlik kurumlar dahili ve harici tehditleri daha hzl ve daha

90

Alan

Faydalar doru olarak tespit edebilir. Kamu, effaflk ve ibirlii salayarak israf azaltabilir, maliyetleri drebilir ve vatandalara sunulan hizmet kalitesini artrabilir. Genom aratrmaclar mevcut hastalklarn tedavisinde kullanlmak zere insan genomunun ve DNA oluumunun haritasn daha etkin bir ekilde karabilir. Uzay aratrmaclar evrenin daha geni ayrntl haritasn karmak ve yeni yldzlar, galaksiler, asteroitler ve dier olgular kefetmek iin byk veri hizmetlerini kullanabilir. Ekonomistler piyasa davrann, piyasa olaylarn daha iyi anlamak ve gelecekte uygulanmak zere kavramlar gelitirmek/test etmek iin byk veri servislerini kullanabilir.

niversiteler

Byk verinin sunduu yukarda zetlenen frsatlar yakalayabilmek iin yeni yetkinlikler gerekmektedir. lk olarak, byk veri kmelerinin gerek zamanda toplanmas ve ynetilmesi ve farkl veri kmelerinde analiz yaplmasn salayan btncl bir veri mimarisi gerekmektedir. kinci olarak, btnleik ekirdek analiz yntemleri (regresyon gibi) ile dil ve ekil tanma gibi gelimi yapay zeka teknikleri oluturulmaldr. nc olarak, ekirdek analizlerde derin tecrbe/kavrama yetisine, otomatik renim, uygulamal matematik, istatistik ve ekonometri bilgisine, performans optimize edecek analiz aralarn oluturabilme ve kullanabilme uzmanlna ihtiya duyulmaktadr. Son olarak, byk veri kmelerini ilemeyi ve depolamay kolaylatracak donanma, gelimi analitik modellerin ve aralarn oluturulmasna, yazlm programlar ve platformlar gelitirilmesine ve yksek veri gvenliine ihtiya duyulmaktadr. 4.3 Mevcut Durum Analizi

Trkiyede byk veri alannda almalara balanmakla beraber, gerek anlamda byk veri uygulama rnekleri snrldr. Trkiyedeki haberleme, perakende, bankaclk gibi mteri bilgisinin ve mteri davranlarnn yakndan takip edildii alanlarda faaliyet gsteren byk zel irketler, mterileri ile ilgili toplam olduklar byk hacimdeki verileri kullanarak mteri davranlarn tahmin etme, mterilerine sunulan hizmetlerin kalitesini artrma, mteri memnuniyetini ve balln artrma, karar alma mekanizmalarna yardmc olacak ngrler retme, rn tasarmlarn mteri beklentilerine gre ekillendirme, rn fiyatlandrmasn
91

optimize etme, detayl mteri segmentasyonu yapma ve rnlerini sunduklar kanallarn verimliliini artrma gibi alanlarda veri madencilii almalar yapmaktadr. Kamuda ise Sosyal Gvenlik Kurumu (SGK) toplam olduu byk miktardaki yaplandrlm ve yaplandrlmam veriler zerinde eitli analizler yaparak verimlilii artrmak, kayp-kaak oranlarn drmek ve hizmet kalitesini ykseltmek iin byk veri konusunda almalara balamtr. Bu kapsamda SGKdaki aada rnekleri verilen eitli kaynaklardan verilerin toplanmas ve analiz edilmesi amalanmaktadr. Veri taban loglar (veritabanlarnda yaplan tm gncellemeler, yaklak 300 GB/gn), A sunucusu loglar, nternet sitesi ziyareti bilgileri (25 milyon kii), Gnlk ilenen 1,5 milyon reete bilgisi, 4,5-5,0 milyon gnlk ila girii verisi, 150-160 milyon hastane ilemleri (doktor tetkikleri, yaplan ilemler bilgisi), verenlerin aylk sigorta beyanname bilgileri, u ana kadar toplanan 2,5 milyar evrak arivi ve yaklak 11 milyon sigortal hakknda detayl bilgiler.

niversitelerde veri taban ve veri madencilii konusunda dersler verilmekte olup, byk veri konusunda mfredat bulunmamaktadr. Ayrca, istatistik, ekonomi, matematik gibi farkl alanlarda uzmanlamay gerektiren byk veri alanna zel nitelikli insan kayna yetitirilmemektedir. 2006 ylnda DPT tarafndan e-Dnm Trkiye Projesi kapsamnda oluturulmu olan Bilgi Toplumu Stratejisi Belgesinde Byk Veri alannda politika, strateji ve hedefler btnsel bir yaklamla belirlenmemekle birlikte, zellikle kamu kurumlar arasnda veri paylam ve kamu tarafndan retilen verilerin devlet, iletmeler ve bireyler tarafndan kullanlmasna ynelik esaslarn belirlenmesine ynelik eylemler oluturulmutur. 2006-2010 Bilgi Toplumu Stratejisi eki Eylem Plannda, Byk Veri kavram iinde dnlebilecek eylemler ve tamamlanma yzdeleri Tablo 4.2de zetlenmitir.

92

Tablo 4.2 Bilgi toplumu stratejisi eylem planndaki byk veri eylemleri 2006-2010 Arlkl Tamamlanma Yzdesi %72

Eylem

Aklamalar

T Ke Bildirim Standartlar ve Elektronik Paylam

T Ke iletilecek istatistik ve envanter bilgilerine ilikin bildirim standartlar oluturulacak, iletmelerden dzenli anketler yoluyla toplanacak bilgilerin elektronik ortamda alnmasna ynelik platformlar gelitirilecektir. Kamu kurumlar ile T K arasnda elektronik ortamda veri paylam salanacaktr.

Kamudaki Dijital Bilginin Paylam ve Tekrar Kullanmna Ynelik Esaslarn Belirlenmesi

Kamu kayna kullanlarak retilen kamu bilgisinin devlet, iletmeler ve bireyler tarafndan ticari veya ticari ama dnda katma deer yaratlacak ekilde tekrar kullanlmasna ynelik politika belirlenecek ve AB Mevzuat da dikkate alnarak dzenleme yaplacaktr.

%0

zellikle kamudaki dijital bilginin paylam ve tekrar kullanmna ynelik esaslarn belirlenmesi eylemi, mevzuat ve kurumlar aras koordinasyon kaynakl sorunlardan dolay tamamlanamamtr. 4.4 Deerlendirmeler

Kamuya, bireylere, iletmelere ve bireylere birok faydalar salayan byk veri alannda almalar ve yatrmlar kresel olarak ivme kazanmaktadr. Byk veri zmlerinin kullanlmas kamuya ve zel irketlere pek ok frsatlar da sunmaktadr. Aada sunulan bu frsatlara rnekler verilmitir: Kamu kurumlar arasnda veri paylamnn iyiletirilmesi ve byk veri analizleri sonucunda verilere ve bulgulara dayanan daha doru karar verme mekanizmalarnn oluturulmas, Salk harcamalarnda tasarruf salanmas ve vergi kaaklarnn nlenmesi, Daa doru ve gvenilir hava tahminleri,

93

Ulatrma alannda sensrlerden ve aralardan toplanan verilerin analizi sonucunda trafik younluklarnn azaltlmas, rencilerin ihtiyalarnn daha net bir ekilde belirlenerek sunulan eitimlerin iyiletirilmesi, Internet zerinden toplanan veriler ve kamudaki dier verilerin entegrasyonu sonucunda bilgi gvenlii risklerinin daha iyi bir ekilde analiz edilmesi, Vatandalara sunulan hizmet kalitesinin artrlmas, letmelerin mterilerini daha iyi tanyp sunduklar rnlerin ve hizmetlerin kalitesinin artmas ve mterilerini tercihlerine gre ekillenmesi.

