KOMUNIKATY ANNOUNCEMENTS

Acta Militaria Mediaevalia III Krakw Sanok 2007, s. 177-186

Andrzej Janowski GOTLANDZKI TRZEWIK POCHWY MIECZA Z PRZEDSTAWIENIEM DRZEWA YCIA ZE SZCZECISKIEGO PODZAMCZA

Wstp W latach 1986-2001 pracownicy PP PKZ w Szczecinie prowadzili zakrojone na szerok skal badania wykopaliskowe na terenie kwartau nr 5 szczeciskiego Podzamcza1. Wyniki tych prac nie zostay dotychczas udostpnione w formie monografii, a jedyne informacje o nich pochodz z krtkich sprawozda (Cnotliwy 1987; Wilgocki 1998; 2003) i opracowa o charakterze syntetycznym (Cnotliwy 1992; 1996a; 1996b; Wilgocki 2004). W trakcie bada wyrniono 55 poziomw osadniczych i pozyskano kilkaset tysicy rde ruchomych, w tym ponad 10 000 zabytkw wydzielonych. Kilka znalezisk doczekao si ju publikacji (Cnotliwy, Pawowski, Wilgocki 1993; Cnotliwy 1994; Wilgocki 1995; Horoszko, Wilgocki 1997; Poszczyska 1999; Cnotliwy, Bobik 2004; Sowiski 2004; Janowski, Sowiski 2006), wiele wci jeszcze czeka w magazynach na peniejsze opracowanie. Jednym z nich jest trzewik pochwy miecza odkryty w 1993 r. w partii stropowej XXXV poziomu osadniczego, w wiartce D5, w przejciu midzy budynkami oznaczonymi w trakcie bada numerami 99, 100 i 101 (ryc. 1). W ostatnim czasie powicono mu kilka sw w rozprawie o uzbrojeniu wczesnoredniowiecznym na Pomorzu Zachodnim (witkiewicz 2002, 28-29, tabl. IV:3) oraz w opracowaniach trzewikw pochew mieczy z terenu Polski i Pomorza (Janowski 2006, 40; 2007, 172-173). P. witkiewicz, charakteryzujc pokrywajce trzewik motywy ornamentacyjne, uzna, e s to wici rolinne

rozmieszczone symetrycznie wok centralnej kolumny (krzya?), a dalej doda, przywoujc wypowied P. Paulsena (1953, 127), e s to wici rolinne oraz stylizowane sylwetki czworononych zwierzt o tamowatych, splecionych semkowato ciaach (witkiewicz 2002, 28-29). Opis ten praktycznie bez zmian zosta przytoczony we wspomnianych artykuach powiconych trzewikom pochew mieczy (Janowski 2006, 40; 2007, 172-173). Autor niniejszego tekstu zapozna si ostatnio z zabytkiem2 i doszed do wniosku, e przedstawiana w literaturze charakterystyka zdobnictwa nie wyczerpuje moliwoci interpretacyjnych, a opublikowane dotychczas rysunki trzewika s bardzo schematyczne i nie oddaj najistotniejszych elementw ornamentu (por. witkiewicz 2002, tabl. IV:3; Janowski 2006, ryc. 11:10; 2007, ryc. 5:g). Potrzeba zajcia si jeszcze raz tym zabytkiem wynika rwnie z faktu, e analiza kontekstu znaleziska wykazaa, i zmieni naley take jego datowanie. Opis trzewika Trzewik szczeciski zachowa si do naszych czasw w stanie do dobrym, jeeli nie liczy niewielkiego ubytku w dolnej czci na jednej ze stron i czciowego wytarcia powierzchni. Okaz ten wykonany zosta przypuszczalnie z brzu3, technik odlewania, o czym wiadcz czytelne na bocznych paszczyznach szwy odlewnicze. Wymiary zabytku przedstawiaj si nastpujco: wys. 59 mm; szer. 38 mm. W grnej czci trzewika

1 Podzamcze, zwane niegdy Dolnym Miastem, rozciga si u podna Wzgrza Zamkowego, midzy mostem Dugim a Kodnym. W redniowieczu znajdowao si tutaj podgrodzie oraz dzielnica portowa. 2 Trzewik w trakcie bada zinwentaryzowano pod nr. 6493/5/VI/S, a po konserwacji przekazano go do zbiorw Muzeum Narodowego w Szczecinie, gdzie obecnie jest przechowywany. Autor serdecznie dzikuje kolegom z Pracowni Archeologicznej Zamek Ksit Pomorskich w Szczecinie (niegdy Przedsibiorstwo Pastwowe Pracowni Konserwacji Zabytkw, Oddzia w Szczecinie) za moliwo zapoznania si z niepublikowanymi wynikami ich prac i udostpnienie ich do niniejszego opracowania. 3 Brak analiz metaloznawczych uniemoliwia jednoznaczne okrelenie surowca.

