Universiteti i Prishtins

Fakulteti Elektroteknik

Dr. Agni H. DIKA

Qarqet Kompjuterike
Kombinuese

Parathnie
Libri Qarqet Kompjuterike u dedikohet studentve t Fakultetit Elektroteknik t Universitetit t Prishtins, si dhe studentve t Fakultetit t Shkencave dhe Teknologjive t Komunikimit n Universitetin e Europs Juglindore n Tetov. Por, libri njkohsisht mund t'u shrbej edhe atyre q punojn n lmin e kompjuteriks, ose duan t msojn m tepr pr analizn dhe sintezn e qarqeve t ndryshme kompjuterike. Gjat zhvillimit t njsive msimore q prfshihen n libr, me qllim t prvehtsimit sa m t leht t materies, jan marr shembuj t shumt praktik, duke e redukuar n minimum pjesn tekstuale. Mbshtetur n materien q ka t bj me qarqet kompjuterike, pr arsye teknike, libri sht ndar n dy pjes. N pjesn e par, t ciln e keni n dor, prfshihen qarqet kompjuterike kombinuese. Kurse pjesa e dyt e librit ka t bj me analizn dhe sintezn e qarqeve sekuenciale sinkrone dhe asinkrone. Kjo pjes e librit edhepse ishte n fazn prfundimtare pr shtypje, gjat lufts n Kosov, u zhduk bashk me kompjutert n t cilt ruhej materiali prkats. Pr kontakt me autorin, lidhur me materialin e prfshir n libr, lexuesi mund ta shfrytzoi adresn elektronike agnidika@yahoo.com.

Autori

1. Sistemet numerike 1
Sistemi binar i numrave 4 Shndrrimi decimal - binar 4 Numrat e plot 5 Numrat vetm me pjesn pas piks dhjetore 6 Numrat me pjesn para dhe pas piks dhjetore 7 Shndrrimi i prafrt 9 Shndrrimi binar - decimal 12 Aritmetika binare 13 Mbledhja 13 Zbritja 15 Shumzimi 17 Pjestimi 18 Sistemi heksadecimal i numrave 21 Shndrrimi decimal - heksadecimal 21 Shndrrimi heksadecimal - decimal 24 Aritmetika heksadecimale 25 Mbledhja 25 Zbritja 27 Sistemi oktal i numrave 28 Shndrrimi decimal - oktal 28 Shndrrimi oktal - decimal 29 Aritmetika oktale 30 Aritmetika komplementare 32

vi B-komplementi 32 (B-1)-komplementi 35 Raporti mes komplementeve 37 Gjetja direkte e 1 dhe 2-komplementit 38 Parashenja e numrave 39 Zbritja indirekte 41 Zbritja prmes B-komplementit 41 Zbritja prmes (B-1)-komplementit 43 Kalimi direkt n mes t sistemeve numerike 46 Kalimi binar-heksadecimal 47 Kalimi binar-oktal 49 Kalimi oktal-heksadecimal 51 Numrat me pik t lvizshme 53 Numrat binar 54 Aritmetika e numrave me pik t lvizshme 55 Mbledhja 55 Zbritja 56 Shumzimi 57 Pjestimi 58

Qarqet kompjuterike

2. Kodet 59
Kodet BCD 60 Kodet me pesh 61 Kodi NBCD 62 Mbledhja n kodin NBCD 63 Kode t tjera 66 Kodet pa pesh 67 Kodet ciklike 68 Kodet optimale 74 Metoda e Shannon-Fanos 74 Metoda e Huffmanit 78 Kodi optimal pr alfabetin e gjuhs shqipe 79 Kodet siguruese 84 Distanca n mes t fjalve kodike 84 Rezerva kodike 86 Kodet pr zbulimin e gabimeve 86 Kodet pr korrigjimin e gabimeve 88

Prmbajtja Kodet alfanumerike 95

vii

3. Algjebra e Bulit 97
Njohuri themelore 98 Postulatet 99 Ligjet 100 Teoremat e De Morganit 102 Identitete me rndsi 102 Principi i dualitetit 105 Operacionet duale 105 Funksionet duale 106 Funksionet inverse 108 Prmes funksionit dual 109 Prmes teoremave t De Morganit 110 Format e paraqitjes s funksioneve 111 Qarqet me ndrprers 111 Tabelat e kombinimeve 113 Induksioni i plot 115 Mintermat dhe makstermat 117 Shprehjet algjebrike t funksioneve 118 Diagramet kohore 122 Diagramet e Vennit 124 K-diagramet 127 Qarqet logjike 134 Minimizimi i funksioneve 137 Minimizimi algjebrik 137 Minimizimi grafik 140 Funksionet me vlera t fardoshme dhe t pacaktuara 145 Funksionet me m shum variabla 146 Prim - implikantt 148 Minimizimi tabelar 151

4. Qarqet kombinuese 163

viii Nivelet logjike 165 Analiza 166 Qarqet me elemente logjike themelore 167 Qarqet me elemente logjike universale 168 Analiza direkte 168 Analiza indirekte 168 Qarqet me elemente logjike t prziera 169 Sinteza 171 Numri i hyrjeve dhe i shkronjave Analiza dinamike 187 Ngarkesat e elementeve logjike 189 186

Qarqet kompjuterike

5. Koduesit 193
Koduesit e zakonshm 194 Koduesit me prioritet 200

6. Dekoduesit 205
Dekoduesit e zakonshm 206 Dekoduesi dynivelsh 211 Dekoduesi trenivelsh 212 Realizimi i dekoduesve kompleks 214 Realizimi i qarqeve prmes dekoduesve 216

7. Konvertuesit e kodeve 223

Konvertuesit e zakonshm 224 Konvertuesit paralel 238 Konvertuesi binar-Gray 239 Konvertuesi Gray-binar 240

8. Indikatort 243

Prmbajtja Indikatori 7-segmentsh 244 Indikatori 9-segmentsh 251

ix

9. Multipleksert 255
Multiplekseri 2/1 256 Multiplekseri 4/1 258 Multiplekseri 8/1 259 Multiplekseri me numr t fardoshm hyrjesh 261 Multipleksert me m shum hyrje 263 Multiplekseri shumbitsh 265 Sinteza e qarqeve prmes multiplekserve 270 Qarqe t ndryshme t realizuara me multiplekser 278

10. Demultipleksert 291

Demultiplekseri 1/2 293 Demultipleksert me m shum dalje 294 Demultipleksert shumbitsh 298 Demultiplekseri si dekodues 300

11. Komparatort 303

Komparatori 1-bitsh 304 Komparatori 2-bitsh 305 Komparatori shumbitsh 311

12. Gjeneratort e paritetit 317

Gjeneratort e zakonshm 318 Gjeneratort pr fjalt kodike shumbitshe 322

13. Detektort e paritetit 327

Detektort e zakonshm 328

x Detektori i realizuar prmes gjeneratorve 330

Qarqet kompjuterike

14. Komplementuesit 333

Komplementuesi binar 334 Komplementuesi BCD 340

15. Qarqet aritmetikore 345

Mbledhsi 346 Gjysmmbledhsi 346 Mbledhsi i plot 347 Realizimi prmes gjysmmbledhsve 351 Mbledhsi serik 351 Mbledhsi paralel 354 Zbritsi 360 Gjysmzbritsi 360 Zbritsi i plot 361 Realizimi prmes gjysmzbritsve 364 Zbritsi i plot prmes mbledhsit t plot 364 Mbledhsi/zbritsi 366 Mbledhsi NBCD 368 Mbledhsi Excess-3 375 Shumzuesi 376 Shumzuesi shumbitsh 378 Pjestimi 384 Fuqizimi 385 Plotpjestimi 387

16. Vlerat e funksioneve 391

Funksionet e zakonshme 392 Funksionet trigonometrike 399

17. Kujtesat fikse 403

Prmbajtja Forma e prgjithshme 404 Elementet lidhse 405 Programimi i kujtess fikse 407 Realizimi i qarqeve me kujtesa fikse 408 Prdorimi i kujtesave fikse 413 Koduesit 413 Dekoduesit 415 Konvertuesit e kodeve 417 Qarqet aritmetikore 420 Qarqe t ndryshme 425

xi

18. Qarqet q programohen 431

PLD 432 PAL 440 PLA 447 PLS 450 Dalje t invertuara 450 Programimi 452

Literatura 453 Shtes 455

Qarqe t integruara t familjes 54/74

Sistemet numerike
Sistemi binar i numrave 4 Sistemi heksadecimal i numrave 21 Sistemi oktal i numrave 27 Aritmetika komplementare 31 Kalimi direkt n mes t sistemeve numerike 45 Numrat me pik t lvizshme 53

Qarqet digjitale

Sistemet numerike paraqesin grumbuj t rregulluar simbolesh (shifrash), mbi t cilt jan definuar katr operacione elementare: mbledhja (+), zbritja (-), shumzimi () dhe pjestimi (/). Numri i shifrave t ndryshme t cilat prdoren gjat shkruarjes s numrave n nj sistem numerik, e paraqet bazn e sitemit numerik. Kshtu, baza e sistemit decimal t numrave sht 10, sepse numrat n kt sistem numerik shkruhen duke shfrytzuar 10 shifra t ndryshme: 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

do numr X.Y n sistemin numerik me baz B mund t shkruhet si numr decimal N, prmes kompleksionit me (m+n) elemente, kshtu:

N=
ku jan:

i=1

xi B m i + yj B j
j= 1

(1.1)

X = x 1 x 2...x m Y = y 1 y 2...y n x i,y j = {0 ,1 , ... ,B 1}

Shprehja (1.1) vlen vetm pr sistemet numerike me pesh, te t cilt do pozit e shifrave brenda numrit ka nj pesh t caktuar. T till jan: sistemi decimal, sistemi binar, sistemi oktal ose sistemi heksadecimal i numrave, t cilt do t prmenden n vijim. Kshtu, p.sh., numri 235 n sistemin decimal t numrave lexohet "dyqind e tridhjet e pes" sepse me t nnkuptohet vlera:

2 102 + 3 101 + 5 100

prkatsisht:

2 100 + 3 10 + 5 1
ose:

200 + 30 + 5
Sistemi numerik romak sht sistem numerik pa pesh meq pozitat e shifrave brenda numrave nuk kan nj pesh t caktuar.

Sistemet numerike

Shembull

Paraqitja e numrave t sistemit decimal t numrave: a. b. c.

376 0.4957 3486.52

prmes kompleksioneve prkatse, n po at sistem numerik, duke pasur parasysh shprehjen (1.1). a.

N=

i =1

x i 103i
4

= 3 102 + 7 101 + 6 100

b.

N=

y j 10j
j=1

= 4 10 1 + 9 10 2 + 5 10 3 + 7 10 4
c.

N=

i =1

x i 104i + y j 10j
j=1 3 2

= 3 10 + 4 10 + 8 101 + 6 100 + 5 10 1 + 2 10 2
Numri i kompleksioneve t ndryshme n sistemin numerik me baz B, t cilt mund t formohen me (m+n) shifra, sht:
K = Bm+n

(1.2)

kurse numri m i madh i mundshm me (m+n) shifra sht:

R = B
ku jan:

1 n B

(1.3)

m - numri i shifrave para piks dhjetore. n - numri i shifrave pas piks dhjetore. Shembull Numri i kompleksioneve t ndryshme K dhe numri maksimal R i cili mund t shkruhet me (m+n) shifra, n sistemin decimal t

4 numrave, nse: a. b. c. a.

Qarqet digjitale

m=4 m=5 m=0

n=2 n=0 n=3

K = 104+ 2 = 1000000 R = 104 1 = 9999.99 102

b.

K = 105+0 = 100000 R = 105 1 = 99999 100

c.

K = 100+3 = 1000 R = 100 1 = 0.999 103

Sistemi binar i numrave

Sistemi numerik tek i cili numrat shkruhen duke prdorur vetm shifrat 0 dhe 1 quhet sistem binar i numrave, prandaj edhe baza e ktij sistemi numerik sht B=2.

Shndrrimi decimal - binar

Gjat kalimit prej sistemit decimal n sistemin binar t numrave mund t paraqiten katr raste karakteristike, t cilat jepen n vijim.

Sistemet numerike

Numrat e plot
Ekuivalenti binar i nj numri decimal t plot fitohet duke pjestuar numrin suksesivisht me 2, sa sht baza B e ktij sistemi numerik. Gjat do pjestimi, mbetja prshkruhet n nj kolon, kurse pjestimi vazhdon derisa numri q pjestohet nuk bhet zero. Nse vargu i shifrave binare, i cili fitohet si rezultat i mbetjeve gjat pjestimit suksesiv t numrit decimal, prshkruhet nga fundi, paraqet numrin binar t krkuar. Shembull Ekuivalentt binar t numrave decimal: a. b. c. a.

79 355 4394

79:2=39 mbetet 1 39:2=19 mbetet 1 mbetet 1 19:2=9 mbetet 1 9:2=4 mbetet 0 4:2=2 mbetet 0 2:2=1 mbetet 1 1:2=0 (79)10=(1001111) 2

Ky shndrrim m shkurt mund t paraqitet kshtu:

79 mbetja 39 1 19 1 9 1 4 1 2 0 1 0 0 1 (79)10=(1 0 0 1 1 1 1)2

b.

Qarqet digjitale

355 mbetja 177 1 88 1 44 0 22 0 11 0 5 1 2 1 1 0 0 1 (355)10=(1 0 1 1 0 0 0 1 1)2

c.

4394 mbetja 2197 0 1098 1 549 0 274 1 137 0 68 1 34 0 17 0 8 1 4 0 2 0 1 0 0 1 (4394)10=(1 0 0 0 1 0 0 1 0 1 0 1 0)2

Numrat vetm me pjesn pas piks dhjetore

Shndrrimi i numrave decimal, t cilt e kan vetm pjesn pas piks dhjetore, n numra t sistemit binar bhet duke shumzuar numrin suksesivisht me 2. Gjat do shumzimi, shifra para piks dhjetore (prfshir edhe shifrn 0) prshkruhet n nj kolon t veant si tepric, kurse pjesa pas piks dhjetore shumzohet prsri me 2. Procesi i shumzimit vazhdon derisa pjesa pas piks dhjetore nuk bhet zero. N fund, vargu i shifrave binare q fitohet duke e prshkruar prej lart kolonn e tepricave, pasi para saj t shtohet shifra zero me pik, paraqet ekuivalentin binar t numrit decimal t dhn. Shembull Ekuivalentt binar t numrave decimal:

Sistemet numerike

a. b. c. a.

0.859375 0.8125 0.9609375

0.859375 0.718750 0.437500 0.875000 0.750000 0.500000

b.

. 2=1.718750=0.718750 tepron 1 . 2=1.437500=0.437500 tepron 1 . 2=0.875000 tepron 0 . 2=1.750000=0.750000 tepron 1 . 2=1.500000=0.500000 tepron 1 . 2=1.000000=0.000000 tepron 1 (0.859375)10=(0.1 1 0 1 1 1)2

0.8125 . 2=1.6250=0.6250 0.6250 . 2=1.2500=0.2500 0.2500 . 2=0.5000 0.5000 . 2=1.0000=0.0000

c.
0.9609375 0.9218750 0.8437500 0.6875000 0.3750000 0.7500000 0.5000000

tepron 1 tepron 1 tepron 0 tepron 1 (0.8125)10=(0.1 1 0 1)2

. 2=1.9218750=0.9218750 tepron 1 . 2=1.8437500=0.8437500 tepron 1 . 2=1.6875000=0.6875000 tepron 1 . 2=1.3750000=0.3750000 tepron 1 . 2=0.7500000 tepron 0 . 2=1.5000000=0.5000000 tepron 1 . 2=1.0000000=0.0000000 tepron 1 (0.9609375)10=(0.1 1 1 1 0 1 1)2

Numrat me pjesn para dhe pas piks dhjetore

Shndrrimi i numrave decimal n numra t sistemit binar, t cilt e kan pjesn para dhe pas piks dhjetore, bhet duke gjetur ve ekuivalentt binar pr pjesn para dhe ve pr pjesn pas piks dhjetore. N fund, me bashkimin e dy pjesve t fituara n nj numr t vetm, duke prshkruar pjesn e gjetur para dhe pjesn pas piks - prkatsisht, fitohet numri binar i krkuar. Shembull Ekuivalentt binar t numrave decimal:

Qarqet digjitale

a. b. c. a.

125.875 500.4375 6.9375

125 mbetja 62 1 31 0 15 1 7 1 3 1 1 1 0 1 (125)10=(1 1 1 1 1 0 1)2 0.875 . 2=1.750=0.750 0.750 . 2=1.500=0.500 0.500 . 2=1.000=0.000 tepron 1 tepron 1 tepron 1 (0.875)10 =(0.1 1 1)2

(125.875)10 = (1111101.111)2
b.

500 mbetja 250 0 125 0 62 1 31 0 15 1 7 1 3 1 1 1 0 1 (500)10=(1 1 1 1 1 0 1 0 0)2

Sistemet numerike

0.4375 . 0.8750 . 0.7500 . 0.5000 .

2=0.8750 2=1.7500=0.7500 2=1.5000=0.5000 2=1.0000=0.0000

tepron 0 tepron 1 tepron 1 tepron 1 (0.4375)10=(0.0 1 1 1)2

(500.4375) 10 = (111110100.0111) 2
c.

6 mbetja 3 0 1 1 0 1 (6)10=(1 1 0)2 0.9375 0.8750 0.7500 0.5000 . 2=1.8750=0.8750 tepron 1 . 2=1.7500=0.7500 tepron 1 . 2=1.5000=0.5000 tepron 1 . 2=1.0000=0.0000 tepron 1 (0.9375)10 =(0.1 1 1 1)2
(6.9375) 10 = (110.1111) 2

Shndrrimi i prafrt
Gjat gjetjes s ekuivalentit binar t pjess s numrit pas piks dhjetore mund t ndodh t fitohet varg i pafund shifrash binare. N kto raste, ekuivalenti binar do t jet i prafrt. Procesi i shndrrimit ndrpritet n nj numr t caktuar shifrash pas piks, gj q varet nga saktsia e prcaktuar q m par. Shembull Ekuivalentt binar t numrave decimal: a. b. c.

0.05 31.6 924.358

duke marr pas piks vetm 5 shifra binare.

10 a.

Qarqet digjitale

tepron 0 0.05 . 2=0.10 tepron 0 0.10 . 2=0.20 tepron 0 0.20 . 2=0.40 tepron 0 0.40 . 2=0.80 . 0.80 2=1.60=0.60 tepron 1 ............................ (0.05) 10 =(0.0 0 0 0 1)2
b.

31 mbetja 15 1 7 1 3 1 1 1 0 1 (31)10=(1 1 1 1 1)2 0.6 . 2=1.2=0.2 tepron 1 0.2 . 2=0.4 tepron 0 1 0.4 . 2=0.8 tepron 0 0 0.8 . 2=1.6=0.6 tepron 1 0 1 0.6 . 2=1.2=0.2 tepron 1 ......................... (0.6)10=(0.1 0 0 1 1)2
(31.6)10 = (11111.10011)2
c.

924 mbetja 462 0 231 0 115 1 57 1 28 1 14 0 7 0 3 1 1 1 0 1 (924)10=(1 1 1 0 0 1 1 1 0 0)2

Sistemet numerike

11

tepron 0 0.358 . 2=0.716 0.716 . 2=1.432=0.432 tepron 1 tepron 0 0.432 . 2=0.864 0.864 . 2=1.728=0.728 tepron 1 0.728 . 2=1.456=0.456 tepron 1 ............................... (0.358)10=(0.0 1 0 1 1)2
(924.358)10 = (1110011100.01011)2
Pr llogaritjen e numrit t kompleksioneve K dhe t numrit maksimal t mundshm R edhe te sitemi binar i numrave prdoren shprehjet (1.2) dhe (1.3), por, pr dallim nga sistemi decimal i numrave, ktu baza sht B=2. Shembull Numri i kompleksioneve t ndryshme K dhe vlera maksimale e mundshme R, pr numrat binar me m-shifra para piks dhe nshifra pas piks, nse: a. b. c. a.

m=4 m=0 m=5

n=0 n=3 n=2

K = 24 + 0 = 16
Kompleksionet, prkatsisht numrat e ndryshm t mundshm, jan:

0000 0001 0010 .... 1110 1111 R = 2

4

1 = 15 0 2

prkatsisht (1111)2 .

12 b.

Qarqet digjitale

K = 2

0+3

= 8

Kompleksionet prkatse:

0.000 0.001 0.010 ..... 0.110 0.111

R = 2
0

1 = 0.875 , prkatsisht (0.111)2 3 2 = 128

c.

K = 2

5+ 2

Kompleksionet prkatse:

0.00 0.01 0.10 ........ 11111.01 11111.10 11111.11 R = 2

5

1 = 31.75 , prkatsisht (11111.11)2 2 2

Shndrrimi binar - decimal

Pr gjetjen e ekuivalentve decimal t numrave binar mund t prdoret shprehja (1.1), gjat s cils baza e sitemit numerik duhet t merret B=2. Shembull Shndrrimi i numrave binar: a. b. c.

11011 0.111011 1110.11

n numra t sistemit decimal t numrave.

Sistemet numerike a.

13

X=11011 N = x i 25i
i =1 5

= 1 24 + 1 23 + 0 22 + 1 21 + 1 20 = 27
b.

Y=111011
N = Yj 2j
j=1 6

= 1 21 + 1 22 + 1 23 + 0 24 + 1 25 + 1 26 = 0.921875
c.

X= 1 1 1 0 Y= 1 1 N = x i 24i + y j 2j
i =1 j=1 4 2

= 1 2 + 1 2 + 1 21 + 0 20 + 1 21 + 1 2 2
3 2

= 14.75

Aritmetika binare
Sikurse n sitemin decimal, edhe n sistemin binar t numrave mund t kryhen katr operacionet elementare aritmetikore, duke i prdorur rregullat q jan shpjeguar n vijim.

Mbledhja
Tabela e mbledhjes s numrave n sistemin binar t numrave duket kshtu:

0+0=0 0+1=1 1+0=1 1+1=0 dhe bartja 1

14 Shembull Mbledhja e numrave binar: a. b.

Qarqet digjitale

1110000 + 111011
c. d.

111011 + 110111

1011.110 +1010.101

10110101 10001101 +11000111

Me qllim q t shihet m mir procedura e bartjes, n pjesn vijuese do t prdoret shifra decimale 2, n vend t dhjetshes binare 10, sa sht edhe ekuivalenti decimal prkats. a. b.

111 Bartja 1110000 + 111011 10101011

c. d.

111111 Bartja 111011 + 110111 1110010

1 111 Bartja 1011.110 +1010.101 10110.011

21111211 Bartja 10110101 10001101 +11000111 1000001001

N shembullin d mbledhja e numrave t dhn mund t kryhet edhe duke i gjetur shumat parciale, gjat s cils fillimisht mblidhen dy numrat e par dhe pastaj shums i shtohet edhe numri i tret:

1 1111 1 Bartja 10110101 +10001101 101000010

111 11 Bartja 101000010 + 11000111 1000001001

Sistemet numerike

15

Zbritja
Gjat procesit t zbritjes s numrave binar, si edhe te sistemi decimal i numrave, paraqitet nevoja e huazimit. Tabela sipas s cils kryhet zbritja n sistemin binar t numrave sht:

0-0=0 0-1=1 dhe 1 hua 1-0=1 1-1=0

Shembull Zbritja e numrave binar: a. b.

1110000 111011
c.

1111011 101111

10101011.10 1110000.11

Me qllim q t shihet m mir procesi i huazimit, fillimisht sht treguar n trsi huazimi i nevojshm dhe pastaj n fund kryhet zbritja e numrave. Edhe ktu, pr ta ndjekur m qart procedurn e huazimit, sht prdorur shifra decimale 2, n vend t dhjetshes s sistemit binar. a.

2222 01112 1110000 - 111011

2 02 1101112 - 111011

Huaja 2 02 Mbetja 1021112 - 111011 221112 -111011 110101

16 b.

Qarqet digjitale

2 02 1111011 -101111

2 02 1110211 -101111

Huaja Mbetja

1102211 -101111 1001100

c.
2 02 10101011.10 -1110000.11 2 0 2 10101011.02 -1110000.11 2 02 10101010.22 -1110000.11 Huaja 22 Mbetja 01 2 10021010.22 -1110000.11 01221010.22 -1110000.11 00111010.11

Nse krkohet zbritja e numrit binar B nga numri binar A, kur A<B, mund t veprohet si edhe te sistemi decimal i numrave, prkatsisht zbritja t kryhet kshtu:

A-B=-(B-A)
Shembull Zbritja e numrave binar: a. b. c.

101 11010

1001 1110

1101.10 1110.11

Sistemet numerike a.

17

101 -11010

2 02 11010 - 101

2 02 11002 - 101

10202 - 101 10101

b.

101 -11010 -10101

1001 -1110
c.

2 02 1110 -1001

1102 -1001 0101

1001 -1110 -0101

1101.10 -1110.11

2 02 1110.11 -1101.10

1102.11 -1101.10 0001.01

1101.10 -1110.11 -0001.01

Shumzimi
Operacioni i shumzimit kryhet plotsisht njlloj si edhe n sistemin binar t numrave, duke pasur parasysh tabeln vijuese:

00 = 0 01 = 0 10 = 0 11 = 1
Shembull Shumzimi i numrave binar: a. b. c.

1111 x 1101

10101011.11 x 0.011

0.1101 x 0.11

18 a. b. c.

Qarqet digjitale

1111 x 1101 1111 0000 1111 1111 11000011

10101011.11 x 0.011 1010101111 1010101111 0000000000 0000000000 01000000.01101

0.1101 x 0.11 01101 01101 00000 0.100111

Problemi i vetm q paraqitet gjat procesit t shumzimit t dy numrave sht ai i mbledhjes s m shum numrave binar, gjat s cils bartja sht numr binar disashifror. Ky problem tejkalohet, nse zbatohet parimi i dhn m sipr pr mbledhje parciale, sipas t cilit s pari mblidhen dy numrat e par, pastaj shums i shtohet numri i tret dhe kshtu me radh derisa t mblidhen t gjith numrat tjer.

Pjestimi
Gjat pjestimit t dy numrave binar, m leht sht q pjesa e shifrave q pjestohen dhe pjestuesi t konvertohen n numra t sistemit decimal. Tabela e pjestimit q zbatohet n sistemin binar t numrave duket kshtu:

0:0=? 0:1=0 1:0=? 1:1=1

ku me ? jan shnuar rezultatet kur pjestimi me zero sht i palogjikshm. Shembull Pjestimi i numrave binar: a.

1111:11
b.

10100.1:10
c.

10000:11

a.

b.

c.

Sistemet numerike

19

1111:11=101 11 == 1 0 11 11 ==

10100.1:10=1010.01 10 == 1 0 10 10 == 0 0 =1 0 10 10 ==

10000:11=101.01... 11 == 10 00 100 11 == 10 00 100 11 == 1

Si shihet edhe nga shembujt e msiprm, pjestimi direkt i numrave binar nuk sht i thjesht. N praktik, numrat binar pjestohen edhe prmes zbritjes s prsritur t pjestuesit nga i pjestuari, duke filluar prej shifrave me pesh m t madhe. Nse zbritja sht e mundshme, n nj kolon t veant shnohet shifra binare 1, prndryshe shnohet shifra binare 0 pa e kryer zbritjen. Zbritja vijuese kryhet duke zhvendosur pjestuesin q zbritet pr nj pozicion djathtas. Shembull Pjestimi i numrave binar: a.

1111:11
b.

1100111:101
c.

10100.1:10
duke e prdorur metodn e pjestimit prmes zbritjes sukcesive.

a.

b.

20

Qarqet digjitale

1111 1 11 0011 0 11 0011 1 11 0000 1111 : 11 = 1 0 1

c.

1100111 1 101 0010111 0 101 0010111 1 101 0000011 0 101 0000011 0 101 00000110 1 101 00000001 mbetja 1100111 : 101 = 1 0 1 0 0.1...
1 0 1 0 0 1

10100.1 10 00100.1 10 00100.1 10 00000.1 10 00000.1 1 0 00000.1 10

00000.00 10100.1 : 10 = 1 0 1 0.0 1

Gjat kryerjes s operacioneve t ndryshme aritmetikore, mund t bhet edhe prova pr vrtetimin e rezultatit t fituar, ngjashm me at se si veprohet edhe n sistemin decimal t numrave. Por, prova ktu mund t bhet edhe duke i shndrruar n numra t sitemit decimal numrat q marrin pjes n operacion si dhe rezultatin q fitohet.

Sistemet numerike

21

Sistemi heksadecimal i numrave

N sistemin heksadecimal, numrat shkruhen duke prdorur 16 shifra t ndryshme:

ku, n vend t numrave:

10

11

12

13

14

15

jan prdorur (prkatsisht) shkronjat:

Meq n sistemin numerik heksadecimal shfrytzohen 16 shifra t ndryshme, baza e ktij sistemi numerik sht B=16.

Shndrrimi decimal - heksadecimal

N mnyr analoge me sistemin binar t numrave, gjat shndrrimit t numrave t sistemit decimal n numra t sistemit heksadecimal, paraqiten katr raste karakteristike. Rruga q ndiqet n kto katr raste sht plotsisht e njjt me at q u dha gjat shndrrimit n sistemin binar t numrave, por te sistemi heksadecimal ndryshon vetm baza. Shembull Shndrrimi i numrave t sistemit decimal: a. b. c. d.

927143 0.37109375 154.8125 35.47392

n numra t sistemit heksadecimal.

22 a.

Qarqet digjitale

927143:16=57946 57946:16=3621 3621:16=226 226:16=14 14:16=0

mbetet 7 mbetet A mbetet 5 mbetet 2 mbetet E (927143)10=(E 2 5 A 7)16

b.

0.37109375 . 16=5.93750000=0.93750000 tepron 5 . 16=15.00000000=0.00000000 tepron F 0.93750000 0 (0.93750000) =(0.5 F) F 16 10

c.

154:16=9 9:16=0

mbetet A mbetet 9 (154)10=(9 A)16

0.8125 . 16=13.0000=0.0000 tepron D D (0.8125)10=(0.D)16

(154.8125)10 = (9 A.D)16
d.

35:16=2 2:16=0

mbetet 3 mbetet 2 (35)=(2 3) 16 10

0.47392 . 16=7.58272=0.58272 tepron 7 0.58272 . 16=9.32352=0.32352 tepron 9 0.32352 . 16=5.17632=0.17632 tepron 5 0.17632 . 16=2.82112=0.82112 tepron 2 0.82112 . 16=13.13792=0.13792 tepron D ...................................... (0.47392)10=(0.7 9 5 2 D...)16

(35.47392)10 = (23.7952D...) 16

Sistemet numerike

23

Edhe te sistemi heksadecimal i numrave, duke prdorur shprehjet (1.2) dhe (1.3), mund t gjendet numri i kompleksioneve t ndryshme (K) dhe numri maksimal i mundshm (R), kur numri ka m-shifra para piks dhe nshifra pas piks. Shembull Gjetja e numrit t kompleksioneve dhe e numrit maksimal t mundshm, n sistemin heksadecimal t numrave, nse numri i shifrave para dhe pas piks sht: a. b. c. a.

m=3 m=0 m=2

n=0 n=4 n=1

K = 16 N max
b.

= 4096 1 = 16 = 4095 0 16
3 0+4

3+0

(N max )16 = (FFF)16

K = 16 N max
c.

= 65536 1 0 = 16 = 0.9999847 4 16

(N max )16 =(0.FFFF) 16

K = 16 N max

= 4096 1 2 = 16 = 255.9375 1 16

2+ 1

(N max )16 = (FF.F)16

Shndrrimi heksadecimal - decimal

Sikurse gjat shndrrimit t numrave binar n numra t sistemit decimal, edhe gjat shndrrimit t numrave heksadecimal mund t prdoret shprehja (1.1). Por, ktu baza e sistemit numerik duhet t merret B=16. Shembull Ekuiualentt decimal t numrave n sistemin heksadecimal: 1DA5 a. b. 63247 c. 0.35 d. 3AB.F1

24 a.

Qarqet digjitale

X = 1DA5 N = x i 164i
i =1 4

= 1 163 + D 16 2 + A 161 + 5 160 = 7589

b.

X = 63247 N = x i 165i
i =1 5

= 6 164 + 3 163 + 2 16 2 + 4 161 + 7 160 = 406087

c.

Y = 35 N = y j 16 j
j=1 2

= 3 16 1 + 5 16 2 = 0.2070312
d.

X = 3 AB Y = F1 N = x i 163i + y j 16 j
i =1 j=1 3 2

= 3 16 + A 16 + B 160 + F 16 1 + 1 16 2
2 1

= 939.94141

Aritmetika heksadecimale
N sistemin heksadecimal t numrave operacionet aritmetikore kryhen ngjashm me sistemin decimal, ose me sistemin binar t numrave. Por, dallimi qndron n at se si dhjetshe ktu merret baza B=16 e sistemit heksadecimal. N vazhdim do t shpjegohen operacionet elementare t mbledhjes (+) dhe zbritjes (-) n kt sistem numerik, t cilt prdoren edhe n praktik.

Sistemet numerike

25

Mbledhja
Meq n praktik jemi msuar me mbledhjen n sistemin decimal t numrave, sht m leht q mbledhja e shifrave heksadecimale t kryhet duke pasur parasysh ekuivalentt decimal t tyre. Shembull Mbledhja e numrave heksadecimal: a. b. c. d.

1DDC + 159

2FD71 + A 3542

D2.534 + A.12F

1AB.2F + 345.12

a.

11 Bartja 1DDC + 159 1F35

sepse:

1 C D +9 +5 (21)10=(15) 16 (19)10=(13) 16

1 D +1 (15)10=(F) 16

b.

11 Bartja 2FD71 + A3542 D32B3

sepse:

1 D 1 F 7 +5 +3 +4 +2 (3)10=(3)16 (11)10 =(B)16 (18)10=(12)16 (19)10=(13)16

1 2 +A (13)10=(D)16

26 c.

Qarqet digjitale

1 Bartja D2.534 + A.12F DC.663

sepse:

1 5 4 3 +F 2 1 (19)10=(13)16 (6)10=(6)16 (6)10=(6)16

2 +A (12)10=(C)16

d.

sepse:
F (17)10=(11) 16

1 1 Bartja 1AB.2F +345.12 4F0.41

1 1 2 B A 1 +1 +5 +4 +3 (4)10=(4) 16 (16)10=(10) 16 (15)10=(F) 16 (4)10=(4) 16

Zbritja
Gjat kryerjes s operacionit t zbritjes paraqitet problemi i huazimit, edhe n sistemin heksadecimal t numrave. Me qllim q t shpjegohet procedura e huazimit, pr dhjetshen e sistemit heksadecimal t numrave, prkatsisht pr bazn 16, ktu do t prdoret shkronja G. Shembull Zbritja e numrave heksadecimal: a. b.

1CD 4E

53A.2B

74.1C

Sikurse gjat zbritjes n sistemin binar, edhe ktu s pari sht dhn e tr procedura e huazimit dhe pastaj sht kryer zbritja.

Sistemet numerike a.

27

G BG 1CD -4E
sepse:

Huaja G Mbetja 1BD -4E 17F

[ (G + D) E]16 = [ (16 + 13) 14]10 = (15)10 = (F)16 [B 4]16 = [11 4]10 = (7)10 = (7)16

b.

G 1G 53A.2B -74.1C
sepse:

G 4G G 53A.1B -74.1C

Huaja G G Mbetja 43A.1B -74.1C

[ (G + B) C]16 = [ (16 + 11) 12]10 = (15)10 = (F)16

(A 4)16 = (10 4)10 = (6)10 = (6)16 [ (G + 3) 7]16 = [ (16 + 3) 7]10 = (12)10 = (C)16
Me qllim q t vrtetohet saktsia e rezultateve t fituara, mund t bhet prova prmes operacionit komplementar, prkatsisht duke zbritur mbledhsin nga rezultati i cili fitohet gjat operacionit t mbledhjes, ose duke mbledhur rezultatin me zbritsin gjat operacionit t zbritjes.

Sistemi oktal i numrave

Pr shkruarjen e numrave n sistemin oktal prdoren 8 shifra t ndryshme:

prandaj thuhet se baza e ktij sistemi numerik sht B=8.

28

Qarqet digjitale

Shndrrimi decimal - oktal

Rruga q ndiqet gjat shndrrimit t numrave decimal n numra t sistemit oktal sht e njjt me at q u dha pr sistemin binar dhe heksadecimal, por ktu shumzohet ose pjestohet me bazn B=8. Shembull Ekuivalentt oktal t numrave n sistemin decimal: a. b. c. d. a.

1981 0.65625 742.25 365.24

1981:8=247 247:8=30 30:8=3 3:8=0

mbetet 5 mbetet 7 mbetet 6 mbetet 3 (1981)10=(3 6 7 5)8

b.

0.65625 . 8=5.25=0.25 tepron 5 0.25000 . 8=2.00=0.00 tepron 2 (0.65625)10=(0.5 2)8

c.

742:8=92 92:8=11 11:8=1 1:8=0

mbetet 6 mbetet 4 mbetet 3 mbetet 1 (742)=(1 3 4 6)8 10

0.25 . 8=2.00=0.00

tepron 2 (0.25)10=(0.2)8

(742.25)10 = (1346.2)8

Sistemet numerike d.

29

365:8=45 45:8=5 5:8=0

mbetet 5 mbetet 5 mbetet 5 (365)10=(5 5 5)8

0.24 . 8=1.92=0.92 tepron 1 0.92 . 8=7.36=0.36 tepron 7 0.36 . 8=2.88=0.88 tepron 2 0.88 . 8=7.04=0.04 tepron 7 0.04 . 8=0.32 tepron 0 0.32 . 8=2.56=0.56 tepron 2 ............................ (0.24)10=(0.1 7 2 7 0 2...)8
(365 .24)10 = (555 . 172702 ... )8

Shndrrimi oktal - decimal

Sikurse te sistemi binar dhe te sistemi oktal i numrave, ktu shndrrimi mund t bhet duke prdorur shprehjen (1.1), vetm se baza e sistemit numerik sht 8. Shembull Ekuivalentt decimal pr numrat e sistemit oktal: a. b. c.

534 0.62 3724.61

a.

X = 534 N = x i 83 i
i =1 3

= 5 82 + 3 81 + 4 80 = 348

b.

30

Qarqet digjitale

y = 62 N=

y
j=1

8 j

= 6 8 1 + 2 8 2 = 0.78125
c.

X = 3724 Y = 61 N = x i 84i + y j 8 j
i =1 j=1 4 2

= 3 8 + 7 8 + 2 81 + 4 80 + 6 8 1 + 1 8 2 = 2004.765625
3 2

Aritmetika oktale
Operacionet aritmetikore n sistemin oktal t numrave, kryhen plotsisht njlloj si edhe te sistemet e tjera numerike, gj q do t tregohet prmes shembujve t mbledhjes s disa numrave. Ktu duhet pasur kujdes n faktin se dhjetshja e sistemit oktal sht baza numerike prkatse 8. Shembull Mbledhja e numrave oktal: a. b. c.

1737 +423

135.6241 + 0.3724

624.325 +137.453

a.

1 1 Bartja 1737 +423 2362

sepse:

Sistemet numerike

31

7 +3 (10)10=(12) 8
b.

1 3 +2 (6)10=(6) 8

7 +4 (11)10=(13) 8

1 +1 (2)10=(2) 8

1 1 Bartja 135.6241 + 0.3724 136.2165

sepse:

1 6 +3 (10)10=(12) 8

2 +7 (9)10=(11) 8

c.

11 11 624.325 +137.453 764.000

1 2 +5 (8)10=(10)8

Bartja

5 +3 (8)10=(10)8

1 3 +4 (8)10=(10)8

1 4 +7 (12)10=(14)8

Aritmetika komplementare
Pr do numr me bazn B, mund t gjenden numrat komplementar prkats, prkatsisht B-komplementi dhe (B-1)-komplementi. Pastaj, prmes numrave komplementar, p.sh., kryhet m leht operacioni i zbritjes ose edhe disa operacione logjike.

32

Qarqet digjitale

B-komplementi
Komplementi i nj numri N, i cili ka m-shifra n pjesn e plot t tij, n sistemin numerik me bazn B, shkurt quhet B-komplement dhe gjendet prmes shprehjes:

B m N NB = 0

pr pr

N 0 N = 0

(1.4)

Nse pjesa e plot e numrit sht zero, ather numri i shifrave merret m=0.
Shembull

B-komplementi pr numrat e sistemit decimal:

a. b. c.

N=82530 N=0.5287 N=85.459

ku B=10.
a.

N 10 = 105 82530 = 17470

b.

N 10 = 100 0.5287 = 0.4713

c.

N 10 = 102 85.459 = 14.541

Ngjajshm veprohet edhe gjat gjetjes s B-komplementit te numrat e sistemit binar, duke pasur kujdes se baza e ktij sistemi numerik sht B=2.
Shembull

B-komplementi pr numrat e sistemit binar:

a. b. c.

N=101100 N=0.0110 N=110.10101

a.

Sistemet numerike

33
6

N 2 = (2 )10 101100 = 1000000 101100 = 010100

b.

N 2 = (2 )10 0.0110 = 1 0.0110 = 0.1010

0

c.

N 2 = (23 )10 110.10101 = 1000 110.10101 = 001.01011

Nse analizohen shembujt e dhn m sipr, shihet se B-komplementi i nj numri mund t gjendet edhe n rrug direkte, duke shfrytzuar rregullat vijuese:

zerot n fund t numrit nuk ndryshohen shifra e par nga fundi i numrit q sht jozero, zbritet nga baza B shifrat e tjera zbriten nga vlera B-1.

Nse pjesa e plot e numrit sht zero, duke e pasur parasysh shprehjen (1.4), B-komplementi i ksaj pjese t numrit merret zero.
Shembuj

B-komplementi pr numrat decimal:

a. b. c.

N=82530 N=0.5287 N=85.459

dhe numrat binar:

d. e. f.

N=101100 N=0.0110 N=110.10101

i gjetur n rrug direkte.

a.

34

Qarqet digjitale

N 10 = (9 8)(9 2)(9 5)(10 3)

= b.

0 0

N 10 = 0. (9 5)(9 2)(9 8)(10 7)

= 0. 4

c.

N 10 = (9 8)(9 5) . (9 4)(9 5)(10 9)

=

4 .

1 0 0

d.

N 2 = (1 1)(1 0)(1 1)(2 1) 0

=

1 0 0

e.

N 2 = 0. (1 0)(1 1)(2 1)
= 0. 1

f.

N 2 = (1 - 1) (1 - 1) (1 - 0) . (1 1)(1 0)(1 1)(1 0)(2 1)

=

1 .

(B-1)-komplementi
Pr numrin N n sistemin numerik me bazn B, i cili ka m-shifra n pjesn e plot t tij dhe n-shifra n pjesn pas piks, (B-1)-komplementi gjendet prmes shprehjes:

N B 1

B m B n N = 0

pr pr

N0 N=0

(1.5)

Nse pjesa e plot e numrit sht zero, numri i shifrave merret m=0.
Shembull

(B-1)-komplementi pr numrat decimal:

a. b. c.

N=82530 N=0.5287 N=85.459

ku baza B=10.
a.

Sistemet numerike
N 9 = 105 100 82530 = 100000 1 82530 = 17469

35

b.

N 9 = 100 10 4 0.5287 = 1 0.0001 0.5287 = 0.4712

c.

N 9 = 102 10 3 85.459 = 100 0.001 85.459 = 14.540 (B-1)-komplementi edhe pr numrat binar gjendet prmes shprehjes (1.5), duke pasur kujdes q komponentet ku paraqitet fuqizimi t konvertohen n vlera t sistemit binar t numrave.
Shembull

(B-1)-komplementi pr numrat binar:

a. b. c.

N=101100 N=0.0110 N=110.10101

a.

N 1 = (26 )10 (20 )10 101100 = 1000000 1 101100 = 010011

b.

N 1 = (2 )10 (2 )10 0.0110 = 1 0.0001 0.0110 = 0.1001

0

c.

N 1 = (23 )10 (25 )10 110.10101 = 1000 0.00001 110.10101 = 001.01010

Nga shembujt e dhn m sipr, si dhe te B-komplementi, shihet se (B1)-komplementi i nj numri mund t gjendet n rrug direkte, duke zbritur do shifr t numrit nga vlera B-1. (B-1)-komplementi i pjess s plot t numrit merret zero, nse vlera e ksaj pjese sht zero.

36 Shembull

Qarqet digjitale

(B-1)-komplementi pr numrat decimal:

a. b. c.

N=82530 N=0.5287 N=85.459

dhe pr numrat binar:

d. e. f.

N=101100 N=0.0110 N=110.10101

i gjetur n rrug direkte.

a.

N 9 = (9 - 8)(9 - 2) (9 5)(9 3)(9 0) = 1 7 4 6 9

b.

N 9 = 0. (9 - 5)(9 - 2) (9 8)(9 7) = 0. 4 7 1 2

c.

N 9 = (9 - 8)(9 - 5) . (9 4)(9 5)(9 9) = 1 4 . 5 4 0

d.

N 1 = (1 1)(1 0)(1 1)(1 1)(1 0)(1 0) = 0 1 0 0 1 1

e.

N 1 = 0. (1 0)(1 1)(1 1)(1 0) = 0. 1 0 0 1

f.

N 1 = (1 1)(1 1)(1 0) . (1 1)(1 0)(1 1)(1 0)(1 1) = 0 0 1 . 0 1 0 1 0

Sistemet numerike

37

Raporti mes komplementeve

Me kombinimin e shprehjeve (1.4) dhe (1.5) fitohet shprehja:

N B 1 = B m B n N
ose

N B 1 = N B B n
prej nga pastaj mund t nxirret raporti:

(1.6)

N B = N B 1 + B n
Shembull

(1.7)

Gjetja e N 2 , nse dihet N 1 :

a. b. c. d.

01001011 010011 0.1001 101.1101

a.

N 2 = N 1 + (2 )10 = 01001011 + 1 = 01001100

0

b.

N 2 = N 1 + (2 )10 = 010011 + 1 = 010100

0

c.

N 2 = N 1 + (2 )10 = 0.1001 + 0.0001 = 0.1010

d.

N 2 = N 1 + (2 )10 = 101.1101 + 0.0001 = 101.1110

38

Qarqet digjitale

Gjetja direkte e 1 dhe 2-komplementit

N rrug m t shkurtr, 1-komplementi i numrit binar gjendet duke i zvendsuar shifrat 1 me 0 dhe shifrat 0 me 1. Nse gjat ktij veprimi vlera e pjess s plot t numrit sht zero, ather 1-komplementi prkats i ksaj pjese merret zero.
Shembull

1-komplementi pr numrat binar:

a. b. c.

N=101100 N=0.0110 N=110.10101

a.

N= 1 0 1 1 0 0

N1 = 0 1 0 0 1 1
b.

N= 0 . 0 1 1 0

N1 = 0 . 1 0 0 1
c.

N= 1 1 0 . 1 0 1 0 1 N1 = 0 0 1 . 0 1 0 1 0

Nse dihet 1-komplementi, leht mund t gjendet edhe 2-komplementi prkats, duke shfrytzuar shprehjen (1.7).
Shembull

2-komplementet e numrave nga shembulli i msiprm, duke shfrytzuar 1-komplementet prkatse.

a.

N 2 = 010011 + (20 ) 10

= 010011 + 1 = 010100

Sistemet numerike b.

39

N 2 = 0.1001 + (24 )10

= 0.1001 + 0.0001 = 0.1010

c.

N 2 = 001.01010 + (25 )10

= 001.01010 + 0.00001 = 001.01011

Pr numrat e plot, 2-komplementi gjendet duke ia shtuar 1-komplementit prkats vlern 1, gj q shihet edhe n shembullin e msiprm, te numri nn a.

Parashenja e numrave
Pavarsisht nga sistemi numerik n t cilin gjendemi, parashenja + e numrave pozitiv nuk sht e domosdoshme t shnohet, kurse parashenja - e numrave negativ shnohet patjetr. Parashenja te pajisjet digjitale paraqitet prmes shifrave binare dhe at 0 pr parashenjn +, kurse 1 pr parashenjn -, p.sh. kshtu:
+ 1101 paraqitet si 0 1101 - 1010 paraqitet si 1 1010

ku me shifrat binare t shkruara ve para numrave jan shnuar parashenjat e tyre. Numrat negativ mund t paraqiten edhe prmes 2-komplementit t numrit pozitiv prkats. Gjat ksaj duhet t prcaktohet sakt edhe se sa shifra shfrytzohen pr paraqitjen e vlerave komplementare t numrave. Kshtu, p.sh., numri -5 i paraqitur prmes 2-komplementit t numrit pozitiv 5, n 3-bita, sht:
101 010 011

numri 5 1-komplementi 2-komplementi

Pr ta vrtetuar se 2-komplementi e paraqet numrin negativ, le ta gjejm zbritjen: 5-5=0

prkatsisht e llogarisim shumn e vlers pozitive dhe t vlers negative, duke shfrytzuar numrat 3-bitsh:

40

Qarqet digjitale

101 + 011 1 000

numri 5 numri 5 5-5=0

(2-komplementi)

nga shihet se n 3-bit sht fituar vlera 0. Rezultati i njjt do t fitohet edhe nse llogaritja kryhet, p.sh., me numra 6bitsh:
000101 111010 111011

numri 5 1-komplementi 2-komplementi

ose, nse llogaritet shuma e numrit 5 dhe e 2-komplementit prkats:

000101 + 111011 1 000000

numri 5 numri 5 5-5=0

(2-komplementi)

ku rezultati n 6-bita prsri sht 0, kurse biti i shtat, majtas, nuk merret parasysh, sepse nuk gjendet n hapsirn 6-bitshe.

Zbritja indirekte
Zbritja direkte e numrave binar ndrlikohet pr shkak t procesit t huazimit, kur shifra e zbritsit sht m e madhe se shifra prkatse e numrit t zbritur. Por, duke i shfrytzuar numrat komplementar, zbritja realizohet prmes mbledhjes. Zbritja mund t realizohet si prmes (B-1)-komplementit ashtu edhe prmes B-komplementit, gj q shpjegohet n vazhdim.

Zbritja prmes B-komplementit

Zbritja M-N e dy numrave pozitiv, M dhe N, prmes B-komplementit, realizohet kshtu: Barazohen numrat e shifrave te t dy numrat, duke i shtuar zero numrit me m pak shifra; Mblidhet numri M me B-komplementin e numrit N, prkatsisht gjendet:

K = M + NB

Nse gjat mbledhjes ka bartje, zbritja M-N fitohet duke mos e marr parasysh bartjen;

Sistemet numerike

41

Nse gjat mbledhjes nuk ka bartje, zbritja M-N gjendet prmes shprehjes:
M N = K B

prkatsisht:

MN= (M + N B )B

Shembull

Zbritjet e numrave n sistemin decimal:

a. b.

64397

3654

7238 8432

duke shfrytzuar 10-komplementin.

a. b.

64397 M 03654 N

7238 M 8432 N

N 10 = 105 3654 = 96346

N 10 = 104 8432 = 1568

64397 + 96346 160743

M N 10 K

7238 + 1568 8806

M N10 K

M-N = 60743

K 10 = 104 8806 = 1194 M-N = -1194

N shembullin e zbritjes s numrave nn b, n t vrtet sht rasti i zbritjes M-N, kur M<N, e cila n jetn e prditshme realizohet duke pasur parasysh shprehjen:

M-N = -(N-M)
Zbritja e numrave t sistemit binar t numrave prmes 2-komplementit, realizohet plotsisht njlloj. Shembull Zbritja e numrave binar:

42 a. b.

Qarqet digjitale

1110000 111011

1101.10 1110.11

prmes 2-komplementit.
a.

1110000 M 0111011 N N N1 N2 = 0 1 1 1 0 1 1 = 1 0 0 0 1 0 0 + 1 = 1 0 0 0 1 0 1 1110000 M + 1000101 N 2 10110101 K M-N=0110101

b.

1101.10 1110.11 N

M N 0 1 1

= 1 1 1 0 . 1 1

N1 = 0 0 0 1 . 0 + 0 . 0 N2 = 0 0 0 1 . 0 1101.10 M + 0001.01 N 2 1110.11 K K = 1 1 1 0 . 1 1 K1 = 0 0 0 1 . + 0 . K2 = 0 0 0 1 . 0 0 0 0 1 1

M N = 0001.01

Sistemet numerike

43

Zbritja prmes (B-1)-komplementit

Zbritja M-N e dy numrave pozitiv M dhe N mund t kryhet edhe prmes (B-1)-komplementit sipas procedurs vijuese.

Barazohen numrat e shifrave te t dy numrat, duke i shtuar zero numrit me m pak shifra; Mblidhet numri M me (B-1)-komplementin e numrit N, prkatsisht gjendet:
K = M + NB 1

Nse gjat mbledhjes ka bartje, zbritja M-N fitohet duke ia shtuar bartjen shums s fituar; Nse gjat mbledhjes nuk ka bartje, zbritja M-N gjendet prmes shprehjes:
M N = K B 1

prkatsisht:

M N = (M + N B 1 )B 1

Shembull

Zbritja e numrave t sistemit decimal:

a. b.

64397 3654

7238 8432

duke shfrytzuar 9-komplementin.

a.

64397 03654

M N

N = 03654 N 9 = 105 100 03654 = 96345

44

Qarqet digjitale

64397 M + 96345 N 9 160742 K +1 60743

M N = 60743
b.

7238 8432

M N

N = 8432 N 9 = 104 100 8432 = 1567

7238 M + 1567 N9 8805 K

K 9 = 104 100 8805 = 1194 M N = 1194

Plotsisht njlloj veprohet edhe gjat zbritjes s numrave binar prmes komplementit.
Shembull

1-

Zbritja e numrave binar:

a. b.

1110000 111011

1101.10 1110.11

duke shfrytzuar 1-komplementin.

a.
1110000 0111011 M N

= 0 1 1 1 0 1 1

N1 = 1 0 0 0 1 0 0

Sistemet numerike

45

1110000 + 1000100 10110100 + 1 0110101 M N = 0110101

b.

M N1 K

1101.10 M 1110.11 N N = 1 1 1 0 . 1 1

N1 = 0 0 0 1 . 0 0 1101.10 M + 0001.00 N 1 1110.10 K K = 1 1 1 0 . 1 0 K1 = 0 0 0 1 . 0 1 M N = 0001.01

Kalimi direkt n mes t sistemeve numerike

Pr kalimin prej nj sistemi numerik n nj sistem tjetr numerik, mund t shfrytzohet si ndrmjetsues sistemi decimal i numrave. Kshtu, p.sh., kalimi prej sistemit heksadecimal n sistemin binar t numrave mund t realizohet duke kaluar prej sistemit heksadecimal n sistemin decimal t numrave dhe pastaj prej sistemit decimal n sistemin binar. Meq kalimet e tilla krkojn mjaft pun, n praktik shfrytzohet kalimi direkt n mes t sistemeve numerike.

46

Qarqet digjitale

Kalimi direkt prej sistemit numerik me bazn b n sistemin numerik me bazn B, pr b<B, sht i mundshm, nse vlen raporti:

B = bk

(1.8)

ku k=1,2,.... Ky kalim realizohet duke ndar numrin n sistemin numerik me baz b, n grupe me nga k-shifra. Grupimi i shifrave fillohet prej fundit t numrit, prkatsisht duke shkuar majtas dhe djathtas piks. Pr sistemet numerike t prmendura m par, kushti i prcaktuar me shprehjen (1.8) plotsohet nga sistemi numerik binar, oktal dhe heksadecimal, prkatsisht kalime direkte mund t bhen vetm mes ktyre sistemeve numerike. Gjat ktyre kalimeve shfrytzohen ekuivalencat e grupeve t shifrave binare me shifrat e sistemit oktal dhe heksadecimal, t dhna n tabeln e Fig.1.1.

Decimal 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Binar 0000 0001 0010 0011 0100 0101 0110 0111 1000 1001 1010 1011 1100 1101 1110 1111

Heksadecimal Oktal 0 0 1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 6 6 7 7 8 10 9 11 A 12 B 13 C 14 D 15 E 16 F 17

Fig.1.1. Ekuivalenca n sisteme numerike t ndryshme

Sistemet numerike

47

Kalimi binar-heksadecimal
Kalimi prej sistemit binar n sistemin heksadecimal bhet n dy hapa:

Numri binar ndahet n grupe prej nga 4 shifra. do grupi shifrash i gjendet ekuivalenti heksadecimal.

Te numrat e plot ndarja fillon prej fundit t numrit, kurse te numrat me pik binare ndarja bhet n grupe duke shkuar prej piks majtas dhe djathtas. Grupet kufitare q kan m pak se 4 shifra, duhet t plotsohen me zero, duke shtuar zero para pjess s plot t numrit, ose n fund t pjess jo t plot t numrit.
Shembull

Ekuivalentt heksadecimal t numrave binar:

a. b. c.

101110 0.1011111011 1111011.011

a.

0010 1110 (0010)2 = (2)16 (1110)2 = (E)16 (101110)2 = (2E)16

b.

0000.10111110 1100 (0000)2 = (0)16 (1011)2 = (B)16 (1110)2 = (E)16 (1100)2 = (C)16 (0.1011111011)2 = (0.BEC)16

c.