Trkiyede bu konu zerinde zel sektrn ve zellikle byk irketlerin hlihazrda yatrmlar olmakla birlikte, dier alanlardaki yatrmlar ve almalar snrl kalmtr. Byk veri alannda mevcut durumda aadaki temel eksiklikler gze arpmaktadr: Muazzam miktardaki veriyi ilemeye olanak salayan byk veri zmleri bireylerden toplanan kiisel verileri de ilemek iin kullanlmaktadr. Bu rapor kapsamndaki pek ok alanda da bahsedildii gibi halen Trkiyede kiisel verilerin gizliliini koruyacak ereve bir kanun bulunmad iin verilerin nasl toplanaca, nasl saklanaca ve ne amala kullanlabileceinin snrlar izilememitir. Byk veriyi kullanarak doru karmlar yapabilmek iin kiisel verilerin baz durumlarda kiilerin iznine bal olarak toplanmas ve ilenmesi gereklilik arz etmektedir. Toplanan verilerin gizlilii yannda verilerin gvenliinin de salanmas byk nem tamaktadr. zellikle iletmelerdeki bilgi gvenlii gereksinimlerini belirleyen ve periyodik olarak gerekli denetimlerin yaplmasn salayan bir standart, sre tanm ve ynetiim yaps bulunmamaktadr (BDDKnn bankalar ve BTKnn haberleme irketleri iin belirledii standartlar hari). Byk verinin salad faydalardan daha da fazla istifade edebilmek iin farkl alanlarda hizmet sunan kurulular tarafndan toplanan verilerin birlikte kullanlabilmesi nem tamaktadr. Bu verilerin etkin bir ekilde birlikte kullanlmasn dzenleyecek fakat bireylerin mahremiyetini koruyacak ekilde denge kuracak bir dzenleme bulunmamaktadr. Byk veri alannda kamu stratejisi ve hedefleri belirlenmemitir. Dolaysyla, bu stratejik hedeflere ulamay salayacak bir eylem plan bulunmamaktadr.

94

Byk veri yeni i kollarnn domasna olanak salamakta ve farkl alanlarda uzmanlam insan kaynana ihtiya duymaktadr. Bu alandaki yetimi insan kayna eksikliini gideremeye ynelik bir politika/strateji belirlenmemitir. zellikle yazlm ve hizmet alanlarnda bymesi ngrlen byk veri alannda kamuzel sektr-niversite ibirlikleri, yenilikilik ve Ar-Ge destekleri yetersizdir. Byk veriden verimlilik, maliyetlerin azaltlmas, daha iyi hizmet sunma ve rn gelitirme gibi alanlarda fayda salayacak olan zel sektr iletmelerinde konu hakkndaki farkndalk yetersizdir.

95

5. Sanal Ktphaneler ve Sanal Mzeler

5.1 Giri

Her geen gn artan internet kullanm, beraberinde kullanclarna sunulan ieriin fiziksel ortamdan dijitale geiini hzlandrmaktadr. Kullanclar zamanlarnn daha byk bir miktarn interneti veya mobil cihazlarn kullanarak geirmektedir. Bu gelimelerin sonucunda; dijitalleen ierik, dijital ierik harcamalarndaki hzl art ve internette harcanan zamann art, ktphanelerin ve mzelerin de bu deiime ayak uydurmalarn gerektirmitir. 5.2 Sanal Ktphane Tanm

Hem iletmeler hem de kullanclar tarafndan retilen ierik (rn. kitaplar, dergiler, gazeteler, makaleler, mzik), gn getike artan bir ekilde dijital ortamda oluturulmakta ve bilgisayar, akll telefonlar, tabletler ve e-kitap okuyucular gibi cihazlar vastasyla dijital olarak tketilmektedir. Dijital bilgilere internet araclyla kolayca eriim salanmakta ve bu bilgilerin paylam hzlanmaktadr. Sanal ktphane, elektronik ktphane veya dijital ktphane olarak da ifade edilmektedir. Sanal ktphane, koleksiyonlarn gelitirilmesi, ynetilmesi, konu analizleri, dizin oluturma, eriim, referans alma ve saklama gibi geleneksel ktphane ile ayn ama, fonksiyon ve hedefleri olan sistemdir. Sanal ktphanecilik, ktphanelerin yer ve zamandan bamsz olarak internet zerinden daha etkin ve youn kullanlmasna imkan tanmaktadr. Sanal ktphaneler teknolojik altyaplarnda yksek hzl yerel alar ve hzl internet balantlarn, eitli dijital formatlar destekleyen veritabanlarn ve a sunucularna veya dosya (FTP) sunucularna eriim imkan salayan metin tabanl arama motorlarn, dijital kaynaklarn ynetilmesinde yardmc olan elektronik dokman ynetimi fonksiyonlarn bulundurmaktadr. Sanal ktphaneler ayrca farkl sistemlerde ve veritabanlarnda tutulan kaynaklar birbirine balayarak bir a yaps oluturmaktadr. Sanal ktphaneye ek olarak gnmzde ortaya kan bir baka tanm ise Ktphane 2.0 (Library 2.0) tanmdr. Ktphane 2.0 kavram ktphanelerin topluma sunduklar hizmetlerdeki bilgi teknolojilerin kullanmyla oluacak deiimleri iermektedir. Ktphane 2.0n temel oda kullanc odakl srekli deiim ve katlmclktr. Bu srekli deiimde ama ktphane kullanclarnn ktphaneler tarafndan sunulacak olan hizmetlerin tasarmnda ve gerekletirilmesinde aktif olarak rol almalardr. Ayrca geleneksel olarak ktphaneden
96

kullanclara olan akn eitlendirilmesi ve kullanclardan ktphaneye, kullanclardan kullanclara ve ktphanelerden ktphanelere gibi bilgi aklarnn temin edilmesi amalanmtr. 5.3 Sanal Mze Tanm

