Giao Trinh Dau Tam - Ong Mat - PGS - Ts Nguyen Van Long

B gio dc & o tao
Trng i hc nng nghip I
PGS.TS. Nguyn Vn Long, TS. Nguyn Huy Tr ThS. Bi Th im, ThS. Trn Th Ngc
Gio trnh
Du Tm ong mt
H ni 2004
http://www.ebook.edu.vn
GII THIU
Gio trnh Du tm- Ong mt do PGS.TS. Nguyn Vn Long ch bin, chnh l cng tp th cc gio vin B mn Du tm bin son. Mc tiu. L cun sch gio khoa dng ging dy cho sinh vin cc chuyn ngnh k thut nng nghip. N cng l ti liu tham kho rt hu ch cho cc cn b k thut tm ong, cc cn b khuyn nng v nng dn sn xut Du tm Nui ong mt. Nhm trang b cho sinh vin nhng kin thc c bn v: Cy du, k thut trng, chm sc v khai thc l du. Ging tm v k thut nui tm tt. Bnh tm v bin php phng chng. K thut nui, to cha, nhn n ong mt. Bin php phng chng su bnh v ng vt hi ong.
Gio trnh gm 2 phn: K thut trng du nui tm v k thut nui ong mt. Gio Ni dung v phn cng bin son. Ni dung Phn th nht: K thut trng du nui tm ThS. Trn Th Ngc ThS. Trn Th Ngc ThS. Trn Th Ngc TS. Nguyn Huy Tr PGS.TS. Nguyn Vn Long ThS. Bi Th im ThS. Bi Th im ThS. Bi Th im ThS. Bi Th im Cn b m nhim chnh
trnh khng i su vo c ch cc hin tng cng nh sinh l gii phu du - tm - ong mt.
Chng 1- Cy du - K thut trng v chm sc du Chng 2- c im sinh vt hc v sinh thi hc tm du Chng 3- K thut nui tm Chng 4- Bnh v cn trng hi tm Chng 5- K thut nhn ging tm du Phn th 2: K thut nui ong mt Chng 1- Sinh hc ong mt Chng 2- Cy ngun mt phn Chng 3- K thut nui, to cha,nhn n, chn ging ong Chng 4- Su bnh v k th hi ong
L 1 gio trnh tng hp Tm - Ong c ni dung rng, khun kh gio trnh qui nh
c hn nn bin son khng th trnh khi nhng khim khuyt. Chng ti rt mong s ng gp kin b sung ca cc em sinh vin v c gi ln sau ti bn c hon thin hn. Cc tc gi
Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..1
Phn A
K THUT TRNG DU-NUI TM

VI NT V LCH S PHT TRIN V NGHA NGH TRNG DU NUI TM
Trng du, nui tm, m t v dt la l ngh c truyn c lch s 4-5 ngn nm. Ngh ny c sm nht Trung Quc. N tri qua 3 giai on khng hong: Bng tm gai, th chin II v s ra i cnh tranh cu t nhn to tng chng ngh tm t b dit vong. Song do c im vt l, ho hc qu him ca t la (Tnh n hi cao, kh nng ht m, cch in cch nhit tt, ng mt v.v.) khng c si t nhin cng nh nhn to no c th thay th c. Ngi ta phi tha nhn: Ngn nm trc t l vng th ngn nm sau vng vn l t. Ngh trng du nui tm nc ta c lch s vi ngn nm nay t thi Hng vng th 6. Tri qua bao thng trm bi bin c chin tranh v kinh t th trng chi phi, n nay n vn l ngh truyn thng khng bao gi b mai mt. Pht trin ngh trng du nui tm c nhiu ngha v kinh t, vn ho, x hi v mi trng: - Thc t cho thy nm 2000 2001 v 2004 sn xut du tm c th t 3-4 triu ng/ so, nm- cao hn 3-4 ln trng la. Trng du nui tm cho php quay vng ng vn nhanh. T thng 3- 11 c sau 3 tun l kt thc mt la tm l cho thu hoch. Nng dn c nhn xt: Cy du l cy xo i gim ngho, l cy nui con n hc i hc. - Sn xut 1 ha du tm huy ng 15- 20 lao ng. Ngh ny s dng trit cng lao ng chnh v ph, lao ng ngy v m nn rt c ngha v mt x hi. - c bit vng ng t bi b ngp nc hng nm cy du c th mnh hn hn cc cy trng khc v cy du chu c nc ngp khng s chut ph hi. - Trng du cn c ngha ph xanh t trng, gim s xi mn ca t v rt t khi phi s dng thuc su nn m bo mi trng sinh thi tt v.v.
Chng I: K THUT TRNG V CHM SC DU

Chng K thut trng v chm sc du nhm trang b cho sinh vin nhng kin thc v c im sinh vt hoc, sinh thi hc, c im sinh trng, pht trin ca cy du v nhng bin php k thut trng, chm sc du v thu hoch l du. L du l thc n duy nht ca tm du (Bombyx mori). Protein trong l du l ngun vt cht con tm tng hp nn si t, gn 70% Protein trong thnh phn si t c tng hp trc tip t Protein trong l du. V vy, sn lng v cht lng l du quyt nh n sn lng, cht lng t kn v hiu qu ca ngh nui tm. Vic lm tng ti a sn lng l du c cht lng tt trn mt n v din tch s gp phn nng cao hiu qu ca ngh nui tm. Mc ch nghin cu cy du v k thut trng du l tng nng sut v phm cht l du nhm h gi thnh sn phm. Nhng vn cn phi gii quyt l: K thut trng v chm
sc du; chn to ging du mi c nng sut cao, cht lng tt thch hp cho tng vng sinh thi; bin php n ta v thu hoch l hp l cng gp phn nng cao nng sut v cht lng l du. 1.1. c im hnh thi v v tr phn loi ca cy du. a. V tr phn loi ca cy du. Cy du thuc: Ngnh Spermatophyta. Lp Angiospermae. Lp ph Dicotyledoneae. B Urticales. H Moraceae. Chi Morus. Loi Alba. Tn khoa hc: Morus alba L. b. c im hnh thi ca cy du. R du R du c chc nng hp thu, d tr cc cht dinh dng v gi cho cy bm chc vo t. R du khng ngng tng trng v chiu di ln chiu rng m bo nhng nhim v trn. B r du bao gm: R chnh (r ci, r cc), r bn v r t. Hnh thi v cu to ca b r thay i theo phng thc nhn ging: - R du trng bng ht (nhn ging hu tnh)
R c mc ra t trc phi gi l r chnh (r cc hoc r ci), t r chnh pht trin ra cc r bn v t r bn pht trin ra cc r cp 1, cp 2. T u cc r cp 1, cp 2 pht trin thnh cc r nh hn gi l r lng t, r lng t c ng knh nh hn 1mm, u cc r lng t c h thng lng ht mu trng trong lm nhim v ht nc v cc cht dinh dng. Loi r ny thng n su, thi gian sinh trng di v c kh nng chng chu tt vi iu kin ngoi cnh bt li, c bit l iu kin kh hn. - R cy trng bng hom (nhn ging v tnh) R c mc ra t nhng m so (c hnh thnh t nht ct ca hom) v t gc mm gi l r bt nh. Trong trng hp ny b r khng c r ci v s sp xp ca r c dng nh r chm. B r ca cy thng n nng, kh nng chng chu km, tui th ngn. R du c kh nng ti sinh rt ln. Trong trng hp no khi r b t s l nguyn nhn kch thch cho cc r mi pht trin, tng cng kh nng hp thu ca b r (trong iu kin canh tc nu r du b tn thng do cy ba xi xo th ch 3-5 ngy sau l b r c kh nng phc hi). R du khng ngng tng trng v chiu di v ng knh. S sinh trng ca r du trong t lun c s tng quan vi s sinh trng ca thn l trn mt t v tun theo mt t l nht nh l t l T/R. Mt b r pht trin c kh nng hp thu dinh dng mnh s xc tin cnh l pht trin xum xu, cn cnh l xum xu s kch thch tr li cho b r pht trin. S phn b ca r du trong t theo chiu su v chiu rng tu thuc vo c im ca ging, tnh cht t, phng thc trng, tui cy v cc bin php k thut chm sc, n ta v thu hoch l. S phn b ca r theo chiu su v rng trong t c tng quan vi chiu cao cy v rng ca tn l. Cy cao tn rng th b r n su v rng hn cy thp tn nh. Nhn chung s phn b theo chiu rng ca r bng 1,5 ln chiu rng tn l, cn s phn b ca r theo chiu su tu thuc vo ging du, tui cy, tnh cht t Mm du (chi du) Mm l th ban u ca cnh l v hoa. Tu theo cch phn loi m chia ra cc loi mm khc nhau. - Theo v tr mm c: mm nh v mm nch. Mm nh hay cn gi l mm tn cng l mm nm tn cng ca thn hoc cnh, l yu t quyt nh chiu cao cy hoc di cnh. Mm nch nm nch l v l yu t quyt nh s cnh cp 1 ca cy. Trong qu trnh sinh trng ca cy du, mm nh thng khng ch mm nch, khi mm nh b tn thng hoc b ngt th mm nch mi pht trin v tr thnh mm chnh. V vy mm nch l yu t quyt nh kh nng to tn ca cy. - Theo trng thi mm c: mm n v mm hin Mm n l nhng mm nm n di v cy khng hin ra ngoi, mm ny ch ny khi cy b n au hoc b tn thng nghim trng. Mm hin l nhng mm hin r ra ngoi v cy, mm ny pht trin trc mm n v l yu t quyt nh s cnh kinh t ca cy. Theo hot ng sinh l c: mm ng v mm hot ng
Theo chc nng mm c: mm cnh, mm l, mm hoa v mm hn hp. Theo ma c: mm ma xun, mm ma h v mm ma thu. Nhn chung mm l c s ca cc cp cnh, tu theo tng ma m mm sinh trng mnh hay yu cho nng sut l cao hay thp. Thn du Thn, cnh v cnh con gi chung l thn du. Chc nng c bn ca thn du l vn chuyn nc v mui khong t t i ln v vn chuyn cc sn phm quang hp v cc cht hu c t trn mt t i xung; l c quan d tr dinh dng cho cy; thn cnh cn nh mt ci khung duy tr cc c quan ca cy. Cy du l loi cy c kh nng chu n ta, nu n ta thng xuyn, hp l s kch thch cho thn cnh pht trin. Tuy nhin kh nng ny cn ph thuc vo ging du, tui cy v iu kin chm sc. L du L du l c quan thc hin qu trnh quang hp di tc dng ca nh sng mt tri to ra cc cht hu c; l ni iu ho thn nhit bng qu trnh h hp v thot hi nc. L du thuc loi l n mc cch, c l km. L du c 3 phn: Cung l, l km v phin l. Hnh thi v cu to ca l thay i tu theo ging du v iu kin mi trng. - Cung l l b phn ni lin gia phin l vi thn hoc cnh. Gia cung l v thn hoc cnh c h thng tng ri. Khi l gi hoc gp iu kin ngoi cnh bt li th tng ri hot ng mnh gy hin tng rng l.
Hnh 2.1- Cu to l du - Tai l (l km) mc hai pha ca cung l, qu trnh chuyn i mu sc ca tai l c lin quan vi thnh thc ca l (v d khi 1/3-1/2 on u ngn ca tai l chuyn sang mu nu th hi l du bng tm l va, ma xun th hi l du di v tr c tai l chuyn mu 1-2 l l va). Khi l du gi th tai l rng i. - Phin l: C hai dng chnh l l nguyn v l x thu L nguyn c th hnh van, hnh trng hay hnh tim.
Hnh 3a.1- Cc dng l du L x thu c th phn ra 2, 3, 4 im x thu v c hnh thi l khc nhau. Hnh thi ca ngn l, gc l v mp l ca cc ging du khc nhau th khc nhau. Kch thc, dy v mu sc l du thay i ph thuc vo ging du v iu kin mi trng. Hoa, qu v ht du. - Hoa du thng l hoa n tnh, c rt t hoa lng tnh. Hoa du c dng hoa chm gm nhiu hoa nh mc xung quanh mt trc hoa chnh v hi r xung dng ui sc. Gii tinh ca hoa ph thuc vo ging, thng hoa c v hoa ci mc trn hai cy khc nhau. c mt s ging th trn mt cy c c hai loi hoa (ging goshoerami phn di ca thn ra hoa ci, phn trn ra hoa c). Hoa du th phn nh gi.
Hnh 3b.1- Cc dng l du x thu - Qu du thuc loi qu kp, mu sc ca qu thay i theo qu trnh pht trin, khi mi hnh thnh qu c mu xanh sau dn chuyn sang mu hng, mu v cui cng c mu tm sm l lc qu du t chn sinh l. - Ht du c mu vng hoc vng sng hnh tri xoan dt. 1.2. nh hng ca mt s yu t sinh thi n sinh trng pht trin ca cy du. Cy du cng nh cc cy trng khc sng trong iu kin t nhin, chng c lin quan cht ch vi mi trng xung quanh v chu s tc ng ca cc yu t mi trng nh nh sng, nhit , khng kh, t v nc. Nhng nhn t ny c lin quan vi nhau, tc ng ln nhau v tc ng mt cch tng hp ln cy du. Tu theo thi k sinh trng, pht
trin khc nhau ca cy du m nh hng ca cc yu t mi trng ti chng c khc nhau. Trong cc yu t sinh thi tc ng ln cy du c nhng nhn t cn thit v khng th thay th gia chng vi nhau c. V d s tng nhit khng th thay th cho s thiu nh sng. Song cng c mt s yu t c lin quan vi nhau, tc ng tng h ln nhau. V d cng chiu sng c lin quan n nhit , t l nc trong t c nh hng n thong ca t. Nghin cu tc ng ca cc yu t sinh thi ti cy du gip chng ta ra nhng gii php k thut trng v chm sc du da trn nhng yu cu sinh thi i vi sinh trng ca cy. Mt s yu t sinh thi tc ng n sinh trng ca cy du nh sau: a. nh sng i tng thu hoch ca cy du l l du m 90-95% cht kh trong l du l sn phm ca quang hp nn nh sng c lin quan cht ch vi nng sut v cht lng l du. Trong iu kin chiu sng y , cy du sinh trng tt, cnh kho v mp, l dy, c mu xanh m, nng sut v cht lng l cao. Ngc li trong iu kin chiu sng khng y th cnh nhnh thng mm, l mng, mu xanh nht, hm lng nc trong l cao, cht kh gim, dinh dng trong l thp ( 30oC vi ngy nng cng quang hp ca cy du l 2mg cht kh/100cm2 l 1gi, ngy tri rm cng quang hp ch bng 50% ngy nng cn ngy ma ch bng 30%). Kh nng tip nhn nh sng ca vn du khng ch ph thuc hon ton vo cng chiu sng m cn ph thuc vo cu trc tn l. V vy cn c bin php k thut chm sc vn du (k thut n ta hp l) gip cho cy du c b khung tn hp l tng kh nng s dng nh sng mt tri ca cy du. b. Nhit Nhit l yu t sinh thi tc ng tng i mnh n qu trnh sinh trng ca cy du bi l cc hot ng sinh l ca cy du nh quang hp, h hp, trao i cht u thay i theo nhit . Khong nhit thch hp cho cy du sinh trng l 25-30oC. Nhit cao hn 40oC s km hm s sinh trng ca cy v nhit di 12oC cy du ngng sinh trng. c. Nc Trong qu trnh sinh trng ca cy trng ni chung v cy du ni ring nc rt cn thit cho vic hp th, ho tan, vn chuyn dinh dng, quang hp, trao i cht Cy du cha ti 60% l nc, tuy nhin cc b phn khc nhau th t l nc khc nhau: l t l nc l 75-82%, cnh l 58-61%, r l 54-59%. tng hp c 1 gam cht kh cy du cn ht 280-400ml nc. Trong vn du hm lng nc trong t qu cao hoc qu thp u lm cy cn ci, khng pht trin c v d nhim bnh. m t thch hp cho qu trnh sinh trng ca cy du l 70-80%. Nu trong t qu nhiu nc, cy du sinh trng khng tt, t l Protein v hydrat cacbon s gim, cht lng l thp, nui tm bng loi l ny, tm d b bnh. t c mc nc ngm cao hoc ng ngp, thiu khng kh s nh hng n h hp ca r v tiu hao dinh dng ca cy. Nhiu nc trong t s thiu oxy, cc vi sinh vt ho khi gim
cn vi sinh vt ym kh tng ln, sn sinh mt s cht kh lm r b ng c, cy sinh trng km. Du l cy c r n su, do vy phi tm cch h thp mc nc ngm xung thp hn 1m nhm nng cao tui th cho cy. d. t Du l cy trng thch ng vi nhiu loi t: t ct, t tht, t st, t chua mn v c kh nng sinh trng c pH t l 4,5-9, song t ct pha v t tht nh c pH t 6,5-7 l loi t thch hp nht cho cy du sinh trng v pht trin. e. Khng kh Khng kh cng l yu t sinh thi khng th thiu c cho s sinh trng ca cy du, oxy v cacbonic trong khng kh rt cn thit cho qu trnh quang hp v h hp ca cy. Cacbonic trong khng kh l nguyn liu cn thit cho qu trnh quang hp, hm lng cacbonic tng trong phm vi 0,03-0,1% th cng quang hp ca l du tng dn n nng sut l tng. Qua nghin cu cho thy c 100cm2 l du trong 1 gi sn sinh ra 10 gam cht kh th cn 15mg CO2. Vn du m bo thng thong hoc tng cng bn phn hu c s lm tng hm lng CO2 to iu kin thun li cho qu trnh quang hp ca cy. Ngoi ra, trong khng kh cn cha mt s kh c nh bi, khi than, kh thi do cc nh my nh : SO2, fluoride Tm n phi l du c bm dnh nhng loi kh ny s b ng c. V vy khng nn quy hoch vn du gn cc nh my, ng quc l ln v c bit l khng nn gn khu l gch. 1.3. Sinh trng v pht trin ca cy du. a. Chu k sinh trng hng nm ca cy du. Trong mt nm chu k sinh trng ca cy du chia lm 2 thi k: Thi k sinh trng v thi k ngh ng. Hot ng sng ca cy 2 thi k ny rt khc nhau. Thi k sinh trng. Thi k sinh trng ca cy du bt u t ma xun khi cy du ny mm n ma ng khi cy rng l. di ca thi k sinh trng ph thuc vo iu kin sinh thi v ging du. nhng vng kh hu m p thi k sinh trng ca cy du di hn vng khi hu lnh v nhng ging du ny mm sm thng c thi k sinh trng di hn nhng ging du ny mm mun. Thi k sinh trng ca cy du c th chia lm 3 thi k nh: Thi k ny mm (m chi), thi k sinh trng mnh v thi k sinh trng chm dn. - Thi k ny mm c tnh t lc mm du bt u sinh trng, cc mm ma ng nh ra, m phn sinh nh hot ng, t bo phn chia, bao mm b ph v, n khi xut hin l tht th nht th kt thc thi k ny mm. - Thi k sinh trng mnh: Sau khi ra l tht tc sinh trng ca cy du tng dn, c bit sau khi ra l tht th t, lc ny nhit khng kh tng dn, mm du sinh trng nhanh hn v cy du i vo thi k sinh trng mnh. - Thi k sinh trng chm dn: Thi k ny thng xy ra vo giai on cui thu u ng khi nhit khng kh gim dn, cc m phn sinh nh sinh trng hot ng yu, tc phn chia t bo chm, kch thc t bo tng chm, ti nh sinh trng cc cht sinh
trng c sn xut ra t, tc vn chuyn chm, km hm s hot ng ca cc m phn sinh dn n hin tng sinh trng chm dn tt c cc b phn ca cy du. Thi k ngh ng. Thi k ngh ng ca cy du c tnh t khi kt thc rng l ma ng n khi bt u ny mm v xun nm sau. Trong thi k ngh ng mi hot ng ca cy nh cc qu trnh trao i cht, cc hot ng sinh l, thot hi nc ca cy gim i r rt. Do cy du gn nh ngng sinh trng. Song thc t cy du vn duy tr cc hot ng sinh l yu t v hin tng ngh ng cy du gi l ngh ng tng i. Hin tng ngh ng cy du thuc loi ngh ng bt buc, n xy ra khi gp iu kin bt li cho s sng ca cy v khi gp iu kin thun li th li hot ng tr li. l s phn ng thch nghi ca cy trong iu kin bt li. Ngi ta c th ph v hin tng ngh ng ca cy du bng nhiu bin php sau: - Tng cng dinh dng cho cy trc khi cy vo thi k ngh ng: Bn phn hp l kt hp vi lm c, xi xo, ti nc - n ta cy du hp l: Dng hnh thc n pht, n au, n tr li vo nhng thi gian thch hp. - Gum du: Vo thng 10 tin hnh n pht, sau gum du ph v s tp trung cht auxin u ngn cnh. - S dng cc cht ho hc: C th dng mt s ho cht nh etylen, gibberellin, chlohydrin ph v trng thi ngh ng ca cy.
Hnh 4.1- Gum du b. Cc mi tng quan trong sinh trng ca cy du. Trong cy du, chc nng sinh l ca mi c quan, b phn khc nhau c chuyn mn ho mt mc no , song chng c mi lin h qua li v hp tc vi nhau mt cch mt thit hp thnh mt th thng nht. Mi lin h gia cc c quan thc y ln nhau v cn thit cho nhau c gi l mi tng quan trong sinh trng ca cy. C 3 mi tng quan chnh nh sau: Mi tng quan gia b phn trn mt t v b phn di mt t Trong mi tng quan ny, b r lm nhim v hp thu nc, cht dinh dng v mui khong cn thit p ng cho nhu cu sinh trng ca cc b phn trn mt t. B
phn trn mt t cung cp tr li cho r cc sn phm quang hp, hormon sinh trng, vitamin S trao i nc v cht dinh dng gia b phn trn mt t v b phn di mt t to nn mt dng i ln v i xung lin tc trong cy, gi cho qu trnh sinh trng ca cy lun tn ti trng thi cn bng ng n nh hay ni cch khc s sinh trng ca b phn trn mt t (thn, cnh, l) phi cn bng vi s sinh trng ca b phn di mt t (r) v tun theo mt t l nht nh l t l T/R. Mi tng quan gia sinh trng mm nh v mm nch. Trong mi tng quan ny, mm nh thng mc nhanh hn mm nch, r ci mc nhanh hn cc r bn gi l u th nh hay u th tn cng. Bm ngn l ph i u th nh. Trong sn xut, khi cy du t c n cao nht nh ngi ta thng bm ngn to iu kin cho cc mm nch pht trin gip cy c b khung tn hp l. Cy con khi bng khi vn m em trng thng c ct bt r ci ph v u th tn cng, kch thch cho cc r bn pht trin, gip cy nhanh c b r n nh, tng kh nng hp thu dinh dng t t. Mi tng quan gia sinh trng sinh dng v sinh trng sinh thc. Mi tng quan ny thc cht l tng quan gia s sinh trng ca cnh l v s pht trin ca hoa qu. Cnh l cung cp dinh dng cho hoa v qu pht trin. ng thi cht dinh dng cn thit cho s pht trin ca hoa v qu cng chnh l dinh dng cn thit cho s sinh trng ca thn l. Chnh v vy, s sinh trng ca cnh l trc tip tc ng cho s hnh thnh hoa qu ng thi cng c tc ng cn tr hnh thnh hoa qu. Trng du nhm mc ch ly l nui tm, nu cy du c qu nhiu hoa qu s tiu hao nhiu cht dinh dng. V vy, trong k thut trng du cn hn ch sinh trng sinh thc bng cc bin php n ta, ngt b hoa ci, hoc chn to cc ging du khng c hoa hoc t hoa. 1.4. Nhn ging du Hin nay c 2 phng php nhn ging du: Nhn ging hu tnh v nhn ging v tnh. a. Nhn ging hu tnh Ht du c hnh thnh l do qu trnh th phn gia hoa c v hoa ci, v vy nhn ging bng ht c gi l nhn ging hu tnh. Cy con mc t ht gi l cy thc sinh. u nhc im ca phng php nhn ging hu tnh - u im ca phng php nhn ging hu tnh: + Cy du trng bng ht c b r pht trin mnh, n su nn c kh nng chng chu tt vi iu kin ngoi cnh bt li nht l iu kin kh hn. Tui th ca cy di hn so vi phng php nhn ging v tnh. + H s nhn ging cao, vn chuyn gn nh, t l sng ca cy con cao. Mi cy du nu sinh trng t do c th thu c 10kg qu. T l ht trong qu thng t 2-3%. Trong 1 gam ht c 500-700 ht. - Nhc im ca phng php nhn ging hu tnh: Do cy du th phn nh gi nn tnh di truyn ca cy con thng rt phc tp, kh thun.