178

Andrzej Janowski

102 101
piec

piec latryna

99 100

4/VI 95

98

94 97

rozwartej litery Y. Gazie grnej pary s zagite i silnie skrcone w kierunku pnia na ksztat wolut (?). Drugim elementem s widoczne na rodkowej parze gazi schematyczne sylwetki ptakw o dugich ogonach (pawie? feniksy?), zwrconych gowami w przeciwnych kierunkach. Ostatni motyw zdobniczy stanowi skrcone semkowato we/smoki wijce si u podstawy pnia i na najniszej parze gazi oraz wzdu bokw okucia (ryc. 2). Przedstawiona propozycja odczytania ornamentu rni si zatem od proponowanych dotychczas dla analogicznych zabytkw (por. Paulsen 1953, 127; witkiewicz 2002, 28-29), w ktrych nie dostrzegano drugiego z elementw sylwetek ptakw. Tak widziany ornament na trzewiku szczeciskim i jemu podobnych interpretowa naley zapewne jako przedstawienie drzewa ycia. W dolnej czci okucie zakoczone jest niewielkim wystpem. Proweniencja i chronologia W wietle ustale poczynionych przez P. Paulsena analizowany okaz zaliczy naley do wyrnionego przez niego typu VI (tzw. grupa gotlandzka niem. eine gotlndische Gruppe). Podstaw do jego wydzielenia byo zdobnictwo nawizujce do ornamentyki tzw. zwierzcego stylu kamieni runicznych (niem. Runensteintierstil por. Paulsen 1953, 127; witkiewicz 2002, 29). Kryterium ksztatu i techniki wykonania miao, jak si wydaje, znaczenie drugorzdne, w typie tym sklasyfikowano bowiem zarwno okazy lite, jak i aurowe, ponadto o rnie uksztatowanych grnych i dolnych partiach (por. Paulsen 1953, Abb. 182187, 189). Trzewiki typu VI nale do najrzadziej spotykanych dolnych oku pochwy. Poza omawianym znamy zaledwie 12 egzemplarzy, z ktrych a osiem odkryto na Gotlandii. Pozostae to pojedyncze zabytki z terenu Szwecji kontynentalnej, Rosji, otwy oraz estoskiej wyspy sel. Jedynie na czterech z wymienionej liczby widoczny jest ornament analogiczny do szczeciskiego (ryc. 3). dwa z nich (ryc. 4:1-2) odkryto na Gotlandii (Nerman 1929, fig. 91; Paulsen 1953, 127, Abb. 183, 185), po jednym (ryc. 4:3) na wyspie sel (Nerman 1929, fig. 92; Paulsen 1953, 129, Abb. 187) i w miejscowoci Piltens Pasilciemis (niegdy Passeln) na otwie (Nerman 1929, 97; Paulsen 1953, 129)4. Praktycznie wszyscy badacze s zgodni w kwestii pro-

93 0 5m

96

Ryc. 1. Szczecin-Podzamcze, kwarta 5, wykop VI. Lokalizacja znaleziska trzewika pochwy miecza na tle zabudowy XXXV poziomu osadniczego. Rys. A. Janowski. Fig. 1. Szczecin-Suburbium, quarter 5, excavation VI. Location of the find of a sword scabbard chape on the background of development XXXV of the settlement level. Drawing by A. Janowski.

widoczne s trzy wyrane wystpy. Wystpy boczne s proste, jedynie przy otworach na nity znajduj si pokrge profilowane wypustki. Jedna z nich jest pknita. Wystp centralny, wyranie niszy od bocznych, zwieczony jest stylizowan gwk zwierzc (?). Cae pole trzewika wypenia skomplikowany ornament, ktry ze wzgldu na czciowe uszkodzenie i zniszczenie powierzchni jest miejscami sabo czytelny. W oparciu o przedstawienia na analogicznych i lepiej zachowanych okazach (por. niej) w polu trzewika wyrni mona trzy elementy. Pierwszym jest przebiegajcy wzdu osi okucia stylizowany wizerunek pnia drzewa, od ktrego odchodz trzy pary gazi. Gazie dwch dolnych par uniesione s ku grze, zakoczone prosto, i tworz z pniem ksztat szeroko

4 Informacja o trzewiku z Passeln, przechowywanym w Muzeum Historycznym w Moskwie, zostaa podana przez T. J. Arnego (1913, 383). Powieli j nastpnie B. Nerman (1929, 97), podajc, e jest on bardzo podobny do trzewikw z Gotlandii i sel, oraz P. Paulsen (1953, 129). Zdziwienie budzi fakt, e okaz ten nie zosta wczony do pniejszych opracowa trzewikw z terenw wschodniobatyjskich autorstwa J. Asarisa (1994) i V. Kazakeviiusa (1998), mimo e obaj badacze cytuj wspomniane wczeniej prace.

