UNIVERZITET U BANJALUCI POLJOPRIVREDNI FAKULTET

POLJOPRIVREDNI INISTITUT REPUBLIKE SRPSKE

PRAKTIKUM AGROHEMIJA I ISHRANA BILJAKA

(za studente kolske 2011/2012)

dr Tihomir Predi

Banjaluka, 2011. god.

METODE ZA ODREIVANJE PLODNOSTI ZEMLJITA

ta je zemljite?
Postoji mnogo teorija o tome ta je zemljite i sve one imaju prednosti i nedostatke. Prvu naunu definiciju zemljita zasnovanu na genetskom principu dao je Dokuajev V., 1886. godine, koji je pod pojmom zemljita podrazumjevao prirodno istorijsko tijelo, nastalo od povrinskog sloja Zemljine kore, kao rezultat zajednikog uticaja na geoloki supstrat elemenata klime, ivih i mrtvih organizama, vremena i lokalnog reljefa. Sa razvojem pedologije meu pedogenetske faktore uvrteni su jo ovjek, a u nekim pedologijama se u te faktore ubrajaju povrinske i podzemne vode, (ivkovi M., 1991). Geneza i evolucija zemljita su u funkciji zajednikog djelovanja svih pedogenetskih faktora, a pojedini faktori u odreenim stadijumima pedogeneze, zajedno sa tipskim pedogenetskim procesima postaju odluujui za formiranje odreenog tipa zemljita. Jedna zbirna definicija zemljita bi mogla da izgleda ovako: Zemljite, kao specifina prirodno - istorijska tvorevina koja predstavlja jedinstvo litosfere i biosfere, po svom sastavu ini jedan veoma sloen trofazni1 polidisperzni dinamiki sistem, funkcionalno povezan u cjelinu u kom se neprekidno odvijaju razni fiziki, hemijski, biohemijski i bioloki procesi.

Plodnost zemljita
Plodnost zemljita predstavlja osnovnu karakteristiku svakog tipa zemljita i to je osobina po kojoj se zemljite razlikuje od matinog supstrata (stijene) Plodnost zemljita se dijeli na: Potencijalnu plodnost (bogatstvo zemljita) Stvarnu plodnost (fizioloki aktivnu plodnost)

Potencijalna plodnost zemljita: Biljke u toku rasta, razvoja i plodonoenja najvei dio hranjivih materija koje koriste u ishrani, usvajaju pomou korjenovog sistema iz zemljita. Ukupan sadraj hranjivih elemenata za biljke (bez obzira na njihovu pristupanost) koje sadri zemljite predstavlja potencijalnu plodnost ili bogatstvo zemljita. Stvarna plodnost zemljita: Zemljite predstavlja veoma sloenu prirodnu
tvorevinu koja se sastoji iz vrste, tene i gasovite faze koje su u uskoj meusobnoj vezi tako da promjena procesa u jednoj neizbjeno dovodi do promjena procesa u drugim fazama. vrsta faza zemljita (organski i neorganski dio) sadri najvei dio hranjivih materija koje ine potencijalnu plodnost zemljita. Usled neprestanog djelovanja fizikih, hemijskih, biohemijskih i biolokih reakcija dolazi do transformacije hranjivih materija iz nepristupanih oblika u biljkama pristupane oblike koji obino prelaze u zemljini
Zemljite predstavlja veoma sloenu prirodnu tvorevinu koja se sastoji od vrste, tene i gasovite faze, mada se u novije vrijeme u sastav zemljita ubraja i etvrta faza - iva faza koju ini cjelokupan ivi svijet zemljita (bakterije, aktinomicete, gljive, alge, protozoe, nematode, gliste ...)
1

rastvor ili se nalaze adsorbovani (lako razmjenljivi) na adsorptivnom komleksu zemljita. Stvarnu ili fizioloki aktivnu plodnost zemljita ini dio ukupne plodnosti tj. hranjivi elementi koji su pristupni biljkama tokom njihovog rasta, razvoja i plodonoenja. Za odreivanje plodnosti zemljita, u cilju primjene ubriva za pravilnu ishranu biljaka, koriste se hemijske, bioloke i mikro-bioloke metode. Hemijske metode su zasnovane na dejstvu odreenih hemijskih reagenasa na uzorak zemljita pomou kojih se elementi prevode u rastvor iz koga se pogodnim analitikim postupkom odreuje koncentracija ispitivanog hranjivog elementa za biljke. Hemijskim metodama se moe odrediti i potencijalna plodnost i stvarna plodnost zemljita. Za odreivanje potencijalne plodnosti, uzorak zemljita se obino tretira koncentrovanim mineralnim kiselinama (HF - fluorovodonina, H2SO4 - sumporna, HCl hlorovodonina ...) ili smjeom kiselina uz prisustvo visoke temperature (mokro spaljivanje). Iz dobijenog rastvora hranjivi elementi se odreuju pogodnim analitikim postupkom. Za odreivanje stvarne plodnosti, uzorak zemljita se obino tretira razblaenim koncentracijama nekih kiselina, soli, smjeom kiselina i soli, sa rastvorima kompleksnih jedinjenja helata... Hranjivi elementi se ekstrahuju (prevode u rastvor) mukanjem u odreenom vremenskom periodu, a zatim se iz dobijenog ekstrakta odreuju pogodnim analitikim postupkom. Koncentracija i hemijski sastav ekstrakcionih sredstva treba da budu priblini izluevinama korjenovog sistema biljaka tj. da se ovim ekstrakcijama oponaa rad korjenovog sistema biljaka. Dobijeni rezultati se porede sa graninim vrijednostima za sadraj pojedinih elemenata u zemljitu (koje su provjerene u praksi), pa se onda donosi sud o stvarnoj plodnosti zemljita i potrebi za primjenu ubriva. Bioloke metode su zasnovane na tome da se biljke koriste kao sredstvo za utvrivanje koliine pristupanih hranjivih elemenata u zemljitu (stvarna plodnost zemljita). Ove metode se dijele na: Metoda vizuelne dijagnostike koja se zasniva na pretpostavci da spoljni izgled biljaka u velikoj mjeri zavisi od sadraja hranjivih elemenata u zemljitu tako da pri nedovoljnom ili pretjeranom usvajanju pojedinih elemenata od strane biljke dolazi do vidnih promjena u porastu, razviu, boji lia i drugih organa biljke. Najee se na listu pojavljuju simptomi koji su karakteristini za nedostatak ili viak pojedinog elementa. Meutim, rast i razvoj biljke ne zavisi samo od prisustva hranjivih elemenata u zemljitu, ve od itavog niza faktora (vlanosti, temperature, obrade zemljita, vremena sjetve...) koji mogu biti razliiti pri istim koncentracijama biljnih hraniva u zemljitu. Zbog toga, ako se konstatuju simtomi nedostatka ili vika nekog elementa na biljkama, ta konstatacija se provjerava hemijskom analizom zemljita i biljnog materijala. Metoda biljaka indikatora koja se zasniva na injenici da su biljke razliito osjetljive na nedostak ili viak pojedinih hranjivih elemenata u zemljitu, tako da neke

