You are on page 1of 184

AKQ ORIIK PAM Q ORB AL MAYAPOQOMAM

ACTUALIZACI N LEXICAL IDIOMA MAYA POQOMAM

Paxil, tP q

K ULB IL YOL TWITZ PAXIL Academia de Lenguas Mayas de Guatemala -ALMG K UT Q ORB AL JA AR K ACHRIK Direccin Lingstica y Cultural -DILINC NEM K AMALB EE M. A. Trinidad Matas Rafael Jimnez Camposeco AH ILAL KAMANIK Tec. U. Jos Miguel Medrano Rojas AH OQSAL MEEYA P. C. Cruz Velsquez Mendoza AH K UT Q ORB AL JA AR K ACHARIK Lic. Aurelio Domingo Hurtado Montejo

Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, ALMG tP q (2001) K ULB IL YOL TWITZ PAXIL Academia de Lenguas Mayas de Guatemala ALMG K UT Q ORB AL JA AR K ACHARIK Direccin Lingstica y Cultural DILINC KAMANIK REH RU K UT Q ORB AL Programa de Estudios Lingsticos PEL 13 Calle 11-52 zona 1, Ciudad de Guatemala Tel: 2323404 2329342 Telefax: 2500213 Correo Electrnico: almg@terra.com.gt Impreso en Guatemala

K ulb il Yol Twitz Paxil


Academia de Lenguas Mayas de Guatemala

LOK Q ORB AL POQOMAM


Comunidad Lingstica Poqomam

AKQ ORIIK PAM Q ORB AL MAYAPOQOMAM


ACTUALIZACI N LEXICAL IDIOMA MAYA POQOMAM

TAQEEK AMALBEEREH LOKQ ORB AL POQOMAM Junta Directiva Comunidad Lingstica Poqomam K amalb ee: KabK amalb ee: Tz ihb anel: Oqsal Meeya: Peet To oneel: Kab To oneel: Rox To oneel: Cristobal Chacn Garca Hctor Arnoldo Lazaro Damian Mara Vernica Lpez Benito Efren David Garca Roman Daniel Gmez Esquit Esteban Morales Gregorio Simen Prez Chacn

KAMANIK RE K OHTA Q ORB AL


Programa de Estudios Lingsticos -PEL

AH B ANANEEL
Coordinador

Lic. Cecilio Tuyuc Sucuc B ANANEEL REKAMANIK


Tcnico encargado

Rudy Osiel Camposeco C. SIK ANEEL


Ivestigador

Jos Francisco Santos Nicols AH B ANEEL KUREK


Diagramadores

Gersom Aaron Mach M. Rudy Osiel Camposeco

PRESENTACI N
Si tomamos en cuenta el punto de vista de la sociolingstica, de que la lengua experimenta cambios constantemente por factores diversos; en consecuencia, como lo contempla la teora de la lengua de William Lavod que dice que la lengua es dinmica y no esttica, para lo cual se aplica la lingstica histrica o lingstica evolutiva: que explica que toda las lenguas evolucionan como todas las instituciones humanas. Con base a estas ideas, estamos conscientes que es imprescindible la modernizacin de los idiomas mayas que se hablan en Guatemala para su fortalecimiento y desarrollo. Esto implica la creacin de neologismos, la recuperacin de trminos en desuso que se han quedado por interferencia del idioma oficial y tomar en cuenta algunos prestamos lingsticos en los idiomas Mayas. Luego de superadas las fases diseadas, el Programa de Estudios Lingsticos, de la Direccin Lingstica de la Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, en respuesta a sus polticas lingsticas y plan estratgico, presenta a todos los lectores el primer trabajo Sobre Actualizacin Lexical del Idioma Maya Poqomam, que consiste en creacin de neologismos y recuperacin de arcasmos (palabras recuperadas). El mismo asciende a 1000 trminos divididos en campos semnticos o tpicos de: Utiles de Oficina y Equipo, Salud, Justicia, Educacin, Arcasmos y Agricultura y Medio Ambiente. Para diferenciar las palabras arcaicas o recuperadas se han discriminado con una seguido de la palabra, y en el caso de prstamos se ha utilizado un (P). En lo que respectan los trminos recuperados, se opt por tomarlos en cuenta toda vez que han quedado fuera del uso comn de los hablantes y al reinsertarlos al lenguaje coloquial

se convertiran en palabras nuevas para las generaciones recientes en la Comunidad Lingstica Poqomam. Estamos conscientes que esto es un trabajo permanente en la comunidad y no representa la ltima palabra, sino que ser para que los hablantes reflexionen ante todo en los neologismos creados para darles el uso correspondiente. Con relacin a esto debemos recordar las palabras del Lingista Mauricio Swadesh que dijo: Recordar que la ciencia avanza a travs de la discusin y que la controversia abre el camino a una comprensin mejor an. Se agradece la colaboracin de las distintas personas hablantes del idioma Poqomchi , instituciones que de una u otra manera colaboraron para que este documento hoy sea una realidad satisfactoria.

ANTECEDENTES
Con antelacin, la Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, a travs de espacios propiciados en Talleres Lingsticos, as como por iniciativa de algunas Comunidades Lingsticas y otros esfuerzos a lo externo de la institucin, se ha abordado el trabajo acerca de la Creacin de Neologismos, resultados que de alguna manera, han enriquecido el lxico de los idiomas atendidos. Ahora, la institucin, pretende que en lo sucesivo se retome esta iniciativa, ampliando de alguna manera las estrategias de enriquecimiento lexical; esto implica no slo continuar con la labor de crear palabras nuevas, sino recuperar vocablos que para las generaciones jvenes son desconocidos. La Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, ha venido trabajando arduamente, promoviendo y desarrollando los idiomas Mayas de las diferentes Comunidades Lingsticas, especficamente de la Comunidad Lingstica Poqomam, de acuerdo con su Plan Estratgico 2,000-2012; asegurndose de esta manera que este trabajo redundar en beneficios para los hablantes.

Luego que el ao 2000, se iniciara con el trabajo de campo, y superando la fase de talleres de revisin en la Comunidad Lingstica Poqomam en el ao 2001, se tiene ahora el documento que contempla lo que determin el Proyecto de Actualizacin Lexical.

JUSTIFICACI N
La institucin se ha apropiado fundamentalmente del trabajo que le encomendaron las distintas Comunidades Lingsticas del pas desde su fundacin para fungir como entidad rectora del desarrollo, promocin y difusin de los idiomas Mayas, para poder atender las demandas y necesidades de la poblacin mayahablante que cumpliendo con su compromiso contempl en la comunidad la creacin de trminos nuevos y recuperar vocablos que han quedado en desuso, con el firme ideal de contribuir al enriquecimiento y desarrollo del Idioma Maya Poqomam. De esta manera tambin la institucin, estar atendiendo las necesidades inminentes de las Comunidades Lingsticas, como lo es la urgencia de contrarrestar los efectos lingsticos de la globalizacin y la desatencin por parte del Estado, para mantener actualizados y modernizados los idiomas. Para la Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, no escapa de su accionar acadmico y tcnico, dar respuesta y cumplir con lo que le corresponde hacer, segn los Acuerdos de Paz, como lo es atender las necesidades de todo tipo, dentro de ellas la idiomtica de las comunidades que conforman el pas. Por otra parte, se pretende dar respuesta a los requerimientos del plan de gobierno actual sobre lo estipulado en la Matriz de Poltica Social de generalizar educacin bilinge; por lo que compete a la ALMG, elaborar los estudios y producir materiales que coadyuven al logro de esos objetivos macros a nivel de Estado.

OBJETIVOS
En este proyecto se trazaron los objetivos siguientes:

GENERAL:
Promover y realizar investigaciones cientficas para estimular y apoyar acciones dirigidas al desarrollo, normalizacin y estandarizacin de las lenguas Mayas del pas, dentro del marco integral de la cultura nacional.

ESPECFICOS:
1. Atender a la Comunidad Lingstica Poqomam en el proceso de actualizacin lexical. 2. Contribuir al enriquecimiento del lxico del idioma Poqomam a la par de la tecnologa. 3. Propiciar actitudes en pro de la lengua, como consecuencia de los nuevos trminos.

ALCANCES Y L MITES
En este trabajo se alcanz un aproximado de 1000 trminos entre neologismos y palabras recuperadas (arcasmos), aunque es necesario que se convierta en un proyecto permanente en la Comunidad Lingstica Poqomam, por cuanto cada vez ms se acenta la presencia de la globalizacin en todos los mbitos de la comunidad. Queda adems como una tarea de autoridades centrales como locales, de difundir y dar a conocer los trminos aqu presentados para que los hablantes mismos se apropien y se convierta en instrumento para la ampliacin del lxico.

FACTIBILIDAD SOCIAL DE LOS TRMINOS


Los trminos creados por el investigador, son un aporte enriquecedor para el proceso de aumentar el lxico de los hablantes Poqomam y desviciar al idioma por los efectos de contacto lingstico; mismos que por emanar de la comunidad ser aplicable en los distintos mbitos de la vida comunal, tal como en salud, educacin, justicia, entre otros. Podrn utilizarlo los nios y adultos de manera indistinta, ya que su presentacin facilita la lectura y no est hecho para anlisis morfolgico o sintctico que requieren un ejercicio mental mas complicado.

METODOLOG A
Al iniciar el proyecto luego de su diseo, se procedi a orientar al investigador en la comunidad lingstica y se dio a conocer los distintos criterios posibles a utilizar; sin embargo, como son criterios tcnicos que si bien es cierto existen varios, no todos fueron aplicados por el investigador. Dentro de los criterios que prevalecieron en la investigacin estn los de composicin, derivacin, onomatopyico y algunos prstamos en casos muy aislados. Posteriormente en el ao 2001, se procedi a socializar y presentar el trabajo a los miembros inscritos invitados por las comunidades locales, para un taller de revisin, espacio que sirvi para hacer las correcciones distintas al documento, luego de ello se procedi a la publicacin correspondiente.

KAABOXIBQ ORIIK
Mak ulb il Yol Twitz Paxil re nruk a mamb ee kinimsanik la mayaq orb al taqeereh qak aal, la q at reh sik anik q orb al reh ma lok q orb al, reh nrub anam la rukamanik ja ar la ruto onik rulok aam chirupam makurikb al rilam junaj lok kamanik reh nrub ensaam nrutz ihb aam ja ar ja ar nrunimsaam chi kiju junaal mayaq orb al wilkee pam ak al. Makamanik suqilal k amooj pan ajaab1,996 nkijaq junaj b ee reh loktaqee ansil nrukorpii qa sa taqeeman nurje la wilkee pam kixelek tinimit. La kamanik ja an q orb al rejunaj reh nurwiikon jearela b aqil tinamet reh k ih kamanik, k ih tinamet, k ih q orb al ja ar alch amaj, ru uumrereh nkiwii reh nriilja chi paam la kamanik qa sa nrub antaja, reh tinamet jeak al reh nraaht alimja nruloq maanja k ih wach k achariik, q orb al ja ar k acharik. Kurik ilooj mawa rik unteera reh mak acharik jeq orb al mayamaK ulb il Yol Twitz Paxil, chi wach qa sa nrajaam unteera winak taqee reh chiye rs la maya q orb al taqee chiwach rik eh la kaxlan jeruuch ahqon cha reh wach ak al xkikorpi kamanik keh nkiye em kansil unteera q orb al nb antaja ru uum nrujariik saja Mayaq orb al ja ar nruch aqaja kipaam reh nrukojoora pam unteera tinamet. K ih qa sa wilkee pa ru b ee la ru nojooj jekikorpajamik la MayaQ orb al pan qaq iij taqeemalooj winaq nrajaam chi kiwiiunteeraahpareh la tz ihb anik looreh nruk iilwa rojomil la q orb al, reh nrutz kra la nruk ul ruujawalil, ru uum chi q iij laj naak rajaqeja la reh kaxlan, reh nrub antaja junaj ru uum ar reh nrajaam nrukorpaja taqee , jeearenkik ulum kiibruula ch ahqon talamaj cha kiwach.

Reh nruto wa pa naala q orik loomaK ulb il Yol Twitz Paxil xikamanb ee la kamanik reh AkQ oriik pan la q orb al Poqomam reh la jaab2,000 qareh taqeexi iilja ro na nye ra koon reh chikikoj untera tinamet.

INTRODUCCI N
La K ulb il Yol Twitz Paxil, entidad rectora del desarrollo de los Idiomas Mayas del pas, y el Programa de Estudios Lingsticos de la Direccin Lingstica, en respuesta a sus polticas y estrategias estipuladas en su respectiva ley, ha contemplado una serie de actividades para promover, difundir y desarrollar cada uno de los idiomas mayas del pas. Por otro lado los Acuerdos de Paz firmados en el ao de 1996, han permitido una apertura a procesos tendientes a fortalecer y solucionar problemas bsicos de la poblacin. Una de esas necesidades, es la de tipo idiomtico y cultural, marcndose as el inicio de la construccin del Estado pluricultural, multitnico, plurilinge y democrtico, es por ello que participar en forma directa en la toma de decisiones, locales y nacionales, significa el reconocimiento y respeto de las forma de vida, los idiomas y las manifestaciones culturales en su totalidad. Tomando en cuenta este andamiaje sociopoltico positivo hacia la cultura e idiomas mayas, la Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala ALMG- y ante la inminente necesidad de responder a los requerimientos de la sociedad para que los idiomas estn al nivel del castellano o de otros de todo el mundo, se han trazado lineamientos y actividades tendientes a fortalecer a los idiomas, esto se hace con el afn de normalizar y estandarizar los idiomas Mayas y contribuir para la oficializacin de los Idiomas Indgenas, con el propsito que tengan una funcin instrumental en todos los mbitos de la vida social. Grandes retos existen para la dinamizacin y modernizacin de los idiomas mayas, ya que hoy por hoy, muchas instituciones requieren para incursionar en todos los mbitos, para contar con un vocabulario rico en cada idioma creando tecnolectos

que va de acuerdo a la cosmovisin maya que cada vez es ms fuerte la presencia de los efectos de la globalizacin, es necesario modernizar y actualizar los idiomas, para estar a la par de los que polticamente gozan de un estatus de prestigio. Como respuesta a esta necesidad, la ALMG impuls el proyecto de ctualizacin Lexical de los Idiomas Mayas Tektiteko, Jakalteko (Popti ), Awakateko, K iche , Achi, Poqomchiy Poqomam, para el ao 2000, documentos obtenidos, que luego de ser sometidos a revisin, hoy se presentan para uso de la comunidad en general.

Tikanik pach Wi b al K achariik


Agricultura y Medio Ambiente

Anguila Rukuunkar Ru= 3ra. p.s. Kuun = parte genital masculino Kar = pescado Reka pa ruyuubnim jakiwilarukuunkar. Animales acuticos Chikopaq ja Chikop = animal -aq = pluralizador Ja = agua Keh la ak on k uhtajeel nk utura keh qa keh re taqee . la chikopaq ja Animales terrestres Chikopaq ak al chikop = animal -aq = pluralizador Ak al = tierra La imul rejunaj chikop ak al nk uxura. Babosa Chi ju tz e Chi ju = trompa Tz e = perro La chi ju tz exa konik nkib an koon ahpaki ik a. Chile guaque Nim = Iik = La nim iik tareeya nsik ira reh. Nim iik grande chile ru uum suq katamal n ila

19

Contaminacin Kimikteew Kimik = enfermedad Teew = aire Ro na k ihcha kimikteew wila pan tinimit. Cuadrpedo Kaj = Kaj rooq cuatro
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

R= 3ra. p.s. Ooq = pie La masat rejunaj chikop kaj rooq. Cucaracha Kaltapach Kaltapach = cucaracha La kaltapach kiwi ahpatareeya q ajas. Gusano medidor Eht -b al Sa jaa kotaq ak on xiyo ja Ehtb al sa jaa = medir = instrumentalizador = gusano chi wach la sa ehtb al sa jaa . Kansb al q ajas matar instrumentalizador monte kansb al q ajas reh

Herbicida Kans = -b al = Q ajas = La kaxlan winaq xkitz uk la nkib ojoomra Ichintal RuYuub Chamk iix La sa xilolaasuq

20

Ruyuubchamk iix = 3. p. s. = raz = gisquil nrilanruk ux ruyuub chamk iix.

Jocote corona Taatrum Tata = padre Rum = jocote La taatrum nruyereh nwipan tinimit Pa laq ja Jocote de agosto K ooyrum (p) K ooy = mico Rum = jocote La k ooyrum reka nwireh la rupojil agosto.
1 =
Actualizacin Lexical Poqomam

Lombriz de tierra Kalakun Kalakun = lombriz La sa k ojool xuraq junaj makalakun. Maguey Saq = Kiy = K ih winaq man kat aliim ta Maicillo Muutz = Ixiim = La mutz ixiim nkamaj reh chikop. Mamey Q an = Tulul = La munil maas johta tz aaq q antulul. Saqkiy blanco manojo wach la saqkiy . Mutz ixiim encogido maz kiwa b aal kotaq tz ikin Q antulul amarillo zapote reh pan k aa al re la

Mamferos Ch uch al chikop Ch uuch = teta -al = sufijo de categora Chikopq = animal Wila ch ahqon tinimit wilkeech uch al chikop man qat aliim ta kiwach. Meln Q anq ooq Q an = amarillo Q ooq = chilacayote La k ayaneel ah ik am suq q anq ooq nkik ayaj. Mula, macho Kawkeej Kaw = duro Keej = caballo La kotaq mama aq tz oonkilakikamana kuula kawkeej.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

21

1 1

Pltano Nimtz ahlik Nim = grande Tz ahlik = guineo La sa nanaxusiij ju jun xaara q oor nimtz ahlik keh la winaq. Remolacha Kik = Tz iin = La sa ah iiq reh chi k aa al kik tz iin. Kik tz iin sangre yuca xihqaa cha junaj ma ya l

Reptiles B alab aq chikop B al = forma cilndrica a = vocal epenttica -b aq = sufijo Chikop = animal alab aq chikop kiraqara La tinimit ikam tareeya b Ronron (escarabajo verde) Sikitaan Sikitaan = ronron Kotaq se aq tareeya kik oona kuula sikitaan . Sanda Kaqq ooq Kaq = rojo Q ooq = chilacayote ooq Kunchalaal kotaq ak on xye ra ki kaqq Uva Nim Nim = grande Tiraaq = mora Kunchalaal winaq nkik ux nimtiraaq. Vegetales Q ajaschee Che = rbol Q ajas = monte Kunchalaal la q ajascheekiroo keh la winaq man kik us ta tiwik.
1 2
Actualizacin Lexical Poqomam

22

Verdura Riq omil R= 3ra. p.s. Iq om = medicina -il = sufijo de derivacin La q aalaa suq xila ruk uxb aal ru uum k ih riq omil xiyeqa ruu . Zanahoria Q antz iin Q an = amarillo Tz iin = yuca Wila kotaq xilu aq suq nkilankik ux la q antz iin.

23

AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

1 3

1 4

K uhtanik
Educacin

1 5

1 6

Abundancia K ihb al K ih = bastante -b al = instrumentalizador La jaabloo xwik ihb al reh tikooj taqee . Academia K ulb al K ul = encuentro -b al = locativo Ro na wila cha junaj qa k ulb al q orb al maya . Acento K oxomanik K oxoman = resonar -ik = sufijo de categora oxomanik xam reh Onteera q orik reh qaq orb al ki k chii q orik. Acta Q arojb al Q ar = decir -oj = sufijo sustantivizador -b al = instrumentalizador Chi paam junaj q arojb al ntz ihb aja qa sa nb antaja chi paam junaj wi b al kamanik. Actividad B antajik B an = hacer -tajik = sufijo de categora Chi paam qak achariik choqpab antajik nb antaja. Adjetivo Koorb al Koor = forma -b al = instrumentalizador La kotaq ak on nkik uhtaam kiib ro na pana la koorb al. Aeronave Ah Xiik Ch ich = = = Ahxiikch iich profesin ala hierro
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

27

1 7

Pa naala yuuqJun ajpuk ihahxiik ch iich q eb anaq. Afectivo K uxkamanik K ux = corazn Kamanik = trabajo La k uxkamanik rerutz aab la k uhtanik. Alambre K ajaam = Ch iich = La k ajaam ch iichmaas Albail B an -al Paat Armiita k ih imasaq ki ookamana. = = = b anal K ajaam ch iich lazo hierro nkawana. B analpaat hacer sufijo de categora casa paat qawinaqel Lok tz ihb orden escritura tz ihb . junaj kilok

Alfabeto Lok = Tz ihb = Ro na onteera q orb al wila

28

Almgana Paxb al ab aj Pax = quebrar -b al = instrumetalizador Ab aj = piedra La sa imaas laanim rupaxb aal ab aj ro neem. Almuerzo Panq iij wa ak Pan = Preposicin, en Q iij = da Wa ak = tortilla La sa imas xwati pan q iij ru uum ko nroja kamana. Alumbrado pblico Suqum -aal = = Suqumaal winaq claridad sufijo de categora

1 8

Actualizacin Lexical Poqomam

Winaq = gente Ro na kunchalaal tinimit wila ki suqumal winaq . Alumno K uhtajeel K uht = ensear -ajeel = agentivo La jaabk ih k uhtajeel xkitz ihb aa kib ih pan k uhtb al taqee . Anlisis Sik rukoor Sik = buscar Ru= tercera persona singular Koor = forma rukoor. Junaj kamanik nb antaja ruusik Ancdota K uluchajik Kuluch = experimentar -ajik = sufijo de categora La rumama nutaat k ih k uluchajik xehlaa qehjoj Anticipo Peet = Chii = Meeya = La imaas xuloq koon junaj junaj peet chii meeya. Peet chii meya primero boca dinero rup ejekb al wach xuye la
29

Anticuado Ahnajtir Ah = prefijo Najtir = antiguo La winaq ahpanchoo ahnajtir nkik ar kiib . Anticuario Najtir k ayaneel Najtir = antiguo K ay = venta -aneel = agentivo La sa mamalaare junaj najtir k ayaneel.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

1 9

Antivirus Q at -b al Kimik Ro na naak rukojra

Q atb al kimik = cortar = instrumentalizador = enfermedad iq oom q atb al kimik .