Bilgisayar ve iletiim teknolojilerinin kullanmnn kolaylamas ve sz konusu teknolojinin gndelik yaamn birok alanna girmesi, eitim ve aratrma alanlarn da olumlu ynde etkilemi ve tm bunlarn sonucu olarak kltr kurumlar bu teknolojileri kullanmaya ynelmitir. Mzelerde ilk olarak envanter kayd gibi daha ok bro ortamnda kullanlmaya balanan bilgi ve iletiim teknolojileri, zamanla eser takibi, sergileme, klandrma, iklim kontrol ve gvenlik alanlarnda kullanlmaya balanmtr. Teknolojik geliimin hzyla birlikte mzelerin iletiim salamaya ynelik olarak interneti kullanmalar ise 1990l yllarn bandan itibaren etkin olmu ve bylece sanal mze kavram ortaya kmtr47. Sanal Mze, mze mekan ve mzede sergilenmekte olan eserlerin (resim, heykel, el sanatlar vb.) sanal ortamda aslna uygun olarak dijital olarak yeniden inas (dijitalletirilmesi) ve izleyicilere bilgi ve iletiim teknolojileri ve internet araclyla bu eserlere uzaktan eriim imkan salayan sistemler olarak tanmlanabilmektedir. Sanal mzeler sayesinde izleyiciler mekndan bamsz olarak mzelerde sergilenen kltr varlklarna kesintisiz olarak eriebilir, uzaktan eitim/hayat boyu eitim frsatlarndan yararlanabilir ve doru/gvenilir bilgi kaynaklarna ulaabilir. 5.4 Sanal Ktphaneler Mevcut Durum Analizi

Salan ktphaneler hakknda Trkiyedeki mevcut durumu deerlendirirken basl ierik ve fiziksel olarak ktphane kullanm ile ilgili eilimlerin deerlendirilmesi yararl olacaktr. Trkiyedeki basl gazete ve dergilerin tirajlar artmaktadr fakat bu artn son yllarda yavalad da gzlemlenmektedir (ekil 5.1). Sevindirici bir ekilde 2010dan 2012ye kadar en ok satlan gazetelerin yln son haftasndaki tiraj 1,4 milyon civarnda artarak 2,3 milyondan 3,7 milyona kmtr. Yine benzer ekilde, Trkiyedeki dergilerin yllk tirajlarnda da art grlmektedir.

47 Trkiye'de nternet" Konferans Aralk 2006, Sanal Mzeler

97

ekil 5.1 Trkiyedeki gazete ve dergi tirajlar

Trkiyedeki gazete ve dergi tirajlar artmaktadr fakat bu artlarda azalma gzlemlenmektedir

En ok satlan 10 gazetenin tiraj Bin adet (yln son haftas) %9 %49 3.753 3.432 %9 109 2.303 87 129 115 Dergilerin yllk tiraj Milyon %5 140 127 135

2010

11

2012

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

KAYNAK: Trkstat, Medyatava

Gazete ve dergilerin dnda, basl kitap saysnda art, fakat CV/VCD/DVD elektronik kitap ve baslan harita saysnda d gereklemitir (ekil 5.2). Akll telefonlarn ve tablet bilgisayarlarn harita uygulamalar ve CV/VCD/DVD formatna gerek duyulmadan internet zerinden elektronik kitaplara farkl cihazlar zerinden eriim bu dn bir nedeni olarak gsterilebilir.

98

ekil 5.2 Yllara gre basl materyal saylar

Basl kitap says satlar artarken, CD, VCD ve DVD formatndaki kitaplar ve basl haritalar azalmaktadr
Yllara gre basl materyal saylar Kitap Milyon adet 2008 129,4 CD, VCD, DVD Kitap Bin adet 534 Harita Bin adet 460

2009

129,1

471

278

2010

140,4

494

299

2011

175,5

343

205

KAYNAK: Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl

Gazete ve dergi tirajlarndaki ve basl kitap saysndaki arta ramen ne yazk ki Trkiyede vatandalarn kitap okumaya ayrdklar sre dier aktivitelere ayrdklar zamana oranla ok azdr ve kresel rneklerle karlatrldnda dzenli olarak kitap okuyanlar nfusun ok kk bir ksmn oluturmaktadr (ekil 5.3). Trk insan ayda ortalama 30 dakikasn kitap okumaya ayrrken gnde ortalama 4-5 saatini televizyon izlemeye ve yaklak 1 saatini internet kullanmna harcamaktadr. Dzenli olarak kitap okuyanlara bakld zaman nfusun yalnzca 10 binde birinin dzenli olarak kitap okuduu eitli kaynaklarda vurgulanmaktadr.

99

ekil 5.3 Kitap okumaya harcanan zaman ve dzenli kitap okuyanlar

Trk halk ayda sadece 30 dakikasn kitap okumaya harcamakta ve dzenli kitap okuyanlar nfusun 10 binde birini oluturmaktadr
Aylk harcanan zaman Saat 120-150 Trkiye 0,01 Dzenli kitap okuyanlar Nfus oran yzdesi

ABD

12,0

32
0,5

Japonya

14,0

Kitap okumak

nterneti TV kullanmak1 seyretmek

Fransa

21,0

1 15 yandan byk olanlar KAYNAK: comScore Media Metrix, RTK, www.timeturk.com

5.4.1 Ktphanelerden Yararlanan ve Ktphanelere Kaytl Kullanclar Yukarda zetlenen ierik ksmndaki gelimelerin yannda son yllarda ktphanelerden yararlanan kaytl kullanc saylarnda art gzlenmektedir. Hem Milli Ktphanenin hem de halk ktphanelerinden yararlanan kaytl kullanclarn says zellikle 2008 ylndan sonra hzl bir at gstermitir (ekil 5.4). Bu arta ramen ktphanelerin toplumun geneli tarafndan kullanm kstl kalmtr. 2011 verilerine gre toplam 1.118 halk ktphanesine kaytl kullanc says 750 bin civarndadr48. Bu kaytl kullanc says 10-64 ya aras Trkiye nfusunun sadece %1,3ne karlk gelmektedir.

48 Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl

100

ekil 5.4 Ktphanelerden yararlanan ve ktphaneye kaytl kullanc saylar

Milli Ktphane ve halk ktphaneleri kaytl kullanc saylar artmakla beraber, Trkiye nfusunun ok ufak bir blmn ktphanelere kaytldr
Milli ktphaneden yararlanan ve ktphaneye kaytl kullanc says Bin kii

Yararlananlar Kaytl kullanclar

Halk ktphanelerinden yararlanan ve ktphaneye kaytl kullanc says Bin kii

30 25 21 20 16 15 10 5 0 15 13 8 15 14 20

29

800 700

800 700 600 500 400 300 200 100 0 424 423 485 494 504 418 426 592 676

753

22.000 20.000 18.000 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0

23

600 500 400 300 200 100 0

2002 03 04 05 06 07 08 09 10 2011

2002 03 04 05 06 07 08 09 10 2011 10-64 ya aras Trkiye nfusunun yalnzca %1,3 halk ktphanelerine kaytldr

KAYNAK: Trkstat (Milli Ktphane, Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl ), TK Nfus statistikleri ve Projeksiyonlar

Ktphanelerden yararlanan kii saylarna bakldnda, 2008 ylndan sonra Milli Ktphaneden yararlananlarn says artarak 2011 ylnda 660 bine ulamtr. Halk ktphanelerinden yararlanan kii says ise kaytl kullanc saysnn aksine bir azalmtr. 2000li yllarn balarnda 20 milyon olan bu say 2011 ylna gelindiinde 18,8 milyona dmtr. niversite ktphanelerine kaytl renci says da son yllarda art gstermitir (ekil 5.5). 2006 ylnda 93 olan vakf ve devlet niversitesi says 2011 ylna gelindiinde 165e kmtr. 2006-2007 eitim ylnda 2,5 milyon olan niversite rencisi says %75e yakn bir artla 2011-2012 eitim ylnda 4,3 milyona ulamtr. niversite saysna ve bunun sonucunda artan renci saysna paralel olarak, niversite ktphanelerine kaytl renci says da 2006 ylnda 1,1 milyondan 2011 ylnda 2 milyona ykselmitir. Salt ktphaneye kaytl renci saysndaki
101

arta ramen ktphaneye kaytl rencilerin oran bu dnem ierisinde %45-50 seviyesinde kalmtr49. ekil 5.5 niversite rencileri ve niversite ktphanelerine kaytl kullanc saylar