biljke mnogo izraenije manifestuju specifine znake nedostatka ili vika pojedinih hraniva. Npr. biljke indikatori koje su osjetljive na: azot: karfiol, kupus, jabuka fosfor: repica, jabuka kalijum: krompir, karfiol, jabuka. U ispitivano zemljite se zasiju biljke indikatori, pa se onda tokom vegetacije na osnovu ispoljavanja karakteristinih simptoma (vizuelna dijagnostika) donosi sud o nedostatku pojedinih hranjivih elemenata i potrebi ubrenja zemljita. Metoda Neubauer-a. Ova metoda se koristi za utvrivanje sadraja lakopristupanih oblika fosfora i kalijuma u zemljitu na osnovu hemijske analize kompletne biljke rai. U malu koliina ispitivanog zemljita (100 g) zasije se veliki broj biljaka rai (100) koje 18 dana rastu i razvijaju se pod najpovoljnijim uslovima (kontrolisani laboratorijski uslovi). Pretpostavka je da korjenove dlaice obuhvataju sve zemljine estice i da iz njih asimiliraju cjelokupnu koliinu pristupanih oblika fosfora i kalijuma. U razvijenim nadzemnim dijelovima biljaka se hemijskim metodama utvrdi sadraj fosfora i kalijuma, a zatim se posebnim proraunom dolazi do potrebnih koliina hraniva koje treba dodati zemljitu da bi se postigao odreeni prinos. Metoda folijarne analize koja se zasniva na pretpostavci da koncentracija hraniva u pojedinim dijelovima biljaka (u prvom redu list - folium) zavisi od koncentracije hraniva u zemljitu. Na osnovu te pretpostavke utvrene su granine vrijednosti pojedinih hranjivih elemenata u listu (i biljnim tkivima) u pojedinim fazama razvoja. Hemijskom analizom lista na sadraj N, P, K i drugih elemenata donosi se odluka o potrebi ubrenja zemljita ili primjene prihrane preko lista (folijarna prihrana). Meutim, na sadraj hraniva u biljnim organima ne utie samo njihova koncentracija u zemljitu, ve itav niz faktora i procesa koji se odvijaju u zemljitu, biljci i spoljnoj sredini. Razliitim uticajem ovih faktora i pri istoj koncentraciji hranjivih elemenata u zemljitu dolazi do njihovog nejednakog usvajanja od strane biljke, a time i do razliite koncentracije u listu i drugim biljnim organima. Ova metoda u kombinaciji sa hemijskim metodama ispitivanja plodnosti zemljita, uz poznavanje ostalih faktora i parametara moe dati odline rezultate. Metoda vegetacionih ogleda u sudovima koja se zasniva na razlici u prinosima biljaka koji su dobijeni u kontrolisanim (laboratorijskim) uslovima sa uzorcima zemljita na kojima je primjenjeno ubrenje i na istim uzorcima ali bez ubrenja. Na osnovu dobijene razlike u prinosu donosi se sud o obezbijeenosti zemljita hranjivim elementima i o potrebi ubrenja u svrhu pravilne ishrane biljaka. Ova metoda predstavlja pretposlednju fazu u ispitivanja nekog problema vezanog za ishranu biljaka. Osnovni nedostatak metode je to se vegetacija odvija u kontolisanim (laboratorijskim) uslovima. Ukoliko se dobiju pozitivni rezultati, onda se isti metod primjenjuje ali sada u prirodnim tj. poljskim uslovima. Metoda vegetacionih ogleda u polju (poljski ogledi) koja se zasniva na razlici prinosa dobijenih sa parcela na kojima je primjenjeno ubrenje i prinosa dobijenih na neubrenim (kontrolnim) parcelama. Na osnovu dobijenih razlika u prinosima

zakljuuje se o obezbjeenosti zemljita hranjivim elementima, odnosno utvruje se potreba za primjenu odreenih vrsta ubriva. Ova metoda predstavlja zavrnu fazu ispitivanja nekog problema u vezi ishrane biljaka i ubrenja zemljita. Metoda daje najpouzdanije rezultate jer se istraivanja vre u polju, pod uticajem svih faktora koji odreuju ishranu i prinos biljaka. Meutim, zbog heterogenosti zemljita i agroekolokih uslova , ogledi se moraju izvoditi na vie lokacija i moraju se ponavljati u prostoru i vremenu to znatno poskupljuje istraivanje. Mikrobioloke metode koje se se zasnivaju na tome da prisustvo odreenih koncentracija i oblika biljnih hraniva u zemljitu ne utie samo na rastenje i razvoj biljaka nego utie i na razvoj pojedinih vrsta mikroorganizama. Na osnovu razvoja i mase odreenih mikrorganizama mogu se pretpostaviti koliine pojedinih biljnih hraniva u ispitivanom zemljitu. Sve navedene metode za odreivanje plodnosti i potrebe ubrenja zemljita imaju prednosti i nedostatke. U praksi se najvie koriste hemijske metode zato to su relativno brze, ali uz preduslov da su provjerene u vegetacionim posudama i poljskim uslovima. Po tanosti i pouzdanosti na prvo mjesto dolazi metoda poljskih ogleda, zatim dolaze ogledi u vegetacionim posudama, Neubauer-ova metoda, metoda folijarne analize u kombinaciji sa hemijskim metodama, dok ostale metode mogu korisno posluiti u donoenju ispravnije preporuke o plodnosti zemljita i potrebi ubrenja zemljita u cilju pravilne ishrane biljaka. Zadatak za vjebu U nekoliko reenica odgovoriti na sledea pitanja: 1. ta ini potencijalnu, a ta stvarnu plodnost zemljita? _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ 2. Koje se metode koriste za utvrivanje plodnosti zemljita? _____________________________ _____________________________ _____________________________ 3. Nabrojati bioloke metode za odrivanje plodnosti zemljita: ____________________________ ____________________________ ____________________________ ____________________________ ____________________________ ____________________________

UZIMANJE PROSJENIH UZORAKA ZEMLJITA ZA HEMIJSKU ANALIZU U SVRHU KONTROLE PLODNOSTI

ta je to kontrola plodnosti zemljita?

Kontrola plodnosti zemljita predstavlja jedinu naunu osnovu za racionalnu upotrebu ubriva na osnovu rezultata hemijske analize zemljita u cilju ostvarenja visokih, stabilnih i kvalitetnih prinosa gajenih biljaka, uz primjenu ekonominosti i zatite ovjekove okoline i biosfere u cjelini.

Zato je neophodno vriti kontrolu plodnosti?

Danas na Zemlji ivi oko 5 milijardi ljudi, a prema procjenama strunjaka taj broj se svakih 40 godina udvostruuje. U isto vrijeme, ukupna poljoprivreda povrina u svijetu se smanjuje tako da proizvodnja potrebnih koliina hrane predstavlja jedan od najveih problema savremenog ovjeanstva. Prema poslednjim istraivanjima FAO2 trenutno se oko 840 miliona ljudi bori protiv gladi, a svakog dana 36 000 ljudi umire od gladi. Iz navedenih razloga proizilazi osnovni zadatak savremene poljoprivrede kontinuirano poveanje proizvodnje i kvaliteta prinosa gajenih biljaka po jedinici povrine. Ovaj zadatak se moe ostvariti jedino uvoenjem u praksu novih, savremenih naunih dostignua i tehnologija iz oblasti: agromelioracija - ureenja zemljita, mehanizacije i agrotehnike, selekcije, poboljanja starih i uvoenja novih visokorodnih sorti i hibrida, zatite od bolesti, tetoina i korova, te drugih naunih oblasti

Najbolji uspjeh se postie pravilnom primjenom svih navedenih mjera u toku biljne proizvodnje, ali ishrana biljaka (ubrenje) ima poseban znaaj jer je dokazano da se najvee poveanje prinosa moe postii pravilnom upotrebom organskih i mineralnih ubriva. Gajene biljke u ciklusu rasta, razvoja i plodonoenja u najveoj mjeri usvajaju mineralne materije (hranu) iz zemljita. Razliite vrste biljaka imaju razliite potrebe kako u koliini tako i u odnosu hranjivih materija u zemljitu. Dio potrebnih hraniva biljka uzima iz rezervi u zemljitu, to zavisi od plodnosti zemljita, a preostalu potrebnu razliku u hranivima za odreeni prinos, potrebno je unijeti u zemljite kroz organska i mineralna ubriva. Sadraj mineralnih materija u zemljitu (potencijalna i stvarna plodnost) utvruje se hemijskom analizom prosjenog uzorka zemljita. Na osnovu dobijenih rezultata se daju preporuke:
2

da li treba primjeniti i kako izvesti mjere popravke plodnosti zemljiita,

FAO (Food and Agricultural Organization) organizacija pri Ujedinjenim nacijama koja se bavi problemima hrane i poljoprivrede u svijetu

zatim kada, u kojoj koliini i koju vrstu ubriva primjeniti da bi biljka najoptimalnije mogla biti ishranjena, tako da ishrana ne bude ograniavajui faktor proizvodnje