Antorcha K amb al q aaq K am = llevar -b al = instrumentalizador Q aaq = fuego Reh taqeenimq iij reh 15 de septiembre la ak on n ookik am k amb al q aaq . Apstrofe Ch ut Ch ut = punta La ch ut tareeya nkamaj chi paam la maya q orb al taqee . Aprendiz K amaneel K am = recibir -aneel = agentivo La ak on laa korek amaneel reh la kamanik loo . Aprendizaje K amam = -ajik = Qakamaniilk kiroo nrila reh qat aliim. K amamtajik aprender sufijo de categora ruula k amantajik

30

Arbol nacional Cheetinamital Chee = rbol Tinamital = pueblo La la inuup rechee tinamital reh Iximak al. Archipilago Puuq Ak al Pan
1 0

= = =

Puqak al pan ja mucho tierra en

Actualizacin Lexical Poqomam

Ja = agua K ih b ojomaq kaxlan winaq nkaa ki owi chi paam taqeela puqak al pan ja Archivador Lok -b al Juuj Chi paam la Poqom juuj. Lok b al juuj = orden = instrumentalizador = papel lok b al q orb al wila k ih lok b al

Area de recreo K oonb al wach paat K oon = jugar -b al = instrumentalizador Wach = frente Paat = casa Kotaq se aq tz oo nkila junaj k uthb al naq wila chi paam, junaj k oonb al wach Artes plsticas Rutz o iil kamanik Ru= tercera persona singular Tz o = bonito -iil = sufijo de derivacin Kamanik = trabajo La rutz o iil kamanik kiroo nye ara chi paam la k uhtanik. Asistemtico Mul = K uht = Chikipaat nkik am kotaq ak on Asistir Wi = -inik = Chi paam k uhtb al nkamaj Mulk uht montn ensear mulk uht reh ruu kituut kitaat. Wi inik estar sufijo de categora keh k uhtaneel la wi inik.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

31

1 !

Astrnomo Ahpohch imiil (p) Ah = prefijo de profesin Poh = luna Ch imiil = estrella La ahpohch imiil rela winaq nkilaqa sa kib anam la ch imiil taxaaj. Astros Ch imilaal/Ch umilaal (Ch) Ch imiil = estrella -aal = sufijo Reh nawilam ch imilaal nrajaam nawilam chi paam taqee naj kayb al. Aula Wi b al k uht Wi = estar -b al = lugar K uht = ensear Pan Qawinaqel nimaq taqeela wi b al k uht. Autor B ananeel B an = hacer -aneel = agentivo Qa keh rela b ananeel reh la juuj loo .? Aviador Ah Xik -aneel Ch ich Pan qatinimiit man Ahxik aneel ch iich = profesin = ala = agentivo = hierro junaj ahxik aneel ch iichwila.

32

Ayuno Kuyuujwa jaliil Kuy = aguantar -uuj = sufijo derivacional Wa jal = hambriento K ih winaq nkib an kuyujwa jaliil reh nkitiyoxsaa reh Qajaaw.
1 "
Actualizacin Lexical Poqomam

Azulejo Litz latz aq Litz la = brilla Tz aq = pared La mataq kaxlan winaq reka litz latz aq nkikoj pan kipaat. Balneario Muhxan = -b al = Pan aja che l reahpa wila Muhxanb al nadar instrumentalizador tz oo muhxanb al.

Banquete Nimk uxuuj Nim = grande K ux = comer -uuj = sufijo derivacional Chi paam taqee mataq nimq iij keh qawinaqel nwi nimk uxuuj. Baqueta Q ahn -sa -b al Reh chiq ahna junaj taqee . = = = moora Q ansab al sonar sufijo de derivacin instrumentalizador ki kojora la q ansab al
33

Bar Chi yubpaat Chi = orilla/ boca Yub = cola de la columna Paat = casa Chi paam onteera tinimit tareeya nkan la chi yubpaat. Barbero Riis -b al Chii La sa xilo kiroka = = = xkib an Risb al chii su caldo instrumentalizador boca reh la sa risb al chii .

AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

1 #

Batera Purunub al Purun = sonido onomatopyico -b al = instrumentalizador La kota ak on yah tz oo nkila nkiq ansaa la purunub al . Batidora elctrica Tuk -b al Ch iich La sa ixoq man k ih ch iich . Tukb al ch iich = revolver = instrumentalizador = hierro aal ta tz aaq xuyereh la tukb

Beatificar Tiyoxsalil Tiyox = santo -salil = sufijo La sa tiyoox laaxkiyerutiyoxsalil. Biblioteca Wi = -b al = Juuj = Pan tinimit pa laq jawach Wi b al juuj estar instrumentalizador libro junaj wi b al juuj wila.

34

Bibliotecario (a) Ahwi b al juuj Ah = profesin Wi = estar -b al = locativo Juuj = libro, papel Man k ih ta winaq qawinaqel kik uhtaam kiibreh ahwi b al juuj. Bienes inmuebles Tik = -la = B ojomil = Jaab jaab nwi nimq iij chi Tiklab ojomil sembrar sufijo riqueza paam la Tiklab ojomil.

1 $

Actualizacin Lexical Poqomam

Bilateralidad Ka b anik Ka = dos B anik = hacer Wual qa sa nb antaja ruuka b anik. Billete Juuj meeya Juuj = papel Meeya = dinero Qacha la juuj meeja wula awuu . Billete de 100 quetzales Tunla = Wach = Meeya = Wula miija awuureh junaj Tunla wach meeya forma plana frente dinero tunla wach meeya ?

Bimestre Ka poh Ka = raz numeral Poh = luna Chi ka poh nkitoj la k uhtajeel taqee . Biografa K acharikb al K achariik = vida -b al = instrumentalizador acharikb aal , xare ju jun Kunchalaal winaq wila ki k aka la nkitz ihb aa. Bisexual Ka wach winaq Ka = dos Wach = frente Winaq = persona La ka wach winaq man yah nkik ut kiibchi paam junaj tinimit. Bisnieto Xikin maam Xikin = oreja Maam = nieto La xikin maam ko looqki ilja kuu xikin kimama .
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

35

1 %

Blanca Saq Saq = blanco La saq re la aach b al ka ab k ox wila reh. Bodega K alalb al K alal = guardar (Ch) -b al = instrumentalizador Chipaam junaj k alalb al nye ra choqpa Boina Setesik punit Setesik = redondo Punit = gorra La makaxlan winaq setesik punit xukoj qa chi k aa al. Bolsa Jamb al Jam = llenar -b al = instrumentalizador La sa ixoq laanruk ayaj taq jamb al. Bombero Chup -ul Q aaq Pan tinimit wila cha
36

Chupulq aaq = apagar = agentivo = fuego chupul q aaq

Bomberos municipales Ahtinimit chupulq aaq Ah = procedencia Tinimit = pueblo Chup = apagar -ul = agentivo Q aaq = fuego Ka abah tinimit chupul q aaqxito wa chi paam la k ahtik. Bomberos voluntarios Ah = Ah k uxal chupul q aaq procedencia

1 &

Actualizacin Lexical Poqomam

K ux = corazn -al = sufijo de categora Chup = apagar -ul = agentivo Q aaq = fuego La ahk uxal ah tinimit chupul q aaq nkipahqaa kimeeya reh nkito kiib . Bombilla Suqum = -b al = Chi paam la akpaat xkikoj Suqumb al claridad instrumentalizador suqumb al.

Bombn K olok a kaab K olok a = bola Kaab = dulce La kotaq ak on yah tz oo nkila nkitz uu la k olok a kaab . Botn Tz apb al so ooj Tz ap = cerrar/tapar -b al = instrumentalizador So ooj Abrigo = Abrigo Cha loqcha wehchin ka aboxib kotaq tz apb al so ooj. Boxeo Q ab is k aa Q ab = mano K aa = pleito Reka la imasaq tz oonkilala k oonik q ab is k aa . Brocha Ch ul = -b al = Cha loqcha junaj ch ulb al nruch ulara riij qapaat. Ch ulb al pintar/embarrar instrumentalizador reh nqakojom reh

37

AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

1 /

Bromear K oonik q orik K oon = juego -ik = sufijo de categora Q or = decir -ik = sufijo de categora La imaas laa choqpak oonik q orik nrub an. Buena fe Kiroo ch iklaqiil Kiroo = bueno Ch ik = confianza -laq = sufijo pluralizador -iil = sufijo de derivacin Wula k ih winaq nkib an onteera reh kiroo ch iklaqiil. Bulevar Tz oo b ee Tz oo = bonito B ee = camino La q ah aq tz oo nkila kib eja pan la tz oo b ee . Burgus B ojoom winaq B ojoom = que tiene bienes Winaq = persona Pan tinimit k ih b ojoom winaq cha wilkee .
38

Buzo Ahpanja Ah = profesin Pan = preposicin, en Ja = agua La ahpanjaxokeesaa qa ka ab imasaq jihq amaj. C.C.N.N. Ruwach ak al Ru= tercera persona singular Wach = frente Ak al = nio La ruwach ak al rela k uht nruk ut pa naaonteera la qa sa wila kik achariik.

1 (

Actualizacin Lexical Poqomam

Caballear B ejikkeej B ej = caminar -ik = sufijo de categora Keej = caballo La k ojool laa tz oo nrilala b ejik keej . Caballista Ahkeej Ah = profesin Keej = caballo La k ojool laa tz oo nrila la ahkeej. Cabecera de cama Jolom ch aat Jolom = cabeza Ch aat = cama La sa xiloxq eewa qa pa ruyuubjolom ch aat. Cabecera departamental Jolom = Tinimit = Ras maWeel nkamana pan tz iyuuq . Jolom tinimit cabeza pueblo jolom tinimit reh

Cabina de transmisin Wi b al tz irsanik Wi = estar -b al = instrumentalizador Tz irs = disertar Anik = sufijo Choo aye la la juuj looahpawula la wi b al tz irsanik. Cacha Ruyuub Ruyuub = raz La k ohqeel laa xkip oqsii rujaloom ruu ruyuub p oqsb al. Cadena Pach = Pach amaj ch iich trenzar

39

AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

1 )

-amaj = sufijo de categora Ch iich = hierro La mak ox riij tz e xkijatzruu pach amaj ch iich . Cafetal Ak al caf Ak al = tierra Kaf = caf La ma kaxlan winaq akak al kaf xukoj qa chi k aa al. Cafetera Q axinsb al caf Q axins = caliente -b al = instrumentalizador axinsb al kaf. La q aalaa tz oo xilalaq Cafetera Kafb al Kaf = caf -b al = instrumentalizador kafb al xukoj qa chi k aa al. La makaxlan winaq ak Calcomana P anb al P an = pegar -b al = instrumentalizador K ih kotaq ak on ro na nkikoj p anb al chi riij kiq ab .
40

Calculadora Ehlanb al Ehlan = contar -b al = instrumentalizador La ehlanb al nto wa reh nawehlaam pan ajamik qa sa najaam. Calendario Lok = -b al = Q iij = Najtir qamamaxkiye koon Lok b al q iij orden instrumentalizador padre sol junaj qalok b aal q iij.

2 =

Actualizacin Lexical Poqomam

Calentador Q axinsb al tinik Q axins = calentar -b al = instrumentalizador Tinik = baar Chi kipaat qawinaqel wila cha ar q axinsb al tinik. Calificacin Il at alanb al Il = ver Aht alan = saber -b al = instrumentalizador Kunchalaal ak on kiroo xi ila ruupeet kil aht alanb aal. Calificar Il aht alanik Il = ver Aht alan = saber -ik = sufijo de categora Naq nab anam junaj il aht alanik nkamaj reh nawilam qa sa kat aliim la k uhtaajeel. Callejn Latz b ee Lsatz = apretado B ee = camino La iloq tz oo nkila latz b ee reh nkikihb aa kiib . Callo R= Iwatz = -il = La sa mama man xwura ta riwatz il. Riwatz il tercera persona singular carne dura sufijo de derivacin ru uum la k ax ik reh
41

Calumniar Tz ukq orik Tz uk = inventar Q orik = palabra La sa ixoq laaahtz ukul q orik.
2 1

AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

Cama somier Kaxlan ch aat Kaxlan = castellano Ch aat = cama La ma kotaq kaxlan ch aat man yah kiroo ta nkojoora. Camilla Yawaab -b al Ch aat La sa ixoq xkik am = = = aka Yawaab b al ch aat enfermo instrumentalizador cama alb al ch aat. pa naayawaab

Camin Ah iiq ch iich Ah = profesin Iiq = carga Ch iich = hierro Eew xupatz puu riibjunaj ah iiq ch iich . Camisero Ah = Kamixa n = n reka reh La ahkamixa Ahkamixa n profesin camisa tominkonchila chi k ayb al

42

Camiseta Paam kamixa x Paam = estmago Kamixa n = camisa La sa k ojool xkinaq ru uum tah paam rukamixa n nrukojom. Canal de televisin Wach kayb al Wach = frente Kay = ver -b al = instrumentalizador Nqajalampa la wach kayb al? Cancha de basquetbol Chakach = Chakach k oonb al canasto

2 2

Actualizacin Lexical Poqomam

K oon = jugar -b al = instrumentalizador Rela chakach k oonb al tz oo nkila la q ah aq. Cancha de ftbol Oqis k oonb al Oqis = pie K oon = jugar -b al = instrumentalizador La k ojolaq re ka oqis k oonb al tz oonkila . Cancionero Lok -b al B iich La ahb iich ah pan b iich. Lok b al b iich = orden = instrumentalizador = canto tinimit xub an junaj rul ok b aal

Caries Kimik b aaq Kimik = enfermedad B aaq = hueso/ diente La kimik b aaq nruyerutipach tahqakeh nkuywa reh. Carnicera K ayb al tiwik K ay = vender -b al = instrumetalizador Tiwik = carne Chi k aayb al k ih winaq qawinaqel wila kik ayb aal tiwik. Carrera universitaria Rukaaj k uht Ru= 3 p. s. Kaaj = cuarto K uht = ensear Ju jun chaka ak on kipana chi paam la rukaaj k uht. Carretera asfaltada Q ool = Q oolb ee resina
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

43

2 3

B ee = camino Ro na k ih cha tinimit wila q ool kib ee. Carretera de terracera Ak al b ee Ak al = tierra B ee = camino Reh nawoja pan cheeak al b ee , ru uum reman yah ki oo ta ch iich . Carta de solicitud Pahqb al Pahq = pedir -b al = instrumentalizador Naq junaj nrupahqaa junaj pahqb al pan rukamaniik o chi paam junaj k uhtb al kiroo reh jaare nkisach wach rumaak junaj. Cartel K utaaj = -b al = Chi wach junaj k utajb al K utajb al chisme instrumentalizador ntz ihb ja choqpa . Tz irsanjuuj divulgar sufijo de derivacin papel chikila naj winaq qa sa

44

Cartelera Tz ir = -san = Juuj = La tz irsanjuuj nkamaj reh najaam natz ihb aam.

Carterita Jixb al q aaq Jix = raspar -b al = instrumentalizador Q aaq = fuego La sa xilo xup araj q ab ruula ij xb al q aaq . Cartero Ch aq -aneel
2 4

= =

Ch aqaneel juuj repartir agentivo

Actualizacin Lexical Poqomam

juuj = papel, libro Naak tirusik im la ch aqaneel juuj. Caucho Kaach chee Kaach = chicle Chee = rbol/palo Reka pan q axin ak al nruyela kaach chee . Celular Witz b al Witz = sonido onomatopyico -b al = instrumentalizador Ro na tareeya kikamaj la witz b al taqee Cemento Ke amaj ab aj Ke am = moler Ab aj = piedra amaj ab aj reh Ro na kunchalaal paat nkojora keh ke chikikowana. Cena Chixq eq wa ak Chixq eq = tarde Wa ak = tortilla Kunchalaal winaq xkib an tii chixq eq wa ak . Centro recreativo K oonik = -b al = La tinimit winaq reh pa laq junaj k onikb al. K onikb al jugar locativo nkaa kijii la chi paam

45

Centros comerciales Nimk ayb al Kuch = compaa K aay = venta Ixiimak al ro na kolopa cha kaman nimk ayb al wilkee . Cepillo de diente Tz aj = Tz ajb al pan chii lavar
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

2 5

-b al = instrumentalizador Pan = preposicion/ en Chii = boca Re tii ruch eet sa ak on kiroo nk utura reh chikoj la tz ajb al pan chii . Chaleco Kut kamixa n Kut = corto Kamixa n = camisa Xnuloqcha junaj kut kamixa n. Chambn Tah = Ru = Kux = -il = La imaas laatah rukuxil Tah rukuxil negacin tercera persona singular bueno sufijo de derivacin nkamana.

Champ K ojikb al is K ojik = oloroso -b al = instrumentalizador Is = cabello Yah tz oonruye koon la awis la k ojikb al is . Chapus Xinki ar Xinki = talvez Ar = tambin La k ojool laa re ka ma taq xinki ar kamanik nrub an. Charcal Ch uwa b al Ch uwa = lodo -b al = instrumentalizador La sa mamaxq eewa chi paam junaj ma ch uwa b al. Chato Sa
2 6

46

Sipi y ju diminutivo

Actualizacin Lexical Poqomam

Api y = pequeo Ju = nariz La sa xilorak uun wanaabsipi y ju . Cheque Tojb al mella Toj = pagar -b al = instrumentalizador Ro na xitojara kunchalaal k uhtaneel ruutojb al meeya . Chiste Ma je Ma = aumentativo Je = duda Pan tinimit k ih winaq ahb anal ma taq jewilkee . Chocolatera Kakaawb al Kakaaw = cacao -b al = instrurmental Chi paam la kakaawb al ahpa nkamana nutaat suq ki kakaaw nkib an. Chofer Ch ich ineel Ch iich = hierro -neel = agentivo Wila tii q iij reh, naak nusik im junaj ch ich ineel. Churrasco Pa jamaj tiwik P aj = asar -amaj = sufijo Tiwik = carne Chipaam la nim q iij chilanaq nqaye em pa jamaj tiwik. Cicatriz Ch aak Ch aak = cicatriz, carne viva La sa k ojool laa xwi koon ch aak reh q ab .
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

47

2 7

Cien Jo k aal Jo = raz de cinco K aal = veinte Nwajaam jo k aal alaanxix. Cincel Raq -b al Ab aj Reka ruuraqb al Raqb al ab aj = rajar = instrumetalizador = piedra ab aj npaxa junaj ab aj. Jatzb al pamis amarrar instrumentalizador estmago sufijo pamis la sa k ojool.

Cincho/ cinturn Jatz = -b al = Pam = -is = b al Nim xub an reh la jatz

Clase, asignatura, ctedra Paam k uhtanik Paam = estmago K uht = ensear -ik = sufijo de categora Keh la k uhtajeel wila k ih paam k uhtanik nk utura keh.
48

Clasificar Chijanik Chij = seleccionar -anik = sufijo de categora Eew xchijara kipaam la k uhtaneel nkikamana reh junaab . Clave B ih = -b al = La kutb alb ih nkamaj reh q ojoom. K utb alb ih nombre instrumentalizador nruye kib eh la k utb al

2 8

Actualizacin Lexical Poqomam

Cloro Saq = -b al = Tziyaq = La ixoqiibtareeya nkikoj kitz ajwa.

Saqb al tziyaq blanco instrumentalizador ropa saqb al tziyaq reh

Cobrador Ahtz aqal meya Ah = profesin Tz aq = cobrar -al = agentivo meeya = dinero aqb al meeya Pan k ayb al junpa la n ik i junaj ahtz kuu la k ayaneel. Cocina B anb al k uxb al B an = hacer -b al = locativo K ux = comer -b al = instrumentalizador anb al k uxb al. Kih kotaq ixoqiibxi kamana pan b Cocinero Chaq aneel k uxb al Chaq = maduro -aneel = agentivo K ux = comer -b al = instrumentalizador La chaq aneel k uxb al laasuq ruk uxb aal nrub an. Cdices No ooj juuj No ooj = sabidura Juuj = papel ooj juuj majaatahqakeh qawinaqel nrat alii nrila . La no Cognoscitivo Sa luul = Sa luulkamanik cerebro
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

49

2 9

Kamanik = trabajo Chipaam junaj k uhtanik man chamtaja reh rub antaaja la sa luulkamanik. Colonia Tz aab = Tinimit = La tinimit Pa laq jak ihcha Tz aabtinimit complemento pueblo tz aab tinimit wila reh.

