You are on page 1of 40

MTE3108 BASIC CALCULUS

1

TAJUK 2 HAD DAN KESELANJARAN 12 JAM

SINOPSIS
Aplikasi had banyak digunakan dalam bidang matematik, misalnya semasa melakukan
graf. Aplikasi had juga diperlukan dalam kalkulus pembezaan atau terbitan dan
keselanjaran.

HASIL PEMBELAJARAN
- Menyatakan konsep had dan takrif had
- Menyatakan teorem had
- Menggunakan teorem had untuk melakukan pengiraan had
- Menentukan had kiri dan kanan secara pengiraan dan lakaran graf.
- Menentukan had terhingga dan tak terhingga
- Menentukan garis asimptot dalam lakaran graf
- Menyatakan takrif keselanjaran pada titik
- Menggunakan teorem keselanjaran untuk membuktikan keselanjaran pada
sesuatu titik
- Mengira had dengan menggunakan Teorem Pinching
- Menyatakan had bagi fungsi trigonometri

KERANGKA TAJUK 2
2.1 Konsep had
2.2 Takrif had
2.3 Teorem had
2.4 Had kiri dan had kanan
2.5 Had terhingga dan tak terhingga
2.6 Garis asimptot dan lakaran graf
2.7 Keselanjaran pada titik
2.8 Teorem Pinching
2.9 Had bagi Fungsi Trigonometri
MTE3108 BASIC CALCULUS

2

1.1. KONSEP HAD

Pertimbangkan y = f(x) merupakan suatu fungsi. Dimana c dan L merupakan suatu
nilai nyata, apabila x menghampiri c tetapi tidak semestinya tertakrif pada c, f(x) akan
menghampiri L;



Contoh 1 : Diberi fungsi f : 9 9 di mana ( ) ? 4 had had
3 3
= + =

x x f
x x



Kaedah Jadual:

x 2.8 2.9 2.99 3.01 3.1 3.2

f(x) = x+4


6.8

6.9

6.99

7.01

7.1

7.2

Kaedah Algoritma:

( ) = + =

4 had had
3 3 x
x x f
x
3 + 4 = 7


Contoh 2 : Cari 7 had
2
+

x
x


Penyelesaian:

( ) = = + = + =

9 7 2 7 had had
2 2 x
x x f
x
3


Contoh 3 : Cari
1
1 2
had
2
1
+
+ +

x
x x
x



Penyelesaian:
2
2
4
1 1
1 ) 1 ( 2
1
1
1 2
had
2 2
1
= =
+
+ +
=
+
+ +

x
x x
x


Latihan 1 :
Apabila x menghampiri c, f(x) akan menghampiri suatu nombor L.
Pernyataan ini boleh ditulis sebagai;


( ) L x f
c x
=

had

MTE3108 BASIC CALCULUS

3


Cari had bagi fungsi berikut :
(a)
) 5 2 ( had
3
+

x
x

(b)
) 3 ( had
2
4
+

x
x

(c) 4
2 2
had
2
2
+

x
x
x


(d) 2 2 had
1
+

x
x


1.1.1 Teknik Menilai Had

Had boleh dinilai menggunakan penggantian terus. Jika penggantian gagal, ianya
memberikan

()

. Jadi anda boleh gunakan



i) Teknik penghapusan
ii) Mengrationalkan ungkapan

1.1.1.1 Teknik Penghapusan
Contoh 3 :





Penggantian terus memberikan

, oleh itu faktorkan


( )( )
( )

( )


1.1.1.2 Mengrationalkan ungkapan
Mengrationalkan ungkapan ialah mendarabkan fungsi dengan konjugat




Contoh 4 :
MTE3108 BASIC CALCULUS

4


Cari



Penggantian terus memberikan


( )( )





1.1.2 Kriteria bagi kewujudan had

Suatu lengkungan yang dtunjukkan adalah graf fungsi f. Suatu nombor c pada paksi- x
dan had L pada paksi-y. Apabila x menghampiri c pada paksi-x, f(x) menghampiri L
pada paksi-y.

Terdapat tiga kes;
Kes Satu : ( ) L c f =

Kes Dua: f tidak tertakrif pada c

Kes Tiga : f tertakrif pada c, tetapi ( ) L c f =

Walau bagaimana pun semua kes menunjukkan;



( ) L x f
c x
=

had









Rajah dibawah menunjukkan had semasa x menghampiri 2.
MTE3108 BASIC CALCULUS

5


Dalam semua kes di atas kita boleh tulis bahawa :
( ) 1 had
2
=

x f
x




Contoh 5 :

Lengkapkan jadual di bawah dan anggarkan nilai hadnya.