Uzimanje prosjenih uzoraka zemljita

Uzimanje prosjenih uzoraka zemljita je jedna od najvanijih i najodgovornijih faza posla u sistemu kontrole plodnosti, jer se na osnovu rezultata hemijske analize nekoliko desetina grama zemljita, koji treba da reprezentuju cjelokupnu parcelu, donosi zakljuak i daje preporuka za poljoprivrednu povrinu od nekoliko hektara. Ako se uzorkovanje ne izvri pravilno onda je cjelokupan laboratorijski rad bespredmetan, a zakljuak i mjere ubrenja koje se predlau pogrene.

Vrijeme uzimanja uzoraka

Uzimanje prosjenih uzoraka zemljita vri se u zavisnosti od toga u koju svrhu se eli saznati hranjivi potencijal zemljita. Ako se zasniva nova kultura onda se uzimanje uzoraka vri poslije zavretka vegetacije, tj. poslije etve ili berbe prethodnog usjeva. Ako se uzorak za analizu uzima u svrhu prihrane usjeva, onda se uzorkovanje vri u toku vegetacije u fazama razvoja biljke kada je bioloki potrebno prihraniti usjev (npr. za prihranu penice uzorkovanje se vri u rano proljee u fazi bokorenja i vlatanja).

Veliina jedinine parcele sa koje se uzima prosjean uzorak zemljita

Jedinina parcela predstavlja povrinu koju reprezentuje jedan prosjeni uzorak zemljita. Ova povrina nije precizno odreena nego zavisi od brojnih faktora. U prvom redu zavisi od homogenosti zemljita tj. da je zemljite istog tipa, istog mehanikog sastava, iste prethodne obrade i primjene ubriva zadnjih nekoliko godina, zatim iste ili sline konfiguracije terena, zatim od vrste uzgajane kulture (ratarske ili voarske)... Parcele u privatnom vlasnitu (za ratarske i povrtarske kulture) obino zauzimaju manju povrinu (0,1 ha - 2 ha) i sa njih se, ako zadovoljavaju navedene uslove, uzima jedan prosjean uzorak zemljita. Parcele u dravnom sektoru po pravilu zauzimaju povrinu od 10 - 100 - 200 pa i vie hektara, tako da jedan prosjean uzorak (ako zadovoljava uslove homogenosti) reprezentuje povrinu do 5 ha. Na parcelama gdje se uzgajaju voarske i vinogradarske kulture jedinina parcela obino zauzima povrinu od 2 - 3 ha. U razvijenim zemljama Zapadne Evrope, npr. u Holandiji, kontrola plodnosti se vri tako da se sa svakog ha uzima prosjean uzorak zemljita za analizu.

Postupak uzimanja prosjenog uzorka zemljita

Na parcelama dravnog sektora (vei kompleksi parcela) prije poetka uzorkovanja je potrebno izvriti odreene predradnje: Od odgovornog lica uzeti plan parcela, npr.

S
{qivik

{umarak P-2 P-3 P-4 (20 ha)

selo

P-1
kru{ke Vrbawa Bawaluka

Sl. 1. Plan kompleksa parcela Rebrovac

Uz pomo pedologa ili na osnovu pedoloke karte utvrditi tip zemljita. Od rukovodioca biljne proizvodnje saznati sve potrebne podatke to se tie agromeliorativnih mjera u zadnjih nekoliko godina (ubrenje organskim i mineralnim ubrivima, kalcifikacija, podrivanje, drenaa, da li je vrena jednoobrazna obrada ...), Izvriti obilazak parcele, Na osnovu svih navedenih podataka, koje se uvode u svesku zabiljeki, odrediti veliinu jedinine parcele, tj. parcele koju reprezentuje jedan prosjean uzorak zemljita.

Primjer: Ako je potrebno izvriti uzimanje prosjenih uzoraka zemljita sa parcele P-4 od 20 ha (vidi Sl. 1) i utvreno je da je parcela homogena po svim navedenim kriterijumima, onda obino jedinina parcela zauzima povrinu od 5 ha. Iz toga proizilazi da je sa povrine od 20 ha potrebno uzeti 4 prosjena uzorka zemljita. Nacrtati skicu parcele sa oznakama jedininih parcela Ukoliko parcela nije homogena onda, zavisno od uslova, jedinina parcela(prosjean uzorak) moe zauzimati i manju povrinu. Npr. na parceli se nalazi uvala povrine 1 ha u kojoj se povremeno zadrava voda, ili na dijelu parcele usjev zaostaje u porastu i prinos je znatno nii od prinosa na ostatku parcele. Na skici je potrebno oznaiti ta mjesta i sa njih uzeti po jedan prosjean uzorak, kako bi se utvrdili razlozi zbog kojih dolazi do ispoljenih poremeaja.

S
{qivik

Uz.4 Uz.3 selo

{umarak P-2 P-3

Uz.2 Uz.1
kru{ke

P-1

P-4 20 ha

Vrbawa Bawaluka

Sl. 2. Skica rasporeda prosjeih uzoraka zemljita sa parcele P-4 (20 ha) na kompleksu Rebrovac

Zakljuak: Na veim povrinama (50, 100 ha...) gdje e se uzgajati ratarske i povrtarske kulture, povrina parcele koju reprezentuje jedan prosjean uzorak zemljita, u zavisnosti od homogenosti terena, obino iznosi do 5 ha. Na manjim parcelama ispod 5 ha (najee u individualnom sektoru) vai pravilo, jedana parcela jedan uzorak, to takoe zavisi od homogenosti terena. Na parcelama gdje se uzgajaju voarsko-vinogradarske kulture povrina parcele koju reprezentuje jedan prosjean uzorak zemljita obino iznosi 2 - 3 ha to takoe zavisi od homogenosti terena. Kada se izvre sve navedene predranje pristupa se uzimanju prosjenih uzoraka zemljita. Za taj posao je potreban odreeni alat. Specijalizovane ustanove imaju posebne sonde za uzimanje uzoraka (Sl. 3), dok se u individualnom sektoru obino koristi nain pomou aova.

Dubina uzimanja uzorka zemljita

Dubina do koje se uzimaju uzorci zavisi od kulture koja e se uzgajati, tj. od dubine gdje je rasprostranjena najvea masa korjenovog sistema gajene biljke. Na livadama i panjacima prosjean uzorak se obino uzima do dubine 10 cm. Na parcelama gdje e se uzgajati povrtarske i ratarske kulture dubina uzimanja uzorka iznosi najee 0-30 cm (dubina obrade). U vonjacima i vinogradima se najee uzorak uzima iz dvije dubine i to od 030 i od 30-60 cm.

Postupak uzimanja prosjenog uzorka zemljita (za ratarske i voarske kulture) pomou aova prikazan je na str. 11 i 12.

Sl. 3. Specijalni pribor (sonde) za uzimanje uzoraka zemljita

U razvijenim zemljama (Holandija, Danska...) postoje posebna mala terenska vozila sa kompjuterskim dodatkom, koji nakon obilaska vozila po rubovima parcele sam ucrta skicu parcele i obiljei stalna mjesta sa kojih se trebaju uzeti uzorci.