Gotlandzki trzewik pochwy miecza z przedstawieniem drzewa ycia ze szczeciskiego Podzamcza

179

3 cm

Ryc. 2. Szczecin-Podzamcze. Trzewik pochwy miecza. Fot. i rys. A. Janowski. Fig. 2. Szczecin-Suburbium. The sword scabbard chape. Photos and drawing by A. Janowski.

weniencji i datowania przedmiotw omawianego typu i sdz, e wytwarzano je na Gotlandii w XI w., przy czym ustalenia chronologiczne oparto, jak mona przypuszcza, wycznie na stylistyce, s to bowiem znaleziska lune (por. Paulsen 1953, 127, 129). Jak wspomniano we wstpie, nawarstwienia odsonite w trakcie bada na kwartale 5 oraz pochodzce z nich materiay rdowe, a take wyniki analiz dendrochronologicznych nie zostay dotychczas opublikowane. Fakt ten nie pozosta bez wpywu na podejmowane w literaturze prby ustalenia chronologii poziomu XXXV, w ktrym znaleziono interesujcy nas trzewik5. Z konstrukcji drewnianych odsonitych w tym poziomie uzyskano dwie daty dendrochronologiczne6 (11582 budynek 94; kwiecie-maj 1163 r. budynek 96 Wany 1994), ktre wskazuj, e poziom ten powsta przypuszczalnie w latach 60. XII w. Potwierdzaj to wyniki datowania prbek z konstrukcji drewnianych zalegajcego niej poziomu XXXVI (1143 r. i 1151+9/5 belki z dolnego poziomu ulicy; 1161 r. ciana pnocna budynku 105 Wany 1994). Nie wiadomo, jak dugo uytkowany by poziom XXXV, jednak w wietle analiz dendrochronologicznych konstrukcji z poziomw

modszych (XXXIII i XXXIV) oraz odkrytego w nich skarbu denarw Bogusawa I trwao to nie duej ni do poowy lat 80. XII w. (por. Cnotliwy, Pawowski, Wilgocki 1993, 129-130). Mona zatem uzna, e poziom XXXV datowa naley na koniec 3. pocztek 4. wierci XII w.7, cho jednoznaczne rozstrzygnicie tej kwestii bdzie moliwe dopiero po szczegowym opracowaniu materiaw rdowych. Przedstawione datowanie poziomu, a zatem i momentu zdeponowania odkrytego w nim okucia jest wic o blisko 100 lat modsze od przyjmowanego w literaturze dla tej kategorii przedmiotw. Trudno wskaza jednoznacznie wyjanienie tej rnicy czasowej, biorc pod uwag fakt, i od XII w. praktycznie urywaj si bezporednie kontakty handlowe z Gotlandi (ak 1963, 356), a trzewik szczeciski tak wiernie odpowiada zabytkom gotlandzkim, e wydaje si nie podlega dyskusji, i powsta on w tym samym rodowisku. Z opublikowanych planigrafii poziomw osadniczych poprzedzajcych powstanie poziomu XXXV oraz po nim nastpujcych wynika, e teren ten przez duszy czas pozostawa niezabudowany (por. Cnotliwy, Pawowski, Wilgocki 1993, ryc. 4:2,4;

5 Wedug danych zawartych w pracach M. Poszczyskiej (1999, tab. I-III) i P. witkiewicza (2002, 28) XXXV poziom osadniczy uksztatowa si ok. 1143 r., z kolei w opracowaniu S. Sowiskiego (2004, 185) poziomy XXXIV i XXXVI, a zatem zalegajce powyej i poniej omawianego, datowane s dopiero na 4. wier XII w., co stoi w sprzecznoci z datowaniem poziomu XXXV na lata 40. XII w., podanym przez wymienionych wyej autorw. 6 Z poziomu pobrano kilkanacie prbek, analiza wykazaa jednak, e w budownictwie wykorzystano gwnie nie dajce si datowa drewno olchy (por. Wany 1994). 7 Stanowisko to jest zatem zblione do prezentowanego przez S. Sowiskiego (2004, 185).

180

Andrzej Janowski

1 2

3 0 3 cm

Ryc. 3. Rozmieszczenie znalezisk trzewikw pochew mieczy z ornamentem analogicznym do trzewika szczeciskiego (wg Paulsen 1953; oprac. A. Janowski). Fig. 3. The spacing of finds of the sword scabbard chapes with the ornament similar to that of the Szczecin one (after Paulsen 1953; drawing by A. Janowski).

Ryc. 4. Trzewiki pochew mieczy z ornamentem analogicznym do trzewika szczeciskiego: 1 Gotlandia (wg Nerman 1929, fig. 91); 2 Gotlandia (wg Thunmark-Nyln 1998, Taf. 232:4); 3 sel (wg Nerman 1929, fig. 92). Fig. 4. The sword scabbard chapes with the ornament similar to that of the Szczecin one: 1 Gotland (after Nerman 1929, fig. 91); 2 Gotland (after Thunmark-Nyln 1998, Taf. 232:4); 3 sel (after Nerman 1929, fig. 92).

Wilgocki 1998, ryc. 2-3). W miejscu tym od pocztku XII w. przez blisko 80 lat istnia niewielki plac lub przejcie midzy budynkami. W adnym z poziomw przypadajcych na ten okres nie zarejestrowano militariw8 (por. witkiewicz 2002, zestawienia tabelaryczne). Interesujcy nas bezporednio poziom XXXV nie wyrnia si te niczym szczeglnym pod wzgldem bogactwa pozostaoci kultury materialnej. Wrd odkrytych w nim zabytkw wystpoway wycznie przedmioty codziennego uytku (m.in. naczynia drewniane, noe elazne, przliki, oseki, pywaki z kory, resztki butw skrzanych), nie znaleziono, jeeli nie liczy jednego kabczka skroniowego, adnych ozdb i przedmiotw luksusowych. W wietle powyszych danych mao prawdopodobne jest, by trzewik nalea do ktrego z mieszkacw tej czci podgrodzia, zamieszkiwanej, jak wskazuj na to take wyniki bada na ssiednich kwartaach (kwarta 6, wykop III i kwarta 3, wykop II),