48

Qarqet digjitale

0111 1011.0110 (0111)2 = (7)16 (1011)2 = (B)16 (0110)2 = (6)16 (1111011.011)2 = (7B.6)16
Kalimi direkt prej sistemit heksadecimal n sistemin binar t numrave bhet duke gjetur pr do shifr t numrit heksadecimal ekuivalentin binar katrbitsh.
Shembull

Ekuivalentt binar pr numrat heksadecimal:

a. b. c.

AB35C 0.3F4 1D1.4ABC

a.

AB35C (A)16 = (1010)2 (B)16 = (1011)2 (3)16 = (0011)2 (5)16 = (0101)2 (C)16 = (1100)2 (AB35C)16 = (10101011001101011100)2
b.

0.3F4 (0)16 = (0000)2 (3)16 = (0011)2 (F)16 = (1111)2 (4)16 = (0100)2 (0.3F4)16 = (0.001111110100)2

c.

Sistemet numerike

49

1D1.4ABC (1)16 = (0001)2 (D)16 = (1101)2 (4)16 = (0100)2 (A)16 = (1010)2 (B)16 = (1011)2 (C)16 = (1100)2 (1D1.4ABC)16 = (111010001.0100101010111100)2

Kalimi binar-oktal
Kalimi prej sistemit binar n sistemin oktal t numrave bhet n rrug t njjt si edhe kalimi prej sistemit binar n sistemin hekasdecimal t numrave, por ktu shifrat e numrit binar grupohen n grupe me nga 3 shifra.
Shembull

Ekuivalentt oktal pr numrat e sistemit binar:

a. b. c.

11011101 0.1101101 111011.11011

a.

011 011 101 (011)2 = (3)8 (101)2 = (5)8 (11011101)2 = (335)8

b.

000.110 110 100 (000)2 = (0)8 (110)2 = (6)8 (100)2 = (4)8 (0.1101101)2 = (0.664)8

c.

50

Qarqet digjitale

111 011.110 110 (111)2 = (7)8 (011)2 = (3)8 (110)2 = (6)8 (111011.11011)2 = (73.66)8
Kalimi prej sistemit oktal n sistemin binar t numrave bhet duke gjetur pr do shifr t numrit n sistemin oktal ekuivalentin binar treshifror.
Shembull

Ekuivalentt binar pr numrat e sistemit octal t numrave:

a. b. c.

15247 0.3624 4726.35

a.

15247 (1)8 = (001)2 (5)2 = (101)2 (2)8 = (010)2 (4)8 = (100)2 (7)8 = (111)2 (15247)8 = (1101010100111)2
b.

0.3624 (0)8 = (000)2 (3)8 = (011)2 (6)8 = (110)2 (2)8 = (010)2 (4)8 = (100)2 (0.3624)8 = (0.011110010100)2

c.

Sistemet numerike

51

4726.35 (4)8 = (100)2 (7)8 = (111)2 (2)8 = (010)2 (6)8 = (110)2 (3)8 = (011)2 (5)8 = (101)2 (4726.35)8 = (100111010110.011101)2

Kalimi oktal-heksadecimal
Kalimi prej sistemit oktal n sistemin heksadecimal bhet me ndrmjetsimin e sistemit binar t numrave.
Shembull

Ekuivalentt heksadecimal pr numrat e sistemit oktal:

a. b. c.

7523 0.3624 1125.641

a.

7523 (7)8 = (111)2 (5)8 = (101)2 (2)8 = (010)2 (3)8 = (011)2 (7523)8 = (111101010011)2 1111 0101 0011 (1111)2 = (F)16 (0101)2 = (5)16 (0011)2 = (3)16 (7523)2 = (F53)16

b.

52

Qarqet digjitale

0.3624 (0)8 = (000)2 (3)8 = (011)2 (6)8 = (110)2 (2)8 = (010)2 (4)8 = (100)2 (0.3624)8 = (0.011110010100)2

0000.011110010100 (0000)2 = (0)16 (0111)2 = (7)16 (1001)2 = (9)16 (0100)2 = (4)16 (0.3624)8 = (0.794)16
c.

1125.641 (1)8 = (001)2 (2)8 = (010)2 (5)8 = (101)2 (6)8 = (110)2 (4)8 = (100)2 (1125.641)8 = (1001010101.110100001)2
0010 0101 0101.11010000 1000 (0010)2 = (2)16 (0101)2 = (5)16 (1101)2 = (D)16 (0000)2 = (0)16 (1000)2 = (8)16 (1125.641) 8 = (255.D08) 16
Gjat kalimit prej sistemit heksadecimal n sistemin oktal t numrave veprohet n drejtim t kundrt me at t kalimit prej sistemit oktal n sistemin heksadecimal. Ktu, n sistemin binar t numrave kalohet duke zvendsuar shifrat heksadecimale me grupe 4-shifrore t ekuivalentve binar prkats. Pastaj gjendet ekuivalenti oktal pr numrin n sistemin binar t numrave, duke shfrytzuar procedurn e shpjeguar m par.

Sistemet numerike

53

Numrat me pik t lvizshme

Numrat me pik decimale, binare, heksadecimale ose oktale, t cilt u prmendn m sipr, ndryshe quhen edhe numra me pik fikse. Por, n praktik, shpeshher prdoren edhe numra me pik t lvizshme, si jan, p.sh., numrat decimal:

3 109 9.175 10-31

Numrat binar
N form t prgjithshme, numrat binar me pik t lvizshme shkruhen kshtu:
N = M 2 E

ku sht:
M - mantisa E - eksponenti.

Kur kemi t bjm me numra binar, mantisa dhe eksponenti shkruhen si numra binar. N praktik, format eksponenciale t numrave jepen ashtu q mantisa t jet numr m i vogl se 1, prkatsisht vlera e saj t lviz n diapazonin:
0.5 (M) 10 < 1

te numrat binar mantisa merret ashtu q shifra pas piks binare gjithnj t jet 1. Eksponenti tregon se pr sa shifra duhet t lviz pika binare para (+E), ose pas (-E), pr ta fituar numrin prkats me pik fikse. Pr arsye praktike, eksponenti i numrave binar me pik t lvizshme shpeshher jepet n form decimale. Por, n pajisjet digjitale mantisa dhe eksponenti ruhen n formn binare.

54 Shembull

Qarqet digjitale

Forma me pik t lvizshme e numrave me pik fikse:

a. b. c. d.

111101111.01 0.0000011101 111.01101 -1011.001001

a.

111101111.01 = 0.11110111101 2(9 )10 = 0.11110111101 21001

b.

0.0000011101 = 0.11101 2 (5)10 = 0.11101 2 101

c.

111.01101 = 0.11101101 2(3 )10 = 0.11101101 211

d.

1011.001001 = 0.1011001001 2 (4)10 = 0.1011001001 2100

Aritmetika e numrave me pik t lvizshme

Mbi numrat binar me pik t lvizshme mund t zbatohen katr operacionet aritmetikore elementare, duke pasur parasysh rregullat pr operim me numra me pik t lvizshme n sistemin decimal t numrave.

Mbledhja
Mund t mblidhen vetm numrat me pik t lvizshme t cilt kan eksponent t barabart. Prandaj, gjat mbledhjes s numrave t cilt kan eksponent t ndryshm s pari barazohen eksponentt e tyre, duke rritur eksponentin m t vogl. Pastaj, mbledhja kryhet n at mnyr q mblidhen mantisat dhe prshkruhet eksponenti.
Shembull

Mbledhja e numrave binar me pik t lvizshme:

Sistemet numerike

55

a.
0.1011 2 + 0.1101 211
101

b.
0.101101 2111 + 0.111011 2110

c.

d.

0.111011 2 110 + 0.100011 2

11

0.1001110 2 10 + 0.1110001 2
11

a.

0.1011 2 + 0.1101 211

b.

101

0.101100 2101 + 0.001101 2101 0.111001 2101 0.1011010 2111 + 0.0111011 2111 1.0010101 2111 ose 0.10010101 21000 0.000111011 2110 + 0.100011000 2110 0.101010011 2110 0.100111000000 211 + 0.000001110001 211 0.101000110001 211

0.101101 2111 + 0.111011 2110

c.

0.111011 211 + 0.100011 2110

d.

0.1001110 211 + 0.1110001 2 10

Zbritja
Zbritja e numrave me pik t lvizshme kryhet plotsisht njlloj si edhe mbledhja, duke zbritur n fund mantisat.

Shembull

Zbritja e numrave me pik t lvizshme:

56

Qarqet digjitale

a.

0.11011 2110 0.10110 211

b.

0.1111011 2101 0.1111101 2111

c.

0.111101 210 0.110110 211

d.

0.1101101 210 0.1111011 2 10

a.

0.11011 2110 0.10110 211

b.

0.11011000 2110 0.00010110 2110 0.11000010 2110 0.001111011 2111 0.111110100 2111 0.101111001 2111

0.1111011 2101 0.1111101 2111

c.

0.111101 210 0.110110 211

0.0111101 211 0.1101100 211 0.0101111 211

ose 0.101111 210

d.

0.1101101 210 0.1111011 2 10

0.11011010 000 2 10 0.00001111 011 2 10 0.11001010 101 2 10

Sistemet numerike

57

Shumzimi
Dy numra me pik t lvizshme shumzohen duke shumzuar mantisat dhe duke mbledhur eksponentt e tyre. P.sh., nse shumzohen numrat:
A = M a 2 Ea B = M b 2E b

rezultati i shumzimit fitohet kshtu:

C = A B = (M a 2Ea ) (M b 2E b ) = M a M b 2E a + E b
Shembull

Shumzimi i numrave me pik t lvizshme:

a. b.

0.1011 211 x 0.1101 210

0.111101 2101 x 0.100011 210

a.

b.

0.1011 x 0.1101 01011 00000 01011 01011 00000 0.10001111 ose 0.10001111

211 210

211 2101

+ 10

0.111101 x 0.100011 0111101 0111101 0000000 0000000 0000000 0111101 0000000 0.100001010111 ose 0.100001010111

2101 10 2

2101 2111

+ 10

58

Qarqet digjitale

Pjestimi
Gjat pjestimit t dy numrave me pik t lvizshme pjestohen mantisat dhe zbriten eksponentet e tyre. P.sh., nse pjestohen numrat:

A = M a 2Ea B = M b 2E b
rezultati i pjestimit fitohet kshtu:
C = A /B = (M a 2Ea )/(M b 2E b ) = (M a / M b ) 2Ea E b
Shembull

Pjestimi i numrave me pik t lvizshme:

a. b.

0.101 2 10 0.1001 2
110

0.111011 2 111 0.10001 2

11

a.

0.101 2110 0.101 11010 = 2 10 0.1001 0.1001 2 = 1.000111 2100 = 0.1000111 2101
b.

0.111011 211 0.111011 11111 = 2 0.10001 0.10001 2111 = 1.1 2100 = 0.11 211

Kodet

Kodet BCD Kodet ciklike Kodet optimale Kodet siguruese Kodet alfanumerike

60 69 74 84 95

60

Qarqet kompjuterike

Gjuha prmes s cils njerzit komunikojn mes vete formohet si grumbull fjalsh, t cilat n fakt paraqesin kombinime t nj numri t caktuar tingujsh kur flasim, prkatsisht shkronjash - kur shkruajm. Kshtu, kur e themi fjaln lapsi, n at rast e nnkuptojm nj mjet pr shkruarje, kurse kur themi fletore, mendojm n dika pr shkruarje, sepse ashtu sht marrveshja n gjuhn shqipe. Grumbulli i t gjitha fjalve paraqet gjuhn, prkatsisht kodin (ang. code) pr komunikim mes njerzve t cilt e flasin at gjuh. N jetn e prditshme njeriu shfrytzon kode t ndryshme. P.sh., gjat kalimit npr udhkryq, ku komunikacioni rregullohet prmes semaforit, shfrytzohet kodi sipas t cilit udhkryqi mund t kalohet nse sht e ndezur ngjyra e gjelbr, kurse n ngjyr t kuqe nuk lejohet kalimi i udhkryqit. Te pajisjet digjitale, pr prpunim dhe pr transmetim t informatave, gjithashtu prdoren kode t ndryshme, te t cilt do shifre numerike, shkronje, ose simboli, i shoqrohet nj kombinim i caktuar shifrash binare 1 dhe 0. Kombinimet e tilla, t cilat krijohen pr kodimin e simboleve elementare t nj kodi, quhen fjal kodike (ang. code word). N vazhdim do t prmenden disa lloj kodesh binare t cilt prdoren m shpesh.

Kodet BCD
Njeriu gjat llogaritjeve t ndryshme n jetn e prditshme e shfrytzon sistemin decimal t numrave. Kurse te pajisjet digjitale, gjat prpunimit dhe transmetimit t informatave, shfrytzohen kode binare. Pr kt arsye, jan krijuar t ashtuquajturit kode BCD (nga Binary Coded Decimal), te t cilt do shifre decimale i shoqrohet nj fjal kodike binare, prkatsisht, bhet kodimi binar i shifrave decimale. Gjat krijimit t kodeve BCD tentohet q fjalt kodike t zgjidhen ashtu q kodi t jet i prshtatshm pr numrim, llogaritje, konvertim, zbulim ose pr korrigjim t gabimeve etj. Te kto kode do shifr decimale zvendsohet me nj grup shifrash binare, prkatsisht me fjal kodike katrshifrore. Me katr shifra binare mund t krijohen gjithsej 16 fjal kodike t ndryshme. Por, pr kodimin e

Kodet

61

shifrave decimale zgjidhen vetm 10 fjal kodike, gj q jep mundsi t krijimit t m shum kodeve BCD. Zgjedhja e kombinimeve t shifrave binare brenda nj kodi mund t bhet duke e pasur, ose duke mospasur, parasysh peshn e pozicioneve brenda fjalve kodike. N kt mnyr dallohen kodet BCD me pesh dhe pa pesh.

Kodet me pesh
Nse shifrave binare x, y, z dhe v, brenda fjals kodike xyzv, u korrespondojn peshat a, b, c dhe d, pr do fjal kodike t kodit BCD mund t llogaritet ekuivalenti decimal prkats kshtu:
N = x a + y b + zc + v d

Disa nga kodet me pesh t cilt prdoren m shpesh jan dhn n tabeln e Fig.2.1, ku shifrave decimale u korrespondojn fjalt kodike n kolonn e par t tabels.
Kodi Fjalt kodike 2421 (AIKEN) 5211 ( WHITE) Pastr binar 8421 (NBCD) 84-2-1 4221 5421 5221 5311

0000 0001 0010 0011 0100 0101 0110 0111 1000 1001 1010 1011 1100 1101 1110 1111

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

0 1 2 3 4

0 1 2 3 4 5 6

0 1 2 3

0 1 2 3 4

0 1 2 3

0 1 2 3 4

4 5 5 6 7 8 9

4 5 6 7 8 5 6 7 8 9

5 6 7 8 9

7 8 9 6 7 8 9

4 3 2 1 8 7 6 5

9 9

Fig.2.1 Kodet BCD me pesh

62

Qarqet kompjuterike

Kodi NBCD
Si kod BCD i cili prdoret m shpesh sht kodi 8421, i cili ndryshe quhet edhe NBCD (nga Natural Binary Coded Decimal), sepse fjalt kodike t ktij kodi u korrespondojn 10 numrave t sistemit binar natyror. Kodimi i numrave decimal, n kodin NBCD, kryhet duke zvendsuar shifrat e veanta brenda numrave me fjalt kodike prkatse. Shembull Kodimi i numrave t sistemit decimal: a. b. 5476 89.763

n kodin NBCD. a.

(5476)10=(0101 0100 0111 0110)NBCD

b.

(89.763)10=(1000 1001.0111 0110 0011)NBCD

Ekuivalenti decimal i numrave t koduar n kodin NBCD gjendet duke ndar numrin n grupe 4-shifrore. Shembull Ekuivalentt decimal t numrave t koduar n kodin NBCD: a. b. 1000001101010001 01100010.100101110100

Kodet a.

63

(1000 0011 0101 0001)NBCD=(8351)10

b.

(0110 0010.1001 0111 0100)NBCD=(62.974)10

Peshat e shifrave brenda fjalve kodike t ktij kodi jan: 23 22 21 20

prkatsisht: 8 4 2 1

nga edhe sht krijuar emri i kodit. Kshtu, p.sh., pr fjaln kodike 0101, n baz t shprehjes s dhn m sipr, fitohet numri:

N = 08 + 14 + 0 2 + 11 = 5
i cili i prgjigjet ekuivalentit decimal, nse fjala kodike prkatse merret si numr binar.

Mbledhja n kodin NBCD

Me qllim q t tregohet se operacionet aritmetikore kryhen edhe mbi numrat e paraqitur prmes kodeve t ndryshme, n vazhdim sht dhn procedura e mbledhjes s numrave n kodin NBCD. Fjalt kodike t cilat shfrytzohen nga kodi NBCD paraqesin fjal kodike t lejuara, pr dallim nga fjalt kodike t ndaluara, t cilat nuk i prkasin ktij kodi (shih tabeln e dhn n Fig.2.2).

64

Qarqet kompjuterike

Numrat Numrat decimal binar 0 0000 1 0001 2 0010 3 0011 4 0100 5 0101 6 0110 7 0111 8 1000 9 1001 10 1010 11 1011 12 1100 13 1101 14 1110 15 1111

Fjalt kodike t lejuara

Fjalt kodike t ndaluara

Fig.2.2. Fjalt kodike t lejuara dhe t ndaluara

Mbledhja n kodin NBCD kryhet n dy faza: Mblidhen numrat e dhn, duke shfrytzuar rregullat e mbledhjes binare. Korrigjohen fjalt kodike q fitohen pas mbledhjes, nse ato jan: fjal kodike t ndaluara, ose fjal kodike me bartje.

Fjalt kodike korrigjohen duke ua shtuar numrin decimal 6 (sa sht numri i fjalve kodike t ndaluara), prkatsisht ekuivalentin binar prkats 0110. Pas korrigjimit t par, vazhdon korrigjimi i fjalve kodike t ndaluara. Por, korrigjimi i fjalve prej t cilave ka bartje ndrpritet. Procesi i korrigjimit prfundon kur n rezultat nuk ka m fjal kodike t ndaluara.

Shembull

Mbledhja e numrave t shkruar n kodin NBCD:

Kodet a. b.

65

0101 1000 +1001 0100

c. d.

0010 0011 1000 +0011 0111 0010

0100 0111 1001 1000 +0001 0110 0111 1001

e. f.

0011 0111 0110 +0100 0010 1001

1000 0011 0111 +0100 1001 0110

1001.0110 1000 +0111.1000 0111

a.

1 0101 1000 +1001 0100 1110 1100

b.

11 1 1110 +0110 0001 0101

1 Bartja 1100 0110 0010

1 0010 +0011 0101

c.

111 0011 1000 0111 0010 1010 1010

11 0101 + 0110

11 1 1010 0110 0001

11 Bartja 1010 0110 0000

1111 1111 0100 0111 1001 1000 +0001 0110 0111 1001 0101 1110 0001 0001

11 0101 + 0110

11 1110 0001 0001 0110 0110 0110 0100 0111 0111

d.

66

Qarqet kompjuterike

11 0011 0111 0110 +0100 0010 1001 0111 1001 1111

0111 + 0111 + 1000

11 11 Bartja 1001 1111 0110 1010 0101 0110 0000 0101

Pr rezulatet e fituara gjat mbledhjes n kodin NBCD mund t bhet edhe prova prmes sistemit numerik decimal, duke konvertuar n kt sistem numerik numrat q mblidhen dhe rezultatin. Kshtu, p.sh., gjat mbledhjes nn d te shembulli i msiprm, kemi:

0011 0111 0110 + 0100 0010 1001 1000 0000 0101

376 + 429 805

Konvertimi i numrave t shprehur n kodin NBCD, n numra t sistemit decimal, bhet prmes zvendsimit direkt t fjalve kodike me ekuivalentt decimal prkats.

Kode t tjera
Prve kodit NBCD, si sht treguar edhe n tabeln e Fig.2.1, n grupin e kodeve me pesh bjn pjes edhe kode t tjera. Pr paraqitjen e numrave decimal n kto kode prdoret parimi i njjt me at q u tha te kodi NBCD, prkatsishti zvendsohen shifrat decimale me fjalt kodike prkatse. Shembull Paraqitja e numrit decimal 596 n t gjith kodet BCD t dhn n tabeln e Fig.2.1.

Kodi
8421 2421 5211 4221 5421 5221 5311
84-2-1

Numri
5 9 6

0101 1011 1000 0111 1000 1000 1000 1011

1001 1111 1111 1111 1100 1110 1101 1111

0110 1100 1001 1100 1001 1001 1001 1010

Fig.2.3 Paraqitja e numrit n kode t ndryshme

Kodet

67

Kodi BCD 84-2-1 dallohet nga kode t tjera, t dhna n tabeln e Fig.2.1, sepse peshat e dy shifrave t fundit n fjalt kodike prkatse kan vler negative. Prandaj, ky kod quhet edhe kod me pesh negative (ang. negative weighted code) pr dallim nga kode t tjera t cilat paraqesin kode me pesh pozitive (ang. positive weighted code).

Kodet pa pesh
Si kod BCD pa pesh ktu do t prmendet kodi Excess-3, i cili shkurt shnohet edhe XS3. Ky kod fitohet nga kodi NBCD, duke ia shtuar do fjale kodike ekuivalentin binar t numrit 3, gj q shihet edhe n tabeln e cila sht dhn n Fig.2.4. Shifrat decimale 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Fjalt kodike 0011 0100 0101 0110 0111 1000 1001 1010 1011 1100

Fig.2.4 Kodi Excess-3

Kodi XS3 sht i prshtatshm pr operacione aritmetikore, gj q mund t shihet prmes operacionit t mbledhjes, i cili kryhet n dy hapa:

Mblidhen numrat e dhn, duke shfrytzuar rregullat e mbledhjes binare. Korrigjohen t gjitha fjalt kodike q fitohen pas mbledhjes. Pr korrigjim shfrytzohet procedura vijuese. Fjalve kodike me bartje u shtohet numri 0011. Fjalve kodike pa bartje u zbritet numri 0011.

Fjala kodike e cila fitohet si rezultat i bartjes prfundimtare nuk korrigjohet.

Shembull

Mbledhja e numrave t shkruar n kodin XS3:

68 a. b.

Qarqet kompjuterike

0011 1100 1100 + 0100 1000 1001

a.

1100 0110 1000 + 1000 0011 0110

b.

1111 1 0011 1100 1100 +0100 1000 1001 1000 0101 0101 -0011+0011+0011 0101 1000 1000

11 1100 0110 1000 +1000 0011 0110 0001 0100 1001 1110 +0011-0011-0011 0001 0111 0110 1011
Pr rezulatet e fituara gjat mbledhjes n kodin XS3 mund t bhet edhe prova prmes sistemit numerik decimal, njlloj si edhe gjat mbledhjes n kodin NBCD. Kshtu, te mbledhja e msiprme, p.sh. nn b, kemi:

1100 0110 1000 + 1000 0011 0110 0001 0111 0110 1011

935 + 503 1438

Ktu ekuivalentt decimal t numrave t shkruar n kodin XS3 gjenden duke zvendsuar fjalt kodike me shifrat decimale prkatse.

Kodet

69

Kodet ciklike
Kodet te t cilat fjalt kodike t njpasnjshme dallohen mes vete vetm n nj shifr, duke formuar njkohsisht nj trsi t mbyllur, quhen kode ciklike (ang. cyclic code). Kodet e tilla shfrytzohen kryesisht gjat konvertimit t sinjaleve analoge n digjitale, sepse zbulohen leht gabimet eventuale gjat konvertimit. Si kod ciklik q prdoret m shpesh sht kodi i Gray-it (ang. Gray code), i dhn n tabeln e Fig.2.5. Shifrat decimale 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Fjalt kodike 0000 0001 0011 0010 0110 0111 0101 0100 1100 1101 1111 1110 1010 1011 1001 1000

Fig.2.5 Kodi i Gray-it

Nse shikohen fjalt kodike t dhna n tabel do t vrehet ligjshmria e theksuar m sipr, pr dallim t fjalve t njpasnjshme kodike vetm n nj shifr. Kjo ligjshmri ruhet edhe mes fjals kodike n fund dhe n fillim t tabels, prandaj thuhet se kodi ciklik njkohsisht formon edhe nj trsi t mbyllur. Ligjshmria e lidhjes s fjalve kodike t njpasnjshme te kodi i Gray-it m s miri shihet nse fjalt kodike vendosen n tabeln pr kodim:

70
AB CD 00 01 11 10 00 01 11 10

Qarqet kompjuterike

prej ku, fjalt kodike prkatse pr numrat decimal formohen si kombinim i vlerave numerike ABCD, ku fusha 0000 i prgjigjet fjals s par kodike. Duke pasur parasysh kodin e Gray-it , n praktik prdoret disku rrotullues (Fig.2.6), i ndar n 4 shtigje dhe 16 sektor, prmes s cilit tek pajisjet rrotulluese mund t detektohet kndi i rrotullimit. Nse hapsirat e nxiera paraqesin siprfaqe pruese dhe mbi disk mbshteten 4 brusha pruese t pozicionuara n 4 shtigjet e veanta, n daljet A, B, C dhe D do t merren vlerat logjike 1, kur gjat lvizjes s diskut brushat gjenden mbi siprfaqet pruese.
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 3 2 1 0 15 14 DCB A

Fig.2.6 Disku i koduar sipas kodit t Gray-it

N baz t parimit t theksuar m sipr pr diferenc mes fjalve kodike t njpasnjshme n nj shifr binare mund t krijohen edhe kode ciklike t tjera. Gjat ksaj, procedura e krijimit shihet m mir nse shfrytzohet tabela e fjalve t mundshme kodike, e dhn m sipr. Shembull Kodet ciklike t prcaktuara prmes tabelave pr kodim: b. c. a.
AB CD 00 01 11 10 01 11 10 AB CD 00 01 11 10 01 11 10 AB CD 00 01 11 10 01 11 10

Kodet Numri decimal 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Kodi ciklik b 0000 0001 0101 0100 1100 1101 1001 1011 1111 1110 0110 0111 0011 0010 1010 1000

71

a 0000 0010 0011 0111 0110 1110 1111 1011 1010 1000 1001 1101 1100 0100 0101 0001

c 0000 0100 0110 0111 0101 0001 0011 0010 1010 1011 1001 1101 1111 1110 1100 1000

Fig.2.7 Shembuj t kodeve ciklike

Kodet ciklike nuk sht e domosdoshme t formohen vetm me fjal kodike 4-shifrore. Shembull Kodi ciklik pr kodimin e shifrave t sistemit oktal t numrave, i prcaktuar prmes tabels pr kodim:
AB C 00 1 1 01 11 10 3 25 4 7 6

Shifrat oktale 0 1 2 3 4 5 6 7

Fjalt kodike 000 001 011 010 110 111 101 100

Fig.2.8 Kodi ciklik pr kodimin e shifrave oktale

72

Qarqet kompjuterike

Kodet ciklike q u dhan m sipr, quhen edhe kode ciklike komplete, sepse gjat krijimit t tyre shfrytzohen t gjitha fjalt kodike t mundshme. Por, n praktik shfrytzohen edhe kode ciklike jokomplete, t cilat nuk i prmbajn t gjitha fjalt kodike t mundshme. Shembull Kodet ciklike jokomplete, t prcaktuara prmes tabelave pr kodim: b. a.
AB CD 00 01 11 10 00 01 11 10 AB CD 00 01 11 10 00 01 11 10

c.
AB CD 00 01 11 10 00 01 11 10

d.
CD AB 00 01 11 10

00 01 11 10

prmes s cilave kodohen shifrat e sistemit decimal t numrave. Shifra decimale 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Kodi ciklik b 0000 0001 1001 1000 1100 1110 1111 0111 0110 0100 jokomplet c 0000 0001 1001 1000 1010 1110 1111 0111 0110 0010

a 0000 0100 0110 0010 0011 1011 1010 1110 1100 1000

d 0000 0100 0110 0111 0011 1011 1111 1110 1100 1000

Fig.2.9 Kode ciklike jokomplete

Kodet N tabelat pr kodim nuk sht e domosdoshme t vizatohet edhe cikli prkats, por radha e zgjedhjes s fushave mund t prcaktohet me numra ose me shkronja. Shembull Kodet ciklike jokomplete t prcaktuara prmes tabelave pr kodim: a.
AB CD 00 01 11 10 00 8 9 01 11 10

73

b.
AB CD 00 01 11 10 00 1 2 3

7 0 1 2 6 5 4 3

4 11 8 7 6 5 10 9 0
01

ku cikli i fjalve kodike prcaktohet me radhn e shifrave decimale. Shifra decimale 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Kodi
a 0101 1101 1001 1011 1111 0111 0011 0001 0000 0100 b 0110 0100 1100 1000 1001 1011 1111 0111 0011 0010

Fig.2.10 Shembuj t kodeve ciklike jokomplete

74

Qarqet kompjuterike

Kodet optimale
Gjat transmetimit t informatave n distanc, pr ta zvogluar kohn e transmetimit, prdoren kodet optimale. N pjesn paraprake u prmendn kodet me gjatsi fikse t fjalve kodike. Por, pr krijimin e kodeve optimale imponohet nevoja q fjalt kodike brenda nj kodi t ken gjatsi t ndryshme. Pr krijimin e kodit optimal, prmes t cilit kodohet nj grumbull simbolesh elementare, prdoret parimi sipas t cilit gjatsia e fjalve kodike varet nga frekuenca e prdorimit t informatave elementare. N baz t ktij parimi, simboleve elementare q prdoren m shpesh u ndahen fjal kodike m t shkurtra, gj q mundson transmetimin e inforamatave pr koh minimale. Procedura e prcaktimit t fjalve kodike mbshtetet n frekuencat relative, prkatsisht gjasat e prdorimit t simboleve elementare q kodohen. N literatur prmenden metoda t ndryshme t kodimit optimal. Ktu, n vijim do t jepen dy metoda t kodimit optimal, metoda e Shannon-Fanos dhe metoda e Huffman-it .

Metoda e Shannon-Fanos
Kodimi optimal sipas ksaj metode mbshtetet n procedurn vijuese: 1. Radhiten simbolet elementare, n baz t madhsive s gjasave t prdorimit t tyre. 2. Informatat elementare ndahen n dy grupe, ashtu q shumat e gjasave t grupeve t jen t barabarta, prkatsisht diferenca absolute e tyre t jet minimale. 3. Grupeve u shoqrohen shifra binare t ndryshme, p.sh., grupit t siprm shifra 0, kurse grupit t poshtm - shifra 1. Ky parim ruhet deri n fund t procesit t kodimit. Procesi i ndarjes n dy grupe (hapi i 2) dhe i shoqrimit t shifrave binare (hapi i 3) vazhdon edhe pr grupet e riformuara, deri n coptimin e plot t tyre. Nga shifrat binare t cilat u shoqrohen grupeve gjat coptimit suksesiv t tyre, formohen fjalt kodike t simboleve elementare, prkatsisht kodi optimal i krkuar. Shembull Kodi optimal pr 6 simbole elementare xi, t cilat prdoren me gjasat p(xi), ashtu si sht dhn n tabeln vijuese.

Kodet

75

xi p (x i )

x1 0.20 xi x4 x1 x2 x6 x3 x5 p(xi) 0.35 0.20 0.15 0.12 0.10 0.08

x2 0.15

x3 0.10

x4 0.35

x5 0.08

x6 0.12

Shifrat e grupeve

0 0 1 1 1 1

0 1 0 0 1 1

0 1 0 1

x1 x2 x3 x4 x5 x6

01 100 110 00 111 101

Pr gjetjen e frekuencave fi t paraqitjes s simboleve elementare xi, t cilt kodohen, bhen matje n nj interval t caktuar kohor dhe numrohen paraqitjet e tyre. Pastaj, duke pjestuar kto frekuenca me numrin total F t paraqitjes s simboleve elementare, gjenden frekuencat relative, prkatsisht gjasat:

p(xi)=fi/F
Shembull Kodi optimal pr simbolet elementare ki, t cilat n nj interval t caktuar kohor jan paraqitur me frekuencat fi, ashtu si sht dhn n tabeln vijuese.

ki k1 k2 k3 k4 k5

fi 153 237 23 74 192

Numri total i simboleve elementare sht:

F=

i=1

fi = 153 + 237 + 23 + 74 + 192 = 679

76

Qarqet kompjuterike

Frekuencat relative, prkatsisht gjasat e paraqitjes s simboleve elementare, jan: 153 = 0.225 p (k 1 ) = 679 237 = 0.349 p (k 2 ) = 679 23 = 0.034 p (k 3 ) = 679 74 = 0.109 p (k 4 ) = 679 192 p (k 5 ) = = 0.283 679 Gjasat e llogaritura mund t kontrollohen nse e kemi parasysh faktin se shuma e t gjitha gjasave duhet t jet:
i=1

p(k

)= 1

Grupimet dhe fjalt kodike pr kodin optimal jan:

ki p(ki) k2 k5 k1 k4 k3 0.349 0.283 0.225 0.109 0.034

Shifrat e grupeve 0 0 0 1 1 0 1 1 0 1 1 1

k1 k2 k3 k4 k5

10 00 111 110 01

Nse gjat grupimit n dukje kemi m shum mundsi, si optimale duhet t merret grupimi tek i cili diferenca absolute e shumave t gjasave t dy grupeve sht minimale. P.sh., gjat grupimit t par, te shembulli i msiprm, mund t fitohen kto dy raste:
Rasti Shuma e grupit t siprm S1 Shuma e grupit t poshtm S 2 Diferenca absolute

S1 S 2
0.632 0.368 = 0.246
0.349 0.651 = 0.302

a b

p (k 2 )+ p (k 5 ) = 0.632

p (k 1 )+ p (k 4 ) +p (k 3 ) = 0.368
P (k5)+ p (k1)+ p (k4) +p (k3 ) = 0.651

p (k2) = 0.349

Kodet Nga kjo shihet se diferenca m e vogl fitohet n rastin a, prandaj edhe si zgjidhje sht marr ky grupim. Gjasat e paraqitjes s simboleve elementare q kodohen mund t ken nj ligjshmri t caktuar. Shembull Kodi optimal pr 6 simbole elementare t cilat paraqiten me gjasat:

77

p (x i ) = 2 pr p (x 6 ) = p (x 5 )

i=1 ,2 ,3,4 ,5

xi x1

x2

x3 x4 x5 x6

p(xi) 1 2 1 4 1 8 1 16 1 32 1 32

Shifrat e grupeve

1 1 1 1 1

0 1 1 1 1 0 1 1 1 0 1 1 0 1

x1 x2 x3 x4 x5 x6

0 10 110 1110 11110 11111

Duke i shfrytzuar fjalt kodike t nj kodi optimal, mund t bhet kodimi i vargut t simboleve q prpunohen ose transmetohen. Shembull Kodimi i vargut t informatave:

X 2X6 X 1X 3X 3X 5X 4X 1
nse shfrytzohet kodi optimal i krijuar n shembullin paraprak.

101111101101101111011100

78

Qarqet kompjuterike

Nga vargu i dhn i informatave t koduara sipas nj kodi optimal mund t gjendet vargu i informatave elementare, duke u nisur prej fillimit t vargut dhe krahasuar vargjet e shifrave binare me fjalt kodike t cilat i prkasin kodit. Shembull Vargu i informatave elementare, pr vargun e shifrave binare:

1101111001001111101110
nse dihet se sht shfrytzuar kodi optimal i prcaktuar n shembullin e parafundit.

110 11110 0 10 0 11111 0 1110

Prej ktu mund t nxirret vargu prkats i informatave elementare:

X3X5X1X2X1X6X1X4

Metoda e Huffman-it
Kodimi optimal sipas metods s Huffman-it mbshtetet n procedurn vijuese: 1. Radhiten simbolet elementare, n baz t madhsive t gjasave prkatse. 2. Grupohen dy simbolet elementare me gjasa m t vogla dhe njrit i shoqrohet shifra binare 0, kurse tjetrit shifra binare 1. P.sh., mund t prvetsohet parimi se shifra 0 i shoqrohet simbolit me gjas m t madhe dhe ky parim duhet t ruhet deri n fund t procedurs s kodimit. 3. Grupimi vazhdon duke futur n proces edhe shumat e gjasave t simboleve q jan grupuar paraprakisht, derisa nuk bhet grupimi i plot. Pr gjetjen e fjalve kodike, duke shkuar prej fundit t strukturs s krijuar gjat grupimit, n drejtim t simboleve elementare, prshkruhen shifrat binare t cilat takohen gjat rrugs. Grupet e tilla t shifrave binare paraqesin fjalt kodike t simboleve elementare q kodohen. Shembull Kodi optimal pr 6 simbolet elementare xi, t cilat prdoren me gjasat p(xi), t dhna n tabeln vijuese.

xi p (x i )

x1 0.20

x2 0.15

x3 0.10

x4 0.35

x5 0.08

x6 0.12

Kodet

79

x4 0.35 x1 0.20 x2 0.15 x6 0.12 x3 0.10 x5 0.08

0 0.27 0

x1
0.62 0

10 010 110 00 111 011

x2
1.00

x3 x4

1 0.38 1

1 0 0.18 1 1

x5 x6

Nga shembulli i dhn mund t shihet se radhitja fillestare e simboleve elemenentare nuk sht e domosdoshme. Nse ndodh q dy simbole elementare t ken gjasa t njjta, ose shuma e gjasave t simboleve q grupohen t barazohet me ndonj gjas ekzistuese, gjat grupimit nuk ka rndsi se cila prej tyre formalisht nnkuptohet si m e madhe. Shembull Kodimi i simboleve elementare ui, gjasat e paraqitjes s t cilave jan dhn n tabeln vijuese.

ui u1 u2 u3 u4 u5 u6 u7 u8 u9 u 10 p (u i ) 0.12 0.16 0.10 0.07 0.18 0.08 0.13 0.05 0.08 0.03

u5 u2 u7 u1 u3 u6 u9 u4 u8 u10

0.18 0.16 0.13 0.12 0.10 0.08 0.08 0.07 0.05 0.03

1 0 0.40 0 0.22 0 1 0 1 0 0.08 0 1 0.16 1 1 0.15 0 0.28 1 0.32 1 0 0.60 0 1 1.00

u1 u2 u3 u4 u5 u6 u7 u8 u9 u10

100 000 101 0101 11 0010 011 01000 0011 01001

Kodi optimal pr alfabetin e gjuhs shqipe

Pr gjetjen e kodit optimal pr simbolet e alfabetit t gjuhs shqipe patjetr nevojiten gjasat e paraqitjes s tyre. Radha e paraqitjes s shkronjave t alfabetit shqip n baz t frekuencave, prkatsisht gjasave t shfrytzimit t tyre, pas

80

Qarqet kompjuterike

prpunimit t teksteve t 12 autorve, me madhsi prafrsisht t njjt dhe gjithsej 320014 shkronjave, sht dhn n tabeln e Fig.2.11.
Nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 Shkronja Zbrazsira E T I A R N U K O M S P SH D J L V B DH H Q F G Y Z NJ GJ LL RR TH C X ZH XH Frekuenca 58896 25608 24907 21095 19202 18475 15650 15167 10128 9119 8876 8812 7692 6911 6336 5697 5530 3906 3396 2983 2953 2679 2518 2415 2328 1835 1766 1567 1548 1423 1231 1005 828 737 152 151 139 Gjasa 0.1939531 0.0843308 0.0820223 0.0694689 0.0632349 0.0608408 0.0515377 0.0499471 0.0333529 0.0300301 0.0292299 0.0290192 0.0253308 0.0227589 0.0208653 0.0187610 0.0182110 0.0128630 0.0111835 0.0098234 0.0097246 0.0088223 0.0082921 0.0079529 0.0076664 0.0060429 0.0058156 0.0051603 0.0050977 0.0046861 0.0040538 0.0033096 0.0027267 0.0024270 0.0005005 0.0004972 0.0004577

Fig.2.11 Radha e paraqitjes s shkronjave t alfabetit shqip

Kodet

81

Nga tabela e dhn shihet se pr nga frekuenca e prdorimit prijn shkronjat E dhe , kurse pas tyre vjen shkronja T dhe zanoret I e A. M rrall prdoren shkronjat n fund t tabels: Y, C, dhe X. Duke pasur parasysh faktin se disa shkronja t alfabetit shqip shkruhen si kombinim i dy shkronjave t tjera, pr kodim t simboleve t alfabetit duhet t prpilohet tabela prkatse, me gjasat e paraqitjes s tyre. Kjo tabel sht dhn n Fig.2.12.
Nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Shkronja Zbrazsira E T I A R N S H U K O M D J P L G V B Q F Z Y C X Frekuenca 58896 25608 24907 22100 19202 18475 18112 16734 14028 13263 10128 9119 8876 8812 8650 8645 6911 6752 3876 3396 2983 2518 2415 1917 1835 828 737 291 Gjasa 0.1840419 0.0800214 0.0778309 0.0690594 0.0600036 0.0577318 0.0565975 0.0522914 0.0438355 0.0414450 0.0316486 0.0284956 0.0277362 0.0275362 0.0270300 0.0270144 0.0215959 0.0210990 0.0121119 0.0106120 0.0093214 0.0078684 0.0075465 0.0059903 0.0057341 0.0025873 0.0023030 0.0009093

Fig.2.12 Radha e paraqitjes s simboleve t alfabetit shqip

N baz t gjasave t prdorimit, sht br kodimi optimal i simboleve t alfabetit shqip, duke e shfrytzuar metodn e Huffman-it, ashtu si sht treguar n Fig.2.13.

82

Qarqet kompjuterike

C Y Z F Q B V G L P J D M O K U H S N R A I T E 0 . 0 0 2 3 0 3 0 0 . 0 0 2 5 1 7 3 0 . 0 0 5 7 3 4 1 0 . 0 0 5 9 9 0 3 0 . 0 0 7 5 4 6 5 0 . 0 0 7 8 6 8 4 0 . 0 0 9 3 2 1 4 0 . 0 1 0 6 1 2 0 0 . 0 1 2 1 1 1 9 0 . 0 2 1 0 9 9 0 0 . 0 2 1 5 9 5 9 0 . 0 2 7 0 1 4 4 0 . 0 2 7 0 3 0 0 0 . 0 2 7 5 3 6 2 0 . 0 2 7 7 3 6 2 0 . 0 2 8 4 9 5 6 0 . 0 3 1 6 4 8 6 0 . 0 4 1 4 4 5 0 0 . 0 4 3 8 3 5 5 0 . 0 5 2 2 9 1 4 0 . 0 5 6 5 9 7 5 0 . 0 5 7 7 3 1 8 0 . 0 6 0 0 0 3 6 0 . 0 6 9 0 5 9 4 0 . 0 7 7 8 3 0 9 0 . 0 8 0 0 2 1 4

Z b r Z a b s r t a z s i s r i a r a

0 . 1 8 4 0 4 1 9

Fig.2.13 Procedura e gjetjes s kodit optimal t simboleve t alfabetit shqip

Kodet

83

Prej ktu pastaj, duke e zbatuar parimin e shkuarjes drejt simboleve t veanta, jan gjetur fjalt kodike, prkatsisht sht krijuar kodi optimal pr simbolet e alfabetit shqip, i cili sht dhn n tabeln e Fig.2.14.

Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

Shkronja
Zbrazsira

Kodi optimal 11 0010 0011 0101 0110 0111 1000 00000 00001 00011 01001 10010 10011 10100 10101 10110 000101 010000 101111 0001001 0100010 0100011 1011100 1011101 00010001 000100001 0001000000 0001000001

T I A R N S H U K O M D J P L G V B Q F Z Y C X

Fig.2.14 Kodi optimal pr simbolet e alfabetit shqip

84

Qarqet kompjuterike

Kodet siguruese
Pr shkak t pengesave dhe t prishjeve n pajisje, ka gjasa t ndodhin gabime gjat prpunimit ose transmetimit t informatave. Kodet siguruese prdoren me qllim t sigurimit t informatave, prkatsisht zbulimit, ose edhe korrigjimit t gabimeve, gj q varet nga rezerva kodike, ose nga distanca q ekziston n mes t fjalve t veanta kodike. N vazhdim do t flitet pr kodet q mundsojn zbulimin e gabimeve t njfishta, ose zbulimin dhe korrigjimin e tyre.

Distanca n mes t fjalve kodike

N mes t fjalve kodike A = a 1 a 2 . . . a n dhe B = b1 b 2 ... b n t nj kodi mund t llogaritet distanca kodike prmes shprehjes:

d(A,B) =

i=1

(a i b i )

= (a 1 b 1 )+(a 2 b 2 )+ +(a n b n )
ku me operatorin duhet nnkuptuar:

00 = 0 01 = 1 10 = 1 11 = 0
Shembull Distanca n mes t fjalve kodike t shifrave oktale 5 dhe 6, t koduara n kodin i cili sht dhn n tabeln e Fig.2.15.

Kodet

85

Shifra oktale 0 1 2 3 4 5 6 7 d(5 , 6) = d(101 ,110) = (1 1)+(0 1)+(1 0) = 0 + 1 + 1

Fjala kodike 000 001 010 011 100 101 110 111

Fig.2.15

=2

Me distancn n mes t dy fjalve kodike duhet nnkuptuar numrin e shifrave binare brenda fjalve kodike t cilat duhet ndryshuar, pr t kaluar prej njrs n fjaln tjetr. Kjo shihet edhe n shembullin e dy fjalve kodike q u prmendn m sipr, t cilat n mes vete dallohen n dy shifra. Distanca n mes t fjalve kodike m s miri shihet nse vizatohet shprndarja hapsinore e fjalve kodike, ku distanca sht e barabart me numrin minimal t brinjve npr t cilt duhet kaluar, pr t shkuar prej njrs n fjaln kodike tjetr. P.sh., pr kodin e prmendur n shembullin e msiprm, paraqitja hapsinore e fjalve kodike duket si n Fig.2.16.
z
001 101 111 000 100 110 011

y
010

Fig.2.16 Paraqitja hapsinore e fjalve t kodit trebitsh

Ktu vrehet se distanca n mes t fjalve kodike 5 dhe 6 sht 2, sepse s paku duhet kaluar npr dy brinj pr t shkuar prej njrs n fjaln kodike tjetr.

86

Qarqet kompjuterike

Rezerva kodike
Kodi ka nj rezerv kodike, nse nuk shfrytzohen t gjitha fjalt kodike t mundshme. Rezerva kodike prcaktohet prmes shprehjes:

R=Ln(m)/Ln(p)
ku jan:

m - numri i fjalve kodike t mundshme. p - numri i fjalve kodike q prdoren.

P.sh., te kodet BCD shfrytzohen vetm 10 fjal kodike, edhe pse jan t mundshme gjithsej 16 fjal kodike. Rezerva kodike prkatse sht:

R=Ln(16)/Ln(10)=1.20412

Kodet pr zbulimin e gabimeve

Gabimet mund t zbulohen nse ekziston nj rezerv, prkatsisht nse distanca n mes t fjalve kodike sht e mjaftueshme. P.sh., te kodi NBCD nuk ekziston rezerv e mjaftueshme kodike e cila do t mundsoj zbulimin e gabimeve t njfishta. Kshtu, nse n vend t fjals kodike 0110 gabimisht merret fjala kodike 0111, e pamundshme sht t detektohet gabimi, sepse q t dy fjalt kodike i takojn kodit NBCD. N tabeln e Fig.2.17 jan dhn disa kode prmes s cilave mund t zbulohen gabimet e njfishta, sepse rezerva kodike e tyre:

R=Ln(25)/Ln(10)=1.5051
sht e mjaftueshme pr ti zbuluar ato. Te kodet 2 prej 5 dhe 3 prej 5, gabimet e njfishta detektohen leht, sepse ndryshon numri i njshave n fjalt kodike prkatse.

Kodet

87

Shifrat 2 prej 5 decimale 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 11000 00011 00101 00110 01001 01010 01100 10001 10010 10100

3 prej 5 00111 11100 11010 11001 10110 10101 10011 01110 01101 01011

Kodi NBCD Paritet Paritet ift tek 0 0000 1 0000 1 0001 0 0001 1 0010 0 0010 0 0011 1 0011 1 0100 0 0100 0 0101 1 0101 0 0110 1 0110 1 0111 0 0111 1 1000 0 1000 0 1001 1 1001

Fig.2.17 Shembuj t kodeve pr zbulimin e gabimeve

N dy kolonat e fundit t tabels sht dhn kodi NBCD, por tek i cili, do fjale kodike i sht shtuar edhe nj shifr pr paritet ift (kolona e parafundit), ose paritet tek (kolona e fundit). Pariteti quhet ift, sepse shifrat e para t fjalve kodike zgjidhen ashtu q numri i njsheve t bhet, ose t mbetet, ift. N rastin e paritetit tek shifrat e para n fjalt kodike zgjidhen ashtu q numri i njsheve t bhet, ose t mbetet, tek. Shembull Zbulimi i fjalve kodike te t cilat kan ndodhur gabime t njfishta, te vargu i shifrave binare:

0001100001010110010110110
nse vargu sht koduar n kodin: a. b. a.

2 prej 5. NBCD, me paritet ift.

00011 1

00001 2

01011 3

00101 4

10110 5

Gabime kan ndodhur n fjalt kodike me numra rendor 2, 3 dhe 5, sepse te kto fjal numri i njsheve nuk sht 2, prkatsisht ato nuk gjenden n mesin e fjalve kodike t dhna n kolonn e dyt t tabels n Fig.2.17.

88 b.

Qarqet kompjuterike

00011 1

00001 2

01011 3

00101 4

10110 5

Edhe ktu gabimet kan ndodhur te fjalt kodike me numra rendor 2, 3 dhe 5, sepse ato nuk gjenden n mesin e fjalve kodike t dhna n kolonn e parafundit t tabels. Te fjala kodike e 2-t dhe e 3-t, shifra e par, e cila e tregon paritetin e njsheve, sht 0, kurse n mesin e shifrave t tjera ka numr tek njshesh. Te fjala kodike e 5-t, shifra pr paritet sht 1, kurse te shifrat e tjera ka numr ift njshesh.

Kodet pr korrigjimin e gabimeve

Korrigjimi i gabimeve mund t bhet nse distanca n mes t fjalve kodike t nj kodi sht e mjaftueshme. Pr ta treguar kt, p.sh., le ta marrim kodin me dy fjal kodike trebitshe: 000 dhe 111, paraqitja hapsinore e s cilave sht dhn n Fig.2.18.
z

111 000

Fig.2.18 Paraqitja hapsinore e dy fjalve kodike t kodit trebitsh

Nga paraqitja grafike shihet qart se distanca n mes t dy fjalve kodike sht 3. Kur ndodh gabimi i njfisht te fjala kodike 000, fitohet njra nga tri fjalt kodike: 100, 010 dhe 001. Kurse, nse gabohet fjala kodike 111, fjalt e gabuara kodike do t jen: 011, 101 dhe 110. Prej ktu dhe nga paraqitja grafike shihet qart se t gjasht fjalt e gabuara kodike jan t ndryshme, gj q d.m.th. se gabimet e njfishta mund t detektohen. Por, njkohsisht, gabimet e tilla mund edhe t korrigjohen, meq distanca n mes t fjalve kodike t gabuara dhe fjals kodike t sakt sht 1, kurse distanca nga fjala kodike tjetr e sakt sht 2. N vazhdim do t jepet nj version i kodit t Hamming-ut, prmes t cilit mund t zbulohen dhe t korrigjohen gabimet e njfishta. Kodimi sipas ktij kodi nuk qndron n krijimin e fjalve kodike me veti t veanta, por n shtimin e shifrave kontrolluese brenda vargut t informatave q prpunohen, prkatsisht q transmetohen.

Kodet Fillimisht, vargu i informatave coptohet n blloqe me nga m-shifra binare. Pastaj, brenda do blloku shtohen k-shifra kontrolluese, pr kontrollim t paritetit, ashtu q t plotsohet kushti:

89

2k m+k+1
prej t cilit mund t nxirren vlerat:

k= m

1 0

2 1

3 4

4 11

5 26

... ...

Procedura e kodimit n kodin e Hamming-ut si dhe detektimi e korrigjimi i gabimeve n vazhdim do t tregohen prmes shembujve. Shembull Kodimi i sigurt i vargut t shifrave decimale:

437653
nse pr kodimin e shifrave decimale shfrytzohet kodi NBCD.

(X)

Pasi t kodohen shifrat decimale prmes kodit NBCD, vargu i informatave (X) duket kshtu:

010000110111011001010011

(Y)

Nse merret kushti se brenda 7 shifrave binare t cilat transmetohen, mund t ndodh m s shumti nj gabim, vargu (Y) duhet t coptohet n blloqe me nga m=4 shifra:

0100 0011 0111 0110 0101 0011 a b c d e f

(Z)
Blloqet

Meq nga tabela e dhn m sipr, pr m=4, n do bllok duhet shtuar edhe k=3 shifra kontrolluese, prkatsisht madhsia e blloqeve pas shtimit t shifrave kontrolluese sht m+k=7. Shtimi i shifrave kontrolluese prcaktohet n baz t ligjshmris:

1, 2, 4, ..., 2k-1

90

Qarqet kompjuterike

prej nga pr k=3 del se shifrat kontrolluese brenda do blloku t informatave duhet t shtohen n pozicionet 1, 2 dhe 4, prkatsisht blloqet do t duken kshtu:

1 k1

2 k2

3 i1

4 k3

5 i2

6 i3

7 i4

ku numrat e shkruar n rreshtin e par quhen numra pozicional. Ekuivalentt binar t numrave pozicional:

001

010

011

100

101

110

111

do t prdoren pr ta treguar vendin e gabimit n bllok. N baz t pozits s shifrave 1 (n fund, n mes ose n fillim) numrat pozicional mund t grupohen n tri grupe: a. b. c.

001 1 010 2 100 4

011 3 011 3 101 5

101 5 110 6 110 6

111 7 111 7 111 7

prej nga edhe sht marr q shifrat kontrolluese t prcaktohen n baz t 3 kontrolleve t paritetit:

1-3-5-7 2-3-6-7 4-5-6-7

prkatsisht prmes shprehjeve:

k 1 = i1 i 2 i4 k 2 = i 1 i 3 i4 k 3 = i 2 i 3 i4
Procedura e shtimit t shifrave kontrolluese sht dhn prmes tabels n Fig.2.19.

Kodet

91

Blloku Kontrolli Kontrolli Kontrolli

a 1-3-5-7 2-3-6-7 4-5-6-7

Blloku a' Blloku Kontrolli Kontrolli Kontrolli b 1-3-5-7 2-3-6-7 4-5-6-7

1 2 3 4 5 k1 k2 i1 k3 i2 0 1 1 0 1 0 0 1 1 1 0 0 1 1 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 1 1 0 1 0 1 0 1 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 1 1

6 7 i3 i4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

k1 = 0 1 0 = 1 k2 = 0 0 0 = 0 k3 = 1 0 0 = 1

k1 = 0 0 1 = 1 k2 = 0 1 1 = 0 k3 = 0 1 1 = 0

Blloku b' Blloku Kontrolli Kontrolli Kontrolli c 1-3-5-7 2-3-6-7 4-5-6-7

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0

1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

k1 = 0 1 1 = 0 k2 = 0 1 1 = 0 k3 = 1 1 1 = 1

Blloku c' Blloku Kontrolli Kontrolli Kontrolli d 1-3-5-7 2-3-6-7 4-5-6-7

k1 = 0 1 0 = 1 k2 = 0 1 0 = 1 k3 = 1 1 0 = 0

Blloku d' Blloku Kontrolli Kontrolli Kontrolli e 1-3-5-7 2-3-6-7 4-5-6-7

k1 = 0 1 1 = 0 k2 = 0 0 1 = 1 k3 = 1 0 1 = 0

Blloku e' Blloku Kontrolli Kontrolli Kontrolli f 1-3-5-7 2-3-6-7 4-5-6-7

k1 = 0 0 1 = 1 k2 = 0 1 1 = 0 k3 = 0 1 1 = 0

Blloku f'

Fig.2.19 Shtimit i shifrave kontrolluese sipas metods s Hamming-ut

92

Qarqet kompjuterike

Pas prfundimit t procedurs s kodimit sipas kodit t Hamming-ut, vargu i ri do t plotsohet edhe me shifrat kontrolluese dhe prfundimisht duket kshtu:

1001100 1000011 0001111 1100110 0100101 1000011 (Z') a' b' c' d' e' f'
Vargu i shifrave binare q u fitua me procedurn e dhn, brenda t cilit gjenden informatat dhe shifrat kontrolluese, sht i gatshm pr transmetim. Meq distanca n mes t fjalve kodike sht 3, ajo mundson zbulimin dhe korrigjimin e gabimeve t njfishta. Pasi t prfundoj procesi i transmetimit, blloqet e veanta t vargut t informatave kontrollohen, duke kontrolluar paritetin prmes shprehjeve:

k 1 i1 i 2 i4 = A k 2 i1 i 3 i4 = B k 3 i 2 i 3 i4 = C
Numri pozicional g=(CBA)2 e prcakton vendin e gabimit brenda bllokut. Nse gjat kontrollimit fitohet vlera g=(000)2, kjo d.m.th. se blloku sht pranuar pa gabim. Shembull Gjetja dhe korrigjimi i gabimeve brenda vargut t informatave (Z") t dhna m posht.