Cc bc tin hnh khi nhn ging hu tnh. - Thu ht: Tin hnh thu qu nhng cy sinh trng tt, cy kho, khng su bnh, phin l to v nng sut l cao. Qu du c c im chn hnh thi trc chn sinh l, v vy phi da vo mu sc ca qu xc nh chn. Qu chn thng qua giai on t mu hng sang mu tm en, khi qu du c mu tm en th phi ca ht t n chn sinh l. Sau khi thu qu cn xt b phn tht qu ly ht, khng nn bo qun qu du sau khi thu hoch qu di d lm cho ht mt sc ny mm. - Lm kh ht: Sau khi ch xt tch phn tht qu, tin hnh ra sch ht, loi b ht lp v phi ht ni thong gi trong thi gian t 2-3 ngy ht kh v mang i bo qun. - Bo qun ht: C hai phng php bo qun ht du l bo qun kh v bo qun lnh. + Bo qun kh: Ht phi kh t tiu chun th cho vo ti vi, buc cht ming ti v t vo trong bnh kn, y bnh c lt mt lp vi cc. T l trng lng ht du v vi cc l 2:1 hoc 1:1. Nh vy, trong bnh c 1/3 th tch l ht du, 1/3 th tch l vi cc cn li l khong trng. Bo qun theo phng php ny th sau 1 nm ht du vn m bo ny mm 90%. + Bo qun lnh: Ht du phi kh c ng vo trong cc ti kn khng thm nc (ti nilon) ri a vo bo qun lnh nhit 3-5oC. - Gieo ht Chn t: t lm vn m phi m bo gn ngun nc, thun tin cho vic ti tiu. t phi bng phng, thng thong, c kt cu tt, t ct pha hoc tht nh l thch hp nht. Nu l vng t mn cn chn loi t c hm lng mui nh hn 0,2%, pH5. t lm vn m trnh s dng lin tc nhiu nm. Lm t: + Cy t: t cn c cy i cng sm cng tt, su cy t l 20-25cm. Bn lt 25-30 tn phn hu c v 250kg ln cho 1 hecta. + Lm lung: Trc khi lm lung t phi c ba ti ri mi ln lung. Chiu rng ca lung l 1-1,2m, cao 20cm. Nu vng ma nhiu th lung cn phi lm cao hn. Gieo ht: Thi v gieo ht ch yu l v xun v v h. Trng hp c bit c th gieo c v thu. Khi nhit t t ti 20oC th c th gieo ht c, c 2 phng php gieo ht l gieo vi v gieo hng. + Gieo vi: Ht c vi u trn mt lung vi s lng l 2-3 gam ht/1m2 (nu ht t t l ny mm trn 80%). Sau khi gieo xong, ph mt lp t mng v trn cng cho mt lp tru ri ti nc. + Gieo hng: C th gieo theo chiu dc hoc chiu ngang ca lung. su gieo ht l 2cm, hng cch hng 30cm. Gieo hng c u im l tit kim c ht, lng ht ch bng 1/3-2/3 lng ht gieo vi, mt tha, d chm sc. Qun l v chm sc cy con Vic qun l chm sc cy con chia ra 3 giai on:
Giai on ny mm k t khi gieo ht n khi cy con c hai l mm. Trong thi k ny, ht cn ht lng nc kh ln, hot ng sinh l ca cy rt mnh, t bo phi lin tc phn chia hnh thnh cc b phn ca cy. Cy con sinh trng nhanh, v th nc l nhu cu ch yu cho ht ny mm. Cn m bo t lun m. Khi cy con mc phi kp thi b nhng vt che ph ra. Giai on sinh trng chm k t khi cy c 2 l mm n khi cy c 4-5 l tht. Thi k ny cy con yu t, r n nng nn sc chng chu vi iu kin bt li yu. V vy cng vic ch yu giai on ny l ti, tiu nc, lm c kt hp bn phn vi liu lng nh. Dng nc tiu pha long 8-10 ln hoc ho phn m vi nng 0,3-0,5% ti. Giai on sinh trng mnh: Khi cy con c 4-5 l tht th b r v b phn trn mt t pht trin nhanh, cy bc vo giai on sinh trng mnh. Giai on ny chim 3/4 tng thi gian trong vn m. cng vic ch yu thi k ny l ti nc v bn phn y . Lng phn bn trong c thi k l 3kg phn chung v 0,3kg m cho 1m2. Kt hp bn phn vi lm c v ta nh cy khong cch cy cch cy l 15cm. b. Nhn ging v tnh. Nhn ging v tnh l s dng mt b phn ca c quan sinh dng nh thn, cnh, .... to nn mt cy mi. Phng php nhn ging v tnh c nhng u nhc im sau: - u im: Nhn ging v tnh duy tr c c tnh tt ca cy m. Thi gian t trng n khi cho sn lng l n nh nhanh. - Nhc im: T l sng ca hom v cnh ghp khng cao, tui th ngn v kh nng chu hn km. Nhn ging v tnh cy du bao gm phng php chit, ghp v gim cnh. Vit Nam ch yu l nhn ging bng phng php gim cnh, cn phng php chit v ghp ch p dng vi nhng ging du kh ny mm. 1.5. K thut trng du a. Lm t. Chn t trng du. Cy du l cy c kh nng thch ng rng vi nhiu loi t nh t i, t bi ven sng, ven bin, t tht ven song khi thit k vn du phi ch nh sng v thng thong. Trng du nn trng tp trung vo mt khu vc d qun l, khng nn trng xen vi cc cy trng khc nh : la, mu..... t trng du khng c gn nh my, ng quc l, ni mi trng b nhim v c bit l khng c gn l gch. Nu nhng ni nui tm tp trung c th thit k rung du nui tm con ring, din tch ny chim khong 10-15% tng din tch trng du. Rung du nui tm con cn b tr gn khu vc nh tm, trn loi t tt, ti tiu thun li. Lm t. t trng du phi c cy su, ba nh, su cy l 25-40 cm hoc su hn cng tt. Cy xong, ba ti nh, nht sch c v san t cho phng.
o rnh hoc h trng du. Tu theo mt trng v phng thc trng m o h hoc o rnh. Ni chung gn vng t i, t cao nhuyn th o h cn t bi ven sng, t tht th o rnh. Kch thc h l 40x40 cm, cn su ca rnh l t 25-30 cm. o h xong bn phn hu c v lp t lun gi m cho t. Lng phn hu c cn bn lt l 20 tn, phn ln 400-500kg cho 1 hecta, nu t chua cn bn thm vi. b. K thut trng du Thi v trng: Tu theo phng thc nhn ging v iu kin kh hu tng vng m thi v trng c khc nhau. Nu trng bng cy con gieo t ht th c th trng t v xun n cui v h. Nu trng bng hom th phi da vo thi k sinh trng ca cy v iu kin thi tit. Vng ng bng Bc b n Duyn hi min Trung trng vo thng 11-12, vng cao nguyn Bo Lc, Lm ng trng vo thng 4 trc ma ma. Chn hom du: Rung du ly hom phi t t 2 nm tui tr ln, khng su bnh, khng ln ging, khng gum, khng n pht. Chn nhng hom du tiu chun b thnh tng b, ni khut gi bo qun 3-5 ngy ri tin hnh cht hom. Cht hom du Ch dng nhng hom c ng knh t 1cm tr ln, b phn ngn v gc cnh ri cht thnh nhng on hom di 20-25cm, cht vt 2 u v m bo hom khng b dp, sau b thnh tng b vo ni mt, ti m. Mt trng: Tu thuc iu kin t ai, ging du, phng php to hnh, h thng trng xen v cc iu kin khc m mt trng khc nhau. Theo Kanarev Petkov, cc nc Nht Bn, Nam Triu Tin, n u trng du theo mt : 1,5-2,5x0,5(m). Trung Quc, phn ln cc vng trng theo mt : 1,6x0,7(m) hoc 1,8x1,0(m). Vit Nam, vng t i v cao nguyn thng b hn cn phi to hnh cao nn trng vi mt : 2,0x0,8-1,2(m), vng t bi ven sng, t ng bng nu khng trng xen th c th trng vi khong cch: 1,8x0,4(m), nu c trng xen th trng vi khong cch: 2,5x0,4(m). Phng php trng: Tu theo trng bng cy con hay trng bng hom m c phng php trng khc nhau: + Trng bng cy con (nhn ging hu tnh): Tu theo t ai, ging v iu kin kh hu khc nhau m su trng c khc nhau. V d ging kho, t ai mu m, mc nc ngm thp th c th trng su hn v ngc li. Thng thng su trng t 10-20cm (tnh t c r). Khi trng t cy con vo rnh hoc h theo mt quy nh, sau lp t, nn cht v san phng. Sau khi trng, cy con c n cho bng nhau, chiu cao vt n tu thuc vo kiu to hnh ; nu to hnh thn thp hoc trung bnh th n cao 15-25cm, cn nu to hnh thn cao th c nh thn chnh cao 0,8-1m.
+ Trng bng hom: Tu theo trng h hay trng hng m c phng thc t hom khc nhau. Nu trng hng c 2 cch t hom: C th t hom nm trn mt rnh thnh 2 hng song song theo kiu nanh su sau lp t ( ni t c mc nc ngm cao) hoc cm hom xin mt gc 45o cha mt mt ni ln mt t cho hom ny mm. Nu trng h th cm 2-3 hom/h, cm xin 45o v cm v 3 gc ca h. 1.6. Qun l v chm sc vn du. a. Bn phn. Mc ch trng du l ly l nui tm. Mi nm rung du phi n 1-2 ln v thu hi 8-10 la l. Do vy cht dinh dng t trong t c cy du s dng nhiu. Kt qu tnh ton cho thy c thu hoch 1500kg l du th trong t mt i 20,5 kg m, 3,68kg ln v 10,6kg kali. Do cn phi bn phn khng ngng b sung dinh dng cho t v duy tr sn lng l du n nh. Thi k bn phn xc nh thi k bn phn cho du cn da vo quy lut sinh trng hng nm ca cy. Thng mt nm chia lm 4 thi k bn phn. - Bn phn v xun: Bn phn v ny thc y cho cy du m chi ny lc v to c s cho thu hoch l v h. Bn phn v xun cn s dng cc loi phn c hiu qu nhanh, d tiu, thi k ny cn bn 2 ln: ln th nht bn khi cy ny mm c 3-5cm, ln th 2 bn trc khi thu l 20 ngy. - Bn phn v h: V h l v cy du sinh trng mnh nht trong nm (lng sinh trng ca cy bng 70% tng lng sinh trng ca nm). Thi k ny cy cng hp thu dinh dng mnh nht v vy bn phn v h c tc dng lm tng sn lng l v h v v thu. V ny thng bn cc loi phn d tiu. Mt khc, ma h thng c ma nhiu nn cn bn chia ra nhiu ln trnh b ra tri. - Bn phn v thu: v thu, cy du sinh trng chm dn v l thi k tch lu dinh dng ca cy. Bn phn v thu khng ch ko di thi k sinh trng ca cy trong nm, lm chm qu trnh cng ca l m cn c tc dng lm tng nng sut l v xun. Thi tit v ny thng kh hanh. Do vy, bn phn v ny phi kt hp vi ti nc ko di thi k sinh trng ca cy v nng cao hiu qu hp thu phn bn. - Bn phn v ng: V ng l v cy du ngng sinh trng, b r hot ng yu, thi k ny cn bn phn c hiu qu chm nh: phn chung, phn rc, phn xanh. V ny cn bn ton b lng phn hu c, phn ln v 50% lng phn kali ca c nm. Liu lng v t l bn - Liu lng phn bn c lin quan cht ch n nng sut v cht lng l du. Xc nh liu lng bn cn cn c vo iu kin kh hu, t ai, tui cy, mt trng, bin php n ta v thi k sinh trng ca cy. Nhn chung, nhng vng c ti nc, trng dy c th bn 10-25 tn phn chung/ha, phn v c l: 150-250kg N, 60-100kg P2O5, v 60-100kg K2O/ha.nm. Vit Nam qua cc th nghim cho thy bn vi liu lng 200kg N, 100kg P2O5 v 100kg K2O/ha.nm.
- T l bn: T l bn phn phi cho cc thi v trong nm nh sau: V xun: 25-30%. V h 35-40%. V thu 15-20%. V ng 10-15% v 100% lng phn hu c. Lng phn bn cn thay i theo tui cy: Cy trng nm th nht th bn bng 50%, nm th 2 bn bng 70% lng phn bn cho cy du nh hnh . Phng php bn Bn phn cho cy du c th bn qua t hoc bn qua l nhng bn qua t l ch yu. - Bn qua t: Nguyn tc ca bn qua t l bn vo tng t m mt r cy tp trung nhiu nng cao hiu qu hp thu phn bn ca cy. V vy, su khi bn cn da vo tui cy, loi t v iu kin kh hu. Phng php bn gm bn rnh v bn hc. Trong , bn hc l phng php s dng ch yu i vi phn v c, bn vo khong cch gia 2 cy du hoc gia 2 hng du. Kch thc hc thay i tu theo tui cy, thng kch thc hc l 20x25cm. Bn rnh thng bn theo 2 pha ca hng du v s dng cho bn phn hu c, phn xanh. D bn hc hay bn rnh u phi thay i v tr bn qua cc ln bn, to iu kin cho b r pht trin u. - Bn qua l: Theo tnh ton tng din tch b mt ca l trong mt cy gp 15-20 ln din tch t m cy che ph. Do vy, din tch tip thu phn bn qua l ln hn rt nhiu so vi bn qua t. Mt khc, bn qua l, hiu qu hp thu phn bn cao v nhanh hn, ch sau khi phun 60 pht th l hp thu c phn v vn chuyn n cc nh sinh trng. Phun phn vo mt di ca l hiu qu hp thu phn bn cao hn 4 ln so vi phun vo mt trn ca l. Thi gian phun tt nht l vo bui sng hoc chiu mun. Nng phun vi mt s loi phn nh sau: m ur l 0,5%, m sulphat 0,4%, supe ln 0,5-1%, kali sulphat 0,5%. Lng phun 100-120kg dung dch/1 so. Khong cch gia cc ln phun l 5-6 ngy. b. Cy t v lm c trong vn du Cy t Bin php cy t trong vn du bao gm cy ba, xi xo lm cho t ti xp, thng thong, c li cho hot ng ca vi sinh vt v s sinh trng ca b r du. Do cy t ct t cc mao qun tng canh tc, hn ch s bc hi nc ca t, tng kh nng gi m cho t. i vi t chua mn, cy t cn hn ch lng mui bc ln b mt t gim chua mn ca t. Cy t cn c tc dng dit c di v mt s su bnh tn ti trong t. c bit i vi cy du b r c kh nng ti sinh mnh nn cy t cn c tc dng ct t mt s r gi, kch thch cho r non pht trin, tng kh nng sinh trng ca cy. Mi nm thng tin hnh cy t 2 ln v ng v v h thu. Nhng v ng l quan trng, ch yu nht. Cy t v ng: Tin hnh lc cy du ngng sinh trng, su cy t 15-20cm. gia lung cy su, pha gn hng du cy nng hn.
Cy t v h: Tin hnh sau khi n du v h kt hp vi bn phn lm c. Thi k ny cy nng hn v ng. Cy t v h cn tin hnh kp thi ngay sau khi n du, nu cy mun sau khi cy du ny mm th nh hng khng tt ti sinh trng ca cy. Ngoi ra ngi ta cn c th tin hnh cy t vo v thu, thng tin hnh vo thng 8-9 kt hp vi bn m ko di thi v cho l vo cui nm. Nhng ch cy xong phi ba ngay gi m cho t. Lm c Thi k v s ln lm c tu thuc vo thi tit, kh hu v quy lut sinh trng ca c di. Ni chung 1 nm thng tin hnh lm c 3-5 ln. - Lm c v xun: Thc hin trc khi cy du ny mm kp thi dit nhng c ca nm trc cn li v mt s c mi ny mm. - Lm c v h: Sau khi n du v h, rung du thng thong, nhit v m cao cho nn c di pht trin mnh v vy v ny lm c kp thi l rt quan trng. - Lm c v thu: v thu, c bt u ra hoa kt ht. V vy, phi lm c trc khi c kt ht trnh ly lan ca c cho nm sau. - Phng php lm c: C th tin hnh bng phng php th cng hoc s dng thuc tr c. c. Ti v tiu nc cho vn du Ti nc Nhu cu nc ca cy du: Du l loi cy trng tng i chu hn, nhng khng c ngha l thiu nc khng nh hng n sinh trng ca cy. V cy du cng ging nh cc cy trng khc, nc l iu kin sinh tn ca cy, nc cn thit cho cc hot ng quang hp, vn chuyn, trao i cht 1kg l du trong mt ngy tiu hao 8,46kg nc pht tn. Lng nc cn cho cy du pht tn v lng nc cha trong cy u ly t t. Do , nc trong t khng s gy nh hng n hot ng sinh l bnh thng ca cy. - K thut ti nc + Xc nh nhu cu cn ti nc ca cy: xc nh nhu cu cn ti nc ca cy du c th da vo nhng cn c sau: Quan st trng thi sinh trng ca cy. Khi thy sinh trng ca cy yu dn, 2-3 l pha ngn ho v co li, mt s l pha di chuyn sang mu vng th l du hiu cy du b thiu nc. Nu mm nh ngng sinh trng l cy du ang thi im kh hn nghim trng. Da vo lng ma trung bnh hng thng. Nu lng ma ch t 100-150mm/thng th cn phi ti cho du. + Chu k ti: Tu thuc vo giai on sinh trng ca cy, loi t v iu kin kh hu. Thng vi t ct 8-10 ngy ti nc mt ln, t st 15 ngy ti mt ln. + Phng php ti: Ti phun hoc ti rnh. Phng php ti phun n gin v tit kim lao ng nhng tiu ph nhiu nc. Ti rnh th tit kim c nc, ph hp vi ti cho din rng.
Tiu nc: Vic tiu nc cho rung du c tin hnh thit k cc mng tiu khi quy hoch rung du. Thng c 4-6 hng du th c mt mng tiu nc. Xung quanh rung du cn c mng ln v su cha v tiu nc cho ton rung. d. n du Cy du sau khi trng c mt nm cn phi n to cho cy c hnh dng nht nh, tin li cho vic qun l chm sc v thu hoch. Trong k thut n du ngi ta chia ra n to hnh v n hng nm. Phng php n to hnh n to hnh l phng php n to cho cy du c hnh dng nht nh, ph hp vi iu kin t ai, kh hu v iu kin canh tc. Hin nay c 3 kiu to hnh l: To hnh cao, to hnh trung bnh v to hnh thp. S khc nhau gia 3 kiu to hnh ny l chiu cao thn chnh v s cnh c trn cy. To hnh thp th chiu cao thn chnh l 20-25cm, to hnh trung bnh chiu cao thn chnh l 30-40cm v to hnh cao chiu cao thn chnh l 80-90cm. Phng php n hng nm. Cy du sau khi n nh to hnh hoc khng n to hnh th hng nm vn phi tin hnh n lm tr ho cy du v iu chnh cho l theo thi v nui tm. Hin nay nc ta c cc thi v n nh sau: - n v h: Sau khi thu hoch la l cui cng v thu, cy du c lu cnh li ch n pht 1/5 chiu di cnh v pha ngn. v xun nm sau s thu hoch 2 la l ri tin hnh n st. Thi v n vo khong cui thng 4, u thng 5. Chm nht l n ngy 10-5 phi kt thc. u im ca phng php n h l gim c sn lng l v h, tng sn lng l v xun, thu. Tuy nhin, v h n du vo lc cy du sinh trng mnh nn s nh hng nhiu ti sinh trng t nhin ca cy. V vy, cn phi ch : Thi v n khng nn ko di sang cui thng 5 v cn lun phin gia 2 loi hnh n ng v n h c thi gian cho cy du phc hi tn thng. - n du v thu: V thu thng nhit xung thp, thi tit kh hanh nn cy du sinh trng chm li. Nhng v thu l v nui tm thch hp nht trong nm. Do c nhiu l v thu th bin php n thu c tc dng mnh nht. Thi v n thu thng vo u thng 8, n cch mt t 70-80cm. Sau khi n cn kt hp vi ti nc v bn phn t c hiu qu cao. - n v ng: v ng cy du hu nh ngng sinh trng. Do n du v ny t nh hng n sinh trng t nhin ca cy so vi cc thi v n trn. Nhng n du v ng li c nhc im l sn lng l tp trung ch yu v h l v rt kh nui tm. Do cn iu chnh din tch gia cc loi hnh n mt cch thch hp phc v mc ch nui tm. Thi v n ng thng tin hnh n trc ng ch v n st t. 1.7. Thu hoch v bo qun l du. a. Thu hoch l du. Cc phng thc thu hoch l du.
- Thu hoch l du bng phng thc hi l: y l phng thc thu hoch ph bin nht. Trong phng thc ny du c hi tng l mt, v vy c th chn c l du ph hp vi tui tm v thu hoch c nhiu la trong nm. Nhng phng thc ny c nhc im l tn cng v d xc v cy, lm tn thng cc chi nch. - Thu hoch bng phng thc hi cnh nh: Trong phng thc ny, ngi ta ct nhng on cnh c l nui tm tui 4-5. Phng thc ny c u im l p dng thun li cho du to hnh bi thp v trung bnh, c th c gii ho trong thu hoch du, tit kim c cng lao ng thu hoch l v m bo du ti lu. - Thu hoch l du bng phng thc ct c cnh: phng thc thu hoch ny, cnh du c ct st gc hoc st thn chnh trn du n to hnh . Thng dng cnh du nui tm tui 4-5. tp trung dinh dng cho l v to iu kin cho l ngn thnh thc ngi ta thng bm ngn trc khi ct cnh 7-10 ngy. Cc phng php thu hoch l du: - Thu hoch l du v xun: Tu theo loi hnh n du khc nhau m c phng php thu hoch l du khc nhau. + Rung du n h: Kt hp hi l v hi mm. La th nht hi l v mm na on cnh pha di. La th 2 hi ton b s l cn li pha trn hoc ct ton b cnh c l nui tm sau n h. + Rung du n ng: Sau khi thu hoch l nui tm v cui thu (thng 11-12), tin hnh n st gc. n v xun nm sau ch thu c mt la l nui tm xun mun hoc bt u ma h mi cho l nui tm. Phng php thu hoch l trn loi hnh du ny l hi l v ch hi 20-30% s l trn cnh. - Thu hoch l du v h: + Trn rung du n ng thu hoch bng phng thc hi l kt hp vi ta mm v cnh tm. + Trn rung du n h: Trn din tch ny thng n du vo cui thng 4 u thng 5. Sau khi n 60-70 ngy s cho thu l nui tm h. thu hoch l du v ny bng cch hi l v ch nn hi 20-30% s l trn cy. - Thu hoch l du v thu. + Trn rung du n thu th n trung tun thng 9 bt u thu hoch l nui tm thu la th nht bng cch hi l v mm na on cnh pha di. Cui thng 10 u thng 11 c l nui tm thu la th 2, la ny c th hi l hoc ct na cnh cn li nui tm. + Trn rung du khng n thu: Trn loi rung du ny sau khi nui la tm h cui cng vo cui thng 8 cn hi sch ton b s l trn cy v bm ngn kch thch cc mm nch ny vo ma thu. Sau 25-40 ngy s c l nui la tm thu th nht v sau 25-40 ngy tip theo s c l nui tm thu la th 2. Thu hoch l bng phng php hi l kt hp vi hi mm. b. Bo qun l du. Tu theo s lng l du cn bo qun m c th p dng mt trong cc phng php bo qun l du sau:
Bo qun trong st hoc trong ct quy: Phng php ny c p dng khi bo qun l du vi s lng t cho nui tm con. St cn c chn cch mt t 10-12cm, ct quy trn nong hay nia t trn gi c chn cao 12-15cm. Xp l du vo st hoc ct, ln lt thnh tng lp, cung l hng ra pha ngoi, mt l hng chnh gia. Ming st hay ming ct ph bng vi t hoc nong nia c dp nc. Bo qun trong b nc: Xy mt b nc trong phng bo qun du, y b c mt lp nc 10-12cm, t mt gi g vo trong b c chiu cao cao hn mt nc, trn gi t mt tm phn tre hoc na, l du c bo qun trn tm phn . Dng vi t hoc nong dp nc y kn b. Bo qun trong mn Polyetylen: Dn Polyetylen thnh mn ging nh mn chng mui ri treo vo trong phng bo qun du, nh mn cch trn nh 1m cn y mn tip xc vi t, l du c r ti v bo qun trong mn. Phng php ny n gin, d lm v c th bo qun c s lng du ln. 1.8. Mt s su bnh chnh hi du v bin php phng tr. a. Bnh hi du. Bnh xon l: y l mt trong nhng bnh nguy him nht. Bnh ny xut hin hu ht cc nc trng du nh: Nht Bn, Lin X (c), n , Vit Nam. Triu chng bnh: Bnh xon l biu hin qua mt s c trng sau: L nh li, un cong v pha mt di. i khi hnh thi l thay i t dng l c x thu chuyn thnh l nguyn. Cnh pht trin km, cnh thng nh, t ngn. Mm nch ny sm, ny nhiu to ra nhiu cnh tm. Khi bnh nng th cc cnh tm b kh v cht. Bnh xon l xut hin nhiu sau khi n du v h. iu kin nhit thch hp cho bnh pht trin l 20-28oC. Phng tr bnh: - Chn ging chng bnh. - X l sm cy b bnh, Kp thi pht hin cy du b bnh nh b ngay hn ch ngun bnh ly lan sang cy khc. - iu chnh thi v n du hp l, hn ch n du v h lin tc nhiu nm. - Khng s dng cy du con hoc hom du b bnh lm ging. Bnh bc thau Phyllactinia moricola Sawada B: Erysiphales Lp: Ascomycetes Bnh bc thau phn b rt rng. Tu theo kh hu tng vng m thi k pht sinh ca bnh c khc nhau. min Bc nc ta bnh thng xut hin ma xun v ma thu. L du b bnh nh th cht lng gim, tm n t. Nu b bnh nng th tm khng n.
+ Triu chng bnh: u tin mt di l xut hin cc vt bnh mu trng, Lc u nh, sau loang to dn ri chuyn thnh mu vng nu, trn b mt vt bnh c cha rt nhiu ht phn mu trng. Nguyn nhn gy bnh l do nm Phyllactinia moricola Sawada. Nhit thch hp cho nm ny pht trin l 22-24oC, m 70-80%. + Bin php phng tr: - Trng du vi mt thch hp to cho rung du thng thong, tng cng khu v sinh ng rung nht l v cui thu cn hi sch cc l gi trn cy. - Phun thuc phng tr bnh. - Bn phn cn i N, P, K. Bnh g st Aecidium mori (Barch) Syd. et Butl.. B: Uredinales Lp: Basidiomycetes + Triu chng bnh: Mm hoc l b nm k sinh th vt bnh s phnh ra, to thnh cc d hnh nh un cong theo nhiu hnh dng khc nhau. Lc u vt bnh c mu vng nht, sau chuyn dn thnh mu vng da cam, vng nu. Trn mt vt bnh c cha nhiu bo t dng bt mu vng ti trng ging vt g st. L du khi b nhim bnh g st th cht lng gim, l kh cng, tm n t hoc khng n. Mm du b nhim bnh mc nng th un cong khng sinh trng tip c, d b gy. Nhit thch hp cho nm bnh pht trin l 20-25oC. + Bin php phng tr: Ging nh phng tr bnh bc thau. Bnh dn cao du Septobasidium tanakae (bnh m g). B: Aphyllochorales Lp: Hymenomycetes + Triu chng bnh: Bnh pht sinh mt ngoi ca cnh du. Khi cy du b bnh, trn lp v cnh xut hin mt s vt bnh hnh trn kch thc khng u nhau, mu nu en hoc mu xm tro. Vt bnh ny ging nh vt cao dn ln thn cy du. Bnh ny tuy khng gy hi nghim trng nh mt s bnh khc nhng khi bnh nng s lm cho sinh trng ca cy yu dn, cy mau ci. Vt bnh cn lm cho mm du khng ny c nu vt cao dn v tr gc mm. + Bin php phng tr: - Tng cng khu v sinh ng rung. - Dng dao co sch cc vt bnh ri qut dung dch lu hunh vi 0,5oB hoc nc vi 20%. b. Su hi du. Su c thn du Aprionag germari Hope B: Coleoptera H : Cerambycidae - Tp tnh v tc hi: Su c thn du phn b rt rng hu ht cc nc trng du v gy hi hu nh quanh nm. Nhng tp trung gy hi mnh nht vo thng 6-7. Mt nm
thng c 2-3 la, su non qua ng trong cy du, n thng tun thng 4 th ho nhng, vo thng 5 th v ho ri trng. Trng thnh trng vo phn gia g v v ca cy v thng vo gia nhng cnh c ng knh 10mm tr ln. Trng qua 2 tun th n su non. Su non n phn g ca cy ri tin n phn r. Do cy du b su c thn ngoi phn cnh non b hi, n cn lm cho phn thn cy b tn thng rt ln, sinh trng km, chng gi ci. - Bin php phng tr: + Bt dit trng thnh. + Dng xylanh bm thuc vo cc l c dit su non. Su rm Euprotis similis Fuessly. B: Lepidoptera H: Lymantridae - Tp tnh v tc hi: Su rm xut hin hu ht cc thng, nhng tp trung nhiu nht l t thng 8 n thng 12. Su non n l non v mm. Su non tui nh ch n phn tht l, su non tui ln n ht c l ch cha li gn. Cy du b hi nng th ton thn tr tri. Ngoi ra, lng su rm bm dnh vo l du d gy st thng cho tm. Su non c 5 tui, trng thnh c th 500 trng. Su non khi mi n c tp tnh sng tp trung mt di l v n phn tht l. n tui 4 su mi pht tn i cc cy khc. - Bin php phng tr: + Kim tra ng rung thng xuyn pht hin su non tui 1-2 tp trung mt di l, tiu dit kp thi. + Dng by n by trng thnh. + Phun thuc dit su non tui ln. Rp phn hi l du Anomoneura mori: - Tp tnh v tc hi: Rp phn hi du xut hin hu nh quanh nm nhng tp trung gy hi nng nht v xun. Rp non ht nha l lm cho l b xon li v mt bng. Trong 1 nm rp phn pht sinh nhiu la. Thng khi du bt u ny mm thy c rp xut hin trn gc du v ko di cho n thng 12. Rp qua ng thi k nhng. - Bin php phng tr: + Trng du vi mt va phi, to cho rung du thng thong. + Phun thuc tr rp non trc khi cy du ny mm. + thi k rp pht trin mnh cn tin hnh ngt l non c trng hoc su non hn ch s gy hi. Su cun l du Glyphodes caesalis Walker B: Lepidoptera H: Pyralidae - Tp tnh v tc hi: Su hi ch yu ma h v ma thu. Khi rung du b hi nng th l du b su n ht phn tht l ch cn tng biu b, lm cho vn du b kh vng. Phn ca su thi ra dnh l du khi tm n vo rt d pht sinh bnh to bn.
Su cun l 1 nm c 8-10 la. Sau khi kt thc la th 10, su non y sc tm k h cy du, kt kn qua ng. Sang v xun nm sau, su non ho nhng sau v ho v trng, chng thng trng mt di ca l, thng sau 5-7 ngy th trng n ra su non. Khi mi n, su non sng tp trung mt di ca l, n phn tht l. Sau tui 3, su non nh t cun l li v n bn trong n l du. - Bin php phng tr: + Dng by n by dit trng thnh. + Thng xuyn kim tra ng rung, kp thi pht hin su non tui nh, dit su non tp trung mt sau l. + Phun thuc tr su non tui ln.
Cu hi n tp
1. Nu khi qut c im hnh thi v chc nng cc b phn ca cy du. 2. nh hng ca mt s yu t sinh thi n sinh trng v pht trin ca cy du. ngha ca vic nghin cu vn ny. 3. Chu k sinh trng hng nm ca cy du v cc mi tng quan trong sinh trng ca cy du. 4. Trnh by cc phng thc nhn ging cy du. u, nhc im ca tng phng php. 5. Trnh by k thut trng du. 6. Trnh by k thut chm sc, qun l vn du 7. Cc phng php thu hch v bo qun l du 8. Su bnh hi du v bin php phng tr.