Coma K at K at = pedazo pequeo Junaj k at nkojora reh nch aqara paam junaj k at. Comedia B anal se eel B anal = hacer Se eel = risa anal se eel. Kunchalaal k uhtajeel tz oo xkila la b Comedor wa = -b al = Onteera ahxah xitaqara ala Wa b al comer locativo pan wa b al.

50

Comillas Xikintz ihb Xikin = oreja Tz ihb = escritura Naq natz ihb aam junaj tz oo q orik chakoj chi kipaam xikintz ihb . Comit Rumalb al Ru= tercera persona singular Mal = recoger -b al = instrumentalizador Pan tinimit wila junaj rumalb al qawinaqel. Compaero de hogar Awuch = Ah = Awuch ahpaat pariente profesin

2 0

Actualizacin Lexical Poqomam

Paat = casa Qakeh re awuch ahpaat ? Comps Setesab aal Setesa = circulo -b al = instrumentalizador Reh nab anam junaj asetesa wach juuj chakoj junaj a setesab aal. Completivo Ku xumaj Ku x = terminar -umaj = sufijo Nak uhtaam taqee ak on pan k uxumaj q orik maas nkik axamaj. Comportamiento Kurik = -b al = La ak on reh pan qawinaqel Kurikb al bueno instrumentalizador kiroo kikurikb aal.

Compositor Ahb anal b iich Ah = profesin B an = hacer -al = sufijo de categora Armiita k ih Qawinaqel ahb anal b iich kikamana. Computadora Kematz ihb Keem = tejido a = vocal epenttica Tz ihb = escribir La kotaq ak on ro na kat aliim cha wach junaj kematz ihb . Comunicacin Q or -ik -b al = = = Q orikb al decir sufijo de categora instrumentalizador
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

51

2 !

Joj qunchalaal kamanoon wila q orikb al chi qawach. Conclusiones K usb al q orik K us = terminar -b al = instrumentalizador Q orik = palabra usb al q orik pa La ahk utaaj q orik laaxesaa koon k naa qa sa xutz irsaa. Condn So Imas -il Wula imasaq nkikoj So imasil = abrigo = hombre = sufiijo de derivacin la so imasil. Tu nanik unir sufijo de categora tii ruula k ajaam ch iich .

Conectar Tu n = -anik = nanik ro na Ch ab an ta pa tu

Confianza Ch ihkanik Ch ihk = confiar -anik = sufijo de categora Onteera kamanik kiroo nb antaja ruuch ihkanik.
52

Conocimiento Aht alanik Aht al = conocer -anik = sufijo de categora La aht alanik rejunaj no ooj wila rekeh winaq. Conserje Josq aneel Josq = limpiar -aneel = agentivo Chi paam onteera wi b al kamanik wilkee junaj josq aneel . Consonante glotalizada Ansil = Ansil tz ihb fuerza

2 "

Actualizacin Lexical Poqomam

Tz ihb = escritura Pan qaq orb al Poqomam wila wuquub ansil tz ihb . Consonante B aqaltz ihb B aqal = cuerpo Tz ihb = escritura Reh qatz ihb aam la q orb al poqom nkojora junk aa kajabb aq altz ihb . Contador de energa Eht = -b al = Q aaq = Ro na xikojora akehtb al Ehtb al q aaq medir instrumentalizador fuego q aaqchitaq paat.

Contenido K utunik K ut = mostrar -uuj = sufijo derivacional Chi paam k utuuj reh k uhtanik nye ra la qa sa nru aawja reh chikik am la k uhtajeel. Continente Seet ak al Seet = pedazo Ak al = tierra al. Chi wach ak al loo wila jo oobseet ak Contrabandista Ik saneel Ik s = pasar -aneel = agentivo La ik saneel xkichap kuu la ahcha jan tinimit. Contrabando Ik sanik Ik s = pasar -anik = sufijo de categora sanik re junaj kamanik man kiroo ta chi La ik kiwach la ahk unam tinimit.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

53

2 #

Contraccin Ch uquuj q orik Ch uq = cortar -uuj = sufijo derivacional Q orik = palabra Reh qaq orwa k ih ch uquuj q orik nqaq or. Contradecir Pach k anik q orik Pach k = voltear -anik = sufijo de categora Q or = decir -ik = sufijo de categora k alaj La k ayaneel taqeereh armiita tareeya nki pach q orik chi kiwach. Contraer Ch uq = -nik = La tz ihb aneel xkipahqaa reh Ch uqunik corto sufijo de categora chitz ihb aa ch uqunik q orik.

Control de televisin Jalwachkayb al Jal = cambiar Wach = frente Kay = ver -b al = instrumentalizador Cha q asaaticha la jalb al wach kayb al.
54

Corchea Yejalk ox Yejaal = mitad K ox = negro ox. Reh chi paam junaj k ox n oki ka abyejalk Corchetes Lokotaan Lokotaan = objeto torcido y largo La lokotaan taqeekikojara chi paam tz ihb anik. Correo Taq = Taqb al juuj mandar

2 $

Actualizacin Lexical Poqomam

-b al = instrumentalizador Juuj = papel Jan xonuyeqa junaj nujuuj chi paam taqb al juuj. Corta ua K upb al ixk aq K up = cortar ua -b al = instrumentalizador Ixk aq = ua La ahk ayaneel laa kiro ka k upb al ixk aq nruk ayaj Costra en la cabeza Peeq Peeq = tipo de caspa La sa xilo laatareeya peeq pa rujoloom. Creencia Nimajik Nimaj = creer -ik = sufijo de categora ra kino ooj kotaq Pan qatinimiita k ih nimajik wila reh nye ak on. Criadero K ihsb al K ihs = abundar -b al = instrumentalizador Wuch pach taqeewila k ihsb al kar kuu Cuaderno de cuadrcula Kajtz iik wach juuj Kaj = cuatro Tz iik = codo Wach = frente Juuj = papel iik Kunchalaal kotaq ak on xsijira keh junaj kajtz wach kijuuj. Cuadra, manzana Kajsuut Kaj = cuatro Suut = porcn de terreno . La q aa laa rupaat chi paam la kajsuut loo
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

55

2 %

Cuadrado Kaj= Tz iik = La kajtz iik re la aach al

Kajtz iik cuatro codo wila kajab tz iik reh.

Cuadrpedos Kajrooq chikop Kaj = cuatro R= tercera persona singular Ooq = pie Chikop = animal La kotaq ak on reh ro na, pan kik uhtanik k utura keh qa sa rela kajrooq chikop. Cuarto creciente K ejanaq poh K ejanaq = crecer Poh = luna ejanaq poh chawila na ta. Ro na k Cuarto de visitas Q oroneel paat Q or = hablar -oneel = agentivo Qa cha winaq chi malam kiibchipaam la q oroneel paat. Cuarto menguante Qejlam poh Qej = bajar -lam = sufijo de derivacin Poh = luna Ro na qejlam poh chawila na ta. Cuatrocientos Junmooch Jun = uno Mooch = puo uub . Xwahlaa tii junmooch k Cuchara de albail Ch ohq -b al Ch uwa
2 &

56

= = =

Ch oqb al ch uwa aventar instrumentalizador lodo

Actualizacin Lexical Poqomam

La ahb anal paat taqeenkikoj tareeya la ch oqb al ch uwa . Cuento K utaaj = Ahlanik = Keh kotaq ak on kiroo aalja naq jenkiwura qa. K utaaj ahlanik chisme contar keh k utaaj ahlanik reh

Cuerpo de bomberos Maloojkiibchupulq aaq Mal = recoger -ooj = sustantivizador Kiib = reflexivo Chup = apagar Q aaq = fuego Chi paam la k ahtik ro na k ih ah moloojkiib chupul q aaqxuwi . Culto Xuhkunik Xuhk = hincar -ik = sufijo de categora La winaq taqeelaa ki oo chi paam xuhkunik q ijq iij. Cumbre Nim K ul -uuj Aqal nruwijunaj nim Nim k uluuj = grande = encontrar = sufijo de derivacin k uluuj keh la ahk unam tinimit.

57

Cuna Ch aat xilo Ch aat = cama Xilo = beb aat xiloreh la sa ak on. Nqajaam nqaloq om junaj ch Deber, trabajo Kaman -anik = = Kamanik trabajar sufijo de categora
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

2 /

Qunchalaal k uhtaneel nkiyekoon kamanik keh la ak on k uhtajeel. Decapitar Ch uqunik jolom Ch uq = cortar -unik = sufijo de categora Jolom = cabeza Naj tiir koon k ih winaq kikansaja reh ruula ch uqunik jolom. Declamacin K utaaj K utaaj = chisme Reh kinimq ijel tutb esaab chi paam taqee la utaaj. k uhtb al k ih ak on nkib an k Demostrativos K ut = Q orik = utq orik retaqee la La k nak utum. K utq orik sealar palabra nkik ut aweh qa sa najaam

58

Depilador Yeqaneel is Yeq = arrancar -aneel = agentivo Is = cabello K ih kaxlan ixoqiibnkipayaj ju jun kiyeqaneel is reh nkitaq aa kiib . Depiladora Yeq = -b al = Is = La yeqb al is reka nkikoj Derivar K ihb -anik = = Yeqb al is arrancar instrumetalizador cabello la ahyeqaneel is. K ihb anik bastante sufijo de categora

2 (

Actualizacin Lexical Poqomam

K ih q orik kitz uhka qa ru uum nb antaja k ihb anik keh. Desayuno Jonerawa ak Jonera = temprano Wa ak = tortilla La kotaq ak on xkib an tii jonerawa ak. Descanso Ji l = -ik = Chab anta jat awunchalaal Destapador Jaq = -b al = Cha kamalaj tii wehchin la Ji lik descansar sufijo de categora la ji lik loo . Jaqb al abrir instrumentalizador a jaqb aal.

Detonador P oqsb al P oqs = reventar/detonar -b al = instrumentalizador La ma kaxlan winaq p oqsb al xukoj qa chi k aa al. Detonar P oqsanik P oqs = detonar -anik = sufijo de categora Chi paam la k aa reh eew xwip oqsanik q aaq . Deudor Ahk as Ah= profesin K as = deuda Wilkeewinaq ahk as taqee . Devaluar Qahsanik tumin Qahs = bajar -anik = sufijo de categora Tumin = dinero Jaab jaabnaak ruwiqahsanik tumin.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

59

2 )

Diablo Kaqriij Kaq = rojo Riij = espalda K ih winaq kiq arwa pach kiyo ja nkib araj pa naakaqriij. Dialecto Q ab q orb al Q ab = mano Q or = decir -b al = instrumentalizador Chi paam la q orb al Poqom wila k ih wach q abq orb al. Diapasn Kor-b alQ ojoom al q ojoom La korb q ojoom. Korb al q ojoom = bueno = instrumentalizador = msica reka nkamaj keh la k uhtaneel

Diccionario Sik b al q orik Sik = buscar -b al = instrumentalizador Q orik = palabra Pan q orb al Poqom ko nraa nb antaja junaj sik b al q orik.
60

Didctica Rukoor k uht Ru= tercera persona singular koor = forma uht. Reh nak uhtana raa junaj rukoor k Difcil, dificultad K ayeew K ayeew = difcil La kamanik tareeya k ayeew ruche jeem. Direccin K unamb al K unam = encargado -b al = locativo unamb al . Q ijq iij kipana winaq pan k

3 =

Actualizacin Lexical Poqomam

Direccin (domicilio) Rukoor paat Ru= tercera persona singular Koor = lado Paat = casa Ahpaarerukoor apaat jat? Discoteca Setesb al q ojom Setes = redondo -b al = instrumentalizador Q ojoom = msica Pan tinimit Pa laq ja ko nraa nruwi qa junaj al q ojom. s etesb Disculpa Sachb al may Sach = perder -b al = instrumentalizador Maak = culpa La sa k ojool xupahqaa sachb al rumay reh sa nana . Distribuidor Ch aqaneel k aay Ch aq = separar/repartir -aneel = agentivo K aay = venta La sa mamalaaah najtir ch aqaneel k aay. Distribuidora Ch aqanb al Ch aq = separar -an = sufijo de categora -b al = instrumentalizador La ch aqanb al laa tz ook aay nruye . Diversificado Roox k uht Roox = tercero K uht = ensear Ro na k ih cha ak on qawinaqel nkik uhtaa kiib chi paam la rupa aal roox k uht.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

61

3 1

Dlar Kaxlan tumin Kaxlan = extranjero Tumin = dinero La kaxlan tumin k ih tz aaq chiwach la qameeya joj. Domador Manxaneel Manx = manso -aneel = agentivo Nwajaam npayam junaj manxaneel reh la chikop loo . Domar Manxanik Manx = manso -anik = sufijo de categora K ih winaq yah tz oonkilamanxanik kichikoop. Domesticar Manx = -anik = Chikop = Yah kiro aka nakamana reh Manxanik chikop manso sufijo de categora animal la manxanik chikop. B anb al hacer instrumentalizador b anb a l keh.

62

Dominio B an= -b al = Kunchalaal winaq wila junaj Donador Ye -al Kik Ro na q iij mancha = = = yah

Ye alkik dar sufijo de categora sangre ki kanta la ye alkiktaqee .

Dormiln Ahwurik Ah = profesin Wurik = sueo La sa k ojool laa maahwurik.


3 2
Actualizacin Lexical Poqomam

Dormitorio Wur = -b al = La kamanoon ahjunch aq xye ra

Wurb al dormir locativo ak al tz oo ki wurb al

Dos puntos Ka p ees Ka = raz numeral de dos P ees = gota La ka p ees nkojora naq nk uhla junaj nim rulokq orik. Dulce de chocolate Kakaaw = Kaab = Ch ahqon kotaq ak on suq Kakaawkaab cacao dulce nkilala kakaawkaab

Do Ka ahb iich Ka = dos Ah = profesin B iich = canto Man k ih ta la ka ahb iich kan chipaam taqeela tinimit. Edificio Teel = Paat = Kunchalaal winaq nkaacha Teel paat carga casa teelpaat chi kib ee.

63

Educacin fsica K uhtk oonik K uht = enseanza K oonik = jugar uhtk oonik. Kunchalaal k uhtajeel nki b an k Ejemplo Je tii Je = s Tii = complemento Chi paam kikamaaniik ak on jumpa la qahkamana ruutaqee la je tii.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

3 3

Ejercicio Kamanik Kamanik = trabajo Chab anta jat awunchalaal la kamanik loo . Encendedor Ye = -b al = Q aaq = Junaj imaas k ohqeel xusiij Enojado Wunwut = -anik = La imaas laa wunwutanik Ye b al q aaq dar instrumentalizador fuego junaj ye bal q aaq . Wunwutanik enojado sufijo de categora nrub an.

Enseanza K uhtanik K uht = ensear -nik = sufijo de categora uhtanik reh chikat alii choq pa Nqaye em la k kotaq k on. Epoca precolombina Najtir b anb al Najtir = antiguo B an = hacer -b al = instrumentalizador Chi paam la najtir b anb al choqpakaansanik winaq xwi . Escultor K otoneel K ot = escavar/esculpir -oneel = agentivo Pan tinimit wilkeeju jun k otononeel chee . Escultura K ot K ot = esculpir La k ot kamanik kiro ka nak am ru uum tah maas winaq kikamana reh re .
3 4
Actualizacin Lexical Poqomam

64

Esptula multiusos Choqpa Jok -b al La ahkananoon pan

Choqpajokb al = varios = raspar = instrumentalizador tiyoox nrukoj choqpa jokb al. Na chaneel observar agentivo wilkeena chaneel.

Espa Na ch = -aneel = Chi paam junaj nimq iij xaq

Esquivar Chelik Chel = lado -ik = sufijo de categora Reh man tikiq asaj ruu junaj qa sa chab an chelik. Estadio/ cancha K oonb al K oon = jugar -b al = instrumentalizador Chi paam la k oonb al reh Qawinaqel kik oona k ih ak on. Estado lquido Ja rub anam Ja = agua Ru = tercera persona singular B anam = hacer Onteera la qa sa nk ajara nq arara keh ja rub anam. Estado slido Kaw RuB anam Onteera qa sa kaw rub anam. Estado Ru B an Kaw rub anam = duro = tercera persona singular = hacer taqee nq arara keh kaw Rub anal tercera persona singular hacer
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

65

= =

3 5

al = sufijo Pan qa sa rub anal wila la ja ? Estela Pa laq ab aj Pa = parado -laq = sufijo de derivacin Ab aj = piedra laq ab aj taqeere ahpa kitz ihb aam koon La pa choqpa najtir qamama . Estufa Chaq K ux -b al Cha juxcha naala Chaq k uxb al = coser/ maduro = comer = instrumentalizador chaq b al k uxb al.

Evaluacin Atalanb al At alan = saber -b al = instrumentalizador Pan k uhtb al taqee kib antaja at alanb al. Excelente Tz oo tz oo Tz oo = bonito Tz oo tz ooxi ila la ak on pan kik uhtanik.
66

Exilado, fugado Je laneel Je l = escapar -aneel = agentivo La k amalb ee laaje laneel wila. Experiencia K uluch -anik La kotaq mama aq kik uluchanik keh Extraterrestre Ah K uluchanik = experimentar = sufijo de categora ah pan tinimit nkehlaa la ak on winaq. = Ahtaxaaj procedencia

3 6

Actualizacin Lexical Poqomam

Taxaaj = arriba Ro na k ihcha winaq kiq orwa pa naa la ahtaxaaj. Femenino Ixoq = -il = La q aq ixoqiibro na tareeya Ixoqil mujer sufijo kikamana pa naala ixoqilal.

Ficha Ch iichmeeya Ch iich = hierro Meeya = dinero Jat na malchiik ih la kotaq ch iich meeya. Figura Aach al Aach al = imitacin Onteera qa sa taqee wila junaj k aach al. Figuras musicales Q ojoom = Aach = -b al = La q ojoom aach b al man q ojoom aach b al. Q ojoom aach b al msica raz de dibujar instrumentalizador xa junaj kiwach kuula

Fines Aawjanik Aawj = desear,querer -anik = sufijo de categora Kunchalaal k uhtb al wila junaj aawjanik reh kikamana. Firma Rachaachb ih Rachaach = rayar B ih = nombre Ro na onteera winaq nkamaj keh la rachaachb ih reh chi paam junaj kikamaniik. Flauta Kaxlan Xuul = = Kaxlan xuul castellano pito
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

67

3 7

La kaxlan xuul rela peet q ojoomb al nruk am ruq ansaa junaj sa ak on. Flauta sopranino K ajxuul K aj = pequeito Xuul = flauta La kotaq se aq yayaa xkik am xkiq ansaa k ajxuul Fontanero Ah Ye -al Ja La ahye al jaman Ahye al ja = profesin = dar = sufijo de categora = agua cha ruk uxlaata la qajaa .

Gancho Chapb al is Chap = agarrar -b al = instrumentalizador Is = cabello La q aaxuloq junaj ruchapb aal is . Geografa Ilalak al Il = ver -al= sufijo Ak al = tierra La ilalak al kiroo nqk an q sa rukoor re .
68

Glbulo rojo Kaqkik Kaq = rojo Kik = sangre Naq junaj winaq xa saq pirik cha nka ya mareen tahcha kaqkikreh. Golfo Ru Q ab Nim Ja = = = = Ruq abnimja tercera persona singular mano grande agua

3 8

Actualizacin Lexical Poqomam

Pan k uhtanik reh q orkilal la ak on nk utura keh qa sa rejunaj ruq abnimja . Grabadora K amb al q orik K am = recibir -b al = instrumentalizador Q orik = palabra La k ojool laaxa nim winaq cha ruula ruk amb al q orik . Grado Jaab Jaab = ao Pan qa sa jaabwila awak uun. Gramtica RuKor -b al Q orb al Kunchalaal q orb al = = = = wila Rukorb aal q orb al tercera persona singular bien instrumento idioma aal q orb al. junaj Rukorb

Gratificar Sujunik meya Suj = ofrecer -unik = sufijo de categora Meeya = dinero La imaas xq abruch iichnaak rub anam sujunik meeya. Gra Oqsb al ch iich Oqs = guardar -b al = instrumentalizador Ch iich = metal/carro La rujawinaq la oqsb al ch iichlaak ih nrutz oq reh nkamana. Guacamol Tuk -uuj = = Tukuuj ooj revolver sufijo derivacional
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

69

3 9

Ooj = aguacate La ahk uxb al laasuq xub an reh la tukuuj ooj. Guarapo Riisijiij Riis = caldo Ijiij = caa Pan tinimit man junaj riisijiij nk aayja. Guardabosque Cha jan k ichee Cha j = cuidar -an = sufijo de categora K ichee = bosque La ah cha jan k icheesicha man xkikansaa eew. Guardaespalda Cha janeel winaq Cha j = cuidar -aneel = agentivo Winaq = gente Ro na kunchalaal winaq wila kiwa riik wila ki cha janeel winaq. Guayabal Ak al Ak al = tierra Kaq = guayaba aal kaf wila ruu . La q aq laa nim rak
70

Guina Yub ik xajab Yub ik = suave Xajab = caite Yah suq nwiijunaj naq nrukoj la yub ik xajab . Guin Sarach Sa = diminutivo Rach = rayar La sarach nkamaj reh natun aam junaj q orik. Gira Rahch = Rachrach raspar

3 0

Actualizacin Lexical Poqomam

Wula yah tz oo nkila nkikoj la rachrach Hermenutica K axamaj = -iil = Tz ihb = -anik = La ahwalaq naak rub anam tz ihb anik. Hermtico Tz ap = -il = La oqsb al ja xuloq nutaat Heteronoma Jal = -anaq = Kiro = -b al = Jaab jaab nwi nimq iij chi kirob al. K axamajiil tz ihb anik entender sufijo de derivacin escritura sufijo de categora junaj k axamajiil Tz aplil cerrar sufijo de derivaci tz aplil rub anam. Jalanaq kirob al cambiar sufijo de categora bueno instrumentalizador paam la nim jalanaq

Heterosexual (prs. comn) Kux winaq Kux = sano, bueno Winaq = persona Ro na k ih cha winaq qawinaqel man kux winaq ta taqee. Historia Ka pachajanik/Q or(i)kiil Q or= decir -ik = sufijo de categora -iil = sufijo de derivacin Qunchalaal tinimit maya wila junaj kiq orkiil. Homosexual Jal Wach Winaq = = = Jalwach winaq cambio frente persona
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

71

3 !