przez ludno o niszym statusie spoecznym (Kowalska 2003b, 338-340). By moe zatem obecno trzewika, w warstwie datowanej na koniec 3. pocztek 4. wierci XII w., wiza naley z pojawieniem si w Szczecinie grupy zbrojnych, co mogo mie na przykad zwizek z duskimi wyprawami wojennymi, prowadzonymi przez Waldemara I w rejonie ujcia Odry, i obleniem miasta w 1173 r., ktre zmusio miejscowego kasztelana Warcisawa do zoenia hodu krlowi duskiemu (szerzej na ten temat Eggert 1927, 94-95; 1928, 54-56). Trzewiki pochew mieczy i motyw drzewa ycia Trzewiki to przede wszystkim elementy wzmacniajce doln cz pochwy miecza, jednak niska czstotliwo wystpowania tych oku w stosunku do liczby mieczy sugeruje, e oprcz znaczenia praktycznego elementy te speniay te rol wyrnika wyznacznika statusu czy przy-

8 Wczeniej militaria zarejestrowano w poziomie XL (koniec XI pocztek XII w.), a modsze pochodz dopiero z poziomu XXXIII (4. wier XII w. por. witkiewicz 2002, zestawienia tabelaryczne). Na ssiednim kwartale, nr 6, elementy uzbrojenia odkryto jedynie w nawarstwieniach datowanych na 1. poow XIII w. (Kowalska 2003a, 312).

Gotlandzki trzewik pochwy miecza z przedstawieniem drzewa ycia ze szczeciskiego Podzamcza

181

Ryc. 5. Przedstawienia ptakw na trzewikach pochew mieczy: 1 Gotlandia (wg Arne 1913, fig. 15); 2 Olandia (wg Arne 1913, fig. 10); 3 Gdynia-Oksywie (wg ak 1963a, ryc. 84); 4 Rucavas Lejas (wg Asaris 1994, att. 2:2); 5 Medzes Strautini (wg Asaris 1994, att. 2:4); 6 Turaida-Puteli (wg Lbiei senatn... 2001, att. 3:2). Fig. 5. Bird images on the sword scabbard chapes: 1 Gotland (after Arne 1913, fig. 15); 2 Oland (after Arne 1913, fig. 10); 3 GdyniaOksywie (after ak 1963a, Fig. 84); 4 Rucavas Lejas (after Asaris 1994, att. 2:2); 5 Medzes Strautini (after Asaris 1994, att. 2:4); 6 Turaida-Puteli (after Lbiei senatn... 2001, att. 3:2).

Ryc. 6. Przedstawienia drzewa ycia i ptakw na innych przedmiotach: 1 okucia talerza drewnianego z Kadusa (wg Chudziak 2001, ryc. 13:b); 2 nodus pastorau z Tyca (wg Walicki 1971, 291, ryc. 121); 3 czekan z Vladimirskoj Gubernii (wg Paulsen 1956, Abb. 56); 4 kaptorga z Maszenic (wg Slaski, Tabaczyski 1959, tabl. XII:2); 5 matryca do kaptorg z Brzecia Kujawskiego (wg Gieysztor 1968, ryc. 62). Fig. 6. The Tree of Life and bird images on other artifacts: 1 metalwork of a wooden plate from Kadus (after Chudziak 2001, Fig. 13:b); 2 crosier nodus from Tyniec (after Walicki 1971, 291, Fig. 121); 3 battle-axe from Vladimirskaya Gubernia (after: Paulsen 1956, Abb. 56); 4 kaptorga (a small decorative case containing grain) from Maszenice (after Slaski, Tabaczyski 1959, tabl. XII:2); 5 a die for making kaptorgas from Brze Kujawski (after Gieysztor 1968, Fig. 62).

nalenoci do okrelonej spoecznoci, np. druyny (por. Janowski 2006, 42-43 tu starsza literatura). Przypuszcza naley take, e zdobice je motywy nie byy pozbawione znaczenia symbolicznego. Jednym z ulubionych byy ptaki, ktre z rnym stopniem szczegowoci (od schematycznych, sprowadzonych jedynie do obrysu sylwetki zwierzcia, do bardziej realistycznych, na ktrych zaznaczono take oczy, pira na skrzydach i ogonie) przedstawiono na trzewikach typw I i IV wg P. Paulsena, ale sporadycznie take na innych okuciach (por. ryc. 5). Badacze nie s zgodni, jaki gatunek ptaka przedstawiano i cho kwestia ta nie pozostaje bez wpywu na prezentowany przez nich kierunek interpretacji, to w wikszoci przypadkw wskazuj oni, e symbole te miay zapewni powodzenie w walce, a w przypad-

ku mierci wojownika wskaza drog w zawiaty (por. m.in. Ambrosiani 2001; Kulakov, Markovets 2004; Janowski, Fudziska 2006). Wrd oku zdobionych przedstawieniami awifauny na szczegln uwag zasuguje zwaszcza okaz z TuraidaPuteli na otwie (ryc. 5:6), na ktrym w grnej partii wyobraono 2 ptaki w postawach antytetycznych, z odwrconymi od siebie gowami, siedzce na konarach drzewa (Lbiei senatn... 2001, att. 3:2). W motywie tym upatrywa naley, podobnie jak w widocznym na trzewiku szczeciskim, przedstawienia drzewa ycia. Uniwersalno motywu, jakim jest drzewo, spowodowaa, e praktycznie we wszystkich kulturach ju od staroytnoci wykorzystywano go do wyraania rnorodnych treci, zwaszcza e jego trjdzielno (korona pie korzenie) w prosty sposb