10

Sl. 4. Uzimanje prosjenog uzorka zemljita pomou aova (za povrtarske i ratarske kulture)

11

Sl. 5. Uzimanje prosjenog uzorka zemljita pomou aova (za voarske kulture)

12

Na ceduljici, koja se stavlja u vreicu zajedno sa prosjenim uzorkom zemljita, potrebno je napisati sledee stavke: ime vlasnika mjesto vrijeme uzimanja dubina do koje je uzet uzorak naziv i veliina parcele prethodni usjev naredni usjev

Pored navedenih stavki potrebno je upisati sve specifinosti koje e pomoi kod interpretacije rezultata hemijske analize i davanja preporuka (da li je vrena kalcifikacija, humizacija, ubrenje min. ubrivima ...). PRIPREMANJE PROSJEIH UZORAKA ZEMLJITA ZA HEMIJSKU ANALIZU Nakon donoenja uzorka u laboratoriju, uzorci se uvode u matinu knjigu uzoraka gdje se u rubriku "oznaka uzorka" upiu svi podaci sa cedulje. Nakon toga uzorak dobija laboratorijski broj (ifru), npr:

Tab. 1 Osnovne hemijske analize

Lab. broj Oznaka uzorka (ifra) 350 351 352 Rebrovac, T-4 20 ha Uz. 1 Uz. 2 Uz. 3 pH H2O KCl Ukupni N % mg/100g P2O5 K2 O

Tab. 2 Dodatne hemijske analize

Lab. broj (ifra) CaCO3 % Y1 Al mg/100 g mekv/100g S H T % V

Fe

Mn

Zn

Cu

350 351 352

13

Pod ifrom (laboratorijski broj) uzorci se pripremaju za hemijsku analizu koja se sastoji od: suenja mljevenja (usitnjavanja) prosijavanja pakovanja

Suenje uzoraka
Suenje uzoraka moe biti na vazduhu (prirodno) i u sunici (vjetako).

Vazduno suenje se obavlja u posebnoj, prozranoj prostoriji izvan domaaja

laboratorijskih ili nekih drugih gasova i praine. Prvo se iz uzoraka zemljita odstrane strane materije (ile, kamenje, zaostali stajnjak ili krenjak...). Na isti pleh, na kom se napie laboratorijski broj, uzorak se razastre u tankom sloju i postepeno sui na vazduhu bez direktne suneve svjetlosti. Nakon nekoliko dana uz povremeno mjeanje uzorak je vazduno suv. Vjetako suenje se obavlja u specijalnim suarama (manjeg ili veeg kapaciteta) na temperaturi od 35C u trajanju od 24 asa.. U oba naina suenja mora se strogo voditi rauna da ne doe do zamjene ili do mjeanja uzoraka.

Mljevenje i prosijavanje
Nakon suenja, potrebno je jo jednom pregledati uzorak i odstraniti zaostale primjese, a zatim se vri usitnjavanje pomou tuka i avana ili pomou specijalnih elektrinih mlinova. Oba naina su efikasna s tim to je kapacitet elektrinog mlina daleko vei.

Sl. 6. Usitnjavanje, prosijavanje i pakovanje uzorka

14

Kod mljevenja se mora voditi rauna da se cjelokupna koliina uzorka zemljita usitni, tako da se izvri potpuna homogenizacija zemljita. Nakon toga se vri prosijavanje kroz sito iji prenik pora obino iznosi 1mm. Veliina pora zavisi od hemijske analize, tako npr. za odreivanje pH vrijednosti potrebno je zemljite prosijati kroz sito iji prenik pora iznosi 2 mm, za pristupane oblike fosfora i kalijuma 1mm, a za odreivanje humusa i mikro elementata potrebno je zemljite prosijati kroz sito iji prenik pora iznosi 0,5 mm. Prosijane uzorke pakovati u papirne kese na kojima se napie laboratorijski broj. Do poetka vrenja hemijskih analiza uzorci se uvaju u posebnoj prozranoj i suvoj prostoriji. ZADATAK ZA VJEBU 1. ta je to kontrola plodnosti zemljita? _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________ 2. Kada se uzimaju uzorci zemljita u svrhu kontrole plodnosti, vrijeme uzimanja? _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _________ 3. Koliko pojedinanih uzoraka ini jedan prosjean uzorak zemljita? _______________________________________________________________________ 4. Od kojih faktora zavisi koliku e povrinu zemljita reprezentovati jedan prosjean uzorak? ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ ... 5. Do koje dubine se uzimaju uzorci zemljita, kada se vri kontrola plodnosti kod zasnivanja neke ratarske kulture, a do koje dubine kod zasnivanja vonjaka? ____________________________ ____________________________

15

ODREIVANJE UKUPNOG AZOTA U ZEMLJITU SEMIMIKRO-Kjeldahl METODA MODIFIKACIJA PO Bremner-u (1960)

Azot u zemljitu
Ukupni azot u zemljitu ine organski i neorganski oblici azota. Organski oblici najee obuhvataju 90 - 98% azota koji se nalazi u sastavu organske materije ( humus, polurazloeni biljni i ivotinjski ostaci, proteini, nukleinske kiseline...). Ovaj azot biljke ne mogu direktno koristiti u ishrani i za njih on ima vanost sa stanovita rezerve hraniva. Meutim, novija istraivanja su pokazala da biljke preko korijena mogu usvajati i neka prostija organska jedinjenja kao to su asparagin, urea itd, ali te koliine nemaju neki vaniji znaaj u ukupnoj ishrani biljaka azotom. Procesima mineralizacije organske materije (pod odreenim uslovima vlanosti, tempereture, mikrobioloke aktivnosti...) azot iz organskog oblika procesima amonifikacije i nitrifikacije prelazi u neorganske oblike, NH4+ (amonijum jon) i NO3- (nitratni jon). Neorganski oblici azota u zemljitu, koje biljke direktno koriste u ishrani, zauzimaju najee od 2 do 10% ukupnog azota. Na osnovu sadraja ukupnog azota u zemljitu ne moe se pouzdano procijeniti obezbjeenost zemljita mineralnim oblicima ovog elementa. Meutim, u veini sluajeva je potvreno da zemljite sa veim sadrajem ukupnog azota ima i vei sadraj mineralnih oblika azota u zavisnosti od ostalih inilaca (temperatura, vlaga, mikrobioloka aktivnost...).

Metode za odreivanje ukupnog azota

Postoji vie metoda za odreivanje sadraja ukupnog azota u zemljitu, koje se uglavnom razlikuju po tome koje se hemijsko sredstvo (kiselina ili smjea kiselina) koristi za razaranje uzorka zemljita. Mikro metoda po Kjeldahl-u (fenol sumporna kiselina), modifikacija Kjeldahl metode sa salicilnom kiselinom (smjea H2SO4 i salicilne kiseline). Metoda Olsen-a (1929) modifikovana od Bremner-a i Shanj-a (1958) (rastvor KMnO4 i razblaene (1:1) H2SO4). Semimikro Kjeldahl-ova metoda, modifikacija po Bremner-u (1960) se u praksi najee koristi kod odreivanja ukupnog azota u zemljitu zato to je relativno najjednostavnija, a dobijaju se zadovoljavajui rezultati iako kod ove metode moe doi do gubitka azota (nepotpuno se odreuje nitratna i nitritna forma azota). Ova metoda e biti obraena u ovom praktikumu.