Ro na wilkeecha ar winaq qawinaqel jalwach winaq taqee . Horario Ch aq = -b al = Q iij = Kunchalaal ak on k uhtajeel wila junaj kich aqb al q iij. Ch aqb al q iij separar instrumentalizador da chi paam junaj k uhtb al

Hotel Tojwurik paat Toj = pago Wurik = sueo Paat = casa La q aalaa pach la k ojool suq xkila xiwura chi paam la tojwurik paat. Imperativo Taqanik Taq = mandar -anik = sufijo de categora La kaxlan k uhtaneel tareeya nq arwa ruutaqanik. Imponer Kojonik Koj = poner -nik = sufijo de categora La rujawinaq ak al xkamana ruukojonik. Impontente Tah rimasil Tah = negacin R = tercera persona singular Imas = hombre -il = sufijo de derivacin La imaas ruurixqeel tahcha rimasil. Imprimir K ib s -anik
3 "

72

= =

K ib sanik juuj abundar sufijo de categora

Actualizacin Lexical Poqomam

Juuj = papel La kamanoon laa tz oonrub an reh la k ib sanik juuj. Indito/original Ru K ux -il La q ojoom juuj reh Ruk uxil = tercera persona singular = corazn = sufijo de derivacin la ahb iich ko wila ruk uxil.

Infantil Ak unil Ak un = nio -il = sufijo de derivacin La jaabloo xijaq qa kichii k ih ak unil k uhtb al. Instrumento musical Q ojoomb al Q ojoom = msica -b al = instrumentalizador La tz alabrejunaj q ojoomb al. Insultar Ch ohqonik q orik Ch ohq = aventar/ tirar -nik = sufijo de categora K aa = pleito La sa ixoq laatz oonrilala ch ohqonik q orik. Invasin Majanik Maj = quitar a = vocal epenttica -nik = sufijo de categora La najtir winaq xb antaja junaj majanik ak al keh, kuula kaxlan winaq. Isla Ak al Ja = = Ak al pan ja tierra agua
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

73

3 #

Awat aliim panaala ak al pan jala nkan taqee . Joyero Oqsb al tz o iil Oqs = guardar Tz o il = hermosura Ahna xoola oqsb al tz o iil la xkisij wahchin. Jugo Riis munil Riis = caldo Munil = fruta Yah suq taqeela riis munil ru uum kiroo n uk ja. Lava Rusaayuuq Ru = tercera persona singular Saa = excremento Yuuq = volcn Rusaa yuuqtareeya rusaanaak rukutum cha. Lentes, anteojos To b al q awach To = ayudar -b al = instrumentalizador Q awach = ojo Pan tinimit k ih cha qawinaqel nkikoj to b al kiq awach. Letra Naq achtz ihb Naq ach = pepita Tz ihb = escritura ach tz ihb . Chi paam qaq orb al wila naq Letra cursiva B atanaq tz ihb B at = doblar -anaq = sufijo de categora Tz ihb = escritura La sa k ojool laatz oonrub an keh la b atanaq tz ihb . Letra de molde Jarik
3 $

74

Jariktz ihb recto

Actualizacin Lexical Poqomam

Tz ihb = escritura La kotaq ak on ah peet jaab kitihka cha nkib an jariktz ihb . Letra minscula Kotaq tz ihb Kotaq = pluralizador/diminutivo Tz ihb = letra/ escritura La kota api y ak on qa sa peet nkik am rela kotaq tz ihb. Leyenda Q orkiil ahlanik Q orkiil = interesante Ahlanik = contar Pan tinimit Pa laq jachoqpaq orkiil ahlanik wilkee man qat aliim ta. Libro, papel Juuj Juuj = papel La juuj rejunaj qa sa, nkamaj reh nawilam wach pach natz ihb ana. Licuadora Xarak b al munil Xarak = pedacear -b al = instrumentalizador Munil = fruta Nwajaam nloq om junaj xarak b al munil . Lima B anb al reh B an = hacer -b al = instrumetalizador Reh = filo Junaj imaas ah pan q ajas xaq wiruujunaj b anb al reh. Linea telefnica K ajaam B araj -b al = = = K ajaam b arajb al lazo oir instrumentalizador
3 %
75

AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

La jaaw lootareeya k ajaam b arajb al xkojora. Lingista Lok oneel q orik Lok = orden, ordenar -oneel = agentivo Q or = decir -ik = sufijo de categora Qa sa rekikamaniik la lok oneel q orik ? Lingstica Lok -ol Q or -ik Ro na k ihcha winaq q orik. Lok ol q orik = orden = sustantiviador = decir = sufijo naak kik uhtaam kiib reh lok ol Suqumb al b ee claro instrumentalizador tiyo ja ta tib ee pan oqum.

Linterna Suqum = -b al = Ruusuqumb al b ee man

76

Lira Tz alanb al ch iich Tz alab = marimba/tabla -b al = instrumentalizador Ch iich = metal La tz alanb al ch iichk anab aq pan ralaq. Lista Lok b al b ih Lok = orden -b al = instrumentalizador B ih = nombre Q iijq iij n ik saja lok b al b ih keh ak on reh pan k uhtb al. Llave de paso Q at = Q atb al ja cortar

3 &

Actualizacin Lexical Poqomam

-b al = instrumentalizador Ja = agua Nwajaqa reh ruu la ahja ru uum tz ahpaqa paan la q atb al ja . Llave/ chorro Jaq = -b al = Ja = Chatiq tiipa la jaqb al ja . Jaqb al ja abrir instrumentalizador agua

Llavero Ch ilb al laawa Ch il= colgar -b al = instrumentalizador Laawa = llave Nwajaam loq on junaj nu ch ilb aal laawa. Luz Suqum Suqum = claridad La qataat q iij tz oo rusuqumaal nruye joner tii. Madrina Loq tuut Looq = aprecio Tuut = madre Jan wula junaj nuloq tuut . Mapa Aach = -b al = Tinimit = Aqal onteera chak amta cha Mquina de coser P oj = -b al = Tziyaq = Ro na k ih cha kip ojwa reh Aach b al tinimit dibujo instrumentalizador pueblo junaj aach b al tinimit . P ojb al tziyaq coser instrumentalizador ropa ruula p ojb al tziyaq .
3 /
77

AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

Mquina de escribir Ch iich Tz ihb -b al La sa k ojool xuwul

Tz ihb al ch iich = hierro = escritura = instrumentalizador qa la tz ihb al ch iich .

Maquina de rapar Ehsb al is Ees = sacar/quitar -b al = instrumentalizador Is = cabello ehsb al is. La sa kojool laa tz oonrilankesaa rismaal ruula Marcador Rahchtz ihb /rahchb al Rahch = rayar Tz ihb = escribir La rahchtz ihbnkamaj reh nab an nimaq juuj reh nk uhtana. Masculino Imasil Imas = hombre -il = sufijo La k ojool laa wila rimasil. Matemtica Ehlanik Ehl = contar -anik = sufijo de categora La k uhtanik nraa jolom reh, re la k uht ehlanik Matriz Rutuut paam Ru = tercera persona singular Tuut = madre Paam = estmago K ih ixoqiib naak ruwi kimik rutuut kipaam. Mecnico Korpaj
3 (

78

Korpajaneelch iich arreglar

Actualizacin Lexical Poqomam

-aneel = agentivo Ch iich = carro Ahpawila junaj korpajaneel ch iich ? Mensual Pohpoh/pahpah Poh = luna K uhtaneel taqeekitojora pohpoh. Metfora Raach al q orb al R = tercera persona singular Ach al = imitacin Q or = decir -b al = instrumentalizador Ch ahqon winaq kiq orwa ruuraach al q orb al. Mtodo Lok K uht -b al Reh naye em junaj lok k uhtb al. Metodologa Lok K uht -anik Reh chi paam junaj lok k uhtanik . Lok k uhtb al = orden = ensear = instrumentalizador k uhtanik nraa nakojom junaj Lok k uhtanik = orden = ensear = sufijo de categora k uhtanik nkojora junaj

79

Micrfono Nimb al chii Nim= grande -b al = instrumentalizador Chii = boca Chi paam junaj tz irsanb al xaq raa nkojora la nimb al chii . Microondas Q axin = Q axinsab al adjetivo
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

3 )

-sa = sufijo de derivacin -b al = instrumentalizador La q axinsab al laa k ih tz aaq. Mineral Wach ab aj Wach = frente Ab aj = piedra Chi paam la tinimit iximak al wila k ih wach ab aj. Mingitorio Chulb al Chul = orn -b al = locativo Pan tinimit tah k ih chulb al. Mochila Ihqb al juuj Ihq= carga -b al = instrumentalizador Juuj = papel, libro Kunchalaal kotaq ak on nkihqaa kijuuj chi paam ihqb al juuj. Monja blanca Saqijix (p) Saq = blanco Ijix = mujer Saqijix re b ih junaj tz o tz oo saq k oo al.
80

Monoslaba Junchii Jun = uno Chii = boca/pedazo La q orik wila wach junaj chiireh nq arara reh junchii . Msica Q ojoom Q ojoom = msica La mayawinaq wila ar kiq ojoom Muy bueno Tz oo = Tz oo bonito

4 =

Actualizacin Lexical Poqomam

Tz ookitziyaaq la ahxaj. Nacional Tinimit = -al = La tinimital q ojoom re la Tinimital pueblo sufijo de categora qakeh qahruk ut.

Negra K ox K ox = negro Kajabk ox nrub an junaj setesa. Nicho Wi b alkaminaq Wi = estar -b al = instrumentalizador Kaminaq = muerto La wi b al kaminaq laamajaa tahqa wula chipaam. Nicho Wi b altiyoox Wi = estar -b al = instrumentalizador Tiyoox = santo/ Chipaan la rupaat tiiyoox wula junaj akwi b al tiyoox. Nivel Pa aal Pa = estatura -aal = sufijo de categora Chi paam k uhtanik k ih rupa aal wila. Nota, circular Tz ihb juuj Tz ib= escribir Juuj = papel Onteera qa sa taqaaj nq ortaja ntz iib ja chi wach junaj tz ihb juuj. Notas Wuq K ut -b al = = = Wuqk utb al siete sealar instrumentalizador
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

81

4 1

Ruu la wuqk utb al natz ihb aa qa sa q ojoom najaam. Notas musicales Wuqk utb al q ojoom Wuq = siete K ut = sealar -b al = instrumentalizador Q ojoom = msica La wuqk utb al q ojoom nkamaj reh nkilawach juuj la q ojoneel. Novia Q or = -oneel = K ojool = Chilanaq cha la q oroneel Q oroneel k ojool hablar agentivo muchacho k ojool.

Novilla Q aa waakax Q aa = patoja Waakax = vaca Yah kiro aka la q aa waakax. Novillero Cha janeel ak onwaakax Cha j = cuidar -anel = agentivo Ak on = joven Waakax = vaca janeel ak on La imaas laa nkamana reh cha waakax. Novillo K ojool = Waakax = Naak cha kisuqmaam wach Novio Q or
4 2

82

K ojool waakax muchacho vaca la k ojool waakax la. Q oroneel q aa hablar

Actualizacin Lexical Poqomam

Oneel = agentivo Q aa = seorita La laa chilanaq la q oroneel q aa . Obelisco Kaj = Tz iik = Ab aj = Ahpa nwiikoon la kajtz iik Kajtz iik ab aj cuatro codo piedra ab aj.

Objetivo Ajanik Aj = desear -anik = sufijo de categora Chi paam junaj kamanik aawja junaj ajanik. Objeto Ahk ax iil Ah = prefijo de oficio K ax = dolor, sufrimiento -iil = sufijo de derivacin La qa keh Ahk ax iil chi paam junaj lok q orik re la wila qa sa nruk uluchaj. Observatorio Ilb al ch imiil Il = ver -b al = instrumentalizador Ch imiil = estrella Nwajam nwajaqa pan ilb alch imiil. Ocano Atz aam = Ha = K ih winaq kiyo ja kitina chi Ocano atlntico Saq Nim Ja = = = Atz aam ha sal agua paam la atz aam ha . Saqnimja blanco grande agua
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

83

4 3

La saqnimjare la rukabmaas nimcha chii ja . Ocano pacfico Q an Nim Ja annimjarela La q Q annimja = amarillo = grande = agua maas nim chi kiwach la ch ahqon cha. Junmay uno persona chipaam la chakach.

Ocho millares Jun = May = Wulacha junmay rax rum

Octgono Waqxaqtz iik Waqxaq = ocho Tz iik = codo La ach al loo b eh waqxaqtz iik. Oficina Wi -b al Kamanik La wi b al kamanik taqee .
84

Wi b al kamanik = estar = locativo = trabajo nkamaj keh la ahk unam kamanik

Oracin Lok q orik Lok = orden Q orik = palabra q orik reh Naq junaj winaq nq orwa nruq or k ih lok chikik axamaj. Orador Sirib aneel q orik Sirib = enredar -aneel = agentivo Q or = decir -ik = sufijo de categora Kunchalaal la ahk unam tinimit wi naq taqee

4 4

Actualizacin Lexical Poqomam

sirib aneel q orik taqee . Oratoria Lok -anik Q orik Ro na nruwijunaj = = = lok anik Lok anik q orik orden sufijo de categora palabra q orik reh rak uun tinimit.

O.N.U. (Organizacin de Naciones Unidas) Malooj chiitinimit Mal = reunir -ooj = sufijo sustantivizador Chii = boca Tinimit = pueblo La malooj chii tinimit nkamaj reh nkitotii cha la tinimit je wilqa naak kik ulucham. rgano Q ab is = Q ojoom = La ixoq laayah nrub an naq Q ab is q ojoom mano msica ab is q ojoom. ruq ansaa la q

Oro Q anmeeya Q an = amarillo Meeya = dinero Ro na winaq kiyo ja nkikoj q anmeeya chi kalaq. Padrino Loq taat Looq = aprecio Taat = padre La sa q aa naak kisik im junaj ruloq taat . Pajilla Tz u b al Tz u = chupar -b al = instrumentalizador Nbajaam junaj nujaa pach chaye ala junaj tz u b al.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

85

4 5

Pala Lotb al ak al Lot = forma de cargar -b al = instrumetalizador Ak al = tierra La ahb anal paat tareeya nkikoj la lotb al ak al reh nkiqap junaj kamanik. Palangana/guacal Puj = -b al = Kotaq ixoqiib xi otina aal. ki pujb Pujb al vaciar instrumentalizador chi jaruu

Paleta Raq aaj kaab Raq = lamer -aaj = sufijo de derivacin Kaab = dulce Xa ahpaare nk ayja la raq aaj kaab . Palo volador Sumajchee Sumaj = aventar Chee = palo/rbol Reka pan kitinimiit ch ahqon cha winaq nkib an la xaj reh sumajchee .
86

Pandereta Taranb al Taran = sonido onomatopyico -b al = instrumentalizador La kotaq se aq tz oo nkila naq kib ichina ruu taranb al. Panera Kaxlan = Wa = -b al = Cha woqsaa koon la kaxlan kaxlanwa b al. Kaxlanwa b al extranjero tortilla instrumentalizador wa ak chipaam la

4 6

Actualizacin Lexical Poqomam

Pantaloneta Kut weex Kut = corto Weex = pantalon La kotaq k ojalaq xkik amcha kikut weex. Pants K oonb al weex K oon = jugar -b al = instrumentalizador Weex = pantaln Xa k amta cha a k oonb al weex ? Paera Maxtatb al Maxtat = paal -b al = instrumentalizador al reh nloq om cha maxtat. Nwajaqa pan mastatb Paero Maxtataneel Maxtat = paal -aneel = agentivo Tiwaja loq wa qa reh ruula maxtataneel. Paraguas Parb al jab Pa r = cubrir -b al = instrumentalizador Jab = lluvia La q ah aq tz ookiparb aal ko neem. Pararrayos Pa b al kojoq Pa = parar -b al = instrumentalizador Kojoq = trueno La pa b al kojoq nkamaj reh man wi iil pan kinaa paat. Parntesis B atz -b al = = B atzb al/B alb al envolver instrumentalizador
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

87

4 7

La b atzb al kikojora naq tah nru aawja chiq orora la q ork taqee chi paam junaj tz ihb anik. Parir Ye anik ak on Ye = dar -anik = sufijo de categora Ak on = nio La sa ixoq ah nahyuuqtareeya ye anik ak on nrub an. Parqueo Wi b al ch iich Wi = estar -b al = instrumentalizador Ch iich = carro, hierro Nimnim la wi b al ch iichlaa . Parrilla P ajb al tiwik P aj = asar -b al = instrumentalizador Tiwik = carne La sa ixoq xiloqakrup ajb aal tiwik . Partero/a K uluneel ak on K ul = encontrar -uneel = agentivo Ak on = nio La sa nanak uluneel ak o n yah sik ooj pan tinimit. Partido Mulanik Mul = montn -anik = sufijo de categora Chi paam la tinimit ixiim ak al reka kaxlan winaq nkib an mulanik, ru uum reka keh nkjaam kiwa a pan qanaa . Partitura Q ojoom
4 8

88

Q ojoom juuj msica

Actualizacin Lexical Poqomam

Juuj = papel La q ojoneel reka kiq ahna ruukiq ojoom juuj. Pasador Ch apb al chiipaat Ch ap = prensar -b al = instrumentalizador Chii = boca Paat = casa Cha kojkoon korik la ch apb al chii paat. Pasamontaa B atzb al jolom B atz = envolver -b al = instrumentalizador jolom = cabeza La iloqnkikojom naq b atzb al jolom naq xkib an iloq . Pasaporte Ik s = -b al = Juuj = La q aaman xkiye ta cha Ik sb al juuj pasar instrumentalizador papel rik sb al juuj.

Pasarela Ik sb al winaq Ik s = pasar -b al = instrumentalizador Winaq = persona La ik sb al winaq tareeya nkamaj reh pan kib ee ch iich . Pasta dental Uxlaabchii Uxlaab = olor Chii = boca Nakojom q ijq iij la uxlaabchiikiroo reh najosq ii ab aaq. Paterno Tat = -al = Ch ahqon aka imasaq kiroo Tatal padre sufijo de categora tatal ki ila.

89

AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

4 9

Patn B ensb al oqis B ens = caminar -b al = instrumentalizador Oqis = pie La sa k ojool xuqap oq ik ru uum nrajaam b ensb al oqis. Patinar B ensanik oqis B ens = caminar -anik = sufijo de categora Oqis = pie ensanik oqis. La sa q aa tz oo nrila nrub an b Patrocinador To oneel k aay To = ayudar -oneel = agentivo K aay = venta La ahriis ak ach galaan to oneel k aay keh k oonik taqee . Patrocinar To onik k aay To = ayudar -nik = sufijo de categora K aay = venta La ahriis ak ach kiroo to onik k aay nrub an.
90

Patrocinio To b al k aay To = ayudar -b al = instrumentalizador K aay = venta K ih k ayaneel nkiyegalaan to b al k aay. Patrulla Cha janb al Cha j = cuidar -an = sufijo de categora -b al = insrumental Ro na tareeya ah cha janb al naak kib eja pan tinimit.

4 0

Actualizacin Lexical Poqomam

Patrullar Cha janik Cha j = cuidar -anik = sufijo de categora La imasaq xq arara keh chikib an cha janik Pavimento Tz aqb ee Tz aq = pared B ee = camino Kunchalaal winaq nkaacha tz aqb ee chi kib ee. Pecera Karb al Kar = pez -b al = instrumentalizador Kiro ka kotaq kar wila chi paam la karb al. Pedagogo K uht -aneel B ee La k uhtaneel b ee k uhtaneel. K uhtaneel b ee = ensear = agentivo = camino kikamaj reh kikamana kuu Wach k ux frente corazn ma wach ruk ux .

Pechuga Wach = K ux = La ma paatux laasuqsuq

91

Peinador Xijaneel Xij = peinar -aneel = agentivo La ixoq laatz oo nkamana reh xijaneel. Peinar Xijanik Xij = peinar -anik = sufijo de categora La kamanik reh xijanik ro na naak ruye em meeya.
4 !

AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

Peinera Xijb alb al Xij = peinar -b al = instrumentalizador -b al = locativo Chi paam la xijb alb al laa k ih qawinaqel kikamana. Peinero Ahxijb al Ah = prefijo de oficio Xij = peinar -b al = instrumentalizador La ahxijb al laakiro ka kotaq xijb al nruk ayaj. Pelador Ch al = -aneel = alaneel Pan tinimit k ih ch Peletera Tz ujum = -b al = Chi paam la tz ujumb al nk aayja. Ch alaneel pelar agentivo aaq wilkee . Tz ujumb al cuero instrumentalizador laa kiroo tz ujuum

92

Peletero Tz ujumaneel Tz ujum = cuero -aneel = agentivo La tz ujumaneel laa tz oo rukamaniik. Peluquera Joyb al is Joy = cortar -b al = locativo Is = cabello Pan tinimit ro na k ih cha joyb al is wilkee. Peluquero Johy -aneel Is = = = Johyaneel is cortar agentivo cabello

4 "

Actualizacin Lexical Poqomam

Nwajaqa reh ruula johyaneel is . Pena Kapee Kape = pena Naq junaj winaq man suqta wila ruk ux ru uum wila ru kapee. Penacho Taq b al jolom Taq = adornar -b al = instrumentalizador Jolom = cabeza La ahxaj yah nkiraq rukoor nkib an la taq b al jolom . Pensum Malooj k uht Mal = recoger -ooj = sustantivizador K uht = ensear La malooj k uht nkamaj reh n iltaja qa sa naak kik amam la ak on. Pentagrama Jo rahch Jo = cinco Rach = rayar La jo rahch nkamaj reh natz ihb aam la k utb al q ojoom taqee chi wach. Perfume K ojikb al b aqel K ojik = oloroso -b al = instrumentalizador B aqel = cuerpo La q ah aq rela nkikoj maas k ojikb al b aqel. Peridico K ih Wach Juuj = = = K ihwach juuj bastante frente papel
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

93

4 #

Chi wach junaj k ihwach juuj ntz irsaja choqpaqa sa taqee q ijq iij. Perito contador Ehlaneel Ehl = contar -aneel = agentivo La ehlaneel taqee rela nkilameeya chi paam junaj tojb al.reh kamanik. Personal docente K uhtaneel kamanoon K uht= ensear -aneel = agentivo Kaman = trabajar -oon = agentivo uhtaneel kamanoon reh k uhtb al Kunchalaal k taqeenkib an kinimq iij reh la poh junio. Petrleo K oxq ool K ox = negro Q ool = resina oxq ool pan kiq ab b ojomaq La ak al ahpa n eesja k wila. Piano Kaxlantz alab Q ojoom = msica Q ab is = mano Reh naq ansaam junaj kaxlantz alabnraa nak ohla chi riij. Pichel Tuqb al Tuq = forma de llevar lquido -b al = instrumentalizador al taqee. La sa ixoq laanruk ayaj tuqb Pincel K aj Ch ul -b al
4 $

94

= = =

K ajch ulb al medida de menudeo pintar instrumentalizador

Actualizacin Lexical Poqomam

Qa cha kotaq k ajch ulb al reh ruu la imaas laa . Pizarrn Wachb altz ihb Wach = frente -b al = instrumentalizador Tz ihb = escribir altz ibreh Onteera taqeek uhtaneel nkikoj wachb kik uhtana. Plan Lok kamanb al Lok = orden Kaman = trabajar -b al = instrumentalizador Kunchalaal k uhtaneel nkib an junaj kikamanb al jaab jaab . Plancha Jarik -s -b al Tziyaq Koorexa loq koon Jariksb al tziyaq = recto = sufijo de derivacin = instrumentalizador = ropa la ajariksb al tziyaq .

Planeta mercurio Q an ch imiil Q an = amarillo Ch imiil = estrella La q an ch imiil reka nawila ruunaj kayb al. Planificador Lok kamanoon(m) Lok = orden Kaman = trabajar -oon = agentivo La lok kamanoon rela winaq nrub an lok kamanik. Planificar Lok Kaman = = Lok kamanik orden, trabajar
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

95

4 %

-ik = sufijo de categora Kunchalaal k uhtaneel nkib an lok kamanik Plata Saq = Meeya = Najtir kotaq ixoqiibnkikoj saqmeeya. Saqmeeya blanco dinero naq chi kalaq chiq aal la

Plural K ihal K ih = bastante -al = sufijo de categora Chi paam qaq orb al wilkeela k ihal q orik. Poema Looq q orik Loo = apreciar Q orik = palabra Jan xnutz ihb aa junaj looq q orik reh nutinimiit. Portaminas K ihju tz ihb K ih = bastante Ju = nariz, punta Tz ihb = escritura La k ayaneel reh pan k aayb al k ih k ihju tz ihb nkik am cha.
96

Preposicin Tun = -b al = Q orik = La tunb al q orik kikamaj Preprimaria Chap -b al Jaab Ro na k ihcha winaq

Tunb al q orik unir instrumentalizador palabra jenruq or la rub ih.

Chapb al jaab = agarrar = instrumentalizador = ao nkiye kotaq kak uun pan

4 &

Actualizacin Lexical Poqomam

chapb al jaab . Amrica Abyayala (p) Abyayala Abyayala b ih la ak al keh najtir qamamapan q orb al. Primaria Peetk uht Peet = primero K uht = ensear Chi paam la rupa aal peetk uht kiwi waqiib jaab . Primo mayor Xikin asb ees Xikin = oreja Asb ees = hermano mayor La sa q aa laa q ijq iij nb eja ruu ruxikin asb ees. Primo menor Xikinchaaq Xikin = oreja Chaaq = hermano menor Wila ch ahqon ki xikin kichaaq kiib man ka ta kiib . Principio Qehpanb al Qehp = empezar -an = sufijo de categora -b al = instrumentalizador Onteera qa sa nrub antaja wila junaj qehpanb al reh. Problema K axkiil K ax = dolor -kiil = sufijo derivacional Reh onteera kik achariik winaq xa wila la ruk axk iil. Producir Ehsanik Ehs = sacar -anik = sufijo de categora La tinimit Pa laq ja reehsanik cafe.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

97

4 /

Productor Ehsaneel Ehs = sacar -aneel = agentivo La imaas laa reh junaj ehsaneel . Prostituta Ahchi yub Ah = profesin Chi = boca Yub = punta de la columna La laojonaq junaj ixoq pach reh nkamana reh ahchi yub . Proteger To onik To = ayudar -nik = sufijo de categora La sa imaas xiyejunaj to onik keh kotaq ak on Psicomotriz B aqalkamanik B aqal = cuerpo Kamanik = trabajo Qab anta b aqalkamakik kuu kotaq ak on. Puerto Ok = -b al = Chii = Ja = Tz iyuuqreahpawila la Q uuq . Okb al chiija entrar instrumentalizador boca agua maas nim okb al ja , b ih

98

Pulmn Pospo y Pospo y = pulmn La sa mama laa k axacha rupospo y ru uum tareeya iiq nrub an. Pulmn derecho Kux Pospo y
4 (

= =

Kux pospo y mejor, el bueno pulmn

Actualizacin Lexical Poqomam

La sa mamak axa xub an ruk ux pospo y reh q ehb a. Pulmn izquierdo Ah Tz eet Pospo y La k ojool k axa nki k oneelaab . Ahtz eet pospo y = profesin = zurdo = pulmn eet pospo y ru uum xk oona ru tz

Punto P ees P ees = gota Junaj p ees nkojora xam reh naq k uusja junaj. ka p ees. Punto y coma P ees k at P ees = gota K at = pedacito ees k at nkojora ar chi paam taqee la lok q orik. La p Queso crema Q oorkeexa Q oor = masa Keexa = queso La kamanoon xye ra keh reh kik usb al q oorkeexa ruu kinaq . Radio Tz irsan = -b al = Pan tinimit tz oo nkib araj Rastro Kans = -b al = Waakax = Pan tinimit Pa laq ja wach wila. Rasuradora Jook = Tz irsanb al discurso instrumentalizador irsanb al. Qawinaqel tz Kansb al waakax matar instrumentalizador vaca ka abkansb al waakax Jookb al chii raspar
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

99

4 )

-b al = instrumentalizador Chii = boca Tahcha reh la jookb al chii . Receptor K ul -eel Q orik Chi paam la malooj k ulaneel q orik . K ulaneel q orik = encuentro = agentivo = palabra chii winaq kunchalaal xiwi

Recurso Kamajb al Kamaj = usar -b al = instrumentalizador Junaj kamanoon junpa la nruwi reh rukamajb aal. Redoblante Rakab al Rak= sonido onomatopyico a = vocal epenttica -b al = instrumentalizador K ih ak on k uhtajeel nkiq ansaa rakab al reh nimq iij pan tinimit. Refaccin K uxuuj K ux = comer -uuj = sufijo pluralizador Kotaq ak on reh k uxuuj nye ra yejal q ijb al reh kik uxuuj. Regin Ch aqooj Ch aq = repartir -ooj = sustantivizador La tinimit iximak al ch aqooj paam. Regla Ehtb al Eht= medir -b al = instrumentalizador la ehtb al nkamaj reh narahcham pach nawehtaam
5 =
Actualizacin Lexical Poqomam

100

wach juuj. Reglamento Korik = -b al = Junaj korikb al nkamaj reh kamanik. Kurikb al bueno instrumentalizador korik chib eja junaj

Regulador de voltaje Tz ab b al q aaq Tz ab = recibir -b al = instrumentalizador Q aaq = fuego La tz ab b al q aaq xkamaj reh man xk ahta ta la kemb al tz ihb . Regular Kiro sa Kiro = bien Sa = partcula Kiro sa wilkee kotaq ak on. Relacin Q orikal Q orik = palabra -al = sufijo de categora Kunchalaal winaq kiroo nwikiq orikaal kuuch ahqon cha. Religin Nim -b al K ux K ih winaq sachooj k ux wilkee . Reloj Ch aq -b al Q iij Nimb al k ux = grande = instrumentalizador = corazn kino ooj ruula kaman nimb al Ehtb al q iij separar sufijo padre sol
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

101

= = =

5 1

Kunchalaal kamanoon nkaa nkikoj junaj kehtb al q iij Remache Ch apb al tziyaq Ch ap = cerrar/tapar -b al = instrumentalizador Xjaq qa la ch apb al tziya q reh la apo t. Repaso Ka pachajanik Ka = dos Pach= vez -ajanik = sufijo de categora Chi paam junaj k uhtanik nkamaj nb antaja junaj. Rescatar Kol = -ik = La sa k ojool ko xki kol chi Kolonik rescatar sufijo de categora rooj ja .

Respeto K uxno ooj K ux = corazn No ooj = consejo Kunchalaal ak on kiroo nwik uxno ooj.
102

Revista Ka ilaljuuj Ka = dos Il = ver -al = sufijo de categora Juuj = papel La ka ilaljuuj manki ilta cha jumpa larela juuj maas k ih tz aaq nb antaja. Rima K ul = Qaap = La tz irsanik q orik laawila K ulqaap encuentro mordisco k ulqaap reh.

5 2

Actualizacin Lexical Poqomam

Ropero So = -b al = Onteera la ak on k uhtajeel

So b aal ropa instrumentalizador wila ki so b aal.

Rtulo Q orsb al Q or = decir -s = sufijo de derivacin -b al = instrumentalizador La laaqnaak kikojom koon junaj q orsb al . Sabidura No ojinik No oj = consejo -inik = sufijo Kunchalaal kotaq winaq wila ki no ojinik . Sabio No ojoneel No oj = sabidura -oneel = agentivo Ju jun aka kotaq ak on no ojoneel ki aasja pan tinimit. Sala Wi = -b al = Q or = -oneel = Cha saq saacha la wi b al Wi b al q oroneel estar instrumentalizador hablar agentivo q oroneel ro natii.

103

Saln K ulb alpaat K ul= encontrar -b al = instrumentalizador Paat = casa Chi paam junaj k ulb alpaat nwi choqpa k atooj. Salvaje Ah = Ah pan q ajas profesin
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

5 3

Pan = en Q ajas = monte La chikop ah pan q ajas kow kijap wa. Sanitario Chulk olb al Chul = orn K ol = posicional de sentar -b al = instrumentalizador Kotaq ak on pan k uhtb al nk utura keh qa sa rukoor nkijom la chulkolb al. Saturno Inuupch imiil Inuup = ceiba Ch imiil = estrella imiil rela maas nim wila taxaaj reh chi La inuupch kiwach la ch ahqon cha. Saxofn Qoroqb al Qoroq = palabra onomatopyica -b al = instrumetal Junaj ah qoroqb al ntihka nq ahna talam reh nrub anam q ojoom. Seccin Ch aq = -b al = Onteera taqee jaab reh keh. Ch aqb al separar locativo k uhtanik wila ch aqb al

104

Secretaria (o) Tz ihb aneel Tz ihb = escritura -aneel = agentivo Jan nk uhtaam wiib reh tz ihb aneel. Secundaria Rukab K uht
5 4

= =

Rukabk uht segundo ensear

Actualizacin Lexical Poqomam

Chi paam la rupa aal rukab k uht kiwioxib jaab Sentido K achb al K ach = vida -jiil = sufijo de derivacin Kunchalaal winaq wila jo oob qak achjiil. Ser vivo K achjilaal K aach = vida -jiil = sufijo de derivacin Kunchalaal la wila qak achariik joj k achjilaal. Seres vivos K ach = -b al = La k achb al reonteera la K achb al vida instrumentalizador wila kik achariik.

Serie de luces Muliliin q aaq Muliliin = montn Q aaq = fuego aaqpan k ayb al. La sa ixoq xooruloqqa muliliin q Serrucho/aserradero Jeqb al chee Jeq = cortar palo -b al = instrumentalizador Chee = rbol Majeqb al cheeloo tz oo nrub an keh chee . Sesin/ reunin Mal -ooj Iib La winaq qawinaqel kiyuqura. Signo K utb al = = = kipana Malooj iib recoger sufijo sustantivizador reflexivo pan malooj iibnaq K utb al sealar
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

105

5 5

-b al = instrumentalizador La k utb al q ojoom nkamaj reh natz ihb aam b iich taqee . Signos de interrogacin K utb al pahqanik K ut = sealar -b al = instrumentalizador Pahq = preguntar Anik = sufijo La k utb al pahqanik nkojara naq nb antaja junaj pahqanik. Signos gramaticales K utb al tz ihb K ut = sealar -b al = instrumento Tz ihb = escritura La k utb al tz ihbrela nkiq ar qa sa rukoor nrilam wach juuj junaj winaq. Slaba Chii Chii = pedazo/boca Chi paam qaq orb al la q orik nkich aq ar kiib chi kotaq chii . Silogismo Oxlok Ox = raz de tres Lok = orden La winaq wila nim kino ooj kiq orwa chi oxlok q orik. Singular Junal Jun = uno -al = sufijo de categora Chi paam onteera q orb al wilkeela junal q orik Sintaxis Lok
5 6

106

Lok ol q orik orden

Actualizacin Lexical Poqomam

-ol = sufijo de categora Q orik = palabra La lok ol q orik rela nkamana pa naaq orb al taqee reh nrila qa sa kilok nkik am aka. Siper Tz ap = -b al = Chi = Wach = La weex lootah kanaar la Tz apb al chi wach cerrar/tapar instrumentalizador preposicin, en frente ru tz apb al chi wach .

Sistemtico Lok k uht Lok = orden K uht = ensear Nkik am lok k uht kotaq ak on chipaam junaj k uhtb al. Solicitud Pahqanik juuj Pahq = preguntar -anik = sufijo de categora Juuj = papel Reh nawoja sik im kamanik nkipahqaa junaj pahqanik juuj. Solvente Tahk as Tah = no hay K as = deuda Tahk as chikiij la k uhtajeel Sonido Pan R Alaq Man mareen ta pan Subordinador Ju un Pan ralaq = preposicin, en = tercera persona singular = pescuezo ralaq la imaas naak ruq orwa. = Ju uneel meter
5 7

107

AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

-eel = agentivo Chi paam qaq orb al wila kee lok q orik ah pa ch ahqon ju uneel taqee Sujeto Ahb anal Ah= profesin B an = hacer -al = sufijo de categora Chi paam junaj lokq orik wila la ahb anal qa sa. Sustantivo B ihnaal B ih = nombre -naal = sufijo ihnaal . Qak uhtaa ta qiib pana la b Talador Jeq = Aneel = Chee = La sa imaas ah pan tinimit ru uum jeqaneel chee . Jeqaneel chee cortar agentivo rbol tz oo nkila kuu ixoqiib

108

Tallador, escultor Pahlaneel/Pihlaneel Pahl = tallar -aneel = agentivo La pahlaneel lookiro ka kamanik nrub an. Tartamudo Tartaraaq Tarta = mudo R = tercera persona singular Aaq = lengua La sa imaas laa tartaraaqreh nq arwa. Tatarabuelo Ch eek mama Ch eek = rodilla Mama = abuelo La ru ch eek mama ma Luch ko nb eja sin

5 8

Actualizacin Lexical Poqomam

ch imin. Tataranieto Ch eek maam (p) Ch eek = rodilla Maam = nieto La ru ch eek maam sa imaas laa man q orwa ta. Teatro B analach al B anal = hacer Aach al = imitacin Keh la k uhtajelaabkiroo nk utura keh la b analach al reh chikat alii maas pa naakik achariik winaq. Tecla Puch b al Puch = apachar -b al = instrumentalizador b al taqee . Junaj tz alab nq ahna ru uum la puch Tcnicas B anb al kamanik B an = hacer -b al = instrumentalizador Kamanik = trabajo Junaj k uhtaneel kiroo chiwiiq iij q iij kib anb aal kamanik. Tcnico B anb alkamanoon B an = hacer -b al = instrumentalizador Kamanoon = trabajador Nqajaam junaj b anb alkamanoon chipaan la kuhtb al loo . Telfono Xikinb al Xikin = oreja -b al = instrumentalizador Kunchalaal winaq nkikoj xikinb al. Televisor Kay = Ach b al ver
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

109

5 9

-b al = instrumentalizador Kunchalaal winaq nkilaAch b al. Templado Tz a b alik Tz a = caliente B alik = medio Qatinimiit re junaj tz ab alik ak al. Ta Xikintuut Xikin = oreja Tuut = madre La sa ixoq laaxikintuut ja ar la wula ayu pa . Tienda de camisas Kamixa n = -b al = Armiita k ih kamixa nb al Kamixa nb al camisa lugar wila.

Tilde K oxomtz ihb K oxom = eco Tz ihb = escritura Ch ahqon winaq q uun reh nkik am reh nkikoj k oxomtz ihbreh kitz ihb ana. Timbal P ujub al P uj = golpe de espalda -u= vocal epenttica -b al = instrumentalizador La p ujub al reh ro na kib antaja ruu ch iihch . Timbre Q ansb al chii paat Q ans = tocar -b al = instrumentalizador Chii = boca Paat = casa Ro na winaq qawinaqel nkikoj cha ar q ansb al chi kipaat .
5 0
Actualizacin Lexical Poqomam

110

Timn para bicicleta Chapb al kaxlan keej Chap = agarrar -b al = instrumentalizador Kaxlan = extranjero Keej = caballo Ro na kotaq api y ak on qawinaqel kat aliimcha nkichap chapb al kaxlan keej. To Xikintaat Xikin = oreja Taat = padre Kunchalaal winaq wila junaj xikintaat. Tipo Wach Wach = frente Ruula sa imaas laawila k ih wach q ajas. Tipos de reptiles Wach aaq Wach = frente Aaq = serpiente Pan k icheereh pa laq jawila k ih wach aaq . Trabajadores del sexo Ahkaman b aqel Ah = profesin Kaman = prestar B aqel = cuerpo La winaq ahkaman b aqel nkib an meeya reka reh chaq ab . Trabalenguas Suq uuj q orik Suq = enredar -uu = sufijo Q or = decir -ik = sufijo de categora K ih kotaq ak on k uhtajeelkat aliim nkib an suq uuq q orik. Tragedia Ch umpaj = Ch umpajanik adolorido/ trizteza
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

111

5 !

-anik = sufijo de categora Naq wijunaj ch umpajanik man suq ta kik ux wiwinaq. Trampa Chap = -b al = Chikop = Yahwuk kiroo nkojara koon Chapb al chikop agarrar instrumentalizador animal junaj chapb al chikop .

Trampa para ratn Chapb al ch oh Chap = agarrar -b al = instrumentalizador Ch oh = ratn alch oh . La sa ixoq xiloqaka oxibchapb Transmisor Taqb al tz irsanik Taq = mandar/ enviar -b al = instrumentalizador Tz irs = disertar -anik = sufijo de categora La winaq taqeenaak kimalam meeya reh nkiloq on junaj taqb al tz irsanik. Transportador Eht = Q ahs= -sa = -b al = Kunchalaal ak on k uhtajeel ehtq ahsab al. Transporte areo Q ahs -b al Taxaaj Reka la b ojomaq
5 "

112

Ehtq ahsab al medir pasar de un lugar a otro sufijo de derivacin instrumentalizador nkamaj keh la

Q ahsb al taxaaj = pasar = instrumentalizador = arriba tareeya nkikoj la q ahsb al taxaaj.