Alan yeni niversiteler ve artan renci saysna paralel olarak niversite ktphanelerindeki kaytl kullanc says artmtr
niversitelerdeki renci says Bin kii 4,3 3,5 2,9 2,5 0,9 2,5 1,0 1,1 1.119 1.104 1,9 2,1 2,4 1,6 3,8 2,0 1,7 1.273 %12 1.520

Akretim Dier1 niversite says2

niversite ktphanelerine kaytl kullanc says Bin kii

1.968 2.029

1,5

1,6

1,7

2006- 2007- 2008- 2009- 2010- 20112007 2008 2009 2010 2011 2012 93 115 130 139 156 165

2006

2007

2008

2009

2010

2011

1 nlisans, lisans, lisansst, ikinci retim ve tpta ihtisas rencileri 2 Vakf ve devlet niversiteleri KAYNAK: Trkstat (niversite Rektrlkleri), Yksekretim ve Bilim Dergisi Nisan 2011, renci seme ve yerletirme merkezi retim yl yksekretim istatistikleri (2006-2012)

Milli Ktphanenin elektronik ortamda sunduu hizmetlere bakldnda kaytl kullanc saylarnn ve kullanm miktarnn dk olduu grlmektedir. Milli Ktphane sreli yaynlar bilgi sistemine giren kullanc says 2012 yl iinde aylk 3000-5200 kii arasnda deimitir. Yine ayn dnemde sistemin ye says aylk ortalama 200 kii artmtr ve 2012 Aralk sonunda 8,732 kiiye ulamtr ki bu say Trkiyedeki aratrmac (rn. yksek lisans) says gz nne

49 Akretim rencileri kartldnda bu oran 2006-2011 dneminde ortalama %80dir

102

alndnda dktr50. 2012 yl ierisinde aylk dalgalanmalar izlemekle birlikte, sreli yaynlar bilgi sistemine kaytl kullanclarn ortalama %55i sisteme giri yapmtr (ekil 5.6). ekil 5.6 Milli Ktphane Sreli Yaynlar Bilgi Sistemi kullanclar ve kullanm miktarlar

Milli Ktphane Sreli Yaynlar Bilgi Siteminin ye says ve kullanm miktar dktr
2012 yl
Sreli yaynlar bilgi sistemine giren kullanc says
3.681 4.570 5.286 4.548 4.090 4.805 3.351 3.700 2.920 3.959 5.002 3.930

6.431

6.683

6.957

7.183

7.435

7.602

7.717

7.862

8.011

8.254

8.523

8.732

Sreli yaynlar bilgi sistemi ye says

%68 %57 Sreli yaynlar bilgi sistemi kullanan kullanclarn oran Ocak ubat

%76 %63 %55 %44 %38 %47 %49 %58 %59

Ortalama %55 %45

Mart

Nisan

Mays Haziran Temmuz Austos Eyll

Ekim

Kasm

Aralk

KAYNAK: Milli Ktphane statistikleri 2012

5.4.2 Ktphaneler ve Devlet Arivleri Devlet ktphanelerinin otomasyonu, elektronik katalog oluturulmas, ktphane arivlerinde bulunan eserlerin dijitalletirilmesi ve uluslararas kurumlar ile dijital eser paylam konusunda pek ok alma tamamlanmakla beraber, halen sren almalar da bulunmaktadr.

50 2011-2012 eitim dneminde niversitelerde lisans st programlara kaytl renci says 220 bin civarndadr (renci seme ve yerletirme merkezi retim yl yksekretim istatistikleri 2012)

103

Kltr ve Turizm Bakanl Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl tarafndan 2005 ylnda balatlan Web Tabanl Ktphane Otomasyon Projesi ile ktphane hizmetlerinin daha hzl ve ada sunulmas amalanm ve bu proje kapsamda halk ktphanelerinde a tabanl Ktphane Otomasyon Sistemine geilmitir. Bu otomasyon sistemi vastasyla halk ktphanelerinin kataloglarn taramak mmkn klnmtr51. Trkiyede e-ktphane konusundaki strateji, 2006-2010 Bilgi Toplumu Stratejisi ve eki Eylem Plan ile belirlenmitir. Ktphane hizmetlerinin, katalog tarama ve ierie eriim hizmetlerinin elektronik ortamda sunulur hale getirilmesi, eitim ve kltr hizmetleri bal altnda stratejik ncelik olarak belirtlimitir. Bu stratejiye ynelik olarak Entegre e-Ktphane Sistemi kurulmas eylemi Bilgi Toplumu Stratejisi eylem plannda belirtilmitir. Kalknma Bakanl Bilgi Toplumu Dairesinin hazrlam olduu Mart 2010 tarihli Bilgi Toplumu Stratejisi Eylem Plan (2006-2010) 5. Deerlendirme Raporuna gre, sanal ktphaneler alanndaki eylem byk oranda uygulamaya konulmutur (Tablo 5.1). Tablo 5.1 Bilgi toplumu stratejisi eylem planndaki sanal ktphane eylemi 2006-2010 Arlkl Tamamlanma Yzdesi %66

Eylem

Aklamalar

Entegre eKtphane Sistemi

lkedeki tm ktphanelerde yer alan kaynaklarn tek noktadan sorgulanabilmesi; kitap ayrtma, talep, uzatma, ceza deme gibi ilemlerin internetten gerekletirilebilmesi; elektronik kanallardan kullanclara eitli bilgilendirme mesajlar yollanabilmesini salayacak sistem kurulacaktr. Seili ktphane materyallerine (kitap, tez, saydam, vb.) ve devlet arivlerinde yer alan sk kullanlan belgelere internetten eriim imkan salanacaktr. Farkl kurumlar tarafndan yrtlen almalar birletirilecektir. e-ktphane

51 Web Tabanl Ktphane Otomasyon Projesi, www.ekutuphane.gov.tr

104

Entegre e-Ktphane Sistemi, ktphane hizmetlerinin, katalog tarama hizmetlerinin ve ierie eriim hizmetlerinin elektronik ortamda sunulur hale getirilmesini ngrmtr. Ktphaneler aras ibirlii ve kaynak paylamn lke apnda etkin hale getirebilmek iin ilk hedef olarak, Trkiyedeki tm ktphanelerin koleksiyon bilgilerini ieren Ulusal Toplu Katalogun (TOKAT52) oluturulmas ve ktphane hizmetlerinin vatanda/aratrmac odakl kullanmnn yaygnlatrlmas belirlenmitir. Ulusal Toplu Katalog oluturulmasyla aadaki ilemlerin gerekletirilmesine olanak salanmas amalanmtr; Gncel ktphane yer bilgilerine ulalmas, Materyalin hangi ktphanede olduu bilgisine ulalmas, Eriilebilirlik bilgilerine ulalmas, Farkl dillerde kapsaml tarama olanaklarnn salanmas, Katalog ve snflama bilgilerinin deiimine olanak salanmas.