Princip odreivanja
Metoda se zasniva na razaranju uzorka zemljita (organske materije) koncentrovanom sumpornom kiselinom (conc. H2SO4) u prisustvu katalizatora uz zagrijavanje. Organski dio azota i nitratni dio iz zemljita se u ovakvim uslovima redukuju do amonijaka koji se vee za sumpornu kiselinu i gradi amonijum sulfat

16

(NH4)2SO4 (amonijani dio azota iz zemljita se takoe vee za H2SO4). Destilacijom pomou vodene pare i jake baze u viku, istiskuje se azot u obliku amonijaka i "hvata" u rastvor borne kiseline. Koliina azota u bornoj kiselini se odreuje titracijom sumpornom kiselinom poznatog normaliteta, a raunskim putem se izrauna sadraj ukupnog azota u zemljitu koji se izraava u procentima (%N).

Pribor

Kjeldahl balon od 50 ml za spaljivanje Kjeldahl sistem za spaljivanje Parns-Vagnerov-a aparatura za destilaciju

Menzura od 25 ml Odmjerne tikvice od 100 ml Pipete od 5 ml i 10 ml Erlenmajer-tikvice od 100 ml sa irokim grlom Bireta od 25 ml sa podjelom od 0,1 ml

Reagensi
Sumporna kiselina (conc. H2SO4) Smjea katalizatora (K2SO4, CuSO4 * 5H2O, Se, (100:10:1) 35-40% NaOH Rastvor borne kiseline (H3BO3) + mjeani indikator (pH 5) 0,01N H2SO4 poznatog faktora

Tok analize
Analiza se sastoji od pet faza: razaranje uzorka, destilacija, titracija, proraun i odreivanje klase obezbjeenosti zemljita ukupnim azotom. 1) Razaranje uzorka Odmjeriti od 0,20 g do 1,00 g zemljita i prenijeti u tube za spaljivanje (odvaga zavisi od oekivanog sadraja azota). Dodati 2-3 ml destilovane vode i ostaviti da stoji oko 30 min3 . Slijepa proba4 - dodati samo destilovanu vodu i redom sledee hemikalije kako ide u postupku sa uzorkom zemljita: Dodati oko 1g smjee katalizatora ili 1 tabletu gotove smjese katalizatora (da se ubrza razlaganje org. supstance tokom razaranja). Dodati 10 ml conc. H2SO4 i lagano promukati tako da sav uzorak zemljita doe u kontakt sa kiselinom.
3

Vlalenje se vri da bi se izazvalo irenje slojeva minerala gline i oslobodio fiksirani NH4+ jon koji u nekim zemljitima predstavlja i 20% ukupnog azota. 4 Slijepa proba slui da se izbjegne mogunost kontaminacije ispitivanog uzorka zemljita azotom koji potie iz oneienih hemikalija, posua, itd. U slijepu probu se dodaju svi reagensi sem uzorka zemljita - slijepa proba prolazi kroz sve faze analize.

17

 Smjestiti tube u blok za spaljivanje i lagano po zidovima dodati oko 5 ml H2O2 (vodonik peroksid - jako oksidaciono sredstvo koje pospjeuje razaranje organske materije i ubrzava proces spaljivanja). Ako ima vie organske materije reakcija e biti burnija. Ostaviti tube bez pomjeranja oko 5 minuta da se reakcija izvri do kraja. Postepeno poveavati temperaturu da smjea lagano kljua.

OPREZ - naglim poveanjem temperature ili stavljanjem tikvice u vru blok za

spaljivanje, moe doi do burne reakcije i gubitka dijela azota u vidu kapljica probe koje izlijeu van tikvice. Kada prestane pjenuanje i dizanje probe, temperaturu poveati na maksimum. U zavisnosti od sadraja organske materije uzorak e biti spaljen za krae ili due vrijeme(15 - 30 min.). Reakcija je zavrena kada sva organska materija bude razorena, tj. kada rastvor postane siv ili bijel bez tamnih tragova organske mase.

Hemijske promjene pri razaranju organske materije

Koncentrovana H2SO4 u prisustvu katalizatora i visoke temperature razara organsku materiju pri emu se organski azot redukuje do amonijaka, primjer:

CH2-NH2-COOH
Alanin

+ 3H2SO4

3SO2 + 2CO2 + 4H2O

NH3
amonijak

Osloboeni amonijak NH3 se vee za viak sumporne kiseline pri emu nastaje amonijum sulfat (NH4)2SO4

2NH3 + H2 SO4

( NH4 )2 SO4

Poslije hlaenja cjelokupan uzorak kvantitativno, pomou destilovane vode, prenijeti u odmjernu tikvicu od 100 ml. Takoe kvantitativno prenijeti i slijepu probu u drugu tikvicu od 100 ml i dopuniti destilovanom H2O do crte. Time je zavrena prva faza analize. 2) Destilacija Sutina destilacije je da se djelovanjem vodene pare i jake baze (35-40% NaOH) istisne azot iz amonijum sulfata (NH4)2SO4 u vidu amonijaka koji se kondezuje i "hvata" u rastvor borne kiseline i mijeanog idikatora. Ovim postupkom je iz rastvora probe (smjee elemenata) izdvojen samo azot. Destilacija se moe izvoditi na razliitim staklenim aparaturama ili savremenijim destilacionim jedinicama kao to su npr. Kjeltec sistemi za brzu destilaciju azota5 . U ovoj vjebi je objanjena destilacija azota na Parns Vagner-ovoj aparaturi.

Princip rada destilacione jedinice Kjeltec sistem I bie objanjen u vjebi br.11, Odreivanje azota u biljnom materijalu

18

4 1 2 5

Sl. 9. Parns Vagnerova aparatura za destilaciju azota 6

Tok destilacije
Iz odmjerne tikvice od 100 ml otpipetirati 10 ml uzorka i kroz lijevak (3) ubaciti u destilacionu komoru aparata (2). Izlaz destilacionog aparata, kraj hladila (Libigovo hladilo (4)) uroniti u 5 ml rastvora borne kiseline (H3BO3) i mjeanog indikatora koji se nalazi u erlenmajerici od 100 ml (5). Ovaj rastvor u kiseloj sredini ima ljubiasto obojenje. Na erlenmajerici obiljeiti nivo od 35 ml. U destilacionu komoru aparata u kom se nalazi uzorak (2), kroz lijevak dodati 10 ml 35-40% NaOH i brzo zatvoriti sistem (odvojiti ga od spoljane sredine). Zatim poinje destilacija uvoenjem vodene pare (1) u balon za destilaciju (2) gdje se odvija sledea reakcija:

( NH4 )2 SO4 + 2NaOH

Na2 SO4 + 2NH4 OH

U uslovima visoke temperature nastali amonijum hidroksid se razlae na amonijak i vodu:

NH4 OH

NH3

H2O

Izdvojeni amonijak prolazi kroz hladilo gdje se kondenzuje i ulazi, kap po kap, u rastvor borne kiseline i mjeanog indikatora pri emu nastaje amonijumborat (NH4H2BO3) koji rastvoru daje baznu reakciju, tako da se boja rastvora mijenja u zelenu.

NH3

H3 BO3 + mjeani indikator

ljubiasta boja

NH4 H2 BO3 + m. ind.