182

Andrzej Janowski

8 Ryc. 7. Peredixion w XV-wiecznym Bestiariuszu (wg Fizjologi... 2005, 180, il. 14). Fig. 7. Peredixion in a 15th-century Bestiary (after Fizjologi... 2005, 180, il. 14). Ryc. 8. Ornamentyka trzewikw pochew mieczy typu VI wg P. Paulsena (1953) i Vb wg V. Kazakeviiusa (1998) przypuszczalne elementy wsplne. Oprac. A. Janowski. 7 Fig. 8. Ornamentation of sword scabbard chapes, of type VI after P. Paulsen (1953) and Vb after V. Kazakeviius (1998) presumably common elements. Drawing by A. Janowski.

obrazowaa trjpoziomowo Kosmosu (niebo ziemia podziemie por. Flemming 1968; Toporov 1991; Kempiski 1993, 116-117; Baszczyk 1997; Cirlot 2006, 115-118 tu starsza literatura). W chrzecijastwie drzewo ycia utosamiano z krzyem, a ten z Chrystusem. Jedn ze szczeglnych jego postaci by krzy wyrastajcy z pnia9 (Jszai 1970; Forstner 1990, 155) i z tak mamy do czynienia w omawianym przypadku. Arbor vitae najczciej przedstawiano obsadzone przez ptaki10, czsto z odwrconymi gowami, co oznaczao akt religijny: oddawanie czci i adoracj. W ten sam sposb wyraano ide opiekowania si czym, strzeenia czego (Kalinowski 1989a, 159). Symbol drzewa ycia zawiera w sobie take ide renovationis odnowienia (Kalinowski 1989b, 41) i ochrony przed zem, co doskonale obrazuje Peredixion (ryc. 7), na ktrym gobie chroni si przed smokiem, obawiajcym si cienia tego drzewa (Kobielus 2002, 298; Fizjologi... 2005, 72). Z ciekawym przykadem drzewa ycia mamy do czynienia w przypadku wyobraenia na toporze z Mammen, ktre, jak stwierdzili A. Iversen i U. Nsman, rozpatrywa mona zarwno jako motyw chrzecijaski (drzewo ycia, feniks),

jak i pogaski (jesion Ygdrasil, kogut Gyldenkame por. Sanmark 2004, 116). W niniejszym tekcie dalecy jestemy od rozstrzygnicia, z jak religi wiza naley rozpatrywany przez nas motyw. Gotlandia, na ktrej trzewik szczeciski powsta, stanowia bowiem w XI w. obszar nierwnomiernie schrystianizowany, pooony na styku stref wpyww obu religii (por. Trotzig 1969; Hallencreutz 1981). Obserwacje poczynione dla trzewika szczeciskiego i jemu podobnych skaniaj do bliszego przyjrzenia si licznej grupie oku typu Vb wg V. Kazakeviiusa (1998), na ktrych w centrum widnieje krzy, pod nim znajduj si 2 elementy w ksztacie litery Y lub V, a boczne partie wypenia ornament okrelany jako wici rolinne (por. Janowski 2006, 39-40 tu starsza literatura). Trzewiki te w zgodnej opinii badaczy s form wschodniobatyjsk, wytwarzan prawdopodobnie w Kurlandii w XI-XIII w. (Paulsen 1953, 111-125; Kazakeviius 1998, 308-310; Janowski 2006, 3940). Wydaje si, i widoczny na nich ornament rwnie skada si na schematyczny wizerunek drzewa ycia, zbliony do widocznego na trzewikach gotlandzkich. Brak na nich co prawda

9 Z omawianego okresu przedstawienia takie znane s rwnie ze Skandynawii (por. Rhodin, Gren, Lindblom 2000, fig. 3b; 12), cho trwa dyskusja, jakie impulsy doprowadziy do pojawienia si tych wizerunkw (por. Sanmark 2004, 76-77, przyp. 9). 10 Drzewo ycia obsadzone przez ptaki zobrazowano take m.in. na okuciach drewnianego talerza z Kadusa (ryc. 7:1; por. Chudziak 2001, 80-82, ryc. 13b), kaptordze z Maszenic (ryc. 7:4; por. Slaski, Tabaczyski 1959, 40-41, tabl. XII:2), matrycy do kaptorg z Brzecia Kujawskiego (ryc. 7:5; por. Gieysztor 1971, ryc. 62), nodusie pastorau tynieckiego (ryc. 7:2; por. Kalinowski 1989a, il. 32), a take na czekanie z Vladimirskoj Gubernii (ryc. 7:3; por. Paulsen 1956, 122-130, Abb. 56).