(a)
2
4
had
2
2

x
x
x


Kaedah Jadual :

x 1.9 1.99 1.999 2.001 2.01 2.1

f(x)


3.9

3.99

3.999

4.001

4.01

4.1

Kaedah Algoritma:

= + = + =

+
=


2 2 ) 2 ( had
2
) 2 )( 2 (
had
2
4
had
2 2
2
2
x
x
x x
x
x
x x x
4






Graf Fungsi.
y
2
3
y y
x x x
1 1 1
2
2
2



0 0

( )
2 ) 1 (
dan
1
=
=
f
x f

( )

=
=
=
2 ,
2
3
2 , 1
x
x
x f

( ) 2 , 1 = = x x f

0
MTE3108 BASIC CALCULUS

6




(b)
=
+
+ +

1
1 2
had
2
1 x
x
x x


Kaedah Jadual:

x -0.9 -0.99 -0.999 -1.001 -1.01 -1.1

f(x)


0.1

0.01

0.001

-0.001

-0.01

-0.1

Kaedah Algoritma:
0 1 1 ) 1 ( had
1
) 1 )( 1 (
had
1
1 2
had
1 1
2
1
= + = + =
+
+ +
=
+
+ +

x
x
x x
x
x x
x x x













x
f(x)

4
2 x
x
f(x)
f(x)
f
MTE3108 BASIC CALCULUS

7

(c) 3 had
2

x
x
=

Kaedah Jadual:
x 1.8 1.9 1.99 2.01 2.1 2.2

f(x)


1.2

1.1

1.01

0.99

0.9

0.8

Kaedah Algoritma

= = =

1 3 2 3 had
2 x
x
1

Graf fungsi f(x):












(d)
( )

=
=

=
1 2
1
1
1
2
x if
x if
x
x
x g



x 1.9 1.99 1.999 2 2.1 2.2

f(x)


0.3448

0.3344

0.3334

0.333

0.3226

0.3125

3 . 0 ) ( had
2
=

x g
x


Graf fungsi
( ) x g

.


LATIHAN 2 :
3
3
f(x)
x
MTE3108 BASIC CALCULUS

8


Kira had untuk setiap yang berikut dengan menukar persamaan kepada bentuk yang
sesuai.

(a)
1
1
had
2
1

x
x
x
(b)
8
2
had
3
2

x
x
x



(c)
8
4
had
3
2
2

x
x
x
(d)
3
9
had
9

y
y
y



(e)
64
4
had
3
1
64 +
+
x
x
x
(f)
h
h
x
2
) 2 (
2
2
0
had
+







1.2 TAKRIF HAD


Katakan ) (x f tertakrif pada semua x dalam suatu selang terbuka yang terdiri daripada
c, f(x) boleh jadi tertakrif atau tidak pada titik c. Maka boleh ditulis sebagai

( ) L x f
c x
=

had

jika diberi nombor
0 > c
, maka kita boleh cari suatu nombor
0 > o
supaya

jika
o < < c x 0
, maka didapati
( ) c < L x f



Contoh 6 : Buktikan ( ) 7 5 4 had
3
=

x
x


Penyelesaian:

Kita hendak menunjukkan bagi sebarang
0 > c
, kita boleh cari nilai
0 > o
supaya jika
o < < 3 0 x
maka

( ) c < 7 5 4x


Untuk mendapatkan
o

kita tulis

( ) ( ) 3 4 3 4 12 4 7 5 4 = = = x x x x
.


MTE3108 BASIC CALCULUS

9

iaitu c < 3 4 x atau
4
3
c
< x
.


Kita hendak pilih o supaya jika
o < < 3 0 x

maka
4
3
c
< x

Dengan mengambil
4
c
o =
didapati
4
3 0
c
< < x
maka
c < 3 4 x
, iaitu
( ) c < 7 5 4x

Ini menunjukkan bahawa
( ) 7 5 4 had
3
=

x
x





LATIHAN 3 : (HAD o c )


1. Buktikan pernyataan berikut menggunakan o c, definisi bagi had.

(a) ( ) 4 2 3 had
2
=

x
x
(b) ( ) 3 2 5 had
4
=

x
x


(c) ( ) 3 8 5 had
1
= +

x
x
(d) ( ) 7 4 3 had
1
=

x
x


(e)
2
9
3
4
had
6
=
|
.
|

\
|
+

x
x
(f) ( ) 3 1 had
2
2
=

x
x



y = 4x-5
0
x
y
c 7
3
c + 7
7
o + 3 o 3
MTE3108 BASIC CALCULUS

10

2.3 TEOREM HAD



TEOREM

Jika c adalah nombor nyata, k adalah pemalar dan n adalah integer positif.

1.
c x
c x
=

had

2.
c x
c x
=

had

3.
k k
c x
=

had

4.
n n
c x
c x =

had

5.
n n
c x
c x =

had


Jika
( ) ( ) x g x f
c x c x
had dan had
wujud, maka

6.
( ) ( ) | | ( ) ( ) x g x f x g x f
c x c x c x
+ = + had had had


7.
( ) ( ) | | ( ) ( ) x g x f x g x f
c x c x c x
= had had had


8.
( ) | | ( ) x f k x f k
c x c x
= had had


9. ( ) ( ) | | ( ) ( ) x g x f x g x f
c x c x c x
- = had had had
10.
( )
( )
( )
( )
( ) 0 had jika had
had
had
= =

x g
x g
x f
x g
x f
c x
c x
c x
c x

11.
( ) | | ( ) | |
n
c x
n
c x
x f x f

= had had

12.
( ) ( ) n
c x
n
c x
x f x f

= had had

13.
( ) ( ) c f x f
c x
=

had



Contoh 7 : Cari had bagi fungsi berikut;