Zelena boja

Balon za proizvodwu vodene pare, 2. Destilaciona komora sa uzorkom, 3. Lijevak kroz kiji se dodaje uzorak i 40% NaOH, 4. Libigovo hladilo, 5. Erlenmajerica sa H3 BO3 i mjeanim indikatorom.
19

Destilacija je zavrena kada destilat u erlenmajerici dostigne nivo oko 35 ml. Tada se smatra da je sav azot iz uzorka predestilisan u mjeani indikator. Kraj hladnjaka izvaditi iz erlenmajerice i isprati destilovanom vodom. Cjelokupan postupak destilacije uraditi i sa slijepom probom. 3) Titracija Iz birete od 25 ml sa podjelom od 0,01 ml, dodavati kap po kap tano 0,01N H2SO4 u erlenmajericu kojoj se nalazi amonijum borat. Reakcija tee po sledeoj jednaini:

H2 SO4

+ 2NH4 H2 BO3 + m. ind.

zelena boja

(NH4 )2 SO4

+ 2H3 BO3 + m. ind.

ljubiasta boja

Titracija se prekida (zavrna taka titracije) kada zelena boja indikatora pree u ljubiastu tj. na prelazu iz zelene u ljubiastu kada boja rastvora postane prljavo siva. To je znak da je sav amonijum borat izreagovao sa sumpornom kiselinom. Sa birete oitati utroak ml 0,01N H2SO4 Izvriti titraciju slijepe probe. Boja mjeanog indikatora u rastvorima razliite reakcije: kisela reakcija neutralna Bazna reakcija

ljubiasta
4) Proraun

prljavo siva

zelena

Za izraunavanje se koristi podatak da 1 ml 0,01N H2SO4 vee za sebe tano + 0,14 mg amonijanog azota (N-NH4 ). Izraunavanje se vri po formuli:

%N =

(a b)0,14 P

100

a = ml 0,01N H2SO4 utroene za titraciju uzorka b = ml 0,01N H2SO4 utroene za titraciju slijepe probe 0,14 = ml 0,01N H2SO4 vee 0,14 mg N-NH4 P = mg uzorka zemljita koji je uao u proces destilacije Izraunavanje vrijednosti P Primjer: Spaljen je 1g uzorka zemljita i kvantitativno prenijet u odmjernu tikvicu od 100 ml.

20

 Iz odmjerne tikvice od 100 ml otpipetirano je 10 ml rastvora i prenijeto u balon za destilaciju. Potrebno je izraunati koliko se g zemljita nalazi u 10 ml rastvora? Postaviti proporciju: 100ml : 1g = 10ml : P g

10ml P = 1g 100ml = 0,1g = 100mg

Granine vrijednosti obezbjeenosti zemljiita ukupnim azotom po Wohltmann

-u
Klasa obezbjeenosti I II III IV V VI VII Sadraj ukupnog azota Vrlo bogat Bogat Dobar Srednji Siromaan Vrlo siromaan Ogranieno sposobna zemlj. za gajenje bilja Granina vrijednost > 0,3 %N 0,2 - 0,3 %N 0,1 - 0,2 %N 0,06 - 0,1 %N 0,03 0,06 %N 0,02 0,03 %N < 0,02 %N

21

ODREIVANJE LAKOPRISTUPANOG FOSFORA I KALIJUMA U ZEMLJITU ALMETODOM

(Egner-Riehm, 1958) Fosfor u zemljitu

U zemljitu se fosfor nalazi u organskim i mineralnim oblicima i njegova ukupna koncentracija se uglavnom kree od 0,03 do 0,20%, odnosno 900 - 3000 kg/ha (Graanin). Najvei dio fosfora se nalazi u teko rastvorljivim i za biljke nepristupanim oblicima. Mineralizacijom organske materije u rastvor prelaze oksidovani oblici fosfora koji su vie ili manje pristupani biljkama. Neorganski fosfor su u zemljitu nalazi u obliku primarnih, sekundarnih i tercijarnih fosfata ortofosforne kiseline (H3PO4). Za razliku od NO3-, anjoni fosforne kiseline (H2PO4-, HPO42- i PO43-) se u zemljinom rastvoru nalaze u vrlo malim koncentracijama jer reaguju sa dvo- i trlovalentnim katjonima (Ca2+, , Mn2+,Fe2+,Fe3+, Al3+...)7 i sa njima grade nerastvorljive ili slabo rastvorljive soli. Najrastvorljiviji su primarni fosfati. Pristupani fosfor za biljke se moe nalaziti i u obliku adsorbovanih anjona na povrinama amorfnih koloida8, (bazoidi seskvioksidi), na kristalnim tvorevinama Al i Fe - hidroksida i povrinama minerala gline (Jakovljevi M., Pantovi M. 1991). Biljka fosfor najlake usvaja u obliku H2PO4- i HPO42anjona9, a njihova pristupanost zavisi od niza faktora, u prvom redu od pH vrijednosti i koncentracije ostalih elemenata u zemljitu (Al, Fe, Mn, tekih metala...). Koncentracija pristupanih oblika fosfora u zemljitu izraava se u mg P2O5/100g zemljita. Kalijum u zemljitu Sadraj ukupnog kalijuma u zemljitu varira u irokim granicama i obino iznosi od 1% do 3,5%. Lakopristupani kalijum za biljke se nalazi u obliku K+ katjona koji je adsorbovan na adsorptivnom kompleksu zemljita ili se nalazi u zemljinom rastvoru u obliku lakorastvorljivih soli. Troslojni glineni minerali (sa promjenljivim meuslojnim rastojanjem) imaju sposobnost fiksacije kalijumovog katjona, tako da on postaje teko izmjenljiv i za izvjesno vrijeme nepristupaan za biljke. Koncentracija pristupanog oblika kalijuma u zemljitu izraava se u mg K2O/100 g zemljita.

Metode
Za odreivanje biljkama pristupanih oblika fosfora i kalijuma razraen je itav niz hemijskih metoda koje se zasnivaju na ekstrakciji ovih elemenata iz uzorka zemljita
7

Koncentracije dvo- i trovalentnih katjona u zemljitu su skora uvijek vee od koncentracije anjona fosforne kiseline, tako da se oni u zemljinom rastvoru nalaze u vrlo malim koncentracijama. Ovaj vid adsorpcije anjona fosforne kiseline u zemljinom rastvoru predstvljaju reakcije hemijskog taloenja. 8 Ovaj oblik adsorpcije predstavlja fiziko - hmijsku adsorpciju na koloidima zemljita. 9 Anjon PO43- praktino nema znaaj za ishranu biljaka, H3PO4 potpuno disosuje tek pri vrijednostima pH 9 i vie, gdje se biljke ne mogu razvijati (Jakovljevi M., Pantovi M., 1991.)

22

razliitim ekstrakcionim sredstvima. Kao ekstrakciona sredstva koriste se razblaene organske i mineralne kiseline i puferni rastvori soli, za koje se smatra da iz zemljita ekstrahuju koliine fosfora i kalijuma proporcionalno koliinama koje su pristupane biljkama. Rezultati ekstrakcionih metoda se uporeuju sa rezultatima vegetacionih ogleda u sudovima i poljskih ogleda (ubrenje fosfornim i kalijumovim ubrivima). Na osnovu tih rezultata, za svaku metodu, utvrene su graniine vrijednosti obezbjeenosti zemljita za biljke lakopristupanim fosforom i kalijem. Odreivanje lakopristupanog fosfora u zemljitu laktatnom metodom po Egner-u. Ekstrakcija se vri kiselim pufernim rastvorom (pH 3,7) 0,02 N Ca laktata u 0,01 N HCl. Iz dobijenog ekstrakta fosfor se odreuje kolorimetrijski. Odreivanje lakopristupanog fosfora u zemljitu metodom po Olsen-u. Ova metoda se najvie koristi kod karbonatnih zemljita. Kao ekstrakciono sredstvo koristi se 0,5 N NaHCO3 (pH 8,5). Iz dobijenog ekstrakta fosfor se odreuje kolorimetrijski. Odreivanje lakopristupanog kalijuma u zemljitu metodom po Schachtshabelu. Kao ekstrakciono sredstvo koristi se puferni rastvor 0,8 N amonijum acetata i 0,2 N amonijum oksalata, pH 5,8 - 6,2. Iz dobijenog ekstrakta kalijum se odreuje plamenfotometri-jski. Odreivanje lakopristupanog fosfora i kalijuma u zemljitu duplom laktatnom metodom po Egner Riehm-u. Ekstrakcija se vri duplom koncentracijom laktatnog rastvora. Iz dobijenog ekstrakta fosfor se odreuje kolorimetrijski a kalijum plamenfotometri-jski. Za istovremeno odreivanje lakopristupanog fosfora i kalijuma u zemljitu koristi se i fizioloko-hemijska metoda po Neubauer-u. Kao ekstrakciono sredstvo se koristi korjenov sistem biljaka rai tako da se ova metoda smatra jednom od najtanijih i slui za badiranje hemijskih metoda za odreivanje fosfora i kalijuma. Ova metoda e biti obraena kao posebna vjeba. AL-metoda Egner-Riehm-a se smatra pogodnijom od ostalih, jer se iz istog ekstrakta odreuje lakopristupani fosfor i kalijum, a pogodna je za odreivanjea lakopristupanog fosfora u zemljitima sa irokim rasponom pH, od beskarbonatnih do karbonatnih zemljita (do 15% CaCO3). U veem broju zemalja ova metoda je usvojena kao zvanina metoda.