1011100 1000011 0001101 1101110 0100101 1000001 (Z") a" b" c" d" e" f"
Kontrollimi i blloqeve t veanta dhe korrigjimi i gabimeve sht br duke shfrytzuar tabeln e dhn n Fig.2.20.

Kodet
k1 k2 i1 k3 i2 i3 i4
Blloku Kontrolli Kontrolli Kontrolli a" 1-3-5-7 2-3-6-7 4-5-6-7

93

1 1

0 0

1 1 1 0 0 0 0

1 1 1 1 0 0

0 0 0 0 1

Blloku a' Blloku Kontrolli Kontrolli Kontrolli b" 1-3-5-7 2-3-6-7 4-5-6-7

1 1 1

0 0

1 1 0

0 0 0 0 0 1 1 1 1 1

1110 = 1 0100 = 1 1100 = 0 G = (011)2 = (3)10

1001 = 0 0 0 1 1 = 0 0 0 1 1 = 0 G = (000)2 = (0)10 0 0 1 1 = 0 0001 = 1 1101 = 1 G = (110)2 = (6)10 1010 = 0 1010 = 0 1 1 1 0 = 1 G = (100)2 = (4)10 0 0 1 1 = 0 1001 = 0 0101 = 0 G = (000)2 = (0)10 1001 = 0 0001 = 1 0001 = 1
G = (110) 2 = (6) 10

0 1 0 0 0 0 0 0 1 1 0 1 1 1 0 0 1 1 1 0 1 1 1 0 0 1 0

Blloku b' Blloku Kontrolli Kontrolli Kontrolli c" 1-3-5-7 2-3-6-7 4-5-6-7

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 1

0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0

1 1 1 0 0 0 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 1

Blloku c' Blloku Kontrolli Kontrolli Kontrolli d" 1-3-5-7 2-3-6-7 4-5-6-7

1 1 1

1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Blloku d' Blloku Kontrolli Kontrolli Kontrolli e" 1-3-5-7 2-3-6-7 4-5-6-7

1 0 0

Blloku e' Blloku Kontrolli Kontrolli Kontrolli f" 1-3-5-7 2-3-6-7 4-5-6-7

0 0 0

Blloku f'

0 0

Fig.2.20 Kontrollimi i blloqeve prmes metods s Hamming-ut

Vlerat t cilat n tabel jan theksuar veanrisht, jan vlerat e korrigjuara t blloqeve a", c", d" dhe f", pr shkak t gabimeve. Pas korrigjimeve fitohen blloqet me vlera t sakta, prkatsisht prsri fitohet vargu (Z'), nga i cili, nse

94

Qarqet kompjuterike

eliminohen shifrat kontrolluese, fitohet vargu i informatave t cilat transmetohen (Z), prkatsisht vargu (X). Procedura e kodimit sipas kodit t Hamming-ut prdoret plotsisht njlloj edhe nse kodimi fillestar i vargut t informatave bhet prmes kodeve te t cilat fjalt kodike nuk kan gjatsi fikse. Shembull Kodimi sipas kodit t Hamming-ut, i vargut t simboleve:

X3X5X1X4X3X6X1X2
nse pr kodimin binar t simboleve prdoret kodi optimal:

X1 X2 X3 X4 X5 X6

0 10 110 1110 11110 11111

Pas kodimit binar prmes kodit optimal t dhn, vargu i informatave do t duket kshtu:

110 11110 0 1110 110 11111 0 10

prkatsisht:

110111100111011011111010
Procedura e kodimit sipas kodit t Hamming-ut, edhe ktu fillon me coptimin e vargut t informatave n blloqe me nga 4 shifra (nse kodimi bhet nn kushte t njjta, t prmendura m lart).

1101 1110 0111 0110 1111 1010 a b c d e f

Pas shtimit t shifrave kontrolluese prmes procedurs t shpjeguar m sipr, vargu i shifrave binare i prgatitur pr transmetim do t duket kshtu:

1010101 0010110 0001111 1100110 1111111 1011010

Kodet

95

Kodet alfanumerike
Kur informatat t cilat prpunohen prmbajn shkronja, numra dhe simbole speciale, prdoren t ashtuquajturat kode alfanumerike (ang. alphanumeric code), ose edhe kode alfamerike (ang. alphameric code). Kto kode kryesisht kan nj gjatsi prej 6 deri n 8 simbole. N tabeln e dhn n Fig.2.21 shihen pjes t dy kodeve kryesore alfanumerike: ASCII (nga American Standard Code for Information Interchange) dhe EBCDIC (nga Extended Binary Coded Decimal Interchange Code). Kodi ASCII (n praktik thuhet aski) prdoret si kod te kompjutert personal, kurse kodi EBCDIC sht kod t cilin e prdor kompania kompjuterike IBM.
Simboli

A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X

ASCII 100 0001 100 0010 100 0011 100 0100 100 0101 100 0110 100 0111 100 1000 100 1001 100 1010 100 1011 100 1100 100 1101 100 1110 100 1111 101 0000 101 0001 101 0010 101 0011 101 0100 101 0101 101 0110 101 0111 101 1000

EBCDIC 1100 0001 1100 0010 1100 0011 1100 0100 1100 0101 1100 0110 1100 0111 1100 1000 1100 1001 1101 0001 1101 0010 1101 0011 1101 0100 1101 0101 1101 0110 1101 0111 1101 1000 1101 1001 1110 0010 1110 0011 1110 0100 1110 0101 1110 0110 1110 0111

ASCII Y 101 1001 Z 101 1010 Zbrazsira 010 0000 . 010 1110 ( 010 1000 + 010 1011 $ 010 0100 * 010 1010 ) 010 1001 010 1101 / 010 1111 , 010 1100 010 0111 010 0010 = 011 1101 0 011 0000 1 011 0001 2 011 0010 3 011 0011 4 011 0100 5 011 0101 6 011 0110 7 011 0111 8 011 1000 9 011 1001

Simboli

EBCDIC 1110 1000 1110 1001 0100 0000 0100 1011 0100 1101 0100 1110 0101 1011 0101 1100 0101 1101 0110 0000 0110 0001 0110 1011 0111 1101 0111 1111 0111 1110 1111 0000 1111 0001 1111 0010 1111 0011 1111 0100 1111 0101 1111 0110 1111 0111 1111 1000 1111 1001

Fig.2.21 Kodet alfanumerike ASCII dhe EBCDIC

96

Qarqet kompjuterike

N praktik, fjalve kodike t kodit ASCII, kryesisht u shtohet para edhe nj shifr pr kontrollim t paritetit. Shembull Kodimi i komands REPEAT, e cila sht shkruar n gjuhn Pascal, n kodin: a. b.

EBCDIC ASCII, duke shtuar n do fjal kodike edhe nj shifr pr paritet ift.

a.

RE PE AT
b.

1101 1001 1100 0101 1101 0111 1100 0101 1100 0001 1110 0011

RE PE AT

1101 0010 1100 0101 0101 0000 1100 0101 0100 0001 1101 0100

Algjebra e Bulit

Njohuri themelore 98 Principi i dualitetit 105 Funksionet inverse 108 Format e paraqitjes s funksioneve logjike 111 Minimizimi i funksioneve 137

98

Qarqet digjitale

Sistemet fizike dhe sistemet logjike te t cilat mund t paraqiten vetm dy gjendje t ndryshme prshkruhen prmes algjebrs s Bulit (ang. Boolean Algebra). T tilla jan, p.sh., sistemet logjike te t cilat paraqiten gjendjet: do gj dhe asgj, ose e vrtet dhe e pavrtet, ose sistemet digjitale me gjendjet e tensioneve: i lart dhe i ult, ose ekziston dhe nuk ekziston tension. Algjebra e Bulit e ka zanafilln q nga punimet e Aristotelit, n kohn antike. Por, bazat e ksaj algjebre jan prcaktuar nga George Boole (1815-1864), n vitin 1849, me punimet e tij pr proceset e t menduarit. Algjebra e Bulit pr her t par zbatohet gjat analizs s qarqeve me ndrprers, n punimet e Claude Shannon, n vitin 1938, prej nga shpesh quhet edhe algjebr e ndrprersve (ang. switching algebra).

Njohuri themelore
Algjebra e Bulit definohet si grumbull prej dy elementesh {0,1}, mbi t cilt mund t zbatohen 3 operacione themelore: mbledhja, shumzimi dhe komplementimi. Pr kto tri operacione prdoren operatort logjik OR, AND dhe NOT, ose n gjuhn shqipe operatort prkats: OSE, DHE dhe JO. N vend t operatorve logjik t dhn m sipr, pr operacionin e mbledhjes dhe t shumzimit, n praktik, prdoren edhe operatort + e , kurse vlerat e komplementuara n literatur shnohen kryesisht me nj viz mbi vlern. Operacioni i mbledhjes dhe i shumzimit paraqesin operacione binare, sepse zbatohen mbi dy vlera, kurse operacioni i komplementimit quhet operacion unar, sepse n t merr pjes vetm nj vler. Variablat t cilat mund t marrin vetm dy vlera logjike, 0 dhe 1, njihen si variabla t Bulit (ang. Boolean variable), ose variabla logjike. Kurse funksionet t cilat formohen si kombinim i variablave dhe i operatorve t algjebrs s Bulit paraqesin funksione t Bulit (ang. Boolean function), ose funksione logjike.

Algjebra e Bulit

99

Postulatet
Algjebra e Bulit mbshetet n nj grumbull qndrimesh themelore, t cilat ndryshe quhen postulate. Duke i prdorur tri operacionet themelore, kto postulate shkruhen kshtu: Operacioni OSE

0 + 0 = 0 0 + 1 = 1 1 + 0 = 1 1 + 1 = 1
Operacioni DHE

0 0 = 0 0 1 = 0 1 0 = 0 1 1 = 1
Operacioni JO
0 = 1 1 = 0

ku me vizat mbi numra duhet nnkuptuar vlerat e komplementuara. N baz t postulateve t dhna m sipr, duke shfrytzuar variabln logjike A, e cila mund ti marr dy vlerat logjike t mundshme, 0 dhe 1, si dhe tri operacioneve themelore, nxirren edhe relacionet algjebrike vijuese.

A + 0 = A A + 1 = 1 A + A = A A + A = 1

A 1 = A A 0 = 0 A A = A A A= 0

A = A

Kto relacione n praktik vrtetohen shum thjesht, nse n vend t variabls A shkruhen dy vlerat e mundshme t saj. Kshtu, p.sh., pr relacionin

A + 0 = A

100

Qarqet digjitale

nse variabla A zvendsohet me dy vlerat e mundshme t saj, fitohen relacionet:

0 + 0 = 0 1 + 0 = 1
prej nga shihet se vlerat pas barazimit jan t njjta me vlerat para operatorit +, prkatsisht me dy vlerat e mundshme t variabls A.

Ligjet
Disa prej ligjeve q prdoren n algjebrn e zakonshme mund t shkruhen edhe n algjebrn e Bulit. N vazhdim jan dhn ligjet themelore t ksaj algjebre prmes barazimeve logjike t cilat prmbajn dy ose tri variabla logjike. Ligji i komutacionit

A + B = B + A A B = B A
Ligji i asociacionit

A + (B + C) = (A + B) + C A (B C) = (A B) C
Ligji i distribucionit

A (B + C) = A B + A C A + B C = (A + B) (A + C)
Ligji i absorbcionit

A + (A B) = A A (A + B) = A
Ligji i ekspansionit

A B + A B = A (A + B) (A + B) = A

Algjebra e Bulit Ligjet e dhna mund t vrtetohen duke pasur parasysh postulatet dhe relacionet algjebrike t cilat u dhan m par. Shembull Vrtetimi i ligjeve: a. b. c. a.

101

A(A+B)=A AB + A B = A (A + B)(A + B) = A

A(A + B)= AA + AB = A + AB = A(1 + B) = A 1 =A

AB + A B = A(B + B) = A 1 =A

b.

c.

(A + B)(A + B) = AA + AB + A B + BB = A + AB + A B + 0 = A + AB + A B = A(1 + B)+ A B = A 1 + AB = A + AB = A(1 + B) = A 1 =A

Ligjet e dhna vlejn edhe nse barazimet logjike formohen duke shfrytzuar edhe m shum variabla.

102

Qarqet digjitale

Teoremat e De Morgan-it
Gjetja e funksioneve komplementare mbshtetet n t ashtuquajturat teorema t De Morgan-it, t cilat, pr funksionet me dy variabla, shkruhen kshtu:

A + B = A B A B = A +B
Shembull Gjetja e shprehjes komplementare t shprehjes:
A B + AB

duke i shfrytzuar teoremat e De Morgan-it.

A B + AB = (A B)(AB) = (A + B)(A + B) = (A + B)(A + B) = A A + AB + A B + BB = 0 + AB + A B + 0 = AB + A B

Pr funksionet me m shum variabla, teoremat e De Morgan-it shkruhen plotsisht njlloj, gj q do t shihet gjat prdorimit t tyre, n pjesn vijuese t librit.

Identitete me rndsi
Gjat thjeshtsimit t shprehjeve t ndryshme logjike, prve postulateve, ligjeve dhe teoremave t dhna m sipr, shfrytzohet edhe nj numr identitetesh, gj q lehtson mjaft procesin e thjeshtsimit. Disa nga kto identitete jan:

A(A + B)= AB A + AB = A + B (AB)(A + B)= AB (AB) (A + B)= A B + AB

Algjebra e Bulit

103

(A B + AB) = AB + A B (A + B)(B + C)(A + C) = AB + BC + AC (A + B)(A + C)= AC + AB AC + AB + BC = AC + BC (A + B)(B + C)(A + C) = (A + B)(A + C)

Identitetet e dhna mund t vrtetohen duke shfrytzuar postulatet, ligjet dhe teoremat e dhna m sipr. Shembull Vrtetimi i identiteteve: a. b. c. d. e. f.

A (A + B) = AB (AB)(A + B) = A B + AB
A + AB = A + B (A + B)(A + B) = A B + AB (A + B)(A + C) = AB + AC AB + AC + BC = AB + AC

duke i shfrytzuar postulatet, ligjet dhe teoremat e algjebrs s Bulit. a.

A(A + B) = A A + AB = 0 + AB = AB
b.

(AB) (A + B) = (A + B)(A + B) = A A + A B + AB + BB = 0 + A B + AB + 0 = A B + AB

104 c.

Qarqet digjitale

A + A B = A 1 + A B = A (B + B)+ AB = AB + A B + AB =(AB + AB)(A B + AB) = AB + A B + AB + AB = A (B + B)+ B(A + A) = A 1 + B 1 =A+B

d.

( A + B ) (A + B ) = A A + A B + AB + BB
= 0 + A B + AB + 0 = A B + AB

e.

(A + B)(A + C) = A A + AB + AC + BC = 0 + AB + AC + BC = AB + AC + BC = AB 1 + AC 1 + BC 1 = AB (C + C)+ AC (B + B)+ BC (A + A) = ABC + ABC + ABC + A BC + ABC + ABC = ABC + ABC + ABC + A BC = AB (C + C)+ AC (B + B) = AB 1 + AC 1 = AB + AC

Algjebra e Bulit f.

105

AB + AC + BC = AB + AC + 1 BC = AB + AC +(A + A) BC = AB + AC + ABC + ABC = AB (1 + C)+ AC (1 + B) = AB 1 + AC 1 = AB + AC

Principi i dualitetit
N algjebrn e Bulit vlen principi i dualitetit (ang. principle of duality), sipas t cilit, nse n shprehjet logjike, t cilat gjenden n dy ant e nj barazimi, zvendsohen:

0 1 +

me me me me

1 0 +

fitohet barazimi dual prkats. Ekuivalenca e shprehjeve n dy ant e barazimit nuk prishet, prkatsisht barazimi ruhet.

Operacionet duale
Operacionet logjike OSE e DHE mes vete jan operacione duale (ang. dual operation), sepse, nse n tabeln e cila vlen pr operacionin OSE:

0+0=0 0+1=1 1+0=1 1+1=1

106 zvendsohen:

Qarqet digjitale

0 me 1 1 me 0 + me
fitohet tabela q i prgjigjet operacionit DHE:

11=1 10=0 01=0 00=0

Vlen edhe e kundrta, prkatsisht nse n tabeln e operacionit DHE bhen zvendsimet:

0 me 1 1 me 0 me +
do t fitohet tabela e cila i prgjigjet operacionit OSE.

Funksionet duale
Nse n nj funksion logjik zvendsohen:

0 1 +

me me me me

1 0 +

kurse variablat prshkruhen, do t fitohet funksioni dual (ang. dual function) prkats. Gjat ksaj duhet pasur kujdes t veant sidomos n zvendsimin e operatorit t mbledhjes me at t shumzimit, duke prdorur sipas nevojs edhe kllapa.

Algjebra e Bulit Shembull Funksionet duale pr funksionet logjike:

107

a. b. c. d.

f = (A + B)(A + B) z = A(1 + B)(B + C) g = (AB)+(BC)+(CA) h = (A + D) B +(C + AD) B

a.

f =(A + B)(A + B) fd =(A B)+(A B)

b.

z = A (1 + B)(B + C) zd = A +(0 B)+(B C)

c.

g = (A B)+(B C)+(C A) g d = (A + B)(B + C)(C + A)

d.

h = {(A + D) B} + {(C + A D) B} h d = {(A D)+ B} {(C [A + D])+ B}

Barazimet duale mund t gjenden duke i gjetur funksionet duale t shprehjeve n dy ant e barazimeve, ashtu si u dha m sipr. Shembull Gjetja e barazimeve duale pr barazimet:

a. b. c.

A +1=1 (A + B + C)(A + B + C) = A + C (A + B)(B + C)(A + C) = (A + B)(A + C)

108

Qarqet digjitale

a.

A +1=1 A 0 = 0

b.
(A + B + C)(A + B + C) = A + C (A B C)+(A B C) = A C

c.
(A + B)(B + C)(A + C) = (A + B)(A + C) (A B)+(B C)+(A C) = (A B)+(A C)
N kt mnyr mund t gjenden edhe barazimet duale t postulateve, t ligjeve, dhe t teoremave t algjebrs s Bulit. Shembull Vrtetimi se barazimet e dhna te ligji i distribucionit:

A (B + C) = A B + A C A + B C = (A + B) (A + C)
jan barazime duale.

A (B + C) = (A B)+(A C) A +(B C) = (A + B)(A + C)

Funksionet inverse
Me inversionin e nj funksioni logjik f nnkuptohet gjetja e komplementit t tij f , pr t cilt vlejn raportet:

f + f = 1 f f = 0

Algjebra e Bulit Procesi i komplementimit mund t prshkruhet me shprehjen:

109

f{A, B,... ,0, 1, +, } = f{A, B,..., 1, 0, , + }

ku shihet se variablat zvendsohen me inversionet e tyre, vlerat 0 me 1, vlerat 1 me 0, operatort + me , operatort me +. Komplementi i funksionit, prkatsisht inversioni i tij, gjendet duke shfrytzuar funksionin dual prkats, ose prmes teoremave t De Morgan-it.

Prmes funksionit dual

Nse n funksionin dual fd t nj funksioni f, variablat zvendsohen me vlerat e tyre kompelmentare, do t fitohet funksioni invers f prkats. Shembull Funksionet inverse t funksioneve:

a. f = AB + C(A + B) b. g = AB + BC + A C c. v = (A + B)(C + D) d. h = ABD + A(B + C)+ B(C + D)

prmes funksioneve duale prkatse.

a. f = A B + C (A + B) f = (A + B)[C + (A B)] b.
g = A B+ BC+ A C g = (A + B)(B + C)(A + C)

c.

v = (A + B)(C + D) v = (A B)+ (C D)

110

Qarqet digjitale

d.
h = A B D + A (B + C)+ B (C + D) h = (A + B + D)[A + (B C)][B + (C D)]

Prmes teoremave t De Morgan-it

Funksionet inverse gjendet shum m leht prmes teoremave t De Morganit. Gjat ksaj duhet pasur kujdes n zbatimin e drejt t teoremave, prkatsisht n grupimin adekuat t pjesve t shprehjes s funksionit. Shembull Funksionet inverse t funksioneve nga shembulli paraprak, duke shfrytzuar teoremat e De Morgan-it.

a.
f = AB + C (A + B) f = AB + C (A + B) = (AB)[C (A + B) ]
= (A + B)[C +(A + B)] = (A + B)[C +(A B)] = (A + B)[C +(A B)]

b.
g = AB + BC + A C g = AB + BC + A C = AB BC A C = (A + B)(B + C)(A + C) = (A + B)(B + C)(A + C)

c.

v = (A + B)(C + D) v = (A + B)(C + D) = (A + B)+ (C + D) = (A B)+ (C D)

Algjebra e Bulit

111

d.
h = ABD + A(B + C)+ B (C + D) h = ABD + A(B + C)+ B (C + D) ][B (C + D) ] = ABD [A(B + C) = (A + B + D)[A + (B + C)][B + (C + D)] = (A + B + D)[A + (B C)][B + (C D)] = (A + B + D)[A + (B C)][B + (C D)]
N rastin e prgjithshm, gjat gjetjes s funksionit invers n dy rrug t ndryshme, si rezultat nuk do t fitohen shprehje t njjta.

Format e paraqitjes s funksioneve logjike

Funksionet logjike kan nj numr t caktuar vlerash, sepse vlerat e variablave logjike, t cilat marrin pjes n shprehjet prkatse, mund t jen vetm 0 ose 1. Pr kt arsye, funksionet logjike mund t paraqiten prmes qarqeve me ndrprers, tabelave t kombinimeve, diagrameve kohore, diagrameve t Vennit, K-diagrameve dhe qarqeve logjike.

Qarqet me ndrprers
Ndrprersi elektrik, mund ti paraqes fizikisht variablat logjike, nse dy pozicionet e ndrprersit prdoren pr paraqitjen e dy vlerave t mundshme t variablave. Kshtu, p.sh., me pozitn e hapur t ndrprersit mund t paraqitet vlera 0, kurse vlers 1 ti prgjigjet pozita e mbyllur e ndrprersit. N Fig.3.1 jan dhn qarqet me ndrprers pr 3 funksionet logjike elementare, ku, pr arsye praktike, n pozitat e ndrprersve jan shnuar variablat prkatse.

B A A f = A + B f = A . B f = A B A

Fig.3.1 Qarqet me ndrprers pr funksionet logjike elementare

112

Qarqet digjitale

Nga qarqet e dhna shihet se sinjali elektrik, n rrugn e tij prej hyrjes n dalje t qarkut, gjat lidhjes paralele t degve, mund t kaloj nse sht mbyllur ndrprersi A, ose ndrprersi B, ose jan t mbyllur t dy ndrprersit. Kurse gjat lidhjes serike sinjali mund t merret n dalje t qarkut, nse sht mbyllur ndrprersi A dhe ndrprersi B, prkatsisht nse njkohsisht jan t mbyllur t dy ndrprersit. Plotsisht njlloj, prmes qarqeve me ndrprers, mund t paraqiten edhe funksionet e ndryshme logjike, pavarsisht nga kompleksiteti i shprehjeve algjebrike prkatse. Shembull Gjetja e shprehjeve algjebrike t funksioneve logjike t cilat jan dhn prmes qarqeve me ndrprers, t cilt shihen m posht.

a.

A C B

A C D B f A

A B

f = [(A + B) C][(A + C + D) A (A + B)+ B]

b.

A B B C B

A C

g
g = [(A + B C + B) B + A][A + C]
Gjat vizatimit t qarqeve me ndrprers, pr funksionet logjike t ndryshme, sikurse edhe gjat gjetjes s funksionit logjik nga qarku i dhn, pr do komponente t shprehjes s prcaktuar me operacionin e mbledhjes ose t shumzimit vizatohet pjesa prkatse e qarkut. N kt mnyr n fund fitohet qarku me ndrprers, i cili i prgjigjet funksionit t dhn.

Algjebra e Bulit Shembull Vizatimi i qarqeve me ndrprers pr funksionet logjike:

113

a. b.

f = (A + C) AB + (C + D)(A + B) g = ABC + (AB + C) D + (AD + BC) B

a.

A A C C D f A B B

b.

A A C A B

B B D C g

C D B

Tabelat e kombinimeve
Meq vlerat e variablave t cilat marrin pjes n shprehjet e funksioneve logjike mund t jen 0 dhe 1, funksionet kan nj numr t fundm vlerash. Kto vlera fitohen nse merren t gjitha kombinimet e mundshme t variablave. Kshtu, pr funksionin i cili n vete prmban n-variabla numri i kombinimeve t ndryshme t vlerave t variablave sht 2n. Paraqitja e vlerave t funksioneve logjike pr t gjitha kombinimet e mundshme t variablave brenda tyre mund t bhet duke shfrytzuar tabelat e kombinimeve (ang. table of combinations), t cilat n literatur quhen edhe tabela t vrtetsis (ang. true table). Pr 3 funksionet logjike elementare tabelat e kombinimeve jan dhn n Fig.3.2, ku dy tabelat e para kan nga 4 kombinime, sepse n shprehjet e tyre paraqiten 2 variabla t ndryshme.

114

Qarqet digjitale

A 0 0 1 1

B 0 1 0 1

f 0 1 1 1

A 0 0 1 1

B 0 1 0 1

f 0 0 0 1

A 0 1

f 1 0

f= A+B

f = AB

f=A

Fig.3.2 Tabelat e kombinimeve pr funksionet logjike elementare

N tabelat e kombinimeve, prve kolonave pr variablat e veanta dhe funksionin logjik, rregullisht figurojn edhe kolona plotsuese, n t cilat shnohen vlerat e komponenteve t ndyshme brenda shprehjes s funksionit logjik. Shembull Tabelat e kombinimeve pr funksionet logjike:

a. b. c.

f= A+B g = A B + A C + AC h = (A + B + C) (AB + A B)

a.

A 0 0 1 1
b.

B 0 1 0 1

A 1 1 0 0

f 1 1 0 1

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

A 1 1 1 1 0 0 0 0

B 1 1 0 0 1 1 0 0

C 1 0 1 0 1 0 1 0

AB 0 0 0 0 1 1 0 0

AC

0 0 0 0 1 0 1 0

AC 0 1 0 1 0 0 0 0

g 0 1 0 1 1 1 1 0

Algjebra e Bulit

115

c.

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

A 1 1 1 1 0 0 0 0

B 1 1 0 0 1 1 0 0

C 1 0 1 0 1 0 1 0

A + B + C 1 0 1 1 1 1 1 1

AB 0 0 1 1 0 0 0 0

AB

0 0 0 0 1 1 0 0

AB + A B 0 0 1 1 1 1 0 0

h 0 0 1 1 1 1 0 0

Induksioni i plot
Metoda sipas s cils vrtetohet barazia e dy funksioneve logjike, duke gjetur se vlerat e tyre jan t barabarta pr t gjitha kombinimet e mundshme, quhet induksion i plot (ang. perfect induction). Shembull Vrtetimi i barazis s funksioneve logjike:

f = (A + B) (B + C) (C + A) g = AB + BC + CA
prmes metods s induksionit t plot.

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

A+B 0 0 1 1 1 1 1 1

B+C 0 1 1 1 0 1 1 1

C+A 0 1 0 1 1 1 1 1

AB 0 0 0 0 0 0 1 1

BC 0 0 0 1 0 0 0 1

CA 0 0 0 0 0 1 0 1

f 0 0 0 1 0 1 1 1

g 0 0 0 1 0 1 1 1

Meq vlerat n dy kolonat e fundit t tabels pr t gjitha kombinimet e mundshme jan t barabarta, vrtetohet se funksionet f dhe g jan t barabart.

116

Qarqet digjitale

Me metodn e induksionit t plot mund t vrtetohet edhe saktsia e ligjeve dhe e teoremave t dhna m par, ose edhe saktsia e barazimeve logjike t ndryshme. Shembull Vrtetimi i saktsis s barazimeve:

a. A + B = A B b. (A + B) (A + BC) = A + BC c. A(A + B) (B + C) = A(B + C)

duke shfrytzuar metodn e induksionit t plot.

a.

A 0 0 1 1
b.

B 0 1 0 1

A 1 1 0 0

B 1 0 1 0

A + B 0 1 1 1

A + B 1 0 0 0

A B 1 0 0 0

A 0 0 0 0 1 1 1 1
c.

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

A+B 0 0 1 1 1 1 1 1

BC 0 0 0 1 0 0 0 1

A+BC 0 0 0 1 1 1 1 1

(A+B)(A+BC) 0 0 0 1 1 1 1 1

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

A+B 0 0 1 1 1 1 1 1

B+C 0 1 1 1 0 1 1 1

A(B+C) 0 0 0 0 0 1 1 1

A(A+B)(B+C) 0 0 0 0 0 1 1 1

Algjebra e Bulit

117

Meq n dy kolonat e fundit t tabelave t msiprme jan fituar vlera t njjta pr t gjitha kombinimet e mundshme t vlerave t variablave, mbshtetur n principin e induksionit t plot, vrtetohet se barazimet e dhna jan t sakta.

Mintermat dhe makstermat

Pr do kombinim t vlerave t variablave t nj funksioni mund t formohen mintermat (ang. minterm) dhe makstermat (ang. maxterm) prkatse. Minterma mi, pr kombinimin e i-t t vlerave t variablave, formohet si prodhim i variablave q kan vlern 1 dhe komplementin e variablave (kovariablave) me vlern 0. Kurse maksterma Mi, pr kombinimin e i-t t vlerave t variablave formohet si shum e variablave me vlern 0 dhe kovariablave me vlern 1. Ktu, indeksi i e paraqet ekuivalentin decimal t kombinimit t vlerave t variablave sipas t cilit formohet minterma mi, prkatsisht maksterma Mi prkatse. Shembull Gjetja e mintermave dhe e makstermave, pr funksionet f dhe g t dhna prmes tabelave t kombinimeve vijuese.

a.

b.

A 0 0 1 1

B 0 1 0 1

f 1 0 0 1

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

g 1 1 0 1 0 0 1 1

a.

i 0 1 2 3

A 0 0 1 1

B 0 1 0 1

f Mintermat Makstermat M0 = A + B 1 m0 = A B 0 0 1 m1 = A B m2 = A B m3 = A B
M1 = A + B

M2 = A + B M3 = A + B

118

Qarqet digjitale

b.

i 0 1 2 3 4 5 6 7

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

g Mintermat Makstermat 1 m0 = A B C M 0 = A + B + C 1 0 1 0 0 1 1 m1 = A B C m2 = A B C m3 = A B C m4 = A B C m5 = A B C m6 = A B C m7 = A B C M1 = A + B + C M2 = A + B + C
M3 = A + B + C

M4 = A + B + C
M5 = A + B + C

M6 = A + B + C M
7

= A + B + C

Varsisht nga vlera e funksionit (1 ose 0), pr kombinimin e vlerave t variablave n baz t t cilave formohen minterma dhe maksterma prkatse ato shnohen edhe kshtu:
m0 m1 M0 M1

- mintermat pr t cilat funksioni ka vlern 0. - mintermat pr t cilat funksioni ka vlern 1. - makstermat pr t cilat funksioni ka vlern 0. - makstermat pr t cilat funksioni ka vlern 1.

Shprehjet algjebrike t funksioneve

Nga tabela e kombinimeve t funksionit logjik, prkatsisht duke shfrytzuar mintermat dhe makstermat prkatse, mund t shkruhet shprehja algjebrike e funksionit si shum e mintermave me vlern 1 (forma disjunktive), ose prodhim i makstermave me vlern 0 (forma konjuktive). Shembull Gjetja e shprehjeve algjebrike pr funksionet f dhe g nga detyra paraprake, duke shfrytzuar mintermat dhe makstermat prkatse.

a.

Algjebra e Bulit

119

i 0 1 2 3

A 0 0 1 1

B 0 1 0 1

f 1 0 0 1

f (A, B) =

m 1(0 , 3) = m 0 + m 3
= AB + AB

f (A, B) =

M (1, 2) =
0

M1 . M2

= (A + B) . (A + B)

Kshtu, funksioni prkats i shprehur prmes minitermave dhe makstermave sht:

f (A,B) = A B + A B
f(A,B) = (A + B) (A + B)

b.
g(A, B, C) = i 0 1 2 3 4 5 6 7 A 0 0 0 0 1 1 1 1 B 0 0 1 1 0 0 1 1 C 0 1 0 1 0 1 0 1 g 1 1 0 1 0 0 1 1

(0,1,3,6,7) = m 0 + m 1+ m 3 + m 6 + m 7

g (A, B, C ) =

M (2,4,5) =
0

M 2. M 4. M 5 =

=(A + B + C)(A + B + C)(A + B + C)

Ktu me simbolet dhe duhet nnkuptuar shumn dhe prodhimin e mintermave, prkatsisht makstermave, t cilat jan shnuar brenda kllapave. Shprehjet analitike t nj funksioni me n-variabla, n formn e tyre disjunktive dhe konjuktive, mund t fitohen edhe duke i shkruar kshtu:

f=

2n 1 i=0

fi m i

f=

2n 1 i=0

(fi + M i )

120

Qarqet digjitale

ku me fi jan shnuar vlerat e funksioneve pr kombinimet e veanta n tabeln e kombinimeve. Shembull Gjetja e shprehjeve algjebrike pr funksionet f dhe g nga detyra paraprake prmes shprehjeve t dhna m sipr.

a.
f(A, B) = 1 . m 0 + 0 . m 1 + 0 . m 2 + 1 . m 3 i 0 1 2 3 A 0 0 1 1 B 0 1 0 1 f 1 0 0 1 f(A, B ) = [1

M0 ] . [0

M 1] . [0

M 2] . [1

M 3]

b.
m0 m1 m2 m3 m4 m5 m6 m7

i 0 1 2 3 4 5 6 7

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

g 1 1 0 1 0 0 1 1
M0 M1 M2 M3 M6 M7

Meq do variabl ka dy vlera t mundshme, me n-variabla fitohen gjithsej 2n kombinime, prkatsisht tabela e kombinimeve prkatse do ti ket 2n rreshta. Pr do kombinim t vlerave t variablave, x1,x2,...,xn, funksioni prkats f(x1,x2,...,xn) ka dy vlera t mundshme (vlern f dhe komplementin f ). Prej ktu del se mund t prpilohen gjithsej 2k tabela t kombinimeve, ku k=2n, prkatsisht mund t krijohen gjithsej 22 funksione logjike t ndryshme. Numri i funksioneve t mundshme, pr disa vlera t numrit t variablave n, sht dhn n tabeln e Fig.3.3.
n

Algjebra e Bulit

121

n 2n 22n 0 1 2 1 2 4 2 4 16 3 8 256 4 16 65536

Fig.3.3 Numri i funksioneve me n variabla

Nga tabela shihet se pr n=0 (pa asnj variabl) mund t formohen dy funksione logjike ( 22 = 2 ) dhe ato jan:
0

f0 = 0 f1 = 1
Nse n shprehjen e funksionit prdoret vetm nj variabl (n=1), mund t formohen gjithsej 22 = 4 funksione logjike:
1

f0 = 0 f1 = A f2 = A f3 = 1
Kurse pr n=2 numri i funksioneve q mund t formohen sht 22 = 16 . Kto funksione bashk me tabeln e kombinimeve jan dhn n vijim.
A 0 0 1 1 B 0 1 0 1 f0 0 0 0 0 f1 0 0 0 1 f2 0 0 1 0 f3 0 0 1 1 f4 0 1 0 0 f5 0 1 0 1 f6 0 1 1 0 f7 0 1 1 1 f8 1 0 0 0 f9 f10 1 1 0 0 0 1 1 0 f11 1 0 1 1 f12 1 1 0 0 f13 1 1 0 1 f14 1 1 1 0 f15 1 1 1 1
2

AB+ AB + AB = A + B

AB + AB = A B

AB + AB = A

AB + AB = B

AB + AB = A

AB + AB = A

AB + AB = B

AB + AB + AB = A +B

AB+ AB + AB = A +B

AB + AB+ AB = A +B

AB

AB

AB

AB

Fig.3.4 Funksionet q formohen me 2 variabla

122

Qarqet digjitale

Diagramet kohore
Pr paraqitjen grafike t vlerave t funksioneve pr t gjitha kombinimet e mundshme t variablave q marrin pjes n shprehjet e tyre mund t prdoren edhe diagramet kohore (ang. timing diagram). Te kto diagrame kombimimet e mundshme vendosen gjat boshtit horizontal, kurse n boshtin vertikal vendosen vlerat logjike t cilat u prkasin kombinimeve t veanta, duke marr nj prmas t caktuar pr vlern 1. Kshtu, pr 3 funksionet logjike elementare, diagramet kohore prkatse shihen n Fig.3.5.
A B f f = A + B A B f f = A B A f f = A

Fig.3.5 Diagramet kohore pr funksionet logjike elementare

Kryesisht, amplituda e vlers logjike 0 merret 0, ashtu si sht paraqitur n diagramet e dhna m sipr. Por, ajo mund t merret edhe si nj vler m e vogl se amplituda prkatse e vlers logjike 1, gj q nuk ka ndonj ndikim n paraqitjen e vlerave t variablave dhe funksioneve logjike. Shembull Paraqitja prmes diagrameve kohore e vlerave t funksioneve f dhe g, t cilat jan dhn prmes tabelave kombinuese n vijim.

a.
A 0 0 1 1 B 0 1 0 1 f 1 0 1 1

b.
A 0 0 0 0 1 1 1 1 B 0 0 1 1 0 0 1 1 C 0 1 0 1 0 1 0 1 g 1 1 0 1 1 1 0 1

Algjebra e Bulit

123

a.

b.

A B C

B f

Sikurse edhe gjat paraqitjes s funksioneve prmes tabelave t kombinimeve, prve vlerave t variablave dhe funksioneve, n diagramet kohore gjithashtu mund t vizatohen edhe vlerat e kovariablave dhe t komponenteve t veanta brenda shprehjeve t funksioneve. Funksionet q paraqiten prmes diagrameve kohore nuk sht e domosdoshme t jepen n form tabelare. Nse funksionet jepen n form algjebrike, gjat vizatimit t diagrameve kohore operacionet e veanta kryhen duke pasur parasysh vlerat n momentin e caktuar, n pjest prkatse t diagrameve kohore. Shembull Paraqitja prmes diagrameve kohore e vlerave t funksioneve:

a. f = AB + C b. g = ABC + BC

124

Qarqet digjitale

a.

b.

A B C

B C f

A B C AB C BC g

Diagramet e Venn-it
Pr paraqitjen e vlerave t funksioneve logjike prmes siprfaqeve gjeometrike prdoren diagramet e Venn-it (sipas John Venn-it, i cili e ka zbatuar pr her t par kt teknik t paraqitjes s funksioneve logjike, n vitin 1880). Diagramet e Venn-it vizatohen brenda nj drejtkndshi, i cili e paraqet universumin (ang. universe) U, prkatsisht brenda tij prfshihen t gjitha vlerat e mundshme. Vlerat e variablave paraqiten prmes rrathve, t cilt vizatohen ashtu q t priten mes vete. Kjo m s miri shihet n Fig.3.6, ku prmes diagrameve t Venn-it jan paraqitur 3 funksionet logjike elementare.
A B U A B U U

A
f = A + B f = A B

f = A

Fig.3.6 Diagramet e Venn-it pr funksionet logjike elementare

Algjebra e Bulit

125

Nga diagramet e dhn n Fig.3.6 vrehet se siprfaqja e prfshir me rratht e variablave A dhe B i prket mbledhjes, prkatsisht funksionit f=A+B. Kurse shumzimi f=AB paraqitet me siprfaqen e cila sht e prbashkt pr variablat A dhe B. Nga diagrami i fundit m s miri shihet se hapsira brenda rrethit i prket variabls A, kurse me hapsirn jasht rrethit paraqitet funksioni f = A . Plotsisht njlloj mund t prdoren diagramet e Venn-it gjat paraqitjes s funksioneve t ndryshme logjike. Por, me qllim q t mos gabohet, m mir sht q pr komponentet brenda funksioneve logjike t vizatohen diagrame t veanta t Venn-it. Pastaj, n fund, duke mbledhur fizikisht siprfaqet e diagrameve q u prkasin komponenteve t veanta, fitohet diagrami i krkuar i Venn-it. Shembull Paraqitja e funksioneve:

a. b. c. d.

y = AB + A B z = AB + A B v = AB + AC + BC u = (A + B)(A + C)

prmes diagrameve t Venn-it.

a.
A B U
+

U
=

AB

AB

b.
A B U
+

AA B

U U
=

A B

AB

AB

126

Qarqet digjitale

c.
U B C U B C U B C U B C

AB
d.
U B C

AC

BC

A C

U B

A C

U B

(A + B)

(A + C)

Diagramet e Venn-it jan t prshtatshm pr vrtetimin e ligjeve, teoremave dhe barazimeve logjike t ndyshme, sepse vlerat e funksioneve logjike n dy ant e barazimit shihen vizualisht n paraqitjet grafike prkatse.

Shembull

Vrtetimi i identiteteve:

a.

A + AB = A + B

b. (A + B)(A + C) = AC + AB
prmes diagrameve t Venn-it.

a.
A B U
+

U
=

AB

A + B

b.
A C U B A C U B
=

A C

U B

(A + B)

(A + C)

(A + B)(A + C)

Algjebra e Bulit
U B C U B C U B C

127

AC

AB

AC + AB

K-diagramet
Diagramet e Karnaugh-it, ose shkurt K-diagramet , paraqesin nj form t veant t vizatimit t tabelave t kombinimeve, ku kombinimet e vlerave t variablave fitohen me prerjen e siprfaqeve prkatse. N fakt, K-diagramet jan t ngjashme me diagramet e Venn-it, por ktu pr paraqitjen e variablave n vend t rrathve prdoren drejtkndsha, kurse n vend t mbushjeve me mostra t ndryshme shnohen shifrat binare 1 dhe 0. Diagramet e tilla njihen edhe si diagrame t Veitch-it. N Fig.3.7 jan dhn dy format e K-diagrameve q prdoren m shpesh, pr rastet me 1, 2, 3, 4, 5 dhe 6 variabla. Numrat decimal q jan shnuar brenda fushave t veanta n K-diagramet e dhna n ann e djatht paraqesin ekuivalentt e vlerave binare t variablave. Kta numra prdoren gjat prcjelljes direkte t vlerave nga tabelat e kombinimeve n K-diagrame pr kombinimet e veanta t vlerave t variablave.

128
A
1 A 0 0 1

Qarqet digjitale

A B A C B A

A 0 1 B 0 2 0 1 3 1 AB C 0 1
00 01 11 10 0 2 4 6 1 3 7 5

AB CD 00 01 11 10 4 12 8 00 0
01 1 5 7 6 13 15 14 9 11 10

D C B A B B

11 3 10 2

ABC DE 000 001 011 010 12 8 4 00 0

100 101 111 110 16 20 28 24 17 19 18 21 23 22 29 31 30 25 27 26

E D C C B C C

01 11 10

1 3 2

5 7 6

13 15 14

9 11 10

BCD AEF 000 001 011 010 4 12 8 0 000

001

100 101 111 110 16 20 28 24 17 19 18 21 23 22 29 31 30 25 27 26

5 7 6

13 15 14

9 11 10

F E

011 3

2 010

100 32 101 33 35 34

36 37 39 38

44 45 47 46

40 41 43 42

48 49 51 50

52 53 55 54

60 61 63 62

56 57 59 58

A E

F
111 110

Fig.3.7 Dy format e paraqitjes s K-diagrameve

Algjebra e Bulit Nse pr nj funksion dihet tabela e kombinimeve, mbushja e K-diagramit bhet duke prcjell vlerat e kombinimeve t veanta n fushat prkatse. Shembull Pr funksionet e dhna prmes tabelave t kombinimeve vijuese t mbushen K-diagramet prkats.

129

a.

b.

A 0 0 1 1

B 0 1 0 1

f 1 0 0 1

A 0 0 0 0 1 1 1 1
b.

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

g 1 0 0 1 1 1 0 0

a.
A 0 B 0 1 1

AB
1

C 0 1

00

01

11

10

0 0 1

1 0 0 1 0 1 0 1

Nse funksionet jepen prmes shums s mintermave, ose prodhimit t makstermave, procedura e mbushjes s K-diagrameve thjeshtsohet dukshm, duke shfrytzuar versionet e K-diagrameve me fusha brenda t cilave jan shnuar numrat decimal. Shembull Mbushja e K-diagrameve pr funksionet:

a. b.

m 1(2,3,5,7) g (A,B,C,D) = M 0(0 ,2 ,3,4 ,8 ,15)

f (A,B,C) =

130

Qarqet digjitale

a.

b.
A

0 21 60 40 1 C 0 31 71 51
B

0 1 3 0 C 2 0
1

0 1 7 1 6 1
5

1 1 15 0 14 1
13

12

0 1 D 11 1 10 1
9

N praktik gjat mbushjes s K-diagrameve brenda fushave t tyre shnohen vetm vlerat 0, ose vlerat 1. Nse n K-diagramin e nj funksioni f zvendsohen vlerat 0 me 1 dhe vlerat 1 me 0, fitohet K-diagrami i funksionit invers prkats f . Shembull Gjetja e K-diagramit t funksionit invers pr funksionin i cili sht prcaktuar prmes K-diagramit vijues:
A

1 1 1 1 D 1 1 C 1 1
B

1 1 1 C 1 1
B

1 1 D 1

Nse dihet shprehja algjebrike e nj funksioni, K-diagrami prkats mund t mbushet duke prpiluar s pari tabeln prkatse t kombinimeve. Por, kjo rrug krkon mjaft pun dhe kujdes, sidomos kur kemi t bjm me funksione me m shum variabla. Mbushja e K-diagramit mund t bhet edhe n rrug direkte, duke mbushur fushat t cilat u prkasin komponenteve t veanta brenda shprehjes algjebrike t funksionit.

Algjebra e Bulit Shembull

131 Mbushja direkte e K-diagrameve pr funksionet e prcaktuara prmes shprehjeve algjebrike:

a. b. c.

f = AB + AC g = ABC + BD + A D u = ACD + A B C D + AB

a.
A C B A A

1 1 AB

+C 1 1
B

=C

1 1 1 1
B

AC

b.
A A A A

1 1
B

D+ C

1 1
B

1 D+ 1

C B

1 1 1 1 D= D 1 1 1 C 1 1 1 1 1 1 1
B

ABC c.
A

BD

AD

1
D+ C B D+ C B C

1 1
ACD

1 1 1 1
B

1 1 1 D= D 1 C 1 1 1
B

ABCD

AB

Nga shembujt e dhn m sipr shihet se me vlerat 1 mbushen fushat q fitohen me prerjen e hapsirave t cilat u prkasin variablave dhe kovariablave q marrin pjes

132

Qarqet digjitale

n formimin e minterms prkatse. P.sh., te shembulli nn a, komponentes AB i prgjigjet fusha e cila fitohet me prerjen e hapsirave t variablave A dhe B, ngjashm si fitohej prodhimi i ktyre variablave te diagramet e Vennit. Nse shprehja algjebrike e funksionit jepet si prodhim i shumave, prkatsisht nse n shprehje paraqiten maksterma, K-diagrami prkats mund t mbushet me 0. Fushat prkatse n kt rast fitohen si prerje e kovariablave t variablave q marrin pjes n formimin e komponenteve t veanta.
Shembull Mbushja direkte e K-diagrameve pr funksionet e prcaktuara prmes shprehjeve algjebrike:
a. b. f = (A + C) (B + D) (A + D) g = (A + D) (B + C)

a.

0
C

0
D+ C B

0 0 0 0
B

D+ C

0 0 D= 0 0

0
B

0 0 0 D 0 0 0 0 C 0 0 0 0
B

A+C

B+D

A+D

b.
A A A

C B

0 0 D 0 0

0 0
C B

0 0

D= C

0 0

0 0 0 D 0 0
B

A+D

(B + C)

Algjebra e Bulit

133

Shprehjet e funksioneve algjebrike, t cilat jan dhn prmes prodhimit t shumave, mund t konvertohen n formn e tyre disjunktive, duke u liruar nga kllapat. Konvertimi i funksioneve t dhna n shembullin paraprak n Shembull formn e tyre disjunktive dhe pastaj mbushja e K-diagrameve prkats.

a.

f = (A + C)(B + D)(A + D) = (AB + BC + AD + DC)(A + D) = A AB + ABC + A AD + A CD + ABD + BCD + ADD + CDD = ABC + A CD + AB D + BCD
A A A A A

1 1
C B

1
D+ C B

1 1
D+ D= C B C

1 1

D+ C B

1 1 1 1 1
B

ABC
b.

A CD

ABD

BC D

g = (A + D)(B + C) = AB + AC + BD + CD
A A A A A

1 1 1 1
B

1 1
D+ C

1 1 1 1
B

D+ C

1 1
B

1 1 1 D+ D= D 1 1 C C 1 1 1 1 1 1 1 1
B B

AB

AC

BD

CD

134

Qarqet digjitale

Qarqet logjike
Prodhimi i pajisjeve kompjuterike mbshtetet n shfrytzimin e qarqeve t ndyshme elektronike, t cilat me nj emr njihen si qarqe kompjuterike (ang. computer circuits). Prshkrimi matematikor i qarqeve t tilla bhet prmes funksioneve logjike, prandaj kto qarqe quhen edhe qarqe logjike (ang. logic circuits). Dy vlerat logjike t mundshme, 0 dhe 1, te qarqet kompjuterike paraqiten prmes dy tensioneve ose dy rrymave t caktuara, prkatsisht prmes sinjalit t lart dhe sinjalit t ult. Nse vlera 1 paraqitet me sinjalin e lart, kurse vlera 0 - me sinjalin e ult, ather thuhet se kemi t bjm me logjik pozitive (ang. positive logic). Por, kur pr paraqitjen e vlers 1 prdoret sinjali i ult, kurse pr vlern 0 - sinjali i lart, flitet pr t ashtuquajturn logjik negative (ang. negative logic). N praktik, si tensione pr paraqitjen e sinjalit t lart dhe t ult, prdoren, p.sh., tensionet +5V dhe 0V (familja e elementeve logjike TTL), ose -1.55V dhe -0.75V (familja e elementeve logjike ECL), ose, p.sh., rrymat 20mA dhe 0mA. N pjesn vijuese t librit, sa her q flitet pr vlerat logjike 1 dhe 0, do t mendohet n tensionet +5V dhe 0V. Pr realizimin praktik t qarqeve logjike shfrytzohen elemente logjike (ang. logic element), prmes s cilave kryhen operacione t ndryshme. Pr vizatimin e qarqeve kompjuterike elementet logjike paraqiten duke i pasur parasysh standardet prkatse botrore. Disa nga format e paraqitjes s ktyre elementeve, n baz t rekomandimeve t IEC-s (nga. International Electrotechnical Commision), standardit t ushtris amerikane (MIL-STD 806B) dhe standardit gjerman DIN (nga Deutsch Industrie Norm), me funksionet logjike prkatse, jan dhn n tabelat e Fig.3.8, t grupuara n 3 grupe t elementeve: themelore, universale dhe speciale. Elementet logjike themelore

Elementi

Funksioni f = A + B f = A B f = A

Simboli
Rekomandimi i IEC A B A B A

DIN
A B A B

MIL-STD
f
f
A B

OSE DHE JO

1 &

f f f

A B

f
f

Algjebra e Bulit

135 Elementet logjike universale

Simboli Elementi Funksioni

Rekomandimi i IEC

DIN
A B A B

MIL-STD
f A f A
B

JOOSE JODHE

f = A + B f = A B

A B A B

1 &

f f

f f

Elementet logjike speciale

Simboli Elementi
Komparatori i jobarazis Komparatori i barazis

Funksioni f= = f= = AB + AB AB AB + A B AB

Rekomandimi i IEC A B A B

DIN
A B A B

MIL-STD
f f
A B A B

f f

f f

Fig.3.8 Format e paraqitjes s elementeve logjike

Tabelat e kombinimeve pr dy elementet logjike speciale, t dhna n tabeln e fundit t Fig.3.8, t cilat njihen edhe si ekskluziv-OSE (XOSE) e ekskluziv-DHE (XDHE), jan:

A 0 0 1 1

B 0 1 0 1

A B 0 1 1 0

A 0 0 1 1

B 0 1 0 1

A B 1 0 0 1

Nga tabelat e dhna shihet se vlejn raportet:

AB= AB AB= AB
dhe at, si pr dy ashtu edhe pr m shum variabla. N pjesn vijuese, pr vizatimin e qarqeve logjike do t prdoren simbolet e dhna n kolonat e fundit t tabelave, por grupi i elementeve speciale do t plotsohet edhe me disa elemente t tjera.

136 Shembull

Qarqet digjitale Vizatimi i qarqeve logjike t cilat prshkruhen prmes funksioneve:

a. b.

f = AB + BCD + A CD + A D g = (A + B + D)(B + C)(A + B)

duke shfrytzuar elemente logjike themelore.

a.
A B C D

b.
A B C D

Algjebra e Bulit

137

Minimizimi i funksioneve
Gjat realizimit praktik t qarqeve logjike krkohen format m t thjeshta t tyre, me qllim t kursimit n material dhe n pun. Pr kt qllim, para realizimit t qarqeve gjenden shprehjet minimale t funksioneve logjike prmes t cilave prshkruhen, prkatsisht bhet minimizimi i tyre. N prgjithsi, pr minimizimin e funksioneve logjike prdoret minimizimi algjebrik, minimizimi grafik dhe minimizimi tabelar.

Minimizimi algjebrik
Minimizimi i funksioneve logjike n rrug algjebrike mbshtetet n shfrytzimin e postulateve, ligjeve dhe teoremave t algjebrs s Bulit. Shembull Gjetja e forms minimale t funksioneve:

a. b. c. d. e.

f = A + ABC + AB + ABC u = (A + B)C + A B + C

g = (A + C)(A + D)(B + C)(B + D)

v = [AB(C + D + E)+ ABD] (A + B + E)

h = (A + B + CD)(A + B)(A + B + E)

duke shfrytzuar minimizimin algjebrik.

a.

f = A + ABC + AB + ABC = A + AB + ABC + ABC = A(1 + B)+ BC(A + A) = A + BC

138

Qarqet digjitale

b.

u = (A + B)C + A B + C = AC + BC + A B + C = AC + A B + (B + 1)C = AC + A B + C = (A + 1)C + A B = C + AB = AB + C

c.

g =(A + C)(A + D)(B + C)(B + D) [BB + BC + BD + CD] =[AA + A C + AD + CD] [B + BC + BD + CD] =[A + A C + AD + CD] [B(1 + C)+ BD + CD] =[A(1 + C)+ AD + CD] [B + BD + CD] =[A + AD + CD] =[A(1 + D)+ CD][B(1 + D)+ CD] [B + CD] =[A + CD] = AB + BCD + A CD + C C D D = AB + BCD + A CD + CD = AB + BCD +(A + 1)CD = AB + BCD + CD

= AB + (B + 1)CD = AB + CD
d.

v = [AB(C + D + E)+ ABD] [A + B + E] = [ABC + ABD + ABE + ABD] [A + B + E] = [ABC + ABD + ABE] [A + B + E] = A ABC + A ABD + A ABE + ABBC + ABBD + ABBE + ABCE + ABDE + ABEE = ABCE + ABDE

Algjebra e Bulit

139

e.

h = (A + B + CD)(A + B)(A + B + E) = [A A + AB + ACD + AB + BB + BCD](A + B + E) = [AB + ACD + AB + B + BCD](A + B + E) = [AB + ACD + (A + 1)B + BCD](A + B + E) = [AB + ACD + B + BCD](A + B + E) = [AB + ACD + B (1 + CD)](A + B + E) = [AB + ACD + B](A + B + E) = A AB + A ACD + AB + ABB + ABCD + BB + ABE + ACDE + BE = AB + ACD + AB + AB + ABCD + B + ABE + ACDE + BE = AB + ACD + ABCD + B + ABE + ACDE + BE = AB(1 + CD)+ ACD(1 + E)+ B + BE(A + 1) = AB + ACD + B + BE = (A + 1)B + ACD + BE = B + ACD + BE = B(1 + E)+ ACD = B + ACD
Q t shihet efekti i minimizimit t funksioneve, p.sh., le ti vizatojm qarqet logjike pr funksionet f dhe u, t dhna n shembullin e msiprm, para dhe pas gjetjes s shprehjeve minimale prkatse.

a.

f = A + ABC + AB + ABC
B C

f = A + BC

A B C

f f

140

Qarqet digjitale

b.

u =(A + B)C + A B + C
A B C

u = AB + C
A B C

Prgjigjja adekuate n pyetjen se cila sht forma minimale e funksionit, varet nga elementet logjike t cilat i kemi, nga mimi i tyre, ose nga puna pr realizimin e qarkut. Por, kriter esencial q n praktik merret gjat gjetjes s shprehjeve minimale t funksioneve sht ai i minimizimit t numrit t shkronjave q marrin pjes n shprehje, ku me shkronja nnkuptohen t gjitha variablat dhe kovariablat. P.sh., funksioni f i dhn nn a n shembullin e msiprm:

f = A + ABC + AB + ABC
prmban 9 shkronja. Pas minimizimit t tij sht fituar shprehja:

f = A + BC
dukshm m e thjesht, sepse prmban vetm 3 shkronja.