Chng II: C IM SINH VT HC V SINH THI HC TM DU

Chng II nhm mc ich cung cp cho sinh vin nhng kin thc v c im sinh vt hc v sinh thi hc tm du l c s ng dng trong k thut nui tm. 2.1. c im hnh thi cc pha pht dc ca tm du a. V tr phn loi ca tm du. Trong h thng phn loi, tm du thuc: Lp cn trng: Insecta. B cnh vy: Lepidoptera. H ngi tm: Bombycidae. Ging: Bombyx. Loi: mori. Tn khoa hc: Bombyx mori L. b. Hnh thi cc pha pht dc ca tm du Tm du l loi cn trng bin thi hon ton. Vng i ca n tri qua 4 giai on: Trng, tm, nhng, ngi. Hnh thi mi pha pht dc nh sau. Hnh thi pha trng: Trng tm c hnh elip, t l gia chiu di v chiu rng l 1,2-1,3. Kch thc v trng lng trng thay i tu thuc vo ging tm, iu kin nui dng, iu kin bo qun nhng ngi v th t ngy trng. Nhn chung, trng lng 1000 trng ca mt s ging tm nh sau: - Ging c h chu u: 0,75-0,85g. - Ging lng h Trung Quc, Nht Bn: 0,6-0,75g. - Ging a h Vit Nam, n : 0,4-0,45g.
Hnh 5.2 - trng tm ang n Mu sc trng thay i theo ging tm v thi gian pht dc: Ging c h v lng h kn trng, khi mi , trng c mu trng hoc vng nht; ging a h kn vng trng c mu vng m. Trong qu trnh pht dc ca trng, mu sc ca trng bin i nh sau: Ging c h v lng h (trng c ngh ng) trng chuyn t mu trng sang mu hng (sau 36-48 gi), ri chuyn sang mu nu m hay cn gi l mu en (sau 72 gi). Khi trng chuyn sang mu nu m th trng bt u i vo thi k ngh ng v mu nu m c duy tr trong sut qu trnh ngh ng ca trng. Ging a h (trng khng ngh ng) trng chuyn t mu vng sang im en (trn b mt trng xut hin mt im en) sau khi 5-6 ngy, v cui cng ton b b mt trng c mu xanh xm (sau khi 9 ngy) gi l trng ghim.
Hnh thi pha tm. Tm mi n c mu nu m hoc mu en, ton thn ph mt lp lng gai nh v mn. Sau ln lt xc th nht, lp lng gai c trt b, t tui 2 da tm tr nn trn v mu sc nht dn. Ton b c th tm c hnh tr thun di, chia lm 3 phn: u, ngc v bng. Phn ngc vi 3 t ngc v 3 i chn ngc, phn bng gm 10 t vi 4 i chn bng v 1 i chn ui. Dc 2 bn sn ca cc t bung v ngc, mi t c mt i l th.
Hnh 6.2- Hnh thi tm du
* Hnh thi pha nhng.
Hnh 7.2- Nhng tm du Nhng tm du thuc loi nhng mng. Nhng c hnh bu dc di, hi thun v pha ui. Khi mi ho nhng c mu trng, sau chuyn dn sang mu vng nht, vng sm v nu xm. Khi nhng c mu nu xm l lc sp v ho ngi. Gia nhng c v nhng ci c s khc bit tng i r rt v hnh thi. Nhng c c c th nh hn nhng ci, ui nhn v
cc t ui st nhau. gia mt bng ca t bng th 9 c mt chm nh. Nhng ci c c th ln hn, ui t, cc t bng ln, khong cch gia cc t di, mt bng ca t bng th 8 c mt ngn hnh ch x. Hnh thi pha ngi. Ngi tm du v ho t nhng nhng khng c kh nng bay v c thun ho. Ton b c th ngi chia lm 3 phn: u, ngc v bng. u c mt kp v ru u, ru u ngi tm c dng kp lng chim. Ngc c 3 t vi 3 i chn ngc v 2 i cnh; tr mng ngn gia cc t cn li ton b b mt c th ngi v cnh ngi c ph nhng phin vy mu trng.
Hnh 8.2- Ngi tm du v ho, giao phi v trng 2.2. Mt s c im sinh vt hc ca tm du. A. Vng i ca tm du. Tm du l cn trng bin thi hon ton. hon thnh vng i ca mnh, tm du phi tri qua 4 giai on pht dc l trng, tm, nhng, ngi. Thi gian hon thnh 1 vng i thay i tu theo ging tm v iu kin mi trng. Nhng ging tm khng ngh ng, thi gian hon thnh mt vng i l 6-8 tun. Trong thi gian pht dc cc pha nh sau: Pha trng : 9-12 ngy Pha tm : 20-24 ngy Pha nhng: 10-12 ngy Pha ngi : 3-6 ngy.
Hnh 9.2- Vng i tm du

B. Mt s c im sinh vt hc ca tm du. H tnh v tnh ng. - H tnh: l khi nim ch s th h tri qua trong mt nm ca mt ging tm: + Trong iu kin t nhin, c nhng ging tm ch sinh ra mt th h trong mt nm. Trng thng n vo ma xun, sau khi nui tm kt thc i th nht, sinh ra trng i 2 th trng ny i vo ngh ng n ma xun nm sau mi n gi l ging tm c h. + Nhng ging tm tri qua 2 th h trong mt nm: Trng i th nht n vo ma xun, sau khi nui tm kt thc i th nht ra trng i 2 th trng ny khng ngh ng m n bnh thng. Sau 10-12 ngy trng n, tip tc nui tm kt thc i th 2, sinh ra trng i th 3 th trng ny c ngh ng v ch n vo ma xun nm sau. Nhng ging tm ny gi l ging lng h. + Nhng ging tm sinh ra nhiu hn 2 th h trong mt nm, trng khng ngh ng, i ny pht trin k tip i kia lin tc, mt nm c th tri qua 7-8 th h gi l ging a h. - Tnh ng: Trong pha tm, t khi mi n n lc nh t kt kn, tm phi tri qua mt s ln lt xc, mi ln lt xc tm thng ngng n gi l tm ng. Tm thng tri qua 4 ln ng ng vi 5 tui. Nhng cng c mt s ging ng 3 ln v mt s ging ng 5 ln. Ng v bin thi. - Ng: mi tui tm, sau khi ng ho thc n v t c s tng trng ti a ca tui , lc ny da tm cng ht c v khng cn kh nng ln thm v th tch, tm mt dn s thm n, lng du n t dn ri tin n ngng n, chun b cho qu trnh lt xc gi l tm ng. Biu hin ca tm ng: u v ngc ngc ln, da cng bng v c mu trng hoc trng xanh i vi ging kn trng, mu vng nht i vi ging kn vng; tm c nh chn bng v chn ui vo cc im bm ng thi nh mt t t c nh thn tm vo cc im bm. Sau mt thi gian, tm trt b lp da c v hnh thnh lp da mi nhn nheo v nht mu hn kt thc qu trnh ng. Thi gian ng cc tui t 15-30 gi tu theo ging tm v iu kin sinh thi. Thi gian ng tui 2 l ngn nht sau n tui 1, tui 3 v tui 4. - Bin thi: Trong c vng i ca mnh, tm du phi tri qua mt s ln lt xc. Trong , nhng ln lt xc giai on tm ch gip tm tng trng v kch thc m khng c s thay i v hnh thi v cu trc ca cc c quan bn trong sau mi ln lt xc gi l lt xc sinh trng. Nhng ln lt xc sau: tm-nhng, nhng-ngi th sau mi ln lt xc, c th c s thay i hon ton v hnh thi cng nh cu trc cc c quan bn trong gi l lt xc bin thi Tm chn: tui 5, khi tm n du v t c s tng trng ti a ca tui . Lc ny trng lng c th tm tng 9000-10000 ln so vi lc tm mi n. Tm ngng n du v chun b cho qu trnh nh t kt kn gi l tm chn. Thi gian tui 5 ko di 5-6 ngy i vi ging a h v 7-9 ngy i vi ging lng h v c h.
Biu hin ca tm chn l: Tm ngng n du, thi phn mm, t, thn tm cng bng (nh lc ng cc tui trc) v tr nn trong sut, c mu trng trong i vi ging kn trng v mu vng m i vi ging kn vng. u tm ngng cao, lc qua lc li bn phi bn tri theo ng tc nh t, tm thng c xu hng b tn ra xung quanh tm v tr nh t. Hnh 10.2- Tm chn Qu trnh nh t kt kn: Khi tm chn, cho tm ln n, qu trnh nh t kt kn din ra theo 4 giai on nh sau: - Hnh thnh khun kn: Sau khi cho tm chn ln n, tm thng c tp tnh b ln pha cao ca n tm v tr nh t, khi tm c ni thch hp tm bt u nh t kt kn giai on u. u tm lc qua lc li bn phi v bn tri nh t ln cc im bm v hnh thnh nn khun kn. Lc ny dao ng ca u tm khng theo quy lut nn t nh ra thng ri v lp t ny khng m c. - Hnh thnh o kn: Tm tip tc nh t khng theo quy lut, cc mng t dn dn c dy ln. Tm t ch b lin tc ln khun kn tin ti t b v nm yn; khi tm nm yn, hot ng ca u tm t ch khng c quy lut tin ti c quy lut v nh ra cc khuyn t c dng hnh ch s hoc s 8 to thnh lp t mng khng ng u v hnh thnh nn o kn. - Hnh thnh ci kn: Tm tip tc nh t theo mt quy lut nht nh, si t nh dn u, khng gian trong khung kn b thu hp dn. u v ui tm un cong v pha lng. Khuyn t do tm nh ra chuyn t dng ch s v s 8 ng sang ch s v s 8 nm ngang hnh thnh nn lp ci kn. Lp ny khi m s cho t nn - nguyn liu gi tr nht ca kn dt nhng mt hng cao cp. - Hnh thnh o nhng: Lng t do tm nh ra t dn v tin ti ht, ton thn tm co nh li v nh t khng theo quy lut, si t mnh v mn. Trc lc ngng nh t, tm nh mt lp t xp pha nh, lp ny khng m c nhng c tc dng bo v nhng. 2.3. Sinh thi hc tm du (nh hng ca mt s yu t sinh thi n qu trnh sinh trng pht dc ca tm du). a. nh hng ca nhit . Tm l ng vt bin nhit nn nhit gi vai tr quan trng trong qu trnh sinh trng ca tm. Nhit tc ng trc tip ti mi hot ng sinh l ca tm. Tm c th pht dc c trong khong nhit 7,5-37oC. Trong nhit thch hp nht cho pht dc ca tm l 20-30oC, trong phm vi nhit ny, khi nhit cng tng th qu trnh sinh trng pht dc ca tm cng tng.
Kh nng thch nghi vi iu kin nhit thay i tu thuc vo ging tm, tui tm v iu kin nui dng. Cc ging tm a h thch hp vi nhit cao hn cc ging lng h v c h, ging tm lai thch hp vi nhit cao hn ging nguyn 1-2oC. Tm con thch hp vi nhit cao hn tm ln. Nui tm iu kin m cao, thng gi cn nhit thp hn. Bng 1.2- Nhit thch hp cho cc ging tm v tui tm. Tui tm Ging tm c h Lng h a h F1 lng h Tui 1 25-26 26-27 27-28 27-28 Tui 2 25 26 26-27 26-27 Tui 3 24 25 25-26 25-26 Tui 4 22-23 23-24 24-25 24-25 Tui 5 22-23 23-24 24-25 23-24
Nhit cn nh hng n s hnh thnh h tnh ca tm. i vi ging tm lng h, nu p trng v nui tm con nhit cao (27-28oC), nui tm ln v bo qun nhng, ngi nhit thp (23-25oC) th ngi s ra trng i sau c ngh ng v ngc li. V vy, i vi ging tm lng h c h tnh cha su sc, ngi ta c th dng nhit iu chnh tnh h ca ging. b. nh hng ca m . Cng nh nhit , m c nh hng ln n qu trnh sinh trng v pht dc ca tm. m tc ng ti sinh trng pht dc ca tm thng qua tc ng trc tip v tc ng gin tip. - Tc ng trc tip: m nh hng ti mi hot ng sinh l ca tm nh tiu ho, tun hon, trao i cht - Tc ng gin tip: m nh hng n ti ho ca l du v c bit l s pht sinh pht trin ca cc vi sinh vt gy bnh. m qu thp, l du nhanh ho, nh hng n kh nng n du ca tm, lm tm sinh trng chm ng thi gy lng ph l du, c bit i vi tm con nu nui trong iu kin m thp tm s ci cc. Mt khc nu m qu cao, c bit l trong giai on tm ln s to iu kin thch hp cho cc vi sinh vt pht trin, tm d b nhim bnh. Kh nng thch nghi vi m ca tm thay i tu theo ging tm, tui tm v iu kin nui tm. Ging tm a h thch hp vi m cao hn ging tm lng h v c h. Ging tm Vit Nam yu cu m cao hn ging tm Trung Quc v Nht Bn. Tm con thch hp vi m cao hn tm ln. Nui tm trong iu kin dinh dng tt, thng gi yu cu m cao hn trong iu kin dinh dng km v thng gi khng tt. Trong iu kin bnh thng, m thch hp cc tui tm nh sau: Tui 1-2: 8085%; tui 3: 75-80%, tui 4-5: 70-75%; ln n 65-70%.
c. nh hng ca khng kh v gi. Khng kh: Cng nh cc ng vt khc tm cn c khng kh trong lnh thc hin cc chc nng sinh l. Trong phng tm, ngoi cc thnh phn kh O2 v CO2 cn tn ti thm mt s loi kh khc nh CO, NH3, SO2 sn sinh ra do qu trnh t than tng nhit trong phng tm, do s ln men ca phn tm. Nhng kh ny khng c li cho qu trnh sinh trng pht dc ca tm. Tuy nhin, tu loi kh m ngng gy hi c khc nhau. Yu cu khng kh trong phng tm phi m bo nh sau: CO21,5%; CO 0,5%; SO2 0,02%. Bin php iu chnh hm lng kh c trong phng tm di ngng gy hi nh sau: + Thng xuyn m ca thng gi phng tm. + Nui tm vi mt va phi, trnh nui qu dy + Thay phn thng xuyn v kp thi. + Thit k nh tm m bo h thng thng kh tt. + Chn nhin liu t si. Gi: Gi c tc dng 2 mt i vi tm: + Tc dng tt ca gi: Pht tn hi nc iu ho thn nhit cho tm, bi tr kh c ra khi phng tm; iu ho nhit, m trong phng tm. + Tc ng xu: Gi lm l du mau ho nh hng n kh nng n du ca tm; gi lm tiu hao nhit lng trong c th tm c bit khi nhit thp v m thp. Khi tm ng, gi mnh s pht sinh tm khng lt xc hoc lt xc mt na. Khi tm ln n gp gi mnh tm s lm kn phn tng, lm gim cht lng kn. Tc gi thch hp vi tm nh l 0,02m/s, vi tm ln l 0,1-0,3m/s. d. nh hng ca nh sng. Mc nh hng ca nh sng i vi tm khng su sc nh nhit v m . Nhn chung tm khng thch nh sng mnh v cng khng thch che ti hon ton; tm nh thch nh sng hn tm ln. m bo tm pht dc ng u, lt xc thun li th cn nh sng tn x ban ngy l hoc thi gian chiu sng 16 gi/ngy. Trnh nh sng mnh hoc nh sng chi chang i vi tm.
Cu hi n tp
1. Trnh by mt s c im sinh vt hc ca tm du 2. nh hng Cc yu t sinh thi n sinh trng v pht dc ca tm du. Trong cc yu t th yu t no l yu t quyt nh? Ti sao?
Chng III: K THUT NUI TM.

Chng K thut nui tm s trang b cho sinh vin nhng kin thc v k thut nui tm t p trng n nui tm, chm sc tm, k thut cho tm ln n v thu hoch kn. Gip sinh vin kin thc c th ch o k thut nui tm c s. 3.1. V sinh v st trng nh ca, dng c nui tm. Cng nh cc loi vt nui khc, tm du thng b nhim mt s loi bnh trong qu trnh nui. Hn na, vic nui tm thng tin hnh lin tc nhiu la k tip nhau trong nm. V vy, phng nga s ly lan ca bnh t la tm trc sang la sau th cng tc v sinh st trng nh ca v dng c nui tm trc, trong v sau khi nui tm l v cng quan trng. Khi v sinh v st trng nh ca nui tm c th s dng cc tc nhn vt l v cc tc nhn ho hc. a. St trng bng tc nhn vt l. Cc tc nhn vt l thng c s dng nh: nh sng mt tri, nc si v hi nc nng. St trng bng nh nng mt tri: y l bin php n gin, r tin, khi nhit nh nng ln ti 40oC th hiu qu st trng t cao nht. i vi bo t bnh gai, khi nhit nh nng t 40oC, chiu sng lin tc 5-7 gi th c th tiu dit c bo t. nhit 40oC nh sng c kh nng tiu dit c a s cc tc nhn gy bnh tm. Tuy nhin, vic st trng bng nh sng mt tri cng cn mt s hn ch: Tc dng kh trng ph thuc nhiu vo thi tit, chng ta khng th khng ch c cng nh sng mt tri. Mt khc, nh sng mt tri ch c tc dng st trng trn b mt ca dng c m khng c tc dng i su vo pha trong. V vy, khi st trng bng nh nng mt tri phi thng xuyn o tr dng c cc mt ca dng c u c tip xc vi nh nng. Phng php ny ch c s dng nh mt bin php b sung khi phi hp vi cc bin php khc m khng th coi l bin php duy nht. St trng bng phng php un si: Phng php ny n gin, tin li v c hiu qu cao nhng ch tin hnh c vi nhng dng c nh nh: dng c lm ging; li, a thay phnTin hnh ra sch dng c ri nhng ngp vo trong nc ang si khong 10-30 pht th c th tiu dit c cc mm bnh. St trng bng hi nc nng: Phng php ny c p dng vi nhng phng nui c din tch nh v kn. Tin hnh xp dng c cn x l vo phng, ng kn ca phng, gia phng t mt ni nc si cho nc bc hi trong phng trong thi gian khong 40 pht. Nu c ni hp c ln, to p sut cao, c th tin hnh hp dng c trong ni hp trong thi gian 20-30 pht th hiu qu st trng tng i cao. b. St trng bng tc nhn ho hc.
Trong sn xut hin nay, ngi ta s dng mt s ho cht st trng phng nui tm v dng c trc khi nui tm nh: Clorua vi, formon, St trng bng Clorua vi Ca(OCl)2. - Tnh cht: Clorua vi l cht bt mu trng, c mi hc. Kh nng st trng ca Clorua vi d b gim di nh sng v nhit cao. V vy, Clorua vi thng c bo qun trong bnh kn, ni rm mt. Clorua vi c hiu lc dit khun nhanh mnh, ch sau khi phun 30-60 pht l tiu dit c mm bnh. - S dng: Trong nui tm Clorua vi c s dng st trng di 2 dng: + Dng dung dch: Clorua vi c s dng vi nng 1%, phun vi liu lng 225-250ml/m2 nh ca v dng c nui tm. Sau khi phun, dng c phi c gi m trong thi gian 30 pht m bo tc dng st trng. + Dng bt: Thng c s dng kt hp vi vi bt theo t l Clorua vi/vi bt = 1/17-1/21 st trng mnh tm chng ly lan ca bnh trong qu trnh nui tm. St trng bng formon (HCHO). - Tnh cht: Formon l dung dch c mu xm tro, c mi hc, c kh nng ho tan trong ru hoc nc to thnh hn hp d khuch tn. Formon c tc dng phng tr i vi phn ln cc tc nhn gy bnh cho tm. - S dng: C 2 phng php s dng formon st trng: + Phun cho nh ca v dng c nui tm bng dung dch formon 2%, liu lng 180ml/m2 nh ca v dng c nui tm. Tc dng ca formon l tc dng xng hi nn sau khi phun phi gi kn phng trong thi gian ti thiu l 24 gi. + Trn formon vi than tru rc ln nong tm phng trnh s ly lan ca bnh. - Nhng im cn ch khi s dng formon: + St trng bng formon phi tin hnh trc khi nui tm 7-10 ngy v mi ca formon lu li s c hi cho s pht dc ca tm. + Nu phng tm khng m bo kn tuyt i th phi tng nng formon x l ln 3%. + Formon ch pht huy tc dng mnh iu kin nhit 24-25oC. V vy, nhng thi im x l c nhit thp cn tng nhit phng x l ln 24-25oC trong thi gian ti thiu l 5 gi. 3.2. K thut p trng tm. p trng l khu quan trng u tin quyt nh n s thnh bi ca la tm. Qu trnh p trng l qu trnh m bo cc iu kin sinh thi thch hp cho phi thai ca trng pht dc. Phi thai pht dc tt, trng n u s cho tm kho, tin cho nng sut t kn cao. Hin nay c mt s phng php p trng nh sau: a. Phng php p trng nhit khng i. Trng sau khi xut kho lnh, gi nhit trung gian 13-13,5oC trong 1-2 ngy, sau tng ln 21oC v duy tr nhit ny cho n trc khi trng n 1-2 ngy (trng ghim) th tng ln nhit 23-23,5oC. Phng php p trng ny n gin, d lm, tm kin n ra to
nhng yu, d mc bnh. Cho nn phng php ny khng p dng cho nhng ging tm chu u v Trung Quc. b. Phng php p trng nhit tng dn. Sau khi a trng ra khi kho lnh, cn gi nhit trung gian 13-13,5oC, sau mi ngy tng nhit ln 0,5oC; mt tun sau, mi ngy tng ln 1-1,5oC, tng n 23,5oC th dng. Ngy cui cng trc khi trng n tng nhit ln 24-25oC. Phng php ny rt kh iu chnh nhit nhng li thch hp vi pht dc ca phi thai, tm kin n ra kho. c. Phng php p trng hp l. Phng php ny da vo tin pht dc ca phi thai iu chnh nhit p trng cho ph hp. Phng php tin hnh nh sau: Bng 2.3- Tiu chun p trng hp l. Giai on pht dc iu kin p trng Nhit (oC) m (%) nh sng (gi sng/ngy) Thi gian (ngy) T sau khi xut kho lnh n thi k phi di nht 15-17 75-76 T nhin 3 T phi di nht n tr phi 22-25 75-76 T nhin 3-4 T tr phi n hnh thnh tm kin 25 75-84 T nhin hoc 18gi 4
* Ch : Khi p trng, khng nn tng nhit t ngt t 17oC ln 22oC v t 22oC ln 25oC. Tu theo mc ch sn xut, tu theo ging tm v h tm khc nhau m c th chn phng php p trng cho ph hp. Tuy nhin, trong sn xut i tr, ngi ta thng tin hnh p trng trong phng c iu ho nhit hoc bng phng php th cng (dung l than) vi tiu chun nh sau: - Tiu chun p trng lng h: Bng 3.3- Tiu chun p trng lng h Ngy p trng iu kin p Nhit (oC) m (%) nh sng (gi sng) 1-2 25-26 80 T nhin 3-4 26-27 80 18/24 5-6 27 80-85 18/24 7-8 27 80-85 16/24 9-10 26-27 85-90 Ti hon ton
- Tiu chun p trng a h: Trng a h thng p iu kin nhit 27-28oC, m 80-85%, nh sng t nhin.
Phng p trng phi tuyt i sch s, cc t trng v hp trng phi c sp xp trong phng sao cho m bo ng u v nhit v m . Cn m ca thng gi phng p trng mi ngy 2 ln vo 9 gi sng v 14 gi chiu. Khi trng chuyn xanh (trng ghim) th che ti hon ton, sng hm sau m dng c che ti v bt n kch thch cho trng n u. Trong qu trnh p trng, nu tin pht dc ca trng khng ph hp vi k hoch v l du hoc dng c nui tm, c th lm chm qu trnh n ca trng bng cch a trng vo hm lnh. Tuy nhin, ch c th tin hnh hm lnh trng nhng thi im sau: - Sau khi p trng 1-2 ngy, hm lnh nhit 3-4oC trong thi gian 5-10 ngy. - Khi trng ghim, c th hm lnh nhit 4-5oC trong thi gian 3-7 ngy. - Sau khi trng n c th hm lnh tm kin nhit 7,5-10oC trong thi gian 3 ngy. Trong thi gian hm lnh, phi duy tr m 75%. 3.3. K thut bng tm. Bng tm l khu k thut u tin trong nui tm, l vic tp trung tm kin mi n chuyn n cc nong hoc khay nui tm v cho n ba du u tin. a. Thi gian bng tm thch hp. Tm kin mi n thng nm yn, sau 1-2 gi s i n, thi gian lc ny bng tm l thch hp nht. Nu bng tm sm, tm cha n ht, nhng con n sau c th cn yu, ming cn non, d b tn thng. Nhng nu bng tm mun qu, tm s b i. Thi gian bng tm thch hp nht l vo 9-10 gi sng i vi v xun, 8-9 gi sng i vi v h thu. b. Phng php bng tm. Bng tm bng l du thi nh: Thi l du nh nh si thuc lo, rc trc tip ln trn t trng c tm mi n, tm ngi thy hi du s b ln n. i 15 pht sau, khi tm b ln ht, tin hnh p ngc t trng ln trn nong tm v dng lng g qut chuyn ton b tm cng l du xung nong, dng a v lng g san phng m tm v rc mt lp du mng cho tm n b sung. Phng php ny ch p dng c i vi trng dnh. Bng tm bng hi du: Phng php bng tm ny c p dng khi cn xc nh trng lng tm kin: t mt t giy mng ln t trng c tm mi n, rc l du ln trn t giy. Tm ngi hi du s b ln v bm vo mt di ca t giy. Sau 10-15 pht, khi ton b tm bm vo t giy, nh nhng nhc t giy ln, r b l du, cun giy cng tm li a i cn trng lng. Sau khi cn xong li m giy ra v rc du cho tm n. Bng tm bng li hoc giy c l: Phng php ny c th p dng cho c trng dnh v trng ri: t li hoc giy c l c ng knh l mt li hoc l c l 0,15cm ln trn t trng c tm mi n, thi du si nh rc ln trn giy hoc li, tm s chui qua l mt li hoc l c ca t giy ln n du, sau nhc li hoc giy sang nong hay khay nui tm, dng a v lng g iu chnh m tm ng thi rc thm mt lt du mng cho tm n.