1. =

x
x 1
had -1

2.
=

7 had
0 x
7

3. =

x
x 2
had 2
MTE3108 BASIC CALCULUS

11


4.
=

4
3
had x
x
81

5.
=

3
64
had x
x
4

6.
( ) ( ) ( )
5
5
2
5
2
5
4 had 3 had 2 had 4 3 2 had


+ = +
x
x
x x
x x x x


( ) ( )
5
5
2
5
4 had had 3 had 2

+ =
x
x
x
x x

( ) 4 ) 5 ( 3 5 2
2
+ =

= 39

7.
( )
( ) 11
1
) 6 ( 5
1 8 8
3 5 had
1 2 had
3 5
1 2
had
2
2 3
2
2 3
2

=

+
=

+
=

+



x
x x
x
x x
x
x
x




LATIHAN 4 :

1. Cari had-had yang berikut :
(a)
) 3 (
2 4
had
2
2 +
+
x
x x
x
(b)
) 4 ( had
2
+

x
x


(c)
9 3
3
had
3
3
+
+

y
y
y
y
(d)
t
t
t
+
1
1
had
1


2. Diberi bahawa
2 ) ( had =

x f
c x
1 ) ( had , =

x g
c x
0 ) ( had =

x h dan
c x


Cari nilai-nilai had yang berikut :

(a)

)] ( ) ( [ had x g x f
c x

(b)
| | ) (
2
had x f
c x


(c)
) (
) (
had
x f
x h
c x
(d)
) ( ) (
1
had
x g x f c x










MTE3108 BASIC CALCULUS

12



2.4 HAD KIRI DAN KANAN

(a) Had kiri
( )

c x

Hanya merujuk nilai x yang kurang dari c (sebelah kiri c pada paksi x)


( ) L x f
c x
=

had


dan disebut had sebelah kiri bagi
( ) x f
semasa
x
menghampiri c adalah sama
dengan
L
.



(b) Had kanan
( )
+
c x

Hanya merujuk nilai x yang lebih dari c (sebelah kanan c pada paksi x)

( ) L x f =
+
c x
had

dan disebut had sebelah kanan bagi
( ) x f
semasa x menghampiri c adalah sama
dengan L
.





Contoh 8 : Katakan f(x) ditakrif seperti berikut;


x
y
x > c
y
x < c
x menghampiri c
dari kanan
x menghampiri
c dari kiri
Had dari kanan
Had dari kiri
x
MTE3108 BASIC CALCULUS

13

( )

>
=
<
=
0 1
0 0
0 1
x
x
x
x f

Lakarkan graf f(x) serta tentukan
( ) x f
x

0
had
dan
( ) x f
x
+
0
had


Penyelesaian:


( ) 1 had
0
=

x f
x



( ) 1 had
0
=
+

x f
x



Graf f(x)











2.4.1 Teorem Kewujudan Had


x
x > 0 x < 0
y
MTE3108 BASIC CALCULUS

14

Jika ( ) x f
c x

had dan ( ) x f
c x
+

had kedua-duanya wujud dan bersamaan dengan L, maka


( ) x f
c x
had adalah wujud dan bersamaan dengan L



( ) ( ) ( ) x f L x f x f
c x c x c x
= =
+
had had had
adalah wujud.



Merujuk kepada graf di bawah semasa x menghampiri 2.



Ketiga-tiga kes menunjukkan ( ) 1 had
2
=

x f
x
,


Contoh 9 : Katakan f(x) ditakrif seperti berikut:

( )
x
x
x f =

Lakarkan graf f(x) serta tentukan
( ) x f
x

0
had
dan
( ) x f
x
+
0
had


Penyelesaian:

( ) 1 had
0
=
+

x f
x
dan ( ) 1 had
0
=

x f
x


Graf fungsi f(x) menunjukkan had kiri tidak sama dengan had kanan maka

y
2
3

y y
x x x
1 1 1
2
2
2


0 0

( ) 1 = x f

( )

=
=
=
2 ,
2
3
2 , 1
x
x
x f

( ) 2 , 1 = = x x f

MTE3108 BASIC CALCULUS

15

x
x
x 0
had

tidak wujud.




Contoh 10 : Jika , Tentukan
( ) x f
x

1
had

dan
( ) x f
x
+
1
had

.
Seterusnya cari
( ) x f
x 1
had



Penyelesaian :



dan



Maka ( ) 2 had
1
=

x f
x



Graf menunjukkan semasa x = 1, f(x) = 2 (graf tidak putus).

x
f(x)
0
1
-1

MTE3108 BASIC CALCULUS

16





Contoh 11 : Diberi



Cari had g(x) semasa x menghampiri 1 dari kanan dan kiri. Seterusnya tentukan
had g(x) semasa x menghampiri -1 . Seterusnya lakarkan graf g(x)

Penyelesaian:



















Graf g(x)
MTE3108 BASIC CALCULUS

17




Contoh 12 :

Cari
( ) x g had
x 0
, bagi
( )

< +
> +
=
0 1
0 1
2
x if x
x if x
x g


Penyelesaian:

Had dari kanan

( ) 1 1 0 1 had had
0 0
= + = + =
+ +

x x g
x x


Had dari kiri

( ) 1 1 0 1 had had
2 2
0 0
= + = + =


x x g
x x



Maka ( ) 1 had
0
=

x g
x
,

Lakarkan Graf g(x)