Gotlandzki trzewik pochwy miecza z przedstawieniem drzewa ycia ze szczeciskiego Podzamcza

183

wtkw, ktre mona by interpretowa jako sylwetki ptakw, ale niewykluczone, e elementy okrelane jako wici rolinne stanowi w istocie wyobraenia wy/smokw (ryc. 8). Trudno jednoznacznie rozstrzygn zagadnienie ewentualnych wzajemnych powiza midzy okuciami typu Vb i VI. Biorc pod uwag precyzj wykonania trzewikw gotlandzkich, mogy one stanowi pierwowzr, na ktrym opierali si wytwrcy oku kurlandzkich. Jedn z przeszkd na drodze do rozstrzygnicia tej kwestii jest fakt, e trzewiki gotlandzkie to w wikszoci znaleziska lune, datowane jedynie w oparciu o cechy stylistyczne. Uniemoliwia to wykazanie ich ewentualnego starszestwa, a jak pokazuje przykad szczeciski, mogy one dugo pozostawa w uyciu. Z terenu Gotlandii nie znamy znalezisk oku typu Vb, z kolei na ziemiach wschodniobatyjskich odnotowano tylko jedno okucie typu VI. Nie wiadomo zatem nie tylko kiedy, ale i gdzie11 mogo doj do ewentualnego przejcia wzorcw, a take czy zdobnictwo przejte zostao z caym bagaem symboliki drzewa ycia, czy te skopiowano jedynie ornament bez przywizywania wagi do jego znaczenia (o czym mgby wiadczy daleko posunity schematyzm wyobrae). Nie mona rwnie wykluczy, e zbliona ornamentyka obu typw oku nie jest efektem kopiowania przez wytwrcw kurlandzkich konkretnego wzorca, ale wynika z wykorzystania jednakowego symbolu

(drzewa ycia). Motyw ten mia, jak wspomniano wczeniej, znaczenie uniwersalne, a przekazywane przez niego treci byy zblione, niezalenie od rodowiska, w ktrym go wykorzystano. Ostatnie sowo w tej kwestii naleao jednak niewtpliwie do uytkownika (interpretatora symbolu). Podsumowanie Zaprezentowany w niniejszym tekcie trzewik jest bez wtpienia znaleziskiem unikatowym. Powsta on najpewniej na Gotlandii w XI w., nie wiadomo jednak, jak dotar do Szczecina i w jakich okolicznociach trafi do warstw zwizanych z burzliwym dla tego miasta okresem 3. i 4. wierci XII w. Nie mona wykluczy, e jego wacicielem by ktry z wojownikw oblegajcych lub bronicych miasta w 1173 r. Biorc pod uwag przyjmowane w literaturze datowanie podobnych oku (XI w.), stanowi on wiadectwo ich dugotrwaego uytkowania. Jest on te kolejnym na terenie szczeciskiego Podzamcza znaleziskiem o proweniencji skandynawskiej, a nastpne, czego nie mona wykluczy, ujawnione zostan w trakcie przyszej szczegowej analizy materiaw rdowych. dr Andrzej Janowski Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk Oddzia w Szczecinie

Bibliografia
rda: Fizjologi... 2005 Fizjologi i Aviarium. redniowieczne traktaty o symbolice zwierzt, przekad i opracowanie S. Kobielus, Tyniec. Opracowania: Ambrosiani B. 2001 The Birka Falcon, [w:] Excavations in the Black Earth 1990-1995. Eastern Connections Part One: The Falcon Motif, red. B. Ambrosiani, Stockholm, s. 11-27. Arne T. J. 1913 Einige Schwert-Ortbnder aus der Wikingerzeit, [w:] Opuscula Archaeologica Oscari Montelio Septuagenario dicata, Stockholm, s. 375-390. Asaris J. 1994 11.-13. gs. zobena maksts bronzas uzgau tipi un to izplatba Kurzem, Arheoloija un etnografij 17, s. 21-28. Baszczyk I. 1997 Drzewo ycia w sztuce redniowiecznej, Roczniki Humanistyczne 45/4, s. 27-61. Chudziak W. 2001 Wczesnoredniowieczne groby komorowe z Kadusa pod Chemnem na Pomorzu Wschodnim, Slavia Antiqua 42, s. 63-96.
11 J. ak (1954, 728), omawiajc trzewik typu Vb z Dbrowy, uzna, e powsta on na Gotlandii, cho posiada wschodnie elementy wystroju.