Bng tm bng phng php kha l du: Hi l du ng tui bng tm, p phng, ri dng dao sc kha l du thnh 8-10 rnh kha theo chiu dc ca l, t l du kha ln t trng c tm mi n, tm s b theo cc rnh kha ln n du. i cho tm b ht ln l du, nh nhng nhc cung l chuyn tm sang cc nong v rc du cho tm n b sung. Nhng iu cn ch khi bng tm: -Thao tc bng tm phi tht t m, nh nhng trnh mt tm hoc gy st thng cho tm; khi iu chnh m tm, phi dng a v lng g, trnh dng trc tip bng tay. - Thao tc bng tm phi tht khn trng v kt thc trong thi gian ngn, nu thao tc chm, tm s b i v pht dc khng u. Trong trng hp phi bng vi s lng ln th phi chia l cho tm n thnh nhiu t bng cch iu chnh thi gian bt n. 3.4. K thut cho tm n. Tm cn c cho n y v s lng v ng u v cht lng gip tm sinh trng tt v ng u. a. Thi du cho tm n. Mc ch ca thi du: - To iu kin cho tm n du c d dng, ph hp vi tui tm v t phi vn ng (thi du cho va ming tm). - m bo ng u v cht lng l du cc v tr khc nhau trn nong tm. Phng php thi du: - Thi l du hnh si: L du c thi thnh tng si nh ging nh si thuc lo. Kch thc lt thi cho tm t tui 1-3 l: chiu rng 0,2-0,8cm v chiu di bng chiu rng ca l du, i vi nhng ging du c l ln th cn ct i chiu rng ca l. Thi l du hnh si to c thng thong trn nong tm nhng do chiu rng lt thi nh nn l du nhanh ho. V vy, phng php ny c p dng nhng vng kh hu m t. - Thi l hnh vung: L du c thi thnh nhng lt thi hnh vung, ln mi cnh hnh vung l 1,5-2 ln chiu di c th tm. Khi thi du hnh vung thng xp 5-10 l thnh 1 tp p phng, dng dao thi theo chiu dc l, sau dng mt l nguyn bao ngoi v tip tc thi theo chiu ngang ca l. Phng php ny thng c p dng thi l nui tm tui 1-2. Thi du theo phng php ny, l du ti lu hn nhng khng to c thng thong trn nong tm. V vy, phng php ny thng c p dng nhng vng c m thp. - Thi l hnh ch nht: Phng php ny khc phc c nhc im ca c 2 phng php trn. Kch thc lt thi cho tm tui 1 l 4x0,4cm, kch thc thi tng dn theo kch thc c th tm. Thng chiu di ca lt du bng 3 ln chiu di c th tm v chiu rng bng 2 ln chiu rng c th tm.
b. S ba cho tm n v lng du cho n. - S ba cho tm n: S ba cho tm n thay i tu theo tui tm v phng thc nui tm. Tm tui nh nu nui bnh thng, khng che y th cho n 7-8 ba/ngy, nu nui c che y th ch cn cho n 3-4 ba/ngy. Tm tui ln nu nui bng du l th cho n 5-6 ba/ngy, nu nui bng du cnh ch cn cho n 4-5 ba/ngy. - Lng du cho tm n: Lng du cho tm n thay i tu theo ging tm, tui tm v thi k n du ca tm. Ging c h thng lng du cho n ln hn cc ging lng h v ging a h. Ging lai n nhiu hn ging nguyn. Tm tui ln cn lng du nhiu hn tm tui nh. Trong cng mt tui, thi k n du khc nhau yu cu lng du khc nhau. Trong mi tui mc n du ca tm chia lm 4 thi k: - Thi k n t: L thi gian bt u bng tm hoc khi tm mi ng dy cc tui. Thi k ny bng 1/4 thi gian n du ca mi tui. Giai on ny, c th tm cn yu, ming tm cha cng cp. V vy, thi k ny nn cho n l du non hn mt cht, lng du cho n ba u tin ca tui sau bng lng du cho n ln nht ca tui trc. - Thi k n tt: Thi k ny, c th tm cng cp dn, kh nng n du tng dn. Thi gian thi k ny bng 1/4 thi gian n du ca c tui. - Thi k n mnh: Thi k ny chim 3/8 thi gian n du ca mi tui. Kh nng n du ca tm rt mnh, cn m bo cho tm n no bng cch tng dn lng du cho n mi ba. Khi thy trn nong cn mt t l du th cho n ba tip theo, khng tnh trng l du ht kit mi cho tm n ba sau. - Thi k n gim: Thi k ny chim 1/8 thi gian n du ca mi tui. Trong thi k ny tm mt dn s thm n v n rt t, lng du cho n cn cn c vo lng du ba trc m gim i cho ph hp, trnh lng ph du. Bng 4.3- Lng l du cn nui 50 trng (20000 trng). n v: Kg. Ging tm Lng h v c h a h v lng h nhit i Tui tm 1 2 3 4 5 Tng cng 1-2 5-6 20-25 80-90 450-475 550-600 1-2 2-3 15-20 35-50 300-325 353-400
c. Phng php cho n: L du sau khi thi phi c r ti v trn u trc khi cho tm n, khi cho n mt tay rc du, mt tay dn u du trn nong. Khi cho tm n phi m bo nguyn tc chnh
tm trc khi cho n v chnh du sau khi cho n. Cho n n u c n , cho n nong no xong nong . Trc khi cho tm n nu gp thi tit qu m cn rc vt liu ht m ln nong tm nh vi bt hoc tru rang. 3.5. Mt nui tm, thay phn v san tm. a. Mt nui tm. Mt nui tm c nh hng ln n sinh trng pht dc ca tm. Bng 5.3- Din tch cn nui 50 trng. Ging tm Tui tm 1 2 3 4 5 c h v lng h u tui Cui tui 0.2 0.8 1.0 2.0 2.0 4.5 5.0 10.0 10.0 20.0 n v: m2 a h v lng h nhit i u tui Cui tui 0.2 0.5 0.5 1.5 1.5 3.0 3.0 9.0 9.0 18.0
Nu nui tm vi mt qu dy, s nh hng n kh nng vn ng n du ca tm, tm n khng no. Mt khc, s ln men ca phn tm s lm nhit m trn nong tm tng cao, vi sinh vt gy bnh pht trin, tm d b nhim bnh. Nu nui tm vi mt qu tha s gy lng ph l du, dng c v nhn lc nui tm. Xc nh mt nui tm thch hp chnh l xc nh din tch ch nm ca tm ph hp vi sinh trng pht dc ca tm. Mt nui tm thch hp thay i tu thuc vo ging tm, phng thc nui tm v iu kin kh hu. Trong iu kin bnh thng, din tch ch nm ca tm bng 1,2 ln din tch tm chim ch l thch hp. b. Thay phn, v sinh nong tm. - Mc ch ca thay phn: Dn sch nhng l du tha, phn tm, cht bi tit ca tm v xc tm bnh, m bo cho nong tm lun c kh ro, sch s.. - S ln thay phn: s ln thay phn thay i theo tui tm v phng thc nui tm: Tui 1: 1 ln; tui 2: 2 ln; tui 3: 3 ln; tui 4: nu nui bng du l mi ngy thay phn mt ln, nu nui bng du cnh thay phn 2 ln trong c tui v tui 5: nu nui bng du l thay phn 1-2 ln/ngy, nu nui bng du cnh thay phn 3 ln/tui. - Thi gian thay phn: Thi gian thay phn tt nht l vo bui sng, hn ch thay phn vo bui chiu v khng nn thay phn vo bui tra v ban m. - Phng php thay phn: giai on tm nh, trc khi thay phn 1 ba phi thi l du hnh si. Nu kh hu m, phi rc mt lp vi bt hoc than tru trc khi cho tm n hoc trc khi t li thay phn. Tu theo tui tm, phng thc nui tm v dng c nui tm m c th thay phn bng a, bng tay hoc bng li.
c. San tm. San tm thc cht l m rng din tch ch nm ca tm. Tm sinh trng rt nhanh, t khi mi n n khi y sc tui 5, trng lng tm tng 9000-10000 ln ch trong thi gian t 8-25 ngy. V vy, din tch ch nm ca tm cng tng theo s sinh trng, do phi thng xuyn m rng ch nm cho tm. Mt khc, tm thng c tp tnh qun t, sau mi ba n tm thng phn b khng ng u. V vy, san tm nhm mc ch iu chnh ng u v mt v m rng din tch ch nm ca tm trn nong. San tm thng kt hp khi thay phn hoc trc khi cho tm n. 3.6. Chm sc tm khi tm ng. Tm ng, nhn b ngoi dng nh bt ng nhng thc cht hot ng thay da lt xc ang c din ra trong c th tm. Trong thi k tm ng cn to iu kin sinh thi thun li cho tm lt xc th tui sau tm mi pht dc tt v pht dc ng u. Chm sc tm ng bao gm cc khu k thut chm sc trc khi tm vo ng, trong khi tm ng v khi tm mi ng dy. Cho tm n trc khi tm vo ng: Trc khi tm ng 1-2 ba l thi k tm n gim nhng li l thi k tch lu dinh dng cho qu trnh lt xc. V vy, thi k ny cn cho tm n l du non hn, ngon hn bnh thng, thi du hnh si v thi nh hn. Thay phn cho tm trc khi tm vo ng: Cn xc nh thi im thay phn thch hp trc khi tm vo ng nong tm c kh ro, sch s. Nu thay phn sm qu, tm s ng trn lp du dy, sau khi lt xc, tm d b nhim bnh. Nu thay phn mun qu, khi mt s c th tm vo ng s nh hng n qu trnh lt xc ca tm.Tt nht l khi thay phn xong cho tm n 1-2 ba tm vo ng l va. xc nh c thi im thay phn thch hp cn phi cn c vo nhng biu hin ca tm ng (c th trn tra, da cng bng, vn ng chm chp, u v ngc ngc cao, tm c xu hng qun t thnh tng m). Phn loi ring tm ng mun: y l khu k thut rt quan trng trong chm sc tm ng, nu khu ny thc hin khng tt, nhng tui sau tm s pht dc khng u. Khi a s tm vo ng, tin hnh tch ring tm ng mun bng cch t li ri rc du, tm cha ng s b ln n du, tin hnh nhc li chuyn tm ng mun sang nong khc. Trong trng hp khng c li phi bt bng tay. Chm sc tm trong khi tm ng: Thi gian ng cc tui l 15-30 gi tu theo ging tm , tui tm v nhit m khi tm ng. Trong khi tm ng cn to iu kin sinh thi thch hp cho qu trnh lt xc ca tm: + Nhit : Khi tm mi vo ng, cn tng nhit phng nui ln 0,5oC so vi bnh thng kch thch cho tm ng u. Khi tt c tm vo ng th gim nhit phng nui xung 0,5-1oC so vi cng tui. + m : Thi gian u tm ng cn m kh hn mt cht l du nhanh ho, nong tm c kh ro, m l 70%. Thi gian cui ca qu trnh ng cn tng m cao hn mt cht tm lt xc c d dng, m l 75-80%.
+ nh sng v khng kh: Khi tm ng cn m bo yn tnh, nh sng tn x va phi v ng u; khng kh lu thng nh nhng. Trnh va chm mnh vo nong tm khi tm ng. Cho n ba du u tin khi tm mi ng dy: Tin hnh cho tm n ba du u tin khi 90% s c th tm dy. Khng nn cho tm n sm qu khi c th tm v ming tm cn non s nh hng n pht dc ca tm, cng khng nn cho tm n mun qu, tm s b i. Phn loi ring tm dy mun: Nu tm dy khng u phi tin hnh tch ring tm dy mun sang nong khc, thao tc ging nh phn loi tm ng mun. Thay phn sau khi tm ng dy: Sau khi tm ng dy cho n c 2 ba th tin hnh thay phn. Nu thay phn bng li phi tin hnh t li trc khi cho n ba du u tin. 3.7. Cc phng thc nui tm nh. a. Nui tm bng phng thc che ph. phng thc ny, khi nui tm tui 1-3 ngi ta dng nhng loi vt liu khng thm nc nh: Giy du, Polyetylen che ph ln nong tm, lm gim qu trnh thot hi nc t nong tm ra ngoi gip l du ti lu, gim c s ba cho n v lng du cho n. Phng php ny c tin hnh nh sau: * Che ph bng giy du: Giy du l loi giy c trng mt lp Parafin mng. Sau mi la nui tm c th dng khn t lau kh, phi nng hoc trng li bng mt lp Parafin mng dng nhiu ln. Phng php s dng giy du: Tri mt t giy du xung y nong hoc khay nui tm, a tm vo nui trn t giy ny v pha trn c ph bng mt t giy du khc. Gp 4 mp ca t giy du pha trn v pha di m tm nm gn trong 2 lp giy du. Nu thi tit qu kh, c th t thm cc ming mt thm nc vo xung quanh m tm. Khi tm tui 3 th b t giy du lt di, ch dng mt t giy y trn. Nui tm bng phng thc ny, trc khi cho tm n 30 pht v trong thi gian tm ng cn m t giy du y trn. * Che ph bng Polyetylen: Phng php tin hnh ging nh che ph bng giy du nhng khng dng giy lt di m ch y trn. Nui tm bng phng thc c che ph ch cn cho n 3-4 ba/ngy do vy s tit kim c cng lao ng v lng du n. b. Nui tm trong hp. Hp dng nui tm c th lm bng g, bng nha hoc bng kim loi. Kch thc hp tu nhng phi m bo su ca hp l 10-15cm. Cc hp ny c th c np y hoc khng c np. * Nui tm trong hp c np y: Khi nui tm bng phng thc ny, di y hp c lt mt t giy du, sau a tm v nui; pha trn y mt t giy du khc. y np hp li v t ln trn cc gi hoc i. Khi tm tui 3 th m np hp. Phng thc nui cng ging nh nui tm trong giy du.
* Nui trong hp khng c np: Dng cc hp c kch thc ng u nhau. Khi nui, cc hp c xp chng ln nhau v t trn nn nh, y ca hp pha trn s l np ca hp pha di. Tm tui 1 c th chng kht cc hp ln nhau, n tui 2-3 cn to ra khe h gia cc hp bng cch t vo gia cc hp nhng thanh che hoc thanh g dy 2-3cm. Phng php nui ging nh nui tm trong hp c np. 3.8. Cc phng thc nui tm ln. a. Nui tm trn nong hoc khay. Tm c nui trn cc nong hoc khay nui tm v c t trn cc gi hoc i 510 tng. Phng php ny c th tn dng c khng gian trong phng nui nn tit kim c din tch phng nui. Nui tm bng phng thc ny, cho tm n du l hoc cc on cnh ct nh 10-12cm, mi ngy cho n 5-6 ba, thay phn 1 ln/ngy vo tui 4 v 1-2 ln/ngy vo tui 5. Nhc im ca phng thc ny l khi thay phn v cho n phi ly nong hoc khay t trn i xung nn tn nhiu cng lao ng hn v chi ph cho mua sm nong i cng tn km hn. B. Nui tm trn nn nh. y l phng thc nui tm v tr c nh, tu theo iu kin tng ni m p dng mt trong hai hnh thc sau. nhng ni c din tch phng nui rng, nn nh cao ro th c th nui tm trc tip trn nn nh: Ri tm xung nn nh thnh nhng bng rng 1,3-1,6m, di 5-7m tu theo kch thc ca phng, gia cc bng cha mt khong rng 0,6m i li cho tm n v chm sc tm hoc c th ri tm khp nn nh v bc cu ni ln trn i li chm sc v cho tm n. nhng ni nn nh thp, phng nui hp th c th nui trn gi 2-3 tng, tng th nht cch mt t 0,4-0,6m, khong cch gia cc tng trn l 0,6-0,8m. Gi c th lm bng g hoc tre na sau tri cc tm phn ri a tm ln nui. Nui tm bng phng thc ny, cho n bng du l hoc cc on cnh ct nh, cho n 4-5 ba/ngy, thay phn 2 ln tui 4 v 3 ln tui 5. c. Nui tm bng du cnh. Nui tm bng du cnh c tin hnh trn nn c nh, cho n bng c cnh du (khng ct). Khi cho n, xp cnh du thnh 2 hng ngc chiu nhau. Nui tm bng phng thc ny, cnh du to c thng thong trn m tm nn c th tng mt nui thm 50% so vi bnh thng, thay phn 1 ln tui 4 v 2 ln tui 5. Nui tm bng phng thc ny gim c s ba cho n v s ln thay phn ng k. V vy, gim c 60% cng lao ng tui 4, 50% cng lao ng tui 5. Tit kim c 25% lng l du tui 4 v 10% lng l du tui 5. y l phng thc nui tm ph bin Trung Quc v Bungari.
Ngoi cc phng thc nui tm ln trn, mt s nc cn c phng thc nui tm trn ho nng, nui tm ngoi tri nhng vi iu kin nhng vng kh hu kh, t ma, ch phng chim, chut v cc loi cn trng n hi tm. 3.9. K thut cho tm ln n v thu kn a. K thut ln n. * N tm: N tm l ni cho tm nh t kt kn. Mt n tm tt phi m bo nhng yu cu sau: Thun tin cho qu trnh nh t kt kn ca tm, hn ch lng ph t, c nhiu im bm cho tm nh t. Hin nay nc ta c s dng nhiu loi n nh: n rm, n su rm, n cc tng, n Bo Lc. * Thi gian cho tm ln n thch hp: xc nh thi gian cho tm ln n thch hp, ngi ta da vo 2 cn c sau: + Biu hin ca tm chn: tui 5, khi tm ng ho c mt lng cht dinh dng v t c s tng trng ti a trong thi gian 5-6 ngy i vi ging a h, 7-9 ngy i vi ging lng h v c h.Lc ny tm ngng n du, thi phn mm v t, ton thn cng bng v trong sut, c mu trng trong i vi ging kn trng v mu vng m i vi ging kn vng. u v ngc tm ngng cao, a qua a li bn phi bn tri nh t. Lc ny cho tm ln n l va. + Da vo vic quan st s vin phn cn li cui bng tm: Tm chn, sau khi thi ht phn th tm mi bt u qu trnh nh t. V vy ngi ta da vo vic quan st s vin phn cn li cui bng tm quyt nh thi im cho tm ln n. i vi tm sn xut kn m, khi cui bng cn li 2-3 vin phn th cho tm ln n l thch hp. i vi tm ging th thi im cho ln n thch hp l cui bng tm cn li 1-2 vin phn. Khng nn cho tm ln n qu sm hoc qu mun. * Phng php ln n: C th ln n bng tay hoc ln n t ng. + Ln n bng tay: Dng tay bt tm ln n. + Ln n t ng: Phng php ny da vo c im ca tm chn l thng c xu tnh vi nh sng mu da cam v c xu hng b ln pha trn nh t. Khi tm chn ng lot, tin hnh p n ln nong tm, sau 30 pht tm chn b ht ln n th dng n ln v nht b nhng con tm xanh b ln trn n. Phng php ny tit kim c cng lao ng bt tm ln n, nhng n phi ci chc v tm phi chn ng u. * Mt ln n: Mt ln n khc nhau tu theo ging tm, loi n v iu kin kh hu. Nu ln n vi mt qu dy s lm tng t l kn i, kn bn, gim t l ln t ca kn v gim cht lng kn. Mt ln n thch hp ca mt s ging tm nh sau: Ging a h Vit Nam: 900-1000 tm/m2 n. Ging a h Trung Quc: 800-900 tm/m2 n. Ging lng h Vit Nam: 600-700 tm/m2 n.
Ging lng h Trung Quc: 500-600 tm/m2 n. b. Bo qun n v sy n, tr la. Thi gian nh t ca tm l 2-3 ngy tu theo ging tm v iu kin nhit khi ln n. Trong thi gian ny cn m bo iu kin mi trng thch hp cho tm nh t. Qu trnh bo qun n c nh hng quyt nh n cht lng t. Bao gm cc khu sau: - Cch chng n: Giai on u khi tm mi ln n, trong 1-2 gi u tm thng thi phn v bi tit nc tiu, do vy lc ny phi chng n nghing mt gc 20-25o ton b phn v nc tiu thi xung t. Khi tm tm c v tr thch hp v bt u nh t th chng n nghing mt gc 70-75o ni bng rm hoc nh sng tn x, trnh chng n thng hng mt tri. - iu kin nhit m thch hp cho tm nh t: Kn m ging a h l 30-35oC, ging lng h v c h l 27-28oC, m 65-70%. Kn ging nhit l 22-26oC, m 60-70%, sau khi ho nhng m l 75%. - Tr la n tm: Tr la l bin php iu tit nhit m thch hp cho tm nh t kt kn. Phng php ny tin hnh nh sau: Nhng ngy tri nng, sau khi ln n, dng n ngoi tri cho tm nh t, chiu ti a n vo phng tr la, t la tng nhit v gim m . + Cch xp n trong phng tr la: N c xp thnh 2 hng xung quanh bp theo chiu dc v chiu ngang, n n cch n kia 20-25cm, dng nghing sn n v pha l than, khong cch t chn n n l than khong 1,2m; cn o n thng xuyn m bo ng u v nhit . + Nhit m trong qu trnh tr la: T 17-21 gi nhit l 30-32oC. T 22-24 gi nhit l 33-35oC. T 1-5 gi nhit l 35-37oC. T 6-14 gi nhit l 30-32oC. m trong qu trnh tr la l 65-75%. + Thi gian tr la: Vi ging a h: Thi gian nh t l 24-36 gi, tr la mt m. Vi ging lng h: Thi gian nh t 48-60 gi, tr la 2 m. c. Thu hoch kn. Thi gian thu kn thch hp: Sau khi nh t xong, tm tin hnh lt xc ho nhng. Thi gian thu kn thch hp l khi tm ho nhng v nhng c mu vng. Khng nn thu kn qu sm khi tm cha ho nhng hoc nhng cn non, c th mm d b dp khi va chm mnh lm bn kn, ngc li cng khng nn thu hoch kn qu mun, khng vn chuyn nhanh n ni m t nhng s ho ngi, khng m c. Thi gian t khi ln n n khi thu kn tu thuc vo ging tm v iu kin nhit, m trong thi gian bo qun n. Thng thng thi gian t khi ln n n thu kn ca cc ging nh sau: Ging a h Vit Nam: 3-4 ngy. Ging a h Trung Quc v lng h Vit Nam: 4-5 ngy.
Ging lng h Trung Quc 5-7 ngy. Phng php thu hoch kn: Trc khi thu kn cn nht sch nhng xc tm cht trn n, kn mng, kn nhng cht v kn bn. Khi thu kn, dng tay nh nhng g kn ra khi n v t ln nong thnh lp mng trnh nm mnh lm nhng b dp. C th thu hoch kn bng my nu s dng n cc tng.
Cu hi n tp
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Trnh by cc phng php v sinh, st trng nh ca, dng c nui tm. Trnh by cc phng php p trng tm. u, nhc im ca tng phng php. Trnh by k thut bng tm v cc phng php bng tm. Trnh by k thut cho tm n. Bin php k thut cn tc ng khi tm ng. Trnh by cc phng thc nui tm con v nui tm ln. Trnh by k thut ln n, bo qun n v thu hoch kn.
Chng IV : BNH V CN TRNG HI TM

Trong chng ny chng ta cn phi nhn r cc tri trng bnh in hnh trn tm du do cc tc nhn gy bnh l virus, vi khun, nm, bo t gai v rui xm gy nn. iu ny s gip chng ta pht hin nhanh cc bnh nguy him xut hin cc pha phat trin tm du, kp thi xut cc gii php phng chng ph hp, c hiu qu. 4.1. Bnh bng v phng php phng chng Theo s liu iu tra ca ESCAP (Economic and Social Commission for Asia and facific of united nation), t chc kinh t x hi chu Thi Bnh Dng ca lin hp quc, mt s nc, mt s khu vc th bnh virus tm gy thit hi trn 89% s tm tui 5 nui v h v v cui xun u h. V vy phng chng bnh virus tm l vn cp bch hin nay. C 4 loi bnh tm do virus, l bnh virus nhn a din, bnh virus t bo cht a din, bnh virus hnh cu v bnh virus nhn hnh tr. Nhng biu hin c trng thng gp ca bnh virus l chng vng da ph bin xy ra khi bnh nhn a din v bnh virus t bo cht ng thi xut hin nhn a din rut gia xut hin, v tng ln gp bi nhn t bo rut gia tm. Bnh virus nhn a din, virus t bo cht a din v virus hnh cu xut hin tt c cc vng nui tm, nhng c bit l vo v xun h, v h v v h - thu. Khi thi tit nng m, oi bc ko di thc n nhiu nc, vn du thiu nh sng vic ty u cu th, v qun l km s dn n s bng n bnh hng lot v lm tht thu nghim trng. a). Bnh bng virus nhn a din : NPV ( Nuclera polyhedrosis virus ) Triu chng bnh. Tm b bnh virus nhn a din thng mng ngn gia cc t phng ln, da cng bng c mu trng sa tm b lin tc xung quanh nong nui tm. cui tui 4, dy tui 5 tm bnh thng b quay u ra pha cp nong nm im, da rt d v mu trng sa r ra, c th co ngn ri cht. Xc cht ca tm bnh en dn v thi ra. Triu chng ny thng khc nhau tng giai on pht trin ca tm. Nu nh tm b nhim trc khi lt xc th cc t ca n s phng ln do mng ngn gia cc t b gp li. Nu tm tui 4, nhim bnh cc mng ngn t phng ln trng ta nh mt on tre ng c nhiu t, ngi ta quen gi l tm ngh. giai on tm chn s phng t rt d thy. Mt s tm b bnh cui tui 5 tm kn c mu nu ti, v kn d thng rch, cc cht dch lng t trong kn r r ra ngoi thm t v kn lm nhim bn v kn. Vt bnh. Virus c th nhn ln nhanh chng trong nhn t bo ca tm v to thnh th a din trong . T bo d nhim nht l t bo mu, t bo biu m kh qun, t bo m v t bo da. Th virus v a din tng ln khng ngng v s lng v kch thc trong nhn l nguyn nhn lm bin i kch thc c th. Cui cng da b v, virus a din t do v nhng mnh vn ca t bo vt ch tng ln lm cho t bo mu ca tm c mu trng sa. S
ph v cc vch kh qun tm lm tng ri lon h hp, y l giai on cui cng ca bnh. c im virus nhn a din NPV. Tc nhn gy hin tng xanh nht i vi da tm du ( Bombyx mori ) l virus nhn a din (NPV), Criptogram D/2 80/8-15 : V/E: 1/0, thuc nhm ph A h Baculoviridae. Th virus c dng hnh gy, kch thc330x80 n.m (nanomt) gm c v ngoi l mt mng nhy v mt bc trong ( Capsid): gia bc trong v v ngoi c mt lp keo dnh, trong cng l mt li xon c. Bc trong v acidnucleic ca virus to thnh Nucleo capsid. Bn lp trn nhn r phn trc ca capsid: nhng phn ny c xem nh l mt b my c kh nng thu ht virus. - Acid nucleic l kiu AND xon kp ( ds AND ). Ht virus gm 7,9% acid nucleic, 77% protein, lipit, v gluxit. Ch c acid nucleic ca virus l truyn bnh, cn protein khng truyn bnh. Nhn a din. Sau khi i vo c th tm, AND ca virus nhn ln nhanh trong nhn ca t bo vt ch, v ti to ra nhiu ht a din trong nhn. a din c th nhn thy c di knh hin vi c phng i 400 ln, kch thc 2-6 micromet v thng c dng hnh khi lc gic, bt gic, i khi l khi t gic hoc tam gic. Trong nhn bt k ca mt t bo no kch thc a din cng khng ng u. Virus tn ti c trong v ngoi a din, virus trong gi l virus a din, virus ngoi gi l virus t do. Tnh bn vng ca virus a din ln hn virus t do. Trong cn 70% virus t do b mt hot tnh trong 5 pht cn virus a din phi mt 3 gi mi mt kh nng gy bnh. Th a din bao gm 3-5% ht virus, phn cn li l protein. Khi nhit cao n c kh nng khc x v thng lng xung di ca mu, khng ho tan trong nc v cc dung mi hu c, nhng ho tan trong kim. V vy trong b my tiu ho ca tm, a din b phn hu, phng ra nhiu th virus gy bnh cho tm. Trong nc vi, a din b phn hu v virus mt hot tnh. Phng php kh trng bng cch rc vi bt vi 0,3% hot cht Clo hot tnh trong 3 pht hoc vi formalin 2% trong 15 pht cng lm cho virus mt hot tnh. Qu trnh pht sinh bnh. Truyn lan bnh virus v a din ch yu qua ming tm, nhng virus t do cng c th i vo c th tm qua cc vt thng. Sau khi qua cc cung hng da din xm nhp vo rut, di tc dng ca tnh kim ca xoang rut, cc th virus c gii phng, mt s th virus b mt hot tnh do protein hunh quang v c thi ra cng vi phn. Nhng ht nh virus khng b mt hot tnh th xm nhp vo mng bng, ri i vo cc c quan ni tng v k sinh. Mt s khc c th c tr ti t bo rut gia, nhng chng khng to thnh th a din tip. S sao chp protein virus v AND xon kp c th quan st c nh phng php vch cht ng v. Nhng protein ca a din c tng hp ngoi nhn sau di chuyn
vo trong ni m sau ny chng bao quanh cc th virus to thnh a din v xut hin vt bnh. Chn on bnh virus NPV. Cn c vo nhng triu chng biu hin ban u nh: u tm c mu xanh, ti khng lt xc, da bng v ton b c th chuyn nhanh sang mu trng sa, tm b lin tc, gai ui b t v mt cht lng mu trng sa chy ra. Nu triu chng ca bnh khng biu hin r nh vy th ct ui, hoc ct chn ly mu mu kim tra. Mu ti quan st di knh hin vi phng i 400 600 ln tu theo s c mt ca th a din, ri da vo m chn on bnh. phn bit th a din vi ht m ngi ta phi tin hnh nhum mu. Dng Sudan III nhum tiu bn t 2-3 pht, nu l ht m s c mu hng cn th a din khng bt mu. Trong tiu bn, ht m thng ni ln trn tng tiu bn kim tra, ht m c dng hnh cu, mp ht m di knh hin vi trng dy. Cn mp th a din trong tiu bn tng i mng, c nhiu cnh, di hin vi trng quang mnh. Nu ht m nhiu, nh mt git KOH 1% ht m b ho tan, th a din d dng nhn bit hn. b). Bnh virus t bo cht a din CPV ( Cytoplasmic polyhydrosis virus ) Triu chng bnh. Tm bnh thng sinh trng chm, ci cc, km n, da c mu trng c. Nu bnh xy ra tm mi ln th ngc trong sut, c th teo dn, nn ma v a chy, khi bnh nng thi phn mu trng. Triu chng bnh pht trin chmv din bin ko di l c im ca bnh ny. Nhng con tm nh tui khi b nhim virus khng c biu hin bnh cho n tn tui 5. Nhn chung nu tm nhim bnh tui 2 th bnh s bt u tui 3 v 4. Nu nhim bnh tui 3 v 4 th triu chng bnh xut hin tui 5, v nu tui 5 th hon ton khng thy triu chng. S din bin ca bnh chu s chi phi ca nhit v m cng nh s lng c lc ca virus. nhng ni c nh sng t nhin tm b nhim bnh tui 3 v 4 th bt u pht bnh tui 5. c im virus CPV gy bnh. Virus CPV gy bnh cho tm Bombyx mori l virustees bo cht a din CPV, thuc nhm t bo cht a din h: Reovirida, Criptogram R/2:13/29 : 1/0 ( 1976 ). Ht virus c dng hnh cu, kch thc 60 70 n.m ( nanomet ). ng ra th l mt hnh gm 20 mt lc gic, tng cm mt hng ra ngoi to thnh mt im li c 4 khp, m nh ca n l mt th hnh cu, che khut hai khp gia. Bc trong capsid bao gm 2 lp 20 mt v c ni li vi nhau bng cu trc hnh ng chp. gia v v li Acid nucleic c kiu xon kp. a din. Virus t bo cht a din k sinh ch yu t bo cht ca t bo rut gia hnh tr, ni m a din c to ra. a din thng thng l mt khi 20 mt lc gic nhng i khi c th l t gic hoc tam gic. Kch thc a din trong t bo khng ng u m thay i khong t 1-10 micromet.