Hizmetlerin dijital ortama geirilmesi konusunda Milli Ktphanenin yakn zamanda yapm olduu pek ok alma bulunmaktadr. 2008 ylnda aratrmaclarn ve ilgililerin Trkiyedeki sreli yaynlara eriimini kolaylatrmak amacyla Milli Ktphane bnyesinde Sreli Yaynlar Bilgi Sistemi53 oluturulmutur. 200den fazla sreli yaynn mevcut olduu sisteme ilerleyen zamanlarda gazetelerin de eklenmesi planlanmaktadr. Mevcut sreli yaynlara ait 10.000 civar makaleye aratrmaclar tarafndan eriilebilmektedir ve sreli yaynlarn ve/veya makalelerin bibliyografik knyelerinden tm internet kullanclar faydalanabilmektedir. nternet zerinde sunulan katalog tarama hizmetinin yannda tarihi nem tayan eski eserlerin dijitalletirilmesi almalar da yaplmaktadr. Trkiye kltr mirasnn nemli rnleri olan tarih, din, dil, felsefe, corafya, astroloji, fen bilimleri gibi eitli konulardaki Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl ile Milli Ktphane arivindeki 200 binden fazla el yazmas eser ve 50 binden fazla grntl eser dijital ortama aktarlmtr54. El yazmas eserlerin tutulduu bu sistem vastasyla katalog taramas yaplabilmekte, esere ilikin tanmlayc bilgilere ulalabilmekte ve eserin dijital kopyas alnabilmektedir. Bu almalara ek olarak, ktphanelerde sunulan hizmetlerin toplumun her kesimine yaygnlatrlmas amacyla bilgi teknolojilerinden yararlanlmaktadr. Milli Ktphane

52 Ulusal Toplu Katalog (TO-KAT), www.toplukatalog.gov.tr 53 Sreli Yaynlar Bilgi Sistemi, http://sureli.mkutup.gov.tr 54 Milli Ktphane El Yazmas Eserler, http://yazmalar.mk.gov.tr

105

bnyesinde grme engellilere hizmet vermek amacyla kayt stdyolar kurulmu ve gnll okuyucularn yardmyla 6400 kitaba ulaan Konuan Kitaplk oluturulmutur. nternet zerinden sunulan bu hizmet vastasyla grme engelli vatandalar Konuan Kitaplktaki kitaplar sesli olarak dinleyebilmektedirler. Milli Ktphane, Avrupa'nn mze, ktphane, ariv ve sesli-grsel koleksiyonlarn dijital ortamda kefetmeye olanak salayan Avrupa Birlii'nin dijital ktphanesi Europeanaya55 2011 ylnda katlmtr. Bu katlm sonucunda Milli Ktphane bnyesinde dijital ortamda bulunan 27 bin civar yazma eser Europeanaya dahil edilmitir56. Milli Ktphane ayrca 2012 ylnda balayan Avrupa Gazeteleri projesiyle koleksiyonunda bulunan 1928 ylna kadar yaymlanm Osmanlca gazetelerin Avrupa Dijital Ktphanesi zerinden paylamn gerekletirecektir. Avrupa Topluluu destekli CIP 2007-2013 program erevesinde finanse edilen Avrupa Gazeteleri projesiyle Avrupa Ktphanesi ve Europeana servisi iin gazetelerin bir araya toplanmas ve kalitenin iyiletirilmesi amalanmaktadr. Proje kapsamnda, projeye katlan her bir ktphane dijital ortama aktarlan gazeteleri ve tam metinleri hibir yasal snrlama olmakszn cretsiz olarak Europeana sistemine aktarmay planlanmaktadr. Ktphanelerden sunulan elektronik hizmetlerin yannda, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl bnyesindeki Dokmantasyon Merkezi Bilgi Bankas 2005 ylndan beri aratrmaclara hizmet vermektedir57. Bilgi bankas; kitap, rapor, tez, vb. dokmanlar; seminer, sempozyum, kongre ve benzeri toplantlarda sunulan tebliler ile sreli yaynlarda (dergi ve gazete) yaynlanan makale ve haberlere ait bibliyografik bilgilerden olumaktadr. Bilgi bankasnda, makale ve haberler 1990 yl ve sonrasn iermektedir ve gazete haber ve makaleleri Trkiye'nin gndeminde nemli yer tutan konularda semeli olarak indekslenmektedir. Bilgi bankasndan zetle aadaki veritabanlarna ulalabilmektedir: Sreli yaynlar veri taban: Sreli yaynlarn, kayt ve takip ilemleri yaplmaktadr. Monograflar veri taban: Kitap, rapor, tez, ynetmelik, genelge, vb. dokmanlara ait bibliyografik bilgileri bulundurmaktadr.

55 Europeana 2 milyona yakn eser ieriiyle kullanclara Avrupa'nn kltrel ve bilimsel mirasndan yararlanma olana sunmaktadr. Sitede grsel imajlardan tablolara, haritalardan objelere, ses kaytlarndan gazetelere kadar birok ierik bulunmaktadr. (http://www.europeana.eu) 56 Basn aratrmalar 57 Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, http://www.devletarsivleri.gov.tr

106

Tebliler veri taban: Seminer, sempozyum, kongre ve benzeri toplantlarda sunulan teblileri ihtiva eden kitaplar ve eitli ilmi incelemelerin, konumalarn topland kitaplardaki metinlere ait bibliyografik bilgileri bulundurmaktadr. Makaleler veri taban: Dergi ve gazetelerde yaynlanan makalelere ait bibliyografik bilgilerin bulundurmaktadr. Haberler veri taban: Trkiye'nin gndeminde yer alan nemli olaylarla ilgili olarak basnda yer alan haber ve yorumlara ait bibliyografik bilgileri bulundurmaktadr.

Devlet ktphanelerine ek olarak Trkiyedeki pek ok niversite ktphanesi de elektronik ortamda hizmet vermeye balamtr. zellikle gnmzde niversite ktphanelerinden renciler internetten katalog taramas yapabilmekte ve bulduklar kitaplar, makaleler, dergiler iin rezervasyon yapabilmektedir. 5.5 Sanal Mzeler Mevcut Durum Analizi