184

Andrzej Janowski

Cirlot J. E. 2006 Sownik symboli, Krakw. Cnotliwy E. 1987 Stan, potrzeby i program bada archeologicznych szczeciskiego Podzamcza, oraz wyniki prac w latach 1986-1987, Przegld Zachodniopomorski 31/3, s. 133-150. 1992 Szczecin-Stare Miasto, I.A. Badania rok 1988, s. 137-138. 1994 Pnoredniowieczne obuwie ochronne z bada na Podzamczu w Szczecinie, Mat. Zachodniopomorskie 40, s. 201-210. 1996a Szczecin w drugiej poowie XII i w XIII wieku w wietle ostatnich bada archeologicznych, Przegld Zachodniopomorski 40/1, s. 7-41. 1996b Szczecin u schyku wczesnego i w pnym redniowieczu w wietle najnowszych bada archeologicznych, [w:] 50 lat archeologii polskiej na Pomorzu Zachodnim, red. E. Wilgocki, P. Krajewski, M. Dworaczyk, D. Kozowska, Szczecin, s. 153-170. Cnotliwy E., Bobik I. 2004 Wczesnoredniowieczna szkatuka drewniana z bada w Szczecinie, Mat. Zachodniopomorskie. Nowa Seria 1/1, s. 203-214. Cnotliwy E., Pawowski M., Wilgocki E. 1993 Skarb denarw ksicia Bogusawa I z 1180-1182 r. ze Szczecina-Podzamcza, Mat. Zachodniopomorskie 39, s. 121-134. Eggert O. 1927 Die Wendenzge Waldemars I und Knuts VI von Dnemark nach Pommern und Mecklenburg, Baltische Studien. Neue Folge 29, s. 1-149. 1928 Dnisch-wendische Kmpfe in Pommern und Mecklenburg 1157-1200, Baltische Studien. Neue Folge 30/2, s. 1-74. Flemming J. 1968 Baum, Bume, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, t. 1, red. E. Kirschbaum, Rom-FreiburgBasel-Wien, szpalty 258-268. Forstner D. 1990 wiat symboliki chrzecijaskiej, Warszawa. Gieysztor A. 1971 Kultura artystyczna przed powstaniem pastwa polskiego i jej rozwj w osiedlach wczesnomiejskich, [w:] Sztuka polska przedromaska i romaska do schyku XIII wieku, t. 1/1, red. M. Walicki, Warszawa, s. 23-53. Hallencreutz C. F. 1981 Der Heiligenknig und die Christianisierung Gotlands, Acta Visbyensia 6, s. 85-100. Horoszko G., Wilgocki E. 1997 Skarb monet wczesnoredniowiecznych z Podzamcza w Szczecinie, Mat. Zachodniopomorskie 43, s. 253-271. Janowski A. 2006 Brzowe i srebrne trzewiki pochew mieczy z X-XIII w. z terenu Polski. Uwagi o proweniencji i datowaniu, AMM 2, s. 23-50. 2007 Wczesnoredniowieczne okucia pochew mieczy tzw. trzewiki z terenu Pomorza, Warmii i Mazur, [w:] Wojskowo ludw Morza Batyckiego, red. M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk, Toru, s. 150-177. Janowski A., Fudziska E. 2006 Trzewik pochwy miecza z miejscowoci Podzamcze koo Kwidzyna, Pom. Ant. 21, s. 395-409. Janowski A., Sowiski S. 2006 Misy romaskie ze szczeciskiego Podzamcza, [w:] Nie tylko archeologia, red. E. Cnotliwy, A. Janowski, K. Kowalski, S. Sowiski, Szczecin, s. 223-234. Jszai G. 1970 Kreuzallegorie, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, t. 2, red. E. Kirschbaum, Rom-FreiburgBasel-Wien, szpalty 595-600. Kalinowski L. 1989a Przedmioty liturgiczne znalezione w grobach pierwszych opatw tynieckich, [w:] L. Kalinowski, Speculum Artis. Treci dziea sztuki redniowiecza i renesansu, Warszawa, s. 130-174. 1989b Treci ideowe sztuki przedromaskiej i romaskiej w Polsce, [w:] L. Kalinowski, Speculum Artis. Treci dziea sztuki redniowiecza i renesansu, Warszawa, s. 13-56. Kazakeviius V. 1998 I vlovojo geleies amiaus Balt ginkl istorijos (kalavij makt gal apkalai), Lietuvos Archeologija 15, s. 287-332. Kempiski A. M. 1993 Sownik mitologii ludw indoeuropejskich, Pozna. Kobielus S. 2002 Bestiarium chrzecijaskie. Zwierzta w symbolice i interpretacji. Staroytno i redniowiecze, Warszawa.

Gotlandzki trzewik pochwy miecza z przedstawieniem drzewa ycia ze szczeciskiego Podzamcza