Tnh cht ho hc v vt l ca CPV tng t nh NPV, nhng tnh khng i vi fomalin ln hn. Virus b mt hot tnh nu x l fomalin trong 5 gi tr ln. V vy nu chn fomalin x l phng nui ty u, kh trng th phi thm 0,5% nc vi trong, dung dch ty u tng thm hiu qu. Bin i c quan b bnh. V tr k sinh thch hp nht cho CPV v a din t bo cht ca t bo hnh tr rut gia. Sau khi xm nhp vo vt ch, ban u NPV k sinh t bo hnh ng, ni tip gip gia rut gia v rut sau l nguyn nhn to nn nhiu np gp mu trng sa y. Khi bnh pht trin mnh, s phn chia np gp mu trng sa tng nhanh cho n khi ton b rut gia ni ln thnh mt hnh vnh khuyn mu trng sa lm cho c th tm cng c mu trng sa. Sau khi CPV xm nhp vo t bo hnh ng rut gia chng lm ri lon chc nng tiu ho v hp th, dn n gim dung tch cha thc n ca rut gia. C th tm pht trin chm tr nn ci cc. Khi bnh pht trin, cc t bo hnh ng b nght bi a din, lm cho t bo xng phng ln v cui cng b v. a din v cc ht virus thot vo xoang rut ri bi tit theo phn ra ngoi, phn c mu trng sa. Qu trnh pht sinh bnh. Con ng truyn nhim ch yu l qua ming. Virus v a din i vo c quan tiu ho, cng vi l du. Qu trnh truyn virus lan trong t bo rut gia cn cha r. Acid nucleic ca virus xm nhp vo t bo c quan st bng phng php nui cy m. Ngi ta chng minh rng ARN c tng hp u tin bn trong nhn, sau di chuyn n t bo cht. S hnh thnh protein ca a din cng xy ra trong t bo cht, sau ny cc th virus c tp hp li thnh cc a din, chng ni vi nhau thnh dy nm trong t bo cht. Sau khi tm b nhim CPV th chc nng tiu ho, v hp th ca rut gia b suy yu; cng vi s tiu hao mt lng ln protein ca vt ch to protein ca virus v a din, s c mt ca virus gy ra nhng ri lon v trao i cht ca acid nucleic v protein. Kt qu l lng acid amin t do trong mu, trong dch tiu ho, trong m v t bo u gim, thm ch xy ra thiu mt s acid amin, iu lm suy yu chc nng sinh l ca tm lm cho tm b nhim bnh hn. Chn on bnh. Cch chn on chnh xc nht l m tm ( m bng ), ly rut gia ra quan st b mt vch rut gia xut hin nhng vch trn mu trng sa th tm b nhim virus CPV. c). Phng chng cc bnh do virus. C th tm tt qu trnh phng chng bnh do virus theo s trang sau.
Hnh 1.4- S qu trnh phng chng bnh do virus
Kh trng trit , tiu dit ngun bnh, ct t con ng chu chuyn bnh Trc v sau mi v tm, la nui kt thc, dng c nui, nh cha du, khu ln n, nh lm ging, kho bo qun kn ging, phng nui tm... u phi c x l Formalin 5%, nc clorua vi 0,3% Clo hu hiu. nhng ni c iu kin c th dng hn hp HCHO + KM3O4 + H2O theo t l 13:8:10 xng hi nh tm v cc dng c nui tm. Ma h nhit 350-380C c th phi nng cc dng c lm ging, nui tm trong thi gian 20-25 pht. Sau khi tm ng dy, trc ba cho n u tin ca cc tui phi x l kh trng da tm bng Clorua vi 0,3% Clo hu hiu vi vi bt theo t l 1 thuc 17 vi bt. Xc tm bnh, phn tm ca nhng la tm c bnh, u phi c tiu hu. C th o h chn, rc vi bt ln b mt lp kn. Cng c trng hp ngm xc tm bnh trong b Formalin nng 5% vi gi. Phng chng bnh virus bng cc bin php k thut. Cn to ra cc ging tm chng chu vi iu kin nng m nc ta. Trc mt, nn mi cc ging li c mu ging tm a h nhit i kho, khng tt. Tin ti to ra cc dng b m c gel chng chu vi virus gy bnh. Theo di din bin bin nhit ngy, trng hp nhit cao, bin ln cn c gii php h nhit, lu thng khng kh phng nui tm bng h thng qut ht y. Khi nhit cao m thp nh ma gi lo khu 4 chng ta c th phun hi nc vo phng tm; treo cc tm vi nhng nc ln tng nh tng m. Quan st, pht hin tm bnh ngay thi k nh loi b bm bnh, chm sc tm bng cch cho n l du ngon, b sung thm nc ng gluco, tinh bt 10% vo thc n, cng c lc phi b sung vitamin C, PP v B6 tng kh nng khng cho tm.
Khi thay phn sau tm phi ch rc lp vi bt, hoc tru rang hoc c th ct rm r c chiu di 1 cm lt xung y nong ht m cho tm. Trng hp khi thay phn pht hin c tm bnh cn trn Formalin 2% vo tru rang rc xung y nong. Cm tuyt i cc trng hp cho tm n l du c nhiu nc (l du non, l du hi lc tri ma), l du hp hi do bo qun qu lu, du gi, du thiu nh sng. trnh bnh bng pht thnh dch, ngay t gia tui 4 cho n cui tui 5 phi iu chnh mt nui tm tha dn trnh tn tht. X l nh k Beboca cho tm u tui v cui cc tui bng hn hp Beboca vi lng dng 1kg thuc cho 1 vng trng tm cp II, c tc dng lm gim thit hi tm do bnh bng. Vo v thu thi tit chuyn dn sang kh, cht lng l du thng khng m bo yu cu, chng ta c th pha 1 vin Ampicilin 0,25 vi 2 vin Beple + 10ml acid Salicylic vo 2 lt nc ct v trng phun cho 45 kg l du thi cho tm tui 4, tui 5 n cng c tc dng lm gim s lng tm b bnh ng k. 4.2. Bnh vi khun v phng php phng tr a). Bnh vi khun ng rut (Bacterial+gastro enteric deseases) Trong ngh tm, ngi nui tm gi vi khun ng rut bng cc tn khc nhau nh bnh u trong; bnh sng u, bnh bng u. c im ca vi khun gy bnh Vi khun phn b rng trong t nhin, phn ln sng ph sinh. Vi khun sng c trn b mt v trng tm, trn l du, khi tm n, tm cn v trng ra ngoi, vi khun i vo ng tiu ho qua xoang ming. Hin nay tc nhn gy bnh cng cha c r rng lm, nhng loi vi khun ph bin, c nhiu nh khoa hc tha nhn l loi Streptococcus. sp. y l loi lin cu khun nh, ng knh c th 0,75 0,9 m, c th ln nht t 1m. Trong c quan tiu ho tm vi khun c mu xanh nht, mng ngoi mng, cht nguyn sinh trong sut, c kh nng cho nh sng i qua. Vi khun khng hnh thnh nha bo, nhum gram dng (G+). Khun lc pht trin trn mi trng pepton c mu trng, mt khun lc hi li, xung quanh c ra rng ca. Lin cu khun Streptococcus. sp pht trin trong mi trng kim, pht trin km trong mi trng acid. Vi khun sng trong ng tiu ho tm, nhiu c th dnh vi nhau to thnh chui lin cu khun, cng c trng hp ngi ta pht hin thy 2 c th dnh vi nhau thnh song cu khun. Vi khun sng k sinh, ph sinh, hoi sinh nhng khi sng hoi sinh s pht trin ca vi khun rt km. Theo bo co gn y ca Pa-i-na-ko-va (Nga), ngoi Streptococcus.sp khun Bacillis sotto trong ng tiu ho cng gy bnh ny. Khi nui chng trn mi trng nhn to, khun lc pht trin hon ton ging vi loi: Streptococcus apis k sinh ong mt.
Ngi ta ngh n kh nng loi Streptococcus c th gy bnh cho c 2 vt ch tm v ong, cc th nghim v sinh hc, min dch hc ang c tin hnh nhm sm tr li cho cu hi trn. Triu chng chung ca bnh Tm nhiu bnh sc n gim, di chuyn chm chp, c th ci cc, sinh trng chm, ngoi ra cn biu hin cc triu chng mn tnh khc. Cc triu chng c th khc nhau tu thuc vo thi im pht trin ca tm v loi vi khun k sinh trong ng tiu ho. Tm bnh c biu hin co ngn, u v ngc trong sut, a chy, tm m thng np di l du. Khi bnh cp tnh tm c th cht ngay trong khi lt xc. Xc tm cht c mu nu ti, mc ra, v c mi thi, khm. iu kin pht sinh bnh Khi chm sc km, gp iu kin mi trng bt li, c bit sau khi tm n phi l du qu gi, qu non th chc nng sinh l b ri lon, c tnh khng vi khun ca dch tiu ho v mu b suy yu, kt qu l vi khun tng nhanh, c t lan to nhanh lm pht sinh bnh. Bnh xut hin ch yu tm tui nh v tm mi lt xc cc tui. o tr s pH mu ca tm bnh, ngi ta thy c xu hng tng ln gn nh trung tnh, hm lng m tng s, Ca+2 Mg+2, Cl- gim rt nhanh; lng m cng b gim, t bo huyt cu b tiu dit gy nhiu tr ngi cho vic chng ca t bo mu i vi vi khun. Tr s pH dch rut tm tui 5 t 9-10,2 gim xung ch cn 8,4 thm ch lc bnh nng pH dch rut ch dao ng xung quanh 7. p trng nhit trn 290C, tm n i, thiu ba, n thc n qu lu, tri m, thiu nh sng, nhit cao cng l nhng nhn t lm bnh pht trin. Chn on bnh Cn c vo biu hin bn ngoi ca tm bnh m chn on. Cc biu hin v triu chng cha khng nh th tip tc ly dch rut, kim tra di knh hin vi xc nh tc nhn gy bnh. Tt nht l ly bnh phn t c th bnh, cy chng ln mi trng aga glucose hoc pepton bt nhng tm, khun lc c mu trong sut, nhiu im trn, mp khun lc c rng ca. Bin php loi b tm m, ci thin mi trng nui dng cho thm vo thc n cht cloramphenicol. La chn thc n khng nhim Streptococcus sp, Bacillus l yu t hng u ngn nga bnh. b). Bnh vi khun c t Hin nay c 2 loi vi khun l Bacillus sotto v Bacillus thuringiensis khng xm nhp vo c th tm c t vi khun c gii phng gy ng c cho tm. c im vi khun c t Bnh gy ra do loi vi khun Bacillus thuringiensis, Bacillus sotto Shimata, Ishiwata thuc h: Bacillaces, b Eubacteriales, cn gi l vi khun Sotto. Vi khun Sotto c th cc dng dinh dng, bo xc v bo t, sinh ra cc c t dng (alpha), (beta), (gama) v c tt (en ta) gy hi.
Th dinh dng vi khun hnh gy, phn cui hi trn, c lng (roi) v thng to thnh chi lin kt vi nhau, nhum gram m. Khun lc trn v c mu trng sa. Sau khi pht trin ti giai on nht nh cc th dinh dng to thnh bo xc, trong bo t pht trin mt u, cn u kia l tinh th protein mt th kt tinh ph ca bo t. Bo t c hnh van, hoc hnh ng, c tnh khc x, kh nhum mu, chng chu tt vi iu kin bt li v khi gp iu kin thch hp th pht trin thnh th dinh dng. Th kt tinh hnh thoi cha ni c t . Tnh th protein cha nhiu enzim, khng tan trong nc v cc dung mi hu c nh axeton, khng ho tan trong dung dch kim. N c c cao i vi su non b cnh vy Lepidoptera l th phm lm tm cht sau khi n phi vi gi. Triu chng bnh Bnh ny xut hin ch yu tm tui ln, c bit l giai on tm chn, bnh c th xy ra cp tnh, hoc mn tnh. Bnh cp tnh xy ra l do tm n phi s lng ln vi khun c t Sotto v cht t ngt trong vng vi gi cng c trng hp ch 10 pht sau khi c mt vi khun c t gy cht. Triu chng chnh l ngng n t ngt. u ging cao, c th co dt giy gia t ngt gc xung v cht. Sau khi cht c th dui thng, ton thn cng phn u co cun trn vo pha bng. Cui cng c th bin thnh mu en, thi ra, tit ra cht dch mu nu ri, c mi thi. Khi tm n phi mt lng nh vi khun c t. Sotto tm d b bnh mn tnh, biu hin l sc n ca tm gim, phn hnh dng khng u, thnh thong tm nn ma. Tm b lit, ngc v ui tr nn trong sut nm bt ng trong l du tha v phn. Bnh mn tnh c th ko di vi ngy tm mi cht. Qu trnh pht sinh bnh Vi khun Sotto l nguyn nhn gy bnh chnh. Chng ta c th thy mt lng ln vi khun ny trong phn v c th tm bnh, v c trong c th cn trng hi cy du, trong nc nhim bn. Con ng xm nhim chnh l qua ming. Sau khi tm n phi l du nhim vi khun bnh, vi khun theo thc n vo ng tiu ho tm. Di tc dng ca cht kim trong dch rut c t c gii phng lm tm b ng c say l v cht. Chn on bnh Triu chng bnh thng khng in hnh, nhng da vo trng thi tm cht co cng trng ta nh chic mc; chng ta phu thut ly rut cho vo 1 t nc ct v trng, vt ly phn ni ln trn cho vo knh hin vi quan st, khi bo vi khun xut hin. Cc cht thi ca 1 s loi su hi du lm cho l du b nhim bn bi vi khun v c t ca loi Bacillus Sotto. c t theo l du vo c quan tiu ho tm. Di tc ng ca dch rut tm, c t vi khun tan ra gy hin tng co git, say l dn n t vong i vi tm. Phn tm bnh cng l ngun truyn bnh ti tm kho. Hot ng ca nhn vin nui tm t thay phn sau tm song ct thi thc n cho tm n cng l c hi truyn nhim.
c). Phng tr cc bnh vi khun Ngoi vic kh trng thng thng cn phi ch gi v sinh phng, phng d tr l du. Trong kho trnh d tr l du qu nhiu. Kho d tr l du cn m bo m cao. L du khi cho tm n phi ti ngon, kh ro. Tng cng thng gi v chng m. Nn rc mt t vi bt, hay tru rang ln nong nui tm gi cho chng lun kh ro. Khi pht hin ra tm m phi tch ring chng ra v kh trng bng hn hp Clorua vi 0,3% Clo hu hiu + vi bt (1:17 hoc 1:19) ngay lp tc. Ch n v chm sc phi c ci tin, duy tr khong cch cc ba n thch hp. Khi cho tm ln n, thay phn cho tm, iu chnh mt tm, ct v chn kn ging cho ngi giao phi, cc thao tc phi rt cn thn trnh lm tm b tn thng. Phi phng chng cc loi su hi cy du bng cc bin php thch hp. Cn s dng bin php sinh hc cng vi thuc dit khun cc khu vc nui tm, lm ging vn du Trn vo thc n cht Cloramphenylcol 500-1000 n v. Nu trn Syntomycine th liu lng gp i. Trong thi gian bnh bng pht nghim trng, c 8 gi cho n 1 ln thc n c trn thuc v n lin tc 5 7 ln 4.3. Bnh nm cng trng v phng php phng tr Ngi pht hin ra bnh tm cng trng l nh bc hc ngi Asgotino bacidi vo nm 1835. n nm 1853 nm cng trng c Vibtadini pht hin trn tm du: Bombyxmori. Nm 1892 Tangi phun bo t nm cng trng ln cy to tiu dit b nt Oramia dispes. Nm 1949 Dresiver dng ch phm Borytis bassiana nng 0,5% phun tr nhn hi u Tetranychus telarius. Nm 1956 Ep.la-no-va th nghim dng nm trng hi tm phun cho rp hi thng t hiu qu 80% v t 1961 n nay cc nc Nga, Hungari, Ba Lan, Tip Khc, Php, Trung Quc sn xut ch phm sinh hc Boverine bng phng php cng nghip cung cp cho vic phng chng su hi trn ng rung v nhiu cnh rng. a). Triu chng bnh Triu chng thi k tm: Giai on tm mi nhim bnh triu chng khng r rng, nhng nu bnh tin trin th xut hin cc m bnh ging nh git du trn c th tm. Tm sp cht thi phn mm va nn ma. Lc mi cht th da mm, nhng sau cng dn, v chuyn sang mu . Vi ngy sau mc ln cc si nm gia cc mng ngn t lan rng dn v cui cng ton b c th ph mt lp bt conidi (nh bo t) mu trng. S lng nh bo t tm bnh tui 5 c th t ti 10.000 20.000 triu bo t Triu chng thi k nhng: Nhng nhim bnh phn ng chm chp vi nhng kch thch t bn ngoi cc t ngc co ngn, mng ngn gia cc t dy ln cng li.. Nhng b bnh c th mt nc dn, teo nh li. Mt ngoi do xut hin cc chm mu trng
tp trung nhiu mng ngn cc t, cc phn ph ca u nh ru u, mm cnh, chn cnh. Cc vt lan to ni kt vi nhau thnh nhng mng nh mu trng, c th co nh dn, teo cng ton thn. Triu chng thi k ngi: ngi thng thng t lc nhim bnh n lc cht l 2-3 ngy. Thi gian ny i vi tm tui 1 v tui 2 t 3-4 ngy, i vi tm tui 3 n 4-5 ngy, i vi tm tui 4:5-6 ngy i vi tm tui 5 tu thuc vo nhit v th cht ca tm m c th ko di ti 5-6 ngy. b). Tc nhn gy bnh Nm bnh tm vi thuc nhm nm bt ton: Fungiimperpecti. - B nm si: Moniliales. - H nm mu nht: Moniliaceae. - Ging: Beauveria. Tn khoa hc Beauveria bassiana Wuillimin. Trc y nm cng trng c tn khoa hc: Botrytis basiana l loi nm m c quan sinh sn hnh thnh bo t Conide dng chm nho. Chu k pht trin ca nm Beauveria basiana c 3 giai on: Bo t : Connidia (nh bo t, bo t phn sinh). Bo t c hnh cu hoc hnh ovan, khng mu nhng di knh hin vi phng i 400 ln, bo t c mu xanh nht, chng tp hp thnh dng bt phn trng. Khi iu kin nhit v m thch hp, khong10 gi sau khi bm vo da tm, Conidi ny mm, cc ng mm mc ra, ng thi tit ra men phn gii v kitin, khin chng xuyn qua c da vch c th tm, nh v v nhn nhanh s lng trong c th tm. ng ny mm ln dn, to ra bo t hnh trng, bo t hnh ng, chiu di bo t t 6-10o. Trn bo t hnh ng li sinh ra bo t nh hn t mt hoc hai u. Cc bo t nh ny li c th dnh li vi nhau ri li phn chia, s phn chia ny c th xy ra ngay c trong iu kin thiu oxy. Khi bo t hnh ng ln n 20o-30o, hnh thnh cc vch ngn, cc vch ngn li tch ra ri hnh thnh si nm. Si nm sinh dng: ng ny mm xm nhp v hnh thnh nhanh chng thnh si nm dinh dng hay cn gi l si nm th sinh, cc si nm dinh dng hnh thnh nn cc si nm ngn c vch hnh trn, hnh ovan, ri chng li tc ra ko di, hnh thnh nn si nm dinh dng khc. Si nm th sinh pht trin v len li khp c th tm. Qu trnh ht nc v dinh dng ca nm th sinh lm cho tm gim trng lng, da nhn, c ng chm chp, phn thi lng, ming nn dch. Si nm ho kh: Si nm dinh dng pht trin ra ngoi b mt c th hnh thnh si nm ho kh, hay cn gi l si nm a kh, hay si nm kh sinh. Si nm kh sinh dy ln, bn trong si nm hnh thnh cc hch gii, cht nguyn sinh c v bin mu, b mt da tm xut hin cc si nm chng cht. Trn si nm mc ra cc conidiophoris, t to thnh nhng cnh nh, mi cnh nh c 1 hoc nhiu cung conidi, cung di nht 10 o cung ngn nht 1 o, trn cung c mt hoc nhiu conidia. Cc conidia to ra lin kt vi nhau thnh chm trng ta chm nho, nn c ti liu gi n l ging nm chm nho.
Qu trnh trao i cht, si nm bnh tit vo c th tm mt lng mui Oxalat Ca mu hng nn khi tm bnh mi cht c mu hng. Sau mui Oxalat Ca tch t li cng vi mui amon manh to nn hp cht mui Oxalatcanxi manh amon, kt tinh mu trng . C th tm cht tr nn kh, cng c mu trng ri bin dng. Sc chng chu ca nm Beauveria bassiana: Theo kt qu nghin cu ca N.V.Lan-da Vin nghin cu Bo v thc vt Ucraina th: - 150o C c Conidia v bo t hnh ng mt nc, mt kh nng ny mm. - Bo t conidia bo qun nhit khng kh kh sau 10 ngy cy ln mi trng mm u nhn to ch c 1,8% s nh bo t ny mm. Trong khi bo t hnh ng bo qun nhit khng kh kh 14 ngy sau c ti 21 43% bo t mc, pht trin thnh si nm. - Bo qun conidia iu kin lnh sau 2 tun c ti 23 37% s bo t ny mm, cng trong iu kin c ti 90% bo t hnh ng ny mm. - Conidia tip xc vi nhit 1000C, hi m bo ho sau 5 pht conidia mt sc ny mm. Cng bo t phi nng 380C sau 3 gi mt sc ny mm. - i vi cc ho cht HgCl2 nng 0,1% sau 5 pht conidia mt sc ny mm, formalin 1% sau 1 pht lm conidia mt sc ny mm, clorua vi 1% sau 5 pht conidia cng mt sc ny mm; cn nu conidia tn ti trong t nhin phi 2 nm mi mt kh nng ny mm. c). Dch t hc Ngun ly nhim: Nm Beauveria bassiana l k sinh gy bnh c t rt nhiu ngun khc nhau nhng ch yu t xc cht v phn tm bnh, xc cht v cht thi ra ca cn trng b bnh ngoi ng rung. Su rm thng Deudrolimus birmistatus Walker vo thi gian t thng 5 n thng 8, nm gy cht hng lot su non tui 5, 6. Nhiu la su b hi c pha nhng, pha trng thnh. Ngoi ra b xt trng thnh Tessratoma papillosa cng b conidia ca nm cng trng tn cng. Nhiu ni s dng nm ny nh mt bin php sinh hc phng tr su hi. Bo t conidia ca nm Beauveria bassiana rt nhiu nh v nh. Chng c th pht tn nh gi n vng nui tm v vng ph cn lm cho nhng vng nhim nm bnh. Phng thc ly nhim: Theo nghin cu ca T.P Nht-xteren-co v V.Pb. ty-di tren-co vin Bo v thc vt Lin X c th phun conidia bnh nm cng trng chut trng sau 2 gi ngi ta nhn thy khng c s bin i no xy ra. Kt qu cng xy ra tng t khi phun conidia cho con heo bin. Nhng nu chut ht bo t conidia vo qua c quan h, sau 5 ngy ly bo t ra, nui trn mi trng nhn to, l t c 1 s bo t mc, cn t ngy th 5 tr i, bo t ly ra t c th chut, cy trn mi trng nhn to hon ton khng c s ny mm no ca bo t conidia c. iu chng t conidia ca nm Beauveria bassiana khng gy bnh cho cc ng vt mu nng. Nm gy bnh ch yu bng ng tip xc qua vt thng c gii da, khng bao gi nhim bnh qua ng tiu ho.