Contoh 13 : Cari ( ) x f
x 0
had

, bagi ( )

<
> +
=
0
0 5
x x
x x
x f

Penyelesaian:

Had dari kanan

( ) 5 5 0 5 had had
0 0
= + = + =
+ +

x x f
x x

MTE3108 BASIC CALCULUS

18


Had dari kiri

( ) 0 had had
0 0
= =


x x f
x x



Maka ( ) x f
x 0
had

, tidak wujud


Lakarkan graf f(x)


Contoh 14 : Diberi
( )

<
>
=
4 2 8
4 4
x if x
x if x
x f

Cari (i)
( ) x f
x

4
had
(ii)
( ) x f
x
+
4
had
(iii) ( ) x f
x 4
had


Lakarkan graf f(x)


Penyelesaian:

(i) (ii) (iii)
( ) 0 ) 4 ( 2 8 had
4
= =

x f
x

( ) 0 4 4 had
4
= =
+

x f
x

( ) 0 had
4
=

x f
x




Contoh 15 : Diberi
( )
( )

> +
s <
<
+
=
3 13
3 2 5
2
2
1
2
x x
x x
x
x
x f

Cari (i)
( ) x f
x 2
had

(ii)
( ) x f
x 0
had

(iii)
( ) x f
x 3
had


Lakarkan graf f(x)


Penyelesaian:







MTE3108 BASIC CALCULUS

19







LATIHAN 5 : (Had kiri dan kanan)

1. Cari had bagi yang berikut jika wujud.
(a)
( ) x x had
x
2
2
2

(b)
25
5
2
5

x
x
had
x

(c)
4
2
2
2

x
x
had
x
(d)
12 7
3
2
3
+
+
+

x x
x
had
x

(e)
x
x x
had
x 2 1
1
1
+
+

(f)
9
2 3


x
x
had
x

(g)
4
2
4

x
x
had
x
(h)
x
x
had
x
1
1


(i)
2
3
9 x had
x

(j) 4
4
+
+

x had
x

(k)
4
4
4 +
+

x
x
had
x
(l)
3
3
3

+
x
x
had
x


(m) ( ) ( )

>
s
=
+
1 1
1
,
1 x x
x x
x f mana di x f had
x


(n) ( ) ( )

> +
s
=

1 2
1 1
,
1 x x
x
x f jika x f had
x



(o) ( ) ( )

>
s
=
+
2
2 1 2
,
2
2 x x x
x x
x f jika x f had
x



(p) ( ) ( )

>

s
+
=

3
3
2 12
3
2
2
,
3
x
x
x
x
x f mana di x f had
x


(q) ( ) ( )

> +
=
<
=

3 3 2
3 7
3
,
2
3
x x
x
x x
x f jika x f had
x



2. Diberi
MTE3108 BASIC CALCULUS

20

( )

>
=
<
=
0 1
0 0
0 1
x jika
x jika
x jika
x g

(a) Lakarkan graf g(x).

(b) Cari had bagi yang berikut sekiranya wujud. Jika tidak jelaskan.

(i)
( ) x g
x
+
0
lim
(ii)
( ) x g
x

0
lim


(iii)
( ) x g
x 0
lim

(iv)
( ) x g
x 0
lim


3. Diberi

( )

>
s <
<
=
2 8
2 0
0
2
x if x
x if x
x if x
x h


(a) Kira setiap yang berikut jika hadnya wujud.

(i) ( ) x h had
x
+
0
(ii) ( ) x h had
x 0
(iii)
( ) x h
x 1
lim



(iv)
( ) x h
x

2
lim
(v)
( ) x h
x
+
2
lim
(vi)
( ) x h
x 2
lim



4. Diberi

( )

>
< +
=
1 3
1 2 2
2
x if x
x if x x
x f


(a) Cari
( ) dan x f
x

1
lim
( ) x f
x
+
1
lim

(b) Adakah
( ) x f
x 1
lim

wujud ?
(c) Lakarkan graf bagi f .
5.
( )
1
1
Diberi
2

=
x
x
x f
.
(a) Cari
(i)
( ) x f
x
+
1
lim
(ii)
( ) x f
x

1
lim

(b) Adakah
( ) x f
x 1
lim

wujud ?
(c) Lakarkan graf f



MTE3108 BASIC CALCULUS

21

2.4.2 Had Kanan dan Kiri Graf


Contoh 16 :

Diberi graf suatu fungsi seperti di bawah.