Minimizimi grafik
Procesi i gjetjes s shprehjes minimale t nj funksioni n rrug grafike mbshtetet n shfrytzimin e K-diagramit prkats. Gjat ksaj ndiqet procedura vijuese.

1. Grupohen fushat me vlera 1, duke pasur parasysh principet e grupimit. 2. Pr do grup shkruhet minterma e grupit, si prodhim i variablave dhe i kovariablave (komplementit t variablave), t cilat gjat gjith grupit nuk i ndryshojn vlerat. 3. Shkruhet shprehja minimale e funksionit si shum e mintermave t grupeve t veanta.

Algjebra e Bulit Principet e grupimit t fushave brenda K-diagramit jan:

141

Grupohen vetm fushat fqinj, kurse si fqinj llogariten fushat t cilat tangohen mes vete me brinj dhe jo me knde. N do grup mund t prfshihen 2n fusha, ku n=0, 1, 2, ... Grupin mund ta formoj edhe vetm nj fush. Nj fush mund t prfshihet njkohsisht n m shum grupe.
Si fqinj llogariten edhe fushat n skajet e kundrta t K-diagramit, duke e paramenduar takimin e tyre n pakufi, ose si tangim i cili do t ndodhte nse Kdiagrami lakohet. Shembull Gjetja e shprehjeve minimale t funksioneve t dhna prmes K-diagrameve:

a.

b.

c.

1 1
C B

1 1

1 1 1 1 D 1 1 C 1 1
B

1 1 1 1 C 1 1
B

1
D

d.
A

e.
A

f.
A

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 D 1 1 1 1 C C 1 1 1 1 1 1
B B

1
D
C B

1 1 1 1 1 1
D

duke shfrytzuar minimizimin grafik.

142

Qarqet digjitale

a.

b.

BC
A

AB

AC
C

1 1 1
B

1 ABC

1 1 1 1 AD D 1 1 C 1 1
B

BCD ABCD

f = A C + BC + A BC
c.
A

f = A B + A D + A BCD + BCD
d.
A

1 1 1 1 C 1 1
B

1
D

BD AB

1 1 1 1 1 1 AB D D 1 1 C 1 1 1
B

BC

AD AC

f = AB + B D

f = AC + AD + BC + A B D

e.
A

f.

BCD
A

AD AC

1 1 1 1 1 1 C 1 1 1
B

ABC D BD

1 ABCD ABC 1
C B

1 1 1 1 1
D

AD

f = ABC + AC + A D + BD

f = AD + ABC + ABCD + B C D

N K-diagram mund t grupohen edhe fushat me vlera 0, duke zbatuar principet e njjta t cilat vlejn gjat grupimit t fushave me vlera 1. Por, n kt rast, pr do grup shkruhet maksterma e grupit si shum e variablave dhe e kovariablave (t kundrta me ato q shnohen n K-diagram), t cilat gjat gjith grupit nuk i ndryshojn vlerat e tyre. N fund, shprehja minimale e funksionit fitohet prmes prodhimit t makstermave t grupeve t veanta.

Algjebra e Bulit Shembull Gjetja e shprehjeve minimale t funksioneve:

143

a. b. c.

f (A,B,C,D) = A B + AC + BCD + A BC g (A,B,C) = m 1(1 ,3,4 , 6) h (A,B,C,D) = M 0(0 ,2 ,3,7 ,13 ,15)

n formn e tyre disjunktive dhe konjuktive, duke shfrytzuar procedurn e minimizimit grafik.

a.
A

BCD AC

1 1 1 1 D 1 1 1 C 1 1 1
B

AB

f = AB + AC + BCD
A

(A + B + C)

0 0 0 0 0 C 0
B

(B + C + D)
D

(A + B + C)

f = (A + B + C)(A + B + C)(B + C + D)
b.
A
A

1 1
C

1 1
B

AC AC

(A + C)
C

0 0 0 0
B

(A + C)

g = A C + AC

g = (A + C)(A + C)

144

Qarqet digjitale

c.
A

(A + B + D)

0 0 0 0 0 C 0
B D

( A + C + D)

( A + B + D)

h =(A + B + D)(A + B + D)(A + C + D)

A

ACD

1 1 1 1 1 1 D BD 1 C 1 1 1
B

AB

h = A B + A CD + BD
Nse dihet K-diagrami i nj funksioni, shprehja e funksionit invers mund t gjendet nse prpilohet K-diagrami i funksionit invers (duke zvendsuar vlerat 1 me 0 dhe vlerat 0 me 1) dhe pastaj gjendet shprehja minimale prkatse. Shembull Gjetja e shprehjes s funksionit inverz n formn e saj disjunktive pr funksionin i cili sht dhn prmes Kdiagramit:
A

1 0 1 C 1

1 1 1 1
B

0 0 1 1

0 0 D 1 0

duke shfrytzuar procedurn e minimizimit grafik.

Algjebra e Bulit

145

BCD
A

1 1 1 AD D 1 1 1 1 C 1 1 1
B

AC AB CD BC
C B

1 1 1 1 1

AB D

f = AB + A D + BC + CD

f = AC + AB D + B C D

Funksionet me vlera t fardoshme dhe t pacaktuara

Shpesh her, n praktik takohen raste kur funksioni, n disa kombinime t vlerave t variablave:

ka vlera t fardoshme (+), prkatsisht 0 ose 1, ose ka vlera t pacaktuara (-).

N kto dy raste gjat gjetjes s forms minimale t funksionit, nse nuk sht thn ndryshe, prvetsohen lirisht vlerat 0 ose 1, ashtu q t formohen grupe sa m t mdha t fushave q grupohen. Mintermat dhe makstermat e fushave t cilat u prgjigjen vlerave t fardoshme (+) dhe vlerave t pacaktuara (-) n pjesn vijuese do t shnohen me: m+, m-, M+ dhe M-. Shembull Gjetja e shprehjeve minimale t funksioneve:

a.

A 0 0 0 0 1 1 1 1
b.

B C f 0 0 1 0 1 0 1 0 0 1 1 1 0 0 + 0 1 + 1 0 1 1 -

f (A,B,C,D) =

m 1(2,3,4,5,9,15) + m +(1 , 6,13 ,14)

146

Qarqet digjitale

c.

g (A,B,C,D) =

m 1(1,2,7,8,11,12) + m +(3,4 , 9,13)+ m (5 , 6)

,3,5 ,7) + M +(1

d.

h (A,B,C,D) = M 0(2 ,4 , 6,8 ,10)

+ M (12 ,13,14 ,15)

nse vlerat e pacaktuara merren si vlera t fardoshme.

a.

b.

BC
A

1
C

- + 1 - +
B

BC

1 CD + 1 + 1 D A BC ABD 1 C 1 +
B

ABC

t = BC + B C
c. d.

f = ABC + ABC + ABD + CD

BD
A
A

AC

+ 1 1 1 - + + D + 1 C 1 B

AC

0 + + B + + C (C + D) 0 0
B

- 0 D (A + D) - 0

g = AC + AC + BD

h = (A + D) (C + D) B

Funksionet me m shum variabla

Nse funksionet kan m shum se 4 variabla gjat minimizimit, si fqinje llogariten edhe fushat t cilat gjenden n pozicione t njjta brenda K-diagrameve parciale. Kshtu, s pari grupohen fushat n diagramet parciale dhe pastaj grupohen grupet e fushave t diagrameve parciale, t cilat kan pozita plotsisht t njjta.

Algjebra e Bulit Shembull Gjetja e shprehjeve minimale t funksioneve:

147

a. f (A,B,C,D,E) =

m 1(0,2,4,7,10,12,13 ,
1

18 ,23 ,26 ,28 ,29) b. g (A,B,C,D,E) = m (1 ,3,4 , 9,11 ,12 ,13 , ,31) 15 ,17 ,19 ,22 ,25 ,27 ,29 ,30 1 c. u (A,B,C,D,E) = m (3,11 ,12 ,19 ,23 ,27 ,29)
+
d. v(A,B,C,D,E) =

m 1(1,3,4,9,11,12,13,15,17,
19 ,22 ,25 ,27 ,29 ,30 ,31)

m (5,13,28) +
+

m (7 ,16)

duke shfrytzuar procedurn e minimizimit grafik.

a.

BCD
B

A B

AB D E

1 1 1 1 1 D 1 1
C

1 1 1 1
C

B CDE

CDE

f = AB D E + BCD + B CDE + C D E
b.
A B B

ACD E 1 1

CE

1 1 1 1 1 1
C

1 1

1 1 E 1 1 ACDE 1 1
C

BE
g = BE + CE + ACDE + A C D E

148

Qarqet digjitale

c.

BCD
B

A B

1 + + 1 1
C

1 1
C

+ 1 1

BDE CDE u = BCD + B DE + CDE

d.
A B B

ACD E
D

1 1 1 1 1 1 1 1
C

1 1

BE CE

1 1 E 1 1 ACDE 1 1
C

v = BE + CE + ACDE + A C D E

Prim - implikantt
N K-diagramin e nj funksioni mund t formohen m shum grupe t fushave sesa q nevojiten pr gjetjen e shprehjes minimale t tij. Mintermat t cilat u prkasin t gjitha grupeve t mundshme quhen prim-implikant.

Algjebra e Bulit Shembull Gjetja e prim-implikantve t funksioneve t dhna prmes K-diagrameve vijuese: a. b. c.
A A A

149

1 1 1 1 D 1 1 1 C 1 1
B

1 1
C

1 1 1 1 1
B D

1 1 1 D 1 1 1 C 1 1
B

a.
A

Prim-implikantt

ABC BD ACD ABC

1 1 1 1 D AB D 1 1 1 C 1 1
B

AB D ABC BD

ACD BCD AB C

BCD
b.
A

AB C
C

1 1 1
B

1 1 1 1 1
D

AC BD

AC BD AB C

c.

B CD
A

1 ABD ABC BCD 1

C

1 1 D 1 1 1 1 1
B

AB ACD

AB B CD ABD

ABC BCD ACD

150

Qarqet digjitale

N shprehjen minimale t funksionit nuk marrin pjes t gjith primimplikantt e mundshm. Prim-implikantt nga t cilt formohet shprehja minimale e funksionit quhen prim-implikant esencial. N fakt, prim-implikant esencial jan ata t cilt n vete prfshijn s paku nj fush t K-diagramit, e cila nuk prfshihet nga prim-implikantt e tjer. Shembull Gjetja e prim-implikantve esencial si dhe shprehjet minimale t funksioneve t cilt jan dhn n shembullin paraprak. Prim-implikantt esencial

a.
A

ABC BD ABC

1 1 1 1 D AB D 1 1 1 C 1 1
B

AB D ABC

BD ABC

f = AB D + ABC + BD + ABC
b.
A

AB C BD AC

1 1
C

1 1 1 1 1
B D

AB C BD AC

f = ABC + BD + AC
c.

B CD
A

1 1 ABD 1 1 D BCD 1 1 1 C AB 1 1
B

AB ABD

BCD B CD

f = AB + ABD + BCD + B CD

Algjebra e Bulit

151

Minimizimi tabelar
Prmes K-diagrameve mund t minimizohen funksionet me m pak variabla. Kurse shprehjet minimale t funksioneve me m shum variabla gjenden duke e shfrytzuar minimizimin tabelar, sipas metods s Quine-McCluskey-it. Shembull Gjetja e shprehjes minimale t funksionit:

f (A,B,C,D) =

m 1(0,1,2,3,5,7,8,9,10,13,15)

duke shfrytzuar procedurn e minimizimit tabelar.

I. Gjetja e prim-implikantve

Rruga e gjetjes s prim-implikantve rrjedh npr 4 hapa karakteristik.

1. Bhet paraqitja binare e ekuivalentve decimal t mintermave:

0 1 2 5 7 8 9 10 13 15

A 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1

B 0 0 0 1 1 0 0 0 1 1

C 0 0 1 0 1 0 0 1 0 1

D 0 1 0 1 1 0 1 0 1 1

Ktu, n fakt, variablat t cilat figurojn brenda mintermave jan zvendsuar me shifrn binare 1, kurse kovariablat - me shifrn binare 0.

2. Mintermat, prkatsisht grupet e shifrave binare n tabeln e msiprme, grupohen n baz t numrit t shifrave 1 brenda tyre, duke filluar me grupet pa shifra 1, ose me grupet me m pak shifra 1.

152

Qarqet digjitale

0 1 2 8 5 9 10 7 13 15

A 0 0 0 1 0 1 1 0 1 1

B 0 0 0 0 1 0 0 1 1 1

C 0 0 1 0 0 0 1 1 0 1

D 0 1 0 0 1 1 0 1 1 1

3. Krahasohen mes veti mintermat e grupeve fqinj dhe nse dy minterma dallohen vetm n nj pozicion, ato shkrihen n nj minterm t prbashkt, duke shkruar + n pozicionin ku ato dallohen. Kshtu, formohet tabela e re e mintermave, tek e cila figurojn vetm iftet e mintermave q shkrihen mes vete. Njkohsisht, n tabeln nga hapi paraprak mintermat q shkrihen shnohen me shenjn 9 . Pastaj, krahasimi vazhdon m tutje, duke marr edhe simbolet + si elemente q gjithashtu krahasohen gjat shkrirjes s mintermave dhe si rezultat fitohet tabela:

0,1,8,9 0,2,8,10 0,8,1,9 0,8,2,10 1,5,9,13 1,9,5,13 5,7,13,15 5,13,7,15

A + + + + + + + +

B 0 0 0 0 + + 1 1

C 0 + 0 + 0 0 + +

D + 0 + 0 1 1 1 1

Pasi n tabel pa nevoj figurojn minterma t njjta, pas fshirjes s tyre tabela duket kshtu:

0,1,8,9 0,2,8,10 1,5,9,13 5,7,13,15

A + + + +

B 0 0 + 1

C 0 + 0 +

D + 0 1 1

ku pr mintermat e njjta jan ruajtur vetm mintermat q takohen s pari.

Algjebra e Bulit

153

4. Meq m nuk ka mundsi t shkrirjes s mintermave, procesi i krahasimit dhe i shkrirjes s tyre prfundon. Mintermat t cilat gjat krahasimit dhe shkrirjes nuk jan shnuar me shenjn 9 , e formojn grupin e prim-implikantve t funksionit. Kshtu, pasi q nga kto minterma t fshihen elementet +, e n vend t shifrave binare t shkruhen variablat (pr 1) dhe kovariablat (pr 0) prkatse, prim-implikantt e funksionit jan:

X = BC Y = BD Z = CD V = BD
II. Gjetja e prim-implikantve esencial

Pasi q n shprehjen minimale t funksionit duhet t figurojn vetm primimplikantt esencial, pr gjetjen e tyre kalohet gjithashtu npr katr hapa karakteristik.

1. S pari formohet diagrami i prim-implikantve me i-rreshta (sa ka primimplikant) dhe j-kolona (sa ka funksioni minterma m1) kshtu:

m 0 =ABCD

m 1 =ABCD

m 2 =ABCD

m 5 =ABCD

m 7 =ABCD

m 8 =ABCD

m 9 =ABCD

m10=ABCD

m13=ABCD

X=BC Y=BD Z=CD V=BD

2. N fushat e prerjes s mintermave me prim-implikantt shnohet simboli +, nse prim-implikantt i mbulojn mintermat. Si rezultat, diagrami i primimplikantve duket kshtu:

m15=ABCD

154

Qarqet digjitale

m 0 =ABCD

m 1 =ABCD

m 2 =ABCD

m 5 =ABCD

m 7 =ABCD

m 8 =ABCD

m 9 =ABCD

m10=ABCD

m13=ABCD + +

X=BC Y=BD Z=CD V=BD

3. N diagramin e fituar shihet se disa kolona n vete kan vetm nga nj +, q d.m.th. se mintermat prkatse mbulohen vetm nga nj prim-implikant. Prandaj, prim-implikantt prkats jan esencial dhe patjetr duhet t figurojn n shprehjen minimale t funksionit. T till jan prim-implikantt Y dhe V. Rreshtat t cilt u prkasin prim-implikantve esencial quhen rreshta esencial. pasi q n diagramin e prim-implikantve t fshihen kolonat e mintermave q mbulohen nga rreshtat esencial, e kto jan kolonat 0, 8 dhe 10 - pr Y, si dhe kolonat 5, 7, 13 dhe 15 - pr V, si rezultat fitohet diagrami i thjeshtuar:

4. Pasi q nga prim-implikantt esencial Y dhe V kan ngelur t pambuluara vetm kolonat e mintermave 1 dhe 9, n diagramin e msiprm shihet se kto dy kolona mund t mbulohen nga prim-implikanti X, ose Z.
Kshtu, si shprehje minimale e funksionit mund t merret shprehja:

f = BD + BD + BC

m15=ABCD

Algjebra e Bulit

155

ku dy prim-implikantve esencial Y dhe V u sht shtuar edhe prim-implikanti X, ose shprehja:

f = BD + BD + CD
te e cila si prim-implikant esencial sht marr edhe prim-implikanti Z. Meq prim-implikantt X dhe Z kan madhsi t njjta (kan nga dy shkronja), t dy shprehjet e fituara jan minimale. Pr funksionin e dhn, shprehje minimale t njjta fitohen edhe nse minimizimi bhet n rrug grafike kshtu:

BC
A

BD BD

1 1 1 1 1 1 D 1 1 C 1 1
B

BD BD

1 1 1 1 1 1 D 1 1 C 1 1
B

CD

f = BD + BD + B C
Shembull

f = B D + BD + CD

Gjetja e shprehjeve minimale t funksioneve:

a. b.

f (A,B,C,D) = m 1(0 ,1 ,2 ,5 ,6,7 ,8 ,9,10 ,14) g (A,B,C,D)= m 1(0 ,1 ,5 ,7 ,8 ,10 ,14 ,15)

duke shfrytzuar procedurn e minimizimit tabelar.

156

Qarqet digjitale

a.
I. Gjetja e prim-implikantve
A 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 B 0 0 0 1 1 1 0 0 0 1 C 0 0 1 0 1 1 0 0 1 1 D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 0 A 0 0 0 1 0 0 1 1 0 1 B 0 0 0 0 1 1 0 0 1 1 C 0 0 1 0 0 1 0 1 1 1 D 0 1 0 0 1 0 1 0 1 0

0 1 2 5 6 7 8 9 10 14

0 1 2 8 5 6 9 10 7 14

0, 0, 0, 1, 1, 2, 2, 8, 8, 5, 6, 6, 10,

1 2 8 5 9 6 10 9 10 7 7 14 14

A 0 0 + 0 + 0 + 1 1 0 0 + 1

B 0 0 0 + 0 + 0 0 0 1 1 1 +

C 0 + 0 0 0 1 1 0 + + 1 1 1

D + 0 0 1 X 1 0 0 + 0 1 Y + Z 0 0

0, 0, 0, 0, 2, 2,

1, 8, 9 2, 8, 10 8, 1, 9 8, 2, 10 6, 10, 14 10, 6, 14

A + + + + + +

B 0 0 0 0 + +

C 0 + 0 + 1 1

D + 0 + 0 0 0

0, 1, 8, 9 0, 2, 8, 10 2, 6, 10, 14
Prim-implikantt:

A + + +

B 0 0 +

C 0 + 1

D + 0 0

V W T

X = A CD Y = A BD Z = A BC

V = BC W = BD T = CD

Algjebra e Bulit
II. Gjetja e prim-implikantve esencial

157

X=ACD Y=ABD Z=ABC V=BC W=BD T=CD

Pasi q n kolonat e mintermave m 9 dhe m 14 ka vetm nga nj +, primimplikantt e rreshtave prkats (V dhe T) jan prim-implikant esencial. Rreshtat esencial, t cilt u prkasin implikantve V dhe T, i mbulojn edhe mintermat:

m 0, m 1, m 8
dhe

m 2, m 6, m 10
Pr kt arsye, kolonat prkatse n diagramin e prim-implikantve mund t fshihen. Prfundimisht, diagrami duket kshtu:

Nga diagrami shihet se mintermat m 5 dhe m 7 mund t mbulohen me primimplikantin Y, prandaj edhe ai merret si prim-implikant esencial. Prfundimisht, shprehja minimale e funksionit t dhn sht:

f = B C + C D + ABD

m m m m m m m m m m + + + + + + + + + + + + + + + +

=ABCD 1=ABCD 2=ABCD 5=ABCD 6=ABCD 7=ABCD 8=ABCD 9=ABCD 10=ABCD 14=ABCD
0

158

Qarqet digjitale

b.

I. Gjetja e prim-implikantve

0 1 5 7 8 10 14 15

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 0 0 1 0 1 1 1

D 0 1 1 1 0 0 0 1

0 1 8 5 10 7 14 15

A 0 0 1 0 1 0 1 1

B 0 0 0 1 0 1 1 1

C 0 0 0 0 1 1 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1

0, 1 0, 8 1, 5 8, 10 5, 7 10, 14 7, 15 14, 15
Prim-implikantt:

A 0 + 0 1 0 1 + 1

B 0 0 + 0 1 + 1 1

C 0 0 0 + + 1 1 1

D + 0 1 0 1 0 1 +

p1 p2 p3 p4 p5 p6 p7 p8

p1 = A B C p2 = B C D p3 = A C D p4 = A B D p5 = A B D p6 = A C D p7 = B C D p8 = A B C

Algjebra e Bulit

159

II. Gjetja e prim-implikantve esencial

Meq nga tabela e dhn nuk veohet asnj prim-implikant esencial, arbitrarisht mund t zgjidhet njri prej tyre (t gjith kan madhsi t njjt dhe mbulojn nga dy kolona). Nse, p.sh. zgjidhet si esencial prim-implikanti i par, e meq ai i mbulon mintermat m 0 dhe m 1 , pasi t fshihen kolonat prkatse, tabela duket kshtu:

Edhe nga kjo tabel nuk mund t veohet asnj prim-implikant esencial. Por, njlloj si edhe m lart mund t zgjidhet njri prej tyre, p.sh., p4 (ai takohet i pari dhe njkohsisht i mbulon dy kolona). Pastaj, njlloj veprohet edhe n dy hapat vijues, pr ti mbuluar prfundimisht t gjitha mintermat e funksionit t dhn.

160

Qarqet digjitale

m5 m7 m 14 m 15

p1=ABC p2=BCD p3=ACD p4=ABD p5=ABD p6=ACD p7=BCD p8=ABC

+ + + + + + + +

p1=ABC p2=BCD p3=ACD p4=ABD p5=ABD p6=ACD p7=BCD p8=ABC

Gjat rrugs s kaluar m sipr, si prim-implikant esencial jan zgjedhur prim-implikantt: p1 , p4 , p5 dhe p8 . Kshtu, shprehja minimale e funksionit t dhn sht:

g = A B C + A B D + A BD + A BC
N procesin e grupimit dhe t shkrirjes s mintermave, bashk me mintermat m , mund t marrin pjes edhe mintermat m + .
1

Shembull

Gjetja e shprehjes minimale t funksionit:

f (A,B,C,D) =

m 1(2,3,7,9,11,13) + m +(1 ,10 ,15)

prmes metods s minimizimit tabelar.

I. Gjetja e prim-implikantve

1 2 3 7 9 10 11 13 15

A 0 0 0 0 1 1 1 1 1

B 0 0 0 1 0 0 0 1 1

C 0 1 1 1 0 1 1 0 1

D 1 0 1 1 1 0 1 1 1

1 2 3 9 10 7 11 13 15

A 0 0 0 1 1 0 1 1 1

B 0 0 0 0 0 1 0 1 1

C 0 1 1 0 1 1 1 0 1

D 1 0 1 1 0 1 1 1 1

m 14 m 15
+ + + +

Algjebra e Bulit

161

1, 3 1, 9 2, 3 2, 10 3, 7 3, 11 9, 11 9, 13 10, 13 7, 15 11, 15 13, 15

A 0 + 0 + 0 + 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 + 0 0 1 0 1 1 1

C 1 0 1 1 1 1 + 0 1 1 1 1

D 1 1 + 0 1 1 1 1 + 1 1 1

1, 2, 3, 9,

3, 9, 11 3, 10, 11 7, 11, 15 11, 13, 15

A + + + 1

B 0 0 + +

C + 1 1 +

D 1 + 1 1

X Y Z V

Prim-implikantt:
X = BD Y = BC

Z = CD V = AD

II. Gjetja e prim-implikantve esencial

Ktu, diagrami i prim-implikantve formohet vetm nga kolonat e mintermave m1, duke mos i marr mintermat m+.

N kt rast prim-implikantt esencial Y, Z dhe V, prve mintermave m 1 , m 7 dhe m 13 , njkohsisht i mbulojn edhe mintermat e tjera ( m 3 , m 9 dhe m 11 ), prandaj shprehja minimale e funksionit sht:

f = BC + CD + AD
Pr fillimin e minimizimit tabelar, funksioni duhet t jepet si shum e mintermave. Por, nse funksioni sht dhn ndryshe, para fillimit t procesit t minimizimit, duhet t shndrrohet n kt form.

Qarqet kombinuese
Nivelet logjike 165 Analiza 166 Sinteza 171 Numri i hyrjeve dhe i shkronjave 186 Analiza dinamike 187 Ngarkesat e elementeve logjike 189

164

Qarqet kompjuterike

Qarqet logjike mund t jen qarqe kombinuese dhe qarqe sekuenciale. Qarqet te t cilat vlerat dalse varen vetm nga vlerat hyrse quhen qarqe logjike kombinuese, ose shkurt - qarqe kombinuese (ang. combinational circuit). Te qarqet sekuenciale (ang. sequential circuit) vlerat n daljet e tyre, prve prej vlerave hyrse, varen edhe nga gjendjet e elementeve memoruese t cilat gjenden n prbrje t qarqeve. N do qark kombinues dallohen variablat hyrse, elementet logjike dhe variablat dalse. Informatat q i jepen qarkut prmes sinjaleve prkatse n hyrjet e tij, merren n daljet e veanta, t prpunuara prmes elementeve logjike. N form t prgjithshme, qarku kombinues me m-hyrje dhe n-dalje mund t paraqitet si n Fig.4.1, ku x1, x2, ..., xm jan variablat hyrse, kurse me z1, z2, ..., zn jan shnuar variablat, prkatsisht funksionet dalse. Prmes m-hyrjeve qarkut i jepen gjithsej 2m kombinime t vlerave t ndryshme, kurse prshkrimi i plot i tij mund t bhet prmes n-funksioneve logjike, aq sa ka qarku dalje. Pr do kombinim t vlerave hyrse n qark ekziston nj dhe vetm nj kombinim i vlerave n dalje t tij.

x1 x2

Z1

f1(x1, x2, , x m f2(x1, x2, , x m

xm

Qarku kombinues

Z2

Zn fn(x1, x2, , x m

Fig.4.1 Forma e prgjithshme e qarkut kombinues

Qarqet kombinuese

165

Nivelet logjike
Elementet logjike, t cilt prfshihen brenda nj qarku logjik, mund t grupohen n nivele logjike (ang. logic level), duke shkuar prej hyrjes kah dalja e tij. Nivelit t par logjik i prkasin t gjitha elementet, n hyrjet e t cilave aplikohen nga jasht vetm vlerat hyrse t qarkut. Elementet logjike q kan s paku nj hyrje, nga daljet e elementeve t nivelit t par logjik, formojn nivelin e dyt logjik. N kt mnyr prcaktohen edhe elementet t cilat marrin pjes n nivelin e tret logjik, ose edhe n nivelet logjike m t larta. Shembull Gjetja e niveleve logjike pr qarkun logjik vijues.
A B C

3 7 4 9 5 8 6 10 11

166
A B C
1 2

Qarqet kompjuterike

4 7 11 10 8 6

3 9 5

II

III

IV

Nivelet logjike

N praktik tentohet q qarqet logjike t ken sa m pak nivele logjike, sepse zvoglohet mundsia e pengesave, si dhe dobsimi i sinjaleve sht m i vogl.

Analiza
Me analizn e nj qarku kombinues nnkuptohet procedura prmes s cils gjenden funksionet logjike t daljeve t veanta t qarkut. Kjo bhet me qllim t zbulimit t asaj se si punon qarku i dhn, prkatsisht verifikimit t funksioneve n baz t s cilave ai sht realizuar. Analiza e nj qarku fillon me prcaktimin e niveleve logjike, prkatsisht grupimin e elementeve logjike n kto nivele. Pastaj, duke shkuar prej hyrjeve t qarkut, n daljet e elementeve t veanta shnohen shprehjet algjebrike t funksioneve prkatse. Kshtu arrihet deri tek elementet e nivelit t fundit, me 'rast fitohen shprehjet e funksioneve n daljet e veanta t qarkut dhe analiza prfundon.

Qarqet kombinuese

167

Qarqet me elemente logjike themelore

Analiza e qarqeve t cilat prmbajn vetm elemente logjike themelore rrjedh thjesht, pa br ndryshime n elementet e qarqeve, gj q dallon nga qarqet q kan edhe elemente logjike universale. Shembull Gjetja e funksionit logjik me t cilin prshkruhet qarku vijues.
A B C

A B

II

III

IV

Nivelet logjike

A B f

II

III

IV

Nivelet logjike

f = AB + BC + A + C

168

Qarqet kompjuterike

Qarqet me elemente logjike universale

Analiza e qarqeve me elemente logjike universale mund t bhet n rrug direkte ose indirekte.

Analiza direkte
Me analizn direkte nnkuptohet rruga e dhn m sipr gjat analizs s qarqeve me elemente logjike themelore. Shembull Analiza direkte e qarkut me elemente logjike universale:
A B C

A B g

II

III

Nivelet logjike

g = AB + A + C + AB + BC = AB

Analiza indirekte
Gjat analizs indirekte s pari bhet zvendsimi i elementeve logjike universale n nivelet teke, me elemente logjike speciale, t krijuara n baz t ligjeve t De Morganit, ashtu si sht treguar n vijim.

Qarqet kombinuese
A B A + B

169

= B
A

A . B

A B

A B

= B

A + B

Pastaj, n qark eliminohen inversionet e dyfishta dhe para se t shkruhen shprehjet e funksioneve n daljet e elementeve t veanta qarku vizatohet edhe njher prmes elementeve logjike themelore. Shembull Analiza indirekte e qarkut me elemente logjike universale, i cili u dha n shembullin paraprak.

A B g

I
A B C

II

III

Nivelet logjike

g = (A + B + AC) . (A + B + C) = A + B

Qarqet me elemente logjike t prziera

Gjat analizs s qarqeve me elemente logjike t prziera, prkatsisht me elemente logjike themelore dhe universale, mund t prdoret njra nga mnyrat e prmendura gjat analizs s qarqeve me elemente logjike universale.

170

Qarqet kompjuterike

Shembull

Analiza e qarkut me elemente logjike t prziera:

A B C

Analiza direkte
A

B C

II

III

IV

Nivelet logjike

Analiza indirekte
A

B C

II

III

IV

Nivelet logjike

Qarqet kombinuese

171

B C

II

III

IV

Nivelet logjike

Nse qarku prmban edhe elemente logjike speciale, analiza e tij rrjedh ashtu si u dha m sipr, nse s pari elementet logjike speciale zvendsohen me elemente logjike themelore. Kurse, nse qarku prmban m shum dalje, procedura e gjetjes s shprehjeve algjebrike t funksioneve dalse nuk ndryshon aspak nga ajo q prdoret pr qarqet me nj dalje.

Sinteza
Me sintezn e nj qarku logjik nnkuptohet procedura e projektimit t tij n baz t funksionit logjik prkats. Gjat ksaj, me qllim q realizimi i qarkut t jet sa m i thjesht, prkatsisht t prdoren sa m pak elemenete logjike, gj q i zvoglon shpenzimet dhe punn gjat realizimit praktik t tij, gjenden format minimale t funksioneve q e prshkruajn qarkun. Pr realizimin e qarkut mund t prdoren vetm elemente logjike themelore, ose vetm elemente logjike universale, ose elemente logjike t prziera - prfshir edhe elementet logjike speciale. Shembull Realizimi i qarkut logjik i cili prshkruhet prmes funksionit:
f = AB + B C D + A B D + A C D + AB

duke e gjetur shprehjen minimale t tij, n formn e tij disjunktive dhe konjuktive.

172

Qarqet kompjuterike

Forma disjunktive
A

1 1 1 1 1
B

1 1 1 D 1 1 1

f = B + AD + ACD
A B C D

Forma konjuktive
A

0 0
C

0 D 0
B

f = (A + B + D)(A + B + C)(A + B + D)

Qarqet kombinuese

173

B C D

Operacionet logjike elementare JO, OSE e DHE mund t realizohen edhe duke shfrytzuar elementet logjike universale, ashtu si sht treguar n tabelat e dhna n Fig.4.2.
Operacioni
A

Realizimi prmes elementit JODHE A A = A + A = A

A 1 = A + 1 = A + 0 = A

JO
A 1
A

OSE
B

A B = A + B = A + B

DHE

A B

AB = AB

174
Operacioni
A

Qarqet kompjuterike

Realizimi prmes elementit JOOSE

A + A = A A = A

JO
A 0

A + 0 = A 0 = A

OSE

A B

A + B = A + B

DHE
B

A + B = A B = A B

Fig.4.2 Realizimi i funksioneve elementare prmes elementeve logjike universale

N praktik, me qllim t shfrytzimit sa m racional t qarqeve t integruara t cilat prmbajn elemente logjike, preferohet realizimi i qarqeve logjike, duke shfrytzuar vetm nj lloj elementesh logjike universale. Gjat ksaj, realizimi i qarqeve fillon me komplementimin e dyfisht t shprehjeve minimale t funksioneve, n fomn e tyre disjunktive dhe konjuktive. Shembull Realizimi i qarkut logjik i cili prshkruhet prmes funksionit t dhn n shembullin paraprak, duke shfrytzuar format e gjetura minimale, si dhe elementet logjike universale JOOSE e JODHE.

Realizimi prmes elementeve JOOSE

f = (A + B + D))(A + B + C)(A + B + D) = (A + B + D)+(A + B + C)+(A + B + D)

Qarqet kombinuese

175

B C D

Realizimi prmes elementeve JODHE

f = B + AD + ACD

= B AD ACD
A B C D

Procedura e realizimit t qarqeve nuk ndryshon aspak nga ajo q u dha m sipr, nse funksionet logjike prmes s cilave bhet prshkrimi i tyre kan edhe vlera arbitrare.

176 Shembull

Qarqet kompjuterike Realizimi i qarkut logjik i cili prshkruhet prmes funksionit:

f (A,B,C,D) =

m 1(0,1,2,7,8,11,12) + m +(3,5 ,9)

duke shfrytzuar elemente logjike themelore dhe elemente logjike universale.

Me elemente logjike themelore

a.
A

1 1 1 + 1 + D 1 1 1 1
B

f = A B + A D + BD + A C D
A B C D

Qarqet kombinuese

177

b.
A

0
C

0 D 0 0 0 0
B

f = (A + B + D) (A + C + D) (A + B + D)
A B C D

Me elemente logjike universale

a. JODHE

f = AB + AD+ BD+ ACD

= AB AD BD ACD

178
A B C D

Qarqet kompjuterike

b. JOOSE

f = (A + B + D)(A + C + D)(A + B + D)
= (A + B + D)+ (A + C + D)+ (A + B + D)
A B C D

Nse qarku i cili realizohet ka m shum dalje, prkatsisht nse ai prshkruhet me m shum funksione, pr secilin funksion gjendet shprehja minimale prkatse dhe n baz t tyre edhe vizatohet qarku prkats. Realizimi i qarkut logjik i cili prshkruhet prmes funksioneve:

Shembull

Qarqet kombinuese

179

f = ABC + AC + B g = AC + AB + BC
duke shfrytzuar elemente logjike themelore dhe elemente logjike universale.

Me elemente logjike themelore

a.
A C

A C

1 1 1 1 1 1
B

1
B

1 1 1 1

f = B + C
A B C

g = A + BC

b.
A

0
C B

0 0 0
B

f = B + C

g = (A + B)(A + C)

180
A B C

Qarqet kompjuterike

Me elemente logjike universale

a. JODHE

f = B + C = B C
g = A + BC = A BC
A B C

f g

Qarqet kombinuese b. JOOSE

181

f = B + C
g = (A + B) (A + C) = (A + B) + (A + C)
A B C

Shprehjet minimale t funksioneve logjike prmes s cilave prshkruhet qarku mund t gjenden ashtu q t ken form t njjt (disjunktive ose konjuktive), me qllim q gjat realizimit t qarkut t mund t shfrytzohen komponentet e njjta brenda funksioneve. Shembull Realizimi i qarkut logjik i cili prshkruhet prmes funksioneve:

f (A,B,C,D) =

m 1(0,3,5,7,8,13) g (A,B,C) = m 1(1 ,4)+ m +(0 ,3) 0 h (A,B,C,D) = M (0 ,1 ,4 ,8 ,9,10 ,11 ,12 ,14 ,15)

duke shfrytzuar elemente logjike themelore.

182
A

Qarqet kompjuterike

1
C

1
D

1 1 1 1
B
A C

f = ACD + BCD + BC D

+ 1 +
B

g = AC + B C

0 0 1 1

0 1 1 1
B

0 1 0 0

0 0 D 0 0
C D

h = AC + BCD

A B

Funksionet e qarkut q duhet t realizohet mund t jepen edhe prmes diagrameve kohore.

Qarqet kombinuese Shembull Realizimi i qarkut logjik me katr hyrje A, B, C e D dhe dy dalje f e g, nse qarku prshkruhet prmes diagrameve kohore vijuese:

183

C D f g
f = m 1(0 ,3,4 ,5 ,7 ,11 ,12 ,13 ,14 ,15) g = m 1(0 ,1 ,3,4 ,5 ,6,7 ,11 ,15)

1 1 1 1 1 D 1 1 1 1 C 1
B

f = AB + CD + BC + A CD
A

1 1 1 1 D 1 1 1 1 C 1
B

g = AB + A C + CD

184
A B C D

Qarqet kompjuterike

Nse n vend t funksioneve me t cilat prshkruhet qarku logjik, jepet vizatimi i qarkut q duhet t realizohet, me qllim t gjetjes s forms minimale t tij, duhet t minimizohen funksionet q fitohen si rezultat i analizs s qarkut. Shembull Gjetja e forms minimale t qarkut:
A B C

duke vizatuar fillimisht diagramet kohore n daljet e elementeve t veanta, pr t gjitha kombinimet e vlerave hyrse.

Qarqet kombinuese

185

A B C A B AC AB A BC BC f 0 1 2 3 4 5 6 7
f =

m 1(1 ,2 , 3, 5 , 7)

1 1 1 1 1
B
B C

f = AB + C

186

Qarqet kompjuterike

Numri i hyrjeve dhe i shkronjave

Gjat realizimit praktik t qarkut shum ka rndsi numri i shkronjave n funksionin me t cilin prshkruhet qarku, si dhe numri i hyrjeve n elementet q e formojn qarkun. Shembull Numri i shkronjave s n funksionin:

f = A B + BC + A + C
si dhe numrit i hyrjeve h n qarkun logjik prkats. Numri i shkronjave n funksionin e dhn sht s=6 dhe llogaritet duke numruar t gjitha shkronjat n shprehje kshtu:

A 1

B 2

B 3

C 4

+ A + C 5 6

Qarku logjik i vizatuar n baz t shprehjes s funksionit prkats sht:

A
1

B
2

9 10 11

prej nga shihet se numri i hyrjeve sht h=11, ashtu si jan shnuar edhe n qark.

Qarqet kombinuese

187

Analiza dinamike
Gjat puns reale t qarqeve logjike sinjalet n daljet e tyre nuk paraqiten njkohsisht me ardhjen e sinjaleve hyrse. Kjo sht rezultat i pranis s vonesave kohore t sinjaleve brenda elementeve t veanta t qarkut. Intervali kohor q nevojitet pr kalimin e sinjaleve npr qark quhet vones e shprndarjes (ang. propagation delay) dhe fitohet si shum e vonesave t shprndarjes s sinjaleve npr elementet e qarkut. Analiza e qarkut, pa i marr parasysh vonesat e shprndarjes s sinjaleve n qark, njihet edhe si analiz statike. Kurse analiza reale e qarkut, nn pranin e vonesave t shprndarjes s sinjaleve n elementet e veanta t qarkut, njihet si analiz dinamike. Prodhuesit e qarqeve t integruara me elemente logjike i japin edhe vlerat e vonesave t shprndarjes s sinjaleve brenda tyre, t cilat kryesisht jan t rangut disa dhjetra nanosekond (ns). Nse gjat analizs s qarqeve nuk merren parasysh kto vonesa, n punn reale t tyre mund t paraqiten anomali t padshirueshme. Shembull Analiza dinamike e qarkut:
1

B = A
2

f = A .B

nse n hyrje t tij aplikohen impulse me kohzgjatje =80[ns] dhe period T=180[ns], kurse vonesat e shprndarjes s sinjalit brenda elementeve t veanta jan: t1=10[ns] dhe t2=20[ns].
T

80

180

260

Nga diagramet e vizatuara m sipr shihet se prej vargut t impulseve hyrse me kohzgjatje =80[ns], n dalje t qarkut fitohet vargu i impulseve

188

Qarqet kompjuterike

me kohzgjatje 10[ns] edhe pse n baz t shprehjes f=AB sinjali dals duhet t jet zero. Gjat vizatimit t diagrameve t sinjaleve n daljet e elementeve t qarkut, kur merret parasysh edhe prania e voness kohore, vizatimet mund t fillojn vetm prej momentit kur dihen vlerat e sinjaleve hyrse n t gjitha hyrjet e elementeve. Shembull Analiza dinamike e qarkut:
F

E G

nse n hyrjen A t tij aplikohen impulse me period T=12 , ku =20[ns] jan vonesat n elementet e veanta t qarkut.

B = A C = B D = D E = D F = AD G = BE h = FG

Qarqet kombinuese

189

T=240 A B C D E F G h 0 100 200 300 400 500

Sinteza e qarqeve me m pak nivele logjike ka nj rndsi t veant, sepse n kt mnyr zvoglohen vonesat kohore t sinjaleve t cilat kalojn npr elementet e qarqeve, prkatsisht qarqet mund t punojn m shpejt.

Ngarkesat e elementeve logjike

Numri i hyrjeve n nj element logjik njihet si ngarkes e hyrjeve (ang. fan-in), kurse me ngarkesn e daljeve (ang. fan-out) nnkuptohet numri i elementeve t cilat mund t lidhen n daljen e nj elementi logjik. Ngarkesa e hyrjeve tek elementet logjike kufizohet nga prodhuesi i qarqeve t integruara, meq fizkisht sht e pamundshme q shfrytzuesi ta rris numrin e hyrjeve (te disa elemente logjike ekziston mundsia e rritjes s numrit t hyrjeve prmes ekspanderve t veant). Por, ngarkesa e daljeve t elementeve logjike,

190

Qarqet kompjuterike

edhe pse jepet saktsisht n katalogun e prodhuesit (tipike sht 8 deri n 10), fizikisht sht e pamundshme t kufizohet nga prodhuesi. Shembull Ngarkesa e hyrjeve dhe e daljeve te elementet logjike t qarkut vijues:
A B C

3 4 5 6 7 8 f

Elementi 1 2 3 4 5 6 7 8

Ngarkesa Ngarkesa e hyrjeve e daljeve 1 1 1 1 1 2 3 3 2 1 2 1 2 1 3 0

Me qllim t puns optimale t elementeve logjike, nga prodhuesit e qarqeve t integruara jepen rekomandimet vijuese. Nse hyrjet n elementet logjike t tipit DTL (nga Diode-Transistor Logic), ose t tipit TTL (nga Transistor-Transistor Logic) nuk prdoren, duhet t lidhen n tensionin furnizues pozitiv (Vcc) t qarkut. Tek elementet logjike t tipit RTL (nga Resistor-Transistor Logic) dhe MOS (nga Metal-Oxide Semiconductor) rekomandohet q hyrjet t cilat nuk shfrytzohen t tokzohen. Kurse, gjat prdorimit t qarqeve ECL (nga Emitter-Coupled Logic), hyrjet e elementeve t cilat nuk shfrytzohen, duhet t lidhen n tensionin furnizues negativ.

Qarqet kombinuese

191

Pr rastet kur daljet e elementeve duhet t ngarkohen m shum sesa q sht e lejueshme, ekzistojn elemente t fuqishme (ang. power gate), te t cilat ngarkesa e daljes mund t jet m e madhe. Por, ky problem n praktik zgjidhet edhe duke i invertuar daljet e elementeve logjike dy her, para se t tejkalohet ngarkesa e lejuar e tyre, p.sh., ashtu si shihet n Fig.4.3.
A B C

x1 x2 x3 x4 x5

f1 f2 f3 f4 f5

Fig.4.3 Invertimi i dyfisht i daljeve me tejngarkes

Koduesit

Koduesit e zakonshm 194 Koduesit me prioritet 202

194

Qarqet kompjuterike

N sistemet digjitale, informatat ruhen dhe prpunohen n formn e numrave ose t kodeve binare. Por, meq informatat elementare kryesisht nuk kan form binare, kodimi i tyre n numra t sistemit binar, prkatsisht n ndonj kod binar, bhet prmes qarqeve logjike t cilat njihen si kodues (ang. encoder).

Koduesit e zakonshm
Koduesit prmes s cilve kodohen m-informata elementare n nj kod nbitsh, prmbajn m-hyrje e n-dalje dhe skematikisht mund t paraqiten si n Fig.5.1.

1 2 m Kod m/n

1 2

Fig.5.1 Paraqitja skematike e koduesve

N hyrje t koduesit, n nj moment t caktuar aplikohet sinjali i njrs nga m-informatat elementare q kodohen, kurse n dalje t tij paraqitet fjala kodike prkatse n-bitshe. Me qllim q t standardizohet komunikimi, n pjesn vijuese t librit, nse nuk theksohet ndryshe, vargjet e vlerave t sinjaleve hyrse dhe dalse, n rastet kur ka m shum hyrje, ose m shum dalje, do t jepen duke i vrejtur hyrjet dhe daljet, me radhn e cila shkon prej lart - posht, ose prej majtas - djathtas.

Koduesit Shembull

195 Koduesi 4/3 prmes s cilit kodohen shifrat decimale 1, 2, 4 dhe 5, me ekuivalentt binar prkats. Shifrat decimale 1 2 4 5 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1

Kodi A 0 0 1 1 B 0 1 0 0 C 1 0 0 1

A = 5 + 7 B = 2 C = 1 + 5
1 2 4 5 A B C

Fig.5.2 Koduesi 4/3 i shifrave decimale me ekuivalentt binar prkats

Shembull Koduesi prmes t cilit kodohen shifrat decimale prej 1 deri n 9, n kodin NBCD.

1 1 0 0 0 0 0 0 0 0

Shifra 2 3 4 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

decimale 5 6 7 8 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0

9 0 0 0 0 0 0 0 0 1

A 0 0 0 0 0 0 0 1 1

Kodi B C 0 0 0 1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1 0 0 0 0

D 1 0 1 0 1 0 1 0 1

196

Qarqet kompjuterike

A B C D

= = = =

8 4 2 1

+ + + +

9 5 + 6 + 7 3 + 6 + 7 3 + 5 + 7 + 9

1 2 3 4 5 6 7 8 9

A B C D

Fig.5.3 Koduesi i shifrave decimale n kodin NBCD

Funksionimi i qarkut logjik t koduesit t dhn m sipr mund t provohet duke marr vlera t ndryshme hyrse. Nse, p.sh., sinjali me vlern 1 aplikohet n hyrjen me numr 5, kurse n krejt hyrjet e tjera aplikohet sinjali me vlern 0, prkatsisht nse n hyrjet e qarkut aplikohen vlerat 000010000, n daljet A, B, C dhe D t qarkut fitohet fjala kodike 0101. Me qllim q t duket m qart mnyra e funksionimit t koduesit, n daljet e tij mund t lidhen dioda ndriuese, ose, si quhen ndryshe LED (nga Light Emiting Diode), t cilat ndriojn, nse sinjali dals ka vlern 1. Kshtu, p.sh., nse n hyrje t qarkut aplikohet vargu i vlerave binare 000000100, n dalje t tij fitohet vargu 0111, prkatsisht ekuivalenti binar i shifrs decimale 7 dhe ndriojn diodat e vendosura n 3 daljet e fundit. Pa ndonj kufizim, informatat elementare mund t kodohen n kode t ndryshme. Shembull Koduesi prmes t cilit kodohen n kodin ciklik t dhn prmes tabels vijuese informatat elementare a, b, c, d dhe e, t cilat gjenerohen nga 5 terminalet e nj sistemi digjital.
XY Z 0 1
00 01 11 10

a c

e d

Koduesit

197

Informatat a b c d e 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1

X 0 1 1 1 1

Kodi Y Z 1 0 1 0 1 1 0 1 0 0

X = b+c+d+e Y=a+b+c Z=c+d

a b c d e

X Y Z

Fig.5.4 Koduesi n kodin ciklik

Q t prcaktohet saktsia e funksionimit t qarkut logjik t dhn m sipr, si kodues n kodin ciklik t 5 sinjaleve hyrse duhet t merren shembuj t kombinimeve t vlerave hyrse, por ashtu q vetm njra prej tyre ta ket vlern 1. Kshtu, p.sh., nse n hyrje aplikohet vargu i vlerave 00010, n dalje fitohet fjala kodike 101, e cila gjenerohet kur vetm hyrja d ka vlern 1. Ngjashm mund t provohet se gjenerohen edhe fjalt e tjera kodike t kodit ciklik t dhn, nse vlera 1 aplikohet n hyrjet e tjera t qarkut. Gjat kodimit t informatave elementare, n kodues mund t parashihet edhe nj dalje e veant, prmes s cils sinjalizohet prurja e njkohshme n hyrjet e koduesit, t m shum se nj informate, prkatsisht dalja pr zbulim t gabimit.

Shembull

Koduesi prmes t cilit kodohen informatat elementare A, B, C dhe D, me ekuivalentt binar t shifrave decimale 1, 2, 3 dhe 4 - prkatsisht. N kodues duhet t parashihet edhe

198

Qarqet kompjuterike dalja e veant g, n t ciln paraqitet sinjali me vlern 1, nse n hyrje t koduesit aplikohen njkohsisht m shum sinjale me vlern 1.

Hyrjet Sinjalet A B C D 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 1 1 0 1 0 0 0 1 0 1 0 1 1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 1 0 0 1 1 0 1 0 1 0 1 1 1 1 0 0 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1

x 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0

Daljet Kodi Gabimi y z g 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 1 1 1 0 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1

A

x = ABCD y = A BCD + ABC D z = A BCD + ABC D

1 1 1 1 D 1 1 1 1 C 1 1 1
B

g = AB + AC + AD + BC + BD + CD

Koduesit
A B C D

199

y z

Fig.5.5 Koduesi me dalje pr zbulim t gabimit

Nse n hyrje t qarkut t msiprm, prkatsisht n hyrjet A, B, C dhe D, p.sh., aplikohet vargu i sinjaleve 0100, n daljet e tij x, y dhe z fitohet fjala kodike 011. Njkohsisht, vlera e sinjalit n daljen g sht 0, pr t treguar se nuk sht detektuar gabim. Por, kur njkohsisht n dy hyrje t qarkut aplikohet sinjali 1, prkatsisht krkohet kodimi i njkohshm i dy informatave elementare, n daljen g t qarkut gjenerohet sinjali 1, pr t treguar se sht gabuar. Kshtu, p.sh., nse vargu i sinjaleve n hyrjet e qarkut sht 0110, kurse n daljet e qarkut lidhen dioda LED, do t ndrioj vetm dioda e vendosur n daljen g, prkatsisht vargu i vlerave t sinjaleve dals sht 0001.

200

Qarqet kompjuterike

Fjalve kodike q fitohen n dalje t koduesit mund t'u shtohet edhe shifra pr paritet, qoft t njsheve ose t zerove. Pr kt qllim n fakt n dalje t koduesit parashihet nj dalje e veant. Shembull Koduesi prmes t cilit kodohen n kodin ASCII simbolet e tasteve K, T, 9, * dhe $ gjat shtypjes s tyre n tastiern e kompjuterit, duke ua shtuar njkohsisht edhe shifrn pr paritet ift.

K 1 0 0 0 0

Simboli T 9 * 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0

$ 0 0 0 0 1

P 0 1 0 1 0

a 1 1 0 0 0

K b 0 0 1 1 1

o c 0 1 1 0 0

d i D e 1 0 0 1 1 0 1 0 0 1

f 1 0 0 1 0

g 1 0 1 0 0

P = T+* a=K+T b =9+*+$ c = T+9 d = K +9+* e= T+$ f = K +* g = K +9

Koduesit
K T 9 * $

201

p a b c d e f g

Fig.5.6 Koduesi n kodin ASCII

Fjalt kodike t informatave elementare ktu fitohen n daljet a, b, c, d, e, f dhe g t koduesit, kurse shifra pr iftsi i bashkangjitet do fjale kodike prmes daljes P. Kshtu, p.sh., nse n tastier shtypet tasti T, prkatsisht sinjali me vlern 1 aplikohet vetm n hyrjen prkatse, kurse n krejt hyrjet e tjera aplikohet sinjali me vlern 0, n dalje t qarkut do t fitohet vargu i sinjaleve 11010100, ku vlera e par ka t bj me vlern n daljen pr paritet P.

202

Qarqet kompjuterike

Koduesit me prioritet
Koduesi me prioritet (ang. priority encoder) sht qark logjik i cili e gjeneron numrin rendor t pajisjes q i jepet prioritet, kur n nj pajisje t prbashkt krkojn qasje njkohsisht disa pajisje. Nse n hyrje t koduesit me prioritet lidhen mpajisje, ai kryesisht ka n=log2m dalje. Si hyrje n koduesin me prioritet, p.sh., mund t jen linjat e terminaleve, t cilat paraqiten pr qasje n kompjuterin qendror. Kur dy terminale, Ti dhe Tj, krkojn njkohsisht t lidhen me kompjuterin qendror, prkatsisht n linjat prkatse paraqiten sinjale me vler 1, terminalit Ti i jepet prparsi ndaj atij Tj, nse i>j. Koduesi n kt rast e gjeneron ekuivalentin binar t numrit i, duke njoftuar kshtu kompjuterin qendror se terminali Ti ka prparsi pr qasje para terminalit Tj. Shembull Koduesi me prioritet prmes t cilit prcaktohet prioriteti i qasjes n kompjuterin qendror t njrit nga 5 terminalet, t cilat punojn njkohsisht, duke ndar kohn e puns s kompjuterit qendror, n regjimin e puns q njihet si timesharing.

Tabela e kombinimeve pr koduesin me prioritet n fjal, n form t shkurtuar duket kshtu:

T0 1 + + + +

T1 0 1 + + +

T2 0 0 1 + +

T3 0 0 0 1 +

T4 0 0 0 0 1

z4 0 0 0 0 1

z2 0 0 1 1 0

z1 0 1 0 1 0

Prmes simbolit + n tabel sht treguar se vlerat nn diagonale nuk kan ndikim n gjenerimin e ekuivalentit binar t numrit rendor t terminalit, kur terminali me numr rendor m t madh krkon qasje. Tabela komplete e kombinimeve me shprehjet e funksioneve prmes t cilave prshkruhet koduesi me prioritet si dhe qarku logjik prkats jan dhn n vijim.

Koduesit

203

T0 T1 T2 T3 T4 z4 z2 z1 0 0 0 0 0 + + + 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 1 0 0 1 1 0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 1 1 0 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 1 0 0 1 1 0 0 0 1 0 1 0 0 1 1 0 1 0 1 1 1 0 0 0 1 1 0 0 0 1 0 0 1 1 0 1 1 0 0 0 1 1 1 0 0 1 1 0 1 1 1 1 1 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 1 1 0 0 1 1 1 0 0 1 0 1 0 0 0 1 0 1 0 1 0 1 1 0 0 1 0 1 1 0 0 1 1 1 0 1 1 1 1 0 0 1 1 0 0 0 0 0 1 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 1 0 0 1 1 1 1 0 1 1 1 0 0 1 1 1 0 0 0 1 0 1 1 1 0 1 1 0 0 1 1 1 1 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0

T0 T1 T1

+ 1 1 T3 0

0 1 1 0
T2

0 1 1 0

0 1 1 0

0 1 1 0

0 1 1 0
T2

0 1 1 0

0 1 T 4 1 0

Z4 = T4
T0 T1 T1

+ 0 0 T3 1

1 0 0 1
T2

1 0 0 1

0 0 0 1

0 0 0 1

1 0 0 1
T2

1 0 0 1

0 0 T 4 0 1

Z2 = T2T4 + T3 T4
T0 T1 T1

+ 0 0 T3 1

0 0 0 1
T2

0 0 0 1

1 0 0 1

0 0 0 1

0 0 0 1
T2

0 0 0 1

1 0 T 4 0 1

Z1 = T1T2T4 + T3 T4

204
T0 T1 T2 T3 T4

Qarqet kompjuterike

z1 z2

z4

Fig.5.7 Koduesi me prioritet

Nse, p.sh., n hyrjet T0, T1, T2, T3 dhe T4 t koduesit me prioritet t dhn m sipr nga terminalet e veanta vjen vargu i sinjaleve 10110, mund t vretohet se n dalje t tij fitohet numri binar 011, ekuivalenti decimal i t cilit i prgjigjet numrit rendor t terminalit T3. N kt mnyr koduesi i jep prioritet terminalit T3, kundruall terminaleve T0 dhe T2, t cilat gjithashtu kan drguar sinjale me vlern 1, prkatsisht kan krkes pr lidhje me kompjuterin qendror.