Cc yu t dn n s nhim bnh: Mc xm nhim ca bnh tu thuc vo cc giai on sinh trng khc nhau ca tm. Giai on tm d nhim bnh hn giai on ngi. Trong 1 tui th tm mi lt xc d nhim hn tm sp lt xc. T l nhim bnh gim khi tm ln ln, nhng khi tm chn v mi ho nhng th kh nng nhim bnh li tng. Nhit v m c mi quan h mt thit i vi s xut hin ca bnh ny, c bit l m. m 90% n 100% thch hp nht cho s ny mm ca conidai, chng khng ny mm m di 70%, conidia khng ny mm 330C. d). Chn on bnh Quan st da tm tui ln nu xut hin nhng chm nh trong sut nh vt du loang, chm vo da tm thy n hi, km n, thi phn lng. Ly nhng con tm c triu chng trn, nui dng trong mi trng c m cao cho n khi cht. Trng hp sau cht cng, dai 2 ngy nu b mt da xut hin nhiu chm trng l bnh tm vi. Nu sau cht 2 ngy triu chng khng r rng khng kt lun, th ly mt mu mu ti em xt nghim di knh hin vi c phng i 600 ln nu thy c si nm ngn, c mt s bo t conidia lc c l nhng bo t hnh di trng th khng nh tm b bnh. e). Phng chng bnh cng trng Trc khi nui tm, sau mi ln nui, v nui, phi kh trng cn thn phng nui tm, dng c nui tm, lm ging, ln n, bng formalin 5%. i vi cc dng c bng kim loi, kh thm, chng ta phi phi nng nhiu ln, ri ra sch, sau xp vo phng kn xng hi lu hunh. Cng c th phi hp HCHO + KmnO4 + H2O ri un nng ln cho bc hi x l. Sau x l mt ngy mi a vt x l ra ngoi, 3 ngy sau mi s dng c. Sau khi tm lt xc c 70% tr ln, tin hnh x l hn hp clorua vi 1 phn, 17 phn vi bt cho tm. Nhng ngy m cao trn 80% - 89% c th x l b sung vo gia tui mt ln na. Tru rang + Clorua vi 0,3% cho hu hiu , x l vo nong tm cng c tc dng ht m, lm gim nguy c bnh ly lan pht sinh pht tin bnh. Nu pht hin tm bnh trc khi c conidi pht tn th phi em t hoc cho vo h nc vi. Khng nn vt ba bi tm bnh v cht thi ca n xung quanh mi trng hay bn phn tm cho rung du. Phn tm mun s dng phi su sau 3 thng mi em bn rung. vng nui tm, trng du khng nn dng ch phm sinh hc Beauverine bassiana phng tr cc loi su hi. iu kin nhit cao trn 35oC th m mc du trn 90% thm ch bo ho nhng si nm dinh dng vn khng hnh thnh bo t conidia. Nhng khi nhit t 18 28 oC mc du m thp di 85% si nm vn hnh thnh bo t conidia. Nhit nui tm thch hp cng chnh l gii hn nhit ti thiu cho s pht trin ca nm cng trng, v vy khi phng chng nm cng trng nn ch iu tit yu t m quan trng hn rt nhiu so vi yu t nhit . 4.4. Bnh tm gai Bnh tm gai do Nosema bombycis gy ra. N xut hin vo nm 1845 Php, sau bnh lan sang nc , Ty Ban Nha, Xyri, Rumani. Khong t 1853 1865 n lm suy
sp ngnh t tm nc Php. Sn lng t hng nm ca nc Php t 26.000 tn, gim xung ch cn 4000 tn. Trc tnh hnh , Hong hu Naponeong III giao cho Pasteur tm hiu nguyn nhn gy nn s gim st . Sau nhiu nm mit mi, nghin cu vo nm 1870 , Pasteur v mt s tc gi khc chng minh rng dch bnh tm gai perbine lan trn khp nc Php l th phm chnh gy nn s sa st ngnh t tm. Tm b nhim bnh l do bo t perbine theo thc n vo ng tiu ho tm hoc theo phi trng. Kt qu ca pht minh ny l cc k thut ly mu v xt nghim nh gi ngi m c perbine hay khng c trin khai. Khi ngi m nhim perbine ta loi b trng ca chnh n, ri cung cp dng nguyn chng sch bnh. Nh m ngi ta thnh cng trong vic phng chng bnh ny. Nhiu nc s dng phng php xt nghim ca Pasteur ngn nga bnh tm gai v gi di ngng phng tr. Tuy nhin nhng vng khng thc hin bin php phng nga th bnh tm gai vn cn l mt mi e do i vi ngh nui tm. Bnh Nosema tm v bnh a chy ly lan ong mt Nosema apis c mi quan h gn gi, con ng ly lan gia chng vi nhau cn phi tip tc tm hiu, nghin cu thm. a). Triu chng bnh. Nosema bombycis k sinh trn cc pht dc ca tm khc nhau biu hin cc triu chng bnh khc nhau. Triu chng trn tm. - Phi trng b nhim bnh, tm 1 tui n ra khng h c lng ( ngha l khng sinh trng ). Tm c mu thm, ci cc, teo gy v sinh trng chm. Tm tui 1 nhim bnh s khng lt xc, nhim bnh nng s cht, nhim nh c th sng n tui 2-3.Nu u tui 1 tm b bnh triu chng chung l tm lt xc chm mt s trng hp khng lt xc, ko di thi gian sinh trng. - Tm sun: sau khi ng dy 1 ngy tui 2,3,4 tm khng ln, da nhn, mu da ti xm. Cc t thn ngn li, tm n yu, li vn ng, phn thi lng. Tm nhim bnh tui 2-3, lc ln n nm im, khng nh t kt t, c th sun ngn li, cc t sun ngn, da x x, nhiu np nhn. Sau 1 ngy m tm cht trn n, hoc ri xung chn n cht. - Tm ngc en: thi k n mnh tui 4-5, cc t ngc thng b tht li, c mu en, sau lan ln c phn u. Hin tng ny trong nui tm ngi ta gi tm ct ln u. Nguyn nhn l bo t Nosema ph hoi nghim trng rut gia, thc n khng chuyn xung tiu ho c, nm tc nghn rut trc, mu ca cc t ngc chnh l mu ca thc n qua tiu ho c gii ( tiu ho bc 1). b. Triu chng thi k nhng: Tm b nhim bnh tui 5 c kh nng chn, ln n nh t kt kn ri ho nhng. Kn tm bnh thng mng, nh, mm, a s kn mng u hoc thng u. Nu ct kn quan st nhng ta s thy da nhng bin mu, mu da tr nn xn, da km n hi, tm phn ng chm chp. Bng mm, cc t lng lo, da xut hin nhiu chm en nh kch thc khng u, chm en tp chung x phn ph ca u, mng ngn ga cc
t. Mt s t nhng b bnh phn ph sinh dc b bin d, nu v ho c ngi cng khng c kh nng giao phi. Triu chng thi k ngi: Nhng b Nosima nh, u c th v ho thnh ngi. Nhng nhng c th bnh thng v ho mun hn nhng c th bnh thng. c im ngi bnh l t tha, bng to, bng ph, cnh qun, t ui bin mu vng. Do b lng t th 9 vo t th 7, bao dng c, dng c, gai mc b tht su vo trong nn ngi c khng th giao phi c. Con ci c quan sinh dc b bin d cng khng th c kh nng giao phi c. Do vy d c trng nhng trng s khng n. Mt s t ngi b bnh nh, c th giao phi v trng, nhng ton b s trng ra 100% phi thai b nhim Nosema. Triu chng thi k trng: nhng trng b bnh, hnh dng trng khng u, dnh ca trng km. T l trng khng th tinh, trng cht phi cao ko di thi gian hnh thnh sc t da trong phi. Trng b bnh nng khng c kh nng n, hoc nu c n th cng s cht trong thi gian tm tui nh. Trng b bnh nh khng xut hin bt k triu chng c bit no. Nu nhn trn mt trng b bnh, thng trng khng u, ch c, ch khng, ch tha, ch chng cht ln nhau. Mu sc trng khng u, trng n ko di 3-4 ngy. b). Nguyn nhn bnh. Bnh tm gai thuc: Ngnh: ng vt nguyn sinh: Protozoa. Lp bo t trng: Sporozoa. B vi bo t trng: Microsporidia. B ph si n: Monocnidea. H: Nosematidae. Ging:Nosema. Tn khoa hc : Nosema Bombycis Nagelli Tn thng gi : Bnh gai, bnh ht tiu. Vng i ca Nosema c ba giai on: - Bo t - Bo t ng ( Planont ) - Th tnh ( meront ) th phn chia n. Bo t nosema: Bo t c hnh ovan, hnh bu dc ,hnh qu trng, hnh qu nht c chiu di 3-4m chiu rng 1,5 2,5m ( micromet ). Nm1973 Nht Bn c nh khoa hc tm ra mt dng bo t nosema mi c chiu di so vi chiu di so vi chiu rng l 2,2 ln trong lc t l chiu di trn chiu rng cu bo t c l 1,8 ln. T trng ca bo t nosema 1,3-1, 45. Bo t c v kh dy dy khong 0,5 m , c ba lp ( lp ngoi, lp gia v lp trong ), c kt cu vng chc c sc khng mnh acid yu, kim. Bo t c tnh chit quang, thm thu. Khi quan st di knh hin vi bo t c mu xanh, sng, lp lnh.
L bo t c nh v pha u, bo t c kh nng nhum mu c. Mng bo t trc y c kin cho rng bng xenlulo, nhng qua thc nghim ngi ta lI thy mng c th tan trong mui ca acid, t ngi ta cho n l hp cht kitin. Pha trong mng lm mt lp cht nguyn sinh mng. Pha trong ca mng trong v c 1 khi cht nguyn sinh hnh yn nga, trong khi cht nguyn sinh hnh yn nga c 2 hch ging nhau, ng gn nhau. Pha trn v di khi cht nguyn sinh hnh yn nga l 2 khong trng gi l khng bo. Khng bo ln pha di, khng bo nh pha trn. Xuyn qua cht nguyn sinh hnh yn nga qua khng bo nh, khng bo ln c mt cI ti gi l ti cc, ti cc c chiu dI 1,5 2 m, chiu rng 0,8- 1,5 m. Bn trong ti cc c mt si nh xon l xo pha khng bo ln gi l si cc. Theo xc nh ca W.Stempell si cc c ln 0,1 m, c chiu dI gp 30 ln chiu di bo t Nusema. Bo t l giai on tim dc ca mm bnh v rt bn vng. V d chng c th gy bnh sau 3 nm trong nhng xc kh ca ngi tm ci, v vn cn hot tnh khi b ngm 5 thng trong nc ma h. Cc bo t b mt hot tnh cc iu kin x l sau y: nh sng trc x 390 400 trong khong 6-7 gi, mc si 1000C trong 5 pht, hp t 1000C trong 10 pht - Dung dch formalin 2% trong 40 pht, clorua vi 1% v 3% Clo hot tch trong 30 pht v 10 pht, trong phn ln men 7 ngy sau mi mt kh nng ly bnh. b. Bo t th ng (Planont): Khi bo t bm vo thc n di vo ng tiu ho, hai ngy sau, do c im bn thm ca v, bo t ht dch rut ln, hai hch trong cht nguyn sinh lm cho si cc trong bo t bt ra khi bo t qua l bo t. u si cc hnh thnh cht nhy ri bm vo vch rut, nh th m trong qu trnh pht trin si cc khng b thi ra ngoi theo phn. Hai hch trong 4 hch ca cht nguyn sinh hnh yn nga ra ngoi cng vi si cc. Hai hch cn li vn li trong bo t. Hai hch ra ngoi cng vi si cc kt hp li thnh 1 hch ln dng hnh trn ng knh t 0,5 0,7m, c gi l th planont. Th planont hp th dinh dng qua b mt ca c th n, planont ti to ra th planont mi bng cch tch i nhn, trc khi tch i t bo, ri planont mi li tip tc tch i hnh thnh nn 4 c th mi. Th Planont hinh dng gn ging hnh cu vi cc nhn ( hch ), phn x nh sng mnh, khng c v v c th di ng theo kiu amp. Bo t ng sng trong ng tiu ho, ng thi c th xm nhp vo khong trng gia cc t bo biu m, i vo huyt tng nhn ln nhanh bng cch a phn. Th tnh ( Meront ) Sau khi th phn ct n phn xm nhp vo c th vt ch, t bo vt ch bt u c phn ng tr li.Mng ngoi ca Planont ngng kt, mng mt tnh n hi, bin dng, khng c kh nng vn ng na, c th c dng hnh trn, hnh elip c nh. ng knh c th t 1,5 - 2m. Ngi ta gi c th mi ny l th tnh meront. Th meront pht trin dn,ln ti 5m hch ln khong 0,5 m. Ngi ta xc nh rng th meront c hai phng thc ti to ra c th mi: - Hnh thc th mt l hnh thc phn i, hnh thc ny ging nh hnh thc phn i Planont. Nhng c th meront mi to ra khng ng u, kch thc v cng b nh; c
nhiu trng hp sau khi tch nhn lm hai ri c th khng tch i c, th meront c mu li v th ngi ta cho rng th meront ti to ra c th mi theo hnh thc ny mm (chi). - Hnh thc hai l hnh thc a phn. hnh thc ny, ban nhn phn chia lm i, nhng cht nguyn sinh khng phn chia theo, m nhn li tip tc phn i ln th hai, sau hai ln phn chia, t mt nhn ban u c tch lm bn nhn, sau cht nguyn sinh mi phn chia theo hnh thnh nn bn c th mi, s phn chia ny gi l hnh thc a phn S c mt nhiu th meront trong t bo vt ch lm cn kit cht nguyn sinh t bo vt ch. Trong qu trnh k sinh th meront khng h tn cng vo nhn t bo vt ch, nn kh nng di truyn ca vt ch vn c duy tr, thng tin di truyn ca vt ch khng h b o ln. S hnh thnh bo t Nosema: Sau mt thi gian phn chia, th phn chia n phn chim ht t bo vt ch ly dinh dng t t bo vt ch, khi ngun dinh dng b cn kit th qu trnh hnh thnh bo t Nosema li xy ra, Di tcng ca enzim phn gii protein, cht nguyn sinh trong c th meront ng c li, co li thnh dng yn nga, mng ngoi ko di v hai pha hnh thnh nn hai khong trng gi l khng bo ln, khng bo nh. Hch trong cht nguyn sinh hnh yn nga c chia i. Mt trong hai hch mi li phn chia thnh hai hch, hai hch ko di theo mng pha khng bo ln, lm tng cng, dy ca mng ny, ri cui cng hnh thnh nn v bo t, hch ny tr thnh hch v. Hch cn li trong cht nguyn sinh hnh yn nga c phn ralm hai hch, 1 hch ln, 1 htnh. Hch nh gi l hch cc nang. Ht ln phn chia lm i, mt hch trn, mt hch pha di di chuyn ln pha trn khng bo nh. Sau hch pha di di chuyn ln pha trn khng bo nh, ti y hai hch c c nh mt bn phi, mt bn tri pha cht nguyn sinh hnh yn nga. V bo t Nosema s c cng dn tin ti hon thin cc b phn ca bo t. T lc no bo t Nosema ny mm n lc hnh thnh bo t mi l mt chu k pht trin ca ng vt nguyn sinh nosema. Thi gian cn thit t lc bo t ny nm n khi to thnh bo t mi khong 4 8 ngy, nhng iu ny thay i tu thuc vo ging tm v tr k sinh v iu kin sinh thi mi trng. c). Vt bnh . da: t bo biu b trong b tn thng nng n, bo t Nosema b cc t bo tiu cu mu bao vy to thnh nhng cm hnh cnh diu. Cc t bo biu b mi li tip tc bao vy thnh dng ti, cc ti ny pht trin mnh, to cho b mt da tm sn si c nhiu gai nh. Vai tr tit dch thay da ca t bo ni b cng gim i trong hon cnh trn, tm nh nhng khng thay da lt xc c, hay ch lt xc mt na c th. ng tiu ho: ngay trong t bo vch rut, th planont, meront ph hu chc nng tit dch tiu ho v hp th dinh dng lm cho c th tm gy yu, ci cc. Tm thng b nh, trn ng hoc ng khng lt xc. Khi t bo vch rut b ph v, trong khoang c nhiu t bo cht to nn nhng vng trn c, mu ti. Bo t nosema c pht
tn vo xoang rut ri theo phn ra ngoi. V vy phn tm l ngun ly nhim quan trng. Mt s bo t khc t xoang rut xm nhp vo cc t chc c quan trong c th tm. Nhiu cng trnh nghin cu tm cho thy: Sau khi nhim bnh 7 10 ngy mc ph hu ng tiu ho l mnh nht, v h cho rng ng tiu ho l trung tm ca s truyn nhim bnh nosema. h c: Phn ln cc t bo c b ph hu to thnh cc khong trng lm cho cc m lin kt xung quanh cng b nhim bnh. Mi lin h gia c dc c ngang mt tc dng, da tm tr nn khng n hi, tm b bnh di chuyn chm chp, co ngn li m ngi ta quen gi l tm su. Tuyn nc bt v tuyn Malpighi: S c mt ca nosema bombycis trong tuyn nc bt s lm mt kh nng tit dch tiu ho s b cung hng v phn rut trc, thc n t ming a vo b tc, cc t ngc v phn u ca tm bnh c mu xanh ti. Tuyn Malpighi b nhim, vai tr lc cc mui urat oxalat b gim, cc tinh th mui ny kt tinh li trong tuyn ngy cng nhiu,lm cho trn tuyn c nhiu v tr b phng ln; lm cn tr qu trnh trao i cht, to ra trng thi tm li n, khng hot bt, thi phn kh, u to, ui nh. Thn kinh: Tt c cc hch thn kinh b Nosema k sinh u c mu c, cc t thn kinh lin h vi thn kinh trung ng c nhiu bu li. Cc kch thch thn kinh ngoi vi bo v thn kinh trung ng khng c tr li bng cc phn x thch hp, tm trng thi hn m, bt ng. H thn kinh giao cm b ph hu, lm mt i mi lin h khng kht gia cc c quan trong c th v trong hot ng trao i cht. Kh qun: T bo tuyn kh qun b nosema thng xut hin cc si xon kitin bong ra, mt s on b bin dng, kh qun khng thay c i mi c, tm thiu O2, O2 cung cp khng cho hot ng ca c th lm cho tm bnh pht trin sinh trng chm. T bo mu : Cc th ht bch cu v t bo cht mu b nhim l ch yu. T bo bch cu b trng ln, mu b bin mu v tng nht, c th ci cc, trn ng. T chc m : M cng l ni bo t nosema xm nhp gy hi. Cc ht m b ho tan c mu trng c, ht m khg c kh nng tham gia vo qu trnh bi tit na. Tuyn t: Tuyn t b nosema k sinh tng th tch, nhiu on trn xoang tuyn b bin mu. Mu sc d nhn bit nht l mu c, mu hng sa. Cc ging tm kn vng tuyn t b nhim nosema c mu vng , t bo vch tuyn t khng c kh nng to ra cht t phibroin, p sut trong xoang tuyn khng y t ra ngoi. Keo t cericin v phibroin b phn gii gy ng c cho tm. Tm b bnh tuyn t, thng khng nh t kt t. C quan sinh sn : Non, so, ti cha tinh khi b Nosema k sinh, trn mng xut hin nhiu vt en ging nh h thng malphighi. Nosema c th xm nhp vo t bo trng, t bo sinh dng, t bo trng nguyn gy nn s truyn nhim qua phi. Cng c trng hp t bo tinh b k sinh tinh trng to ra cht trc khi th tinh vi t bo trng.
d). Qu trnh pht sinh bnh. Bo t ng Planont hp th v ph hu mt lng ln cht dinh dng ca tm. Cc th phn chia n nhn trong t bo vt ch tit ra men proteaza phn gii v lm cc vt cht trong t bo, lm tng s lng khng bo. iu ny gy ra s ri lon cc chc nng sinh l. S tng nhanh cc th phn chia n nhn to nn nhiu bo t mi l nguyn nhn chnh lm cho t bo vt ch phng ln v tung v dn n tm cht. e). Dch t hc Ngun bnh: Ngoi tm gai bnh Nosema bombycis ngun bnh cn tn ti trn xc cht, phn thi ca tm bnh, v trng, lng, vy phn ca ngi, cht thi ca ngi, tm chn trn n, v kn v v da sau lt xc ca tm, nhng. Mi trng sng ca tm cng tn ti nhiu bo t nosema. Kt qu nghin cu trong t nhin cho thy c nhiu loi su hi b bnh nosema c kh nng ly lan cho tm, cc loi l: - Bombycis maldarina L. - Chilo suppressalis Walker. Su c thn la 5 vch. - Diaphania pylalis Walker. Su cun l du. - Apochemia cinerarus Echff. Su o xanh. - Epicauta gorhami More. Ban miu u u . - Asgrotis ypsilon Rott Su xm. Ngy nay ngi ta cng ang lo ngi l bnh a chy ly lan ong mt: Nosema apis cng l ngun ly nhim nguy him cho tm, tuy nhin vn ny cn tip tc nghin cu lm sng t hn. Con ng truyn nhim: Bnh tm gai truyn nhim bng hai con ng ch yu : - Truyn nhim qua phi. - Truyn nhim qua ming ( qua thc n l du, qua v trng khi tm n cn v trng chui ra ). nhng vng thiu phn bn, nc ti, nhn dn c tp qun l dng ngay phn tm bn cho du, nc thi cc x nghip nui tm ti cho du, bo t Nosema s c mt trn rung du. Bo t bm dnh trn l du i vo c th tm ngay t tui 1, tui 2. Mt khc qu trnh sng ca mt s loi su hi du trn cy du thi ra trn b mt l du mt lng ln nosema, s bo t cng s theo thc n vo ng tiu ho. B mt trng ca nhng ngi ci b bnh c mt cc bo t nosema, nu sau khi trng ra khng c x l acid, hay kh trng trit , tm kin cn v v trng mang mm bnh chui ra ngoi cng s b nhim nosema qua ming. - Truyn nhim qua phi: S nhim bnh nosema tm tui 4 5 ri xm nhp vo mu, vo biu m ca bung trng ri xm nhp vo t bo trng nguyn, non bo, v cc t bo dinh dng. Trong qu trnh pht trin phi xy ra 3 trng hp sau: + T bo trng c bnh hp th t bo dinh dng khng c bnh, trng s c bnh.
+ T bo trng khng bnh, hp th t bo dinh dng khng c bnh, trng s c bnh. + T bo trng v t bo dinh dng c bnh, trng s hon ton b nhim bnh. trng hp t bo trng khng c bnh hp th t bo dinh dng c bnh, sau khi th tinh, hch trng kt hp vi hch tinh trng tr thnh hch phn lit ri phi pht trin thnh phi bn. Phi bn pht trin thnh tng phi trong, tng phi ngoi, hnh thnh mm cch, vch bng. Thi gian ny phi pht trin, bo t nosema cng hnh thnh nhiu th planont, truyn lan n tt c cc b phn ca phi, cho n lc trng n, qu trnh truyn nhim ny gi l s truyn nhim pht sinh thi k phi. Phi c hnh thnh nh s kt hp ca t bo trng nguyn v t bo dinh dng. Nu t bo trng hp th t bo dinh dng c nosema trong thi gian pht dc ca bo t, mt s lng ln bo t nosema di chuyn v mt pha ca t bo trng, t bo trng vn kt hp vi t bo tinh hnh thnh phi t c. n giai on p trng, phi hp th dinh dng mnh ln, s hp th thi k ny khng thng qua mng bn thm nh thi k u ca phi, m s hp th ny li din ra mm t bng th hai phi tm, nh vy bo t nosema i thng c vo c quan tiu ho ca phi. S truyn nhim xy ra trong phi thi k ny ngi ta gi l s truyn nhim thi k phi trng thnh. y l hnh thc truyn nhim ph bin nht. Trong qu trnh nui, s truyn nhim chia lm hai giai on: giai on nhim bnh ban u hay cn gi l nhim bnh s cp: xut hin tm tui 1,2. S xut hin bnh giai on ny l do s ly nhim thi k phi trng thnh, tm n ra c tc nhn gy bnh trong c th. Tm tui 3, tui 4 thi ra bo t. Tm kho n phi nhng bo t ny s b bnh, chng ta gi y l thi k nhim bnh th cp, ( ln 2 ). Tm nhim bnh th cp c kh nng n bnh thng v pht trin thnh ngi, nhng chng chng ra phi b nhim bnh. Mc truyn nhim ly lan bnh trong nong tm tu thuc vo s lng tm b bnh lc ban u. Nu mt s t tm bnh sng vi tm kho t tui 1, tui 2 th s c nhiu c hi truyn nhim bnh v thi gian tip xc di. Kt qu t mt th nghim cho thy: Nu mt giai on u tm tui 1, a vo 3% tm tui 1 b nhim bnh th t l ngi ci mc bnh c th ti 50 60%. Sau kim tra cho thy ton b s ngi b nhim bnh tm gai, khng th s dng nhn i ging c na. Tm b bnh tui 1, tui 2 ( l do trc phi thai b bnh ) s cht vo tui 3, v th nu ly ging t mt c s sn xut trng ging v nui m ngay tui 1, tui 2 b bnh th s thit hi ny trch nhim thuc v c quan sn xut, cung cp trng ging. Nu nh tm b nhim bnh tui 4 th chng c th pht trin ti giai on ngi v trng nhng trng ra phi thai b nhim bnh. y l mi e do kh nng cung cp trng ging ca cc c s sn xut ging tm. T l bnh tm gai nosema bombycis thay i, ph thuc vo ging tm, giai on pht trin v mi trng nui dng. Kh nng chng bnh tt nht l ging kn trng Trung Quc, ging tm Nht Bn, cc ging tm a h v chng bnh kho nhng trng ging vn cha sch bnh.
g). Chn on bnh tm gai. Phi cn c tng hp vo cc biu hin triu chng bnh: cn cn c vo cc triu chng xut hin t xem xt ngun gc, iu kin pht sinh bnh. Ngun gc nhim t trng hay nhim t mi trng. Phi xem xt cc ngun truyn nhim nh l du, phn tm bnh, ngun gc s dng ging c kt lun chnh xc, kp thi dp tt dch tn ni xut pht bnh. Ngoi vic theo di triu chng cc giai on khc nhau ca tm, th iu ng tin cy nht l phi gii phu tm tui 5 kim tra tuyn t. S hin din ca khi u sng mu trng sa tuyn t l du hiu tm nhim bnh. Ly mu ti lm tiu bn xt nghim di knh hin vi. Mu trng: cc c s sn xut trng ging ,trc khi a ging xung c s sn xut cho nng dn u phi c xt nghim tc. i vi ging lng h hay c h, trng ly kim tra trc v tm xun, tm thu khong 30 ngy trc khi xut trng. Phng php kim tra rt n gin l a trng vo p nhit cao cho n sm, tm cht trong iu kin t nhin, sau cht 2 ngy ly mu tm lm tiu bn kim tra di knh hin vi phng i 600 ln. Ly mu tm: chn nhng c th tm ng mun, dy mun, chm ln ci cc, da sn si, khng lt xc, theo tng l trng, trng, cho vo bao gi c nh s. em sy nhit 450-500C cho n cht, bo qun mu sy hai ngy trong iu kin m 70-78%, nhit 28-330C, ri em i xt nghim. Ly mu nhng: ngi ta ly mu nhng ma xun, ma thu khi nhng c 3-4 ngy (ngha l t l ho nhng t 85% trong l ly mu). Dng kim chc su vo bn trong bng ti v tr gc mm cnh phn bng, dng lam thu ly dch chy ra, cho ln knh quan st. Cn xc nhng cht cho vo sy nhit 48-520C cho n kh, 2 ngy sau mi nghin lm tiu bn xt nghim. Trng hp nhng qu gi, ta phi nhng nhng vo nc nng 80-900C trong vng 2-3 pht ri bc ly rut gia lm xt nghim. Mu ngi: sau khi ngi trng xong, nh s trng , bt nht ngi vo hp c nhiu ngn, nh s th t tng ng vi s ghi trn trng. Mu ngi c a sy nhit 45-500C cho ngi cht t t, sau sy 2 gi li mu trong iu kin t nhin 6-8 gi ri li cho vo sy tip, c lm nh th cho ti bao gi kh l c. i vi ging a h sau khi sy 2 ngy a ra xt nghim ngay kp xut trng. i vi ging c h, lng h, trng sau x l cn phi qua ng (Diapause) nhn to, nn mu sy xong c th bo qun lu di, xt nghim dn. Nu bo qun trong ma h cn nhit 100-150C, m cng thp cng tt, trc khi xt nghim phi ra ngoi 1-2 ngy sau mi xt nghim. S lng mu cn ly xt nghim: Nu l trng cho dnh trn giy, c 100 ly mu 10 , mi t 3-5 im, c khong 30-50 qu lm tiu bn. i vi sn xut trng ri cp I di 200 gam th c 100 g ly 0,2g chia ra 5 tiu bn. Nu trn 200 gam c 100 gam ly 4 tiu bn. i vi ni sn xut trng ri cp II c 200 gam ly 0,1 gam chia lm 2 tiu bn.