Cari nilai bagi

(i) ( )=

x f
a x
had Y
1
(iv) ( )=

x f
b x
had
Y
2


(ii) ( )=
+

x f
a x
had Y
2
(v) ( )=
+

x f
b x
had
Y
2



(iii)
( )=

x f
a x
had
tidak wujud (vi)
( )=

x f
b x
had
Y
2


Contoh 17 :


Y
1
x
Y
2
b

a

f(x)
MTE3108 BASIC CALCULUS

22

Graf suatu fungsi ditunjukkan seperti di bawah. Tentukan had yang berikut sekiranya
wujud


(a) ( ) 3 had
2
=

x g
x
(b) ( ) 1 had
2
=
+

x g
x


(c) ( ) =

x g
x 2
had tidak wujud (d) ( ) 2 had
5
=

x g
x


(e) ( ) 2 had
5
=
+

x g
x
(f) ( ) 2 had
5
=

x g
x



LATIHAN 6 : Dalam Lampiran


2.5 HAD TERHINGGA DAN TAK TERHINGGA

2.5.1. Had Terhingga











x
y
3
2
1
0
1
2
4
3
4

5


y = g(x)
g(5)=1

( ) + =

x f
c x
had

( ) =

x g
c x
had




MTE3108 BASIC CALCULUS

23




Contoh 18 :

(a) Pertimbangkan + =

) 2 (
2
2
1
had
x
x


(b) Pertimbangkan
=

) 2 (
2
2
1
had
x
x
dan lakarkan graf fungsi tersebut.


Kesimpulan :

(a) Jika ( ) ( ) ( ) + = + = =
+
x f maka x f x f
c x c x c x
had , had had

(b) Jika ( ) ( ) ( ) = = =
+
x f maka x f x f
c x c x c x
had , had had

(c) Jika ( ) ( ) ( ) sebaliknya atau x f maka x f dan x f
c x c x c x
= + = =
+
had , had had


Contoh 19 :

Lakarkan graf fungsi ()

()
dan tentukan ( ) x f
x 1
had



Penyelesaian :

x 0
2
y
MTE3108 BASIC CALCULUS

24


Daripada rajah di atas, didapati bahawa
( ) =

x f
x 1
had
dan
( ) + =
+
x f
x 1
had

Ini bermakna
( ) =

x f
x 1
had
. Iaitu apabila x menghampiri 1, had f(x) tidak wujud



2.5.2 Had Tak Terhingga





Contoh 20 :

Kira
5 2
3 4
had
+

+ x
x
x


Penyelesaian :

x
x
x
x
x
x
x
x
x x 5
2 had
3
4 had
5
2
3
4
had
5 2
3 4
had
+

=
+

=
+

+
+
+ +

x
x
x
x
x x x
x x x
x x
x x
1
had 5 had 2 had
1
had 3 had 4 had
5
had 2 had
3
had 4 had
+ + +
+ + +
+ +
+ +
- +
-
=
+

=


()
()






x 0 1
y
2
( ) L x f
x
=

had

MTE3108 BASIC CALCULUS

25

Latihan 7 :

Kira had bagi setiap yang berikut :

(a)
4
had
4 x
x
x
(b) x
x
x
2
2
3
9
had
4



(c)
2 5
1 2
had

+
+ x
x
x
(d)

5
4
had
3
2

+
+
x
x
x



2.6 GARIS ASIMPTOT

Terdapat dua jenis garis asimptot, iaitu
(a) asimptot mengufuk
(b) asimptot mencancang

Contoh 21 :

Rajah menunjukkan lakaran fungsi ()






Garis lurus x = 1 dikatakan asimptot mencancang sementara garis lurus y = 2 dikatakan
asimptot mengufuk








x 0 1
y
2
MTE3108 BASIC CALCULUS

26

2.7 KESELANJARAN


Bilakah suatu fungsi dikatakan selanjar?
Suatu fungsi dikatakan selanjar apabila grafnya berkeadaan;

Tidak putus
Tidak ada lompang
Tidak ada jurang/terpisah


Takrif : Keselanjaran pada suatu titik

Suatu fungsi
f
dikatakan selanjar pada titik
c
jika dan hanya jika kesemua syarat
berikut dipenuhi;.

(i).
( ) c f
tertakrif

(ii). ( )
c x
x f

had
wujud

(iii). ( ) ( ) c f x f
c x
=

had


Contoh 22 : Pertimbangkan fungsi
1
1
2
1
) 1 (
) (
=
=

=
x
x
x
x x
x f

Adakah f(x) selanjar pada x = 1 ? Lakarkan graf f(x).

Penyelesaian:

Syarat keselanjaran;
(i) f(1) = 2

(ii)
( ) 1 had
1
=

x f
x

dan
( ) 1 had
1
=
+

x f
x

maka
( ) 1 had
1
=

x f
x

wujud

(iii) Didapati
( ) ) 1 ( had
1
f x f
x
=



Oleh kerana syarat (iii) tidak dipenuhi, maka f(x) tidak selanjar pada x = 1


MTE3108 BASIC CALCULUS

27

Contoh 23 : Diberi
2
2
3
2
1
) (
=
=

=
x
x
x
x f

Adakah f(x) selanjar pada x = 2 ? Lakarkan graf f(x)
Penyelesaian:
Syarat keselanjaran;

(i) f(2) = 3

(ii)
( ) =

x f
x 2
had

dan
( ) =
+

x f
x 2
had


maka ( ) x f
x 2
had


tidak wujud


(iii) Didapati ( ) ) 2 ( had
2
f x f
x
=


Syarat (ii) dan (iii) tidak dipenuhi. Maka f(x) tidak selanjar pada x = 2

Contoh 24 : Diberi
3
3
1
1
2
1
2
) (
>
< <
s

+ =
x
x
x
x x f
Tentukan keselanjaran f(x) pada x = 1 dan x = 3. Lakarkan graf f(x)
Penyelesaian :




MTE3108 BASIC CALCULUS

28


Contoh 25 : Diberi

=
=
=
0 x , 1
0 x ,
1

) (
2
x
x f
Dimanakah f(x) tidak selanjar ? Lakarkan graf f(x)


Penyelesaian:








2.7.1 Jenis Ketidakselanjaran






Ketidakselanjaran bolehubah pada c berlaku apabila jika nilai
( ) c f
boleh
dicari/diubah supaya sama dengan nilai had pada titik c.