185

Kowalska A. B. 2003a Wyroby z elaza, [w:] M. Dworaczyk, A.B. Kowalska, M. Rulewicz, Szczecin we wczesnym redniowieczu. Wschodnia cz suburbium, red. W. osiski, Szczecin, s. 309-312. 2003b Struktura zawodowa i status spoeczny mieszkacw wschodniej czci miasta, [w:] M. Dworaczyk, A. B. Kowalska, M. Rulewicz, Szczecin we wczesnym redniowieczu. Wschodnia cz suburbium, red. W. osiski, Szczecin, s. 335-340. Kulakov V. I., Markovets M. Ju. 2004 Birds as companions of Germanic gods and heroes, Acta Archaeologica 75, s. 179-188. Lbiei senatn... 2001 Lbiei senatn The Livs in antiquity, Rga. Nerman B. 1929 Die Verbindungen zwischen Skandinavien und dem Ostbaltikum in der jngeren Eisenzeit, Stockholm. Paulsen P. 1953 Schwertortbnder der Wikingerzeit. Ein Beitrag zur Frhgeschichte Osteuropas, Stuttgart. 1956 Axt und Kreuz in Nord- und Osteuropa, Bonn. Poszczyska M. 1999 Paciorki i wisiorki ze szczeciskiego Podzamcza, Mat. Zachodniopomorskie 45, s. 183-218. Rhodin L., Gren L., Lindblom V. 2000 Liljestenarna och Sveriges kristnande frn Bysans, Fornvnnen 95/3, s. 165-181. Sanmark A. 2004 Power and Conversion a Comparative Study of Christianization in Scandinavia, Occasional Papers in Archaeology 34, Uppsala. Slaski J., Tabaczyski S. 1959 Wczesnoredniowieczne skarby srebrne Wielkopolski, Warszawa-Wrocaw. Sowiski S. 2004 Wpywy skandynawskie w dekoracji drewnianych przedmiotw codziennego uytku ze szczeciskiego Podzamcza, [w:] Terra Transoderana. Sztuka Pomorza Zachodniego i dawnej Nowej Marchii w redniowieczu, red. M. Gliska, K. Kroman, R. Makaa, Szczecin, s. 173-188. witkiewicz P. 2002 Uzbrojenie wczesnoredniowieczne z Pomorza Zachodniego, d. Toporov V. N. 1991 Drevo mirovoe, [w:] Mify narodov mira. Enciklopedija, t. 1, A-K, red. S. A. Tokarev, Moskva, s. 398-406. Trotzig G. 1969 Gegenstze zwischen Heidentum und Christentum im archologischen Material des 11. Jahrhunderts auf Gotland, Acta Visbyensia 3, s. 21-30. Wany T. 1994 Wyniki analizy dendrochronologicznej i dendrologicznej prbek drewna z bada na Podzamczu z 1993 r. (mps w Pracowni Archeologicznej Zamek Ksit Pomorskich w Szczecinie). Wilgocki E. 1995 Drewniany posek ze szczeciskiego Podzamcza, Prz. Arch. 43, s. 187-190. 1998 Szczecin-Podzamcze. Kwarta 5. Wstpne wyniki bada z lat 1994-1996, [w:] Acta Archaeologica Pomoranica, t. 1, red. M. Dworaczyk, P. Krajewski, E. Wilgocki, Szczecin, s. 265-278. 2003 Szczecin-Podzamcze. Kwarta 5. Wstpne wyniki bada z lat 1997-2001, [w:] XIII Sesja Pomorzoznawcza, Od wczesnego redniowiecza do czasw nowoytnych, t. 2, red. H. Paner, M. Fudziski, Gdask, s. 143-162. 2004 Zmiany w zabudowie wczesnoredniowiecznego Szczecina w wietle bada Pracowni Archeologicznej Zamku Ksit Pomorskich w Szczecinie, [w:] Archaeologia et Historia Urbana, red. R. Czaja, G. Nawrolska, M. Rbkowski, J. Tandecki, Elblg, s. 139-147. ak J. 1954 rec. Andrzej Nadolski, Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, Acta Archaeologica Universitatis Lodziensis nr 3, d 1954, str. 239 + XVII tablic + 8 map, Kwart. HKM 2/4, s. 725-730. 1963 Kontakty Gotlandii z ziemiami polskimi w modszej fazie wczesnego redniowiecza (okoo 800-1100 r.), APolski 8, s. 346-357.

186

Andrzej Janowski

Andrzej Janowski GOTLAND CHAPE WITH THE TREE OF LIFE IMAGE FROM SZCZECINS PODZAMCZE (SUBURBIUM)

Summary
In 1993 during a field survey of the Szczecins Podzamcze (quarter 5, excavation VI) in the layers roof XXXV of settlement level, quarter D5, in the passage between the buildings, marked during the survey with numbers 99, 100 and 101 (Fig. 1), a bronze chape was found (Fig. 2-3). On the basis of its shape and ornamentation it may be classified as type VI, according to P. Paulsen. Among 12 known items of this type, only 4 are ornamented in the way similar to the described one (Fig. 4-5). Gotland may be considered their place of origin. This artefact has already been introduced into literature, but the possibility of getting acquainted with it, as well as with the unpublished survey results, indicates the need for verification of some existing opinions. The verification involves, first of all, the ornamentation in which not two, as it has been adopted in the literature so far, but three elements can be distinguished (a tree trunk, figures of birds, snakes/ dragons) forming the image of the tree of life. The second element which has been verified is dating the level where the chape was found. The analysis indicated that it was formed at the late 3rd or early 4th quarter of the 12th century, which remains in contradiction with its dating quoted so far, before 1143. The Szczecin chape proves long-lasting use of some weaponry items and, as there are no premises that it belonged to an inhabitant of the Szczecin outside-the-town-walls settlement (a part of the town inhabited by lower status population), its presence on the site should probably be traced back to the stay of some armed groups in connection with the events of the 70s of the 12th century, when the town was besieged by the Danes. The universal nature of the tree motif caused that it was used for imaging various meanings, practically in all cultures, beginning as early as in antiquity. The tree of life was visualized in Christianity in various forms (Fig. 7-8), one of particular ones being the cross growing out of the tree trunk and we meet such a form in the case in question. The symbol of arbor vitae in similar, though much more schematized in form, is probably met in the chapes of type Vb, according to V. Kazakeviius (Fig. 9) and it cannot be excluded that they were based on the model of the Gotland ones, such as the one found in Szczecin. Translated by Jacek Pajk