Princip odreivanja
Metoda se zasniva na ekstrakciji lakopristupanog fosfora i kalijuma AL rastvorom10. Iz ekstrakta se fosfor odreuje kolorimetrijski, a kalijum plamenfotometrijski.

AL rastvor po svom sastavu predstavlja rastvor 0,1 N amonijum laktata i 0,4 N glacijalne siretne kiseline.

10

23

Pribor

Erlenmajer-tikvice sa irokim grlom od 100 ml i 250 ml

Mukalica Lijevci Laboratorijske ae od 100 ml Menzura od 100 ml Kolorimetar Plamenfotometar Koncentrovani AL rastvor Radni AL rastvor (razblaeni konc. AL u odnosu 1:10) Molibdenov reagens Rastvor stanohlorida u aksorbinskoj kiselini (svje) Serija standardnih rastvora11 za fosfor Serija standardnih rastvora za kalijum

Reagensi

Ekstrakcija fosfora i kalijuma

5,0 g vazdunosuvog zamljita prenijeti u erlenmajericu od 250 ml. Dodati 100 ml radnog AL rastvora i mukati 2 sata na mukalici pri 30 - 40 obrtaja u minuti. Filtrirati rastvor kroz gusti filtar papir (plava traka12) ili filtar papir srednje gustine, s tim da se prve kapi filtrata odbace jer su obino malo zamuene. Dobijeni filtrat slui za odreivanje fosfora i kalijuma (moe se uvati u friideru due vrijeme).

11 12

Standardi rastvor - rastvor u kom je poznata koncentracija odreenog elementa. Veliina pora na filtar papiru se oznaava bojama, tako da postoji bijela, uta, zelena, plava traka.

24

KOLORIMETRIJSKO ODREIVANJE FOSFORA U AL - EKSTRAKTU ZEMLJITA U dobijenom zajednikom ekstraktu fosfor se odreuje primjenom kolorimetrijske metode.

Princip kolorimetrijske metode

Metoda se zasniva na tome da neki elementi ili supstance, kada se rastvore u odreenom rastvarau, daju karakteristino obojene rastvore, ili obojenje nastaje kao rezultat reakcije date supstance i odgovarajueg reagensa. Intenzitet nastalog obojenja zavisi od koncentracije ispitivane supstance u rastvoru. Mjerenjem intenziteta obojenja moe se kvantitativno odrediti i koncentracija ispitivanog elementa u rastvoru. Intenzitet nastalog obojenja se moe izmjeriti mjernim instrumentima: kolorimetrom i spektrofotometrom13.

Princip rada kolorimetra

Princip rada kolorimetra se zasniva na Lambert-Beerov-om zakonu, koji glasi da je logaritam apsorpcije svjetlosti, koji prolazi kroz rastvor odreenog intenziteta obojenja, proporcionalan debljini sloja rastvora i koncentraciji rastvorene obojene supstance. Izraz ln P/P0 nazivamo apsorbancija ili ekstinkcija, oznaava se sa A

P0 = intenzitet upadne svjetlosti, P = intenzitet proputene svjetlosti Iz svega navedenog Lambret-Berov zakon moemo napisati kao: A=axbxc A a b c = = = = Logaritam apsorpcije svjetlosti (apsorbancija) apsorpcioni koeficijent debljina sloja rastvora kroz koji prolazi svjetlost koncentracija obojene supstance

Poto se oitanje apsorbancije vri u kivetama standardne veliine onda je i debljina sloja kroz koju prolazi svjetlost konstantna, tako da apsorbancija zavisi samo od koncentracije obojene supstance.

13

Kolorimetar radi na principu filtera, a spektrofotometar na principu spektra zbog ega je rezultat precizniji.

25

Sl. 11. Kolorimetar ISKRA sa serijom standardnih rastvora (Predi orig.)

3 1 2

Sl. 12. ema rada kolorimetra (Predi orig.)

Poznato je da rastvor odreene boje razliito apsorbuje svjetlosti odreenih boja. Rastvor ute boje najbolje apsorbuje plavu svjetlost, rastvori plave boje najbolje apsorbuju crvenu svjetlost itd. Iz eme kolorimetra se vidi da svjetlost, prije nego to ue u obojeni rastvor (2), prolazi kroz filtar (1) odreene boje koji se mijenja u zavisnosti od obojenja rastvora. Svjetlost koja proe kroz rastvor pada na detektor koji indukuje elektrinu struju, signal se umnoava i odlazi na mjera koji pokazuje odreenu vrijednost apsorbancije i transparencije (3). Transparencija predstavlja procenat (%) proputene svjetlosti kroz rastvor.

26

Princip kolorimetrijskog odreivanja fosfora

Amonijum molibdat (NH4)6Mo7O24 sa fosforom u ekstrakcionom rastvoru stvara

fosfomolibdenski kompleks koji u prisustvu nekog redukcionog sredstva (stanohlorid

SnCl2 x 2H2O), stvara kompleks plave boje, iji intenzitet zavisi od koncentracije fosfora u rastvoru. Intenzitet obojenja (adsorbancija i transparencija) se mjeri na kolorimetru, prvo za seriju standardnih rastvora na osnovu ega se konstruie kalibraraciona kriva, a zatim za seriju ispitivanih uzoraka. Kalibraciona kriva pokazuje zavisnost intenziteta adsorbovane ili intenziteta proputene svjetlosti od koncentracije fosfora u rastvoru. Ta zavisnost je do izvjesne koncentracije pravolinijska. Kada se oita adsorbancija za ispitivani uzorak, sa kalibracione krive se odredi koncentracija fosfora koja se izraava u mg P2O5/100 g zemljita.

Tok analize
Hemijska analiza se odvija u 5 faza: ekstrakcija (zajednika za fosfor i kalijum), razvijanje boje (bojenje ekstrakta), kolorimetriranje, konstrukcija kalibracione krive sa oitanjem koncentracije i interpretacija rezultata. 1. Razvijanje boje Od profiltriranog ekstrakta otpipetirati 10 ml rastvora i prenijeti u laboratorijsku au od 50 ml. Iz serije standardnih rastvora koji sadre 0, 5; 10; 15 i 20 mg P2O5/100 g zemljita, otpipetirati po 10 ml standardnog rastvora u laboratorijske ae od 50 ml. U au sa uzorkom i seriju standardnih rastvora dodati po 15 ml molibdenovog reagensa (amonijum molibdat) i dobro promukati pri emu se stvara fosfomolibdenski kompleks koji je bezbojan. Zatim dodati po 1 ml rastvora stanohlorida u askorbinskoj kiselini, dobro promukati pri emu se rastvor boji u plavo. Rastvore ostaviti najmanje 30 - 50 minuta u mraku da se obojenje stabilizuje, a zatim se vri kolorimetriranje. Seriju standardnih rastvora i uzorak prenijeti u epruvete (dosuti do crte). Epruvete su standardne za svaki kolorimetar. Prije poetka mjerenja kolorimetar izbadariti sa nulom14, a zatim oitati transparenciju, prvo za seriju standardnih rastvora, pa onda za uzorak. Na milimetarskom papiru nacrtati koordinatni sistem. Na ordinati (x osa) nanijeti vrijednosti standarda, tj. koncentraciju fosfora izraenu u mg P2O5/100 g zemljita i to tako da 1 cm duine odgovara