Apakah jenis ketidakselanjaran pada contoh 22, 23, 24 dan 25 diatas ?
a a a
) ( ( ( ) )
b b b
x x
y
y y











x
(a) Ketidakselanjaran
Bolehubah
(b) Ketidakselanjaran
Tidak Bolehubah

(c) Ketidakselanjaran
Bolehubah

MTE3108 BASIC CALCULUS

29

2.7.2 Keselanjaran Pada Selang Terbuka

Sesuatu fungsi f(x) dikatakan selanjar pada selang terbuka jika dan hanya jika
fungsi itu selanjar pada semua titik dalam selang terbuka (a , b).

Contoh 26 : Pertimbangkan fungsi ( )
2
1

=
x
x f


Fungsi f(x) selanjar pada semua titik kecuali x = 2, Maka daripada takrif di atas, f(x)
selanjar pada semua selang terbuka yang tidak mengandungi 2.


Contoh 27 : Dimanakah setiap fungsi berikut tidak selanjar ?

(a) ( )
2
2
2


=
x
x x
x f
( )

=
=
=
0 1
0
1
) (
2
x if
x if
x
x f b


( ) ( )

=
=


=
2 , 1
2 ,
2
2
2
x if
x if
x
x x
x f c

Penyelesaian :

(a)
( ) 2 f
tidak tertakrif, jadi
f
tidak selanjar pada 2.

(b)
( ) 1 0 = f
adalah tertakrif tetapi ( )
2
0 0
1
x
had x f had
x x
= tidak wujud. Jadi
f
tidak selanjar
pada 0.


(d)
( ) 1 2 = f
adalah tertakrif dan

( ) =


=

2
2
2
2 2
x
x x
had x f had
x x
( )
( )( )
2
1 2
2
+
=
x
x x
x f had
x



( ) 3 1
2
= + =

x had
x
wujud tetapi ( ) ( ) 2
2
f x f had
x
=

. Jadi
f
tidak selanjar pada 2.







MTE3108 BASIC CALCULUS

30

2.7.3 Keselanjaran Dari Kanan

Sesuatu fungsi f(x) dikatakan selanjar dari kanan pada c jika dan hanya jika
kesemua syarat berikut dipenuhi.

(i).
( ) c f
tertakrif

(ii). ( )
+ c x
x f had
wujud

(iii). ( ) ( ) c f x f
c x
=
+
had



Contoh 28 : Fungsi
( ) x x g =


Fungsi g(x) dikatakan selanjar dari kanan pada 0. Graf g(x) adalah ditunjukkan seperti
di bawah.




2.7.4 Keselanjaran Dari Kiri

Sesuatu fungsi f(x) dikatakan selanjar dari kiri pada c jika dan hanya jika
kesemua syarat berikut dipenuhi.

(i).
( ) c f
tertakrif

(ii).
( )
c x
x f had
wujud

(iii).
( ) ( ) c f x f
c x
=

had

x
y
0
g(x)
MTE3108 BASIC CALCULUS

31

Contoh 29 : Fungsi ( ) ) ( x x h =

Fungsi h(x) dikatakan selanjar dari kiri pada 0. Graf h(x) adalah ditunjukkan seperti di
bawah.





2.7.5 Keselanjaran Pada Selang Tertutup

Sesuatu fungsi f(x) dikatakan selanjar pada selang tertutup [a , b] jika dan hanya
jika fungsi itu selanjar pada selang terbuka (a , b). dan juga selanjar dari kanan a
dan selanjar dari kiri b


dan





b
a
|
y
x
|


x
0
h(x)
( ) ( ) a f x f
a x
=
+

had ( ) ( ) b f x f
b x
=

had

Selanjar pada selang tertutup [a , b]
y
MTE3108 BASIC CALCULUS

32


Contoh 30 : Fungsi ( )
2
9 x x f =

dimana x [-3 , 3]

Diketahui f(x) selanjar pada selang terbuka (-3 , 3) dan juga didapati

( ) ( ) 3 had
3
=

f x f
x

dan ( ) ( ) 3 had
3
f x f
x
=
+


maka f(x) selanjar pada selang tertutup [-3 , 3]


2.7.6 Teorem Keselanjaran

Jika
f
dan g selanjar pada c, maka

(i)
g f +
selanjar pada c;

(ii)
g f
selanjar pada c;

(iii)
f o
selanjar pada
c
untuk semua nilai
o
;

(iv)
g f -
selanjar pada
c
;

(v)
g
f
selanjar pada
c
dimana
( ) 0 = c g



2.7.6.1 Teorem : Keselanjaran Fungsi Gubahan

Jika fungsi
g
selanjar pada c dan
f
selanjar pada
( ) c g
, maka fungsi gubahan
( )( ) ( ) ( ) x g f x g f =
juga selanjar pada
c
.