Nu l mu tm phi ly ngu nhin trn nong theo tng trng bng tng l, ly mu vo lc tm bc vo ng. Trn 1 ly 3-5 im, mi im ly 3-5 con. Quy nh quc gia v lng mu ly cho cc cp ging nh sau: Bng 1.4- Lng mu kim tra bnh tm gai cc cp Cp ging Ng 1(con) Ng 2(con) Ng 3(con) Ng 4(con) Bi dc ging gc 1 9-15 4-10 3-9 3-6 Ging cp II 25 15-20 9-15 9-12-15 Vic ly mu nhng ch yu tin hnh i vi ging cp II v kn ging ca cp ny c sn xut ti cc c s nui tm v tinh ca x nghip trng ging. Thng thng c 30 kg kn ging ti im mui ly 5 kg, sau tp hp nhiu im li vi nhau trn u, ri ly mu tip tc cho n khi ch cn li 1kg trn tng s 100kg kn ging, ly ra 50 nhng ci kim tra trc. S lng mu ngi i vi ging bi dc, ging cp I ly ton b s ngi trng kim tra. i vi ging cp II ly t 25% 30% s ngi tham gia trng kim tra. Phng php lm tiu bn xt nghim a mu sy vo ci s nh s tng ng vi s mu. Dng chy s nghin nt cho vo 15-20 git KOH 2% hay NaOH 1% ngoy u cho tan ht m. Chm tng git dung dch trong ci ln lam, y la men a i xt nghim. Thng thng pht hin chnh xc bnh, khng b st, mi ci lm 3 tiu bn. Khi quan st di knh hin vi phng i 600 ln, tiu bn no c nosema, lp tc trng b t hu. Nhng tiu bn nghi ng, cho ton b dung dch mu nghin trong ci vo my li tm quay vi tc 2.500 4.500 vng/pht, gn b nc trong ng nghim li tm, ly phn lng y ng nghim cho ln tiu bn quan st. Ti cc cng trng du chn tm, nng dn thng trng xen ng, du, rau mu. Ma thu hoch l du cng l lc cc cy trng xen n hoa tung phn, phn hoa bm theo l du vo nong tm, v vy khi bt mu tm xt nghim ta thng gp nhiu ht phn xut hin di knh hin vi nn rt kh phn bit vi bo t nosema. C trng hp mu sy trong qu trnh bo qun b nm mc muco, mt s conidia ca nm mc cng li xut hin di knh hin vi. khc phc s nhm ln chng ta phi tin hnh nhum tiu bn, cch nhum nh sau: Pha 2 ng dung dch: dung dch (1) bao gm: Acid Catamic 0,06 gam Alcol etylic 100 ml Dung dch (2) gm: KOH: 4 gam Nc ct: 100 ml ln dung dch (1) vo dung dch (2) ta c dung dch (3) ly 1-2 git dung dch (3) cho vo tiu bn, thi gian 3-7 pht, a tiu bn quan st di knh hin vi c phng i 600 ln. Trong trng hp c Sudan III c th nh trc tip ln trn tiu bn hong kh
5-10 pht, nu l bo t nosema s khng bt mu, nu l phn hoa s c mu lam hoc tm, nu conidia nm mc s c mu hng. - Cng c trng hp phi ly mu phn tm kim tra b sung. Ngi ta tin hnh cho phn vo ci s, cho cn 900 vo nghin k, sau cho cn 200 vo lc dch nghin, li tm 1000 vng/pht trong thi gian 30 lc b nc trong ly phn lng di ng ly tm cho ln tiu bn quan st. h). Phng chng bnh tm gai (Nosema bombycis) Phng php lun lun c hiu qu c dng rng ri nht l sn xut trng ging sch bnh, ngn chn s truyn nhim qua phi. Kim tra k ngi m, sau trng. Bt mu kim tra nh k trc v sau khi tm ng dy cc tui. Vic gim st bnh cc x nghip sn xut trng ging phi m bo nghim ngt, thng xuyn. Tun th php lnh kim dch ca Nh nc i vi sn xut, nhp khu ging tm v cc sn phm du tm gia cc a phng trong nc v cc nc trn th gii. i vi cc ging cn phi x l st trng formalin 2% nhit 300-330C cho trng ging trc khi a vo p. Trng ging st trng x l acid v trng nn phi hp x l formalin 2%. Ti Nht Bn, Trung Quc, Triu Tin, n , Brazil ngi ta tin hnh x l nc nng 54,440C cho trng sau khi 8-10 gi, thi gian x l l 10-15 giy. Vic x l ny kch thch hot ng mt s enzym, tng cng qu trnh trao i vt cht, kch thch phi pht trin nhanh lm cho meront khng th xm nhp vo c quan tiu ho trong thi k phi trng thnh. Nm 1983-1987 Vin nghin cu du tm Qung ng (Trung Quc) p dng phng php x l HCl cho trng trng, sau x l trng bng kh nng 460C trong 1 gi thy c kt qu phng tr bnh gai tt. Theo Podakop xut 1945 th vic x l nhng nhit cao 33-34,50C (trong 2 ngy) s c tc dng chng bnh gai cao. Sau Vin nghin cu Du tm t vng Trung Lin X (c) xut x l nhng nhit 400C, sau gim xung dn 25-260C trong vng 2 ngy c hiu qu phng bnh nosema bombyeis r rt. Ngoi ra phng nga bnh gai nosema ngi ta cn cho tm n b sung fumagillim benlate, baolistan, cng c hiu qu tt. Hin nay pht hin ra 12 loi su hi du (S 6) truyn nhim bo t nosema cho tm du, v vy chng ta cn pht hin, phng chng sm cc i tng ny ngay khi chng mi xut hin trn cnh ng. 4.5. Rui k sinh tm v phng php phng tr Rui k sinh Exorista bombycis trng ln b mt c th tm, sau khi trng n, su non xm nhp v k sinh trong c th tm. Loi rui ny gy hi rt ln cho ngh nui tm nc ta, n c th lm gim nng sut ti 80% trong trng hp b gy hi nng, khong 10% trong trng hp gy hi nh, thit hi trung bnh cng ti 34,48% 7,63. Rui bt u xut hin trong v tm xun, thng gy hi nng vo v tm h, tm thu. Vo nhng nm t rt, tri nng m sm, rui gy hi ngay c u v ng. iu ny chng t rui hi tm nc ta c th pht sinh v gy hi bt c lc no min sao cc iu kin sinh thi mi trng thch hp.
a). Triu chng Tm tui ln b rui k sinh thy trn da tm xut hin cc ht nh, c mu trng ng, cc ht ny thng tp trung gia mng ngn cch cc t, cc vt lm t nhin trn da, hay cng c rt nhiu gc chn bng, chn ngc. Nhn chung rui thng k sinh 2 bnh c th v pha sau ui tm. Sau khi trng rui n, di (su non) chui vo bn trong, li trn da tm 1 chic v trng mu trng ng. Da tm xut hin mt vt en c kch thc t 0,1 0,15 mm. Vt bnh mu en l kt qu ca s oxy ho mu vt ch bi ezym tinozinza. Thi gian u vt en trn da tm (vt so: Scar) m rng, sau n nh. Da vo vt so trn da tm ngi ta c th xc nh c tui ca di. S pht trin ca di lm cho t thn tm b bin dng, c th l t thn tm b vo, b phng. C th tm c mu sc km rc r. i khi huyt tng mu tr thnh mu nu ta v l r lp di da, khin ngi ta lm tng vi bnh nhim trng mu. Tm b rui k sinh thng chn sm hn bnh thng. Nu tm b gy hi trc lc ln n th nhng s c mu en l khi tm b k sinh sau khi ho nhng. Theo hiu bit hin ny th ngi tm khng b nh hng ca rui k sinh Myiasis. Nu tm b k sinh tui 3 th tm thng cht trc khi chn 1 ngy. Nu b k sinh vo ngy th 2 hoc th 3 ca tui 5, tm thng cht trc khi nh t kt kn. Nu tm b k sinh ngay trc khi ln n th 90% c th nh t kt kn nhng ri cht, nu kn khng sy cht nhng th kn s b cn thng. Tm b rui k sinh ngay sau khi ln n, th s ho nhng vn xy ra, nhng giai on ngi khng pht trin c. Mc b bnh tu thuc vo giai on pht trin, tm tui 1, 2 t b nhim hn tui 4, 5. S thit hi ca bnh cng tu thuc vo ma, theo nghin cu t 1980 1998 kt qu c th hin bng 2.4 Bng 2.4- Mc thit hi do rui Exorista bombycis gy nn ti cc thi v khc nhau nc ta Mc thit hi (%) T3 T4 T5 Tng cng Xun 0,22 0,12 2,87 1,31 11,24 5,26 14,33 5,66 H 0,45 3,02 9,89 4,22 18,04 6,03 28,38 7,83 Thu 0,33 0,13 3,74 2,97 12,08 5,95 16,87 6,07 ng 0,07 0,08 1,08 0,10 5,98 3,02 7,13 2,97 b). c im sinh hc ca rui Exorista bombycis Louis Rui hi tm thuc: - Lp cn trng: Insecta - B hi cnh: Diptera - B ph: Cyclorrhapha - H rui k sinh: Tachinidae - Ging rui a h: Exorista Tn khoa hc Exorista bombycis Louis V
Ngoi ra cn c cc tn gi khc l: - Exorista myiasis - Trycholyga bombycis - Exorista sorbillans Tn thng gi Vit Nam l: nhng ( d phn bit vi rui nh), rui xm Hnh thi: - Rui trng thnh: Rui ci nh hn rui c. C th c chia lm 3 phn u, ngc, bng. u hnh tam gic, trn u c 3 mt n mt i mt kp, ru u v cc phn ph ming. Mt lng ca ngc c 4 sc vn chy di mu en. Ngc mang 3 i chn, mt i cnh nm ngc gia, mt i cnh bin thnh chu ngc sau. Bng hnh nn c 8 t, 4 t l r, nhng t khc mu xm, mp trc t mu en, mp sau t to thnh sc mu nh da h. C quan sinh sn ci l ng trng mang hai ci lng cm gic. C quan sinh dc c gm gai giao cu v hai b phn qup m c. Thu ui hnh tam gic c mu da cam. y l c im quan trng c dng trong phn loi. Trng thnh c kch thc ln hn rui nh, con c ln hn con ci, chiu di con c 12,5 mm, chiu di con ci hn 11,4 mm chiu di si cnh con c 21 mm, con ci 20,4 mm - Hnh thi trng rui: trng c mu trng sa, di, hnh ovan, u trc nhn u sau t, pha trn phng, pha di dt. Chiu di trung bnh ca trng 0,64 0,69 mm, chiu rng 0,29mm- 0,30mm v trng c nhiu vn hnh lc gic. Ngoi v trng c 1 lp keo dnh gip trng bm d dng trn da tm. c bit trng rui E. bomnycis trong sut thi gian phi thai pht dc, mu sc ca trng khng h b bin i. - Hnh thi su non (di) ca rui. Di c hnh dng nn, ton c th c 12 t, mu vng nht, u trc nhn mang mc ming bng kitin v 2 i b phn cm gic tim chch. C hai pha t th 2 c 1 i l th. t cui cng c mt i l th sau c 3 khe, l th nh v mt k l th. L hu mn nm gia mt bng ca t bng th 11 c vin quanh bng nhng vng lng cng. Chiu di di lc ln nht 14mm, rng 4,5mm, t thn th 8, th 9 l rng nht, t th 1 c gi l u gi. Pha trc ca mi t c nhiu lng ngn, cng mu nu. Di c 3 tui, tui 1, tui 2 ngn, tui 3 di nht 2,53 ngy. Cng v cui pha su non, gi ho ca da cng tr nn bn vng hn, mu sc m hn. - Hnh thi nhng: nhng rui hi tm thuc loi nhng bc (khi ho nhng vn gi li da c ca di lm thnh v ngoi ca nhng). Nhng hnh ng, mu nu ti, 12 t nhn khng r. Nhng mc ming v mm l th sau c th nhn r. C ng vn dc chy t t th 2 n t th 3 gip cho nhng d dng v ho trng thnh. C mt i mu li ca c quan h hp hai pha t th 5. Nhng c chiu di 9-10 mm, chiu rng 4-5 mm, kch thc nhng thng b hn kch thc di. S phn t thi k nhng khng r rng. Pha nh u c 1 gi en mu nu l du vt hu mn. V nhng lt i mi thy nhng da nhng mu trng hi vng c th chia khng r t.
c). Tp tnh hot ng ca rui S la rui trong nm khc nhau tu thuc vo nhit v mi trng k sinh. vng gi rt th 4-5 la/nm, vng n ho 6-7 la/nm, nc ta thng c t 15-20 la/nm. Thi gian cn thit cho mt la khi nhit 250C l 25-30 ngy, nhit di 200C l 35-40 ngy. - Trng thnh: Sau v ho rui n thm 1-2 ngy ri ghp i giao phi. Con ci thng trng ban ngy sau khi giao phi. Gp nhit thp chng c th tr hon 1-2 ngy. Trong iu kin bnh thng rui ci ch 1 trng trn mi con tm, hu ht trng c vo gian t bng 1, 2, 9 hoc 10, i khi ni khc trn bng. Hin tng trng xy ra lin tip vo nhng ngy nng, v thng t khong 10 gi n 14 gi, nhng tp trung nht vn l 10 gi n 11 gi, cng v chiu, v bui ti rui khng trng. Vo nhng ngy my m, ma, rui trng ri rc t sng, chiu, v c chiu ti. Theo kt qu nghin cu s trng rui ca 3 con ci vo cc ma nh bng sau: Bng 3.4- S lng trng ca rui Exorista bombycis 3 v H Thu - ng Th t ngy trng ca rui Tng s trng V 3 con ci 1 2 3 4 5 6 H 157,67 320,00 461,67 591,67 1531,00 Thu 104,67 149,33 288,00 344,33 208,33 215,33 1280,00 ng 28,33 114,67 129,00 122,00 174,00 120,00 758,00 Ma h tuy tui th ca trng thnh ci c gim so vi ma ng nhng s lng trng nhiu nn mc thit hi vn cao nht, sau n ma thu, ma ng. Quy lut trng ca trng thnh ci l t vo nhng ngy u, ngy cui, nhiu cc ngy th 3, th 4. S lng trng ph thuc vo nhit , v ngoi cnh ni rui sng. Tm kch thc ln tui 4-5 thng b rui trng k sinh nhiu hn tui nh. Nhng khi mt rui nhiu, vt ch t th rui trng k sinh ngay c tm tui 2. Rui ci thng 1 qu trng ln mt tm ri di chuyn sang con khc. Mt tm b k sinh t nht l mt trng, nhiu nht l 15 trng, khi ta th mt rui bng 35% mt rui tui 5 th s trng trn mt tm ti 25 qu. S trng ra ca rui ci ph thuc nhit mi trng, nhit t 28 35o C s trng chim 45% tng s trng c trong ng trng. Nhit 35 37o C s trng chim 45,63% tng s trng c trong con ci. Nhng khi nhit mi trng 20 28o C s trng ra ch chim c 27 33% s trng c trong ng trng. - Trng: Khi 1- 4 ngy trng c th n. nhit 25 o C trng n trong vng 36 gi, nhit 20o C t nht sau 2 3 ngy trng mi n. Ngay sau khi trng n di thm nhp vo c th tm, li trn da tm mt v trng, mt l trng, l ny chnh l l cung cp oxy cho di sau khi n. - Su non ( di ): Sau khi xm nhp vo c th tm di nm gia vch c th v cc lp c n m v huyt tng. Thi gian k sinh ph thuc vo ngun dinh dng, tuy nhin cng ph thuc mt phn vo nhit phng nui v s lng di k sinh trong mt con tm.
Di k sinh tm tui 4, tui 5 th pht trin chm trong nhng ngy u, nhng vo cui tui 5 th s pht trin hng ngy tng gp i. Mc d thi gian xm nhp c th khc nhau, nhng thi gian chn v xut hin thng nh nhau. iu ny c ngha l thi gian dnh cho di trong c th tm l ngn hn khi tui tm b k sinh tng ln. Chng hn khi k sinh bt u vo ngy u tin ca tui 4 hay ngy u tin cuat tui 5 th di y sc thng xut hin lc tm c bt ln n. Nu tm tui 3 th s xut hin ca di y sc xy ra 1 ngy tc khi tm chn. Nu thi gian cui tui 5 th di y sc xut hin khi tm vo kn, kt qu l trong kn c cc l thng. Khi nhiu c th di cng k sinh trn mt con tm ( th s xut hin di tui ln sm hn 1 2 ngy ) so vi bnh thng mt di k sinh. Bng 4.4- Danh lc mt s loi cn trng b rui E.bombycis k sinh. Tn khoa hc H B Hemerophila Sp Geometridae Lepidoptera Parasa consosia Walker Heterogeneidae Lepidoptera Panorpa japonia Weigen Panopidae Mecoptera Antherea pernyi Guerin Saturniidae Lepidoptera Atlacus Sp Saturniidae Lepidoptera Atlacus cynthia Makino Satrorniidae Lepidoptera Malacosoma neustria Testacea Lasiocampidae Lepidoptera - Nhng: Vo na h thu v xun h thi gian ho nhng ca di ko di 5 6 gi. Trong ma xun v cui thu u ng qu trnh ho nhng vo khong 15 24 gi.Di phn ng m tnh vi nh sng nhng li phn ng dng tnh vi t. Chng khng chuyn ng, c th co ngn li, mu sc chuyn t vng sm sang nu. Ma ng chng dng nhng. Ngoi k sinh trn tm du, loi rui k sinh ny cn c th gy hi trn nhiu loi cn trng v l k th t nhin ca 1 s loi trnh by bng 4.4 d). Sinh thi ca rui k sinh E.Bombycis. Rui E.bombycis nc ta pht sinh quanh nm. Theo Dr.Bradp Kumar v Nguyn Huy Tr, Vit Nam hng nm rui xut hin t 15 20 la. Rui xut hin bt u t 25 2 , trong thc t thi gian ny cy du cha cho l, nn cha nui tm, rui k sinh mt s loi cn trng ; k ch ph nh trong bng. Ru xut hin vo cui thng 3, u thng 4, lc ny tri m dn, nhit khng kh tng dn ln 29 30oC. Mc tm b k sinh thng 4 cao hn hn cc thng 2, 3 trc . La tm xun u tin thng b hi vo u tu 5 v lc n mnh ca tui 5, do nh hng ca nhng t gi ma cui v nn thi gian sinh trng ca mt la di hn cc thng5 6. Thng 5 6 l thng cao im gy hi ca rui. Thi gian ny nhit cng tng cao, m ln dn ln, cha c ma nhiu nn rt thun li cho rui pht trin. Tm nui vo thi gian ny b k sinh ngay c cui tui 2. Nm 1975 M - c ( H Ty ) t tm nui t 20 5 n 18 6 b hi ti 80% s tm nui gy tn tht nghim trng. T thng 7,8,9 thi gian sinh trng ca mt la rui vn ngn. Song c ma to, gi bo, c t ma ko di 7 12 ngy, nn mt rui t hn thng 5, 6.
TT 1 2 3 4 5 6 7
T thng 9 tr i, nhit khng kh gim dn, bt u c nh hng ca gi ma ng bc. Thi gian sinh trng ca mt la rui di ra, mt b hi c gim nhng thng thng cng t 16,87 6,07%, lc b hi cao nht khi tm tui 5 c lc cng ti 43% Bng 5.4- nh hng ca nhit khng kh n thi gian pht trin ca cc pha rui. Trng Thi Trng Thi gian Thi gian lng Nhit Vng i thnh v Thi k gian di sng ca 5 phi nhng (ngy) ho o (ngy) rui (ngy) nhng ( C) ( ngy ) (ngy ) (%) (g) 15 20 25 30 35 9,90 3,40 2,70 2,51 20,56 9,34 7,94 5,87 17,39 14,61 11,30 30,13 25,20 19,67 92,00 100,00 96,00 21,80 13,10 5,20 0,264 0,264 0,274 0,282
1,56 5,17 9,36 16,54 92,00 4,40 0,292 Thng 11,12 v thng 1,2,3 nm sau tri bc vo ma kh lnh, m thp dn tm b tn hi t dn. Nhng cng c nm, sau nhng t gi ma thng 12 tri li nng m rui li xut hin khng km nhng thng khc, t y c th nhn xt l rui E.bombycis nc ta khng c giai on qua ng ( Diapause ). chng minh cho nh hng ca nhit khng kh n thi gian pht trin ca cc pha rui (xem bng s liu bng 10) Trong phm vi nhit t15oC 35oC e). Chn on bnh do rui k sinh. Cn ch quan st ngay t cui tui 2, khi chn on bnh cn da theo cc c trng ca bnh l: trn da tm c nhng chm trng nh, nu trng rui n th trn v c mt l nh khi v trng ri ra. Nu di xm nhp vo c th tm, v trng rui cng s b rng i, cn c vo cc vt so en phn b v tr cc mng ngn t, gc chn ngc, chn bng...Tm tui ln, khi di xm nhp vo su trong c th tm lm cho cc t tm b teo gy triu chng vo t. Nhng tm c kch thc nh, da c nhiu vt so en, chn sm hn l tm i tr hai hm u l nhng la tm b rui E.bombycis k sinh. g). Phng chng rui E. bombycis Phi p dng phng php qun l dch hi tng hp IPM ( Integrated Pest Managemeeut ) trn c 4 pha pht trin chng su non (di ) nhng trng thnh ( rui ). Cc bin php l: Bin php dng li: Li chng rui c dt bng si nilon hoc cc si khc nhau nh dt mn. Kch thc l 0,020dm x 0,020dm hoc 0, 015dm x 0,018dm. Li c quy kn gi nui tm, khay nui tm, khay nui tm, che chn ca s, l thong, c iu kin nn quy kn c phng nui tm. y l bin php d lm v c hiu qu kinh t cao.
Bin php vt l: (Phisical controls ) - Ti ca ra vo phng tm nn dng vi en, to ra mt bung ti, bt trng thnh theo ngi vo phng tm. - Ti c s nhn ging, ti cc trm thu mua kn, tai x nghip nui tm cn thu gom tt c di, nhng ca rui, cc xc cht tm, nhng tm, kn do di ph hi ngm vo trong b cha formalin 5% tiu dit chng. Cng c th cho vo nc nng 70 80oC vi gi hiu qu dit di, nhng khng km formalin 5%. - T nm 1987 1994 chng ta s dng tia phng x Co60 x l nhng rui 8- 9 ngy tui cho v ho thnh rui, ri th chng vo trong t nhin; Rui trng thnh x l bt dc, s giao phi vi rui trong t nhin, ra trng khng c kh nng n thnh di. Hiu qu bt dc di t ti 97,8% khi x l rui c liu 4500r, rui ci liu 3250r. n i F2 ca rui Co60 vn c kh nng gy tit sinh cao. u im ca phng php ny l ch tc ng n mt phn ca sinh qun, khng gy nhim mi trng, khng lm tn thng n ph thin ch ca rui. ( k sinh bc II ca tm ). Bin php ho hc: ( Chemical controls ): C th dng by b mu Zinap trong thnh phn c mt cht to mu vng, mt hp cht gy cht qua ng tiu ho, thn kinh, v nc ct. y l kt qu sau nhiu nm nghin cu ca Vin nghin cu du tm nhit i Quc t ti Mysore n vi trng i hc Nng nghip I H Ni. - Dng acid Benzoic 1% trong 12,5% acetol phun cho tm b rui k sinh trong vng 24 28 gi sau khi trng k sinh. Cng c th dng Dimilin nng 2,5% trn vi bt cao line, rc ln 1 lp dy 2, 54 cm trn nhng rui, trng thnh rui v ho s ra nhng trng rui khng c kh nng n. - Cht Thiotepa ( Triethylenethiophosphoramid ) hoc Thepa ( Triethylenephospharamis ) nng 0,02 0,04% cng c th lm bt dc rui trng thnh. Khi th nhng c th rui bt dc vo trong t nhin s to ra mt th h bt dc hon ton. - Ti trng i hc Nng nghip I ang s dng hn hp B4 P10 v B4 P10S4 phun ln trng rui lm cho trng h nh khng n c. Ngy nay cc b sinh hc, b protein thu phn, cc peromon Pheromon cng ang c ng dng phng chng cho rui nh, rui k sinh trong nng nghip Bin php sinh hc ( Biological Controls) : c s gip , phi hp nghin cu gia b mn t tm trng i hc Nng nghip I vi Vin nghin cu Du tm nhit i Quc t ti n , trong thi gian 1989 1993 pht hin ra 9 loi k th t nhin ca rui hi tm thuc 5 h khc nhau. Trong 9 loi c 4 lo k sinh nhng rui, 5 loi k sinh ngoi nhng rui, c 3 loi sng n c, 5 loi sng thnh by n. y l nhng k th t nhin c th dng chng tiu dit, khng ch rui mt di ngng kinh t gy hi ( ETL ) . c bit c 2 loi: - Nysolyn thymus. Girault, h Eulophidae k sinh ngi nhng rui sng thnh n, y l loi c s lng trng k sinh cao, kh nng nhn nui d.
- Brachymeria piskei Crawfor, l loi k sinh trong di tui ln v nhng non ca rui. y l loi sng n c, c lng trng k sinh thp hn loi Nysolyn thymus, kh nng gy hi km hn. Mt con ci trong ma sinh sn ch 113 125 trng, nhng ch c 75- 82 trng c th n v gy cht nhng rui Exorista bombycis. Loi ong B. Piskei xut hin t thng 4 cho n thng 11 hng nm. Kh nng k sinh nhng rui E. bombycis cao nht trong cc thng 8,9,10, gy cht cho rui E. bombycis t 22,3% 1,07 n 25,8% 0,98. y cng l loi d nhn nui, c th s dng chng nh mt lc lng chnh phng chng bng bin php sinh hc hin nay nc ta.
Cu hi n tp
1. So snh triu trng tm b bnh do virus, do vi khun, do nm vi bnh tm gai N.bombycis ? 2. Cc phng php phng chng tng hp i vi bnh gai N.bombycis, bnh virus NPV, CPV, FV v bnh do rui xm k sinh ?
Chng V: K THUT NHN GING TM DU

Chng ny cp : Nhng c im c bn ging tm thuc cc h ging: a h, lng h, c h, cc ging tm lai. Bin php k thut ch yu nhn ging tm lai, bo qun trng tm v x l trng n nhn to bng HCl
5.1. Gii thiu vi nt v c im ging tm v h thng ging 3 cp. a). c im ging tm Tm du c lch s pht trin hng ngn nm. Hng ngn nm qua con ngi chn lc thun ho, lai to hoc gy t bin chng nhm tho mn mc ch ca con ngi. Chnh v vy mi quc gia du tm c hng trm, thm ch hng ngn ging tm khc nhau. Ngi ta c th phn chia cc ging tm theo a phng, hnh dng kn, mu sc kn, vn m tm, ho tnh khc nhau. Phng php phn chia cc ging tm theo ho tnh (h tnh Voltinism) rt quan trng bi v n lin quan cht ch n nhng c im nng sinh hc, k thut nui tm m ngi sn xut trng ging cng nh nng dn sn xut cn bit. Da vo ho tnh ngi ta chia cc ging tm ra 3 loi: Ging tm c h (Monovoltine). Trng c ng ng. Mt nm trng n 1 ln vo v xun. Ging tm c h phn b nhiu vng n i chu u, bc Trung quc , c th tm to, n du kho, sc khng yu, hu ht kn mu trng. Mt s ging tm c h nhp ni c trong tp on ging tm Vit nam, chng khng c p dng trc tip trong sn xut v sc sng yu. Ging tm lng h (Bivoltine). ni nguyn sn, mt nm c 2 la. Ngi trng la th nht trng khng ng ng, ngi trng la th 2 trng c ng ng. phn b nhiu vng n i nh Trung quc, Nht bn Tm n du kho, sc sng kh, kn c nhiu loi hnh dng (bu dc, trn, eo c lc), a phn kn mu trng. Nhiu ging tm lng h c nhp ni, lai to v p dng kh ph bin trong sn xut t nm 1997 li y. Nhng ging tm lng h cho nng xut v cht lng kn cao hn nhiu cc ging tm c truyn ca ta. Ging tm a h (Polyvoltine-Multivoltine). C tm a h nhiu la/nm, trng khng ng ng v c ging tm bn a h (t h), ngi trng la 1-3 khng ng ng nhng ngi la th 4 trng ng ng. Cc ging tm a h c phn b vng nhit i nng m nh n , Vit nam, nam Trung quc Thi gian kinh qua ca tm nhanh, vng i ngn ch xp x 40 ngy.Tm n du yu, chem. chp hn cc ging tm c h v lng h. Kch thc tm v kn nh, hu ht kn c mu, t ngn, cht lng t xu nhng tm kho, d nui. Chng ta thng s dng cc ging tm a h c truyn lm ti liu nguyn thu lai to ging mi hoc s dng 1 v sn trng tm lai v h cho cc tnh ng bng sng Hng.