Dekoduesit

Dekoduesit e zakonshm 206 Dekoduesi dynivelsh 212 Dekoduesi trenivelsh 213 Realizimi i dekoduesve kompleks 215 Realizimi i qarqeve prmes dekoduesve 217

206

Qarqet kompjuterike

Qarqet logjike t cilat kan funksione inverse me koduesit, prkatsisht qarqet q prdoren pr dekodimin e informatave t koduara, quhen dekodues (ang. decoder).

Dekoduesit e zakonshm
Dekoduesit prmes s cilve fjalt kodike n-bitshe konvertohen n minformata elementare, shkurt njihen si dekodues n n m dhe skematikisht mund t paraqiten si n Fig.6.1.

1 2 n Dek n/m

1 2

Fig.6.1 Paraqitja skematike e dekoduesit

N baz t vlerave q vijn n n-hyrjet e dekoduesit zgjidhet njra nga m 2n daljet e tij, n t ciln prcillet vlera 1, kur njkohsisht, n t gjitha daljet e tjera sinjali ka vlern 0. Dekoduesi ka nj zbatim t gjer n qarqet digjitale komplekse. P.sh., prmes dekoduesit mund t prcaktohet adresa e lokacionit t memories ku lexohet ose ku memorohet nj e dhn etj.

Dekoduesit Shembull

207 Dekoduesi 3/4 prmes t cilit pr fjalt kodike binare trebitshe zgjidhen daljet prkatse t ekuivalentve decimal t numrave tek 1, 2, 4 dhe 5, duke i marr kombinimet e pashfrytzuara si vlera arbitrare.

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

1 + 1 0 + 0 0 + +

2 + 0 1 + 0 0 + +

4 + 0 0 + 1 0 + +

5 + 0 0 + 0 1 + +

1 = AC

2 =B

4 = A C
A B C

5 = A C

1 2 4 5

Fig.6.2 Dekoduesi 3/4 i ekvivalentve binar t numrave decimal 1, 2, 4 dhe 5

208 Shembull

Qarqet kompjuterike Dekoduesi 4/10 prmes t cilit pr fjalt kodike t kodit NBCD zgjidhen shifrat ekuivalente decimale prej 0 deri m 9, duke marr kombinimet e pashfrytzuara si vlera arbitrare.

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 + + + + + +

1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 + + + + + +

2 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 + + + + + +

3 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 + + + + + +

4 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 + + + + + +

5 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 + + + + + +

6 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 + + + + + +

7 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 + + + + + +

8 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 + + + + + +

9 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 + + + + + +

Pas minimizimit prmes procedurs s shfrytzuar n shembullin paraprak, pr daljet e veanta nga qarku fitohen shprehjet vijuese.

0 = A BC D 1 = A B CD 2 = BCD 3 = BCD 4 = BC D 5 6 7 8 9 = = = = = BCD BCD BCD A D A D

Dekoduesit
A B C D

209

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Fig.6.3 Dekoduesi NBCD - decimal

Shprehjet n baz t t cilave sht vizatuar qarku i dekoduesit t dhn m sipr jan fituar prmes minimizimit t funksioneve me t cilat prshkruhen daljet e veanta, prkatsisht qarku logjik prkats. Pr ta par funksionimin e ktij qarku, le ta marrim, p.sh., fjaln kodike 0110 n hyrje t dekoduesit, e cila n kodin NBCD i prgjigjet shifrs decimale 6. Mund t gjendet leht se vargu i vlerave t sinjaleve n dalje t qarkut sht 0000001000, prkatsisht se vetm n daljen me numr rendor 6 vlera e sinjalit sht 1. Nse dekoduesi ka n-hyrje dhe saktsisht m=2n dalje, funksionet me t cilat prshkruhet qarku logjik i dekoduesit jan t barabarta me mintermat e numrave rendor t daljeve prkatse.

210 Shembull

Qarqet kompjuterike Dekoduesi 3/8 prmes t cilit pr ekuivalentt binar t shifrave decimale prej 0 deri n 7 zgjidhen daljet t cilat u prkasin shifrave n sistemin oktal t numrave.

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

0 1 0 0 0 0 0 0 0

1 0 1 0 0 0 0 0 0

2 0 0 1 0 0 0 0 0
A

3 0 0 0 1 0 0 0 0
B

4 0 0 0 0 1 0 0 0

5 0 0 0 0 0 1 0 0
C

6 0 0 0 0 0 0 1 0

7 0 0 0 0 0 0 0 1

0= 1= 2= 3= 4= 5= 6= 7=

ABC A BC ABC A BC ABC A BC ABC A BC

0 1 2 3 4 5 6 7

Fig.6.4 Dekoduesi binar-oktal

Pr ta vrtetuar saktsin e puns s dekoduesit t dhn m sipr, le t marrim, p.sh., se n hyrjet A, B dhe C t tij aplikohet vargu i vlerave 010. Si rezultat, vetm n daljen me numr rendor 2 do t paraqitet sinjali me vlern 1,

Dekoduesit

211

kurse sinjalet n daljet e tjera do t ken vlern 0, prkatsisht vargu i sinjaleve dalse do t jet 00100000. Dekoduesi mund t prdoret edhe pr gjetjen e vlers komplementare t nj numri. Shembull Dekoduesi 4/10 prmes t cilit gjenden 9-komplementet e fjalve kodike t kodit NBCD, nse ata vrehen si numra t sistemit decimal.

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 + + + + + +

1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 + + + + + +

2 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 + + + + + +

3 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 + + + + + +

4 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 + + + + + +

5 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 + + + + + +

6 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 + + + + + +

7 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 + + + + + +

8 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 + + + + + +

9 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 + + + + + +

0= AD 1= AD 2 = BCD 3 = BCD 4 = BCD 5 = BCD 6 = BCD 7 = BCD 8 = A BCD 9 = A BCD

212
A B C D

Qarqet kompjuterike

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Fig.6.5 Dekoduesi NBCD - 9-komplementi

Tabela e kombinimeve e dhn m sipr sht plotsuar duke i gjetur 9-komplementet e ekuivalentve decimal t fjalve kodike t veanta. Kshtu, p.sh., pr fjaln kodike 0101 ekuivalenti decimal i s cils sht numri 5, 9-komplementi prkats gjendet duke shfrytzuar shprehjen e dhn m par:
N 9 = 101 100 5 = 4

Si rrjedhim, n tabeln e kombinimeve, pr fjaln kodike 0101, sinjali me vlern 1 merret n daljen 4, kurse n krejt daljet e tjera merret sinjali me vlern 0.

Dekoduesi dynivelsh
Dekoduesit e dhn m sipr paraqesin dekodues njnivelsh (ang. one-level decoder). Te dekoduesit njnivelsh me m shum hyrje rritet numri i hyrjeve n elementet logjike brenda tyre. Me qllim t eliminimit t ktij problemi, prdoren

Dekoduesit

213

dekoduesit dynivelsh (ang. two-stage decoder), t cilt njihen edhe si pem dekoduese (ang. decoding tree), ose dekodues pem (ang. tree decoder). Shembull Dekoduesi 3/8, prmes s cilit pr ekuivalentt binar t shifrave decimale prej 0 deri n 7 zgjidhen daljet t cilat u prkasin shifrave n sistemin oktal t numrave, i realizuar si dekodues dynivelsh.
B C ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC 0 1 2 3 4 5 6 7

AB AB AB AB

Fig.6.6 Dekoduesi dynivelsh binar-oktal

Qarku i fituar paraqet dekoduesin dynivelsh, sepse elementet logjike jan grupuar n dy nivele t veanta. Nse ky qark krahasohet me dekoduesin me funksion t njjt, i cili sht dhn m par, shihet se ktu numri i hyrjeve n elementet e veanta brenda qarkut sht reduktuar n dy, gj q ka rndsi pr rastet e dekoduesve me m shum hyrje, kur ky numr sht i madh.

Dekoduesi trenivelsh
Nse n hyrje t dekoduesit paraqiten 4 variabla, ai mund t realizohet si dekodues trenivelsh, prkatsisht pema dekoduese prkatse do t ket deg t vendosura n m shum nivele. Shembull Dekoduesi 4/16, prmes t cilit pr ekuivalentt binar t shifrave decimale prej 0 deri n 15 zgjidhen daljet t cilat u prkasin numrave decimal prkats.

214
A B C D

Qarqet kompjuterike

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Fig.6.7 Dekoduesi trenivelsh binar-decimal

Dekoduesit

215

Realizimi i dekoduesve kompleks

Dekoduesit m kompleks realizohen rregullisht duke shfrytzuar disa dekodues m t vegjl dhe elemente logjike pr realizimin e ndrlidhjeve t nevojshme mes tyre. Shembull Dekoduesi 4/16, i realizuar prmes dy dekoduesve 2/4, prmes t cilit gjenden ekuivalentt decimal t numrave binar katrshifror.

Dekoduesi 2 n 4

A 0 0 1 1

B f0 0 1 1 0 0 0 1 0
A B

f1 0 1 0 0

f2 0 0 1 0

f3 0 0 0 1

f0 = A B f1 = A B f2 = A B f3 = A B

f0 f1 f2 f3

Fig.6.8 Dekoduesi 2/4

216 Dekoduesi 4 n 16
AB A
Dek 2/4

Qarqet kompjuterike

AB AB AB

CD C
Dek 2/4

CD CD CD

10 11 12 13 14 15

Fig.6.9 Dekoduesi 4/16 i realizuar me dekodues 2/4

Dekoduesit e till quhen edhe dekodues matricor (ang. matrix decoder), sepse kur vizatohen, duke i vendosur dy dekoduesit elementar, njrin n drejtim t boshtit x e tjetrin n drejtim t boshtit y, elementet pr ndrlidhje mund t shprndahen ashtu q t duken si elemente t nj matrice. P.sh., dekoduesi i realizuar n shembullin e msiprm mund t vizatohet edhe kshtu:
AB Dek 2/4 (dekoduesi y) A 0 AB 4 AB 8 AB 12 CD 13 CD 14 CD 9 10 11 15 5 6 7 1 2 3

CD

Dek 2/4 (dekoduesi x )

Fig.6.10 Dekoduesi matricor 4/16

Dekoduesit Nga figura e dhn m sipr shihet se n kt rast kemi t bjm me nj dekodues matricor 4 x 4.

217

Realizimi i qarqeve prmes dekoduesve

Dekoduesi me sakt n-hyrje dhe 2n-dalje mund t shfrytzohet pr realizimin e funksioneve t ndryshme logjike, sepse n do dalje t dekoduesit t till fitohet nj minterm e caktuar. N kt mnyr, prmes shums s mintermave t caktuara, duke shfrytzuar elementet logjike OSE, mund t gjenden vlerat e funksioneve logjike. Shembull Qarku logjik prmes t cilit gjendet 2-komplementi (XYZV)2 i numrit hyrs (ABCD)2. N dalje t qarkut sht parapar edhe dalja e veant R, n t ciln fitohet vlera e derdhjes q paraqitet gjat komplementimt t numrit 0000. Pr realizimin e ktij qarku logjik sht prdorur nj dekodues 4/16 dhe elementet logjike OSE.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

R 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

X 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0

Y 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0

Z 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0

V 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

R = m 1(0)

X = m 1 (1 ,2 ,3,4 ,5 , 6,7 ,8)

Z = m 1(1 ,2 ,5 , 6, 9,10 ,13,14)

y = m 1(1 ,2 ,3,4 , 9,10 ,11 ,12) V = m 1(1 ,3,5 ,7 , 9,11 ,13 ,15)

218

Qarqet kompjuterike

A B Dek 4/16 C D

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Fig.6.11 Qarku pr gjetjen e 2-komplementit i realizuar me dekodues

Nga qarku logjik i dhn m sipr shihet se hyrjet e elementeve pr mbledhje jan t ngarkuara mjaft, gj q mund t eliminohet duke prdorur struktura t lidhjes s elementeve logjike n m shum nivele. N praktik, gjat vizatimit t qarqeve logjike t realizuara prmes dekoduesve, elementet OSE nuk vizatohen, por lidhjet prkatse n dalje t dekoduesit shnohen me pika. Kshtu, p.sh., qarku i dhn n Fig.6.10 do t duket si n Fig.6.11.

Dekoduesit

219

A B C D
Dek 4/16

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Fig.6.12 Paraqitja e thjeshtuar e qarkut me dekodues

Nse qarku q duhet realizuar sht prcaktuar prmes funksioneve logjike, pr realizimin e tij prmes dekoduesit funksionet duhet t shprehen prmes shums s mintermave t plota, prkatsisht shums s numrave rendor t mintermave. Shembull Qarku logjik i realizuar prmes nj dekoduesi 4/16, me t cilin prcaktohet funksioni:

f = BD + BC + ACD
Pr gjetjen e mintermave t plota, t cilat marrin pjes n shprehjen e funksionit prkats, shfrytzohen diagramet kohore t vizatuara pr t gjitha kombinimet e mundshme t variablave hyrse.

220
A

Qarqet kompjuterike

B C D

A B C D BD BC AC D f

Fig.6.13 Diagramet kohore pr t gjitha kombinimet e mundshme t variablave hyrse

Nga diagramet kohore t dhn m sipr mund t nxirret shprehja e funksionit dals f si shum e mintermave t plota me vler 1:

f = m 1(0 ,1 ,2 , 6,8 , 9,10)

Dekoduesit

221

A B C D

Dek 4/16

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Fig.6.14 Realizimi i funksionit duke e shfrytzuar dekoduesin

Gjat realizimit t qarqeve logjike, prve dekoduesve mund t shfrytzohen edhe elemente logjike t zakonshme. Shembull Qarku logjik prmes t cilit gjenerohet shifra pr iftsi para numrave binar 3-shifror. Pr realizimin e qarkut shfrytzohet edhe nj dekodues 2/4.

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

p 0 1 1 0 1 0 0 1

P = A BC + A BC + A B C + A BC

222
AB A
Dek

Qarqet kompjuterike

AB 2/4 AB AB

Fig.6.15 Dekoduesi n qarkun pr gjenerimin e shifrave pr iftsi

Konvertuesit e kodeve

Konvertuesit e zakonshm 224 Konvertuesit paralel 240

224

Qarqet kompjuterike

Sistemet e ndryshme digjitale, ose edhe njsit e veanta brenda tyre, pr paraqitjen e informatave elementare shfrytzojn kode t ndryshme. Por, gjat komunikimit mes tyre, pr ta siguruar kompatibilitetin e nevojshm, bhet konvertimi i kodeve, prmes qarqeve t cilt njihen si konvertues t kodeve (ang. code converter).

Konvertuesit e zakonshm
Konvertuesit e fjalve kodike m-shifrore t nj kodi, n fjal kodike nshifrore t kodit tjetr, njihen si konvertues m n n dhe skematikisht paraqiten si n Fig.7.1.

1 2 m
Konv m/n

1 2

Fig.7.1 Paraqitja skematike e konvertuesit

Konvertuesit e kodeve

225

Shembull

Konvertuesi i kodit NBCD n kodin Excess-3, nse fjalt kodike t cilat nuk prdoren merren si arbitrare.

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

X 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 + + + + + +
A

Y 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 + + + + + +

Z 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 + + + + + +

V 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 + + + + + +

0 0 0 C 0

0 1 1 1
B

+ + + +

1 1 D + +

X = A + BD + BC
A

0 1 1 C 1

1 0 0 0
B

+ + + +

0 1 D + +

y = BCD + BD+ BC
A

1 0 1 C 0

1 0 1 0
B

+ + + +

1 0 D + +

1 0 0 C 1

1 0 0 1
B

+ + + +

1 0 D + +

Z = CD + C D

V=D

226
C A B 0 1 1 D 0

Qarqet kompjuterike

0 1 1 0 0 0 Y 0 0 0 0 1 V Z X

Fig.7.2 Konvertuesi NBCD - Excess-3

Q t jet m e qart mnyra e funksionimit t qarkut logjik t dhn n Fig.7.2, le t marrim, p.sh., se n hyrje t tij vjen fjala kodike 0110. Mund t provohet se n dalje t qarkut do t merret fjala kodike 1001, gj q i prgjigjet asaj q sht shnuar n tabeln e kombinimeve q u dha m par. Nga kjo shihet se pr do kombinim ABCD t fjalve kodike n hyrje t qarkut do t fitohet kombinimi prkats XYZV i fjalve kodike n dalje t qarkut. Nnkuptohet, pr kombinimet e vlerave n hyrje t qarkut, t cilat nuk jan fjal kodike t kodit NBCD, n dalje do t fitohen kombinime arbitrare dhe q nuk kan rndsi, sepse gjat puns normale nuk mund t ndodh q n hyrje t qarkut t paraqiten kombinime t tilla.

Konvertuesit e kodeve Shembull Konvertuesi i kodit Excess-3 n kodin NBCD, i kundrt me at q u dha n shembullin paraprak.

227

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

X + + + 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 + + +

Y + + + 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 + + +

Z + + + 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 + + +

V + + + 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 + + +

X = AB + ACD
A

+ + 0 C +

0 0 1 0
B

1 + + +

1 1 D 0 1

Y = AC + AD + BCD

Z = CD + CD

V=D

228
A B 0 1 C 1 D 0

Qarqet kompjuterike

1 0 0 0 0 0 0 1 1 0 1 V Z 0 X

Fig.7.3 Konvertuesi Excess-3 - NBCD

Paisjet ose komponentet e paisjeve q komunikojn mes vete nuk sht e domosdoshme t shfrytzojn kode me fjal kodike t cilat kan gjatsi t njjt. Pr kt arsye mund t realizohen edhe konvertues t kodeve te t cilt gjatsia e fjalve kodike n hyrje dhe n dalje nuk sht e njjt. Shembull Konvertuesi i kodit 4221, n kodin ASCII, tek i cili sht shtuar edhe shifra pr paritet P. Pr fjalt kodike q nuk prdoren merren vlera arbitrare.

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

p 0 1 1 0 + + 1 0 + +

a 0 0 0 0 + + 0 0 + +

b 1 1 1 1 + + 1 1 + +

c 1 1 1 1 + + 1 1 + +

d 0 0 0 0 + + 0 0 + +

e 0 0 0 0 + + 1 1 + +

f 0 0 1 1 + + 0 0 + +

g 0 1 0 1 + + 0 1 + +

Konvertuesit e kodeve

229

1 1 1 1 1 1
A

0 0 1 1 1 1

1 1 0 0 1 1

0 1 0 1 0 1

+ + 0 1 1 0

+ + 0 0 0 0

+ + 1 1 1 1

+ + 1 1 1 1
A

+ + 0 0 1 1

+ + 1 1 0 0

+ + 1 1 0 0

+ + 0 1 0 1
A

0 1 0 C 1

+ + 0 1
B

0 1 0 1

+ + D + +

0 0 0 C 0

+ + 0 0
B

0 0 0 0

+ + D + +

1 1 1 C 1

+ + 1 1
B

1 1 1 1

+ + D + +

P = CD + CD
A

a=0
A

b=1
A

1 1 1 C 1

+ + 1 1
B

1 1 1 1

+ + D + +

0 0 0 C 0

+ + 0 0
B

0 0 1 1

+ + D + +

0 0 0 C 0

+ + 1 1
B

1 1 0 0

+ + D + +

c = 1
A

d = AC

e = AB + AC

0 0 1 C 1

+ + 0 0
B

1 1 0 0

+ + D + +

0 1 1 C 0

+ + 1 0
B

0 1 1 0

+ + D + +

f = AC + BC

g=D

230
A 1 B 1 C 0 D 0

Qarqet kompjuterike

0 P

0 1 1 0

b c d

1 1

e f

0 g

Fig.7.4 Konvertuesi 4221 - ASCII

Te qarku i dhn m sipr funksionet b dhe c, t cilat gjat gjith kohs kan vlern 1, jan realizuar prmes nj elementi OSE, n hyrjet e t cilit vijn vlerat e variabls dhe t kovariabls prkatse, p.sh. B dhe B , sepse:

B + B = 1
ku nuk ka rndsi se cila prej 4 variablave merret pr gjenerimin e ksaj vlere. Si vler 1 mund t merret direkt edhe vlera e sinjalit me t cilin paraqitet vlera logjike 1 (p.sh. tensioni +5V). Funksionimi i qarkut logjik t konvertuesit q u dha m sipr mund t vrtetohet, nse n hyrje t tij aplikohen fjalt kodike t kodit BCD 4221. Kshtu, p.sh., pr fjaln kodike 1100 n daljet abcdefg duhet t fitohet vargu i shifrave binare 00110110, gj q shihet edhe n tabeln prkatse. N daljen P t qarkut, n kt rast fitohet shifra binare 0, sepse numri i njsheve n fjaln kodike t kodit ASCII sht ift. Kurse, pr kombinimet t cilat nuk jan fjal kodike t kodit BCD 4221 n dalje t qarkut fitohen vargje t vlerave binare t cilat nuk jan t prdorshme.

Konvertuesit e kodeve

231

Gjat realizimit t konvertuesve t kodeve mund t prdoren elemente logjike t caktuara, si jan, p.sh., elementet logjike universale, ose qarqet logjike t konvertuesve t kodeve mund t realizohen edhe prmes dekoduesve, gj q m s miri shihet n shembujt vijues. Shembull Konvertuesi i kodit ciklik jokomplet, i cili sht prcaktuar kshtu: AB
CD 00 01 11 10
4 3 2 6 7 5

01 11 10
1 8

n numra binar natyror prej 0 deri n 9. Pr realizimin e konvertuesit shfrytzohen vetm elemente logjike universale JODHE, kurse pr kombinimet e vargjeve binare, t cilat nuk i takojn kodit ciklik t dhn, merren vlera arbitrare.

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

X 0 + + 0 0 + 0 0 1 + + 0 1 + 0 0

Y 0 + + 1 0 + 0 0 0 + + 1 0 + 1 1

Z 0 + + 0 0 + 1 1 0 + + 0 0 + 1 1

A V A 0 0 0 1 1 0 0 0 0 + + + + + + + + + D D + 0 0 0 0 1 0 1 1 C 0 C + 0 0 + + 0 1 + 1 B B + 0 X = AC Y = AC + BC 1 A A 1 0 0 0 0 0 1 0 1 + + + + + + + + + D D + 0 1 1 0 0 1 0 1 C C 1 + 1 1 + + 0 1 + 0 B B + 1 Z = BC V = AB + ACD + ABC + ABD 0

232

Qarqet kompjuterike

Pas konvertimeve t dyfishta, shprehjet e funksioneve dalse n formn e tyre prfundimtare duken kshtu:

X = AC Y = AC BC Z = BC v = A B ACD ABC ABD

A B C D

Fig.7.5 Konvertuesi i kodit ciklik n numra binar

Konvertuesit e kodeve

233

Shembull

Konvertuesi i kodit BCD 84-2-1, n kodin 3 prej 5, i realizuar prmes dekoduesit 4 n 16.

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

a 0 + + + 1 1 1 1 0 0 1 1 + + + 0

b 0 + + + 0 1 1 1 1 1 0 0 + + + 1

c 1 + + + 1 0 0 1 1 1 0 1 + + + 0

d 1 + + + 1 0 1 0 0 1 1 0 + + + 1

e 1 + + + 0 1 0 0 1 0 1 1 + + + 1

a = m 1(4,5,6,7,10,11) c = m 1(0,4,7,8,9,11) b = m 1(5,6,7,8,9,15)

d = m 1(0,4,6,9,10,15)

e = m 1(0,5,8,10,11,15)

234

Qarqet kompjuterike

A B C D

Dek 4/16

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Fig.7.6 Konvertuesi i kodit 84-2-1 n kodin 3 prej 5

Pr ta kuptuar punn e qarkut t vizatuar, le t marrim, p.sh., se n hyrjet ABCD t tij aplikohet fjala kodike 1001. N dalje t dekoduesit, vetm n daljen 9, do t paraqitet sinjali me vler numerike 1, kurse n t gjitha daljet e tjera sinjali ka vlern 0, prkatsisht vargu i sinjaleve dalse nga dekoduesi sht 0000000001000000. Nse shihet vizatimi i qarkut logjik, sinjali me vlern 1 n daljen 9 t dekoduesit do t prcillet edhe n daljet b, c dhe d prmes lidhjeve ekzistuese t qarkut, prkatsisht vargu i sinjaleve n dalje t qarkut sht 01110. Gjat realizimit t konvertuesve mund t prdoren edhe elemente logjike speciale, si jan eksluziv-OSE dhe ekskluziv-DHE. Shembull Konvertuesi i numrave binar 4-shifror t kodit binar natyror, n fjal kodike t kodit t Gray-it, duke shfrytzuar vetm elemente logjike ekskluziv-OSE.

Konvertuesit e kodeve

235

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1
A

Binar B C 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

X 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

Gray Y Z 0 0 0 0 0 1 0 1 1 1 1 1 1 0 1 0 1 0 1 0 1 1 1 1 0 1 0 1 0 0 0 0

V 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0
A

C B

1 1 1 1
x=A

1 1 D 1 1

1 1 1 1
B

1 1 D 1 1

y = AB + A B = AB
A

1 1 1 1 1 C 1
B

1 1

D C

1 1 1 1 1 1 1 1
B

z = BC + BC = BC

v = CD + CD = CD

236

Qarqet kompjuterike

A B C D x y z v

Fig.7.7 Konvertuesi i numrave natyror n kodin e Gray-it

Qarqet logjike mund t thjeshtsohen edhe n drejtim t asaj q pr disa prodhime logjike t njjta t prdoret vetm nj element logjik dhe pastaj dalja e tij t prdoret sa her q nevojitet prodhimi prkats. Shembull Konvertuesi i kodit t Gray-it, i cili sht dhn n kolonn e par t tabels vijuese, n kodin NBCD.

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1

Gray B C 0 0 0 0 0 1 0 1 1 1 1 1 1 0 1 0 1 0 1 0

D 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1

X 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1

NBCD Y Z 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1 0 0 0 0

V 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

Konvertuesit e kodeve

237

C B

1 1 + + x = A

+ + D + +

+ 1 + 1 D 1 + + 1 + +
B

y = AB

1 1
C

1 1
B

+ + D + + + +

+ 1 + D 1 + + C + + 1 1 1
B

Z = B C + ABC

v = ABC D + B C D + AD + BCD + BCD

Shprehjet e funksioneve dalse mund t shkruhen edhe kshtu:

X=A y = AB Z = BC + YC V = D(B C + Y C)+ D(A + B C + B C) = D Z + D(A + B C + B C)

238

Qarqet kompjuterike

Fig.7.8 Konvertuesi Gray - NBCD

Nse pr t gjitha kombinimet e mundshme t vlerave hyrse, n nj ose m shum dalje t kovertuesit, vlerat dalse jan 0, pr gjenerimin e ksaj vlere mund t prdoret nj element logjik DHE, n hyrjet e t cilit lidhet njra nga variablat dhe komplementi i saj, sepse, p.sh.:

A A = 0
Si vler 0 mund t merret edhe sinjali prmes t cilit paraqitet vlera logjike 0, p.sh. tensioni 0V. Shembull Konvertuesi i kodit binar me fjal kodike 4-shifrore, n numra decimal, t cilt shprehen prmes kodit NBCD. Kshtu, p.sh., pr numrin binar 1100 n 8 daljet e qarkut logjik fitohet vargu i shifrave binare 0001 0010, i cili e paraqet ekuivalentin e numrit decimal 12, t shprehur n kodin NBCD.

Konvertuesit e kodeve

239

N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Binar A B C 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 1 0 0 1 0 0 1 1 0 1 1 1 0 0 1 0 0 1 0 1 1 0 1 1 1 0 1 1 0 1 1 1 1 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

a 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

b 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

c 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

NBCD d e 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0

f 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 1 1

g 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 0 0 1 1 0 0

h 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

a=0 b=0 c=0

A

C B

1 1 D 1 1 1 1

1 1
C B

d = AB + AC
A
A

e = AB C
A

C B

1 1 D 1 1 1 1

1 1
C

1 1 1 1
B

1 1 1 1 D 1 1 1 1
B

f = AB + BC

g = ABC + AC

h = D

240
A B C D

Qarqet kompjuterike

a b c

Fig.7.9 Konvertuesi i numrave binar n numra decimal t shprehur n kodin NBCD

Konvertuesit paralel
Meq te kodi i Gray-it fjalt kodike t njpasnjshme dallohen vetm n nj pozicion, gjat konvertimit t tij n kodin binar dhe anasjelltas mund t prdoren qarqe logjike q paraqesin konvertues paralel.

Konvertuesit e kodeve

241

Konvertuesi binar-Gray
Duke pasur parasysh tabeln e raportit t fjalve kodike t kodit binar natyror dhe t kodit t Gray-it:

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1

NBCD B C 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1 0 0 0 0

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

x 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1

Gray y z 0 0 0 0 0 1 0 1 1 1 1 1 1 0 1 0 1 0 1 0

v 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1

nse fjala kodike binare shnohen me b4b3b2b1, fjala kodike prkatse g4g3g2g1 n kodin e Gray-it mund t gjendet prmes shprehjeve:

g4 = b4 b5 g3 = b3 b4 g 2 = b 2 b3 g1 = b1 b2
ku b5=0 sht shifra e 5-t n fajlt kodike t kodit binar, sikur ato t kishin gjatsi 5-shifrore. Kshtu, p.sh., pr fjaln kodike binare 0110 shifrat e fjals kodike prkatse 0101 n kodin e Gray-it gjinden kshtu:

g4 = 0 0 = 0 g3 = 1 0 = 1 g2 = 1 1 = 0 g1 = 0 1 = 1

242 Prej ktu, mund t nxirret shprehja e prgjithshme:

Qarqet kompjuterike

g k = bk bk + 1 = b k b k + 1 + bk bK + 1
ku pr k=4, vlera bk+1=0. Duke pasur parasysh shprehjen e dhn, qarku logjik i konvertuesit paralel binar-Gray do t duket si n Fig.7.10.

b5 b4 b3 b2 b1

g5 g4 g3 g2 g1

Fig.7.10 Konveruesi paralel binar - Gray

Konvertuesi Gray-binar
Raporti n mes t fjalve kodike t kodit t Gray-it dhe atij binar sht dhn n tabeln vijuese.

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1

Gray B C 0 0 0 0 0 1 0 1 1 1 1 1 1 0 1 0 1 0 1 0

D 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1

X 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1

NBCD Y Z 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1 0 0 0 0

v 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

Mbshtetur n principin e konvertimit binar-Gray t dhn m sipr, shifrat e fjalve kodike gjat konvertimit Gray-binar mund t gjenden prmes shprehjeve:

Konvertuesit e kodeve

243

b4 b3 b2 b1

= g4 b5 = g3 b4 = g2 b3 = g1 b 2

ku b5=0, meq fjalt kodike jan 4-shifrore. Shprehjet e dhna m sipr, n form t prgjithshme mund t prcaktohen me shprehjen:

bk = gk bk+1 = gk bk+1 + gk bK+1

ku pr k=4, vlera bk+1=0. Mbshtetur n shprehjen e dhn, qarku logjik i konvertuesit paralel Gray-binar do t duket si n Fig.7.11.

g5 g4 g3 g2 g1

b5 b4 b3 b2 b1

Fig.7.11 Konvertuesi paralel Gray-binar

Nse, p.sh., n hyrje t konvertuesit zbatohet fjala kodike 0101, n dalje t tij fitohet fjala 0110, e cila i prket kodit binar. Shifrat e veanta t ksaj fjale kodike mund t gjenden prmes shprehjeve t dhna m sipr:

b4 b3 b2 b1

= 00 = 0 = 1 0 = 1 = 01 = 1 = 11 = 0

ose edhe direkt n daljet e konvertuesit, nse n hyrje t tij zbatohet fjala kodike n fjal.

Indikatort

Indikatori 7-segmentsh 244 Indikatori 9-segmentsh 252

244

Qarqet kompjuterike

Rezultatet q fitohen me prpunimin e informatave q vijn n hyrjet e qarqeve logjike n form t sinjaleve binare, n dalje t tyre mund t merren gjithashtu si sinjale binare. Por, kto rezultate mund t paraqiten edhe n nj form t dukshme, duke lidhur dioda ndriuese n daljet e qarqeve, prkatsisht dioda q emetojn drit (nga Light Emiting Diode, LED), ose indikator t tjer me elemente ndriuese, si jan, p.sh., indikatort me nj numr t caktuar segmentesh, pikash ose katrorsh ndriues. Qarqet prmes t cilve komandohet puna e elementeve ndriuese t indikatorve paraqesin dekodues.

Indikatori 7-segmentsh
N form t prgjithshme, indikatori 7-segmentsh duket kshtu:
a f e d g b c

N t, prmes ndriimit t segmenteve t caktuara, mund t gjenerohen, p.sh, shifrat decimale n kt mnyr:

Fig.8.1 Gjenerimi i 9 shifrave decimale n indikatorin 7-segmentsh

Indikatort Pr komandimin e ndriimit t segmenteve t veant duhet t realizohet qarku logjik prkats. Shembull

245

Dekoduesi prmes t cilit n indikatorin 7-segmentsh gjenerohen shifrat decimale prej 0 deri n 3, nse n hyrje t qarkut aplikohen ekuivalentt binar prkats.

A 0 0 0 0
A B

B 0 0 0 0

Numri 0 1 2 3
A B

a 1 0 1 1

b 1 1 1 1

c 1 1 0 1

d 1 0 1 1

e 1 0 1 0
A

f 1 0 0 0

g 0 0 1 1
A B

1 1 0 1

1 1 1 1

1 0 1 1

1 1 0 1

a = A + B
A B

b = 1

c = A + B

d = A + B

1 1 0 0

e = B

f = A B

g = A

A 1

B 1

1 1 1 0 0 1

a b c d e f g

246

Qarqet kompjuterike

Fig.8.2 Dekoduesi pr gjenerimin e 4 shifrave decimale n indikatorin 7-segmentsh

Numri 3 q sht paraqitur n indikator, i prgjigjet kombinimit t vlerave hyrse 11, i cili sht aplikuar n hyrjet A dhe B t qarkut.

Shembull

Dekoduesi prmes t cilit n indikatorin 7-segmentsh gjenerohen shifrat decimale prej 0 deri n 9, nse n hyrje t qarkut aplikohen fjalt kodike prkatse t kodit NBCD.

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

Numri 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 -

a 1 0 1 1 0 1 1 1 1 1 + + + + + +

b 1 1 1 1 1 0 0 1 1 1 + + + + + +

c 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 + + + + + +

d 1 0 1 1 0 1 1 0 1 1 + + + + + +

e 1 0 1 0 0 0 1 0 1 0 + + + + + +

f 1 0 0 0 1 1 1 0 1 1 + + + + + +

g 0 0 1 1 1 1 1 0 1 1 + + + + + +

Ktu, pr kombinimet q aplikohen n hyrje t cilat nuk jan fjal kodike t kodit NBCD, vlerat dalse prkatse jan marr si vlera arbitrare (+).

Indikatort
A
A
A

247

1 0 1 C 1

0 1 1 1
B

+ + + +

1 1 D + +

1 1 1 C 1

1 0 1 0
B

+ + + +

1 1 D + +

1 1 1 C 0

1 1 1 1
B

+ + + +

1 1 D + +

a = A + B D + C + BD

b = B + CD + C D

c = B + C + D

1 0 1 C 1

0 1 0 1
B

+ + + +

1 1 D + +

1 0 0 C 1

0 0 0 1
B

+ + + +

1 0 D + +

d = A + B D + BC + CD + B CD

e = B D + CD

1 0 0 C 0

1 1 0 1
B

+ + + +

1 1 D + +

0 0 1 C 1

1 1 0 1
B

+ + + +

1 1 D + +

f = A + BC + C D + BD

g = A + BC + BD + B C

248
A B C D

Qarqet kompjuterike

e f g

Fig.8.3 Dekoduesi pr gjenerimin e shifrave decimale n indikatorin 7-segmentsh

Indikatori 7-segmentsh mund t ket edhe organizim tjetr t segmentve brenda tij, p.sh., kshtu:
d e g f c b a

Indikatort

249

d e g f c

N nj indikator t till, me zgjedhjen e kombinimeve t caktuara t segmenteve, mund t gjenerohen edhe simbole t caktuara, si jan, p.sh., shigjetat. Shembull Qarku logjik prmes t cilit n indikatorin 7-segmentsh t dhn m sipr, pr vlerat e ndryshme hyrse h=(ABCD)2, gjenerohen simbolet: pr h=0 pr h=1,2,3 pr h=4,5,6,7,8 pr h=9,10,11 pr h=12,13,14 pr h=15 Pr realizimin e qarkut logjik shfrytzohet dekoduesi 4 n 16.

250

Qarqet kompjuterike

N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

D Simboli a 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

g 1

1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

15 1

a = m 1(9 14) c = m 1(1 8)

b = m 1(4 11)

d = m 1(1 3,12 14) e = m 1(4 8 ,12 15)

f=e g = m 1(0 3,9 11 ,15)

Indikatort

251

1
A

0
B

1
C

Dek 4/16

0
D

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0

d e g f c

Fig.8.4 Qarku pr gjenerimin e simboleve t ndryshme n indikatorin 7-segmentsh

Shigjeta q shihet n vizatimin e dhn m sipr fitohet nse n hyrje t qarkut aplikohet kombinimi i vlerave binare 1010.

252

Qarqet kompjuterike

Indikatori 9-segmentsh
Organizimi i segmenteve n indikatorin 9-segmentsh duket kshtu:
s1 s6 s7 s8 s5 s4 s9 s2

s3

Pr realizimin e qarkut logjik prmes t cilit do t ndriohen kombinime t caktuara t segmenteve brenda indikatorit, duhet ndjekur procedurat e dhna m sipr, pr ndriimin e segmenteve te indikatort 7-segmentsh. Shembull Qarku logjik, prmes t cilit n indikatorin 9-segmentsh t treguar m sipr do t gjenerohen shkronjat: P, K, R, L, S dhe U, duke zbatuar n hyrje t qarkut pr seciln nga shkronjat e dhna fjalt kodike t prcaktuara prmes tabels:
AB CD 00 01 11 10 00 P S 01 11 10

K L U R

Indikatort

253

Kodi
Simboli

Segmenti D 0 1 1 1 0 0 s1 1 0 1 0 1 0 s2 1 0 1 0 0 1 s3 0 0 0 0 1 1
A

A 0 0 1 0 1 1

B 0 1 0 0 0 1
A

C 0 0 1 1 0 1

s4 0 0 0 1 1 1

s5 1 1 1 1 0 1

s6 1 1 1 1 1 1

s7 0 1 0 0 0 0

s8 1 0 1 0 1 0
A

s9 0 1 1 0 0 0

1 + 0 C +

+ 0 + +
B

+ + + 0

1 + D 1 +

1 + 0 C +

+ 0 + +
B

+ + + 1

0 + D 1 +

0 + 0 C +

+ 0 + +
B

+ + + 1

1 + D 0 +

s1 = AB + C D
A

s2 = AD + AC
A

s3 = AD
A

0 + 1 C +

+ 0 + +
B

+ + + 1

1 + D 0 +

1 + 1 C +

+ 1 + +
B

+ + + 1

0 + D 1 +

1 + 1 C +

+ 1 + +
B

+ + + 1

1 + D 1 +

s4 = AD + AC
A

s5 = A + C
A

s6 = 1
A

0 + 0 C +

+ 1 + +
B

+ + + 0

0 + D 0 +

1 + 0 C +

+ 0 + +
B

+ + + 0

1 + D 1 +

0 + 0 C +

+ 1 + +
B

+ 0 + + D + 1 0 +

s7 = CD

s8 = AD + C D

s9 = AD + CD

254
A 0 B 1 C 0 D 1

Qarqet kompjuterike

s1

s2

s3 s4 s5 s6 s7 s8 s9

0 0

1 1 1 0

Fig.8.5 Qarku pr gjenerimin e shkronjave n indikatorin 9-segmentsh

Shkronja K, q sht paraqitur n indikator, i prgjigjet kombinimit t vlerave hyrse 0101, i cili sht aplikuar n hyrje t qarkut.

Multipleksert

Multiplekseri 2/1 256 Multiplekseri 4/1 258 Multiplekseri 8/1 259 Multiplekseri me numr t fardoshm hyrjesh 261 Multipleksert me m shum hyrje 263 Multiplekseri shumbitsh 265 Sinteza e qarqeve prmes multiplekserve 270 Qarqe t ndryshme t realizuara me multiplekser 278

256

Qarqet kompjuterike

Multiplekseri (ang. multiplexer) sht qark digjital, i cili, duke shfrytzuar nsinjale seleksionuese, informatat nga 2n-hyrjet e tij i prcjell n daljen d, sipas nj radhe t caktuar. Skematikisht multiplekseri mund t paraqitet kshtu:

...

1 2 2n Mx 2n / 1 d

Fig.9.1 Paraqitja skematike e multiplekserit

Prmes multiplekserit mundsohet prdorimi i nj kanali transmetues t informatave nga m shum shfrytzues njkohsisht. Gjithashtu, gjat prdorimit t njkohshm t nj kompjuteri nga m shum shfrytzues, n regjimin e puns me ndarje kohe (ang. time-sharing), qasja n kompjuter bhet me ndrmjetsimin e multiplekserit adekuat.

Multiplekseri 2/1
Dy vargje t informatave elementare mund t paketohen, ashtu q vargu i ri t formohet duke marr informatat elementare suksesivisht nga njri dhe vargu tjetr, prmes multiplekserit 2 n 1, i cili shkurt shnohet edhe si 2/1.

Shembull

Multiplekseri 2/1, prmes s cilit informatat elementare q

Multipleksert vijn n dy hyrjet e tij A dhe B prcillen me nj radh t caktuar n daljen d. Pr zgjedhjen e informats hyrse, q duhet prcjell n daljen e qarkut, prdoret sinjali seleksionues S, i cili duket kshtu:
S

257

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

S 0 1 0 1 0 1 0 1
S

d 0 0 0 1 1 0 1 1

0 0 1 1 S 0 1 1 0
B

d = A S + BS

d
B

Fig.9.2 Multiplekseri 2/1

Pr ta kuptuar mnyrn e funksionimit t qarkut t multiplekserit, p.sh., le t marrim se n dy hyrjet e tij vijn vargjet e informatave binare:

A=10110... B=11011...
N momentin kur sinjali seleksionues S ka vlern 0, n daljen d prcillet vlera e par 1 nga vargu i informatave hyrse A. Pastaj, meq n momentin vijues sinjali seleksionues S ka vlern 1, n daljen d prcillet vlera e par nga vargu i informatave hyrse B. Pas ksaj prsritet suksesivisht procedura e prcjelljes n daljen d, t informatave elementare nga vargjet e sinjaleve hyrs A e B, pr ta fituar n dalje t qarkut vargun e paketuar t informatave elementare:

d=1101101101...

258

Qarqet kompjuterike

Multiplekseri 4/1
Numri i sinjaleve seleksionuese, prkatsisht numri i kombinimeve t vlerave t tyre, e prcakton numrin e hyrjeve t mundshme t multiplekserit, t cilat mund t zgjidhen pr ti lidhur me daljen e tij. Kshtu, te multiplekseri 4/1, prdoren 2 sinjale seleksionuese, meq numri i kombinimeve t mundshme t vlerave t tyre sht 22=4. Shembull Multiplekseri 4/1, me hyrjet I0, I1, I2 e I3, daljen f dhe sinjalet seleksionuese X e Y, t cilat ndryshojn sipas diagrameve kohore t dhna m posht.

X Y

f = I0 X Y + I1 X Y + I2 X Y + I3 X Y
X Y

I0 I1 f I2 I3

Fig.9.3 Multiplekseri 4/1

Funksionimi i multiplekserit 4/1, i cili sht dhn m sipr, mund t tregohet n shembullin e vargjeve t informatave binare q vijn n katr hyrjet e tij:

I0=10111... I1=00100... I2=01011... I3=11010...

Multipleksert

259

Vargu q fitohet n dalje t multiplekserit, si rezultat i paketimit t ktyre katr vargjeve me informata elementare, do t duket kshtu:

f=1001001111001010...
ku katr shifrat e para binare n varg jan katr shifrat e para t vargjeve I0, I1, I2 e I3 dhe kshtu me radh, pr grupin e katr shifrave t dyta, t treta, t katrta dhe t pesta.

Multiplekseri 8/1
N rastin e prgjithshm, funksioni dals nga multiplekseri me n-hyrje mund t shkruhet kshtu:

f=

2n 1 k =0

Ik m k

ku me Ik jan shnuar hyrjet n multiplekser, kurse pr selektimin e prcjelljes s informatave n dalje t multiplekserit prdoren mintermat mk t sinjaleve seleksionuese. Shembull Multiplekseri 8/1, me hyrjet I0, I1, ..., I7, daljen f dhe sinjalet seleksionuese X, Y e Z, t cilat ndryshojn sipas diagrameve kohore:
X Y Z T

ku me T sht shnuar perioda e zgjatjes s tyre.

260

Qarqet kompjuterike

f = I0 X Y Z + I1 X Y Z + I2 X Y Z + I3 X Y Z + I4 X Y Z + I5 X Y Z + I6 X Y Z + I7 X Y Z = I0 m 0 + I1 m 1 + I2 m 2 + I3 m 3 + I4 m 4 + I5 m 5 + I6 m 6 + I7 m 7

Dek 3/8

Fig.9.4 Multiplekseri 8/1

Ktu, mintermat m0, m1, ..., m7 t sinjaleve seleksionuese X, Y dhe Z merren n daljet e nj dekoduesi 3/8, gj q e thjeshton mjaft qarkun logjik. Pr ta eliminuar numrin e madh t hyrjeve n elementin e fundit t qarkut, mbledhja mund t realizohet edhe duke shfrytzuar dy ose m shum elemente logjike njkohsisht. Multiplekseri 8/1, i dhn n Fig.9.4, mund t realizohet edhe duke shfrytzuar dy multiplekser 4/1 dhe nj multiplekser 2/1, ashtu si sht treguar n Fig.9.5.

Multipleksert

261

Mx 4/1

Mx 2/1

Mx 4/1

Fig.9.5 Multiplekseri 8/1 i realizuar me multiplekser 4/1 dhe 2/1

f0 = I0 Y Z + I1 Y Z + I2 Y Z + I3 Y Z f1 = I4 Y Z + I5 Y Z + I6 Y Z + I7 Y Z
f = f0 X + f1 X

Multiplekseri me numr t fardoshm hyrjesh

Numri i hyrjeve n multiplekser nuk sht e thn t jet i barabart me numrin maksimal t mundshm t tyre, q lidhet me numrin e sinjaleve seleksionuese.

262 Shembull

Qarqet kompjuterike Multiplekseri 5/1, me hyrjet I0, I1, ..., I4, daljen f dhe sinjalet seleksionuese X, Y e Z, t cilat ndryshojn me periodn T, sipas diagrameve kohore:

X Y Z

T
X Y Z

Dek 3/8 0 1 2 3 4 5 6 7 I0 I1 I2 I3 I4

Fig.9.6 Multiplekseri 5/1

Shprehja e funksionit dals nga multiplekseri sht:

f = I0 m 0 + I1 m 1 + I2 m 2 + I3 m 3 + I4 m 4
Kurse perioda e zgjatjes s sinjaleve seleksionuese, prkatsisht numri i kombinimeve t mundshme t vlerave t tyre, e prcakton numrin e hyrjeve n multiplekser, vlerat e t cilave prcillen n daljen e tij f. Tri daljet e fundit nga dekoduesi kan ngelur t pashfrytzuara, sepse n hyrje t multiplekserit vijn vetm 5 vargje informatash q duhet t paketohen.

Multipleksert Duke prshtatur periodn e sinjaleve seleksionuese q aplikohen n hyrjet prkatse t multiplekserit, sipas nevojs mund t shfrytzohen edhe m pak hyrje sesa q ka multiplekseri. Shembull

263

Sinjalet seleksionuese X, Y e Z dhe shprehja e funksionit dals f nga multiplekseri 8/1, ashtu q ai t shfrytzohet si multiplekser 6/1, prkatsisht vetm n hyrjet I0, I1, ..., I5, t aplikohen sinjale hyrse.

X Y Z T

Multipleksert me m shum hyrje

Pr realizimin e multiplekserve me m shum hyrje mund t prdoren disa multiplekser me numr t caktuar hyrjesh, si jan, p.sh., multipleksert 16/1. Shembull Multiplekseri 32/1, me hyrjet I0, I1, ..., I31, i realizuar duke shfrytzuar dy multiplekser 16/1 dhe nj multiplekser 2/1.

264
X Y Z V W

Qarqet kompjuterike

I0 I1 I15

Mx 16/1

f0

Mx 2/1

I16 I
17

I31

Mx 16/1

f1

Fig.9.7 Multiplekseri 32/1

Funksionet n daljet e multiplekserve t veant mund t shprehen kshtu:

f0 =
f1 =

i =0 31

Ii m i
Ii m i16

15

i = 16

f = f0 W + f1 W = f0n0 + f1n1
ku mintermat m0, m1, ...,m31 fitohen prmes prodhimit t variablave dhe kovariablave t sinjaleve seleksionuese X, Y, Z dhe V, kurse mintermat n0 dhe n1 jan dy vlerat e mundshme t sinjalit seleksionues W. Q multiplekseri 32/1 t funksionoj ashtu q n daljen e tij f informatat hyrse t paraqiten me radhn I0, I1, ..., I31, diagramet kohore t sinjaleve seleksionuese duhet ti marrin vlerat q shihen n Fig.9.8.

Multipleksert

265

W X Y Z V

T/2

T/2

Fig.9.8 Sinjalet seleksionuese te multiplekseri 32/1

N gjysmperiodn e par T/2 t vlerave t sinjaleve seleksionuese do t jet aktiv multiplekseri i par dhe n daljen f0 t tij do t paraqiten me radh vlerat e sinjaleve hyrse I0, I1, ..., I15. N gjysmperiodn e dyt t vlerave t sinjaleve seleksionuese do t jet aktiv multiplekseri i dyt, prkatsisht n daljen f1 t tij prcillen vlerat q aplikohen n hyrjet I16, I17, ..., I31 t multiplekserit. Njkohsisht, gjat gjysmperiods s par vlerat e hyrjes f0 t multiplekserit 2/1 prcillen n daljen f t multiplekserit 32/1. Kurse, n gjysmperiodn e dyt, n daljen f t multiplekserit 32/1 prcillen vlerat e hyrjes f1 t multiplekserit 2/1.

Multiplekseri shumbitsh
Multipleksert e dhn m sipr njihen edhe si multiplekser njbitsh, sepse informatat n hyrjet e tyre paraqesin vargje informatash binare njbitshe. Por, n praktik, informatat q prpunohen dhe transmetohen jan kryesisht shumbitshe. Pr paketimin e tyre prdoren multiplekser adekuat shumbitsh, t cilt realizohen dhe funksionojn plotsisht njlloj si edhe multipleksert njbitsh. Shembull Multiplekseri 2/1, me dy hyrje t informatave elementare dybitshe A=a1a0 dhe B=b1b0.

266

Qarqet kompjuterike

Ktu, daljet nga multiplekseri jan dybitshe, ashtu si jan edhe hyrjet n te, kurse sinjali seleksionues S sht i njjt me sinjalin e prdorur te multiplekseri njbitsh 2/1.
S

a0 b0 a1 f1 b1 f0

Fig.9.9 Multiplekseri 2/1 dybitsh

f0 = a0 S + b0S f1 = a1 S + b1S
Pr ta kuptuar funksionimin e multiplekserit t dhn, le t marrim, p.sh., se n dy hyrjet e tij aplikohen vargjet e informatave binare:

a1=101... a0=110... b1=010... b0=100...

Vargjet e informatave binare t cilat do t merren n dy daljet e multiplekserit (pr do bit nj dalje) jan:

f0=111000... f1=100110...
Nga vargjet e fituara shihet se pr S=0, n daljet f1 e f0 prcillen vlerat e hyrjeve a1 dhe a0, kurse pr S=1 vlerat e hyrjeve b1 dhe b0 jan vlera dalse. Multiplekseri dybitsh n fakt formohet prej dy multiplekserve njbitsh. Kshtu, skema e multiplekserit t dhn m sipr, e realizuar prmes dy multiplekserve 2/1, do t duket si n Fig.9.10.

Multipleksert

267

a0 b0

Mx 2/1

f0

a1 b1

Mx 2/1

f1

Fig.9.10 Multiplekseri dybitsh 2/1 i realizuar prmes dy multiplekserve njbitsh

Plotsisht njlloj realizohen edhe multipleksert me disa hyrje shumbitshe. Shembull Multiplekseri 4/1, me 4-hyrje 3-bitshe:

A=a2a1a0 B=b2b1b0 C=c2c1c0 D=d2d1d0

tek i cili, pr gjenerimin e mintermave t sinjaleve seleksionuese X dhe Y, shfrytzohet dekoduesi 2/4.

268
X Y

Qarqet kompjuterike

Dek 2/4 0 1 2 3 a0 b0 f0 c0 d0 a1 b1 f1 c1 d1 a2 b2 f2 c2 d2

Fig.9.11 Multiplekseri trebitsh 4/1

f0 = a 0 X Y + b 0 X Y + c 0 X Y + d 0 X Y f1 = a 1 X Y + b 1 X Y + c 1 X Y + d 1 X Y f2 = a 2 X Y + b 2 X Y + c 2 X Y + d 2 X Y
Multiplekseri m-bitsh me n-hyrje mund t realizohet prmes m-multiplekserve n/1 njbitsh.

Multipleksert Shembull Multiplekseri 2/1, me 2-hyrjet 4-bitshe:

269

A=a3a2a1a0 B=b3b2b1b0
i realizuar prmes 4 multiplekserve 2/1, 1-bitsh, i cili e shfrytzon sinjalin seleksionues X.
X

a0 b0

Mx 2/1

Z0

a1 b1

Mx 2/1

Z1

a2 b2

Mx 2/1

Z2

a3 b3

Mx 2/1

Z3

Fig.9.12 Multiplekseri katrbitsh 2/1

Z0 = a 0 X + b 0 X
Z1 = a 1 X + b 1 X

Z2 = a 2 X + b 2 X
Z3 = a 3 X + b 3 X

270

Qarqet kompjuterike

Sinteza e qarqeve prmes multiplekserve

Multiplekseri me n-sinjale seleksionuese dhe me 2n-hyrje mund t prdoret pr realizimin e funksioneve me n+1 variabla. Gjat ksaj, s pari zgjidhen variablat q do t prdoren si sinjale seleksionuese, e pastaj caktohen vlerat e sinjaleve n hyrjet e multiplekserit, duke shfrytzuar edhe variablat e pashfrytzuara. Shembull Sinteza e qarkut logjik prmes s cilit realizohet funksioni:

f (A,B,C) = A B + A C
duke shfrytzuar multiplekserin 4/1 dhe si sinjale seleksionuese prdoren vlerat e variablave A e B. Shprehja e funksionit f n dalje t multiplekserit, nse si sinjale seleksionuese prdoren variablat A e B, n form t prgjithshme duket:

f = I0 A B + I1 A B + I2 A B + I3 A B
ku me I0, I1, I2 dhe I3 jan shnuar hyrjet n multiplekser. Q shprehja e funksionit t dhn t shkruhet n kt form, mund t prdoret tabela prkatse e kombinimeve:

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

f 1 1 0 0 0 1 0 1

prej nga, duke veuar variabln e pavarur C, shprehja e krkuar e funksionit sht:

f = 1 AB + 0 AB + C A B + C AB

Multipleksert

271

N fund, nse krahasohet kjo shprehje me shprehjen e prgjithshme t dhn m sipr, pr hyrjet e veanta n multiplekser fitohen vlerat:

I0 = 1 I1 = 0 I2 = C

I3 = C
Kshtu, qarku logjik i funksionit f, i realizuar prmes multiplekserit 4/1, nse vlerat e variablave A dhe B prdoren si sinjale seleksionuese, duket si n Fig.9.13.

Mx 4/1

Fig.9.13 Qarku i realizuar duke e shfrytzuar multiplekserin 4/1

Ktu, vlerat logjike 1 dhe 0, t cilat aplikohen n hyrjet Io dhe I1, jan gjeneruar duke shfrytzuar elementet logjike OSE e DHE. Duke pasur parasysh shprehjen e prgjithshme t funksionit dals nga multiplekseri dhe pozitn n K-diagram t mintermave q paraqiten n kt shprehje, do fushe n diagram mund ti shoqrohet sinjali hyrs prkats.

272 Shembull Sinteza e qarkut logjik t funksionit:

Qarqet kompjuterike

f = AC+ AB
duke shfrytzuar multiplekserin 4/1, nse si sinjale seleksionuese prdoren vlerat e variablave: a. b. c.

A dhe B A dhe C B dhe C

Pr funksionin e dhn, s pari mbushet K-diagrami prkats. Pastaj, n baz t variablave t cilat jan zgjedhur t prdoren si sinjale seleksionuese, fushave brenda diagramit u shoqrohen sinjalet hyrse prkatse. N fund, duke coptuar K-diagramin n diagrame parciale, t formuara n baz t shoqrimit t fushave t cilat u prkasin hyrjeve t veanta n multiplekser, caktohen funksionet hyrsa n multiplekser prmes variabls s pavarur.
AB 01 11 10 C 0 1 1

1 1

a.
AB 01 11 10

I0 I1 I3 I2 I0 I1 I3 I2

1 1

Io = C + C = 1

I1 = 0

I2 = C

I3 = C

Vlerat e sinjaleve hyrs n multiplekser jan plotsisht t njjta me ato q u fituan n shembullin paraprak, ashtu q edhe qarku logjik prkats do t jet i njjt.