Contoh 31 :

Diberi () (

). Tentukan nilai x di mana h selanjar.



Penyelesaian :

Jika ()

dan () , maka () ( )().


Oleh kerana g adalah fungsi polinomial, maka g selanjar di mana-mana sahaja.
Seterusnya f selanjar pada semua nombor positif.
MTE3108 BASIC CALCULUS

33

Didapati h selanjar pada semua x di mana g(x) > 0. Iaitu jika 9 x
2
> 0, maka h selanjar
pada selang terbuka (-3, 3).
2.7.7 Sifat Asas Fungsi Selanjar

Fungsi yang selanjar pada sesuatu titik itu grafnya tidak terputus pada titik itu.
Seterusnya fungsi yang selanjar pada sesuatu selang pula grafnya tidak terputus dalam
selang berkenaan.


TEOREM NILAI PERTENGAHAN (The Intermediate Value Theorem)

Didapati
f
adalah suatu fungsi selanjar dalam selang tertutup
| | b a,
dan
k

sebarang nombor antara
( ) a f
dan
( ) b f
, maka terdapat
c
dalam
( ) b a,

supaya
( ) c f
=
k
. Fungsi selanjar mencapai setiap nilai antara nilai-nilai hujungnya.
.


Contoh 32 :

Sepuluh minit sesudah berlepas, kelajuan sebuah kapal terbang mencapai 500 knot.
Bagaimanakah anda dapat membuat kesimpulan bahawa beberapa minit sebelum itu
kapal terbang tersebut telah mencapai kelajuan 345 knot?

Penyelesaian :

Laju kapal terbang, , adalah fungsi selanjar dengan pemboleh ubah masa. Khususnya
fungsi laju itu selanjar dalam selang masa [0, 10] minit. Laju pada hujung-hujung selang
ialah

() ()

Oleh kerana 345 knot berada antara 0 dan 500 knot, dan selanjar dalam selang [0, 10]
maka menurut TNP, terdapat c dalam (0, 10) sehinggakan

()

Ini bermakna pada suatu ketika, laju kapal terbang adalah 345 knot.

Contoh 33 :

Dengan menggunakan Teorem Nilai Pertengahan (TNP), cari punca bagi persamaan
0 2 3 6 4
2 3
= + x x x
yang berada diantara selang (1,2).


MTE3108 BASIC CALCULUS

34



Penyelesaian :

Misalnya
( ) 2 3 6 4
2 3
+ = x x x x f
;
f
selanjar.

( ) ( ) 12 2 1 1 = = f dan f dan 0 berada antara -1 dan 12.

Menurut TNP, terdapat
( ) 2 , 1 e c
sehinggakan
( ) 0 2 3 6 4
2 3
= + = c c c c f
.

Ini menunjukkan
c
adalah punca persamaan
( ) 0 2 3 6 4
2 3
= + = x x x x f



Contoh 34 :

Jika
( ) x x x x f + =
2 3
, tunjukkan wujud suatu nilai c supaya
( ) 10 = c f
.

Penyelesaian:

Fungsi
f
adalah selanjar, misalnya dalam
| | 3 , 0
, ( ) ( ) 21 3 0 0 = = f dan f dan lagi
21 10 0 < < .

Menurut TNP, terdapat
( ) 3 , 0 e c
sehingga
( ) 10
2 3
= + = c c c c f
.

2.8 TEOREM PINCHING


Jika h g f dan , adalah fungsi dengan keadaan


( ) ( ) ( ) x h x f x g s s

untuk semua x dalam selang terbuka yang mengandungi suatu
c
, Jika
g
dan
h

mempunyai nilai had yang sama semasa x menghampiri c,

( ) ( ) L x h x g
c x c x
= =

had had

maka
f
juga mempunyai nilai had yang sama semasa
x
menghampiri
c
iaitu
( ) L x f
c x
=

had




MTE3108 BASIC CALCULUS

35

Contoh 35 : Kira
( ) x f
x 1
had

dengan menggunakan Pinching Theorem, diberi


( ) 4 2 3
3
+ s s + x x f x dimana 2 0 s s x

Penyelesaian :

( )

()



Menggunakan Teorem Pinching, f(x) = 5













2.9 HAD BAGI FUNGSI TRIGONOMETRI

Fungsi Sinus dan kosinus adalah selanjar pada semua nombor nyata c.















2.9.1 Teorem Pinching Untuk Fungsi Trigonometri:
0 sin had
0
=

x
x

1 cos had
0
=

x
x

c x
c x
sin sin had =



c x
c x
cos cos had =



c x
c x
tan tan had =





MTE3108 BASIC CALCULUS

36


(a) (b)





Contoh 36 : cari

(a)
x
x
x
tan
had
0
(b)
u
u
u
2 sin
had
0
(c)
x
x
x
5 sin
3 sin
had
0


Penyelesaian :

(a)
1 ) 1 )( 1 (
cos
1 sin
lim
tan
lim
0 0
= =
|
.
|

\
|
- =

x x
x
x
x
x x



(b)
u
u
u
u
u
u
u u u
2
2 sin
lim 2
2
2 sin
2 lim
2 sin
lim
0 0 0
= - =


Gantikan u 2 = x , dan adalah benar jika

0 0 u apabila x
. Ini akan menghasilkan

2 ) 1 ( 2
sin
lim 2
2
2 sin
lim 2
2 sin
lim
0 0 0
= = = =

x
x
u u u
u
u
u
u



(c)
5
3
1 5
1 3
5
5 sin
5
3
3 sin
3
lim
5 sin
3 sin
lim
5 sin
3 sin
lim
0 0 0
=
-
-
=
-
-
= =

x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x x x




Contoh 37 :

Kenal pasti selang dimana setiap fungsi berikut adalah selanjar.