2006-2010 Bilgi Toplumu Stratejisinde sanal mzeler ile ilgili bir strateji belirlenmemitir. Sanal mzeler alannda gsterilebilecek eylemlerden Trkiye Kltr Portal, 2006-2010 Bilgi Toplumu Stratejisi Eki Eylem Plannn Sosyal Dnm bal altnda 13 nolu eylem olarak yer almaktadr. Bu eylem ile tarihten edebiyata, arkeolojiden mzie, halk kltrnden ada sanatlara kadar birok alanda bilginin bir arada bulunaca bir portal kurulmas amalanmtr. Kalknma Bakanl Bilgi Toplumu Dairesinin hazrlam olduu Mart 2010 tarihli Bilgi Toplumu Stratejisi Eylem Plan (2006-2010) 5. Deerlendirme Raporuna gre, Trkiye Kltr Portal alanndaki eylem byk oranda tamamlanmtr. Kltr ve Turizm Bakanl birimleri sorumlu olduklar almalar kapsamnda portala veri giriini srdrmektedir. Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl tarafndan tanr ve tanmaz kltr varlklarnn saysal envanterinin oluturulmas ve paylalmas iin Tescilli Tanmaz Ulusal Envanter Sistemi ve Mzeler Ulusal Envanter Sistemi projeleri uygulamaya konulmutur. Milli Ktphane hizmet ve uygulamalarnn tantm ile e-hizmetler, ktphane koleksiyonunda bulunan materyal bilgileri ile grsel ve iitsel materyallere ilikin bilgiler Trkiye Kltr Portalna aktarlmtr. Kltr ve Turizm Bakanl Tantma Genel Mdrl tarafndan site ieriiyle balantl olan ve arivde bulunan fotoraflarn siteye yklenmesi almalar devam etmektedir. Trkiyede deiik kurumlar Kanuni ykmllk gerei (Kltr ve Turizm Bakanl, Vakflar Genel Mdrl, Trk Tarih Kurumu) veya aratrma amal (Trkiye Bilimler Akademisi,
107

niversiteler, belediyeler, sivil toplum kurulular) kltr envanteri almalar yapmaktadrlar. Trkiye Kltr Miraslar web sitesi zerinden yukarda bahsedilen 4 kurumum veritabanlarnda kltr miras katalog taramas tek bir noktadan yaplabilmektedir58. Kltr ve Turizm Bakanl web sitesi zerinden ayrca mzeler, saraylar, camiler, klieler, manastrlar gibi kltrel varlklarda sanal gezinti yaplabilmektedir. Sanal gezinti sistemi sayesinde ziyaretiler, mzeleri ve tarihi yerleri internet zerinden panoramik tarzda sanal gereklik ortamnda sanki fiziksel olarak oradaym gibi gezebilmektedir59. AB 7. ereve Kltr Program altnda yrtlm olan ve 2009 Mays-2011 Nisan dnemini kapsayan AccessIT (Accelerate the Circulation of Culture Through Exchange of Skills in Information Technology - Bilgi Teknolojilerinin Deien Yetenekleri Araclyla Kltrel Dolamn Hzlandrlmas) Projesinde Trkiye ile birlikte ngiltere, Polonya, Yunanistan ve Srbistan yer almtr. Projenin temel amac; bu lkelere ait belirli miktardaki kltrel miras dijitalletirerek Europeanaya (Avrupa Dijital Ktphanesine) aktarmak ve bunun iin gerekli eitim altyapsn salamaktr. Yllar ierisinde yaygnlamas ve bymesi ngrlen Europeana portalna mzeler adna katlm ilk olarak Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi ve Ankara Etnografya mzesinde gerekletirilmitir60. 5.6 Deerlendirmeler halen kullanlmakta olan e-mze veri taban kullanlarak

Trkiyede son yllarda ktphanelerin sunduklar hizmetlerde bilgi ve iletiim teknolojilerinin yaygn olarak kullanlmas ile ilgili almalar yrtlm ve eylem planlarnda tanmlanan eylemler hayata geirilmitir. Trkiyede kitap okuma ve ktphane kullanmnn dier lkelere gre ok dk seviyede olmasndan dolay sanal ktphaneler alannda yaplan yatrmlar toplumun byk bir kesimi tarafndan kullanlmamaktadr. Ktphanelerin sunduklar hizmetlerdeki kullanmn dk olmasnn temelinde mevcut durumda aadaki temel eksiklikler gze arpmaktadr: Trkiyede vatandalara kitap okuma, zelikle dzenli olarak kitap okuma ve ktphane kullanm alkanlklar kazandrlamamtr.

58 http://www.kulturvarliklari.org/ 59 Kltr ve Turizm Bakanl 60 Trk Ktphanecilii 25, 1 (2011), 132-136

108

Mekan olarak ktphanelerin nemi azalmakla beraber dijital ortamda sanal ktphanelerin nemi artmaktadr. Sanal ktphaneler alannda yaplan almalar toplumun tm kesimlerini kapsayacak ekilde (sadece aratrmaclar iin deil) geniletilmemi ve dijital ierik (e-kitap, video, mzik, vb.) olarak ktphanelerimiz eksik kalmtr.

Bilgi kayna sunumu yapan rakip internet hizmetlerine (bloglar, wiki, forumlar) kar sanal ktphanelerimiz gerekli bilinlendirme almalarn yeterli dzeyde yapamamakta ve rekabette geride kalmaktadr. Cihaz teknolojilerindeki hzl gelime sonucunda kullanclar artan bir ekilde akll telefonlar ve tablet cihazlarndan internete ve bilgiye erimektedir. Sanal ktphanelerin sunduklar hizmetlerin bu cihazlar zerinden sunumunda eksiklikler bulunmaktadr. Kullanclar tarafndan yaratlan ieriin ktphanelerdeki standart ierikle birletirilmesinde eksiklikler vardr. Ktphaneler sunduklar hizmetlerin tantmn ve hizmetler hakkndaki gncel bilgileri sosyal alar zerinden kullanclara iletmektedir. Trkiyedeki sanal ktphanelerin sosyal a kullanmlar kstl kalmtr. Ktphane dndaki bilgi kaynaklarnn, ieriin ve hizmetlerin ktphane iindekilerle btnletirilmesi gerekletirilememitir.

Sanal mzeler alannda da son yllarda Trkiye Kltr Portalnn kurulmas ve mzelerde sergilenen eserlerin dijitalletirilmesi gibi almalar gerekletirilmitir. Kltr envanteri almalar yaplm ve bu envanterlerin katalog taramasna olanak salanmtr. Bu gelimelerin yannda mzelerdeki kltr varlklarnn dijitalletirilmesi almalar, eserleri dijital ortama geirecek ve katolog bilgilerini oluturacak nitelikli insan kayna eksikliinden dolay snrl seviyede kalmtr.

109

Ek 1 klim Deiiklii Ulusal Hedefleri ve Eylemleri

Alan Enerji Hedefler Yrtlen ve planlanan almalar kapsamnda birincil enerji younluunun, 2015 ylnda 2008 ylna gre %10 orannda azaltlmas 2015 ylna kadar enerji verimliliine ynelik kapasitenin gelitirilmesi Enerji verimliliine ynelik ArGe almalarnn desteklenmesi Enerji verimlilii uygulamalar iin ETKB tarafndan verilen tevik miktarnn 2015 ylna kadar %100 artrlmas Eylemler Sektrel enerji verilerinin toplanmas, kyaslama gstergelerinin belirlenmesi ve deerlendirilmesi Enerji sektr iin sera gaz emisyonu ynetim yaklamnn uygulanmas Enerji verimlilii konusunda eitim verilmesi ve bilinlendirme Enerji verimlilii konusunda Ar-Ge iin ayrlan mali olanaklarn, 2015 ylna kadar 2009 ylna gre %100 artrlmas Enerji verimlilii yatrmlarnn teviki ve zendirilmesi