Multipleksert b.
A C 0 0 1 1 0 I0 I0 I2 I2 1 I1 I1 I3 I3

273

1
I0 = B

1
I1 = B I2 = 0

1 1
I3 = B + B = 1

A B

I0 I1 Mx I2 I3 4/1 f

Fig.9.14 Qarku i realizuar me multiplekser 4/1, nse si sinjale seleksionuese prdoren vlerat e variablave A dhe C
c.
B 0 1 1 0 C 0 I0 I2 I2 I0 1 I1 I3 I3 I1

1
I0 = A

1
I2 = 0

1
I3 = A

I1 = A + A = 1

274
A B C

Qarqet kompjuterike

I0 I1 Mx I2 I3 4/1 f

Fig.9.15 Qarku i realizuar me multiplekser 4/1, nse si sinjale seleksionuese prdoren vlerat e variablave B dhe C
Si variabla t pavarura nuk sht e thn t ngel vetm nj variabl. Shembull Sinteza e qarkut logjik t funksionit:

f (A,B,C,D) =
prmes:

m 1(0,3,4,5,9,10,12,13)

a. multiplekserit 8/1, nse si sinjale seleksionuese merren variablat A, B dhe C, b. multiplekserit 8/1, duke lidhur hyrjet e sinjaleve seleksionuese me variablat A, C dhe D, c. multiplekserit 4/1, nse si sinjale seleksionuese merren variablat A dhe B.
A

1 1 1 1 1 1 D 1 C 1
B

Multipleksert a.
C
0 0 1 1

275

AB

00

01

11

10

I0 I2 I6 I0 I2 I6 I1 I3 I7 I1 I3 I7

I4 I4 I5 I5

1
D

1
D

1 1

I0 = D

I1 = D
D

I2 = D + D = 1

I3 = 0
D

1 I4 = D
D

1 I5 = D

1 1 I6 = D + D = 1
D

I7 = 0

A B C D

I0 I1 I2 I3 I4 I5 I6 I7 Mx 8/1 f

Fig.9.16 Qarku i realizuar me multiplekser 8/1, nse si sinjale seleksionuese prdoren vlerat e variablave A, B dhe C

276 b.
CD A 0
0 1 1 00 01 11 10

Qarqet kompjuterike

I0 I0 I4 I4 I1 I1 I5 I5 I3 I3 I7 I7 I2 I2 I6 I6

1 1
I0 = B + B = 1
B

1
I1 = B
B

1
I2 = 0
B

I3 = B
B

1 I4 = B
A B

1 1
I5 = B + B = 1
C D

1
I6 = B

1 I7 = 0

I0 I1 I2 I3 I4 I5 I6 I7
Mx 8/1 f

Fig.9.17 Qarku i realizuar me multiplekser 8/1, nse si sinjale seleksionuese prdoren vlerat e variablave A, C dhe D

Multipleksert c.
AB 00 01 11 10

277

I0 I1 I3 I2 I0 I1 I3 I2 I0 I1 I3 I2 I0 I1 I3 I2

1
C

D C

1 1

D C

1 1

D C

I0 = C D + C D = C D
A B C D

I1 = C

I3 = C

1 I 2 = C D+C D = CD

I0 I1 I2 I3
Mx 4/1 f

Fig.9.18 Qarku i realizuar me multiplekser 4/1, nse si sinjale seleksionuese prdoren vlerat e variablave A dhe B

278

Qarqet kompjuterike

Qarqe t ndryshme t realizuara me multiplekser

Gjat realizimit t qarqeve logjike t ndryshme, mund t prdoren edhe multipleksert. Nse qarqet kan m shum dalje, me multiplekser mund t realizohet nj dalje, ose edhe disa dalje t tyre njkohsisht. Shembull Qarku logjik kombinues, me katr hyrje (A, B, C dhe D) e tri dalje (X, Y dhe Z), n dalje t s cilit fitohen vlerat vijuese:

X=1,Y=0,Z=0 X=0,Y=1,Z=0 X=0,Y=0,Z=1

nse n 3 ose 4 hyrje aplikohen vlerat 1 nse n t 4 hyrjet aplikohet vlera 0 nse n 1 ose 2 hyrje aplikohet vlera 1

Funksionet e daljeve X e Y t realizohen me elemente logjike themelore, kurse pr realizimin e funksionit t daljes Z t prdoret multiplekseri 8/1, ashtu q si sinjale seleksionuese t merren variablat A, B dhe C.

Hyrjet A B C 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 1 0 0 1 0 0 1 1 0 1 1 1 0 0 1 0 0 1 0 1 1 0 1 1 1 0 1 1 0 1 1 1 1 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

Daljet X Y Z 0 1 0 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 1 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 1 1 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 0 1 0 0

Multipleksert
A

279

1 D 1 1 1 1
B

X = ABC + ABD + ACD + BCD

A

1
D C B

y = A BCD
Funksioni Z:
A
AB C 00 01 11 10

0 1 1 C 1

1 1 0 1
B

1 0 0 0

1 1 D 0 1

0 0 1 1

I0 I2 I6 I4 I0 I2 I6 I4 I1 I3 I7 I5 I1 I3 I7 I5

0 1 I0 = D
D

1 1 I1 = D + D = 1
D

1 1 I2 = D + D = 1
D

0 1

I3 = D

1
D 1 I4 = D + D = 1

D 0

1
I5 = D

1 D 0

D 0

I6 = D

I7 = 0

280
A B C D

Qarqet kompjuterike

I0 I1 I2 I3 I4 I5 I6 I7 Mx 8/1 Z

Fig.9.19 Qarku me nj dalje t realizuar prmes multiplekserit 8/1

Pr realizimin e qarqeve logjike me m shum dalje, mundet q pr do dalje t prdoret nj multiplekser. Shembull Konvertuesi i fjalve kodike (ABCD)2 t kodit NBCD, n fjal kodike (XYZV)2 t kodit BCD 5211.

Multipleksert

281

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

8421 B C 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

X 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 + + + + + +

5211 Y Z 0 0 0 0 0 1 1 0 1 1 0 0 0 0 0 1 1 0 1 1 + + + + + + + + + + + +

V 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 + + + + + +

0 0 0 C 0

0 1 1 1
B

+ + + +

1 1 D + +

X = A + BC + BD
A

0 0 1 C 0

1 0 0 0
B

+ + + +

1 1 D + +

Y = A + BC D + BCD

Funksioni Z:
A

0 0 0 C 1

1 0 1 0
B

+ + + +

0 1 D + +

CD
00 01 11 10

A I0 I0 I0 I0 I1 I1 I1 I1 I3 I3 I3 I3 I2 I2 I2 I2

0 1 + 0
B

0 0 + 1
B

I0 =B
A

I1 =A
A

0 1 + +
B

1 0 + +
B

I3 =B

I2 =B

282 Funksioni V:
A

Qarqet kompjuterike

0 1 1 C 1

1 0 1 1
B

+ + + +

1 1 D + +

B CD
00 01 11 10 0 1 1 0

I0 I4 I4 I0 I1 I5 I5 I3 I7 I7 I3 I2 I6 I6 I2 A

0 I0= A
A

I1=A+A=1
A

1 I2=A
A

1 I3 =A
A

1 + I4=A+A=1
A

0 + I5 = 0
A

1 + I 6=A+A=1

1 + I7= A+A=1

Multipleksert
A B C D

283

I0 I1 I2 I3 Mx 4/1 Z

I0 I1 I2 I3 I4 I5 I6 I7 Mx 8/1 V

Fig.9.20 Qarku me dy dalje t realizuara prmes multiplekserve

Gjat sintezs s qarqeve logjike, pr realizimin e funksioneve me t cilt prshkruhen daljet e veanta t tyre, bashk me multipleksert mund t

284 prdoren edhe dekoduesit. Shembull

Qarqet kompjuterike

Qarku logjik kombinues prmes t cilit detektohet pozita e brushave A, B, C dhe D, t vendosura mbi siprfaqen e diskut lvizs, i cili sht ndar n 8 sektor. Siprfaqet q n figurn vijuese jan t mbushura, paraqesin siprfaqe pruese, prkatsisht kur brushat gjenden mbi kto siprfaqe, n dalje t tyre merret sinjali i vlers logjike 1.
3 2 DC B A

4 1

Gjat puns s qarkut, pr vlerat hyrse (ABCD)2 t cilat merren prmes brushave, n dalje t tij gjenerohen ekuivalentt binar (XYZV)2 t numrave rendor t sektorve ku jan pozicionuar brushat. Pr kombinimet e vlerave hyrse t cilat nuk shfrytzohen, sht parapar q n dalje t qarkut t fitohet ekuivalenti binar 1001 i numrit decimal 9.

N Sektori A B C D x y z v 0 1 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 1 1 0 0 1 2 2 0 0 1 0 0 0 1 0 3 0 0 1 1 1 0 0 1 4 0 1 0 0 1 0 0 1 5 0 1 0 1 1 0 0 1 6 3 0 1 1 0 0 0 1 1 7 4 0 1 1 1 0 1 0 0 8 8 1 0 0 0 1 0 0 0 9 1 0 0 1 1 0 0 1 10 7 1 0 1 0 0 1 1 1 11 1 0 1 1 1 0 0 1 12 1 1 0 0 1 0 0 1 13 1 1 0 1 1 0 0 1

Multipleksert

285

14 15

6 5

1 1 1 0 0 1 1 0 1 1 1 1 0 1 0 1
A

1 1 1 1
B

y = BCD + ACD
A

D C

1 1 1 1
B

z = CD v = m 1(0 1 ,3 6,9 13 ,15)

Funksioni x:
A

0 1 1 C 0
AB 00 01 11 10

1 1 0 0
B

1 1 0 0

1 1 D 1 0
1 1 D 0 C 0 1 1 D 1 C 0

I0 I1 I3 I2 I0 I1 I3 I2 I0 I1 I3 I2 I0 I1 I3 I2

0 1 D 1 C 0

1 1 D 0 C 0

Io = D

I1 = C

I2 = C

I3 = C + D

286
A B C D

Qarqet kompjuterike

I0 I1 I2 I3

Mx 4/1

Z 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Dek Mx 4/16

8/1

Fig.9.21 Realizimi i qarkut prmes multiplekserit dhe dekoduesit

Gjat realizimit t qarkut logjik t dhn m sipr, n dalje t dekoduesit, n vend t 1 elementi jan shfrytzuar 4 elemente logjike pr mbledhje, me qllim q t mos tejngarkohet hyrja e vetm nj elementi. Mund t realizohen edhe qarqe logjike me m shum dalje, duke i realizuar t gjith funksionet dalse prmes multiplekserve t veant.

Multipleksert

287

Shembull

Konvertuesi i fjalve kodike (ABCD)2 t kodit ciklik t dhn prmes tabels vijuese:
AB CD 00 01 11 10 01 11 10
0 13 12 9

15 2

14 3

11 6

10 7

n numra binar (XYZV)2, t cilt jan ekuivalent me numrat decimal t dhn n tabeln e msiprme. Si sinjale seleksionuese jan zgjedhur variablat A, B dhe D.

N 0 15 1 2 13 14 4 3 9 10 8 7 12 11 5 6

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

X 0 1 0 0 1 1 0 0 1 1 1 0 1 1 0 0

Y 0 1 0 0 1 1 1 0 0 0 0 1 1 0 1 1

Z 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

V 0 1 1 0 1 0 0 1 1 0 0 1 0 1 1 0

288

Qarqet kompjuterike

AB D
0 1 1 0

00

01

11

10

I0 I2 I6 I4 I1 I3 I7 I5 I1 I3 I7 I5 I0 I2 I6 I4

0 1 0 C 0

1 1 1 1 0 0 0 0 X

1 1 0 1

0 1 0 C 0

1 1 1 0 0 1 1 1 Y

0 0 1 0

0 1 1 C 0

0 0 1 1 1 1 0 0 Z

0 1 1 0

0 1 0 C 1

1 0 0 1 1 0 0 1 V

1 0 1 0

X Y Z V

I0 0 0 0 C

I1 I2 I3 I4 C C C 1 1 C C 0 1 0 1 0 C C C C

I5 I6 I7
C C C

C 1 C

1 0 C

C 1
C

Multipleksert
A B D

289

I0 Mx 8/1 I8 X

I0 Mx 8/1 I8 Y

I0 Mx 8/1 I8 Z

I0 Mx V 8/1 I8

Fig.9.22 Konvertuesi i realizuar me 4 multiplekser 8/1

Demultipleksert

10

Demultiplekseri 1/2 293 Demultipleksert me m shum dalje 294 Demultipleksert shumbitsh 298 Demultiplekseri si dekodues 300

292

Qarqet kompjuterike

Demultiplekseri (ang. demultiplexer) sht qark logjik prmes t cilit kryhet veprim i kundrt me multiplekserin. Prmes demultiplekserit, duke shfrytzuar n-sinjale seleksionuese, vargu i informatave hyrse h coptohet n sinjale n 2ndaljet e tij. Simbolikisht, demultiplekseri mund t paraqitet kshtu:
1 2 ... n

DMx 1/2n

2 ... 2n

Fig.10.1 Paraqitja skematike e demultiplekserit

Demultiplekseri bashk me multiplekserin prdoren te sistemet transmetuese, pr ta mundsuar prcjelljen n distanc t informatave q burojn nga m shum shfrytzues. Kshtu, te dhnsi vargjet e informatave t 2n-shfrytzuesve t ndryshm prmes multiplekserit 2n/1 paketohen n nj varg t vetm d, i cili si i till transmetohet prmes nj kanali transmetues. Pastaj, te marrsi prmes demultiplekserit 1/2n vargu i informatave i cili pranohet h (sht vargu i njjt d) zbrthehet n 2n-vargje elementare, t cilat u prcillen shfrytzuesve t veant.

Demultipleksert

293

Demultiplekseri 1/2
Prmes demultiplekserit 1/2 vargu i sinjaleve t paketuara para transmetimit t tij prmes nj linje transmetuese zbrthehet n dy vargje t pavarura, n baz t ligjshmris s njjt, e cila sht prdorur gjat paketimit. Sinjali seleksionues S i cili prdoret pr zbrthimin e vargut t sinjaleve hyrse duket:
S

Shembull

Demultiplekseri 1/2, prmes t cilit zbrthehet sinjali hyrs h, n dy sinjale dals A dhe B, duke shfrytzuar sinjalin seleksionues S t dhn m sipr.

h 0 0 1 1

S 0 1 0 1
S

A 0 0 1 0

B 0 0 0 1

A = hS B = hS

A h B

Fig.10.2 Demultiplekseri 1/2

Pr ta pasur m t qart punn e demultiplekserit 1/2 t dhn m sipr, le t marrim se n hyrje t tij aplikohet vargu i sinjaleve binare:

10110110...

294

Qarqet kompjuterike

N dy daljet e demultiplekserit A dhe B, duke pasur parasysh sinjalin seleksionues S, fitohen vargjet e sinjaleve binare:

A=1101... B=0110...

Demultipleksert me m shum dalje

Vargu i sinjaleve hyrse n multiplekser mund t coptohet edhe n m shum sinjale dalse, gj q prcaktohet prmes sinjaleve seleksionuese. Shembull Demultiplekseri 1/4, prmes s cilit zbrthehet sinjali hyrs h, n katr sinjale dals I0, I1, I2 dhe I3, duke shfrytzuar sinjalet seleksionuese vijuese:
X

I0 = h X Y I1 = h X Y
I2 = h X Y I3 = h X Y

Demultipleksert
X Y

295

I0 I1 h I2 I3

Fig.10.3 Demultiplekseri 1/4

Nse, p.sh., n hyrje t demultiplekserit 4/1 aplikohet vargu i informatave binare:

h=1011001111000101...
vargjet e informatave dalse nga demultiplekseri do t jen:

I0=1010... I1=0011... I2=1100... I3=1101...

Prej ktu shihet se n daljen I0 jan prcjell shifrat binare t vargut h, t cilat gjenden n pozitat 1, 5, 9, 13 dhe kshtu me radh. Ngjashm prcillen edhe sinjalet n daljet e tjera t demultiplekserit, por ashtu q, p.sh., n daljen I1 fillohet me shifrn n pozitn e 2-t, pr t vazhduar me shifrat n pozitat 6, 10, 14 etj. Pr gjenerimin e mintermave t sinjaleve seleksionuese mund t shfrytzohet edhe dekoduesi me numr t caktuar daljesh. Shembull Demultiplekseri 1/8, prmes t cilit zbrthehet sinjali hyrs h, n tet sinjale dalse. Pr gjenerimin e mintermave t sinjaleve seleksionuese X, Y dhe Z shfrytzohet dekoduesi 3/8.

296
x y z

Qarqet kompjuterike

Dek 3/8 0 1 2 3 4 5 6 7 I0 I1 I2 I3 h I4 I5 I6 I7

Fig.10.4 Demultiplekseri 1/8

Numri i daljeve nga demultiplekseri, ngjashm si edhe numri i hyrjeve n multiplekser, nuk sht e domosdoshme t jet i barabart me numrin e kombinimeve t cilat mund t fitohen me sinjalet seleksionuese. Shembull Demultiplekseri 1/5, prmes t cilit zbrthehet sinjali hyrs h, n pes sinjale dalse, duke shfrytzuar sinjalet seleksionuese:
A B

C T

Demultipleksert

297

I0 I1 I2 I3 I4

Fig.10.5 Demultiplekseri 1/5

Nse n hyrjen h t demultiplekserit t dhn m sipr vjen vargu i sinjaleve binare:

h=101110010111101...
vargjet e sinjaleve dalse do t jen:

I0=101... I1=001... I2=111... I3=100... I4=111...

gj q prcaktohet nga sinjalet seleksionuese.

298

Qarqet kompjuterike

Demultipleksert shumbitsh
Si multipleksert ashtu edhe demultipleksert mund t jen 2 ose m shum bitsh. Principi i realizimit t tyre sht i ngjashm me realizimin e multiplekserve shumbitsh. Shembull Demultiplekseri 1/2, prmes t cilit zbrthehen informatat 3-bitshe h=f2f1f0, n dy grupe informatash elementare 3bitshe:

A=a2a1a0 B=b2b1b0
S

a0 f0 b0 a1 f1 b1 a2 f2 b2

Fig.10.6 Demultiplekseri trebitsh 1/2

Nga qarku logjik i dhn shihet se pr realizimin e multiplekserit n fjal jan shfrytzuar 3 demultiplekser 1-bitsh, gjegjsisht pr do bit nj demultiplekser. Pr ta pasur m t qart mnyrn e funksionimit t demultiplekserit, le t marrim, p.sh., se n hyrjet e tij aplikohen vargjet e sinjaleve:

f0=1101... f1=0101... f2=1011...

Demultipleksert

299

N dalje t demultiplekserit fitohen vargjet e sinjaleve:

a0=10.. a1=00... a2=11...

b0=11... b1=11... b2=01...

Sinjali seleksionues S te demultiplekseri 3-bitsh 1/2, i cili sht dhn m sipr, ndryshon plotsisht njlloj si edhe sinjali seleksionues te demultiplekseri i zakonshm. N rastin e prgjithshm, sinjalet seleksionuese te demultipleksert shumbitsh jan plotsisht t njjt me sinjalet seleksionuese, t cilat shfrytzohen te demultipleksert 1-bitsh. Shembull Demultiplekseri 1/4, prmes t cilit zbrthehet vargu i informatave 2-bitshe hyrse H=h1h0 n vargje t informatave dalse:

A B C D

= = = =

a 1a 0 b1 b0 c 1c 0 d 1d 0

nse zbrthimi bhet prmes sinjaleve seleksionuese:

X

a0 = h0 X Y b0 = h0 X Y c0 = h0 X Y d 0 = h0 X Y

a1 = h1 X Y b1 = h1 X Y c1 = h1 X Y d 1 = h1 X Y

300
X Y

Qarqet kompjuterike

a0 b0 h0 c0 d0 a1 b1 h1 c1 d1

Fig.10.7 Demultiplekseri dybitsh 1/4

Demultiplekseri si dekodues
Demultiplekseri do t punoj si dekodues, nse n hyrje t tij pandrprer aplikohet sinjali binar me vlera logjike 1. Shembull Dekoduesi i numrave binar (XYZ)2, n shifra t sistemit oktal t numrave, i realizuar duke shfrytzuar demultiplekserin 1/8.

Demultipleksert

301

Fig.10.8 Demultiplekseri si dekodues

Pr ta vrtetuar se qarku i dhn funksionon si dekodues, le t nisemi nga shprehjet e funksioneve dalse nga multiplekseri:

0 = h X YZ 1 = h X YZ 2 = h X YZ 3 = h X YZ 4 = h X YZ 5 = h X YZ 6 = h X YZ 7 = h X YZ
Nse n hyrjen h t tij aplikohet vlera logjike 1, qart shihet se shprehjet e dhna e marrin formn e njjt me ato t dekoduesit 3/8.

Komparatort

11

Komparatori 1-bitsh 304 Komparatori 2-bitsh 305 Komparatori shumbitsh 311

304

Qarqet kompjuterike

Komparatori (ang. comparator) sht qark digjital kombinues prmes t cilit krahasohen dy numra binar X e Y dhe si rezultat n njrn nga tri daljet e qarkut merret vlera logjike 1, pr t treguar se sht X<Y, X=Y, ose X>Y. Gjat vizatimit t qarqeve logjike t ndryshme, pr komparatorin mund t prdoret paraqitja skematike e dhn n Fig.11.1.
< X Komp Y > =

Fig.11.1 Paraqitja skematike e komparatorit

Komparatori 1-bitsh
Krahasimi i dy vlerave 1-bitshe bhet prmes komparatorit digjital bitsh. Shembull Komparatori digjital 1-bitsh prmes s cilit krahasohen vlerat 1-bitshe t variablave hyrse X e Y. Daljet e qarkut jan: v pr X<Y b pr X=Y dhe m pr X>Y. 1-

v = xY

Komparatort

305

0 0 1 1
X 1

0 1 0 1
Y

0 1 0 0

1 0 0 1

0 0 1 0

X<Y 0 X=Y 0

X>Y 1

Fig.11.2 Komparatori digjital 1-bitsh

Nse, p.sh., n dy hyrjet e qarkut logjik t dhn n Fig.11.2 aplikohen vlerat 1 dhe 0, n dalje t tij do t fitohen vlerat v=0, b=0 dhe m=1, prkatsisht vlera logjike 1 paraqitet n daljen m, pr t treguar se vlera X sht m e madhe se vlera Y.

Komparatori 2-bitsh
Qarku prmes t cilit mund t krahasohen dy numra binar 2-bitsh, prkatsisht numrat binar X=x1x0 dhe Y=y1y0, paraqet komparatorin digjital 2-bitsh. Shembull Qarku logjik i komparatorit digjital 2-bitsh, prmes t cilit krahasohen numrat binar:

306

Qarqet kompjuterike

X=x1x0 Y=y1y0
Duke i pasur parasysh ekuivalentt decimal t numrave binar q krahasohen, sht plotsuar tabela vijuese, prmes s cils plotsisht prcaktohet puna e komparatorit digjital 2-bitsh. X Y X<Y X=Y X>Y x1 x0 y1 y0 v b m 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 1 1 1 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 1 0 1 0 1 0 0 1 1 0 1 0 0 0 1 1 1 1 0 0 1 0 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 0 1 1 0 1 0 0 1 0 1 0 1 1 1 0 0 1 1 0 0 0 0 1 1 1 0 1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 1 1 1 1 1 0 1 0
x1

y1

0 1 1 1

0 0 1 1

0 0 0 0
x0

0 0 y 1 0

v = x1 y 1 + x1 x0 y 0 + x 0 y 1 y 0

x1

y1

1 0 0 0

0 1 0 0

0 0 1 0
x0

0 0 y 0 1

b = x1 x0 y1 y 0 + x1 x 0 y1 y 0 + x 1 x 0 y 1 y 0 + x 1 x0 y 1 y0 = x 1 y 1(x 0 y 0 + x 0 y 0 )+ x 1 y 1(x 0 y 0 + x 0 y 0 ) = (x 1 y 1 )(x 0 y 0 )

Komparatort
x1

307

0 0 0 y 0
1

1 0 0 0

1 1 0 1
x0

1 1 y 0 0

m = x1 y1 + x0 y1 y0 + x1x0 y0

X x1 x0 y1

Y y0

X<Y

X=Y

X>Y

Fig.11.3 Komparatori digjital 2-bitsh

Komparatori digjital 2-bitsh mund t realizohet edhe duke shfrytzuar dy komparator digjital 1-bitsh. Raportet q ekzistojn n mes t vlerave n

308

Qarqet kompjuterike

bitt e veant t numrave t cilt krahasohen, n form prmbledhse mund t shkruhen kshtu:

x<y
nse x 1 < y 1 ose x 1 = y 1 dhe x 0 < y 0

x=y
nse x 1 = y 1 dhe x 0 = y 0

x>y
nse x 1 > y 1 ose x 1 = y 1 dhe x 0 > y 0 Prej nga mund t shkruhen edhe shprehjet e funksioneve t daljeve t veanta nga komparatori:

x < y
v = (x 1 < y 1 )+(x 1 = y 1 ) (x 0 < y 0 ) = v1 + b1 v0

x = y
b = (x 1 = y 1 ) (x 0 = y 0 ) = x > y m = (x 1 > y 1 )+(x 1 = y 1 ) (x 0 > y 0 ) = m1 + b1 m0 b1 b0

N baz t ktyre shprehjeve sht vizatuar qarku prkats i komparatorit digjital 2-bitsh, i cili sht dhn n Fig.11.4, i realizuar prmes dy komparatorve digjital 1-bitsh dhe elemente logjike themelore.

Komparatort
X Y

309

x1 x0 y1 y0 < Komp K1 = > v1 b1 m1 X<Y v

X=Y b v0 b0 m0 X>Y

< Komp K0 = >

Fig.11.4 Komparatori 2-bitsh i realizuar prmes komparatorve 1-bitsh

Pr ta pasur m t qart funksionimin e komparatorit digjital 2-bitsh, le t marrim, p.sh., se n hyrje t tij aplikohen vlerat X=10 dhe Y=11, prkatsisht vlerat decimale 2 dhe 3, ku x1=1, x0=0, y1=1 e y0=1. Nse kto vlera aplikohen n hyrjet e qarkut t vizatuar m sipr, n dalje t dy komparatorve fitohen vlerat:

v1=0 b1=1 m1=0

v0=0 b0=0 m0=1

Pasi kto vlera t aplikohen n hyrjet e elementeve logjike, vlerat t cilat fitohen n daljet e qarkut jan:

v=0 b=0 m=1

gj q tregon se X>Y. N dalje t komparatorit rezultati mund t paraqitet edhe n mnyr vizuale, p.sh., duke shfrytzuar indikator t caktuar.

310 Shembull

Qarqet kompjuterike Komparatori digjital 2-bitsh, prmes t cilit krahasohen numrat binar:

X=x1x0 Y=y1y0
n dalje t t cilit sht vendosur indikatori me 9-siprfaqe katrore ndriuese:

a b c d e f g h i
Varsisht nga raporti i vlerave q krahasohen, n indikator gjenerohen simbolet -, = dhe +, kshtu:

<

>

N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

x1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

x0 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

y1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

y0 Simboli 0 = 1 0 1 0 + 1 = 0 1 0 + 1 + 0 = 1 0 + 1 + 0 + 1 =

a 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1

b 1 0 0 0 1 1 0 0 1 1 1 0 1 1 1 1

c 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1

d 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0

e 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0

f 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 0

g 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1

h 1 0 0 0 1 1 0 0 1 1 1 0 1 1 1 1

i 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1

Komparatort
0 1 2 3 4 5 6 1 7 8 9 10 11 12 13 14 15

311

x1

x0

1 Dek 4/16

y1 y0

Fig.11.5 Komparatori digjital 2-bitsh me dalje t lidhura n indikator

Komparatori shumbitsh
Pr krahasimin e vlerave numerike, n praktik prdoren komparator digjital shumbitsh. Realizimi i tyre, duke ndjekun rrugn e zakonshme t sintezs s qarqeve logjike, sht jopraktik, sepse, p.sh., edhe pr komparator 3bitsh tabela e kombinimeve prkatse do t jet e madhe. Pr kt arsye, mund t prdoret procedura e sintezs prmes komparatorve digjital 1-bitsh, e cila u dha m sipr.

312 Shembull

Qarqet kompjuterike Qarku logjik i komparatorit digjital 4-bitsh, prmes t cilit krahasohen numrat binar:

X=x3x2x1x0 Y=y3y2y1y0
Qarku logjik i komparatorit 4-bitsh prmban 4 komparator 1-bitsh, n dalje t t cilve vendosen elemente logjike, ngjashm si edhe te komparatori digjital 2-bitsh. Ky qark logjik, n form t prgjithshme sht dhn n Fig.11.6.
X Y x3 x2 x1 x0 y3 y2 y1 y0 v3 Komp b3 K3 m3

v2 Komp b2 K2 m2

X<Y

Z
v1 Komp b1 K1 m1

X=Y

X>Y

v0 Komp b0 K0 m0

Fig.11.6 Komparatori digjital 4-bitsh

Komparatort

313

Gjat sintezs s qarkut kombinues Z duhet pasur parasysh tabeln vijuese, ku me + nnkuptohen raporte t fardoshme t vlerave hyrse, prkatsisht prmes ktij simboli tregohet se pr vlerat dalse nga komparatori nuk ka rndsi raporti mes vlerave hyrse prkatse.

x3,y3 x3<y3 x3>y3 x3=y3 x3=y3 x3=y3 x3=y3 x3=y3 x3=y3 x3=y3

Hyrjet x2,y2 x1,y1 + + + + x2<y2 + x2>y2 + x2=y2 x1<y1 x2=y2 x1>y1 x2=y2 x1=y1 x2=y2 x1=y1 x2=y2 x1=y1

x0,y0 + + + + + + x0<y0 x0>y0 x0=y0

Daljet v b m 1 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 1 0 1 0

Nga kjo tabel mund t nxirren shprehjet e raporteve mes madhsive hyrse n komparator, kur X<Y, X=Y dhe X>Y:

X<Y
nse ose ose ose

x3<y3 x3=y3 dhe x2<y2 x3=y3, x2=y2 dhe x1<y1 x3=y3, x2=y2, x1=y1 dhe x0<y0

X=Y
nse x3=y3, x2=y2, x1=y1 dhe x0=y0

X>Y
nse ose ose ose

x3>y3 x3=y3 dhe x2>y2 x3=y3, x2=y2 dhe x1>y1 x3=y3, x2=y2, x1=y1 dhe x0>y0

314

Qarqet kompjuterike

N baz t raporteve t dhna m sipr, n analogji me shprehjet e nxjerra te komparatori digjital 2-bitsh, mund t shkruhen shprehjet prfundimtare t funksioneve dalse nga komparatori digjital 4-bitsh:

v = v 3 + b3 v 2 + b3 b 2v 1 + b3 b 2 b1v 0 b = b3 b 2 b1 b0 m = m 3 + b3 m 2 + b3 b 2 m 1 + b3 b 2 b1 m 0
Nga shprehjet e fituara, mjaft qart duket ligjshmria n baz t s cils mund t shkruhen shprehjet pr nj komparator digjital shumbitsh. N fund, duke prdorur shprehjet e fituara, qarku i komparatorit 4-bitsh i cili u dha m sipr, mund t plotsohet edhe me pjesn e qarkut kombinues Z. Pamja prfundimtare e tij do t jet e ngjashme me at t komparatorit digjital 2bitsh. Pr realizimin e komparatorve shumbitsh, n praktik prdoren komparator me numr t caktuar bitsh, por t cilt kan edhe hyrje t veanta pr raportin e komparimit t kryer m par. Me lidhjen serike ose paralele t m shum komparatorve t till mund t realizohen komparator t numrave m t mdhenj. Shembull Komparatori digjital pr krahasimin e vlerave numerike X dhe Y, 12-bitsh, i realizuar duke shfrytzuar nj komponente krahasuese 4-bitshe, e cila ka edhe 3 hyrje t veanta pr marrjen e vlerave nga krahasimi paraprak.

Komponentja krahasuese K n fjal, prve 3 hyrjeve (r, s, t) pr vlerat e krahasimit paraprak, pr krahasimin e dy numrave 4-bitsh, duhet ti ket edhe 8 hyrje t tjera, ashtu q do t duket si n Fig.11.7, ku n hyrjen r aplikohet vlera e cila i prgjigjet rezulatit X<Y nga krahasimi paraprak, n hyrjen s - vlera e rezultatit X=Y dhe n hyrjen t - vlera e rezultatit X>Y.

Komparatort
r s t

315

x3 x2 x1 x0 v

K
y3 y2 y1 y0

Fig.11.7 Komponeta krahasuese 4-bitshe

Puna e ksaj komponente mund t prshkruhet prmes tabels vijuese.

x3,y3 x3<y3 x3>y3 x3=y3 x3=y3 x3=y3 x3=y3 x3=y3 x3=y3 x3=y3 x3=y3 x3=y3

x2,y2 + + x2<y2 x2>y2 x2=y2 x2=y2 x2=y2 x2=y2 x2=y2 x2=y2 x2=y2

Hyrjet x1,y1 x0,y0 + + + + + + + + x1<y1 + x1>y1 + x1=y1 x0<y0 x1=y1 x0>y0 x1=y1 x0=y0 x1=y1 x0=y0 x1=y1 x0=y0

r + + + + + + + + 1 0 0

s + + + + + + + + 0 1 0

t + + + + + + + + 0 0 1

Daljet v b m 1 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 1 1 0 0 0 1 0 0 0 1

Pr realizimin e komparatorit digjital 12-bitsh duhet t shfrytzohen 3 komponente krahasuese, t lidhura sipas skems t dhn n Fig.11.8.

316
0 1 0

Qarqet kompjuterike

x3 x2 x1 x0

x7 x6 x5 x4

x11 x10 x9 x8

K1
y3 y2 y1 y0 y7 y6 y5 y4

K2
y11 y10 y9 y8

K3

Fig.11.8 Komparatori digjital 12-bitsh

N hyrjet r, s dhe t, te komponentja krahasuese K1, si vlera fillestare jan marr vlerat 0, 1 dhe 0 - prkatsisht, me qllim q t mos ndikoj n rezultatin e krahasimit.

Gjeneratort e paritetit

12

Gjeneratort e zakonshm 318 Gjeneratort pr fjalt kodike shumbitshe 322

318

Qarqet kompjuterike

Gjat zhvendosjes s t dhnave brenda pajisjeve, ose mes pajisjeve t ndryshme digjitale, si dhe gjat transmetimit t tyre n distanc, nevojitet nj shkall e lart e siguris, prkatsisht duhet t eliminohen gabimet e mundshme. Njra nga mundsit q shpesh aplikohet n praktik pr eliminimin e gabimeve sht shtimi i bitit pr paritet n do informat elementare q transmetohet. Qarqet prmes t cilave gjenerohet biti pr paritet, quhen gjenerator t paritetit (ang. parity generator). Gjeneratori i paritetit pr fjalt kodike n-bitshe n hyrje t tij, skematikisht mund t paraqitet si n Fig.12.1, ku n daljen p merret vlera e bitit pr paritet q gjenerohet.
1 2 GP n/1

Fig.12.1 Paraqitja skematike e gjeneratorit t paritetit

Gjeneratort e zakonshm
Si sht prmendur edhe n pjesn e librit pr kodet, gjat transmetimit t informatave binare, me qllim t detektimit t gabimeve, ose t detektimit dhe t korrigjimit t tyre, do fjale kodike mund ti shtohet edhe nj shifr pr paritet t njsheve. Pariteti mund t jet paritet ift (ang. even parity) ose paritet tek (ang. odd parity), varsisht nga ajo se a bhet ift ose tek numri i njsheve, pas shtimit t shifrs pr paritet, prfshir ktu edhe shifrn e shtuar.

Gjeneratort e paritetit

319

Shembull

Qarku prmes t cilit gjenerohet biti pr paritet tek g, pr fjalt kodike t kodit binar natyror 3-bitsh.

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

g 1 0 0 1 0 1 1 0
A B C 1 0 1

g = A BC + A BC + A BC + A BC = A(B C + B C)+ A(B C + B C) = A(B C)+ A(B C) = A(B C)+ A(B C) = A (B C)

1 1

Fig.12.2 Gjeneratori i paritetit tek pr fjalt kodike t kodit binar natyror 3-bitsh
Nse, p.sh., n hyrje t qarkut t dhn n Fig.12.2 aplikohet fjala kodike 101, n dalje t tij do t fitohet vlera g=1, gj q mund t vrtetohet nse merren parasysh tabelat e funksionimit t elementeve logjike speciale q paraqiten n qark. Plotsisht njlloj veprohet edhe gjat sintezs s gjeneratorve t bitit pr paritetin ift t njsheve. Shembull Qarku prmes t cilit gjenerohet biti pr paritet ift P, te fjalt kodike t kodit NBCD. Gjat sintezs s qarkut, pr fjalt kodike q nuk i prkasin ktij kodi, biti pr paritet merret i fardoshm.

320

Qarqet kompjuterike

0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1
A 0

0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1
1

0 1 1 0 1 0 0 1 1 0 + + + + + +
B 0 C 0 D

0 0 1 1 P

Fig.12.3 Gjeneratori i bitit pr paritet ift pr fjalt kodike t kodit NBCD

Puna e qarkut t dhn n Fig.12.3 mund t testohet, nse n hyrje t tij aplikohet nj fjal kodike e kodit NBCD. Kshtu, p.sh., pr fjaln kodike 0100 n dalje t qarkut do t merret vlera P=1, me rast, pasi kjo shifr ti shtohet fjals kodike, numri i njsheve t saj bhet ift. Nse n hyrje t qarkut aplikohet kombinimi i shifrave binare i cili nuk i prket kodit NBCD, vlera q fitohet n dalje t qarkut do t jet e fardoshme, prkatsisht 0 ose 1 dhe nuk lidhet me numrin e shifrave me vler 1 t kombinimit n fjal.

Gjeneratort e paritetit Qarku i dhn m sipr pr gjenerimin e shifrs pr paritet mund t thjeshtohet mjaft, nse edhe kombinimeve q nuk i prkasin kodit NBCD u shtohet shifra pr paritet, prkatsisht nse merret kodi binar natyror. Shembull Gjeneratori i bitit pr paritet ift P, te fjalt kodike t kodit binar natyror 4-bitsh.

321

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

P 0 1 1 0 1 0 0 1 1 0 0 1 0 1 1 0

P = A BC D+ A BCD+ A BCD+ A BC D+ A BCD+ A BC D+ A BCD+ A BCD = A B(C D + C D)+ A B(C D + C D) + A B(C D + C D) + A B(C D + C D) = A B(C D) + A B(C D) + A B(C D) + A B(C D) =(A B + A B) (C D) +(A B + A B)(C D) =(A B) (C D) +(A B) (C D) =(A B)(C D) +(A B) (C D) =(A B) (C D)

322
A B C D 1 0 1 1 1 1 P 0

Qarqet kompjuterike

Fig.12.4 Gjeneratori i paritetit ift pr fjalt kodike t kodit binar natyror 4-bitsh
Nse n hyrje t gjeneratorit t dhn n Fig.12.4 aplikohet fjala kodike 1011, n dalje t tij do t fitohet vlera P=1. Nse kjo vler, p.sh., shtohet para fjals kodike s dhn, numri i njsheve n t bhet ift, prkatsisht fjala e re kodike sht 11011.

Gjeneratort pr fjalt kodike shumbitshe

Kur fjalt kodike jan shumbitshe, pr sintez t gjeneratorit t bitit pr paritet, nuk sht e nevojshme t zbatohet procedura e dhn m sipr, sepse tabela prkatse e kombinimeve do t jet e madhe. Por, pr kt qllim gjenerimi i bitit pr paritet realizohet duke coptuar gjeneratorin n dy ose edhe n m shum grupe shifrash binare. Shembull Gjeneratori i bitit pr paritet ift P, te fjalt kodike t kodit binar natyror 8-bitsh.

Nse n hyrje t qarkut aplikohen kombinimet 8-bitshe (ABCDEFGH)2, gjeneratori i bitit pr paritet mund t realizohet duke coptuar at n dy pjes, me hyrjet 4-bitshe (ABCD)2 dhe (EFGH)2. Kshtu, n dy daljet P1 dhe P2 t

Gjeneratort e paritetit pjesve t veanta t qarkut, bitt prkats pr paritet gjenden prmes shprehjeve:

323

P1 = (A B)(C D) P2 = (E F)(G H)
kurse pr llogaritjen e bitit pr paritet n dalje t qarkut mund t prdoret shprehja:

P = P1 P2

] [ ] =[ (A B)(C D) (E F)(G H)

N baz t shprehjeve t dhna, mund t vizatohet qarku logjik i gjeneratorit t bitit pr paritet, i cili sht dhn n Fig.12.5.
A B C D E F G H 1 0 1 0 1 1 0 1 1 P1 0 1 1 0 P2 1 1 P

Fig.12.5 Gjeneratori i paritetit ift pr fjalt kodike t kodit binar natyror 8-bitsh
N Fig.12.5 shihen qart dy pjest e qarkut, pr gjenerimin e bitve pr paritet t dy trsive t veanta 4-bitshe. Kshtu, p.sh., nse n hyrje t qarkut aplikohet fjala kodike 10101101, pr 4 bitat e par 1010, n daljen P1 do t fitohet vlera 0, kurse pr 4 bitt e tjer 1101, biti pr paritet n daljen P2 do t jet 1. N baz t ktyre dy vlerave dhe shprehjes prkatse, n daljen P do t fitohet vlera 1, e cila i prgjigjet bitit pr paritet t fjals kodike 8-bitshe t aplikuar n hyrje t qarkut.

324

Qarqet kompjuterike

Coptimi i gjeneratorit n pjes me m pak bit mund t bhet edhe nse numri i bitve nuk sht ift, ose duke marr numr t ndryshm bitsh pr pjest e veanta t qarkut. Shembull Gjeneratori i bitit pr paritet tek Q, te fjalt kodike t kodit ASCII, t dhn n tabeln e Fig.2.21.

Me qllim q realizimi i gjeneratorit t bitit pr paritet tek t fjalve kodike 7-bitshe t kodit ASCII, pa prpilimin e tabels s kombinimeve pr 7 variabla, qarku prkats mund t coptohet n dy pjes, ashtu q njra pjes me daljen Q1 t jet 4-bitshe, kurse pjesa tjetr me daljen Q2 t jet 3-bitshe. Nse pr sintezn e gjeneratorit t bitit pr paritet tek pr fjalt kodike 4bitshe prdoret procedura e sintezs s gjeneratorit pr paritet ift, e dhn m sipr, tabela e kombinimeve, shprehja e funksionit dals nga qarku dhe qarku logjik prkats do t duken si n vijim.

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

D Q1 0 1 1 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 1 1 0 0 0 1 1 0 1 1 0 0 1 1 0 0 0 1 1

Gjeneratort e paritetit

325

Q1 = A B C D + A B C D + A B C D+ A B C D + A B C D + A B C D + A B C D + A B C D = A B (C D + C D)+ A B (C D + C D)+ A B (C D + C D)+ A B (C D + C D) = A B (C D)+ A B (C D)+ A B (C D)+ A B (C D) =(A B + A B)(C D)+(A B + A B)(C D) =(A B)(C D)+(A B)(CD) =(A B)(C D)+(A B)(CD) =(A B)(C D)
A B C D 1 0 1 0 1 1 Q1 1

Fig.12.6 Gjeneratori i paritetit pr pjesn 4-bitshe t fjalve kodike t kodit ASCII

Pr ta testuar punn e qarkut t dhn n Fig.12.6, le ta aplikojm n hyrje t tij, p.sh., fjaln kodike 1010. Vlera dalse nga qarku do t jet Q1=1, prkatsisht pas shtimit t ksaj shifre fjala e re kodike sht 11010 dhe ka numr tek njshesh. Duke pasur parasysh gjeneratorin 3-bitsh t dhn n fillim, pr pjesn 3bitshe t qarkut, shprehja e funksionit dals do t jet:

Q 2 = E (F G)
N fund, duke i bashkuar dy pjest e gjeneratorit n nj, ashtu q dy daljet e tyre t lidhen n nj element logjik JODHE, do t fitohet gjeneratori i bitit pr paritet tek t fjalve kodike t kodit ASCII, i cili sht dhn n Fig.12.7.

326

Qarqet kompjuterike

A B C D E F G 1 0 1 0 1 0 1 1 Q1 1 1 1 Q

Q2 1 1

Fig.12.7 Gjeneratori i paritetit tek pr fjalt kodike t kodit ASCII

Pr ta testuar punn e qarkut t dhn n Fig.12.7, le t aplikohet, p.sh., n hyrje t tij fjala kodike 1010101, e cila n kodin ASCII i prket shkronjs U. Si rezultat, n daljet e dy pjesve t qarkut do t gjenerohen vlerat:

Q1 = 1 Q2 = 1
kurse vlera e bitit pr paritet tek t fjals kodike t dhn sht Q=1. Nse biti pr paritet shtohet para, fjala kodike me bit t shtuar pr paritet tek sht 11010101.

Detektort e paritetit

13

Gjeneratort e zakonshm Fehler! Textmarke nicht definiert. Gjeneratort pr fjalt kodike shumbitshe Fehler! Textmarke nicht definiert.

328

Qarqet kompjuterike

Pasi informatat binare bashk me bitt e paritetit t transmetohen n destinacion, prmes qarqeve logjike t cilat njihen si detektor t paritetit (ang. parity checker), mund t kontrollohet pariteteti i shifrave binare brenda tyre. Detektori i paritetit pr fjalt kodike m-bitshe n hyrje t tij, skematikisht mund t paraqitet si n Fig.13.1.
1 DP m /1 m d

Fig.13.1 Paraqitja skematike e detektorit t paritetit

Krahasuar me gjeneratorin e paritetit me n-hyrje, detektori i paritetit ka m=n+1 hyrje, sepse n hyrje t tij vjen edhe biti pr iftsi i shtuar nga gjeneratori i paritetit. Nse gjat kontrolls zbulohet se nuk sht ruajtur pariteti, n daljen d t detektorit t paritetit merret vlera logjike 1, pr ta treguar gabimin.

Detektort e zakonshm
N pjesn vijuese do t flitet pr detektort e paritetit t sintetizuar duke marr se numri maksimal i gabimeve t mundshme gjat transmetimit t informatave elementare sht nj, prkatsisht se brenda nj informate e cila kontrollohet mund t ndryshoj vetm nj shifr binare.

Detektort e paritetit

329

Shembull

Detektori i paritet tek brenda fjalve kodike t kodit binar natyror 3-bitsh, t cilat e prmbajn edhe bitin pr paritet tek g.

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

g 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

d 1 0 0 1 0 1 1 0 0 1 1 0 1 0 0 1

d = A BCg + A BCg + A BCg + A BCg + A BCg + A BCg + A BCg + A BCg = A B(C g + Cg)+ A B(C g + Cg) + A B(C g + C g)+ A B(C g + Cg) = (A B)(C g)+(A B)(C g) = (A B)(C g)+(A B)(C g) = (A B)(C g)

Ktu, pr zbulimin e gabimeve t cilat kan ndodhur brenda fjalve kodike gjat transmetimit t tyre kontrollohet iftsia e njsheve. Nse zbulohet numr ift i njsheve, ose nse fjala kodike ka vetm zero, n dalje t detektorit gjenerohet vlera logjike 1, pr t sinjalizuar se ka ndodhur gabim. Qarku logjik i dhn n Fig.13.2, sht vizatuar n baz t shprehjes s fituar m sipr pr funksionin d, dhe merret si detektor i paritetit 4-bitsh.
A B C g 1 1 0 0 1 1 d 1

Fig.13.2 Detektori i paritetit tek pr fjalt kodike 4-bitshe

330

Qarqet kompjuterike

Pr ta testuar funksionimin e qarkut, nse p.sh. n hyrje t tij aplikohet kombinimi i shifrave binare 1100, n dalje t detektorit do t gjenerohet shifra binare d=1, me t ciln sinjalizohet gabimi n informatn e pranuar.

Detektori i realizuar prmes gjeneratorve

Problemi i detektimit t gabimeve n transmetim prmes paritetit mund t zgjidhet edhe duke shfrytzuar gjenerator t paritetit, t vendosur te dhnsi dhe marrsi i informatave binare. Shembull Detektori i realizuar prmes dy gjeneratorve t paritetit ift 4bitsh, t vendosur te dhnsi dhe te marrsi i informatave q transmetohen.

Nse me P shnohet gjeneratori i bitit pr paritet ift, duke shfrytzuar dy gjenerator t till (P1 dhe P2), gabimi n transmetim mund t detektohet prmes lidhjeve q shihen n Fig.13.3.
A B

Dhnsi

C D

Marrsi

0 0 1 0 0 1 1

P1

1 0

Fig.13.3 Detektori i i realizuar prmes dy gjeneratorve t paritetit ift

Detektort e paritetit

331

Pr ta pasur m t qart funksionimin e qarkut t dhn n Fig.13.3, le t marrim, p.sh., se n daljet A, B, C dhe D t dhnsit, jepet informata binare 0100. Pas shtimit t bitit pr paritet ift prmes gjeneratorit P1, informata q duhet t transmetohet sht 10100. Por, nse n vend t informats s transmetuar pranohet informata e gabuar 10101, n dalje t gjeneratorit P2 do t fitohet biti pr paritet me vler 0, kurse n daljen d t elementit logjik ekskluziv-OSE merret vlera 1, pr t sinjalizuar se ka ndodhur gabim gjat transmetimit.

Komplementuesit

14

Komplementuesi binar 334 Komplementuesi BCD 340

334

Qarqet kompjuterike

Si sht shpjeguar n kapitullin e par, operacionet aritmetikore mund t kryhen n rrug direkte, ose duke i shfrytzuar numrat komplementar. N rastin e dyt, gjat realizimit t qarqeve pr kryerjen e operacioneve aritmetikore, duhet prdorur edhe qarqe logjike pr komplementimin e numrave, t cilt njihen si komplementues. Ktu do t bhet fjal pr qarqet t cilt e bjn komplementimin e numrave binar natyror dhe numrave t shprehur n kodin NBCD. Qarku prmes s cilit pr numrin m-bitsh gjendet komplementi prkats n-bitsh, skematikisht mund t paraqitet si n Fig.14.1.

1 2 m
Kompl m/n

1 2

Fig.14.1 Paraqitja skematike e komplementuesit

Komplementuesi binar
Pr realizimin e qarqeve prmes s cilave bhet komplementimi i numrave binar, shfrytzohet principi i komplementimit direkt, i shpjeguar n kapitullin e par t librit. Shembull Qarku logjik prmes t cilit pr numrat binar (ABCD)2, n daljet x, y, z dhe v, merren 1-komplementet e tyre.

Komplementuesit A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 x 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 y 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 z 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 v 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0

335

x=A y=B z=C v=D

Nga shprehjet e fituara shihet qart se qarku pr gjetjen e 1-komplementit t numrit binar t dhn do t prmbaj vetm katr invertor. Ligjshmria e gjetjes s 2-komplementit nuk sht aq e thjesht sa ajo q u dha m sipr, sepse 1-komplementit prkats duhet shtuar vlern 1. Shembull Qarku logjik prmes t cilit gjendet 2-komplementi (gxyz)2, i numrit binar natyror(ABC)2, i cili aplikohet n hyrje t tij, ku g sht derdhja q paraqitet gjat komplementimit.

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

g 1 0 0 0 0 0 0 0

x 0 1 1 1 1 0 0 0

y 0 1 1 0 0 1 1 0

z 0 1 0 1 0 1 0 1

336
A

Qarqet kompjuterike
A

0 1 0 1 C 1 1 0 0
B

0 1 1 0 C 1 0 0 1
B

x = A BC + A B + A C
A C

y = BC + BC
A C

0 0 0 0 1 1 1 1
B

1 0 0 0 0 0 0 0
B

z=C

g = A BC

z g

Fig.14.2 Qarku pr gjetjen e 2-komplementit t numrit binar natyror 3-bitsh

Komplementuesit Pr realizimin e qarqeve pr gjetjen e 2-komplementit, sidomos gjat komplementimit t numrave shumbitsh, mund t prdoren edhe multipleksert. Shembull Qarku logjik digjital prmes t cilit pr numrin binar (ABCD)2 n hyrje t tij gjendet 2-komplementi prkats (QRSTV)2, i realizuar duke shfrytzuar 5 multiplekser 4/1.

337

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

Q 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

R 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0

S 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0

T 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0

V 0 1 1 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

CD
00 01 11 10

Q I0 I0 I0 I0 I1 I1 I1 I1 I3 I3 I3 I3 I2 I2 I2 I2 A S B

0 1 1 1
T

1 1 1 1
B

0 0 0 0
A

1 0 0 0
V

0 1 1 1 0 1 1 0

1 0 0 0
B

1 0 0 0
A

0 1 1 1 0 1 1 0

0 1 0 1
I1 0
A B 1 1

0 1 0 1
B

0 1 0 1
I3 0
A B 0 1

0 1 0 1

0 1 1 0
B

0 1 1 0

I0 Q R S T V AB

I2 0
A B 1 0

AB B 0 0

338
A B C D

Qarqet kompjuterike

Fig.14.3 Qarku pr komplementim i realizuar me multiplekser

Komplementuesit

339

N praktik, takohen shpeshher qarqe t cilat jan n gjendje t kryejn dy ose edhe m shum operacione, gj q komandohet duke aplikuar vlera t caktuara n hyrje t veanta t tyre. Shembull Qarku digjital prmes t cilit gjendet 1-komplementi dhe 2-komplementi i numrave binar 3-bitsh (ABC)2. Pr komandimin e puns s qarkut shfrytzohet hyrja K n qark, kshtu: 0 gjendet 1 - komplementi K= 1 gjendet 2 - komplementi kurse derdhja e cila paraqitet gjat komplementimit merret n daljen d t qarkut.

K 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1
X K

A 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1
Y

C 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

X 1 1 1 1 0 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0
K

Y 1 1 0 0 1 1 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0

Z 1 0 1 0 1 0 1 0 0 1 0 1 0 1 0 1

d 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0

1 1 1 B 1
A

1 1 C 1 1
B

1 1 1 1 1 1 1 1
A

1 1
C B

1 1 C 1 1 1 1
A

X = K A + A C + A B + K A BC Y = K B + BC + K BC

Z= KC+KC d = K A BC

340
K 1 A 1 B 0 C 1

Qarqet kompjuterike

0 0 0 0 0 0 0 1 1 X

0 1 1 0 0 Z

Fig.14.4 Qarku pr gjetjen e 1 dhe 2-komplementit

Pr ta pasur m t qart mnyrn e funksionimit t qarkut t dhn, p.sh., nse krkohet t gjendet 2-komplementi i numrit 101, n hyrjen K t qarkut duhet t aplikohet vlera 1. Si rezultat, n dalje t qarkut do t fitohet numri 011, kurse vlera e derdhjes d sht 0.

Komplementuesi BCD
Numrat t cilt paraqiten n kodet BCD, n fakt jan numra decimal t shkruar prmes fjalve kodike binare. Prandaj, komplementet e fjalve kodike t kodeve BCD, prkatsisht 1-komplementi dhe 2-komplementi, gjenden duke i gjetur 10-komplementin dhe 9-komplementin e ekuivalentve decimal prkats.

Komplementuesit Shembull Qarku logjik prmes t cilit pr fjalt kodike (ABCD)2 t kodit NBCD, gjenden 1-komplementet prkats (RSTV)2.

341

Ktu, pr gjetjene e 1-komplementit t krkuar, pr do fjal kodike merret ekuivalenti decimal prkats dhe pastaj gjendet 9-komplementi i saj, duke e shfrytzuar shprehjen:

N 9 = 10 m 10 n N
ku jan:

N - ekuivalenti decimal i fjals kodike m - numri i shifrave para piks dhjetore n - numri i shifrave pas piks dhjetore.
Kshtu, p.sh., pr fjaln kodike 0101, meq m=1 dhe n=0, komplementi i krkuar pr ekuivalentin decimal prkats N=5 sht:

N 9 = 101 100 5 = 4
t cilit i prgjigjet ekuivalenti binar 0100. Duke shkuar n kt rrug pr t gjitha fjalt kodike t kodit NBCD, sht plotsuar tabela e dhn n vijim, jan nxjerrur shprehjet e funksioneve logjike prkatse, n baz t t cilave pastaj sht vizatuar edhe qarku logjik i komplementuesit n fjal.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

R 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0

S 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0

T 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0

V 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0

342
A A A

Qarqet kompjuterike
A

1 1
C B

1 1 + 1 1 + + + + + 1 + + D D D D + + + + + + 1 1 + + 1 C C C 1 1 + + + + 1 + + 1 1 + +
B B B

R = A BC

S = BC + BC = BC

T=C

V=D

Nga shprehjet e fituara pr funksionet logjike, mund t vizatohet qarku logjik i komplementuesit NBCD, i dhn n Fig.14.5.
A 0 B 0 C 1 D 1

0 1 1 0

R S T V

Fig.14.5 Qarku pr gjetjen e 1-komplementit t fjalve kodike t kodit NBCD

Pr ta testuar qarkun logjik t komplementuesit, le t marrim se n hyrje t tij aplikohet fjala kodike 0011. N daljet e qarkut, si rezultat do t fitohet fjala kodike e komplementit prkats 0110. Plotsisht njlloj mund t sintetizohet edhe qarku logjik pr gjetjen e 2komplementit t fjalve kodike t kodit NBCD. Shembull Qarku logjik prmes s cilit gjindet 1-komplementi dhe 2komplementi i fjalve kodike ABCD t kodit NBCD. Pr komandimin e puns s qarkut, prdoret hyrja e veant K, ashtu q pr K=0 gjendet 1-komplementi, kurse pr K=1 n dalje t qarkut merret 2-komplementi i fjals kodike e cila aplikohet n hyrje t tij.