Actualizacin Lexical Poqomam

Transporte martimo Q ahsb al pan ja Q ahs = pasar, transportar -b al = instrumetal Pan = preposicin Ja = agua Chi paam junaj k uhtb al junaj nkik ut reh qa sa re la q ahsb al pan ja . Transporte terrestre Q ahsb al winaq Q ahs = pasar, transportar -b al = instrumentalizador Winaq = persona Reh la q iiq taqeero na tareeya kikamaj la q ahsb al winaq. Trpano Jojb al chee Jooj = agujero -b al = instrumentalizador Chee = rbol Nutaat xuloqcha junaj akjojb al chee . Tringulo Oxtz iik Ox= tres Tz iik = codo La oxtz iik rela aach al wila oxib tz iik reh. Tro Ox Ah B iich Yahwur pan tinimit = = = tah Ox ahb iich tres oficio/profesin canto jeox ahb iich wula.
113

Trompeta Tuhb al Tuh= sonido poqom -b al = instrumentalizador La q ojoom tuhb al re aka imasaq maas kiq aansaja reh.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

5 #

Tubo B alab a ch iich B alab a = cilindrico Ch iich = hierro La k ohqeel laaxkich ay ruujunaj b alab a ch iich . Tnel Julb ee Jul = cueva B ee = camino La julb ee kikamaj reh nb anja kib ee la ch iichtaqee . Una libra Jun = Ch iij = iij kaq Cha loqcha junch Junch iij uno medida de puo kinaq .

Universidad Nimk uhtb al Nim = grande K uht = ensear -b al =instrumentalizador Jaab jaab nwi nimq iij chi paam la nimk uhtb al. Vacaciones Ji linik Ji l = descansar -inik = sufijo de categora linik reh chi paam junaj jaab . La kamanoon nkaa junaj ji
114

Vaquero Chapaneel waakax Chap = agarrar -aneel = agentivo Waakax = vaca Xkitohq aa reh ruujunaj wakax la chapaneel wakax. Vecino Uch paat Uch = compaa Paat = casa Junaj kiroo runo ooj nrub an ruuruch paat reh jaare wila qa keh ruu naq orwa.

5 $

Actualizacin Lexical Poqomam

Ventana Naq ach paat Naq ach = ojo Paat = casa Pan tinimit kunchalaal winaq naak kib anam nimaq naq ach paat. Ventilador Ye al teew Ye al = dar Teew = aire Reka kaxlan winaq nkaa nkikoj pan kipaat la ye al teew. Verbo B anal B an = hacer -al = sufijo de categora Ro na nqak amam qa sa re junaj b anal . Vestuario Tziyaq = -b al = Kunchalaal winaq nkaacha Tziyaqb al ropa instrumentalizador tziyaqb al chi kib ee.

Viajero B ejal B ej = caminar -al = sufijo de categora Pan qatinimiit k ih ah b ejal wilkee . Violn Jitz jitz Jitz = sonido onomatopyico Pan qatinimiit la ahjitz jiitzkiq ahna ar chi riij ahxaj. Violn Jinib al Jin = sonido onomatopyico i = vocal epenttica -b al = instrumentalizador Pan qatinimiit k ih kotaq imasaq nkiq ansaa la jinib al.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

115

5 %

Vocal RuK ux Tz ihb La q orb al Poqom

= = = wila

Ruk uxtz ihb tercera persona singular corazn escritura lajeebruk uxtz ihb

Volar Rupunik Rup = volar Unik = sufijo La sa ch ip naak rupunik. Volcn de agua Junajpuyuuq Jun = uno Ajpu = cerbatanero Yuuq = volcn La winaq ah junch aq ja tz oonkilala Junajpu yuuq . Yeso Chuuntz ihb Chuun = cal Tz ihb = escribir ihbnkojora reh natz ihb ana wachtz ihb . La chuuntz Yoyo Sumk oyb al Sum = aventar K oy = jugar -b al = instrumentalizador La sa xilo xuk ohpaa rujoloom chi sumk oyb al.

116

5 &

Actualizacin Lexical Poqomam

Jarikaliil
Trminos Jurdicos

5 /

5 (

Abogado defensor To oneel k aa To = raz de ayudar -oneel = agentivo K aa = pleito La sa ixoq xusikjunaj ru to oneel k aa. Acta judicial Tz ihb -amaj K aa La ahwalaq xoqsaa Tz ihb amaj k aa = escribir = sufijo de categora = pleito ihb amaj k aa. junaj tz

Acusacin Suhb anik Suhb = acusar -anik = sufijo de categora La imaas xwijunaj suhb anik chi riiij. Acusado Suhb amaj Suhb = acusar -amaj = sufijo de categora La winaq suhb amaj xwikoon pan choqb al. Acusador Suhb aneel Suhb = acusar -aneel = agentivo Pan kib ajar xkiyuq la suhb aneel ruu la ahwalaq. Acusar Suhb anik Suhb = acusar -anik = sufijo de categora La sa ixoq xub an suhb anik chi riij rub ijiil. Administracin pblica Kamanoon = Tinimit = Ch ahqon kamanoon reh kikamana korik. Kamanoon tinimit trabajador pueblo kamanoon tinimit

119

AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

5 )

Agraviado Tz a ooj Tz a = molestar -ooj = sustantivizador La tz a ooj winaq xkiyuq pa rupaat ahwalaq. Albedro Suq sik ooj Suq = sabroso Sik = buscar -ooj = sustantivizador Kunchalaal winaq wila ki suq sik ooj. Allanamiento Okik Pan Paat Chi rupaat la k amal Amparo Pa -b al K aa La to oneel winaq la suhb amaj. Okik pan paat = entrar = en = casa b ee xi oki pan paat. Pa b al k aa = raz estatival, parado = sufijo = pleito xiyejunaj pa b al k aa pa naa

120

Anarqua Sachwachiij Sach = confusin Wach = frente -iIij = sufijo de derivacin Ch ahqon tinimit junch aq cha ak al kowila pan kinaa la winaq sachwachiij. Apelacin especial Waqtanaq k aa Waqta = levantar Naq = adverbio de tiempo K aa = pleito Kunchalaal winaq xkipahqaa junaj waqtanaq k aa pan kinaa la kuch pach.

6 =

Actualizacin Lexical Poqomam

Apertura del juicio oral Qehpenik q orikaal k aa Qehp = empezar -enik = sufijo de categora Q orik = hablar/palabra -aal = sufijo de categora K aa = pleito La ahwalaq xuqap qa la Qehpenik q orikaal k aa. Arresto domiciliario Chapooj pan paat Chap = agarrar -ooj = sustantivizador Pan = en Paat = casa La chapooj pan paat nb ataja naq rechiahwalaq. Artculo Q at Q at = tanda/ medida Chi paam la 66 q at reh la juuj reh la korikb al tinimit nq orwa pa kinaa winaq qawinaqel. Asesinato Kaansanik Kans = muerte -anik = sufijo de categora Chi paam taqeela q iij ro na tareeya kaansanik naak ruwi . Autonoma Talam riib Talab = solo -riib = reflexivo La k unam taqeetinimit katalam kiibreh kikamana. Burocracia B ejik juuj B ejik = caminar Juuj = papel ejik juuj ruk am aka. Ro na q iij reh wula qana b anam tareeya b Capacidad de ejercicio Ansil = Ansil kamanik fuerza
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

121

6 1

Kamanik = trabajo Wula k ih winaq wula keh la ansil kamanik. Capacidad jurdica Ransil kirob al k achariik R = tercera persona singular Ansil = fuerza Kiro = bueno -b al = instrumentalizador K achariik = vida Chipaam la tinimit joj onteera wula qeh la ransil kirob al k achariik. Capitalismo Nim = B ojomil = Chipaam la tinimit Armiita nim bojomil. Nim b ojomil grande riqueza qah qeja ar qa chipaam la

Captura Chapanik Chap = agarrar -anik = sufijo de categora La ixoqiibahchi naq ach wila chapanik chi kiij. Casacin Xikin to onik Xikin = oreja To = ayudar -onik = sufijo de categora La xikin to onik nyera chiwach la nim k amalb ee. Caso fortuito Kor eetiil Kor eet = de repente -iil = sufijo de derivacin La kor etiil rela qa sa nkik uluchaj je koreeet. Cateo Sik -ooj Pan
6 2

122

= = =en

Sik ooj pan xaraal buscar sustantivizador

Actualizacin Lexical Poqomam

Xaraal = sitio Chi rupaat maLuxwijunaj xik ooj pan xaraal. Causa RU uub -ilaal Qasa re ru ub ilaal = = = la k aa. Ru ub ilaal tercea pesona singular causa sufijo de derivacin

Chantaje Taranik Tar = engaar -anik = sufijo de categora Junaj k ayaneel naak rub anam taranik keh la winaq ah pan tinimit. Citacin Jihk anik Jihk = aviso -anik = sufijo de categora La suhb amaj winaq taqeexwijihk anik keh. Citado Jik ooj Jik = citar -ooj = sustantivizador Man xpana ta jik ooj winaq chi paam la q orik k aa. Coaccin K ax = -iil = Toj = La sa imaas laa wula junaj K axkiil toj dolor sufijo de derivacin pago k axkiil toj nrib anam.
123

Codificacin Jarikaliil Jarik = recto -iil = sufijo de derivacin La winaq taqeenaak kikamana reh la jarikaliil. Cdigo Jarik = Jarikaal recto
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

6 3

-aal = sufijo de categora Chi wach juuj nkan taqeek ih jarikaal. Cdigo civil Rujarikaal winaq Ru= tercera persona singular Jarik = recto -aal = sufijo de categora Winaq = persona Reh nrikorpaja ontera peet nkilam wach la rujarikaal winaq. Cdigo penal Jarikaal toj Jarik = recto -aal = sufijo de categora Toj = pago Reh kilan qa sa rumaak koo nkilam wach la jarikaal toj. Coercibilidad Pahqanikaal Pahq = pedir -anik = sufijo de categora -aal = sufijo de categora Reh chib antaja onteera kiroo nqab an junaj pahqanikaal. Comisin rogatoria Nim tinimit q orik Nim = grande Tinimit = pueblo Q orik = palabra Ro na nriwiijunaj nim tinimit q orik yahwur Armiita. Compraventa Lok k ayooj Lok = orden K ay = venta -ooj = sustantivizador Naq wula qankik ayam aweh la b an junaj lok k ayooj. Comunismo Kamoon
6 4

124

Kamoniil comunin

Actualizacin Lexical Poqomam

-iil = sufijo de derivacin Wula junaj nim tinimit wulkeechipaan la kamoniil. Concreto Q oxq = -aal = Wula winaq nkib an onteera kamanik. Q oxq anaal verdad sufijo de categora q oxq anaal reh junaj

Condena Tojonik may Toj = pago -onik = sufijo de categora Maak = culpa La iloqxkiyejo oobjaabreh ru tojonik may. Conducta Rukoor no ooj Ru = tercera pesona singular Koor = bueno No ooj = sabidura Wula ak on taqeewalaan rukoor no ooj keh. Congreso Malooj kurikb al Mal = recoger -ooj = sustantivizador Kurik = correcto -b al = instrumentalizador al. Wula pach nwiqa k aa chipaam la molooj kurikb Consaguinidad Kik elaal Kik = sangre -aal = sufijo de categora Laa kichaaq kiim ru uum kik elaal. Consecuencia Lok olaaj Lok = orden Olaaj = sustantivizador Onteera qa sa wula junaj lok olaaj.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

125

6 5

Consensual Ch oqchii b al Ch oq = cortar Chii = boca -b al = instrumentalizador Wula winaq nkib anam la ch oqchii b al. Consentimiento Kiroo k ux Kiroo = bueno K ux = corazn Onteera nb antaja reh ruukiroo k ux. Constitucin Ru K ux No ooj Onteera tinimit wula Ruk ux no ooj = tercera persona singular = corazn = sabiduria. ruk ux no ooj. Suq inaal enredar sufijo de categora qa sa kiche jeem chiriij. Lok b al k ux orden instrumentalizador corazn ruula lok b al k ux.

Contencioso Suq = -aal = La suq inaal ru uum wula

126

Contrato Lok = -b al = K ux = Wula kamanik nb antaja reh

Convencin Kirob al k ux Kiro = bueno -b al = instrumentalizador K ux = corazn La ka abkichaaq kiib kib anam junaj kirob al k ux. Corte de Constitucionalildad Mal = -ooj = To =
6 6
Actualizacin Lexical Poqomam

Malooj to b al tinimit recoger sustantivizador ayudar

-b al = instrumentalizador Tinimit = pueblo Chipaam la malooj to b al tinimit la rukamaniik re nruche jana. Costumbre jurdica B antajik k achariik B an = hacer -tajik = sufijo de categora K achariik = vida La b antajik k achariik wula ar chipaam la tinimit loo . Cumplimiento espontneo Kor eet = B an = -ik = La winaq taqeenkib an la Kor eet b anik de repente hacer sufijo de categora kor eet b anik.

Custodio Cha janik Cha j = cuidar -anik = sufijo de categora La paala reh pan tinimit wila cha janik reh. Daar Tz e = -ranik = Wula nkib an la tz e ranik Tz e ranik perro sufijo de categora reh cha junaj winaq.

127

Deber jurdico Ihqanik kirob al k achariik cargar = Ihq -anik = sufijo de categora Kiro = bueno -b al = instrumentalizador K achariik = vida Joj onteera wula qeh la ihqanik kirob al k achariik. Declaracin K ut = K utaaj ensear, dar fe
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

6 7

-aaj = sufijo de derivacin La sa k ojool xuyeruk utaaj. Decreto K amalb ee q orik K amal = llevar B ee = camino Q orik = palabra Wula k ih k amalb ee q orik pach wula man nb antaja ta. Decreto legislativo Runimaliil k amalb ee q orik Ru = tercera persona singular Nim = grande -iil = sufijo de derivacin K amal = llevar B ee = camino Q orik = palabra La runimaliil k amalb ee q orik b anoj koon ruu taqee la k amal b ee taqee . Defensor particular To oneel winaq To = ayudar -oneel = agentivo Winaq = gente K ih winaq kisik wa reh la to onoeel winaq Defensor publico t o = -oneel = Maak = La to oneel maak tah ji lik Delito culposo Wa x = Maak = La imaas laaxib an junaj
6 8
Actualizacin Lexical Poqomam

128

To oneel may ayudar agentivo culpa reh pan rukamaniik.

Wa x may tonto culpa wa x maak.

Delito de accin privada K ahanik pan paat K ah = pleito -anik = sufijo de categora Pan = en Paat =casa Naq nwijunaj k aa pan paat laarejunaj k ajanik pan paat. Delito de accin pblica K ah = -anik = Pa = B ee = La kaxlan winaq xkisuhb ee k ahanik pa b ee. Delito doloso K ax = Maak = La winaq laanki rub anam Democracia Suq -b aliil Tinimit Chi paam la tinimit suqb aliil tinimit. = = = armiita K ahanik pab ee pleito sufijo de categora en calle ru uum xub an junaj K ax may dolor culpa junaj k ax may. Suqb aliil tinimit sabroso sufijo de derivacin pueblo joj wulkooj nki chipaan la

129

Denuncia Suhb anik may Suhb = acusar -anik = sufijo de categora Maak = culpa La sa ixoq xuyejunaj suhb anik maak pan choqb al. Derecho Reh -b al = = Rehb aal relacional instrumentalizador
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

6 9

Joj onteera wula la qa rehb aal. Derecho absoluto Rehb aal onteera Reh = relacional -b al = instrumentalizador Onteera = todo aal onteera. La winaq taqeewula keh la rehb Derecho individual Talam rehb aal Talam = solo Reh = relacional -b al = instrumentalizador Joj onteera winaq wula la talam rehb al qeh. Derecho natural Reh ar Reh = relacional Ar = partcula de complemento Onteera la winaq taqee wula la kireh ar. Derecho patrimonial Rehb aal tumin Reh = relacional -b al = instrumentalizador Tumin = dinero Wula winaq wula k ih la rehb aal tumin. Derecho positivo Kiroo rehb aal Kiroo = bueno Reh = relacional -b al = instrumentalizador Wula winaq nwiikeh la kiroo rehb aal. Derecho social Kamoon = Reh = -b al = Joj onteera wula la kamoon Derogar Sach
6 0

130

Kamoon rehb aal comunin relacional instrumentalizador rehb aal qeh. Sachanik wach perder

Actualizacin Lexical Poqomam

-anik = sufijo de categora Wach = frente La qa sa laa kiroo nb antaja sachanik wach. Descendiente Rutaxil Ru = tercera persona singular Tax = retoo -ill = sufijo de categora Joj ko joj rutaxil koon la winaq taqeenajtir. Discusin penal de juicio Q orik k aa Q orik = palabra K aa = pleito orik k aa chi kiwach la ahwalaq. Q ijq iij nwiq Divorciar Ch aqanik k ulub Ch aq = separar -anik = sufijo de categora K ulub = casamiento La ixoq laaxupahqaa ch aqanik k ulubreh rub ijiil. Divorcio Ch aq -ooj K ulub La q aq taqeemaas Ch aqooj k ulub = separar = sustantivizador = casamiento tz oonkilankib anch aqooj k ulub . Majanik quitar sufijo de categora ruk as ro na majanik koon

131

Embargar Maj = -anik = La imaas laa man xutojta qa sa taqee reh.

Enajenar Olch anik Olch = soltar -anik = sufijo de categora Awat aliim jat la olch anik.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

6 !

Entrevista Pahq = -anik = La ahtz irsanb al xkib an q ah aq. Equidad Lok = -alil = La qa sa laa wula lok alil

Pahqanik preguntar sufijo de categora pahqanik keh la Lok alil orden sufijo de categora reh.

Escena del delito Wi b al k aa Wi = estar -b al = locativo K aa = pleito Kaman winaq xipana chi paam la wi b al k aa Escritura pblica Tinimit = Juuj = La xaraal laawula cha reh Exigible Pahq = -aliil = La juuj laakiroo nb antaja Experto Wila Ru Q orkiil La winaq loowila Expropiar Maj Taj -anik
6 "

Tinimit juuj pueblo papel la rutinimit juuj. Pahqaliil pedir/ preguntar sufijo pahqaliil reh.

132

Wila ruq orkiil = estar = tercera persona singular = importancia ruq orkiil reh la kamanik loo . = = = Majtajanik quitar sufijo sufijo de categora

Actualizacin Lexical Poqomam

La sa imaas laaxkib an reh junaj majtajanik. Extraditar Q ahx -anik Winaq Ro na xi b antajacha Q ahxanik winaq = transpasar = sufijo de categora = persona q ahxanik winaq yahwur.

Facultad Wa riik Wa riik = importancia La sa ixoq chilanaq laa wula ru wa riik. Fallo K uhl = Q orik = Laaxwiijunaj k uhlq orik Fallo judicial Jun = B iik = K aa = Ro na xwijunb iik k aa paat. K uhlq orik terminar palabra reh. Junb iik k aa uno golpe pleito chi paam la suhb anik

Falso testimonio K utaaj q orik K utaaj = chisme Q orik = palabra utaaj q orik La ilaneel k aa xuye junaj k Filiacin Chapaliil chap = agarrar -aliil = sufijo de categora laawula ruchapaliil chipaam la puuq laa . Fiscal Aht al -aneel K aa = = = At alaneel k aa saber agentivo pleito
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

133

6 #

Kaman winaq ximuhla chi riij la imaas aht alaneel k aa. Fiscal auxiliar To = -oneel = Ah = Walaq = Ro na tareeya rukamaniik la Fraticidio Kans = B ees = La imaas laa xib an junaj To oneel ahwalaq ayudar agentivo profesin juez to oneel ahwalaq.

Kansb ees matar mayor kansb ees.

Fuente formal Korik tz ukb al Korik = bueno Tz uk = inventar -b al = instrumentalizador Qa sa re pa na la korik tz ukb al . Fuente histrica Q or = -iil = Tz uk = -b al = La k utaaj loox eesajacha Q orkiil tz ukb al palabra sufijo de derivacin inventar instrumentalizador ren la q orkiil tz ukb al.

134

Fuente real Q orxq anik tz ukb al Q orxq = verdad -anik = sufijo de categora Tz uk = inventar -b al = instrumentalizador La q oxq anik tz ukb al nkiyee ruwa riik la qa sa nkiq or. Fuerza mayor Nim = Ansil = La maak laa xb antaja reh Nim ansil grande fuerza ruu nim ansil.

6 $

Actualizacin Lexical Poqomam

Funcin ejecutiva Taqooj kamanik Taq = mandar -ooj = sustantivizador Kamanik = trabajo La ahk amal b ee tinimit xuye ruq orb al pan tz irsanb al pa naa taqooj kamanik. Funcin judicial Kamanik k aa Kamanik = trabajo K aa = pleito La kamanik k aa choqparuche jeem. Funcin legislativa Kamanik tinimit Kamanik = trabajo Tinimit = pueblo La kamanik tinimit nb antaja reh kuu tinimit taqee . Genocidio Kansanik tinimit Kans = matar -anik = sufijo de categora Tinimit = pueblo K ih raxkiij kib anam kansanik tinimit. Gobierno K amalb elaab K am = llevar -al = sufijo de categora B e = camino -laab = sufijo amalb elaabxuxiij kimeeya kunchalaal La k rukamanoon. Gobierno constitucional K am = -al = B ee = Ru = K amalb ee ruuk ux no ooj llevar sufijo de categora camino tercera persona singular
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

135

6 %

K ux = corazn No ooj = sabiduria Rejunaj k amalb ee ruuruk ux no ooj nkaa la winaq. Gobierno de facto K amal b ee ruuk aa K am = llevar -al = sufijo B ee = camino Ruu = tercera persona singular K aa = pleito La imaas laarejunaj k amalb ee ruu kaaxwi . Guardia de presidio Cha j = -an = Choq = -b al = K ih iloqxi ilala chi wach Cha janchoqb al cuidar sufijo de categora apresar instrumentalizador jan choqb al la ahcha

Hecho B antajanik B an = hacer -taj = sufijo -anik = sufijo de categora Man re ta keh xiwichi paam la b antajanik loo .
136

Heredero Jalowb ojomil Jalow = antecesor B ojom = riqueza -il = sufijo de categora La k ohqeel laachoqpaq orik jalowb ojomil nruq ar keh ak on pa b ee. Herencia Q ahx = B ojom = -il = la ixoq laaman xkiyeta Q ahxb ojomil traspasar riqueza sufijo de categora koon ruq ahxb ojomil.