(a)
( ) x x f tan =
(b)
( )

=
=
=
0 , 0
0 ,
1
sin
x
x
x x g

1
sin
had
0
=

x
x
x

0
cos 1
had
0
=

x
x
x

MTE3108 BASIC CALCULUS

37

(c)
( )

=
=
=
0 , 0
0 ,
1
sin
x
x
x
x
x h



Penyelesaian:








































MTE3108 BASIC CALCULUS

38






LATIHAN 8 : KESELANJARAN

1. Cari had sekiranya wujud.
(a)
4
2
had
2
2

x
x
x
(b)
2
2
had
2

x
x
x


(c) ( )

> +
< +
=

2 , 2 4
2 , 6 4
) ( na had
2
2
2
x x x
x x x
x h ma di x h
x


2. Cari nilai-nilai x dimana f adalah tidak selanjar jika wujud. Yang manakah
ketidakselanjaran boleh ubah?
(a) ( )
1
1

=
x
x f (b) ( )
10 3
2
2

+
=
x x
x
x f
(c)
3
3
) (

=
x
x
x f (d)

>
< +
=
1 ,
1 , 3 2
) (
2
x x
x x
x h

(e)

>
s +
=
2 , 3
2 , 1
2
1
) (
x x
x x
x f
(f)

> +
s
=
2 , 1 4
2 , 2
) (
2
x x x
x x
x f


3. Dimanakah fungsi berikut tidak selanjar ?. Seterusnya lakarkan graf bagi fungsi
tersebut.
(a)

=
=


=
2 , 1
2 ,
2
2
) (
2
x if
x if
x
x x
x f
(b)

=
=


=
4 , 3
4 ,
4
8 2
) (
2
x if
x if
x
x x
x f



4. Tentukan samada fungsi berikut selanjar pada titik-titik yang diberikan.
(a)
( ) 0 , 2 ;
2
4
=

+
= x
x
x
x f
(b) ( ) 2 , 2 ;
6
4 4
2
=
+
= x
x x
x f

(c) ( ) 3 , 3 ;
9
3
2
=

= x
x
x
x f (d) ( ) 2 , 2 ;
4
2
2
=
+
= x
x
x f

(e)

< +
> +
=
3 , 1
3 , 7
) (
2
x x
x x
x f
x = 3, 0
(f)

=
=
=
2 , 0
0 ,
1
) (
x
x
x x f
x = 0, -1
MTE3108 BASIC CALCULUS

39


5. Berikan sebab kenapa fungsi berikut selanjar pada semua titik.
(a) ( ) 4 2
2
= x x f (b)
( )
3
1
2
+

=
x
x
x f
(c) ( ) ) 2 ( x x x f =
6. Cari semua nilai ketidakselanjaran.
(a) ( ) 2 2
2
= x x f (b)
( ) 3 =x x f
(c)
( )
3
4

=
x
x f


(d) ( )
4
4 3
2
+
+
=
x
x x
x f (e) ( )
3
) 2 (
2 2

=
x
x f (f) ( ) 3 = x f

(g)
( )
15 2
9 6
2
2
+
+ +
=
x x
x x
x f
(h) ( )
x x
x
x f
+

=
2
4
(i)

<
>
=
0 , 2
0 , 2
) (
x
x
x f


(j)

<
> +
=
1 , 1
1 , 1 3
) (
x
x x
x f
(k)

>
s
=
1 , 1
1 , 0
) (
x x
x
x f








LATIHAN 9 : HAD FUNGSI TRIGONOMETRI

1. Cari
(a)
|
.
|

\
|
+
x
x
1
cos had
(b)
|
.
|

\
|
+
x
x
2
sin had
(c)
|
.
|

\
|

+
x
x
x
3 2
sin had
t


(d)
h
h
h
2
sin
had
0
(e)
u
u
u
3 sin
had
0
(f)
2
2
0
3
sin
had
x
x
x


(g)
x
x
x
8 sin
6 sin
had
0
(h)
x
x
x
3 sin
7 tan
had
0
(i)
h
h
h
cos 1
sin
had
0



(j)
t
t
t
2
2
0
cos 1
had

(k)
1 7 cos
5 cos 1
had
0

h
h
h
(l)
x
x x
x
sin 3
had
2
0








MTE3108 BASIC CALCULUS

40






Rujukan


1. Salas, Hille and Etgen (2010) Calculus One And Several Variables (Tenth Edition)

2. Amran Hussin et.al (1998) Matematik Tulen Pra-Universiti. Penerbit Fajar Bakti Sdn.
Bhd.

You might also like