Komplementuesit

343

m 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

f 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

K 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

R 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 + + + + + + 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 + + + + + +

S 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 + + + + + + 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 + + + + + +

T 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 + + + + + + 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 + + + + + +

V 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 + + + + + + 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 + + + + + +

344

Qarqet kompjuterike

m 1(0 1,17 18) S = m 1(2 5 ,19 22) T = m 1(2 3,6 7 ,19 20 ,23 24) 1 V = m (0 ,2 ,4 ,6,8 ,17 ,19,21 ,23,25)
R=
0 1 2

K
6 7

Dek 5/32

17

D
31

Fig.14.6 Komplementuesi pr gjetjen e 1 dhe 2-komplementit t fjalve kodike t kodit NBCD

Qarku logjik i komplementuesit sht realizuar duke e shfrytzuar nj dekodues 5/32 pr shkak se shprehjet e funksioneve dalse nga qarku jan m t komplikuara. Pr ta par mnyrn e funksionimit t qarkut, le t marrim, p.sh., se n hyrje t tij aplikohet fjala kodike 0110. Pr K=1, n dalje t qarkut do t merret fjala kodike 0100, e cila i prgjigjet 2-komplementit t fjals kodike t aplikuar n hyrje t tij. Kjo shihet edhe n qark, sepse pr kombinimin hyrs 10110, sinjali binar me vler 1 paraqitet vetm n daljen e 22-t t dekoduesit, prkatsisht sinjalet n krejt daljet tjera t dekoduesit kan vler binare 0.

Qarqet aritmetikore

15

Mbledhsi Zbritsi Mbledhsi/zbritsi Mbledhsi NBCD Mbledhsi Excess-3 Shumzuesi Pjestimi Fuqizimi Plotpjestimi

346 360 366 368 375 376 384 385 387

346

Qarqet kompjuterike

Te pajisjet e ndryshme digjitale, pr kryerjen e llogaritjeve t shumta prdoren qarqe prkatse aritmetikore. Ktu do t prmenden disa nga qarqet elementare aritmetikore t realizuara si qarqe kombinuese.

Mbledhsi
Qarku prmes t cilit kryhet mbledhja e numrave binar quhet mbledhs (ang. adder). Si module elementare mbledhse t cilat prdoren n praktik jan gjysmmbledhsi dhe mbledhsi i plot, prmes t cilve mblidhen dy shifra binare, duke mos e marrur, ose duke e marrur parasysh bartjen nga niveli paraprak.

Gjysmmbledhsi
Qarku prmes t cilit mblidhen dy shifra binare njihet si gjysmmbledhs (ang. half-adder). N dy hyrjet e ktij qarku aplikohen shifrat t cilat mblidhen, kurse n daljet e tij merret shuma dhe vlera e bartjes. Tabela e kombinimeve prmes s cils prshkruhet puna e gjysmmbledhsit sht: X 0 0 1 1 ku jan: X, Y - numrat q mblidhen s - shuma b - bartja. Y 0 1 0 1 s 0 1 1 0 b 0 0 0 1

Qarqet aritmetikore Nga tabela e dhn, prmes mintermave mund t shkruhen shprehjet e funksioneve dalse nga gjysmmbledhsi:

347

s = XY + X Y = XY b = XY (15.1)

si dhe t vizatohet qarku logjik prkats i cili sht dhn n Fig.15.1.

X Y 0 1 1 0 s b

Fig.15.1 Gjysmmbledhsi
Funksionimin e qarkut logjik t gjysmmbledhsit mund ta testojm nse n hyrje t tij aplikohen vlerat e mundshme hyrse, ashtu si jan dhn n tabeln prkatse t kombinimeve. P.sh., nse si vlera hyrse merren vlerat 0 dhe 1, vlerat dalse pr shumn dhe bartjen do t jen 1 dhe 0 - prkatsisht. N qarqe t ndryshme, gjysmmbledhsi skematikisht mund t paraqitet si n Fig.15.2.
X + 2 Y b s

Fig.15.2 Paraqitja skematike e gjysmmbledhsit

348

Qarqet kompjuterike

Mbledhsi i plot
Edhe pse n dalje t gjysmmbledhsit merret vlera e bartjes e cila paraqitet gjat mbledhjes s dy shifrave binare, ai nuk mund t prdoret pr krijimin e qarkut pr mbledhje t numrave shumbitsh. Qarku digjital i cili gjat mbledhjes s dy shifrave binare e merr parasysh edhe bartjen hyrse, njihet si mbledhs i plot (ang. full-adder). Tabela e kombinimeve pr funksionet dalse nga mbledhsi i plot sht:

X 0 0 0 0 1 1 1 1
ku jan:

Y 0 0 1 1 0 0 1 1

Z 0 1 0 1 0 1 0 1

s 0 1 1 0 1 0 0 1

b 0 0 0 1 0 1 1 1

X, Y Z s b

numrat q mblidhen bartja hyrse shuma bartja dalse

Nga tabela mund t nxirren shprehjet minimale t funksioneve dalse s e b dhe pastaj n baz t tyre t vizatohet qarku logjik i mbledhsit t plot, i cili sht dhn n Fig.15.3.
X

1
Z

1 1
Y X

s = X Y Z + X YZ + X Y Z + X Y Z

(15.2a)

1 1 1 1
Y

b = X Y + X Z + YZ

(15.2b)

Qarqet aritmetikore

349

X 1

Y 0

Z 1

0 0 0 0 0 0 1 1 s

Fig.15.3 Mbledhsi i plot

Nse n tri hyrjet e qarkut t vizatuar m sipr aplikohen vlerat 1, 0 dhe 1, n daljen s t shums do t fitohet vlera 0, kurse vlera e bartjes b n daljen prkatse do t jet 1. Vlerat n t dy daljet e qarkut do t jen 1, nse vlerat e aplikuara n tri hyrjet e tij jan 1, gj q shihet edhe n tabeln e kombinimeve prmes s cils prshkruhet funksionimi i mbledhsit t plot. Shprehjet e dhna m sipr mund t shkruhen n nj form t till q gjat realizimit t qarkut logjik t mbledhsit t plot t prdoren edhe elemente logjike ekskluziv-OSE, ashtu si shihet n Fig.15.4.

350

Qarqet kompjuterike

s = X YZ + X YZ + X YZ + X YZ = (X Y + X Y)Z +(X Y + X Y)Z = (X Y)Z +(X Y)Z = (X Y)Z +(X Y)Z = (X Y) Z b = X YZ + X YZ + X YZ + X YZ = (X Y + X Y)Z + X Y(Z + Z) = (X Y)Z + XY
X Y Z 1 0 1

(15.3)

1 0 s 1 1 b 0

Fig.15.4 Realizimi i mbledhsit t plot duke shfrytzuar edhe elemente logjike EX-OSE
Nse edhe n hyrje t ktij versioni t qarku logjik t mbledhsit t plot zbatohen vlerat 1, 0 dhe 1, rezultati dals nga qarku do t jet i njjt me at q fitohet te versionit i mbledhsit t plot q shihet n Fig.15.3. Pr paraqitjen skematike t mbledhsit t plot brenda qarqeve logjike t ndryshme, mund t prdoret simboli i dhn n Fig.15.5.
X Y s

+
b

Fig.15.5 Paraqitja skematike e mbledhsit t plot

Qarqet aritmetikore

351

Realizimi prmes gjysmmbledhsve

Duke e pasur parasysh qarkun e gjysmmbledhsit, si dhe shprehjet prkatse me t cilat prshkruhet ky qark, mbledhsi i plot mund t realizohet edhe prmes dy gjysmmbledhsve, ashtu si sht treguar n Fig.15.6.
X Y Z (x y) z + 2 (x y)z s

+ 2

x y xy

(x y)z + x y

Fig.15.6 Realizimi i mbledhsit t plot prmes gjysmmbledhsve

Mbledhsi serik
Pr realizimin e mbledhsit n-bitsh mund t prdoren n-mbledhs t plot, t lidhur ashtu q t formojn nj seri mbledhsish. Qarku i cili formohet n kt mnyr paraqet mbledhs serik n-bitsh. Shembull Qarku logjik i mbledhsit serik 4-bitsh, prmes t cilit mblidhen numrat binar:

X=x3x2x1x0 Y=y3y2y1y0
i realizuar prmes 4 mbledhsve t plot.

352
y x x 3 x 2 x1 x0 y 3 y 2 y1 y0 1 0 1 1 1 0 0 1 bh 0 0

Qarqet kompjuterike

Z X y

s0

b 1

Z X y

0 1

s1

+
b

Z X y

1 0

s2

+
b

Z X y

0 1

s3 b

+
b

Fig.15.7 Mbledhsi serik 4-bitsh

Pr ta pasur m t qart funksionimin e qarkut logjik t mbledhsit 4-bitsh, t dhn m sipr, le t marrim, p.sh., se n hyrjen e tij zbatohen vlerat numerike binare:

X = 1011 Y = 1001
kurse bartja fillestare hyrse bh n nivelin e par t mbledhsit serik merret Z=0. Rezultati i mbledhjes n dalje t qarkut do t jet 10100, gj q fitohet edhe nse mbledhja kryhet me laps:

Bartja 1011 1011 +1001 10100 Shuma

Qarqet aritmetikore

353

Bartja te mbledhsi serik i cili sht dhn n Fig.15.7 do t shkaktoi nj vones t konsiderueshme kohore, proporcionale me numrin e mbledhsve, sepse ajo llogaritet n mnyr serike. Pr llogaritjen e bartjes mund t realizohet edhe nj qark i veant, ashtu si sht dhn n vijim. Shembull Qarku logjik pr llogaritjen serike t bartjes, te mbledhsi 4-bitsh, nse n hyrje t tij aplikohen numrat:

X=x3x2x1x0 Y=y3y2y1y0
Duke u mbshtetur n ekuacionin (15.2b), pr llogaritjen serike t bartjes, te mbledhsi 4-bitsh i dhn m sipr, mund t nxirren shprehjet:

b 0 = x 0 y 0 +(x 0 + y 0 )b h b 1 = x 1 y 1 +(x 1 + y 1 )b 0 b 2 = x 2 y 2 +(x 2 + y 2 )b 1 b 3 = x 3 y 3 +(x 3 + y 3 )b 2

ku me bh sht shnuar bartaja hyrse fillestare. Qarku logjik pr llogaritjen serike t bartjes te mbledhsi binar 4-bitsh, i realizuar n baz t shprehjeve (15.4), sht dhn n Fig.15.8.
x 3 x 2 x1 x0 1 0 1 1 y3 y 2 y1 y0 1 0 0 1 bh 0 0 1 1 1 1 1 1 0 1 1 0 0 0 0 0 0 1 1 1 b3 b2 b1 b0

(15.4)

Fig.15.8 Qarku pr llogaritjen serike t bartjes te mbledhsi binar bitsh

4-

354

Qarqet kompjuterike

Nse n hyrje t qarkut pr llogaritje serike t bartjes aplikohen vlerat nga shembulli paraprak:

X=1011 Y=1001
dhe bartja hyrse fillestare merret bh=0, n dalje t qarkut, pr vargun e bartjeve b3b2b1b0, do t fitohen vlerat 1011, t cilat jan t njjta me vlerat e fituara n daljet prkatse t qarkut t mbledhsit serik 4-bitsh q u dha n Fig.15.7.

Mbledhsi paralel
Puna e qarkut t mbledhsit mund t shpejtohet shum, nse bartjet e nevojshme llogariten njkohsisht, prmes qarkut pr llogaritje paralele t bartjes. Shembull Qarku logjik pr llogaritjen paralele t bartjes, te mbledhsi 4-bitsh, nse n hyrje t tij aplikohen vlerat:

X=x3x2x1x0 Y=y3y2y1y0
Nse n shprehjet (15.4), shnohen me:

Qi = xi + yi R i = xi yi
pr i=0, 1, 2 e 3, shprehjet pr llogaritjen e bartjeve e marrin formn:

b0 = R 0 + Q 0 b h b1 = R 1 + Q 1 b0 b 2 = R 2 + Q 2 b1 b3 = R 3 + Q 3 b2 (15.5)

Duke e zvendsuar te shprehja pr llogaritjen e bartjes bi, bartjen bi-1 me shprehjen prkatse, pr llogaritjen paralele t bartjeve fitohen shprehjet vijuese.

Qarqet aritmetikore

355

b0 = R 0 + Q 0 b h b 1 = R 1 + Q 1(R 0 + Q 0 b h ) = R 1 + Q 1R 0 + Q 1 Q 0 b h
b 2 = R 2 + Q 2(R 1 + Q 1 R 0 + Q 1 Q 0 b h )

b 3 = R 3 + Q 3 (R 2 + Q 2 R 1 + Q 2 Q 1 R 0 + Q 2 Q 1 Q 0 b h ) = R 3 + Q 3 R 2 + Q 3 Q 2R 1 + Q 3 Q 2 Q 1R 0 + Q 3 Q 2 Q 1 Q 0 b h
N baz t shprehjeve (15.6) sht vizatuar qarku pr llogaritjen paralele t bartjes te mbledhsi binar 4-bitsh, i cili shihet n Fig.15.9.
x3 x2 x1 x0 1 0 1 1 y3 y2 y1 y0 1 0 0 1 1 1 1 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 b3 0 1 0 0 b2 b1 R3 R 2 R1 R0 1 0 0 1 Q3 Q 2 Q1 Q0 bh 1 0 1 1 0 0 1 b0

= R 2 + Q 2R 1 + Q 2 Q 1R 0 + Q 2 Q 1 Q 0 b h

(15.6)

Fig.15.9 Qarku pr llogaritjen paralele t bartjes te mbledhsi 4-bitsh

356

Qarqet kompjuterike

Pr ta testuar punn e qarkut t dhn, le t marrim se n hyrje t tij aplikohen vlerat e njjta si edhe te qarku pr llogaritje serike t bartjes:

X=1011 Y=1001
dhe bartja fillestare hyrse merret bh=0. N dalje t qarkut, pr vargun e bartjeve b3b2b1b0, do t fitohen vlerat binare 1011, t cilat jan t njjta me vargun e vlerave t bartjeve q fitohen n dalje t qarkut pr llogaritje serike t bartjeve (Fig.15.8). Nse dihen vlerat e bartjeve, mbledhsi n-bitsh mund t vizatohet duke u mbshtetur n funksionin logjik t shums s dhn me shprehjet (15.3), i cili n form t prgjithshme shkruhet kshtu:

si = (x i y i ) b i1

(15.7)

pr i=0, 1, ..., n, ku n vend t bartjes bi-1, pr i=0, n shprehjen e shums s0 duhet t figuroj bartja fillestare bh. Shembull Qarku logjik i mbledhsit 4-bitsh, nse n hyrje t tij aplikohen vlerat binare:

X=x3x2x1x0 Y=y3y2y1y0
Bartjet q nevojiten n nivelet e veanta t mbledhsit:

B=b3b2b1b0
merren nga daljet e qarkut pr llogaritjen paralele t bartjeve. Mbshtetur n shprehjen (15.7) pr funksionin e shums, mund t vizatohet qarku logjik i mbledhsit paralel 4-bitsh, ashtu si shihet n Fig.15.10.

Qarqet aritmetikore
X x 3 x 2 x1 x0 1 0 1 1 Y y 3 y 2 y1 y0 1 0 0 1 B b3 b 2 b1 b 0 1 0 1 1 0 0 1 0 0 1 0 0 s3 s2 s1 s0 bh 0

357

b3

Fig.15.10 Mbledhsi 4-bitsh i cili i shfrytzon bartjet nga qarku pr llogaritje paralele t bartjes
Funksionimi i qarkut logjik t dhn mund t testohet, nse n hyrje t tij aplikohen vlerat binare t numrave q mblidhen, si dhe vlerat e bartjeve t llogaritura prmes qarkut pr llogaritje paralele t tyre. Nse merret shembulli i vlerave t shfrytzuara edhe gjat testimit t qarqeve t mbledhsve 4-bitsh t dhn m sipr:

X=1011 Y=1001
si dhe vlerat e bartjeve B=1011, t llogaritura prmes qarkut pr llogaritje paralele t bartjeve, n dalje t qarkut do t fitohet shuma 10100, ku biti i par i prket bartjes s fundit.

358

Qarqet kompjuterike

N praktik, pr realizimin e mbledhsve shumbitsh, prdoren komponente mbledhse standarde, si jan, p.sh., ato pr mbledhje t numrave 4- bitsh, t cilat simbolikisht mund t shnohen si n Fig.15.11.
bh

x0 y0 x1 y1 x2 y2 x3 y3

s0

s1

+ 4-bit
s2

s3

Fig.15.11 Komponenta standarde pr mbledhje 4-bitshe

Shembull Qarku logjik i mbledhsit 8-bitsh, i realizuar duke shfrytzuar dy mbledhs 4-bitsh.

Qarqet aritmetikore
0

359

x0 y0 x1 y1 x2 y2 x3 y3

1 0 0 1 1 1 1 0

bh

s0

s1

+ 4-bit

0 s 2 0 s 3

b 1

x4 y4 x5 y5 x6 y6 x7 y7

1 0 0 1

bh

s4

s5

+
0 0 1 1 b 1 s 8

4-bit

1 s 6 0 s 7

Fig.15.12 Mbledhsi 8-bitsh i realizuar duke shfrytzuar dy mbledhs 4-bitsh

Puna e qarkut sht testuar pr vlerat hyrse:

X = 10011101 Y = 10100110
kurse rezultati i mbledhjes n dalje 1 111 1001 1010 10100 t qarkut do t jet: Bartja 1 1101 0110 0011

360

Qarqet kompjuterike

Zbritsi
Pr zbritjen e numrave binar shfrytzohet qarku logjik i cili quhet zbrits (ang. subtractor). Si module elementare zbritse n praktik prdoren gjysmzbritsi dhe zbritsi i plot.

Gjysmzbritsi
Qarku prmes t cilit zbriten dy shifra binare, pa e marr parasysh huan paraprake, njihet si gjysmzbrits (ang. half-substractor). Puna e gjysmzbritsit prshkruhet prmes tabels s kombinimeve:

X 0 0 1 1
ku jan:

Y 0 1 0 1

d 0 1 1 0

h 0 1 0 0

X, Y - numrat t cilt zbriten d - diferenca h - huaja dalse.

Shprehjet e funksioneve dalse nga qarku i gjysmzbritsit, t nxjerra nga tabela e msiprme, duken kshtu:

d = XY + X Y = XY h = XY
n baz t s cilve mund t vizatohet edhe qarku logjik i gjysmzbritsit, ashtu si shihet n Fig.15.13.

(15.8)

Qarqet aritmetikore
X 0 Y 1

361

1 1

d h

Fig.15.13 Gjysmzbritsi
Pr ta testuar funksionimin e qarkut logjik t gjysmzbritsit, n hyrje t tij mund t aplikohen vlerat e kombinimeve t mundshme hyrse. Kshtu, p.sh., nse n hyrjet X e Y t qarkut si numra q zbriten aplikohen vlerat 0 dhe 1, t dy vlerat n dalje t qarkut do t jen 1, gj q sht e njjt me vlerat prkatse n tabeln e kombinimeve. Brenda qarqeve t ndryshme, gjysmzbritsi skematikisht mund t paraqitet si n Fig.15.14.

X 2 Y

Fig.15.14 Paraqitja skematike e gjysmzbritsit

Zbritsi i plot
Pr sintetizimin e qarqeve prmes s cilave mund t zbriten numra shumbitsh, prdoret qarku njbitsh q njihet si zbrits i plot (ang. fullsubstractor), tek i cili merret parasysh edhe huaja hyrse.

362

Qarqet kompjuterike Tabela e kombinimeve sipas s cils funksionon zbritsi i plot, sht:

X 0 0 0 0 1 1 1 1
ku jan:

Y 0 0 1 1 0 0 1 1

Z 0 1 0 1 0 1 0 1

d 0 1 1 0 1 0 0 1

h 0 1 1 1 0 0 0 1

X, Y - numrat q zbriten Z - huaja hyrse d - diferenca h - huaja dalse

Raporti matematikor mes madhsive hyrse dhe atyre dalse, n tabeln e msiprme, pr t gjitha vlerat hyrse, mund t paraqitet kshtu:

X- (Y + Z)+ h = d 0 -(0 + 0)+ 0 = 0 0 -(0 + 1)+ 2 = 1 0 -(1 + 0)+ 2 = 1 0 -(1 + 1)+ 2 = 0 1 -(0 + 0)+ 0 = 1 1 -(0 + 1)+ 0 = 0 1 -(1 + 0)+ 0 = 0 1 -(1 + 1)+ 2 = 1
ku me 2 simbolikisht sht shnuar huazimi i nj "dhjetsheje" binare, pr t'u realizuar zbritja.

Qarqet aritmetikore Duke e pasur parasysh tabeln e kombinimeve q u dha m sipr pr madhsit dalse nga zbritsi i plot, mund t nxirren shprehjet:

363

d = X YZ + X YZ + X YZ + X YZ Z +(X Y + X Y)Z = (X Y + X Y) = (X Y)Z +(X Y)Z = (X Y)Z +(X Y)Z = (X Y) Z h = X YZ + X YZ + X YZ + X YZ = (X Y + X Y)Z +(Z + Z)X Y = (X Y)Z + X Y = (X Y)Z + X Y
Qarku logjik i zbritsit t plot, i vizatuar n baz t shprehjeve t nxjerra m sipr, duket si n Fig.15.15.
X 0 Y Z 1 1

(15.9)

1 0 d

0 0 1 1 h

Fig.15.15 Zbritsi i plot

Pr ta testuar qarkun e dhn t zbritsit t plot, n tri hyrjet e tij, le t'i aplikojm, p.sh., vlerat 0, 1 dhe 1. Si rezultat, n dy daljet e qarkut do t fitohen vlerat 0 dhe 1, gj q prputhet me vlerat prkatse n tabel. Zbritsi i plot, brenda qarqeve logjike t ndryshme, skematikisht mund t paraqitet si n Fig.15.16.

364
X Y d h

Qarqet kompjuterike

Fig.15.16 Paraqitja skematike e zbritsit t plot

Realizimi prmes gjysmzbritsve

Njlloj si mbledhsi i plot, edhe zbritsi i plot mund t realizohet duke shfrytzuar dy gjysmzbrits, ashtu si shihet n Fig.15.17.
X Y Z

d y 2 b

(x y) z

(x y) z

y 2 b

x y xy
(x y) z + xy
h

Fig.15.17 Zbritsi i plot i realizuar prmes dy gjysmzbritsve

Saktsia e funksionimit t qarkut t dhn si zbrits i plot vrtetohet me shprehjet e fituara pr funksionet dalse d dhe h. Kto shprehje jan t njjta me ato (15.9), t nxjerra nga tabela e kombinimeve, t cilat e prshkruajn punn e zbritsit t plot.

Zbritsi i plot prmes mbledhsit t plot

Nse krahasohen shprehjet (15.3) dhe (15.9) t funksioneve dalse nga mbledhsi dhe zbritsi i plot, shihet se shprehjet e shums s dhe t diferencs

Qarqet aritmetikore

365

d jan t njjta. Por, meq shprehjet pr bartjen b dhe huan h dallojn, q mbledhsi i plot t funksionoj si zbrits i plot, duhet t invertohet vlera e variabls s par hyrse dhe vlera n daljen q i prket shums s. Kshtu, qarku prkats i zbritsit t plot i realizuar duke e shfrytzuar mbledhsin e plot, do t duket si n Fig. 15.18.
X Y Z

X s Y + Z h

d h

Fig.15.18 Zbritsi i plot i realizuar prmes mbledhsit t plot

Pr funksionet dalse nga qarku mund t nxirren shprehjet:

d = (X Y) Z = (X Y) Z = (XY + X Y)Z +(XY + X Y)Z = (X Y)Z +(X Y)Z = (X Y)Z +(X Y)Z = (X Y) Z h = (X Y)Z + XY = (X Y + XY)Z + XY = (X Y)Z + XY = (X Y)Z + XY
Nga shprehjet e fituara shihet se ato jan t njjta me shprehjet (15.9), t cilat u prkasin funksioneve dalse t zbritsit t plot, me ka vrtetohet funksionimi si zbrits i plot i qarkut t dhn n Fig.15.18 Skematikisht, qarku i zbritsit t plot i realizuar prmes mbledhsit t plot, mund t paraqitet si n Fig.15.19.

(15.10)

366
X Y Z X Y s d

Qarqet kompjuterike

+
b h

Fig.15.19 Paraqitja skematike e zbritsit t plot i cili sht realizuar prmes mbledhsit t plot

Mbledhsi/zbritsi
Duke prdorur procedurn e zakonshme t sintezs s qarqeve kombinuese, mund t projektohet nj qark kombinues i vetm, i cili njkohsisht do t shfrytzohet si mbledhs dhe zbrits i plot. Komandimi i puns s qarkut t till duhet t bhet prmes nj hyrjeje t veant K, n t ciln duke i aplikuar dy vlerat e mundshme 0 dhe 1, qarku do t punoj si mbledhs ose zbrits, p.sh. kshtu:

0 mbledhs i plot K= 1 zbrits i plot

N vijim sht dhn tabela e kombinimeve prmes s cils prshkruhet funksionimi i qarkut n fjal, prej ku pastaj jan nxjerrur edhe shprehjet e funksioneve prkatse t dy daljeve nga qarku.

Qarqet aritmetikore

367

K 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1
K

X 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

Y 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

Z s/d b/h 0 0 0 1 1 0 0 1 0 1 0 1 0 1 0 Mbledhs i plot 1 0 1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 1 1 1 0 1 1 1 0 1 Zbrits i plot 0 1 0 1 0 0 0 0 0 1 1 1

1 1 1
Y

s/ d = X Y Z + X Y Z + X Y Z + X Y Z

1 1 1 1
X K

= (X Y + X Y) Z +(X Y + X Y) Z = (X Y) Z +(X Y) Z = (X Y) Z

b/h = YZ + K X Z + K X Z + K X Y + K X Y

1 1 Z 1 1 1 1 Y 1 1
X

= Y Z +(K X + K X) Z +(K X + K X) Y = Y Z +(K X + K X) (Y + Z) = Y Z +(K X) (Y + Z)

N baz t shprehjeve t fituara, sht vizatuar qarku logjik i mbledhsit/zbritsit t plot, ashtu si shihet n Fig.15.20. Funksionimi i qarkut si mbledhs (K=0) dhe si zbrits (K=1) sht testuar me dy grupe vlerash hyrse, 0101 dhe 1011, pr t cilat n dalje t tij jan fituar vlerat sb=01 dhe dh=01, q prputhen me vlerat prkatse n tabeln e kombinimeve.

368
K X Y Z 0 1 0 1 1 0 1 1 1 1 0 0 0 1 1 1 1 1

Qarqet kompjuterike

s/d

1 1 1

b/h

Fig.15.20 Mbledhsi/zbritsi i plot

Mbledhsi NBCD
Mbledhja e numrave t cilt shkruhen n kodin NBCD krkon sintetizimin e mbledhsit adekuat, mbshtetur n principet e mbledhjes n kt kod. Por, meq numrat n kodin NBCD paraqiten me fjal kodike 4-bitshe, pr mbledhjen e dy fjalve kodike mbledhsi prkats duhet t ket 9 hyrje, prkatsisht 2 her nga 4 hyrje, pr numrat q mblidhen, dhe 1 hyrje pr bartjen hyrse, si dhe 5 dalje. Sintetizimi i qarkut logjik t mbledhsit NBCD nuk mund t bhet duke e shfrytzuar procedurn e zakonshme, sepse tabela prkatse e kombinimeve prmban 29=512 kombinime. Pr gjetjen e shprehjeve t funksioneve dalse nga qarku, duhet t shfrytzohet metoda e minimizimit tabelar prmes kompjuterit. Por, ktu do t prdoret procedura e sintetizimit t qarkut, duke e coptuar at n pjes m t vogla, t cilat n fund komponohen n nj trsi, pr ta formuar qarkun e dshiruar. Nse analizohet metoda e mbledhjes n kodin NBCD, e cila sht shpjeguar n kapitullin mbi kodet, qarku i mbledhsit NBCD mund t coptohet n 3 pjes funksionale: mbledhja binare e dy fjalve kodike gjenerimi i sinjalit binar pr korrigjimin e fjalve kodike korrigjimi i fjalve kodike duke ua shtuar vlern 0110.

Qarqet aritmetikore

369

Nse fjalt kodike t cilat mblidhen shnohen me X=x8x4x2x1 dhe Y=y8y4y2y1, pjesa e par funksionale prmes s cils kryhet mbledhja binare e tyre duhet t prmbaj 4 mbledhs t plot, ashtu si sht treguar n qarkun logjik t mbledhsit NBCD, t dhn n Fig.15.21. N 8 hyrjet e qarkut aplikohen shifrat binare t fjalve kodike X dhe Y, kurse n hyrjen e 9-t - edhe bartja hyrse bh, nse qarku lidhet me mbledhs t tjer NBCD, prndryshe vlera n kt hyrje merret zero.
x8 x4 x2 x1

0 1 0 1

y8 y4 y2 y1 1 0 0 1 bh 0 Z X Y P1 0 Q b 1 1 s 0 s1

Z X Y

P2 1 Q b 2 0 s

1 Y

+ 2

s b 1

s2

Z X Y

P4 1 Q b 4 0 s

s Z + X 1 Y 2 b 1

s4

Z X Y

P8 1 Q8 b 0 s 1 1

X + s 2 b Y

s8

Fig.15.21 Mbledhsi NBCD

370

Qarqet kompjuterike

Shumat P1, P2, P4 dhe P8, t cilat fitohen n dalje t mbledhsve, korrigjohen nse paraqesin fjal kodike t ndaluara, ose kan bartje, ashtu si sht dhn n tabeln vijuese.

Q8 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1

P8 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0

P4 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0

P2 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

P1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

b 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

s8 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1

s4 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0

s2 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0

s1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

(1)

(2)

(3)

Nse analizohet tabela lidhur me korrigjimin e shumave t veanta, ajo mund t ndahet n 3 pjes karakteristike:

(1) - nuk korrigjohen. (2) - korrigjohen sepse jan fjal kodike t ndaluara. (3) - korrigjohen pr shkak t bartjes.
Kjo do t thot se korrigjimin duhet br nse plotsohet njri nga 3 kushtet:

Q8 = 1 P8P4 = 1 P8P2 = 1

Qarqet aritmetikore prkatsisht nse vlera e funksionit:

371

b = Q 8 + P8P4 + P8P2
sht 1. Kjo vler njkohsisht prcillet edhe n daljen b t qarkut dhe e paraqet bartjen e prgjithshme, e cila figuron n rezultatin prfundimtar t mbledhjes. Pr realizimin e funksionit b, n pjesn e dyt funksionale t qarkut, jan prdorur dy elemente logjike DHE e nj element logjik OSE. Korrigjimi i fjalve kodike, prkatsisht i vlerave P8, P4 dhe P2, bhet prmes shtimit t ekuivalentit binar 0110 t numrit decimal 6, duke shfrytzuar dy gjysmmbledhs dhe nj mbledhs t plot, n pjesn e tret funksionale t qarkut. Korrigjimi nuk ka ndikim te vlera P1, e cila prcillet direkt n shumn dalse s1 nga qarku. Pr ta testuar funksionimin e qarkut t mbledhsit NBCD t dhn m sipr, le t marrim se n hyrje t tij aplikohen fjalt kodike:

X=0101 Y=1010
dhe se bartja hyrse n qark sht bh=0. N daljet P8P4P2P1 t mbledhsve t plot t qarkut, do t merren vlerat 1110. Meq vlera n daljen b sht 1, fjala kodike q fitohet pas mbledhjes binare duhet t korrigjohet duke ia shtuar numrin binar 0110, gj q bhet prmes nj mbledhsi t plot dhe dy gjysmmbledhsve, t cilt jan t vendosur n dalje t qarkut. Rezultati i mbledhjes fitohet n daljet b, s8, s4, s2 e s1 dhe pr shembullin e marr t madhsive hyrse sht 10100, prkatsisht pasi t'i shtohen zerot para, gjendet vlera reale 0001 0100. Ky rezultat do t fitohet edhe nse mbledhja kryhet me dor:

1 Bartja 0101 + 1001 1110

Meq fjala kodike e fituar sht fjal e ndaluar, ajo duhet t korrigjohet duke ia shtuar vlern binare 0110:

11 1110 + 0110 10100

372

Qarqet kompjuterike

Nse bhet prova, duke i marr ekuivalentt decimal t fjalve kodike t cilat mblidhen:

5 +9 14
Numrit 14 i prgjigjet edhe kombinimi i dy fjalve kodike:

0001 0100
t cilat u fituan m sipr prmes mbledhjes NBCD. Mbledhsi NBCD mund t realizohet edhe duke shfrytzuar 2 mbledhs 4-bitsh, n vend t mbledhsve t plot 1-bitsh, ashtu si shihet n Fig.15.22.
x8 x4 x2 x1 0 1 0 1 y8 y4 y2 y1 1 0 0 1

1 1 0 0 1 0 0 1

x0 bh y0 x1 y1

s0

0 0

x0 bh y0 x1 y1

s0

s1

s1

1 1 1 1 1

s1

s2

+
1 s4

x2 4-bit 1 s2 y2 x3 y3 s3 1 b 0 1 1

x2 4-bit s2 y2 x3 y3 s3 b

s8

Fig.15.22 Mbledhsi NBCD i realizuar prmes dy mbledhsve t plot

Qarqet aritmetikore

373

Pr ta testuar punn e qarkut t dhn, si mbledhs t dy shifrave decimale, prkatsisht t fjalve kodike prkatse, le t marrim, p.sh., se n hyrje t tij aplikohen fjalt kodike X=0101 dhe Y=1001. N dalje t mbledhsit t par fitohet vargu i shifrave binare 1110 si dhe bartja 0, sepse:

1 Bartja 0101 + 1001 1110

Meq rezultati i fituar nuk bn pjes n fjalt kodike t kodit NBCD, ai duhet t korrigjohet. Gjenerimi i sinjalit 1 n daljen b t qarkut realizohet prmes lidhjes s tri elementeve logjike themelore, ashtu si shihet n qark, kurse pr korrigjim shfrytzohet mbledhsi i dyt, prmes t cilit fitohet rezultati prfundimtar i mbledhjes s dy fjalve kodike t kodit NBCD. Qarku logjik i mbledhsit NBCD t dhn n Fig.15.22, paraqet mbledhs njshifror paralel. Pr realizimin e mbledhsit shumshifror duhet t shfrytzohen m shum mbledhs NBCD njshifror, t lidhur ashtu q bartja dalse nga mbledhsi i numrave me pesh m t ult t prcillet n hyrje t mbledhsit me pesh m t madhe, plotsisht njlloj si lidhen mbledhsit e plot pr t krijuar mbledhs binar shumbitsh. Shembull Qarku logjik i mbledhsit paralel 3-shifror, nse n hyrje t tij aplikohen numrat X dhe Y, t koduar n kodin NBCD dhe bartja hyrse fillestare n qark sht bh.

374
bh x1 y1 x2 y2 x4 y4 x8 y8 b1 s2 s1

Qarqet kompjuterike

+ NBCD

s4 s8

s10 x10 y10 x 20 y20 x 40 y40 x80 y80 b2 s20

+ NBCD

s 40 s80

s100 x100 y100 x200 y200 x400 y400 x800 y800 b s200

+ NBCD

s 400 s800

Fig.15.23 Mbledhsi paralel NBCD 3-shifror

Qarqet aritmetikore

375

Mbledhsi Excess-3
Si sht shpjeguar n kapitullin pr kodet, mbledhja n kodin Excess-3 kryhet n dy hapa:
1. Mblidhen numrat e dhn, duke shfrytzuar rregullat e mbledhjes binare. 2. Korrigjohen t gjitha fjalt kodike t cilat fitohen pas mbledhjes, kshtu: Fjalt kodike q kan pasur bartje u shtohet numri 0011. Fjalve kodike q nuk kan pasur bartje u zbritet numri 0011, ose u shtohet numri 1101, ashtu si sht vepruar n pjesn vijuese gjat sintetizimit t qarkut t mbledhsit Excess-3.

Duke e ndjekur procedurn e sintezs s mbledhsit NBCD, pr mbledhsin Excess-3, mbshtetur n rregullat e mbledhjes, t dhna m sipr, mund t vizatohet qarku logjik i cili shihet n figurn vijuese.
x3 x 2 x1 x0 1 1 0 0 y3 y 2 y1 y0 1 0 0 0 0 P0 0 Q0 0 1 s0

bh

Z X Y

+
b

Z X Y

P1 0 Q1 0

+
b

Z s X + 1 Y b

1 0

s1

Z X Y

P2 1 Q2 0

+
b

Z s X + 1 Y b

1 0

s2

Z X Y

+
b

P3 0 Q3 1

Z s X + Y b

s3

Fig.15.24 Mbledhsi EXcess-3

376

Qarqet kompjuterike

Bartja q fitohet n mbledhsin e fundit, nga i cili merret shuma s3, si edhe te mbledhsi NBCD, nuk prdoret. Qarku i dhn m sipr mund t testohet, nse n hyrje t tij aplikohen fjalve kodike t kodit Excess-3. Kshtu, p.sh., nse n hyrje t qarkut aplikohen fjalt kodike 1100 dhe 1000, si rezultat n dalje t tij fitohet vargu i shifrave binare 10111, prkatsisht fjalt kodike:

0001 0111
pas shtimit t tri zerove para vlers s bartjes. Ky rezultat do t fitohet edhe nse mbledhja kryhet me dor:

1 Bartja 1100 + 1000 10100

Meq ka bartje, rezultati i fituar korrigjohet duke ia shtuar numrin 0011:

10100 + 0011 10111

Shumzuesi
Pr shumzimin e dy shifrave binare prdoret thjesht nj element logjik DHE. Si qarqe kombinuese t zakonshme mund t realizohen shumzues 2-bitsh, ose eventualisht edhe shumzues 3-bitsh, sepse qarku prkats komplikohet shum. Shembull Qarku logjik i shumzuesit 2-bitsh, nse n hyrje t tij aplikohen numrat binar X=x1x0 dhe Y=y1y0, kurse rezultati binar i cili merret n dalje t qarkut sht P=p3p2p1p0.

Qarqet aritmetikore

377

X x1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1
x1

x0 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

Y y1 y0 0 0 0 1 1 0 1 1 0 0 0 1 1 0 1 1 0 0 0 1 1 0 1 1 0 0 0 1 1 0 1 1

P p3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 p2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 p1 0 0 0 0 0 0 1 1 0 1 0 1 0 1 1 0 p0 0 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 1 0 1

y1

1
x0 x1

y0

p3 = x1x0 y1y0

y1

1 1 1
x0

y0

p 2 = x 1 x0 y 1 + x 1 y 1 y 0

x1

y1

1 1 y 0 1 1 1 1
x0

p1 = x 1 x0 y 0 + x1 y1 y0 + x 0 y 1 y0 + x1 x 0 y1

378
x1

Qarqet kompjuterike

y1

1 1 1 1
x0
x1 x0

y0

p0 = x 0 y 0

y1

y0

0 0 0 0 0 0 1 1 0 1

p3

p2

p1

p0

Fig.15.25 Shumzuesi 2-bitsh

Pr ta testuar funksionimin e qarkut logjik t shumzuesit digjital 2-bitsh t dhn n Fig.15.25, le t marrim se n hyrje t tij aplikohen vlerat numerike binare X=01 dhe Y=11. N dalje t qarkut, si rezultat i shumzimit fitohet numri binar P=0011, gj q shihet edhe n figur.

Shumzuesi shumbitsh
Si sht theksuar edhe n kapitullin mbi sistemet numerike, shumzuese i dy numrave binar reduktohet n nj numr t caktuar mbledhjesh, gj q varet nga numri i bitve t shumzuesit. Sinteza e qarkut logjik t shumzuesit shumbitsh n rrug t zakonshme krkon operim me nj tabel t madhe t

Qarqet aritmetikore

379

kombinacioneve. Por, problemi i sintezs s qarqeve logjike shumbitshe, ashtu si u tha edhe m par, mund t zgjidhet duke ndjekur rrug tjetr. Shembull Qarku logjik i shumzuesit 4-bitsh, nse n hyrje t tij aplikohen numrat binar X=x3x2x1x0 dhe Y=y3y2y1y0, kurse rezultati binar q merret n dalje t qarkut sht P=p7p6p5p4p3p2p1p0.

Pr t'i nxjerr shprehjet e funksioneve dalse t shumzimit binar 4-bitsh, mund t nisemi nga shumzimi me dor i numrave X e Y, duke operuar me vlera t prgjithshme:

p7

x3 x2 x1 x0 y3 y2 y1 y0 x 3 y0 x 2 y0 x1 y0 x0 y0 x3 y1 x 2y 1 x1 y1 x 0 y1 x 3 y 2 x 2 y 2 x1y 2 x0 y 2 x 3 y3 x 2 y 3 x1 y 3 x 0y 3 p6 p5 p4 p2 p1 p0 p3

Shifrat binare p 0, p 1, , p 7 t cilat fitohen gjat prodhimit, gjenden prmes shprehjeve matematikore:

x0 y0 x1y0 + x0y1 x 2y0 + x1y1 + x0 y 2 x3 y0 + x2y1 + x1y 2 + x0y3 x3 y1 + x 2y 2 + x1y3 x3 y2 + x2y3 x3 y3

si dhe bartjeve t cilat paraqiten n procesin e mbledhjeve parciale. Pr mbledhje t komponenteve brenda ktyre shprehjeve, si dhe bartjeve prcjellse, mund t prdoren mbledhs t plot. Kshtu, qarku logjik i shumzuesit t dy numrave 4bitsh, n fomn e tij prfundimtare do t duket si n Fig.15.26.

380
x3 x2 x1 x0 1 0 0 1 y3 y2 y1 y0 0 1 1 0

Qarqet kompjuterike

0 0 0 0 0 + 0 + 0 + 0 1 0 0 1 0 1 0 0 1 0 + 0 0 + 0 0 + 1 0 + 0 1 0 + 0 + 0 + 0 + 0 0 1 1 1 0 0

p0 p1

p2

p3 p4 p5

0 0 0 0 0 + 0 0 0 0 + 0 + 0

0 0

p6 p7

Fig.15.26 Shumzuesi 4-bitsh

Qarqet aritmetikore Struktura e hyrjeve dhe e daljeve te mbledhsit e plot t cilt jan shfrytzuar te qarku i shumzuesit shihet n Fig.15.27.
Z

381

ku jan:
X

+
Y

X, Y - shifrat binare q mblidhen Z - bartja hyrse s - shuma b - bartja dalse

Fig.15.27 Mbledhsi i plot q shfrytzohet te shumzuesi 4-bitsh

Gjat vizatimit t qarkut t dhn, n hyrjet e mbledhsve t plot t cilat nuk shfrytzohen sht shnuar vlera 0, gj q nuk ka ndikim n rezultatin e mbledhjes, sepse shuma nuk ndryshon nse i shtohet vlera 0. Realizimi i prodhuesit shumbitsh mund t thjeshtohet nse prdoren mbledhs t gatshm shumbitsh. Shembull Qarku logjik i shumzuesit (4x3)-bitsh, prmes t cilit shumzohen dy numra binar, njri 4-bitsh X=x3x2x1x0 dhe tjetri 3-bitsh Y=y2y1y0, duke shfrytzuar si komponente t gatshme dy mbledhs binar 4-bitsh.

p6

x2 x1 x0 y2 y1 y0 y x y x y x x 3 0 2 0 1 0 0 y0 x 3 y1 x 2 y1 x1 y1 x0 y1 x 3 y 2 x 2 y 2 x1 y 2 x0 y 2 6 p5 p4 p3 p2 p1 p0

x3

382

Qarqet kompjuterike

Realizimi i qarkut logjik t shumzuesit mbshtetet n iden e gjetjes s vlerave t shprehjevet matematikore:

x0y0 x1y0 + x0y1 x2y0 + x1y1 + x0y 2 x3 y0 + x 2y1 + x1y 2 x3 y1 + x2y 2 x3 y2

kurse 12 komponentet e prodhimeve parciale brenda tyre gjenden duke shfrytzuar elemente logjike DHE. N baz t shprehjeve t dhna m sipr mund t vizatohet qarku logjik i shumzuesit (4x3)-bitsh, ashtu si shihet n Fig.15.28. Pr ta testuar funksionimin e ktij qarku n hyrjet e tij mund t aplikohen kombinimet e vlerave t mundshme, t cila sillen mes vlers minimale 0 dhe vlerave maksimale X=1111 e Y=111, prkatsisht ekuivalentvet decimal 15 e 7. Kshtu, p.sh., nse n hyrje t qarkut aplikohen vlerat X=1001 dhe Y=110, n dalje t tij do t merret prodhimi i tyre P=0110110, gj q mund t vrtetohet edhe prmes llogaritjes me dor:

1001 110 0000 1001 1001 110110

Ktu, rezultatit duhet shtuar edhe shifrn e par 0 e cila fitohet si bartje n daljen p6 t qarkut, por meq sht 0, gjat shumzimit me dor nuk shnohet.

Qarqet aritmetikore
X x3 x 2 x1 x0 1 0 0 1 Y y2 y1 y0 1 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 1 0 x0 bh y0 x1 y1

383

p0

s0 0

p1

s1

+
0

x2 4-bit s2 y2 x3 y3 b s3

1 0 0 1 1 x 0 0 y 0 0 x 1 0 y 1

0 bh s0 1 p2

s1

p3

+ 0 x 4-bit 2
1 y 2 1 x3 0 y 3

s2

p4

s3 b

p5

p6

Fig.15.28 Shumzuesi (4x3)-bitsh i realizuar me dy mbledhs 4-bitsh

384

Qarqet kompjuterike

Mbledhsit e plot 4-bitsh t cilt jan prdorur n qarkun e dhn n Fig.15.28, funksionojn sikurse mbledhja e numrave t cilt aplikohen n hyrje t tyre kryhet me dor. Bartjet hyrse bh te t dy mbledhsit jan marr 0, kurse bartjet dalse prej tyre prcillen n daljet b. Kshtu, p.sh., meq n hyrjet e mbledhsit t dyt, si rezultat i vlerave hyrse n qark, aplikohen vlerat 1001 dhe 0100, rezultati i mbledhjes sht:

1001 0100 1101

gjat s cils bartja b=0 prcillet n daljen p6 dhe njkohsisht e paraqet edhe bartjen e prgjithshme nga shumzuesi.

Pjestimi
Meq pjestimi sht operacion m i komplikuar, realizimi i qarqeve prmes t cilve do t pjestohen numrat, si qarqe kombinuese t zakonshme, sht e pamundshme. Qarku pr pjestimin e dy numrave do t mund t realizohet, p.sh., prmes metods s zbritjes suksesive t pjestuesit, e cila sht shpjeguar n fillim t librit. Por, sinteza e nj qarku t till imponon nevojn e prdorimit edhe t elementeve memoruese, prkatsisht regjistrave, pr t cilt do t bhet fjal n pjesn e dyt t ktij libri.

Qarqet aritmetikore

385

Fuqizimi
Pr projektimin e qarqeve prmes t cilave gjenden fuqit e caktuara t numrave t vegjl, mund t prdoret procedura e zakonshme e sintezs s qarqeve kombinuese. Shembull Qarku logjik prmes t cilit gjenden katrort XYZVWT e numrave binar 3-bitsh ABC.

N 0 1 2 3 4 5 6 7
A C

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1

X 0 0 0 0 0 0 1 1

Y 0 0 0 0 1 1 0 1
A

Z 0 0 0 1 0 1 0 0

V 0 0 1 0 0 0 1 0

W 0 0 0 0 0 0 0 0

T 0 1 0 1 0 1 0 1
A

0 0 1 0 0 0 1 0
B

0 0 0 1 0 0 1 1
B

0 0 0 0
C 0 1 0 1 B

X = AB
A C

Y = AB + AC
A C

Z = ABC + A BC
A C

0 1 1 0 0 1 0 0
B

0 0 0 0 0 0 0 0
B

0 0 0 0 1 1 1 1
B

V = BC

W =0

T = C

386
A 1 B 0 C 1

Qarqet kompjuterike

0 X 1 1 Y 1 0 1 Z 1 0 V 0 W 1 T

Fig.15.29 Qarku pr gjetjen e katrorve t numrave 3-bitsh

Pr ta testuar funksionimin e qarkut t dhn, n hyrje t tij sht aplikuar numri decimal 5, prkatsisht ekuivalenti binar prkats 101. Si rezultat, n 6 daljet e qarkut sht fituar numri binar 011001, ashtu si figuron edhe n tabeln e kombinimeve, t cilit i prgjigjet numri decimal 25, prkatsisht katrori i numrit t aplikuar n hyrje t qarkut. N praktik, sinteza e qarqeve pr llogaritjen e katrororve t nj numri mbshtetet n iden e shumzimit t numrit me vetveten. Kjo do t thot se pr kt qllim mund t prdoret qarku i zakonshm pr shumzim, por n hyrje t tij duhet t aplikohet dy her vlera e numrit q ngritet n katror. Kshtu, p.sh., nse duhet t ngritet n katror numri K=kn...k2k1k0, prkatsisht t llogaritet K 2 , prmes shumzimit KK, hyrjet e qarkut logjik duhet t lidhen shkurt, ashtu si shihet n Fig.15.30.

Qarqet aritmetikore

387

X K Y m n bit P K2

Fig.15.30 Fuqizimi duke e shfrytzuar shumzuesin

Pr ngritjen n fuqi t caktuar t numrave binar, mund t realizohen qarqe t veanta. Por, edhe n kt rast fuqizimi mund t bhet prmes qarkut pr shumzim, duke e prsritur shumzimin aq sa sht fuqia n t ciln duhet ngritur numrin.

Plotpjestimi
Me qllim t gjetjes s plotpjestueshmris s numrave me nj numr t caktuar, prdoren qarqe logjike t cilat paraqesin detektor t plotpjestueshmris. Shembull Detektori i plotpjestueshmris t ekuivalentve decimal N t numrave binar ABCD, me numrin decimal 3. Pr realizimin e qarkut logjik prkats shfrytzohet edhe dekoduesi 4/16.

N daljen X t qarkut merret vlera logjike 1, nse numri q aplikohet n hyrje t tij sht i plotpjestueshm me 3, prndryshe vlera dalse sht 0.

388

Qarqet kompjuterike

N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

X 0 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1

X = m 1(3,6,9,12 ,15)

A B C D

0 1 1 0
Dek 4/16

0 1 2 3 4 5 6 1 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Fig.15.31 Detektori i plotpjestueshmris me 3

Qarqet aritmetikore

389

Funksionimi i qarkut mund t testohet duke aplikuar n hyrje t tij vlera numerike t ndryshme. Kshtu, p.sh., nse n hyrje t qarkut aplikohet vlera binare 0110, n dalje t tij do t merret vlera X=1, sepse numri 6 sht i plotpjestueshm me 3. Rreth plotpjestueshmris mund t realizohen edhe qarqe logjike prmes s cilave gjendet edhe rezultati i plotpjestimit. Shembull Qarku logjik pr gjetjen e vlers binare XYZ, t numrit i cili fitohet nga plotpjestimi i ekuivalentit binar t numrit decimal N me numrin 2. Pr numrat q nuk plotpjestohen me 2, n dalje t qarkut merret vlera 000.

N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
A

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1
A

X 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 0 1 0 1 0

Y 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 1 0 1 0

Z 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0
A

1 1
D C B C

1 1
D D C

1 1 X = AD

1 1
B

1 1 1 1
B

Y = BD

Z = CD

390
A B C D 1 0 1 0

Qarqet kompjuterike

1 0 1

X Y Z

Fig.15.32 Qarku pr gjetjen e vlers s plot t pjestimit me 2

Qarku logjik i dhn m sipr duket mjaft i thjesht, gj q sht rezultat i ligjshmris q prsritet pr numrat ift. Nse, p.sh., n hyrje t qarkut aplikohet vlera binare 1010, ekuivalenti decimal i t cils sht 10, n dalje t qarkut si rezultat fitohet numri 101, ekuivalenti decimal i t cilit sht numri 5, meq vlera hyrse 10 sht e plotpjestueshme me 2.

Vlerat e funksioneve

16

Funksionet e zakonshme 392 Funksionet trigonometrike 399

392

Qarqet kompjuterike

Qarqet logjike kombinuese mund t prdoren edhe si gjenerator t vlerave numerike t funksioneve t ndryshme aritmetikore.

Funksionet e zakonshme
Procedura e sintezs s qarqeve pr gjenerimin e vlerave t funksioneve t zakonshme fillon me prpilimin e tabels s kombinimeve pr t gjitha vlerat e mundshme t variablave q paraqiten n shprehjet e tyre. Shembull Qarku logjik prmes t cilit gjenerohen vlerat e funksionit:

f = 2a + b + 1
nse variablat a dhe b i marrin vlerat 0, 1, 2 dhe 3.

a 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

b D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 x 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 1 1 y 0 0 0 1 0 1 1 1 1 1 1 0 1 0 0 0

f z 0 1 1 0 1 0 0 1 0 1 1 0 1 0 0 1 v 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0

m 1(11,13 15) y = m 1(3,5 10,12) z = m 1(1 2,4,7,9 10,12,15) v = m 1(0,2,4,6,8,10,12,14)

x=

Vlerat e funksioneve

393

A a B C b D

0 1 1 0 Dek 4/16

0 1 2 3 4 5 6 1 7 8 9 10 11 12 13 14 15
0 x y f 1 z 0 v 1

Fig.16.1 Qarku pr gjenerimin e vlerave t nj funksioni

Pr ta testuar funksonimin e qarkut t vizatuar m sipr, le t marrim, p.sh., se n hyrje t tij aplikohen vlerat decimale a=1 dhe b=2, prkatsisht kombinimi i vlerave hyrse 0110. Vlera decimale e funksionit f do t jet:

f = 21 + 2 + 1 = 5
kurse n dalje t qarkut merret numri binar 0101, t cilit i prgjigjet vlera decimale 5. Prmes nj qarku logjik njkohsisht mund t gjenerohen edhe vlerat e m shum funksioneve. Shembull Qarku logjik n dalje t t cilit gjenerohen vlerat e funksioneve:

R = a + 3b + 1 S = 2a + b 2
nse variablat a dhe b i marrin vlerat 0, 1, 2 dhe 3.

394

Qarqet kompjuterike

a 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 e= C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

b D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 e 0 0 0 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 f 0 1 1 0 0 1 0 0 0 1 0 1 1 1 0 1

R g 0 0 1 1 1 0 0 1 1 1 0 0 0 1 1 0 h 1 0 1 0 0 1 0 1 1 0 1 0 0 1 0 1 x 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 1 1 0 0 1 1 y 0 0 1 0 0 0 1 0 1 1 0 1 1 1 0 1

S z 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 v 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

m 1(3,6 7,10 11,14 15) f = m 1(1 2 ,5 ,9,11 13 ,15) g = m 1(2 4 ,7 9,13 14) h = m 1(0 ,2 ,5 ,7 8 ,10 ,13 ,15)
A

1 1 1 1 1 1
B

1 1 1 1 D 1 1 1 1
B

x = AC + CD
A

y = AC + AD + ACD
A

1 1 1 1
B

1 1 1 1

D C

1 1 1 1 D 1 1 1 1
B

z = B

v = D

Vlerat e funksioneve
a A 1 B 0 C 0 b D 1

395

Dek 4/16

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 10 11 12 13 14 15
0 e f R 1 g 1 h 0

0 0 0 1 1 0 0 1 1

Fig.16.2 Qarku pr gjenerimin e vlerave t dy funksioneve

396

Qarqet kompjuterike

Nse qarku logjik testohet pr vlerat hyrse a=2 dhe b=1, prkatsisht nse n hyrje t tij aplikohet vargu i vlerave binare 1001, n dalje t qarkut do t fitohen vlerat 0110 dhe 0101, t cilat u prgjigjen vlerave decimale t funksioneve:

R = 2+ 31+ 1 = 6 S = 2 2 + 12 = 5
Pr funksionet q prcaktohen me dy ose edhe me m shum shprehje, gjenerimi i vlerave gjithashtu mund t bhet prmes qarqeve kombinuese, duke e prcaktuar kushtin prmes vlerave n nj ose m shum hyrje t qarkut. Shembull Qarku logjik pr gjenerimin e vlerave t funksionit:

2x + y g = 2 x + y

pr pr

k = 0 k = 1

nse variablat x dhe y marrin vlerat 0, 1, 2 dhe 3.