6 &

Actualizacin Lexical Poqomam

Hipotecado Ihqamaj b ojomil Ihq = carga Amaj = sufijo B ojom = riqueza -il = sufijo de categora La rub aluk ma xwaan ihqamaj b ojomil ruxaraal. Hipotecar Ihqamajanik b ojomil Ihq = carga -amaj = sufijo de categora -anik = sufijo de categora B ojom = riqueza -il = sufijo de categora La rak uun ahk unam tinimit xub an ihqamajanik b ojomil reh rupaat. Hiptesis Je tii q orik Je = afirmacin Tii = partcula complementaria Q orik = palabra La k uhtajeel ah armiita xkitz ihb aa junaj je tii q orik pa naa ruk ax ik reh ja reh qatinimiit. Homicidio Tz e = -relaj = Kans = -anik = La iloq xotz ahpa ru uum kansanik. Tz e ralaj kansanik perro sufijo matar sufijo de categora eralaj xub an junaj tz

137

Hostigar Ik sanik k ux Ik s = pasar -anik = sufijo de categora K ux = corazn La k ohqeel laa tareeya nrik saa ak ux.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

6 /

Huelga Pahqanik k aa Pahq = pedir -anik = sufijo de categora K aa = pleito La kamanoon ah armiita xkib an pahqanik k aa eew. Huelguero Ahpahqan k aa Ah = profesin Pahq = pedir -an = sufijo de categora K aa = pleito aa. La imaas laameera ahpahqan k Identificacin B ihb al B ih = nombre -b al = instrumentalizador Joj qunchalaal wila junaj qa b ihb al Ilcito Mankirota Man = negacin Kiro = bueno Ta = partcula de complemento La k ohqeel laachoqpaq orik man kiro ta nruq ar keh ak on pa b ee.
138

Imperio Nimsanik k amalb ee Nims = agrandar -anik = sufijo de categora K am = llevar -al = sufijo de categora B ee = camino La k ohqeel laachoqpaq orik nimsanik k amal b ee nruq ar keh ak on pa b ee. Impuestos Toj Tinimit = = Toj tinimit pago pueblo

6 (

Actualizacin Lexical Poqomam

Kunchalaal winaq man kitoj ta la toj tinimit. Imputabilidad B antajaliil B an = hacer -taj = sufijo -aliil = sufijo de categora antajaliil reka nb anara keh la rax winaq La b taqee wilkee . Imputar Jaltajanik may Jal = cambiar -taj = sufijo -anik = sufijo de categora Maak = culpa jaltajanik may pa naa la La q aaah chi yubxuye k ojool. Incapacidad Tah RuTz iin La kamanoon ahye al Tah rutz iin = negacin = tercera persona singular = yuca jatah rutz iin reh ruurukamaniik.

Incapacidad de derecho Tah ransil rehb aal Tah = negacin R= tercera persona singular Ansil = fuerza Reh = relacional -b al = instrumentalizador La ixoq ahchipoh tah ransil rehb aal reh nruq orwa chi wach ahwalaq. Incapacidad de ejercicio Tah = R= Ansil = B anik = Tah ransil b anik negacin tercera persona singular fuerza hacer
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

139

6 )

La ixoq ahchipoh tah ransil b anik reh nruq orwa chi wach ahwalaq. Incoercible Tah = Pahq = -anik = La sa nanatah pahqanik Tah pahqanik negacin pedir sufijo de categora nkib an reh.

Inconstitucional Rusalno ooj tinimit Ru = tercera persona singular Saal = reverso No ooj = sabidura Tinimit = pueblo La qa sa xkib an la kamanoon pan kikamaniik re junaj rusal no ooj tinimit. Indagatoria K atooj q orik K at = pellizcar -ooj = sustantivizador Q orik = palabra La ahk aa xwik atooj q orik reh chi paam la suhb anik paat.
140

Indemnizacin Tojwinaq Toj = pago Winaq = persona La rujawinaq ak al man xrata suyetojwinaq keh la rukamanoon. Indemnizar Tojonik winaq Toj = pago -onik = sufijo de categora Winaq = persona La rujawinaq ak al man xrata suyetojonik winaq keh la rukamanoon.

7 =

Actualizacin Lexical Poqomam

Inexorable Tahq atarik reh tah = negacin Q at = cortar -arik = sufijo de categora Reh = relacional La rujawinaq ak al man xra ta suyetahq atarik reh keh la rukamanoon. Infanticidio Kans -anik Ak on La sachooj runo ooj Kansanik ak on = matar = sufijo de categora = nio laatz oonrila kansanik ak on.

Infraccin Tz e ralaj b anik Tz e = perro -ralaj = sufijo B anik = hacer La b ensaneel ch iichsub an tz e ralaj b anik pa b ee. Inherente Tu namaj Tu n = unir -amaj = sufijo de derivacin La b ensaneel ch iich sub an tu namaj pa b ee. Iniciativa de ley Tz uk -uuj Korik -b al La puuq ahkorikb al Tz ukuuj korikb al = inventar = sufijo = correcto = instrumentalizador ukuuj korikb al. xkib an junaj tz Tihtz anik meter/ introducir sufijo de categora kansb al iq oom pan chii .
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

141

Injerir Tihtz = -anik = La k ohqeel tihtz anik qa

7 1

Injuria K ax a Q orik La winaq tah kino ooj

= = = tah

K axaq orik dolor vocal epenttica hacer kaa reh, nkiq or k axaq orik.

Integracin Malchii Mal = recoger Chii = orilla/ boca Kunchalaal ahk unam tinimit naak kikamana pa naa . junaj malchii Interdiccin Tah rub anb aal Tah = negacin Ru = tercera persona singular B an = hacer -b al = instrumentalizador La imasaq xuchapara tah rub anb aal. Interdicto Pahqanik chii Pahq = pedir -anik = sufijo de categora Chii = boca Chipaan la xwiieew xwiijunaj pahqanik chiipach rereh xb an wa. Interpretacin K axamanik K axam = comprender -anik = sufijo de categora La ahwalaq man korik ta xkik axamaj la k axamanik reh la kamanik. Investigacin Sik anik Sik = buscar -anik = sufijo de categora Reh nkib anam rukoor la kamanik nye ra pan kiq ab
7 2
Actualizacin Lexical Poqomam

142

la ahwalaq nkitaq junaj sik anik. Juez de ejecucin Ah = Walaq = Ilal = Toj = -ooj = Korik xub an rukamaniik la Ahwalaq ilal tojooj profesin juez observador pago sustantivizador ahwalaq ilal tojooj.

Juez de sentencia Ahwalaq k usb al k aa Ah = profesin Walaq = juez K us = final -b al = instrumentalizador K aa = pleito Arniita k ih ahwalaq k usb al k aa ki kamana. Juez Ahwalaq Ah= prefijo Walaq = juez saa eew kuuiloq . La ahwalaq pan tinimit nkiy Juicio Jarik k aa Jarik = recto K aa = pleito Reh nrukorpinja la qa sa loo peet nruwiila jarik k aa panaa . Juicio ejecutivo Majanik jarik k aa Maj = completo -anik = sufijo de categora Jarik = recto K aa = pleito La majanik jarik k aa nb antaja reh naq nrumajtaja junaj qa sa.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

143

7 3

Juramento Q ar = Sanik = Ajaw = La winaq xkib an q arsanik koon pan chaqb al. Jurdico Lok = K achariik = La lok kachariik wula reh

Q arsanik ajaw decir sufijo Dios ajaw reh man xiwita Lokk achariik orden vida junaj chipaam junaj qa sa.

Jurisconsulto Jarikb aneel Jarik = recto B an = hacer -eel = agentivo La ixoq laankamana rejunaj jarikb aneel pach reh re nkamana. Jurisprudencia Lok ansil Lok = orden Ansil = fuerza La qa sa loo wula lok ansil reh pach jaarenkiq or. Jarik aneel k achariik Jurista
144

Jurista Jarik -aneel K achariik La winaq laare la

Jarik aneel k achariik = recto = agentivo = vida jarik aneel k achariik.

Justicia social Jarikaliil kamoon Jarik = recto -aliil = sufijo de derivacin Kamoon = ayuda Chipaan la jarikaliil kamoon joj onteera junaj qawach.
7 4
Actualizacin Lexical Poqomam

Justicia Jarikaliil Jarik = recto -aliil = sufijo de derivacin Panaa la k aa loo kiroo nwii jarikaliil. Juzgado Paat ahwalaq Paat = casa Ah = profesin Walaq = juez K ih winaq kipana pan ru paat ahwalaq. Laguna legal Tah rulok aliil Tah = negacin Ru = tercera persona singular Lok = orden -aliil = sufijo de derivacin aliil chipaan la qa sa loo . La qa sa lootah rulok Legado Q at b ojomil Q at = parte B ojom = riqueza -il = sufijo de derivacin La imaas laaxkiye koon reh junaj q at b ojomil. Legalidad Q oxq aliil Q oxq = legal -aliil = sufijo de derivacin oxq aliil reh. Laawula la q Legislacin positiva Puq Kiro -b al Onteera tinimit wula Legislacin Kiro Puqkirob al = grupo = bueno = instrumentalizador junaj puqkirob al reh. = Kirob aliil bueno
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

145

7 5

-b al = instrumentalizador La kirob aliil re la rukoorb aal junaj tinimit. Legislador Ahkorikb al Ah = profesin Korik = bueno -b al = instrumentalizador al qa sa taqee. La imaas laare la ahkorikb Ley Jarikb al Jarik = recto -b al = instrumentalizador Onteera qa sa nqab an wula la jarikb al reh. Ley constitucional Kux no ooj jarikb al Kux = Verdadero No ooj = sabidura Jarik = recto -b al = instrumentalizador La kux no ooj jarikb al nrukamanb ee choqpapach man junaj ta kiwach. Ley de causalidad jurdica Tz uk kirojarikb al Tz uk = inventar Kiro = bueno Jarik = recto -b al = instrumentalizador La tz uk kirojarikb al renaq ren ila la q oroor cha. Ley de orden pblico Jarikb al tinimit Jarik = recto -b al = instrumentalizador Tinimit = pueblo La jarikb al tinimit wula chipaam onteera tinimit taqee. Ley orgnica Ru7 6

146

Rub aqal jarikb al tercera persona singular

Actualizacin Lexical Poqomam

B aq -al Jarik -b al La rub aqal jarikb al

= hueso = sufijo de derivacin = recto = instrumentalizador wula chipaam onteera tinimit taqee. Alch ajanik soltar sufijo de categora ru uum xk alch ii.

Libertad Alch aj = -anik = Suq xwi ruk ux la ahmaak

Lcito Korikaal Korik = bueno -aal = sufijo de categora Onteera qa sa naak rub anam la winaq laa kiroo rukorikaal . Litigar K ahik K ah = amargo/ bilis -ik = sufijo de categora Jat ta kiroo nab anta k ahik panaa la qa sa loo . Litigioso K ahikaal K ahik = amargo -aal = sufijo Reh la k aa looko xwiikoon la k ahikaal reh. Magistrado Nim Ah Ch imin La nim ahch imin Nim ahch imin = grande = profesin = bastn tz ooruno ooj.

147

Magnicidio Wa rik kansanik Wa rik = importancia Kansanik = matar rik kansanik la eew kab ijar. Xwiijunaj wa
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

7 7

Mdico forense Ah Poq -ol Kaminaq La ahcha jan tinimit kaminaq.

Ahpoq ol kaminaq = prefijo = castrar = sufijo de categora = cadver man xkiraq ta la ahpoq ol

Medio de prueba Xamayaaj q orik Xamayaa = prueba Q orik = palabra La winaq xkiyejunaj xamayaaj q orik , pa naala alq anik xwi pan tinimit. Metrpoli Ruk ux nim tinimit Ru= tercera persona singular K ux = corazn Nim = grande Tinimit = pueblo La ruk ux nim tinimit rela rujaloom tinimit. Mora Xam Toj -nik Ro na q iij k ih cha la Xamtojonik = despus = pago = sufijo de categora xamtojonik n iila panaajunaj k as.

148

Muerte civil Kansanik winaqil Kans = matar -anik = sufijo de categora Winaq = persona -il = sufijo de derivacin La kansanik winaqaliil loonb antaja naq cha yajaal taqee reh la jo winaq jaab . Multa Toj
7 8

Tojb al k aa pago

Actualizacin Lexical Poqomam

-b al = sufijo K aa = pleito La winaq taqeeahk aa x eesja junaj ki tojb al k aa. Notificador Ye al q orik Ye = dar -al = agentivo Q orik = palabra Maweel xkiyerukamaniik reh ye al q orik. Observacin Il = -anik = Chi paam onteera kamanik Ilanik ver/ mirar sufijo de categora nb antaja junaj ilanik

Orden de detencin Q arooj chapooj Q ar = decir -ooj = sustantivizador Chap = agarrar -ooj = sustantivizador arooj chapooj chi riij. La k ohqeel reh eew wila q Pacto K uxlamaj K uxl = centro -amaj = sufijo La k amalb e tinimit tareeya xkamana pa naa la k uxlamaj kuutaqee la b ojomaq k ayaneel. Parlamento Ahmalojiib Ah = prefijo de profesin Maloj = reunir -iib = reflexivo La ahmalojiib xasuq kiq orwa pa naakich aqb aal pach nkajaam maas. Parricidio Uch = Uuchpach kansaneel compaa
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

149

7 9

Pach = vez Kans = matar -aneel = agentivo La imaas laa tareeya nrub an uchpach kansaneel. Parte resolutiva Sal = -anik = K aa = Chi paam junaj q orik k aa Salanik k aa desatar sufijo de categora pleito nwi junaj salanik k aa.

Patria potestad Tutatilaal Tuttat = padre, madre -ilaal = sufijo de categora Kunchalaal tatb ees wila tutatilal pan kanaakak uun. Patrono Ajawinaq Ajaw = dueo Winaq = persona La hajawinaq laa man xra ta xuyekikamaniik kotaq ula aq. Pena Kapeew Kapeew = pena La sa ixoq laawila ru kapeew ru uum k ih rak uun.
150

Pena de muerte Q ar Ooj Kans -anik La kansaneel xye ra kansanik. Perito Aht al -aneel

Q arooj kansanik = decir = sustantivizador = muerte = sufijo de categora arooj keh kuu la ahwalaq junaj q At alaneel kamanik saber agentivo

= =

7 0

Actualizacin Lexical Poqomam

Kamanik = trabajo Chi paam taqee naj tinimit maja tah taqee la aht alaneel kamanik. Perjuicio Man Ch ak -ooj La kotaq kamanoon = = = tah Man ch akoojta negacin ganar suf derivacional cha man ch akoojta.

Permuta Jaltajanik Jal = cambio -taj = sufijo -anik = sufijo de categora K ih k uhtaneel nkib an jaltajanik chikib il kiib . Persona jurdica Kiro = -b al = -iil = Winaq = La sa mama laa rat aliim winaq. Kirob aliil winaq bueno instrumentalizador sufijo de derivacin persona qa sa re junaj kirob aliil

Personalidad Winaqilaal Winaq = persona -aal = sufijo de categora Ch ahqon aka winaq wila ki winaqilaal. Poder constituyente Tinimit ansil Tinimit = pueblo Ansil = fuerza Joj qunchalaal winaq nqab an la tinimit ansil. Poder pblico Nim Tinimit Ansil = = = Nim tinimit ansil grande pueblo fuerza
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

151

7 !

Ruula nim tinimit ansil wila pan qanaatah maas rukoor naq arwa. Poder soberano RAnsil Tinimit Chi paam tinimiit tinimit. Ransil tinimit = tercera persona singular = fuerza = pueblo Armiita wila junaj ransil

Polica Ahcha jan tinimit Ah= profesin Cha jan = cuidar Tinimit = pueblo Ro na la akkitziyaaq ahcha jan tinimit. Posesin Rehnaa Reh = relacional Naa = sobre de K ih q orik pan qaq orb al nqaq or rehnaacha. Positivo Kiroo Kiroo = positivo La sa mama laakiroo runo ooj.
152

Practicar B anik B anik = hacer Reh nak oona korik oqis k oonik nraa nab an b anik. Preceptos del derecho Q orooj rehb aal Q or = hablar -ooj = sustantivizador Reh = relacional -b al = instrumentalizador K ih kuhtaneel man kat aliim ta qa sa re la q orooj rehb aal.

7 "

Actualizacin Lexical Poqomam

Preeminencia Petaliil Pet = primero -aliil = sufijo de categora La ahk unam reh k uhtanik reh la jaab looxkiye rupetalii l kuu la k uhtajeel. Pregunta capciosa B arb al pahqanik B ar = escuchar -b al = instrumentalizador Pahq = preguntar -anik = sufijo de categora Chi paam taqee q orik k aa nb antaja la b arb al pahqanik. Premisa Peetk axamajik Peet = primero K axamaj = comprender -ik = sufijo de categora La k uhtaneel tz oo xq arwa pa naa qa sa re junaj peetk axamajik. Prenda Jalwachb al Jal = cambiar Wach = frente -b al = instrumentalizador La paala reh pan tinimit xuyekoon ru jalwachb al pan rupaat tiyoox. Preponderancia Nimq orik Nim = grande Q orik = palabra La imaas laa nq arwa ruunimq orik. Prerrogativa Nim Tz aaq = = Nim tz aqil grande precio
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

153

7 #

-il = sufijo de categora K ih winaq xye ra keh ruu la k amal b ee tinimit ki nimtz aqil. Prescripcin Sachb ojoom Sach = gastar/perder B ojoom = riqueza La ahk unam reh tinimit xwitii sachb ojomil reh. Prestacin B aqal kamanik B aqal = cuerpo Kaman = trabajar -ik = sufijo de categora K ih kotaq mama aq ro na naak kipahqaam chijohta aqal kikamaniik . juntz ip tz aaq la b Presuncin Je tii Je t = afirmacin -ii = complemento Wila ch ahqon jarikb al je tii wilkeepan kinaa winaq la ilal k aa. Prisin preventiva Chapooj tii winaq Chap = agarrar -ooj = sustantivizador -tii = partcula de duda Winaq = persona La winaq ahk aa xb antaja junaj chapooj tii winaq keh. Proceso B ejik k aa B ejik = caminar K aa = pleito La iil xub an la k ohqeel pan k aayb al nim b eijk k aa xub an qa. Promulgacin de la ley Tz irs = -anik =
7 $
Actualizacin Lexical Poqomam

154

Tz irsanik jarikb al disertar sufijo de categora

Jarik = recto -b al = instrumentalizador Eew la k amal b ee tinimit xuye ruq orb al pa naa irsanik jarikb al. junaj aktz Protocolo Pixanik Pixan = protocolo -ik = sufijo de categora Reh xq arwa la rak uun qatinimiit xyah a al pixanik xkib an peet reh. Prueba anticipada Pet = -lanik = K ut = -b al = La ahch imin xq arwa pa k utb al. Petlanik k utb al primero sufijo de categora sealar instrumentalizador naa la petlanik

Prueba K utb al K ut = sealar -b al = sufijo La rutut rutaat la k ojool xkiyela k utb al chi wach la ahwalaq. Punible Tz aqkapeew Tz aaq = precio Kapeew = pena La kansaneel xkiyerutzaqkapeew. Querella Suhb anik Suhb = acusar -anik = sufijo de categora Rigoberta Mench xuyejunaj suhb anik pa naala kaansanik winaq xiwiinajtir koon. Querellante Suhb = Suhb aneel acusar
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

155

7 %

-aneel = agentivo La suhb aneel xuyeruq orb al chi wach la ahwalaq Ratificar Ka = Pach = -ik = La k uhtaneel xuka pachaj ak on. Ka pachajik dos vez sufijo de categora ruq orb al chi kiwach la

Reclamar Q orik pa naa Q orik = palabra Panaa = sobre de La sa ixoq xub an q orik pa naala sa ruxiluu . Recurso Kaman -b al Juuj La rutaat la k ojool kamanb al juuj chi Kamanb al juuj = trabajo = instrumentalizador = papel / documento tz apamaj xupahqaa junaj wach la ahwalaq.