Enerji

Enerji

Hidroelektrik enerji potansiyelinin ve Yenilenebilir enerjinin elektrik dier yenilenebilir enerji retimindeki paynn kaynaklarnn deerlendirilmesi artrlmasnn salanmas Hedef gruplarn YEK ve iklim Yenilenebilir enerji kaynaklarnn deiiklii konusunda kullanmnn artrlmas iin 2015 bilinlendirilmesi ve bilgilendirilmesi ylna kadar kapasitenin Yenilenebilir enerji kaynaklarna gelitirilmesi ynelik Ar-Ge faaliyetlerinin Yenilenebilir enerji gelitirilmesi ve desteklenmesi kaynaklarndan retim yapmak zere 2023 ylna kadar teknolojik geliim salanmas 2023 ylna kadar kmrle alan Mevcut linyit santrallerinin rehabilitasyonu ve temiz kmr mevcut termik santrallerin teknolojilerinin kullanmnn ortalama evrim verimlerinin yaygnlatrlmas artrlmas Yeni kmr yaktl santrallerde temiz kmr teknolojilerinin kullanlmas Kojenerasyon ve blgesel stma sistemleri kullanmnn tevik edilmesi 2023 ylna kadar lke apnda elektrik datm kayplarnn %8e indirilmesi Teknik altyapnn iyiletirilmesi ve kaak kullanmn engellenmesi

Enerji

110

Alan Sanayi

Hedefler Sera gaz emisyonlarnn snrlandrlmasna ve enerji verimliliine ynelik yasal dzenlemelerin yaplmas Sanayi sektrnde enerji kullanmndan (elektrik enerjisi pay dahil) kaynaklanan sera gaz emisyonlarnn snrlandrlmas

Eylemler Mevcut mevzuatn revize edilmesi ve yeni yasal dzenlemeler yaplmas Sanayi sektrnde enerji verimlilii yatrmlarnn tevik edilmesi, yaygnlatrlmas ve kayt altna alnmas KOB lerde enerji verimliliinin artrlmas Enerji youn sektrlerde enerji verimliliinin artrlmas Sera gaz emisyon younluunun azaltlmasna ynelik gnll anlamalarn zendirilmesi Sanayi alt sektrlerinde dk karbon younluuna geiin desteklenmesi Sektrel iletmeler ve rn baznda (Enerji Verimlilii Kanununun 7. Maddesinde yer alan cihazlar ncelikli olarak) karbon ayak izinin azaltlmas Sanayi sektrnde dk sera gaz emisyonlu teknolojilere ynelik Ar-Ge ve teknoloji transferi almalarnn desteklenmesi Sektre yenilenebilir enerji, enerji verimlilii, temiz retim ve iklim deiiklii ile mcadele konularnda teknik destek salanmas Demiryolu altyapsnn ve st yapsnn gelitirilmesi Kombine tamaclk gelitirilerek demiryollarnn yolcu ve yk tamaclndaki rolnn etkinletirilmesi Demiryollarnda yolcu tama hizmet kalitesinin ykseltilmesi Denizyolu ulam altyapsnn gelitirilmesi Denizyolu tamaclnda kullanlan filonun yenilenmesi ve gelitirilmesi

Sanayi

Sera gaz emisyonlarnn snrlandrlmasna ynelik mali ve teknik altyapnn gelitirilmesi 2023 ylna kadar sanayi sektrnde sera gaz emisyonlarnn snrlandrlmasna ynelik yeni teknolojilerin gelitirilmesi ve kullanlmas

Sanayi

2015 ylna kadar sanayi sektrnde sera gaz emisyonlarn snrlandrlmasna ynelik bilgi altyapsnn oluturulmas 2023 yl itibariyle demiryollarnn yk tamaclnda (2009 ylnda %5 olan) paynn %15e, yolcu tamaclndaki (2009 ylnda %2 olan) paynn %10a karlmas 2023 yl itibariyle denizyollarn kabotaj yk tamaclndaki (2009 ylnda ton-km olarak %2.66 olan) paynn %10a, yolcu tamaclndaki (2009 ylnda
111

Ulam

Alan

Hedefler yolcu-km olarak %0.37 olan) paynn +4e karlmas 2023 yl itibariyle karayollarnn yk tamaclndaki (2009 ylnda ton-km olarak %80.63 olan) paynn %60n altna, yolcu tamaclndaki (2009 ylnda yolcu-km olarak %89.59 olan) paynn %72ye drlmesi 2023 ylna kadar Ulatrma Ana Plannn hazrlanmas ve uygulamaya konmas

Eylemler Kombine tamaclk anlay dorultusunda denizyolu altyapsnn gelitirilerek dier ulam trleriyle entegre edilmesi Denizyolu tamaclnn desteklenmesi Karayolu planlamasnda intermodal koridor yaklamnn benimsenmesi Karayolu zerindeki youn yk ve yolcu trafiinin farkl ulam trlerine kaydrlmas iin uygun ekonomik aralarn belirlenmesi Karayollarnda bilgi ve iletiim teknolojilerindeki gelimelerden ve akll ulam sistemlerinden yararlanlmas Ulatrma Ana Plannn hazrlanmasna ynelik almalarn yrtlmesi Toplu tama hizmetinin gelitirilmesi ve iyiletirilmesi Bisiklet ve yaya ulamnn gelitirilmesi ve iyiletirilmesi Kent merkezine yaplan yolculuklarda otomobil kullanmn caydrc yolculuk talep yntemi tekniklerinin uygulanmas Trafikteki ara younluunu azaltmak iin dzenlemelerin ve denetimlerin yaplmas Mevcut mevzuatn gzden geirilmesi ve yeniden yaplandrlmas Kentsel ulama ynelik kurumsal yeniden yaplandrma almalarnn yaplmas Kentsel ulam uygulamalarn ynlendirecek rehber belgelerin oluturulmas Yeni binek aralarda ve yabanc bandral yk ve yolcu gemilerinde CO2 emisyonunun snrlanmasna

Ulam

Kent ii ulamda, bireysel ara kullanmndan kaynakl emisyon art hznn snrlandrlmas Kentlerde srdrlebilir ulam planlama yaklamlarnn uygulanmas iin 2023 yl sonuna kadar kentsel ulama ilikin gerekli mevzuat, kurumsal yap ve rehber belgelerini oluturulmas 2023 ylna kadar alternatif yakt ve temiz ara kullanmn artrmaya ynelik yasal dzenlemelerin yaplmas ve kapasitenin gelitirilmesi

112

Alan

Hedefler

Eylemler ilikin yasal dzenlemelerin yaplmas Motorlu tatlarda sera gaz emisyonlarn snrlandrmay temel alan bir vergilendirme ve fiyatlandrma sisteminin oluturulmas Ulatrma sektrnn iklim deiiklii ile mcadeleye ynelik kapasitesinin gelitirilmesi Emisyon ticareti konusunda uluslararas havayollarmza ve denizyollarmza ynelik yasal dzenleme yaplmas

Ulam

2023 ylna kadar kentsel ulamda alternatif yakt ve temiz ara kullanmn zendirici yerel tedbirlerin alnmas