2. Kolorimetriranje

3. Konstrukcija kalibracione krive i oitanje koncentracije

14

Prvi standardni rastvor (0) koji ne sadri fosfor i koji nema obojenja

27

vrijednosti 1 mg P2O5/100 g zemljita. Poto je najvei standard 20 mg P2O5/100 g zemljita, to znai da e x osa biti duga 20 cm. Na ordinati (y osa) oznaiti vrijednosti oitanja sa aparata tj. transparenciju tako da 1 cm na ordinati odgovara 10% vrijednosti transparencije. Konstruisati kalibracionu krivu na osnovu rezultata transparencije za seriju standardnih rastvora npr: Koncentracija standard mg P2O5/100g 0 5 10 15 20 = = = = =

Transparencija %

100 70,5 45,0 25,2 9,6

Graf. 1. Kalibracina kriva za odreivanje fosfora u AL ekstraktu

100 90 80

transparencija (%)

70 60 50 40 30 20 10 0 0 5 10 15 20

mg P2 O5/100g

na x osu projektovati vrijednost transparencije za nepoznati uzorak i oitati vrijednost koncenracije u mg P2O5/100 g zamljita.

28

4. Interpretacija rezultata
Prema autorima AL-metode klasifikacija zemljita je podjeljena u tri klase. Na osnovu koncentracije lakopristupanog fosfora u zemljitu za pojedine ratarske kulture klasifikacija zemljita izgleda ovako: Klasa obezbjeenosti zemljita III - SIROMANO II - OSREDNJE I - DOBRO Sadraj lakopristuanog fosfora mg P2O5/100g 0 10 10 20 >20

Poto sadraj lakopristupanog fosfora za biljke u zemljitu zavisi od niza faktora, danas se govori o niskom, srednjem i visokom sadraju fosfora u zemljitu, a ne o dobroj, osrednjoj ili looj obezbjeenosti fosfora za biljke. Usled razliite sposobnosti biljaka da usvajaju fosfor, razliitih uslova mobilizacije fosfora u zemljitu... , nizak sadraj ne mora uvijek da bude i nedovoljan za odreen usjev ili obrnuto itd. Dosadanji rezultati istraivanja daju dovoljno osnove da izvorna klasifikacija pretrpi izmjene naroito kod kiselih zemljita. Jedan od najznaajnijih faktora koji odreuje pristupanost fosfora biljkama je reakcija zemljita (pH). Pri interpretaciji rezultata se prave razlike izmeu kiselih, neutralnih i baznih zemljita tj. izmeu beskarbonatnih (pH u KCl < 6,00) i karbonatnoh zemljita (pH u KCl > 6,01) Uslovne granine vrijednosti sadraja lakopristupanog fosfora u zavisnosti od reakcije (pH) zemljita (Pantovi M., i sar.1989) Sadraj fosfora VRLO NIZAK NIZAK SREDNJI VISOK mg P2O5/100g pH u KCl < 6,00 <6,0 6,1 - 10,0 10,1 - 16,0 >16 pH u KCl > 6,01 <10,0 10,1 - 15,0 15,1 - 20.0 > 20

Kod niskog sadraja fosfora u veini sluajeva se postiu najbolji efekti ubrenja fosfornim ubrivima. Srednji sadraj fosfora u zemljitu omoguava rentabilniju upotrebu ubriva tj. primjenu one koliine fosfora koja je potrebna biljkama da bi postigli odreeni prinos.

29

Zemljita sa visokim sadrajem lakopristupanog fosfora najslabije reaguju na ubrenje fosfornim ubrivima, tako da se ove koliine mogu u odreenim sluajevima i umanjiti za 20 - 30% od koliine koje biljka iznosi sa planiranim prinosom. Ipak i na ovakvim zemljitima pravilnim ubrenjem treba odravati povoljan nivo hraniva, kao preduslov za postizanje visokih i stabilnih prinosa.

LITERATURA

B e r g m a n W. (1988): Ernahrungsstarungen bei Kulturpflancen. Jena. G r a a n i n M. (1945): Mali pedoloki praktikum, poljoprivredna naklada,
Zagreb.

D u r m a n P., B e r t i B l a e n k a. (1988): Kontrola plodnosti tla u

uvjetima intenzivne ratarske proizvodnje Hrvatske, Poljoprivredne aktuelnosti, Vol.30; 319-373. D u r m a n P. (1986): Mikrognojiva i njihova primjena, Fakultet poljoprivrednih znanosti, Zavod za ishranu bilja, Zagreb. i v o t a P. (1989): Agrohemija, Nauna knjiga, Beograd. J a k o v lj e v i M., P a n t o v i M., B l a g o j e v i S. (1985): Praktikum iz hemije zemljita i voda, poljoprivredni fakultet Zemun - Beograd. J a k o v lj e v i M., P a n t o v i M. (1991): Hemija zemljita i voda, Nauna knjiga, Beograd. J e l e n i ., D a m i R u i c a (1989): Fitofiziologija praktikum, Nauna knjiga, Beograd. J D P Z (1966): Prirunik za ispitivanje zemljita, knjiga 1, Hemijske metode ispitivanja zemljita, JDPZ, Beograd. K a s t o r i R.(1993): Fiziologija biljaka, IV izdanje, Nauka. Beograd. M a n o j l o v i S., i sar. (1969): Prirunik za sistematsku kontrolu plodnosti zemljita i upotrebu ubriva, Centar za unapreenje poljoprivredne proizvodnje SR Srbije, Beograd. N i k o l i S. (1947): Praktikum iz agrikulturne hemije, Poljoprivredno izdavako preduzee, Beograd. N i k o l i S., A n t i M., K r i t o f S. (1948): Praktikum iz agrikulturne hemije, drugo dopunjeno izdanje, Izdavako preduzee Republike Srbije, Beograd. P a n t o v i M.,D a m i R., P e t r o v i M., J a k o v lj e v i M. (1989): Praktikum iz agrihemije, Nauna knjiga, Beograd. P e i B.R., M a n o j l o v i S.M. (1961): Praktikum iz agrohemije, Savez studenata Poljoprivrednog fakulteta, Novi Sad.

30

P r e d i T. (1996) Influence of liming on the state of available manganese in pseudogley soils and plant tissue, Revienj of Research NJork at the Faculty of Agriculture; Beograd, Vol. 41 No 1, pages 21-30. R a d a n o v i D. (1989) Uticaj kalcijevih gnojiva na stanje Al u nekim pseudoglejnim tlima. Poljoprivredna znanstvena sveska, Vol. 55, 341-355.

S a r i M., P e t r o v i M., K r s t i B., K a s t o r i R., S t a n k o v i ., P e t r o v i N. (1990): Praktikum iz fiziologije biljaka, Nauna knjiga, Beograd. S t e b u t A. I. (1949): Agropedologija, prvi deo, Izdavako preduzee Republike
Srbije, Beograd.

U b a v i M., B o g d a n o v i D a r i n k a (1999): Praktikum iz agrohemije,

Poljoprivredni fakultet, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad. F o y D.C. and F l e m i n g L.A. (1978):The physiology of plant tolerance to excess avilable Al; Mn in acid soils, Edited by American Socirty of Agronomy, Special publi-cation, Madison USA, No 32, pages 301-322.

31