156

Recurso de casacin Ka iltajanik kamanb al Ka = dos Il = ver -taj = sufijo -anik = sufijo de categora Kaman = trabajo -b al = instrumentalizador La ahwalaq xq arwa kuu tatb esaab pa naa la ka iltajanik kamanb al. Referendo Nimaq rahchanik Nim = grande -aq = pluralizador Rahchanik = rayar Kunchalaal kamanoon reh la ahk unamtinimi xkiye

7 &

Actualizacin Lexical Poqomam

kiq orb al pa naala nimaq rahchanik. Referndum Nim = Q or = -ooj = Chi paam taqee tz irsanik Nim q orooj grande decir sustantivizador orooj. nkib an nim q

Rgimen Jarikb al malojiib Jarik = recto -b al = instrumentalizador Mal = recoger -oj = sustantivizador -iib = reflexivo al Man kunchalaal ta winaq nkik axamaj la jarikb malojiibwila reh Armiita. Registro civil K ulan -b al Winaq Pan onteera tinimit = = = wila K uxlanb al winaq recordar instrumentalizador persona junaj k uxlanb al winaq.

Registro de la propiedad K uxlanb al b ojomil K uxlan = recordar -b al = instrumentalizador B ojom = riqueza -il = sufijo de categora La ahk unam tinimit naak ruk uxlaam keh winaq chikib an ki k uxlanb aal b ojomil. Reglamento Mansajarikb al Mansa = ajustar Jarik = recto -b al = instrumentalizador La k uhtajelaab man xkib araj ta q orik reh la mansab al jarikb al.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

157

7 /

Relacin Q orkil = -aal = La k aa xwiq orkilaal reh

Q orkilaal renombre sufijo de categora pan tinimit.

Remate K aay tooj K aay = venta Tooj = pago La qa sa taqee reh ranaab ma Paxkwaal xkib an k ayanik toj reh. Rplica Raach al R= tercera persona singular Aach al = copia Loo re junaj raach al la kaminaq. Repblica Chiinim tinimit Chii = orilla/ boca Nim = grande Tinimit = pueblo La qatinimiit qunchalaal nq arara reh chii nim tinimit. Resolucin Ku x = -anik = Juuj = La suhb anik wila chi riij la juuj reh. Resolucin judicial Korpaj -anik Maak Chi paam la q orik maak.
7 (

158

Ku xanik juuj terminar sufijo de categora papel iloqeew xkiyeku xanik

Korpajanik maak = arreglar = sufijo de categora = culpa k aa xwi junaj korpajanik

Actualizacin Lexical Poqomam

Restringir K ol = -anik = La ixoqiibpan kikamaniik k olanik kiwa a. Retroaccin Miij = -anam = La rumaak xub an la imaas miijanam.

K olanik recoger sufijo de categora reh p ojol tz iyaq chi Miijanam regresar sufijo pa naa la rixqeel ko

Revisin de la sentencia Pahqanik q orik Pahq = preguntar -anik = sufijo de categora Q orik = palabra La to oneel ahwalaq xupahqaa junaj pahqanik q orik pa naa la suhb amaj. Robo agravado Ch eyalq anik Ch ey = pegar Alq = robar -anik = sufijo de categora Chi paam la k ayb al laaxwi junaj ch eyalq anik. Salario Kamanik tumin Kamanik = trabajo Tumin = dinero La kotaq peey man xye ra ta keh onteera kikamaniik tumin. Sancin Xamq orooj Xam = despus Q or = hablar -ooj = sustantivizador La ahchoqb al xye ra keh junaj xamq orooj keh.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

159

7 )

Secretario Tz ihb = -neel = La tz ihb aneel xub an ala

Tz ihb aneel escritura agentivo kijuuj la winaq.

Secuestro Alq anik winaq Alq = robar -anik = sufijo de categora Winaq = gente Onteera winaq ch umpajanaq cha wilkee ru uum kaman alq anik winaq naak ruwi . Segunda instancia Rukab taslok Rukab = segundo Taslok = orden La preex iibxpaaqara junaj rukab taslokkeh. Sentencia K ax ik tojooj K ax ik = dolor Toj = pagar -ooj = sustantivizador La ahwalaq xkiyeruk ax ik tojooj la kansaneel Subordinacin Pan = Ru = Q ab = -iil = K ih kamanoon kiwipan ak al . Pan ruq ab aliil preposicin tercera persona singular mano sufijo de derivacin kiq ab aliil rujawinaq

160

Subsidio To meeya To = ayuda Meeya = dinero La ahch iich taqee reh armiita tareeya to meeya nye ra keh.
8 =
Actualizacin Lexical Poqomam

Tasa Tz aq = -anik = Joj onteera la winaq n esja Testamento Xam Q or -ooj La sa mamaxib an Testigo Ah Il -al La ah ilal man xra ta Trabajadora social Kaman -oon Winaq La kamanoon winaq

Tz aqanik cobro sufijo de categora qeh la tz aqanik.

Xamq orooj = despus = decir = sustantivizador tii koon junaj xamq orooj . Ah Ilal = rofesin = ver = sufijo xuyeruqorb al chi kiwach la winaq. Kamanoon winaq = trabajo = sufijo = gente naak rusik im rukamaniik pan tinimit.

Traductor Q ahsaneel Q ahs = pasar -aneel = agentivo La q ahsaneel naak ruq orwa chi paam junaj q orb al. Tribunal Suhb anik paat Suhb = acusar -anik = sufijo de categora paat = casa Kaman winaq xipana chi paam la suhb anik paat. Unilateralidad Jun Ru B an = = = Junrub aniil uno tercera persona singular hacer
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

161

8 1

-iil = sufijo de derivacin Reh xkisikwach la k amal b ee reh tinimit man xwi ta junrub aniil. Uso Koj = Chalal = La tziyaq taqeekojchalal Kojchalaal usar todos ja reh qak utb aal.

Usufructo Manjaawb ojomil Man = negacin Jaaw = dueo B ojomil = riqueza La winaq xkib an manjaawb ojomil reh la ak al taqee . Usurpacin Maj = -b al = Jalow = Chi paam rupaat ahk unam jalow. Majb al jalow quitar instrumentalizador cambio tinimit, sb antaja majb al

162

Vecindad Patalil Paat = casa -iil = sufijo de derivacin Pan tinimit wilkeekiroo patalil pach ja ar tz e ra kino ooj. Vetar Manajawanik Man = negacin Ajaw = desear -anik = sufijo de categora La ahk unam tinimit xub an manajawanik pan naa q aa rak uun reh ruk ulub . Vigente Wil = Wilanik estar

8 2

Actualizacin Lexical Poqomam

-anik = sufijo de categora Ro na ko wilanik q atb al q orik reh pa naa la k ohqik.

163

AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

8 3

8 4

Rax winaqiil
Salud

8 5

8 6

Abstinencia sexual Kuyuuj yuhlanik Kuy = aguantar -uuj = sufijo derivacional Yuhlanik = violar Ro na wula cha oq oom reh la kuyuuj yuhlanik. Anestesia Kans -b al B aaq -el al b aqel La kansb junaj k ax ik. Anestesilogo Ah Kansan B aaq -el La ahkansan b aqel Kansb al b aqel = matar = instrumental = hueso = agentivo nkamaj reh man nawik ar rute Ahkansan b aqel = profesin = matar = hueso = agentivo nrilataqeela yawab aq ki rukunam. K utb al pamis sealar instrumentalizador estmago pan k uhtb al qa sa re la

Aparato digestivo K ut = -b al = Pamis = Onteera k uhtajeel nkik am k utb al pamis.

167

Cardilogo Ilaneel k ux Il = ver -aneel = agentivo K ux = corazn Pan tinimit man junaj ilaneel k ux wila. Cerebro Sa luul Sa luul = cerebro La k ohqeel k axa ru sa luul xsaq wa.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

8 7

Clnica de oftalmologa Ahnaq wachb al Ah = profesin/lugar Naq wach = ojo -b al = instrumental La lawula junaj ahnaq wachb al. Consulta Pahqb al Pahq = preguntar -b al = instrumetalizador Chi paam la jaab1,999 xwijunaj pahqb al keh winaq. Cuero cabelludo Ruyuubjolom Ru = tercera persona singular Yuub = raz Jolom = cabeza La sa q aak axa ruyuub rujoloom Dentista Ah Ehsan B aaq La ah ehsanb aaq nkamana.
168

Ah ehsanb aaq = profesin = sacar = hueso/diente laaman k axa ta nrub an reh

Direccin General deServicios de Salud K unam reh ilanik raxwinaqiil K unam = encargado Reh = relacional Il = ver -anik = sufijo de categora Rax = verde Winaq = persona -il = sufijo de derivacin Kunchalaal katal kiwach winaq ki oo koon chi paam k unam reh ilanik raxwinaqel.
Actualizacin Lexical Poqomam

8 8

Droga Yujul aq oom Yujul = desordenar Aq oom = medicina Pab ee k ih cha ak on nkikoj la yujul aq oom. Facultad de medicina Ruq at aq oomb al Ru = tercera persona singular Q at = tanda Aq oom = medicina -b al = instrumentalizador K ih nimaq k uhtajeel wilkeechi paam la ruq at aq oomb al. Flujo vaginal Ruja liil rixoqil Ru= tercera persona singular Ja = agua, lquido -iil = sufijo de derivacin R= tercera persona singular Ixoq = mujer -il = sufijo de derivacin liil rixoqil. Reh junaj ixoq man yah kiroo ta nwireh la ruja Gineclogo Ilalixoq Il = ver -al = agentivo Ixoq = mujer Pan tinimit xoqee junaj akilal ixoq. Glbulo blanco Saq To -ol Qunchalaal wila qeh = = = la saq Saq to ol blanco ayudar sufijo de categora to ol pan qab aqel.

169

Hgado Tamat Tamat = hgado La sa nana laa k axa rutamat.


AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

8 9

Hospital Yawaab b al Yawaab = enfermo -b al = instrumental Re ka Armiita maas tareeya kunaneel kikamana. Chi paam taqeeyawaab b al. Jeringa Sohq b aqel Sohq = puyar, pinchar B aqel = cuerpo Cha loqcha junaj sohq b aqel wahchin. Microbio K amal joch K am = llevar/ traer -al = sufijo de categora Joch = sucio La k amal jochnruk am cha ar k ih kimik. Muleta Ch antik sakan Ch antik = detener Sakan = axilas La imaas laareaka nb ee reh ruulach antik sakan. Nervios K iixkimik K iix = espina Kimik = enfermedad Ro na tareeya cha kotaq winaq nruyekeh la k iix kimik. Neurologa K iix -b al Kimik Jan nwajaam nwaja K ixb al kimik = espina = instrumentalizador = enfermedad ne e chipaam la k ixb al kimik. K ixaneel kimik espina agentivo riibreh k ixaneel kimik.

170

Neurlogo K ix = -aneel = La q aalaa naak ruk uhtaam


8 0
Actualizacin Lexical Poqomam

Oftalmlogo/oculista Ahnaq wach Ah = profesin Naqwach = ojo Akal nkik aman aka la saq aa reh ruula ahnaq wach. Organismo K achqa sa K ach = vida Qa sa = qu? Joj onteera man xajunajta wach la qak achqa sa. Pediatra Kunaneel ak on Kun = curar -aneel = agentivo Ak on = nio La kunaeel ak on looqki rila kotaq xilu aq. Pedicurista K upaneel ixk aq K up = cortar -aneel = agentivo Ixk aq = ua La k upaneel ixk aq laatareeya nkisik laj pan tinimit. Pinza Sa k atb al Sa = diminutivo K at = raspar/pellizcar -b al = instrumental La sa k atb al tareeya rukamaniik nkamaj. Plantas medicinales Iq oom q ajas Iq oom = medicina Q ajas = monte/planta K ih winaq man cha kat aliim ta wach la iq oom q ajas. Pulso Ruk ux q ab Ru= tercera persona singular K ux = corazn Q ab = mano La winaq laatahcha ruk ux q ab
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

171

8 !

Purificar Saq = -nik = Ro na k ih winaq saq sanik Salud fsica Rax = B aqel = Joj qunchalaal winaq kiroo Salud mental Rax = No ooj = Kunchalaal winaq nkaa kino ooj. Semen Ru= Ja = -iil = R= Imas = -il = Onteera imasaq wula keh la
172

Saq sanik blanco sufijo de categora wach kijaa . Rax b aqel verde cuerpo nwirax qab aqel. Rax no ooj verde sabidura chi wikeh rax Ruja liil rimasil tercera persona singular agua, lquido sufijo tercera persona singular hombre sufijo de derivacin ruja liil rimasil.

SIDA Yujto b aqel Yu j = desordenar To = ayudar B aqel = cuerpo Wahwur chipaam onteera Armiita wula cha k ih winaq reh ruula yujto b aqel. Sndrome de Inmuno Defiencia Adquirida Yujul to b al b aqel winaq Yujul = desordenar To = ayudar

8 "

Actualizacin Lexical Poqomam

-b al B aqel Winaq b aqel La yujul to chokpa nrub an.

= instrumentalizador = cuerpo = persona winaq nriyeru uum la winaq

Sistema inmunolgico To b al rub aqel winaq To = ayudar -b al = instrumentalizador Ru= tercera persona singular B aqel = cuerpo Winaq = persona Qunchalaal wila junaj tob al b aqel winaq qeh. Trasplante K ojooj b aqel Koj = remendar -ooj = sutantivizador B aqel = cuerpo Wula winaq k achal kee ru uum junaj k ojooj b aqel. Vacuna To -b al Kimik Ro na nruwito b al To b al kimik = ayudar = instrumentalizador = enfermedad kimik pan tinimit.

173

Vacunacin Soq b al kimik Soq = puyar -b al = instrumentalizador Kimik = enfermedad R o n a n r u w i s o q b al kimik keh kunchalaal tz e . Virus K am = K amal kimik llevar, traer
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

8 #

-al = sufijo de categora Kimik = enfermedad Kotaq ak on kiroo ki oo reh ruu ahkunaneel reh man amal kimik keh. wiik

174

8 $

Actualizacin Lexical Poqomam

Kamanb al kamanik
Utiles de Oficina y Equipo

8 %

8 &

Cmara fotogrfica Eesb al ach al winaq Ees = sacar -b al = instrumentalizador Ach al = imitar Winaq = persona Na k amne cha la eesb al ach al winaq reh nqesaam k a ab oxib ach al. Cartapacio Kotik juuj Kotik = duro Juuj = papel La k uhtajeel taqee kik amam aka kikotik juuj. Cartulina Perjuuj Peer = forma plana Juuj = papel La k uhtajeel k ih perjuuj nkikoj. Clavos para lmina Klaawux paat Klaawux = clavo Paat = casa Cha kamalaj wahchin ka ab oxibklaawux paat. Clips Chapb al Chap = agarrar -b al = instrumentalizador Ehna xoo la kotaq chapb al la nuye emkoon l a l o o . Disco Setesatz ihb Setesa = forma redonda -b al = instrumentalizador Chi paam junaj setesatz ihbnruk am k ih kamanik. Disco compacto Setesa = Setesa b iich forma redonda
8 /

177

AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

B iich = canto Ro na re cha aka setesa b iich naak ruk aayja. Disco duro Rusa luul keem Ru = tercera persona singular Sa luul = cerebro Keem = tejido luul kematz ihb, xwila onteera kamanik. Naq wul qa la rusa Engrapadora Tunb al juuj Tun = unir -b al = instrumentalizador Xwulqa la nu tunb al juuj. Fotocopiadora Ach alb al Ach al = imitar -b al = instrumentalizador Joj nqajaam nqaloq om junaj ach alb al. Gancho/ fastener Ch apb al juuj Ch ap = prensar -b al = instrumentalizador Juuj = papel Cha kojtii ka la ch apb al juuj reh la juuj taqeelaa . Goma/ pegamento P anb al P an = pegar -b al = instrumentalizador Cha kojtii pa la juntz ip p anb al loo . Mostrador K utb al k aay K ut = sealar/mostrar -b al = instrumentalizador K aay = venta Xkipaxaj wach la qa k utb al k aay la se eeq. Mouse/ ratn para computadora Ch oh keem Ch oh = ratn
8 (
Actualizacin Lexical Poqomam

178

Keem = tejido Kunchalaal kematz ibkikamana ruuch oh keem. Papel pasante Q ahs -b al Juuj Kotaq ak on pa taq Q ahsb al juuj = pasar = instrumentalizador = papel k uhtb al nkikoj la q ahsb al juuj.

Portalapicero Wi tz ihb ab al Wi = estar -b al = instrumentalizador Tz ihb = escribir a = vocal epenttica -b al = instrumentalizador b al tz ihb ab al. Kunchalaal tz ihb aneel xloq ara kiwi Rodos B ensb al B ens = caminar -b al = instrumentalizador Kunchalaal kematz ib kikamana ruub ensb al. Rollo fotogrfico Paam = Ees = -b al = Ach al = Nwaja Tz iiyuuqreh nwaja eesb al ach al. Paam eesb al ach al estmago sacar instrumentalizador imitar ye eem qa junaj paam

179

Tachuela Paanis klaawux Paanis = sombrero Klaawux = clavo Cha sikcha wehchin la kotaq paanis klaawux.

AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

8 )

9 =

Najtir q orik
Arcasmos

9 1

9 2

Acariciar Mahlanik Mahl = sobar -anik = sufijo de categora La q aa laatz oo nrila nkimahlaa riij. Achiote K uxub K uxub = achiote La sa ixoq xoruk ayaj qa junaj chakach k uxub . Adornar Taq anik Taq = adornar -anik = sufijo de categora Reh nimq iij taqeereh tiyoox pan tinimit la winaq nki taq aa chii kipaat. Agua gaseosa Ki ja Ki = dulce Ja = agua . Ro na kunchalaal winaq nkireej ki ja Burla Se l = -nik = Riij = La ixoq laase lenik riij. Se lenik riij reir sufijo de categora espalda
183

Calcetn Myeraax Myeraax = calcetn Kitaat kotaq ak on suloq cha ak kimyeraax. Cantil de sapo B ohto y B ohto y = especie de culebra Ch ahqon winaq nkiq ar ke la b ohto y kik uxura. Chicle Kaach Kaach = masticar La sa k ojoo xuqap ti rub aaq ru uum la kaach .
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

9 3

Chile pimiento Kiiik Ki = dulce Iik = chile Nutaat suq nrilanruk ux ki iik. Chocolate Kakaaw Kakaaw = cacao La kakaaw rejunaj tikooj keh najtir qamama . Desdentado Muluma b aaq Muluma = amontonado B aaq = hueso/ muela K ih kotaq ak on ki aasja muluma kib aaq. Gicoy Juuk Juuk = gicoy La kotaq juukyah ch urik nak ux. Lagarto Ajiin Ajiin = lagarto Ikam tareeya kisaansaja ajiin. Laguna Choo Choo = laguna Reh nimq iij chichoo k ih winaq ah pan tinimit ki oka ya.
184

Lombriz Luuch Luuch = lombriz Kotaq xilu aq tareeya kiyaajwa reh luuch . Lucirnaga Q aq q awach Q aq = fuego Q awach = ojo Ro na pa b ee ju jun chaka kotaq q aq q awach nawila kiwach. Mora Tiraaq Tiraaq = mora La sa xilosuq nrila nruk ux tiraaq.

9 4

Actualizacin Lexical Poqomam

Narrar Lapab aq Lapa = hablar mucho -b aaq = sufijo La ahpanche aq xa ki lapab aq cha naq kiq orwa. Palo de colagua Tz ojb Tz ojb = colagua La k ojool man rat aliin ta wach chee xuk am cha reh rusii cheetz ojb . Palo de encino Pitan chee Pitan = mecapal Chee = rbol . Pa taq k ichee tareeya pitan cheewilkee Palo de guarumo Tuhk ur chee Tuhk ur = tecolote Chee = rbol La imasaq laakiq ahpeem cha junaj ma tuhk ur chee . Palo de sope Saq K uch Chee La ixoqiibkik aman Saqk uch chee = blanco = zope = rbol cha junaj q aal kisii saqk uch che .
185

Palo de tarais K eek K eek = tarais La kaxlan winaq xkik uhpaa cheek eek . Pantaln Weex Weex = pantaln Ma Sipakna xkisiij ak ru weex ruu ruloq taat. Papa Saq iis Saq = blanco Iis = camote La saq iis re kitikooj ule aq ahjunch aq ak al.
AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

9 5

Persona sana Rax winaq Rax = verde Winaq = persona Naq junaj sa ak on rax winaq , suq nk oona. Premolar Peet kaa Peet = primero Kaa = molar La sa xilokore xila cha peet rukaa Prstamo Jal = -anik = K ih winaq nkib an jalanik Jalanik cambiar sufijo de categora reh meeya.

Repollo Kuulix Kuulix = repollo La kuulix nruye rusuqiil k uxb al pan k atooj. Salir Ilik Il = ver -ik = sufijo de categora ilik riij. La q aa laa tz oo nrila
186

Traste Pitil Pitil = traste La k ulub jeel laaxsijara k ih kipitil. Verdolaga Pa xlaq Pa xlaq = verdolaga Ro na k ih winaq man cha kat aliim ta wach la pa xlaq . Vbora amarilla Q ank antii Q an = amarillo K antii = vbora La q ank antiire la chikop maas ki rukansaa winaq.

9 6

Actualizacin Lexical Poqomam

Viruela Ihtz ub Ihtz ub = viruela La kimik reh ihtz ubnajtir kimik keh ak ach.

187

AkQ oriik pam Q orb al Poqomam

9 7

9 8

You might also like