Toplu tamada alternatif yakt ve temiz ara teknolojileri kullanmnn artrlmas Kentsel ulamda zel ara kullanclar ile ticari ara filolar iin temiz yakt ve temiz ara teknolojilerinin kullanmnn zendirilmesi Hava, kara, deniz ulamnda enerji verimlilii yksek tatlarn kullanmnn yaygnlatrlmas Bilgi ve iletiim teknolojilerinin yaygn kullanm ile kent ii yolculuk yapma ihtiyacnn azaltlmas Enerji verimlilii yksek ve iklime duyarl kentleme ve ulam stratejilerinin gelitirilmesi ve uygulanmas Yk ve yolcu tamaclna ilikin bilgi altyapsnn glendirilmesi Binalardaki s yaltm salamak ve enerji verimli sistemler oluturmak iin enerji verimlilii potansiyelinin ve nceliklerin tespit edilmesi Binalarda s yaltmnn ve verimli enerji sistemlerinin kullanmnn salamas iin BEP Ynetmeliinin iyiletirilmesi ve glendirilmesi

Ulam

2023 ylna kadar ulamda enerji tketiminin snrlandrlmas

Binalar

2023 ylnda en az 1 milyon konut ile toplam kullanm alan 10 bin metrekarenin zerindeki ticari ve kamu binalarnda standartlar salayan s yaltm ve enerji verimli sistemlerin oluturulmas 2017 ylnda kadar btn binalarda, Binalarda Enerji
113

Alan

Hedefler Performans (BEP) Ynetmelii ve dier enerji verimlilii ynetmeliklerinin etkin olarak uygulanmas Binalarda 2013 yl sonuna kadar enerji verimlilii, yenilenebilir enerji ve BEP ile ilgili olarak gerekli finansal destei salayacak aralarn gelitirilmesi 2017 ylna kadar tm binalara Enerji Kimlik Belgesi verilmesi Kamu kurulularnn bina ve tesislerinde, yllk enerji tketiminin 2015 ylna kadar %10 ve 2023 ylna kadar %20 azaltlmas

Eylemler evre ve ehircilik Bakanlnn BEP ve dier enerji verimlilii ynetmeliklerinin uygulanmalarna ynelik kapasitesinin artrlmas lgili dier kurumlarn BEP ve dier enerji verimlilii ynetmeliklerinin uygulanmasna ynelik kapasitesinin gelitirilmesi Binalardaki enerji verimliliinin artrlmas iin enerji verimlilii, yenilenebilir enerji ve BEP ile ilgili olarak gerekli finansman salanmas Tm binalara Enerji Kimlik Belgesi verilmesi iin gerekli altyapnn glendirilmesi Kamu kurulularnn bina ve tesislerini yllk enerji tketiminin azaltlmas Binalarda yenilenebilir enerji kullanmnn tevik edilmesi Toplu konutlarda yerinden enerji retiminin yaygnlatrlmas Yerlemeler leinde arazi kullanmnn sera gaz emisyon miktarlarna etkisinin tespit edilmesi (yerlemeler leinde ilgili tm sektrlerin btnsel etkilerinin tespit edilmesi) Enerji verimli ve iklim duyarl yerleme/yaplama iin politika ve hukuki dzenlemelerin gelitirilmesi ve pilot projeler ile uygulamaya geirilmesi

Binalar

2017 ylndan itibaren yeni binalarn yllk enerji ihtiyacnn en az %20sinin yenilenebilir enerji kaynaklarndan temin edilmesi 2023 ylna kadar yeni yerlemeler iin yerleme leinde sera gaz emisyonunun (pilot olarak seilen ve sera gaz emisyon miktar 2015 ylna kadar belirlenen) mevcut yerlemelere gre en az %10 azaltlmas

Binalar

114

Kaynaka
Devlet Planlama Tekilat, Bilgi Toplumu Stratejisi Belgesi (2006-2010) Devlet Planlama Tekilat, Bilgi Toplumu Stratejisi Belgesi Eylem Plan (2006-2010) Devlet Planlama Tekilat Bilgi Toplumu Dairesi, Mart 2010, Bilgi Toplumu Stratejisi Belgesi Eylem Plan (2006-2010) Deerlendirme Raporu Rapor No:5 Devlet Planlama Tekilat, Mays 2005, E-Dnm Trkiye Projesi Ksa Dnem Eylem Plan Sonu Raporu Devlet Planlama Tekilat, Mays 2006, E-Dnm Trkiye Projesi Eylem Plan Sonu Raporu Siemens, 2009, European Green City Index evre ve ehircilik Bakanl, KENTGES Btnleik Kentsel Gelime Stratejisi ve Eylem Plan 2010-2023 Resm Gazete (Say: 28215), ubat 2012, Enerji Verimlilii Strateji Belgesi 2012-2023 Resm Gazete (Say: 27075), Aralk 2008, Binalarda Enerji Performans Ynetmelii Resm Gazete (Say: 28097), Ekim 2011, Enerji Kaynaklarnn ve Enerjinin Kullanmnda Verimliliin Artrlmasna Dair Ynetmelik European Commission Directorate-General for the Information Society and Media, Temmuz 2010, Advancing and applying Living Lab methodologies Kalknma Bakanl, Aralk 2012, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi 1. Odak Grup Deerlendirme Raporu Kalknma Bakanl, Aralk 2012, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi STK, Meslek Birlikleri ve niversiteler Atlye almas Deerlendirme Raporu Ulatrma Denizcilik Ve Haberleme Bakanl Strateji Gelitirme Bakanl, Aralk 2012, Ulusal Akll Ulam Sistemleri Strateji Belgesi 2013-2023 Salk Bakanl Salk Aratrmalar Genel Mdrl, 2012, Salk Bakanl Salk statistikleri Yll 2011 TS AD, ubat 2011, Trkiyenin Avrupa Birliine yelik Srecinde Salkta novasyon
115

Salk Bakanl, Aralk 2003, Salkta Dnm Program Salk Bakanl Bilgi lem Daire Bakanl, Ocak 2004, Trkiye Salk Bilgi Sistemi Eylem Plan Bilgi Teknolojileri ve letiim Kurumu Sektrel Aratrma ve Stratejiler Dairesi Bakanl, 2010, Yeil Biliim The Climate Group on behalf of the Global eSustainability Initiative (GeSI), 2008, SMART 2020: Enabling the low carbon economy in the information age Germanwatch - Climate Action Network Europe, 2012, The Climate Change Performance Index Ulatrma Bakanl, Trkiye Ulam ve letiim Stratejisi Hedef 2023 KARAGL, Burak, Bilgi ve letiim Teknolojileri Vastasyla Enerji Verimliliinin Artrlmas, Temmuz 2012 (Yaynlanmam Planlama Uzmanl Tezi) evre ve Orman Bakanl evre Ynetimi Genel Mdrl, 2011, zel Atk statistikleri 2003-2009 evre ve Orman Bakanl, Mays 2010, Ulusal klim Deiiklii Strateji Belgesi 2010- 2020 evre ve ehircilik Bakanl, 2012, klim Deiiklii Eylem Plan 2011- 2023 McKinsey Global Institute, Haziran 2011, Big data: The next frontier for innovation, competition, and productivity McKinsey & Company, 2010, Michael Chui, Markus Lffler, Roger Roberts, The Internet of Things

116