Vlerat e funksioneve

397

x k 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

y D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 r 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 s 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 1 1 1

g t 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 1 1 1 1 1 0 1 0 v k 0 A A 1 0 D D 1 1 1 1 1 1 C C 0 1 B B 1 0 r = k A BC + kCD 1 k 0 A A 1 1 1 0 1 1 1 D D 1 1 1 1 C C 0 1 1 1 1 1 1 1 B B 0 s = k A B + k A C + k A BC + k A BD + kC D 1 k 0 A A 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 D D 1 1 1 1 1 C C 1 1 1 1 0 B B 1 t = kBC + kBC + kA B + kA D + kABD 0 k 0 A A 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 D D 1 1 1 1 1 1 1 C 1 C 1 1 0 B B 1 0 v = kB D + B D + kD

398
k 1 A 0 B 1 C 1 D 0

Qarqet kompjuterike

0 0 0 0 0 0 1 r

0 1 0 0 0 0 0 1 0

0 0

Fig.16.3 Qarku pr gjenerimin e vlerave t funksionit q definohet me dy shprehje

Vlerat e funksioneve

399

Pr ta testuar funksionimin e qarkut, le t marrim, p.sh., se n hyrje t tij aplikohen vlerat x=1, y=2 dhe k=1, prkatsisht vlera binare 10110. N dalje t qarkut do t fitohet vlera e funksionit:

g = 1 + 22 = 5
ekuivalenti binar i s cils sht 0101.

Funksionet trigonometrike
Qarqet kombinuese mund t prdoren edhe pr gjenerimin e vlerave t funksioneve trigonometrike. Si vlera hyrse te kto qarqe paraqiten kndet e dhna n radian, por n formn e tyre binare. Vlerat n dalje t qarqeve t tilla gjithashtu jan numra binar. Saktsia e vlerave hyrse dhe e vlerave t funksioneve trigonometrike n dalje t qarqeve varet nga numri i bitve q prdoren pr paraqitjen e tyre.
Shembull

Qarku logjik pr gjenerimin e vlerave t funksionit Y=sin(X), ku 0 X 1 .

N form binare, vlerat e prafrta t variabls X paraqiten duke shftytzuar 4 shifra binare x 3, x 2, x 1 dhe x 0 , peshat e t cilave jan: 1/2, 1/4, 1/8 dhe

1/16 - prkatsisht. Kshtu, p.sh., pr ta paraqitur vlern e kndit prej 450 , variabla X duhet ta ket vlern 1/4, prkatsisht 0.25 ose n form binare vlern 0100, sepse:
0 (1 / 2)+ 1 (1 / 4)+ 0 (1 / 8)+ 0 (1 / 16) = 0.25

Pr ta paraqitur kndin prej 300 , vlera e variabls X duhet t jet 1/6=0.1666. Por, meq paraqitja e sakt e ksaj vlere me 4 bit sht e pamundshme, si vler m e prafrt e saj mund t merret vlera 3/16=0.1873 ose 0011, sepse:
0 (1/ 2)+ 0 (1/ 4)+ 1 (1/ 8)+ 1 (1/ 16) = 0.1250 + 0.0625 = 0.1875

400

Qarqet kompjuterike

Duke vepruar n kt mnyr pr t gjith kndet, sht prpiluar tabela vijuese n t ciln jan prfshir vlerat hyrse dhe vlerat dalse nga qarku.
N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 x3 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 x2 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 x1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 x0 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 X 0.0000 0.0625 0.1250 0.1875 0.2500 0.3125 0.3750 0.4375 0.5000 0.5625 0.6250 0.6875 0.7500 0.8125 0.8750 0.9375 y3 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 y2 0 0 1 0 0 1 1 1 1 1 1 1 0 0 1 0 y1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1 1 0 1 0 1 1 y0 Y(radian) Y(shkall) 0 0.0000 0.00 1 0.1875 11.25 0 0.3750 22.50 0 0.5000 33.75 1 0.6875 45.00 1 0.8125 56.25 0 0.8750 67.50 1 0.9375 78.75 1 0.9375 90.00 1 0.9375 101.25 0 0.8750 112.50 1 0.8125 123.75 1 0.6875 135.00 0 0.5000 146.25 0 0.3750 157.50 1 0.1875 168.75

Prmes vlerave t dhna n tabel realisht nuk mund t merren t gjitha vlerat e mundshme t funksionit Y, por vetm vlerat n 16 pikat e zgjedhura n lakoren prkatse, ashtu si shihet n paraqitjen grafike t dhn n Fig.16.4.

Fig.16.4 Paraqitja grafike e funksionit sin(X)

Nse baz t vlerave t dhna n formn binare t variablave X dhe Y, jan mbushur K-diagramet prkatse, prej ku pastaj jan gjetur shprehjet e

Vlerat e funksioneve

401

funksioneve dhe sht vizatuar qarku logjik i gjeneratorit t vlerave t funksionit Y=sin(X), i cili shihet n Fig.16.5.

X1

1 1 1 1 1 X2

X3 1 1 1 1 X0 1 1

y 3 = x 3 x 2 + x 2 x1 + x 3 x 2 + x3 x 1x 0
X3 1 1 1 X0 1 1 X1 1 1 1 1 X2 y 2 = x 3 x 2 + x 1 x0 + x 3 x 2x 0 X3 1 1 1 1 1 X0 1 1 X1 1 1 1 1 X2 y 1 = x 1 x0 + x 2x 1 + x 2 x0 + x 3 x 2 x1 + x 2 x1x 0 X3 1 1 1 1 1 1 X0 1 1 1

X1

X2 y 0 = x 3 x 2 x1 + x 3 x 1x 0 + x3 x 1x 0 + x 2 x1 x0 + x3 x1x 0

402

Qarqet kompjuterike

x3
0

x2
1

x1
0

x0
1

1 1 0

y3

0 0 1 1 0

y2

0 0 0 0

y1

0 0 1 1

y0

Fig.16.5 Gjeneratori i vlerave t funksionit Y=sin(X)

Memoriet fikse

17

Funksionet e zakonshme Fehler! Textmarke nicht definiert. Funksionet trigonometrike 399

404

Qarqet kompjuterike

Qarqet kombinuese t cilat jan n gjendje t mbajn n mend grumbuj informatash n form tabelash t ndyshme, njihen si memorie fikse (ang. ReadOnly Memory, ROM). Prmes tyre mund t gjenerohen fjalt kodike t kodeve t ndryshme, t bhet konvertimi i kodeve, t realizohen qarqet aritmetikore, t gjenerohen funksione, ose edhe t mbahen n mend programe kompjuterike. T dhnat e vendosura n memorien fikse ruhen edhe pas ndrprerjes s furnizimit t tyre me energji elektrike. Prandaj, memoriet fikse jan t prshtatshme pr ruajtjen e t dhnave fikse, si jan, p.sh., t dhnat pr komandimin e puns s pajisjeve t ndryshme digjitale, programet pr inicimin e puns s kompjuterve etj.

Forma e prgjithshme
Organizimi i brendshm i memories fikse me 2n-fjal m-bitshe, n form t prgjithshme, duket si n Fig.17.1.
0 2n-fjal f1 f2 Fjala e lexuar fm 1 Dek n n/2 2
n

a1 Adresa a2

an

Elementet lidhse

Fig.17.1 Forma e prgjithshme e memories fikse

Nse n hyrje t memories aplikohet adresa anan-1...a2a1, n dalje t dekoduesit do t zgjidhet njra nga 2n fjalt e memories me numra rendor 0, 1, 2,...,2n-1, prkatsisht do t lexohet fjala m-bitshe fmfm-1...f2f1 dhe prmbajtja e saj do t prcillet n dalje t memories. Memoria fikse e dhn n Fig.17.1, skematikisht mund t paraqitet si n Fig.17.2, ku me 2n x m sht shnuar kapaciteti i memories fikse, i cili n fakt sht 2n-fjal m-bitshe.

a1 a2 an
ROM 2 x m
n

f1 f2

fm

Fig.17.2 Paraqitja skematike e memories fikse

Elementet lidhse
Si elemente lidhse, te memoriet fikse prdoren kryesisht diodat dhe transistort. Por, n literatur prmenden edhe realizime t memorieve fikse te t cilat si elemente lidhse prdoren rezistort, kondensatort ose edhe brthamat magnetike. N pjesn vijuese t librit, gjat shpjegimit t mnyrs s realizimit t memorieve fikse, si elemente lidhse brenda tyre do t prdoren diodat dhe transistort bipolar. Struktura fillestare e memories fikse me dioda, duket si n Fig.17.3.

406

Qarqet kompjuterike

R a1 0

Dek n n/2

an

2 1
n

f1

f2
Fjala e lexuar

fm

Fig.17.3 Forma e prgjithshme e memories fikse me dioda

Njri nga realizimet e mundshme t memories fikse me transistor bipolar, n formn e saj t prgjithshme, sht dhn n Fig.17.4.

n 2 -fjal

a2
Adresa

+VCC R a1 0 R R

a2
Adresa Dek n/2n

an

2n 1

f1

f2
Fjala e lexuar

fm

Fig.17.4 Forma e prgjithshme e memories fikse me transistor

Programimi i memories fikse

Fillimisht, memoria fikse sht e mbushur me vlera binare 1. Procesi i vendosjes s t dhnave n memorien fikse njihet si programim i memories fikse. Gjat programimit, n memorie eliminohen lidhjet elektrike t celulave memoruese n t cilat, n vend t vlerave binare 1, duhet t memorohen vlera binare 0. Ky eliminim mund t bhet, p.sh., me djegien e diodave, prkatsisht t transistorve q gjenden n celulat ku duhet t memorohen vlerat binare 0. Pr kt qllim, pasi t zgjidhen celulat prmes adresave prkatse, npr to aplikohet nj puls i tensionit t lart (10-30V), me 'rast shkaktohet rrjedhja e nj rryme jonormale dhe djegia e lidhjeve elektrike t celulave.

n 2 -fjal

408

Qarqet kompjuterike

Programimi mund t bhet nga prodhuesi, ose edhe nga vet shfrytzuesit e memorieve fikse. Memoriet fikse q programohen nga prodhuesi njihen edhe me shkurtesn MROM, sepse gjat programimit t tyre, pr gjenerimin e lidhjeve, shfrytzohet maska prkatse. Pasi t programohen nj her, prmbajtjet e memorieve t tilla fikse vetm mund t lexohen, por jo edhe t riprogramohen. Memoriet q mund t programohen nga shfrytzuesi njihen me shkurtesn PROM (nga Programmable ROM) dhe prodhohen n dy versione bazike: ato q mund t programohen vetm nj her dhe ato q riprogramohen, duke e fshir s pari prmbajtjen ekzistuese. N versionin e memorieve fikse q riprogramohen bjn pjes memoriet EPROM (nga Erase Programmable ROM), n celulat memoruese t s cilave vendosen transistort MOS, me gejt silici. Ktu, gjat programimit t memories, prmes aplikimit t impulseve t tensionit t lart (10-25V), injektohen elektrone me energji t lart, pr ta vendosur transistorin n gjendjen logjike 0. Fshirja e prmbajtjes s memorieve EPROM bhet duke i ekspozuar ato n nj drit ultravjollc, pr nj koh t caktuar, prmes dritares q gjendet mbi ipin prkats. Kurse, pr programim, prkatsisht pr mbushje me t dhna binare t celulave t saj, prdoret programatori prkats, i cili lidhet n dalje t kompjuterit, ku prcaktohet prmbajtja e memories fikse. Ndryshimi i prmbajtjes s vetm nj pjese t caktuar t memories EPROM nuk sht e mundshme t bhet pa e fshir dhe pa e riprogramuar komplet memorien. Por, te memoriet fikse t tipit EEPROM (nga Electrically Erasable PROM) mund t ndryshohet prmbajtja e vetm nj bajti. Fshirja dhe rishkruarja n celulat memoruese t memories EEPROM bhet direkt, pa prdorur drit ultaravjollc dhe programator special, me nj shpejtsi shum m t madhe se te memoriet EPROM.

Realizimi i qarqeve me memorie fikse

Pr t par realizimin e qarqeve q prmbajn edhe memorie fikse, me dioda dhe transistor, fillimisht le t marrim nj shembull elementar.

Shembull

Realizimi i tabels s kombinimeve:

N A 0 0 1 0 2 1 3 1

B 0 1 0 1

x 1 0 0 1

y 0 1 0 1

z 1 0 1 0

prmes memories fikse, nse si elemente lidhse prdoren diodat, ose transistort.

m 1(0,3) y = m 1(1 ,3) 1 z = m (0 ,2)

x=

Realizimi me dioda
R 0 101 A B 1 0 Dek 2/4 1 2 3 110 1 010 001 R R

0 x y

0 z

Fig.17.5 Realizimi i memories fikse me dioda

Nga qarku i dhn shihet se memoria fikse prmban 4-fjal 3-bitshe: 101, 010, 001 dhe 110. Pr leximin e fjals s caktuar nga memoria, duhet t zgjidhet adresa prkatse AB. Kshtu, p.sh., nse n hyrje t dekoduesit aplikohet vlera binare e adress 10, n daljet xyz t memories do t merret prmbajtja 001 e fjals me numr rendor 2, sepse vetm n daljen prkatse t

410

Qarqet kompjuterike

dekoduesit fitohet sinjali me vler binare 1, i cili prmes diods prcillet vetm n daljen z t qarkut.

Realizimi me transistor
+Vcc 0 R R R 101 1 Dek 2/4 1

010 1

001

3 110 0 x y 0 z 1

Fig.17.6 Realizimi i memories fikse me transistor

Pr testimin e funksionimit t qarkut t dhn, si edhe n rastin e versionit t qarkut me dioda, n hyrje t tij mund t aplikohet njra nga adresat e mundshme AB. Nse, p.sh., n hyrje t qarkut aplikohet adresa 10, n daljet xyz do t merret prmbajtja 001 e fjals s tret t saj, sepse sinjali i vlers binare 1 paraqitet vetm n daljen 2 t dekoduesit dhe pastaj prmes transistorit prkats prcillet n daljen z t qarkut. N pjesn vijuese, q t mos prsritet vizatimi i diodave, ose i transistorve, elementet lidhse do t paraqiten prmes vizave, kurse rezistort dhe lidhjet pr furnizim elektrik nuk do t vizatohen. P.sh., qarku i msprm do t paraqitet si n Fig.17.7.

0 A Dek 2/4 B 1

101 010

2 001

110

Fig.17.7 Paraqitja e elementeve lidhse prmes vizave

N vend t vizave, lidhjet e nevojshme mund t paraqiten edhe duke e shnuar nj pik n vendin e prerjes s vijave horizontale dhe vertikale, ashtu si sht paraqitur n Fig.17.8 qarku nga shembulli i msiprm.
0 A Dek 2/4 B 3 110 1 010 2 001

101

Fig.17.8 Paraqitja e elementeve lidhse prmes pikave

Memoria fikse sidomos prdoret kur qarku logjik prkats duhet t gjeneroj tabela me m shum vlera numerike.

412 Shembull

Qarqet kompjuterike Qarku logjik me nj memorie fikse, prmes t cilit n indikatorin me 20 katror:

a r q p o n m

d e f

g h i

gjenerohen shifrat decimale 0, 1, 2 dhe 3.

N 0 1 2 3 A 0 0 1 1 B 0 1 0 1 a 1 0 1 1 b 1 0 1 1 c 1 0 1 1 d 1 1 1 1 e 1 1 1 1 f 1 1 1 1 g 1 1 1 1 h 1 1 0 1 i 1 1 0 1 j 1 1 1 1 k 1 0 1 1 l 1 0 1 1 m 1 0 1 1 n 1 0 1 0 o 1 0 1 0 p 1 0 1 1 q 1 0 0 0 r 1 0 0 0 s 0 0 1 1 t 0 0 1 1

Dek 2/4

1 21 3 1 1 1 1 1 1 1 0 0 1 1 1 1 1 1 1 0 0 1 1 a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t

Fig.17.9 Gjeneratori i shifrave decimale n indikatorin me 20 katror

Gjenerimi i 4 shifrave decimale prmes qarkut t dhn mund t testohet, nse n hyrje t tij aplikohen 4 kombinimet e mundshme t adresave t 4-fjalve q jan vendosur n memorie. P.sh., nse zgjidhet adresa AB=10, n 20 daljet e qarkut do t merren vlerat e rreshtit t tret t tabels, sepse n daljen e 3 t dekoduesit paraqitet sinjali i vlers logjike 1.

Prdorimi i memorieve fikse

Disa tipe t qarqeve kombinuese, q jan prmendur n pjest paraprake t librit, shum m thjesht mund t realizohen prmes memorieve fikse, gj q do t shpjegohet me shembuj t qarqeve q jepen n vijim.

Koduesit
Realizimi i koduesit prmes memories fikse formalisht dallohet nga realizimi i zakonshm i memorieve fikse, pr shkak se zgjedhja e fjalve brenda memories bhet n rrug direkte, pa ndrmjetsimin e dekoduesit t adress hyrse. Shembull Koduesi i shifrave t sistemit oktal t numrave, me numra binar 3-bitsh.

N 0 1 2 3 4 5 6 7

0 1 0 0 0 0 0 0 0

1 0 1 0 0 0 0 0 0

2 0 0 1 0 0 0 0 0

3 0 0 0 1 0 0 0 0
0 1 2 3 4 5 6 7

4 0 0 0 0 1 0 0 0

5 0 0 0 0 0 1 0 0

6 0 0 0 0 0 0 1 0

7 0 0 0 0 0 0 0 1

x 0 0 0 0 1 1 1 1

y 0 0 1 1 0 0 1 1

z 0 1 0 1 0 1 0 1

m 1(4 7) y = m 1(2 3,6 7) z = m 1(1,3,5,7)

x=

000 001 010 011 100 101 110 111 0 x y 1 z 1

Fig.17.10 Koduesi i shifrave t sitemit oktal

Nga qarku i dhn shihet se pr zgjedhjen e fjalve t vendosura n memorie adresat prkatse jepen direkt, pa ndrmjetsimin e dekoduesit. Kshtu, p.sh.,

414

Qarqet kompjuterike

nse sinjali me vler binare 1 aplikohet n hyrjen 3, kurse n t gjitha hyrjet e tjera aplikohen sinjale me vlera logjike 0, n dalje t qarkut do t gjenerohet fjala kodike 011, prkatsisht ekuivalenti binar i shifrs decimale 3. Realizimi i koduesve, kur informatat elementare kodohen me fjal kodike shumbitshe, sht m i thjesht nse shfrytzohen memoriet fikse. Shembull Qarku logjik me memorie fikse, prmes t cilit, n kodin ASCII kodohen shifrat e sistemit heksadecimal (0, 1, 2, ..., A, B, C, D, E, F), duke ua shtuar edhe bitin pr paritet tek t njsheve.

N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F p r s t x y z v

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1

1 0 0 1 0 1 1 0 0 1 1 1 0 1 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 1 1 1

0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 0 1 1 0 0 1

0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 1 0 1 0 1 0

m 1(0,3,5 6,9 11,13) r = m 1(10 15) s = m 1(0 9) t = m 1(0 9) x = m 1(8 9) y = m 1(4 7 ,13 15) z = m 1(2 3,6 7 ,11 12 ,15) 1 v = m (1 ,3,5 ,7 ,9 10 ,12 ,14)
p=

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F p

1 r

0 s

1 t

1 x

1 y

0 z

0 v

Fig.17.11 Kodimi i shifrave heksadecimale n kodin ASCII

Nse, p.sh., n hyrje t qarkut t dhn aplikohet sinjali me vlern 1 vetm n hyrjen 9, n dalje t qarkut do t merret fjala kodike 0111001 n kodin ASCII, t shifrs heksadecimale 9, t cils n fillim i sht shtuar edhe biti p=1 pr paritet tek.

Dekoduesit
Pr dallim nga koduesit, te qarqet logjike t dekoduesve t realizuar me memorie fikse, zgjedhja e fjals e cila lexohet nga memoria bhet prmes adress prkatse dhe dekoduesit q e gjeneron sinjalin me vlern binare 1, pr lexim. Shembull Qarku logjik prmes t cilit dekodohen n shifra t sistemit decimal: 0, 1, 2, ..., 8, 9 fjalt kodike t ekuivalentve binar xyzv prkats. Pr numrat binar, t cilt nuk u prkasin shifrave decimale, n daljen e veant t qarkut d t gjenerohet vlera binare 1.

416

Qarqet kompjuterike

x 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

y 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

z 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

v 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

2 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

3 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

4 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

5 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

6 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0

7 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0

8 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0

9 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0

d 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1

0 x 1 y 0 z 1 v Dek 4/16

0 0 1

0 2

0 3

0 4

0 5

1 6

0 7

0 8

0 9

0 d

Fig.17.12 Dekoduesi i fjalve kodike binare n shifra decimale

Pr ta testuar funksionimin e qarkut t dhn, n hyrjet e tij duhet t aplikohen vlerat binare nga grupi i vlerave t cilat i paraqesin ekuivalentt binar t shifrave decimale dhe t atyre q nuk i takojn ktij grupi. P.sh., nse n hyrje

aplikohet vlera binare 0101, sinjali i vlers binare 1 do t gjenerohet n daljen 5 t dekoduesit 4/16 dhe t qarkut i cili gjithashtu punon si dekodues.

Konvertuesit e kodeve
Memoriet fikse veanrisht jan t prshtatshme nse prdoren si konvertues t kodeve. Shembull Konvertuesi i fjalve kodike t kodit BCD 5221 n ato t kodit BCD 5311, t cilat jan dhn n tabeln e Fig.2.1. Pr fjalt kodike q nuk i prkasin kodit BCD 5221 n dalje t qarkut sht parapar t gjenerohet vlera binare 1111.

N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

x 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

y 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

z 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

m 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

x 0 0 0 0 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1

y 0 0 0 1 1 1 1 1 0 0 0 1 1 1 1 1

z 0 0 1 0 1 1 0 1 0 0 1 0 1 1 0 1

v 0 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 0 1 1 1 1

m 1(4 5,7 15) y = m 1(3 7 ,11 15) z = m 1(2 ,4 5 ,7 ,10 ,12 13,15) v = m 1(1 2 ,4 7 ,9 10 ,12 15)
x=

418
0 1 2 3 4 5 6 1 7 8 9 10 11 12 13 14 15 0 x y 1 z 0 v

Qarqet kompjuterike

A B C D

0 1 1 0 Dek 4/16

Fig.17.13 Konvertuesi i kodit BCD 5221 n kodin BCD 5311

Ktu, pr fjalt kodike q nuk shfrytzohen sht parapar q n dalje t konvertuesit t gjenerohet fjala kodike 1111. N fakt, n kto raste vlerat hyrse n qark jan t gabueshme, prandaj zgjidhje m e mir do t ishte sikur t parashihet nj dalje e veant, ku pr fjalt kodike q nuk i takojn kodit BCD 5221, do t gjenerohej sinjali me vlern 1. Pr ta testuar funksionimin e qarkut t dhn, mund t marrim kombinime t fjalve kodike t cilat do t aplikohen n hyrje t qarkut. Kshtu, p.sh., nse n hyrje t qarkut aplikohet fjala kodike 0110 e kodit BCD 5221, n dalje t tij do t merret fjala kodike prkatse 0101, n kodin BCD 5311. Por, sikur n hyrje t qarkut t aplikohej kombinimi i shifrave binare 0101, n dalje t tij merret vargu i shifrave binare 1111, pr t treguar se fjala kodike hyrse sht e gabueshme. Pr kombinimet q nuk bjn pjes n grupin e fjalve kodike t kodit q konvertohet, gjat konvertimit mund t mos zgjidhet asgj, prkatsisht t merren si arbitrare. Shembull Konvertuesi i fjalve kodike t kodit Excess-3, n ato t kodit 2 prej 5. Pr fjalt kodike q nuk i prkasin kodit Excess-3, merren vlera arbitrare.

N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Excess-3 A B C D 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 1 1 0 1 0 0 0 1 0 1 0 1 1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 1 0 0 1 1 0 1 0 1 0 1 1 1 1 0 0 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1

x + + + 1 0 0 0 0 0 0 1 1 1 + + +

2 prej 5 y z v t + + + + + + + + + + + + 1 0 0 0 0 0 1 1 0 1 0 1 0 1 1 0 1 0 0 1 1 0 1 0 1 1 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 + + + + + + + + + + + +
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

m 1(3,10 12) y = m 1(3,7 9) z = m 1(5 6,9,12) v = m 1(4 ,6,8 ,11) t = m 1(4 5 ,7 ,10)
x=

A B C D

1 0 0 0 Dek 4/16

0 x y

1 z

0 v

1 t

Fig.17.14 Konvertuesi i kodit Excess-3 n kodin 2 prej 5

420

Qarqet kompjuterike

Pavarsisht se n tabeln e kombinimeve pr fjalt kodike q nuk i takojn kodit Excess-3, n kodin 2 prej 5 jan shnuar vlera arbitrare +, gjat realizimit t qarkut nj gj e till nuk sht marr parasysh. Pr kto kombinime n hyrje t qarkut, vlerat dalse n t gjitha daljet e qarkut do t jen 0. Kshtu, p.sh., nse n hyrje t qarkut aplikohet kombinimi 1101, i cili nuk bn pjes n grumbullin e fjalve kodike t kodit Excess-3, kombinimi dals nga qarku do t jet 00000, sepse asnjra nga daljet e qarkut nuk lidhet n daljen 13 t dekoduesit 4/16. Por, nse, p.sh., n hyrje t qarkut aplikohet vlera 1000, n dalje t qarkut do t gjenerohet fjala kodike prkatse 01010 n kodin 2 prej 5, sepse sinjali me vlern 1 paraqitet vetm n daljen 8 t dekoduesit 4/16.

Qarqet aritmetikore
Shfrytzimi i memorieve fikse pr kryerjen e operacioneve aritmetikore, sht i prshtatshm sidomos tek operacioni i shumzimit, i pjestimit ose fuqizimit, meq kto operacione jan m t ndrlikuara. Shembull Qarku pr shumzim t numrit 2-bitsh m=AB me numrin 3bitsh n=CDE, i realizuar duke e shfrytzuar nj memorie fikse.

N faqen vijuese sht dhn tabela e kombinimeve, n baz t s cils sht vizatuar edhe qarku prkats, ashtu si shihet n Fig.17.15. Nga qarku i dhn shihet se realizimi i tij sht shum m i thjesht se realizimi i mundshm me elemente logjike. Pr ta testuar punn e qarkut, le t marrim, p.sh., se n hyrje t tij aplikohen vlerat m=11 dhe n=011, prkatsisht se ABCDE=11011. Sinjali me vler logjike 1 do t paraqitet n daljen 27 t dekoduesit 5/32, kurse vlera n dalje t qarkut sht xyzvt=01001, e cila i prgjigjet prodhimit t krkuar:

11 011 11 11 00 1001

m n

mn

m N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 A 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 B 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 C 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1

n D 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

E 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

x 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1

y 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 1 1 1 0 0

mn z 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 0 1 1 0 1

v 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 1 0 0 1 1 0

t 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 0 1 0 1

422

Qarqet kompjuterike

1 1 0 1 1

m
B C

Dek 5/32

D E

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

0 x y

1 z

0 v

0 t

mn

Fig.17.15 Shumzuesi i numrit 2-bitsh me numr 3-bitsh

Ngjashm mund t realizohen edhe qarqet e tjera aritmetikore. Shembull Qarku logjik pr gjetjen e kubeve t numrave 3-bitsh, i realizuar prmes nj memorie fikse.

N 0 1 2 3 4 5 6 7

A 0 0 0 0 1 1 1 1

B 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1
x0 =

x8 0 0 0 0 0 0 0 1

x7 0 0 0 0 0 0 1 0

x6 0 0 0 0 1 1 1 1

x5 0 0 0 0 0 1 0 0

x4 0 0 0 1 0 1 1 1

x3 0 0 1 1 0 1 1 0

x2 0 0 0 0 0 1 0 1

x1 0 0 0 1 0 0 0 1

x0 N3 0 0 1 1 0 8 1 27 0 64 1 125 0 216 1 345

m 1(1,3,5,7) x 1 = m 1(3,7) x 2 = m 1(5 ,7) x 3 = m 1(2 3,5 6) x 4 = m 1(3,5 7) x 5 = m 1(5) x 6 = m 1(4 7) x 7 = m 1(6) x 8 = m 1(7)
0 1 2 3 4 5 6 7

A B C

1 0 1

Dek 3/8

0 x8 x7 x6

1 x5

1 x4

1 x3

1 x2

1 x1 x0

Fig.17.16 Qarku pr gjetjen e kubeve t numrave 3-bitsh

N qark, pr testim sht marr vlera hyrse 101, s cils i prgjigjet numri decimal 5. Gjat ksaj, sinjali me vlern 1 do t paraqitet n daljen 5 t

424

Qarqet kompjuterike

dekoduesit 3/8, kurse n dalje t qarkut fitohet numri binar 001111101, t cilit i prgjigjet numri decimal 125, prkatsisht kubi i numrit 5. Shembull Qarku logjik prmes t cilit gjinden vlerat numerike t funksionit:

z = xy 3 + x 2 y + 1
nse x dhe y paraqesin vlera numerike 2-bitshe. Gjat realizimit t qarkut sht prdorur memoria fikse me 16-fjal 8-bitshe.

x N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

z D 0 1 1 1 0 1 1 1 0 1 1 3 0 11 1 31 0 1 1 7 0 25 1 67 0 1 1 13 0 43 1 109

z6 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1

z5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1

z4 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 0

z z3 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 0 1 1 1

z2 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 1 0 1

z2 0 0 0 0 0 1 1 1 0 1 0 1 0 0 1 0

z0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

A
x B C y D

1 0 Dek 1 0 4/16

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 11 12 13 14 15 0 0 1 1 0 0 1

z6 z5 z4 z3 z2 z1 z0

Fig.17.17 Qarku pr gjetjen e vlerave t nj funksioni

Pr ta testuar qarkun e dhn, n hyrje t tij jan aplikuar vlerat binare x=10 dhe y=10, t cilave u prgjigjet vlera decimale 2. Vlera e shprehjes n kt rast sht:

z = 2 23 + 22 2 + 1 = 25
Ksaj vlere i prgjigjet ekuivalenti binar 11001, i cili n memorie sht vendosur te fjala me numrin rendor 10, prej nga lexohet dhe prcillet n dalje t saj.

Qarqe t ndryshme
Duke i shfrytzuar memoriet fikse, mund t realizohen edhe qarqe t ndryshme, gj q do t shpjegohet me disa shembuj t qarqeve q jepen n vijim.

426

Qarqet kompjuterike

Shembull

Qarku logjik prmes t cilit numrit binar hyrs pABC i shtohet ose i zbritet numri decimal 2, varsisht nga ajo se a sht numri hyrs negativ ose pozitiv, ku parashenja e numrit prcaktohet me bitin e par p, kshtu:

0 numr pozitiv p= 1 numr negativ

Gjat realizimit t qarkut shfrytzohet memoria fikse me 16-fjal 4-bitshe, kurse n fjalt dalse nga memoria rxyz, prmes bitit t par ruhet parashenja e rezultatit.

N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

p 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

A 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 r=

B 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

C 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

r 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1

x 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 1 1

y 1 0 0 0 1 1 0 0 1 0 0 0 1 1 0 0

z 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

0-2=-2 1-2=-1 2-2=0 3-2=1 4-2=2 5-2=3 6-2=4 7-2=5 0+2=2 -1+2=1 -2+2=0 -3+2=-1 -4+2=-2 -5+2=-3 -6+2=-4 -7+2=-5

m 1(0 1,11 15) x = m 1(6 7 ,14 15) 1 y = m (0 ,4 5 ,8 ,12 13) 1 z = m (1 ,3,5 ,7 ,9,11 ,13,15)

1 0 1 1 Dek 4/16

A B C

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 12 13 14 15 1 r x 0 y 0 z 1

Fig.17.18 Qarku pr shtim ose zbritje t numrit 2

Ktu, gjat prpilimit t tabels s kombinimeve, jan shfrytzuar llogaritjet e dhna pran saj. Kshtu, p.sh., pr numrin negativ -3, n hyrje t qarkut, pasi t'i shtohet numri pozitiv 2, kemi:

-3+2=-1
Nga kjo del se pr vlern binare 1011 n hyrje t qarkut, ku shifra e par e paraqet parashenjn negative t numrit, n dalje t qarkut, nga memoria fikse duhet t merret vlera -1, ose vlera binare 1001, sepse shifra e par 1 gjithashtu e tregon parashenjn negative t numrit. Rezultatet q fitohen gjat llogaritjeve t ndryshme nuk sht e thn t paraqiten vetm si vlera numerike. Ato mund t paraqiten, p.sh., prmes LEDdiodave, ose edhe n indikator t ndryshm - si vlera ose si simbole.

428 Shembull

Qarqet kompjuterike Qarku logjik prmes t cilit vlerat numerike t funksionit:

x + 1 y= 2x

pr z = 0 pr z = 1

paraqiten n indikatorin 14-segmentsh, ashtu si sht treguar m posht. Pr gjenerimin e simboleve t veanta n indikator, shfrytzohet memoria fikse me 16-fjal 14bitshe.
a g f j e l d m h i b k n c

Indikatori 14 - segmentsh

y=1 ,2 ,3

y = 6,7 ,8

y=4

y=5

y=0

y>8

Fig.17.19 Gjenerimi i simboleve n indikatorin 14-segmentsh

N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

z x2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 0 1 0 1 1 0 1 0 1 0 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1

x1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1

x0 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 a=

a 0 0 0 0 0 1 1 1 0 0 0 1 1 0 0 0

b 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

c 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

d 1 1 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0

e 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0

f 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0

g 0 0 0 1 0 1 1 1 0 0 1 1 1 1 1 1

h 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0

i 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 1 1 1 1 1

j 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0

k 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0

l 1 1 1 1 0 0 0 0 0 1 1 0 0 1 1 1

m 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0

n y 1 1 1 2 1 3 0 4 1 5 0 6 0 7 0 8 0 0 1 2 0 4 0 6 0 8 1 10 1 12 1 14

m 1(5 7,11 12) b = c = m 1(4) d = m 1(0 2 ,9) 1 e = f = m (3,10) g = m 1(3,5 7 ,10 15) h = j = k = m = m 1(8) i = m 1(4 7 ,11 15) l = m 1(0 3,8 9,13 15) n = m 1(0 2 ,4 ,9,13 15)

430

Qarqet kompjuterike

z x2 x1

1 0 1

Dek 4/16

x0 1

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 12 13 14 15 1 0 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0

Fig.17.20 Qarku pr gjenerimin e simboleve n indikatorin 14-segmentsh

Vlerat e funksionit y, t llogaritura prmes shprehjes prkatse, duke shfrytzuar vlera numerike decimale, jan dhn n kolonn e fundit t tabels. N baz t ktyre vlerave, n memorien fikse sht programuar gjenerimi i simboleve, ashtu si sht theksuar m sipr. Kshtu, p.sh., pr vlerat numerike z=1 dhe x=011, funksioni y=6 dhe gjenerohet simboli i dyt, i cili fitohet nse ndriohen segmentet a, g dhe i, prkatsisht nse vlerat logjike n kto dalje jan 1.

Qarqet q programohen
PLD 432 PAL 440 PLA 447 PLS 450 Dalje t invertuara 450 Programimi 452

18

432

Qarqet kompjuterike

Prodhuesit e qarqeve t integruara ofrojn nj numr t madh qarqesh logjike, kryesisht n teknologjit SSI (nga Small-Scale Integration) dhe MSI (nga Medium-Scale Integration), t cilat mund t prdoren si t gatshme, vetm ose t kombinuara edhe me qarqe t tjera. Por, procedura e krijimit t pllaks ku ato vendosen, e ngjitjes si dhe e testimit t qarqeve sht nj pun e mundimshme. Pr tejkalimin e problemeve t ksaj natyre, n teknologjit LSI (nga Large-scale Integration) dhe VLSI (nga Very Large-Scale Integration) jan prodhuar qarqe t integruara me m shum funksione standarde n nj ip t vetm, t cilt prmbajn qindra dhe mija elemente logjike, t lidhura n nj trsi funksionale. T till, p.sh., jan ipat pr kalkulator, lojra t ndryshme, kujtesa, sintetizim t zrit si dhe mikroprocesort.

PLD
Krkesat e prodhuesve shpeshher jan t atilla q mund t gjenden zgjidhje optimale nse shfrytzohen elemente logjike t qarqeve t integruara standarde. Pr kt qllim jan prodhuar qarqe t integruara, t cilat prmbajn nj numr t madh elementesh logjike, prfshir ktu edhe elemente memoruese, t cilat jan t lidhura mes vete brenda ipit. Por, disa prej lidhjeve jan t atilla q sipas nevojs mund t kputen, ngjashm si bhet programimi i kujtesave fikse. Qarqet e tilla njihen si pajisje logjike q programohen (ang. Programmable Logic Device, PLD), sepse pr realizimin e funksioneve prmes tyre duhet t prcaktohen lidhjet n mes t elementeve q kputen dhe lidhjet q ngelin t pakputura. Procesi i prcaktimit t till t lidhjeve n mes t elementeve t qarkut quhet programim dhe mund t bhet nga prodhuesi, ose edhe nga shfrytzuesi i qarkut t integruar. Shembull Forma e prgjithshme e PLD-s, me nj fush DHE e cila prmban 4 elemente logjike DHE, si dhe nj fush OSE me 4 elemente logjike OSE.

Qarqet q programohen
A B Fusha DHE (fikse) AB AB AB AB

433

R Fusha OSE (e programueshme) x y z v

Fig.18.1 Forma e prgjithshme e PLD-s

Te qarku i dhn fusha DHE sht fikse, kurse fusha OSE mund t programohet duke i eliminuar lidhjet R n hyrjet e elementeve logjike OSE. Fillimisht, kur ekzistojn t gjitha lidhjet e vizatuara n hyrjet e elementeve logjike OSE, n 4 daljet e qarkut x, y, z dhe v, merren vlerat logjike 1, gj q mund t vrtetohet, p.sh., pr daljen x, kshtu:

x = AB+ AB+ AB+ AB = A(B + B)+ A(B + B) = A+A =1 PLD-t jan disajnuar ashtu q lidhjet e kputura t elementeve logjike OSE sillen sikur n hyrjet prkatse t jen aplikuar vlerat logjike 0. Kshtu, p.sh., pr ta programuar daljen x, ashtu q n t t merret vlera e funksionit logjik:
x= AB+ AB n hyrje t elementit logjik OSE prkats duhet t kputet lidhja e dyt dhe lidhja e tret, prkatsisht dy lidhjet e mesme, sepse n at rast kemi: x = AB+0+0+ AB

= AB+ AB

434

Qarqet kompjuterike

Plotsisht njlloj mund t programohen edhe 3 elementet logjike t tjera, pr t fituar edhe 3 funksione dalse. Pas programimit, qarku me funksionet e programuara mund t shfrytzohet sikur edhe qarqet e realizuara me elemente logjike t zakonshme. Shembull Qarku logjik prmes t cilit gjenden vlerat e funksionit:
x = A + AB

i realizuar duke programuar daljen e par t PLD-s, i cili n form t prgjithshme u dha m sipr.

A 0 0 1 1
A B

B AB 0 0 1 0 0 1 1 0

x 1 1 1 0

x = A B + A B + AB

AB AB AB AB

Fig.18.2 Programimi i PLD-s n baz t funksionit t dhn

Qarqet q programohen

435

Para se t vizatohej qarku i msiprm, sht prpiluar tabela prkatse e kombinimeve, prej nga pastaj funksioni sht shprehur prmes shums s mintermave me vlern 1. N baz t shprehjeve t fituara sht programuar PLD-ja, duke i ln t pakputura vetm 3 lidhjet e para t hyrjeve n elementin logjik OSE, i cili i prket funksionit x. Jan kputur edhe lidhjet n t gjitha hyrjet e 3 elementeve logjike OSE, sepse n kt qark programohet vetm nj funksion. Q t mos vizatohet komplet qarku, qarku i dhn n Fig.18.1 n formn e tij t prgjithshme, vizatohet si n Fig.18.3.
A B

AB AB AB AB

Fig.18.3 Paraqitja e thjeshtuar e forms s prgjithshme t PLD-s

Kshtu, PLD-ja e programuar te shembulli i msiprm, q sht dhn n Fig.18.2, m thjesht mund t paraqitet si n Fig.18.4.

436
A B

Qarqet kompjuterike

AB AB AB AB

Fig.18.4 Paraqitja e thjeshtuar e qarkut n Fig.18.2

N figurn e dhn shihet qart se t pakputura kan ngelur vetm 3 lidhjet e para t elementit t par OSE, gj e cila tregohet me 3 pikat e vizatuara. Kjo form e paraqitjes s thjeshtuar t qarqeve t realizuara prmes PLD-ve do t shfrytzohet edhe n pjesn vijuese t librit. Shembull Qarku logjik i mbledhsit t plot, i realizuar duke programuar nj PLD.

N 0 1 2 3 4 5 6 7

X 0 0 0 0 1 1 1 1

Y 0 0 1 1 0 0 1 1

Z 0 1 0 1 0 1 0 1

s 0 1 1 0 1 0 0 1

b 0 0 0 1 0 1 1 1

s=

m 1(1 2,4,6) b = m 1(3,5 7)

Qarqet q programohen
X 1 Y 0 Z 1

437

m0 m1 m2 m3 m4 m5 m6 m7

0 0 0 0 0 1 0 0

0 s b

Fig.18.5 Mbledhsi i plot i realizuar me PLD

N qarkun e dhn n Fig.18.5 variablat e shfrytzuara jan:

X, Y - numrat q mblidhen Z - bartja hyrse s - shuma b - bartja.

Nse n hyrje t qarkut aplikohen vlerat X=1, Y=0 dhe Z=1, vetm n daljen m5 t fushs DHE do t gjenerohet sinjali me vlern 1, i cili pastaj prmes fushs OSE prcillet n daljen b t qarkut. Nga rezultati i fituar n dalje shihet se qarku funksionon si mbledhs i plot.

438

Qarqet kompjuterike

Shembull

Konvertuesi i kodit BCD 2421 n kodin BCD 4221, duke shfrytzuar nj PLD.

N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

2421 B C 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

x 0 0 0 0 0 + + + + + + 0 1 1 1 1

4221 y z 0 0 0 0 0 1 0 1 1 1 + + + + + + + + + + + + 1 1 1 0 1 0 1 1 1 1

v 0 1 0 1 0 + + + + + + 1 0 1 0 1

m 1(12 15) y = m 1(4 ,11 15) z = m 1(2 4 ,11 ,14 15) v = m 1(1 ,3,11 ,13 ,15)
x=

Qarqet q programohen
A 0 B 1 C 0 D 0

439

m0 m1 m2 m3 m4 1 m5 m6 m7 m8 m9 m 10 m 11 m 12 m 13 m 14 m 15

0 x y

1 z

1 v

Fig.18.6 Konvertuesi i kodit 2421 n kodin 4221

440

Qarqet kompjuterike

Pr fjalt kodike t cilat nuk i takojn kodit BCD 2421, n kodin BCD 4221 jan marr vlera arbitrare, t cilat nuk shfrytzohen aspak gjat programimit t PLD-s. Pr ta testuar funksionimin e qarkut t dhn n Fig.18.6, n hyrje t tij sht aplikuar fjala kodike 0100. Si rezultat, sinjali me vlern 1 paraqitet n daljen m4 t fushs DHE, e cila pastaj prcillet n daljet y dhe z t qarkut, prkatsisht n dalje t tij fitohet fjala kodike 0110 e kodit BCD 4221.

PAL
N rastin e prgjithshm, si mund t shihet edhe n shembujt e qarqeve PLD, shumica e daljeve t fushs DHE nuk shfrytzohen. Prandaj, jan prodhuar qarqe t integruara me elemente logjike t shumta, si edhe te PLD-t, por te t cilat lidhjet e fushs OSE jan fikse, kurse lidhjet e fushs DHE jan t programueshme. Qarqet e tilla PLD njihen si PAL (nga Programmable Array Logic). PAL-i n formn e tij t prgjithshme, p.sh., mund t duket si n Fig.18.7.

Qarqet q programohen
A B C D Fusha OSE (fikse)

441

m0 m1 m2 m3 m4 m5 m6 m7 m8 m9 m 10 m 11 m 12 m 13 m 14 m 15
Fusha DHE (e programueshme) x y z v

Fig.18.7 Forma e prgjithshme e PAL-it

442

Qarqet kompjuterike

Nga forma e prgjithshme e PAL-it shihet se n fushn DHE fillimisht ekzistojn t gjitha lidhjet. Gjat procesit t programimit, n kt fush eliminohen lidhjet e panevojshme, njlloj si programohet fusha OSE te PLD-ja. Lidhjet n fushn OSE jan fikse, gj q duhet t merret parasysh gjat programimit t fushs DHE. Shembull Qarku prmes t cilit gjenden vlerat e funksioneve:

x = AB + AC + BCD y = B + CD + ABCD z = A C + BCD v = ABC + AC + BD

i realizuar prmes nj PAL-i.

Qarqet q programohen
A B C D

443

AB AC BCD 0 B CD ABCD 0 AC BCD 0 0 ABC AC BD 0

Fig.18.8 Qarku pr gjetjen e vlerave t disa funksioneve

444

Qarqet kompjuterike

Si shihet edhe nga realizimi i qarkut n Fig.18.8, pr dallim nga qarqet me PLD, ktu nuk nevojitet q funksionet t shprehen prmes shums s mintermave t plota, por gjat programimit mintermat merren ashtu si paraqiten n shprehjet e funksioneve. Tek elementet DHE t cilat nuk prdoren, t gjitha lidhjet kan ngelur t pakputura, pr ka n dalje t tyre merret vlera logjike 0, sepse: A ABBCCDD = 0 Nga kjo q u dha m sipr shihet se programimi i PAL-it gjat realizimit t qarqeve t ndryshme mund t bhet pasi t gjenden paraprakisht shprehjet minimale t funksioneve me t cilat ato prshkruhen. Shembull Qarku logjik i realizuar me nj PAL, ashtu q n njrn nga 3 daljet e tij merret vlera logjike 1, varsisht nga vlera e madhsis x, e cila vjen prej nj instrumenti mats, e shprehur n formn binare ABCD, n kodin ciklik t dhn me tabeln:
AB CD 00 01 11 10 01 11 10
0 5 6 7 1 14 15

4 3

11 12

10

9 13 2 8

Dalja e qarkut me vlern logjike 1 prcaktohet kshtu:

d 1 = 1, nse 0 x 5 d 2 = 1, nse 6 x 10 d 3 = 1, nse 11 x 15

Qarqet q programohen

445

x 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1
A

B 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 0

C 0 0 1 1 0 0 1 1 1 1 0 0 1 1 0 0

D d1 0 1 0 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 1 0 1 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0

d2 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0

d3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1

1 1 0 C 0

1 1 1 1
B

0 0 0 0

0 0 D 0 0

d1 = A B + A C

0 0 1 C 1

0 0 0 0
B

0 0 0 0

0 1 D 1 1

d2 = A B D + B C

0 0 0 C 0

0 0 0 0
B

1 1 1 1

1 0 D 0 0

d3 = A B + A C D

446
A B C D

Qarqet kompjuterike

AB AC 0 0 ABD BC 0 0 AB AC D 0 0 0 0 0 0

d1

d2

Fig.18.9 Programimi i PAL-it pas minimizimit t funksioneve

Gjat programimit t PAL-it t shfrytzuar n Fig.18.9, jan prdorur vetm 3 elementet e para OSE, kurse elementi i fundit nuk prdoret aspak, prkatsisht vlera n dalje t tij mbetet 0, sepse pjesa e fushs DHE, q i prket ktij elementi, nuk programohet.

Qarqet q programohen

447

PLA
Si zgjidhje m optimale e pajisjeve logjike q programohen jan PLA-t (nga Programmable Logic Array), te t cilat mund t programohet njkohsisht fusha DHE dhe fusha OSE. Arkitektura e brendshme e PLA-s, n formn e saj t prgjithshme, sht dhn n Fig.18.10.
A B C D

Fusha OSE (e programueshme)

Fusha DHE (e programueshme)

x y z v

Fig.18.10 Forma e prgjithshme e PLA-s

448

Qarqet kompjuterike

Si shihet nga vizatimi i dhn, fillimisht ekzistojn t gjitha lidhjet e mundshme, si n fushn DHE ashtu edhe n fushn OSE. Gjat programimit t dy fushave eliminohen lidhjet e teprta, prkatsisht zgjedhja e lidhjeve q duhet t ngelin sht e lir. Shembull Qarku logjik i konvertuesit t fjalve kodike t kodit BCD 5311, n fjal t kodit BCD 84-2-1, i realizuar prmes PLA-s.

N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1

5311 B C 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1

D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

x 0 0 + 0 0 0 + + 1 1 + 1 1 1 + +
A

84-2-1 y z 0 0 1 1 + + 1 1 1 0 1 0 + + + + 0 1 0 1 + + 0 0 0 0 1 1 + + + +

v 0 1 + 0 1 0 + + 1 0 + 1 0 1 + +

1 1 + + C + + +
B

1 1 D 1 1

x=A
A

1 1 1 1 D 1 + + C + + + +
B

y = AB + BD + AD
A

1 1 1 1 D 1 + + C + + + +
B

1 1

1 D + + 1 C + + + +
B

v = AB D + A B C + A B D
+ A BD + A BCD

z = A BC + A BD + A BD

Qarqet q programohen
A B C D

449

A AB BD AD AB C ABD AB D AB D AB C ABD AB CD 0 0 0 0 0

Fig.18.11 Konvertuesi i kodit 5311 n kodin 84-2-1 i realizuar prmes PLA-s

Radha e programimit t mintermave n pjesn e fushs DHE nuk ka rndsi, sepse shfrytzimi i tyre gjat programimit t fushs OSE i prcakton funksionet dalse, prkatsisht mintermat t cilat marrin pjes n formimin e shprehjeve t tyre.

450

Qarqet kompjuterike

Pr dallim nga pajisjet e tjera logjike t cilat programohen, PLA-t jan m t ndrlikuara, si gjat prodhimit, ashtu edhe gjat programimit, sepse prmbajn dy fusha q programohen. Numri i hyrjeve n PLA, si dhe numri i elementeve logjike brenda tyre mund t jet i madh. P.sh., PLA-t mund t ken prej 10 deri n 20 hyrje, 30 deri n 60 elemente logjike DHE dhe 10 deri n 20 elemente logjike OSE. Kshtu, me nj PLA mund t realizohen m shum funksione, pr nj ose edhe m shum qarqe t ndryshme.

PLS
Qarqet me fusha q programohen mund t prmbajn edhe elemente memoruese, regjistra hyrs dhe regjistra dals. Qarqet e tilla shkurt quhen PLS (nga Programmable Logic Sequencer) dhe prdoren pr realizimin e qarqeve kompjuterike komplekse.

Dalje t invertuara
Me qllim t invertimit t vlerave dalse, n daljet e qarqeve logjike me fusha q programohen, si jan ato PLD, PAL dhe PLA, vendosen elemente logjike speciale EX-OSE. N njrn hyrje t ktyre elementeve lidhen daljet nga qarku, kurse hyrja tjetr T e tyre toksohet, por me mundsi t programimit, ashtu si shihet n shembullin e qarkut PLD me fush t programueshme pr invertimin e daljeve, i cili sht dhn n Fig.18.12.

Qarqet q programohen
B C D

451

x'

y'

z '

Fig.18.12 Qaku PLD te i cili mund t programohet invertimi i daljeve

Nse njra hyrje e elementeve logjike EX-OSE ngel e toksuar, gjat s cils vlera e sinjalit prkats n kt hyrje sht 0, n dalje t tyre do t merren vlerat dalse t qarkut, t pandryshueshme. Kshtu, p.sh., pr daljen x' kemi:

x'= 0 x
= 0 x + 0 x = 1 x + 0 =x

452

Qarqet kompjuterike

Por, nse gjat programimit hyrja T shkputet nga toksimi, vlera e sinjalit hyrs prkats n elementin EX-OSE sht 1, kurse n dalje t tij fitohet vlera e invertuar e daljes, p.sh., kshtu:

x'= 1 x
= 1 x + 1 x = 0 x + x =x

Programimi
Pr programimin e qarqeve me fusha q programohen shfrytzohen pajisje universale pr programim, prmes s cilave mund t programohen PROM-et, PAL-et dhe FPLA-t. Prgatitja e t dhnave t cilat shfrytzohen pr programim bhet n kompjuter, duke shfrytzuar softverin adekuat. Gjat programimit t m shum PLA-ve pr nj zbatim t caktuar shfrytzohen matrica programuese, pr ka PLA-t e tilla shpesh quhen edhe FPLA (nga Field-Programmable Logic Arrays). Jan prodhuar edhe qarqe me fusha q programohen, te t cilat mund t fshihet programi ekzistues dhe t bhet riprogramimi i tyre, plotsisht njlloj si fshihen dhe programohen EEPROM-et. Qarqet e tilla njihen me shkurtesn EPLD (nga Erasable Programmable Logic Device).

Shtes

Qarqe t integruara t familjes 54/74

456

Qarqet kompjuterike

00A

00B

01A

01B

01C

02A

02B

03

04A

04B

05A

05B

06

07

08

Qarqe t integruara t familjes 54/74

457

09

10A

10B

11A

11B

12

13

14

15

16

17

20A

20B

21A

21B

458

Qarqet kompjuterike

22A

22B

23

25

26

27

28

30A

30B

32

33

37

38

40A

40B

Qarqe t integruara t familjes 54/74

459

42,43,44

45

46,47

48

49

50A

50B

51A

51B

51C

51D

52A

52B

53A

53B

460

Qarqet kompjuterike

53C

53D

54A

54B

54C

54D

54E

54F

55A

55C

55D

60A

60B

61A

61B

Qarqe t integruara t familjes 54/74

461

62A

62B

63

64,65

86A

86B

86C

128

133

134

135

136

138

139

140

462

Qarqet kompjuterike

141

145

150

151

152

154

157,158

159

184,185

246,247

248,249

257

258

260

261

Literatura

454

Qarqet kompjuterike

1. Ronald J. Tocci Digital Systems, Principles & Applications Prentice Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey, 1995. 2. Logic symbols and Diagrams The Institute of Electrical and Electronics Engineers, New York 1987. 3. Charles H. Roth, Jr. Fundamentals of Logic Design, Thirt Editon West Publishing Co., St. Paul, Minnesota, 1985. 4. PAL Device Handbook and Data Book Monolithic Memories Advenced Micro Devices Inc., Sunnyvale, California 1988. 5. System Design Handbook Monolithic Memories Advenced Micro Devices Inc., Sunnyvale, California 1985. 6. Douglas V. Hall Microprocessors and Interfacing, Programming and Hardvare McGraw-Hill, New York 1986. 7. Microprocessors and Peripherals Handbook Intel Corporation, Santa Clara, California, 1988. 8. Microprocessors Intel, 1990. 9. Abd-elfattah M. Abd-alla, Arnold C. Meltzer Principles of Digital Computer Design Prentice Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey 1976. 10. M. Morris Mano Digital Logic and Computer Design Prentice Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey 1979.

Qarqet q programohen 11. Taylor L. Booth Digital Networks and Computer Systems John Wiley and Sons, Inc., New York, 1971. 12. Thomas C. Bartee Digital Computer Fundamentals McGraw-Hill, New York 1977. 13. David A. Hodges, H. G. Jackson Analysis and Design of Digital Integrated Circuits McGraw-Hill, New York 1988. 14. J. E. Oleksy, G. B. Rutkowski Microprocessor and Digital Computer Technology Prentice Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey 1989. 15. H. Troy Nagle, Jr., B. D. Carrol, J. D. Irwin An Introduction to Computer Logic Prentice Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey 1981. 16. J. F. Wakerly Digital Design: Principles and Practices Prentice Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey 1994. 17. P. K. Chan, S. Mourad Digital Design Using Field Programmable Gate Arrays Prentice Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey 1994. 18. J. M. Rabaey Digital Integrated Circuits: A Design Perspective Prentice Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey 1996. 19. C. H. Chen (Editor) Computer Engineering Handbook McGraw-Hill, New York 1992. 20. M. Morris Mano Digital Design Prentice Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey 1991.

455

21. Zvi Kohavi

456 Switching and Finite Automata Theory McGraw-Hill, New York 1986. 22. M. Morris Mano Computer System Architecture Prentice Hall, Englewood Cliffs, New Jersey 1993. 23. John Y. Hsu Computer Logic, Design Principles and Applications Springer, New York 2002. 24. Charles H. Roth, Jr. Fundamentals of Logic Design, 5th Editon Brook/Cole - Thomson Learning Belmont, CA USA 2004. 25. William Kleitz Digital Electronics, a Practical Approach Pearson Prentice Hall, New Jersey 2005. 26. Thomas L. Floyd Digital Fundamentals Pearson Prentice Hall, New Jersey 2005.

Qarqet kompjuterike

Dr. Agni H. Dika

Qarqet Kompjuterike
Kombinuese 1

Lektor Dr. Ilaz Metaj

Kopertina AfiDesign

Shtypi Adea Prishtin

Copyright 2005