b). H thng ging 3 cp Trng tm c sn xut theo h thng 3 cp. H thng ging tm 3 cp Ging gc (Ging ng- b) Ging cp I (Ging cha m) Ging cp II (Ging sn xut) Ging gc do c quan nghin cu, bi dc ging m nhn. Nguyn tc nui tm ging gc: Nui tm theo dng, n. Kim tra bnh tm gai qua tng tui tm. Ln n theo tng /ngy. iu tra v chn lc kn ging theo tng . Nhn ging cho . - Ging cp I do x nghip ging cp I m nhn. Nguyn tc nui tm ging cp I: Nui tm n. Trong trng hp c s sn xut ging gc v ging cp I sch bnh qua nhiu nm khng c bnh gai xut hin c th nui tm theo tng m 25 /m. Kim tra tm bnh gai qua tng tui tm. Ln n theo tng , m/ngy. Chn lc tm v kn tng , m. Nhn ging cho , m. - Ging cp II do x nghip ging cp II sn xut. Nguyn tc nui tm ging cp II: Nui tm theo tng m 5-10 /m. Kim tra tm bnh gai qua tng tui tm. Ln n theo ngy. chn lc tm, kn tt lm ging. Nhn chung tu theo tng cp ging khc nhau m tiu chun tuyn chn tm, kn ging c khc nhau. c). C cu ging tm. Min Bc kh hu nng m nui tm c 3 ma (3v): Xun H Thu; min Nam kh hu phn thnh 2 ma kh r rt: Ma kh v ma ma. Bng 1.5- S phn chia ma v v c cu ging tm cho tng v nh sau. a phng V xun V h V thu Lng h Lng h hoc Lng h a h x lng h Min ni pha Bc 15/2 20/4 15/4 15/9 15/9 30/11 ng bng sng Hng 15/2 20/4 15/4 15/9 15/9 30/11 Thanh ho-Bnh Tr Thin 5/2 30/3 1/4 30/9 1/10 30/12 Q/nam- nng- P/khnh 1/12 15/3 1/4 30/9 1/10 30/11 Ma ma Ma kh Lm ng, Ty nguyn Lng h Thng 5 thng 10 Lng h Thng 11 thng 4 Lng h hoc a h x lng h
An giang v Nam b Nui tm t thng 1- 9, tr nhng thng ngp nc Nhn chung nhng vng kh hu n ho Ty nguyn, cc tnh min ni pha Bc c th nui c cc ging tm lai lng h kn trng quanh nm. Ma h cc tnh ng bng sng Hng, mt s tnh Nam b vo nhng thng qu nng nui cc ging tm lai a h x lng h. Cc ging tm lng h s dng trong c cu ging c ngun gc nhp ni t Trung quc hoc l ging do Vit nam chn, to. Cc ging tm a h x lng h thng l ging a h kn vng hoc trng Vit nam x lng h Trung quc. 5.2. K thut sn xut trng ging tm cp II Nh h thng ging 3 cp trnh by trn, ging gc (nguyn nguyn chng) cng nh ging cp I (nguyn chng, cng c th l ging lai F1 nu phc v cho ging cp II lai phc tp tam nguyn, t nguyn ) mi cp ging khc nhau c qui trnh k thut sn xut ring cho tng cp ging. Trong phm vi gio trnh ch cp n nhng khu c bn trong k thut sn xut ging cp II phc v cho sn xut cu nng dn. a). Ging cp II Ging tm cp II p dng trong sn xut ca nc ta thng l nhng ging tm lai nh nguyn, tam nguyn, t nguyn hoc ng nguyn. Ging tm lai nh nguyn L lai 2 ging vi nhau: A x B hoc B x A Nguyn tc ghp cp lai: c u th lai tt th hai ging A v B phi khc xa nhau v ngun gc a l hoc c nhng tnh trng khc xa nhau nh ho tnh, hnh dng kn. V d: Trong sn xut trc y c HT x 306; 621 x 644 v.v. u im ging tm lai nh nguyn: Do c u th lai nn tm kho, sc sng tm-nhng-ngi cao, tm sinh trng nhanh, ng u, d nui, nng sut kn cao, ngi nhiu trng hn hn 2 ging nguyn ghp lai ra n. Ging tm lai tam nguyn L lai 3 ging vi nhau: A x F1(B x C) hoc F1(B x C) x A Nguyn tc ghp cp lai: ging lai c u th cao v ng u th hai ging ghp lai nh nguyn B v C phi c cc tnh tng gn ging nhau nh cng ho tnh, cng hnh dng kn, cng mu sc kn F1 nh nguyn c cc tnh trng phi khc xa vi ging th 3 (ging A). V d: Trong sn xut trc y c SK x F1(HT x 306) hoc BM x F1(644 x 621) u im ging tm lai tam nguyn: - Mt ln na (ln th 2) li dng u th lai trong sn xut. Ma h nng m pha Bc nui tm nguyn lng h kh nhng c th nui c tm lai lng h. - Nu ghp lai tt ng nguyn tc th u th lai tm tam nguyn v cc tnh trng khng thua km nh nguyn. Ging tm lai t nguyn L lai 4 ging vi nhau: F1(A x B) x F1(C x D)
Nguyn tc ghp cp lai: ging lai c u th cao v ng u th cc ging ghp lai nh nguyn A vi B cng nh C vi D phi c cc tnh trng gn ging nhau nh cng ho tnh, cng hnh dng kn, cng mu sc kn Hai F1 phi c cc tnh trng khc xa nhau. V d: . u im ging tm lai t nguyn: - Mt ln na (ln th 2) li dng u th lai trong sn xut. Ma h nng m pha Bc nui tm nguyn lng h kh nhng c th nui c tm lai lng h. - Nu ghp lai tt ng nguyn tc th u th lai tm t nguyn v cc tnh trng khng thua km nh nguyn. Ging tm lai ng nguyn L lai 5 ging vi nhau: A x F1/ f1(B x C) x f1(D x E) / hoc F1/ f1(B x C) x f1(D x E) / x A V d: SK x Lng Qung 2. Lng qung 2 l ging cp II nhp ni t Trung quc thc cht l cp t nguyn ca 2 f1 k hiu 7532 v 932 ca 2 tnh Qung ng v Qung ty. Lng Qung 2 mang tnh lng h, kn trng, dng kn c eo nng. sn khoang (SK) l ging a h c truyn Vit nam, kn dng thoi, mu vng. Nguyn tc ghp cp lai: 2 f1 phi khc nhau cho F1 c u th lai. F1 t nguyn ca 2 f1 phi ng nht v ho tnh, mu sc kn v hnh dng kn. F1 phi c cc tnh trng khc xa ging th 5 (ging A) u im ging tm lai ng nguyn: - Mt ln na (ln th 2) li dng u th lai trong sn xut. - Nhiu nm nay nng dn ta vn nui quen ging tm lng Qung 2 ca Trung quc c sc sng kh, cht lng t tt. Chng ta li dng c tnh t tt ca ging ny ghp lai vi ging a h Vit nam. Nu ghp lai tt ng nguyn tc th u th lai tm ng nguyn v cc tnh trng khng thua km nh nguyn. b). iu chnh cp lai. ghp lai 2 ging, hoc 1 ging vi F1, hoc 1 F1 vi nhau ta phi iu chnh cho chng ra ngi (v ho) cng ngy. V th iu chnh hai v lai ra ngi cng ngy l 1 bin php k thut rt quan trng. iu chnh cp lai c th tin 1,2,3 hoc c 4 giai on: trng, tm, nhng, ngi. A/. iu chnh giai on trng: iu chnh giai on trng l quan trng nht, hu hiu nht. Mun iu chnh giai on trng phi nm c thi gian pht dc cc giai on v c vng i ca ca 2 cp ghp lai. V d: iu kin v xun thi gian pht dc ca SK v lng Qung 2 thng thng l: Giai on pht dc SK Lng Qung 2 - p trng (ngy) : 10 10 - Nui tm (ngy) : 21 22 - Nhng (ngy) : 10 12 - Tng cng (ngy) : 41 44
Mun ghp lai phi p trng ging SK sau lng Qung 2 l 3 ngy ta phi bng tm SK trc LQ2 l 3 ngy. B/. iu chnh giai on tm: - C th hm lnh tm kin 7-100 C khng qu 2 ngy. - Dng nhit cao, thp trong phm vi thch hp nui tm thc y tm pht dc nhanh (i vi v mun) hoc lm tm pht dc chm li (i vi v nhanh). C/. iu chnh giai on nhng: - C th hm lnh nhng c 50 C khng qu 5 ngy, 10-150 C khng qu 3 ngy. - Dng nhit cao trong phm vi thch hp thc y nhng pht dc nhanh i vi v mun. - C th hm lnh ngi c 50 C khng qu 3 ngy. D/. iu chnh giai on ngi: - C th hm lnh ngi c 10-150 C khng qu 3 ngy. c). Kim tra v tuyn chn kn ging Thu kn ging: Kn dng nhn ging cn c tuyn chn t la tm sch bnh, chn tp trung, nng sut kn cao t tiu chun lm ging. Lng thu kn lm ging cc v ghp lai l bao nhiu phi cn c vo nhu cu trng ging. Ngoi ra cn phi cn c trng lng kn v t l nhng sng tc l h s nhn ging. V d: Nhu cu cn sn xut 1000 vng trng lai thun nghch 7532 x 932 v 932 x 7532: - Gi s h s nhn ging c 2 v thun nghch u l 10 vng trng/kg kn. - Lng kn ging cn thu l 50 kg kn 7532 v 50 kg kn 932. Nhu cu cn sn xut 1000 vng trng lai thun SK x lng Qung2: - Gi s h s nhn ging ca SK l 15 vng trng/ kg kn; trng lng kn lng Qung 2 l 1,5 gam, sc sng nhng,ngi v ho l 80 %. - Lng kn ging SK cn thu l 67 kg, lng kn ging lng Qung 2 cn thu l (20.000 x 2 x 1,5 x 100) : 80 = 75 (kg). d). Phn bit c ci. Mun ghp lai 2 ging (2 v ghp lai) cn phi tch ring c, ci tng ging. Khi ra ngi ly ci ging ny lai vi c ging kia v ngc li c th ly ci ging kia lai vi c ging ny. Ngi ta phn bit c ci giai on trng, tm hoc kn-nhng. Phn bit c ci ging tm nh du gii tnh: i vi ging tm nh du gii tnh ngi ta da vo c trng mu sc trng, hoc tm, hoc kn khc nhau nn tch ring c, ci rt d dng. Tuy nhin nhng ging ny yu, nui tm rt kh khn nn t ng dng trong sn xut. Phn bit c ci ging tm thng thng: + Phn bit c ci giai on tm: Da vo c im biu hin bn ngoi c quan sinh dc c ci khc nhau ca tm tui 5 phn tch c ci. c im tm ci: Mt bng t bng th 8,9 hai bn tri phi, mi bn c 1 i chm trong, Trung quc gi l tuyn thch th.
c im tm c: Mt bng gia t bng th 8,9 c 1 chm trn trong hnh ti gi l tuyn thch th. Khi phn bit tm c ci cn ch : - Tin hnh phn c ci t ngy th 2 tui 5 n ngy tm n mnh cc i. Bt tm lt nga bng, banh 2 chn mng v quan st nhanh c trng c quan sinh dc. - Ni phn bit c ci cn c nh sng y . - Phn bit nhanh, bt con no quan st con , khng nn bt gi 1 nm tm trong tay. - Cn c nhiu ngi cng phn bit c ci 1 nong thi gian kt thc nhanh, tm khng b i. - Sau khi tm n du 1 gi mi phn c ci. Tm i hoc nhit qu cao khng nn phn c ci. Phn bit c ci thi k tm c u im sm tch ring c, ci nn nui tm sinh trng ng u, thun tin tng gim nhit , m hoc ch n tng cng hay lm chm tm pht dc khi cn thit iu chnh cp lai.trng hp nhn ging lai ch cn 1 v th v ngc li c iu kin kp thi x l ln n ly kn m t. + Phn bit c ci thi k kn- nhng: - Phn bit c ci thi k kn: Da vo c im trong cng 1 ging, cng ngy chn ln n thng thng kn ci nng hn kn c nn ngi ta c th dng phng php cn trng lng tch ring kn c v kn ci. 1 s nc ngi ta dng my cn trng lng phn bit c ci. Nhng x nghip sn xut trng ging ca nc ta thng dng cn thin bnh t to phn bit c ci. Dng cn phn bit c ci cn xc nh trng lng kn tiu chun * Trng lng tiu chun kn ci = (Trng lng BQ kn c ci + trng lng BQ kn ci) / 2 , hoc: * Trng lng tiu chun kn c = (Trng lng BQ kn c ci + trng lng BQ kn c) / 2 Gi s dng trng lng tiu chun kn ci th nhng qu kn nng hn hoc bng trng lng tiu chun kn ci l kn ci; nhng kn nh hn r rt trng lng tiu chun kn ci l kn c. Nhng kn c trng lng xp x hoc hi nh hn trng lng tiu chun kn ci l kn trung gian cha r c hay ci cn ring, ct kn phn bit nhng c ci. - Phn bit c ci thi k nhng:
Hnh 1.5- c im bn ngoi c quan sinh dc tm c tm ci
Da vo c trng nhng: Nhng ci to, thn bu, cc t bng ln, khong cch gia cc t di, ui t. Mt bng gia t bng th 8 v ranh gii t trn, t di c ngn X trong sut. Nhng c thn nh, cc t bng nh, ui tht li, xt nhau, mu thn ti hn nhng ci. gia mt bng t bng th 9 c 1 chm lm trong sut. Khi phn bit c ci phi ct kn quan st c trng nhng. C th dng li dao bo, dao con sc ct kn. Tu kn to hay nh m ct nht vt 30-45 on c khong cch chng 2/5 chiu di kn, khng cn ct t v kn . e). Bo qun kn ging. Kn tuyn chn xong, phn c ci xong cn gin u 1 lp kn trn nong. Cc ging (v lai) ring i. Nu s lng nhiu cn kn bo qun ring phng cho tng cp ghp lai. Kn ci tng trn, kn c tng di sao cho khng b ln ngi khi v ho. Nhit bo qun kn ging 24-25 C i vi ging lng h, 25-26 C i vi ging a h; m 75-80 %. Hng ngy kim tra ngi pht dcv d tnh ngy ra ngi. g). iu tit ngi v ho, cho ngi giao phi v trng - Dng nhit cao thp trong phm vi thch hp iu tit ra ngi khp cp lai. Ngi v ho bui sng. Ngi c xu tnh nh sng nn ngi ra tp trung cn bt n sng sm. - Ngi v ho ra khi v kn sau 5-10 pht l c th giao phi c ngay. - Nu do phn bit c ci khng chnh xc, trong nong kn ci c ln kn c cng Ging cn pht hin sm nhng con ngi c ln loi ra. Nu chng ghp i m thi gian khng lu qu 10 pht c th tch i v vn dng ngi ci c. Nu thi gian giao phi qu 10 pht th ngi ci phi loi b. Ngi ta khng cho ngi giao phi t do m cn bt cho ngi giao phi. i vi sn xut ging lai ngi ta bt ngi c ging ny giao phi vi ci ging kia v ngc li. Bt ngi ci tt ri u trn nong sao cho ngi ci khng chm thn, chm cnh vo nhau. Loi b ngi xu bng ph, cnh qun, cnh khng cn i, ngi khng c phn. Sau ngi c c ri u trn nong ngi ci vi s lng nhiu gp 1,2 ln s lng ngi ci. Sau khong 15-20 pht hu ht ngi c ghp i. Nhng ngi c thn c nht chuyn sang nong khc cho ghp i tip. Nong ngi ghp i giao phi c bo qun trn i yn tnh, nh sng tn x yu. - Thc t ngi kho mnh giao phi khong 30 pht l c rt nhiu trng c th tinh nhng nu dt i cho sm thi gian bt u trng v thi gian trng ko di dn n l trng pht dc khng ng u. Ngc li nu ngi giao phi qu lu trn 5 gi s c nhiu ngi t dt i v trng trn nong ngi giao phi gy lng ph trng. Thng thng ngi giao phi thi gian 4-5 gi cn dt i cho ngi trng. Khi dt i dng tay tri gi nh thn ngi ci, tay phi tm gn i cnh ngi c dt chch ln 1 gc 20-30 . Cng vic dt i phi nh nhng trnh gy tn thng c quan sinh dc ca chng. Ngi c giao phi loi b hoc c th gi li giao phi ln 2.
h). Thu trng. Cc ging tm nc ta ngi 1 m l xong nn thu trng 1 ln. Cc ging tm chu u ngi phi 2 ngy. Ngi ta nghin cu thy rng trng do ngi ngy u to v nng hn trng ngy sau. Kt qu nui tm t trng ngy u tt hn nui tm t trng ngi nhng ngy sau.V th ngi ta phi thu trng ring tng ngy. Khi thu trng ging gc, cp I p n cn ghi tn ging, s t trng, nh s trng theo th t qui nh v bt tng con ngi cho vo hp ngi c ngn theo trnh t tng ng vi s trn t trng sau ny chiu knh kim tra ngi bnh. Nu l trng cp II bt ngi theo mu ngu nhin vi s lng khong 5 %/ vng trng. Ngi ci chiu knh kim tra bnh c phi nng hoc sy kh cho ngi cht t t nhit 54-56 0C. Ngi c loi b hoc gi li giao phi t sau. nc ta thng thu trng vo bui sng sm. Sau khi thu trng xong khong 2-4 gi tin hnh x l st trng mt trng bng foocmol 2% trong thi gian 20 pht ri ra sch foocmol, hong kh. Nu sn xut trng ri cn i ra trng trc khi x l foocmol. Trng ri trc khi a vo x dng phi ng vo hp trng theo s lng qui nh 1-2-3 vng/hp ty theo c s sn xut hoc theo yu cu ngi s dng. k). Kim tra ngi m. Chiu knh ngi m kim tra ch yu bnh gai v bnh ny c th truyn nhim qua phi. Cch lm mu tiu bn chiu knh nh trnh by chng bnh tm. Cc cp ging khc nhau yu cu gii hn t l trng b bnh gai khc nhau. Trng ging gc phi m bo t l bnh gai l 0%, trng cp I khng qu 1%, trng cp II khng qu 3%. Nu t l trng nhim bnh gai vt qu mc qui nh phi ct b bnh v h cp ging hoc loi b. 5.3. K thut bo qun trng ging. Bo qun trng tm l mt trong nhng bin php k thut rt quan trng trong cng tc trng tm. i vi trng a h khng c ng ng nn thi gian bo qun ngn. Trng lng h, c h, trng lai a h x lng h c ng ng nn c th bo qun di ngy. Yu cu bo qun trng l lm sao cho trng qua mt thi gian bo qun em p t l trng n vn cao, n ng u, sc sng tm tt. Bin php bo qun trng tt cho php ch ng ngy bng tm, ph hp vi sinh trng ca cy du, cn i s lng trng tm vi iu kin lao ng, c s vt cht Bo qun trng ging cn tin hnh ngay t khi thu trng n bt u p trng bao gm cc khu: thao tc thu trng, i ra trng, st trng mt trng, bo qun trng trong kho lnh. Di y gii hn cng tc bo qun trng trong kho lnh. a). Kh nng chui lnh ca trng tm. Tm l ng vt mu lnh c thn nhit bin i theo mi trng nn trng tm c th bo qun trong iu kin lnh. Trng tm thuc h c ng ng chi lnh tt hn trng a h. mi giai on pht dc khc nhau trng c kh nng chi lnh khc nhau (Bng 12).
Nh vy phi pht dc cng gi cng c xu hng chi lnh cng km. Giai on phi hu min n phi di nht thng bo qun trong kho lnh. Nm c gii hn nhit ny nh ra nhit p lnh hp l. Bng 2.5- Nhit hm lnh thch hp vi trng tm c hu min Giai on pht dc ca phi Nhit (0C) K hu min - 2,5 Sau hu min 0 Phi gin di 0 Trc k phi di nht 0 Phi di nht 0 - 2,5 Phi bo 2,5 Mm chn xut hin 2,5 Mm chn pht trin 2,5 b). Th no l p lnh, hm lnh. - Nu bo qun trng nhit thp no m phi thai vn tip tc pht dc thm mt s giai on mi gi l hm lnh. V d bo qun trng ang k hu min 2,5 0C trng s tip tc pht dc chuyn sang cc giai on sau gi l hm lnh. - Nu bo qun trng nhit thp no m phi thai khng tip tc pht dc thm sang giai on sau gi l p lnh. V d trng giai on phi di nht nu bo qun trng 1,5 0C th khi xut kho lnh trng vn giai on phi di nht gi l p lnh. c). Bo qun trng khng hu min v trng trng lng h. Trng a h hoc a h x lng h. Do trng khng c hu min nn khng th hm lnh di ngy. Trng sau bo qun 24-25 0C sau 24-25 gi, hm lnh 2,5-5 0C khng qu 20 ngy. p trng 0 24-25 C 15 0C sau 24-28 gi 15 0C 6 gi 3-5 0C 2 gi Khng qu 25 ngy Hnh 2.5- S hm lnh trng tm a h, a h x lng h Bo qun trng trng trng lng h. C 2 phng php bo qun trng trng: Hm lnh trc hoc sau khi x l HCl. + Hm lnh trng x l HCl. Trng sau 24-28 gi, bo qun 24-25 0C em x l acidclohydic (HCl). Lc ny trng vn c mu trng. Nu nhit bo qun trng sau cao th thi gian x l HCl cn sm hn v ngc li, nu nhit bo qun trng sau nhit thp th thi gian x l HCl cn mun hn.
24-25 0C sau 24-28 gi X l HCl
p trng 15 0C 6 gi 3-5 0C 15 0C 2 gi
Khng qu 25 ngy Hnh3.5 - S hm lnh trng trng x l acid HCl X l acid xong ra v hong kh trng ri em hm lnh 3-5 0C, thi gian khng qua 25 ngy, tt nht khng qu 15 ngy. + Hm lnh trc x l HCl. Phng php ny tng t phng php hm lnh x l HCl ch khc l hm lnh trc ri mi x l acid sau. 24-25 0C sau 24-28 gi 15 0C 6 gi 3-5 0C X l HCl, p trng 15 0C 2 gi
Khng qu 25 ngy Hnh 4.5- S hm lnh trng trng trc x l acid HCl Bo qun trng hng. L phng php hm lnh khi trng c mu hng. Phng php ny c p dng trong trng hp t khi sn xut ra trng n khi s dng trng t 30-85 ngy. + Hm lnh trng hng khng qu 60 ngy. X l HCl, p trng 24-25 C 48-60 gi
0
15 0C 6 gi 3-5 0C
15 0C 2 gi
40-60 ngy Hnh 5.5- S hm lnh trng hng < 60 ngy
+ Hm lnh trng hng 60 85 ngy. X l HCl. p trng 24-25 C 48-60 gi

0
15 0C 6 gi 5 0C 40-60 ngy
15 0C 2 gi
40-50 ngy Hnh 6.5- S hm lnh trng hng 60 85 ngy Bo qun trng en. L phng php kt hp hm lnh v p lnh. iu kin 25 0C sau Trng t nht 72 gi trng chuyn sang mu sc nu m, cn gi l trng en. Thi gian bo qun lnh cn trn 90 ngy. Qua cc cng trnh nghin cu trong v ngoi nc cho thy thi gian p lnh trng en khng nn qu 150 ngy, tt nht 120-130 ngy. Thi gian cn li bo qun ngoi kho lnh trc khi p lnh trng. V d: T khi sn xut ra trng n khi s dng trng 170 ngy. Nu p lnh 120 ngy th 50 ngy u sau trng trng bo qun ngoi kho lnh. Thi gian bo qun trng ngoi kho lnh di th thi gian bo qun trong kho lnh cng phi di. Thi gian bo qun trng ngoi kho lnh khng nn qu 100 ngy. Bo qun ngoi kho lnh khong 60 ngy l tt. C 2 phng php bo qun trng en: p lnh n v p lnh kp. + p lnh n Vit nam p dng phng php p lnh n nhit khng i 2,50C lin tc 110130 ngy X l HCl. p trng 24-25 C Sau 48-60 gi 15 0C 6 gi 2,5 0C 110 - 130 ngy Hnh 7.5 - S p lnh trng tm lng h ca Vit nam 15 0C 6 gi
0
Lu : - Nu thi gian p lnh < 120 ngy th sau xut trng khi kho lnh cn x l HCL - Nu thi gian p lnh t 120 ngy lnh th sau xut trng khi kho lnh khng cn x l HCL - Trung quc thi gian p lnh khng qu 100 ngy p dng cho trng dng la u v xun.
Hnh 8.5- S p lnh n trng tm lng h ca Trung quc <100 ngy T khi ngi trng thang6 n cui thng 1 u thng 2 bo qun trng iu kin t nhin. Cui thng 2 u thng 2 (lc ny trng ang giai on phi di nht ) a trng vo kho lnh 2,50C cho n cui thng 3 u thng 4 xut kho. + p lnh kp. V phi mi giai on khc nhau ch c kh nng chi lnh thi gian nht nh nn mun p lnh di ngy, phi p lnh kp. Ngha l qu trnh p lnh phi chuyn tip giai on.
.Hnh 9.5- S p lnh kp trng tm lng h ca Trung quc

Trung quc p dng bin php p lnh kp cho trng xun nhn, xun dng. Ngi trng thng 6 n thng 12 bo qun trng iu kin t nhin. Sau a trng vo p lnh ln 1 10C khong 100 ngy. p lnh ln th nht thi gian cn xut trng bo qun nhit trung gian 100C trong 3,5 ngy phi pht dc n trc giai on phi di nht. Cng c th bo qun trng nhit trung gian 100C trong 11 ngy hoc 150C trong 5 ngy phi pht dc n giai on phi di nht. 5.4. X l trng n nhn to. a). ngha. Cc vng kh hu khc nhau, di tc dng ca chn lc t nhin lu di hnh thnh nn cc ging tm c h tnh khc nhau. Cc ging tm c h, lng h c hu min (Diapause). Trong iu kin t nhin ni nguyn thy, ging tm c h phi qua mt ma ng bng gi v n vo v xun. trng ging lng h mt nm n 2 la. La u xun ngi trng khng ng ng. La th 2 ngi trng c ng ng. Trng la th 2 ny phi qua ma ng lnh gi mi n vo v xun nm sau. Trng lng h, c h qua ng t nhin s n vo v xun nhng t l n khng cao, thi gian n ko di, thi im n hng nm khng n nh m ph thuc vo din bin thi tit thc t tng nm. trng qua ng v n t nhin khng c ngha trong sn xut. nng cao t l trng n, n tp trung, n theo mun ca con ngi v lm tng s la nui tm/ nm ngi ta nghin cu cc bin php ph v cc trng thi ng ng ca trng hoc iu chnh cho trng qua ng nhn to. Trn c s ny con ngi ch ng v iu ha c khu trng ging trong chn nui tm, thc hin cn i du-trng ging hp l. b). Cc phng php x l trng n nhn to. Trong s cc phng php vt l, phng php qua ng nhn to trnh by mc 5.3. c p dng kh ph bin trong sn xut. Phng php ha hc dng axit Clohydric (HCl) v vn ang dng ph bin trong cng tc nghin cu cng nh sn xut trng ging. C nhiu phng php vt l v ha hc x l trng n nhn to. Tia t ngoi. Nc nng. p sut khng kh. Mast. Kh Oxy. Qua ng nhn to.
Phng php vt l
X l trng n nhn to Phng php ha hc:
- Dng axit Clohydric (HCl)...
c). X l trng n nhn to bng axit Clohydric (HCl). Dng c v thit b. Nu c my x l axt trng tm th rt tin li. Nu khng c my x l axt trng tm c th p dng phng php th cng. Dng c ng axt lm bng vt liu chi axt, d tng nhit, gi nhit nh: Xy b, chu men, chu nha cng v.v. Thit b tng nhit: Thit b un nc nng, ct nng, v.v.
Hnh 10.5- S thit b x l axt bng chu (p dng cho qui m sn xut nh)
Hnh 11.5- S thit b x axt bng ct nng ca Trung Quc (p dng cho qui m sn xut ln) - B ra trng: Nu s lng trng t c th ra trng trong chu v thay nc nhiu ln. Nu s lng trng nhiu cn h thng mng 3 b nc chy sch. - Dng c x l axt ngoi cc thit b trn cn c ng h bm giy, nhit k bch phn, t trng hoc baume k (T trng k c chia s dng t 1,0-2,0; baume k c chia s dng t 5-20), a di, gng tay cao su v.v. Ngoi ra cn c y cc phng tin hong trng cho nhanh kh, qut in - Ha cht: axt HCl, foocmol. axt HCl l dung dch trong sut, khng mu, mi hc, d tan trong nc. axt HCl m c c nng 42,09 % ( 15 0C c t trng 1,212). axt HCl cng ngh thng c t trng 1,16-1.19. Khi s dng axt HCl x l trng tm cn kim tra thun khit HCl, trnh axt HCl c ln nhng tp cht gy c trng tm nh NO2, NO3, SO4, As
Tiu chun x l trng tm bng axt HCl A/. Thc hin x l trng tm bng axt HCl cn nm c quan h bin i: a/. Quan h gia t trng v nng . T trng v nng dung dch axt c quan h thun. Khi nng tng th t trng tng v ngc li (Ph lc 1). Tnh nhanh vi chnh xc khng cao c th suy t trng ra nng bng cch nhn i s thp phn ca t trng. V d: t trng 1,075 th nng l 0,075 x 2 = 0,15 (15 %) 1,100 th nng l 0, 100 x 2 = 0,20 (20 %) b/. Quan h t trng v nhit . Khi nhit tng th t trng gim v ngc li. t l tng gim ca chng khng theo qui lut m ph thuc vo nhit v t trng dung dch axt. o chun t trng dung dch axt 15 0C th khi tng gim 10C, t trng s gim tng theo h s sau: T trng dung dch axt HCl H s tng gim t trng 1,065 - 1,075 0,0003 1,080 - 1,100 0,0004 1,105 - 1,120 0,0005 0 V d: 15 C t trng dung dch HCl l 1,095 th 47,8 0C t trng ca dung dch HCl l: 1,095 (47,8 15,0) x 0,0004 = 1,0818 c/. S thay i nng dung dch HCl trong qu trnh s dng. Trong qu trnh s dng nng dung dch HCl c s thay i. Nguyn nhn ca s thay i l do s thot hi nc, keo trng tan ra trong qu trnh x l trng v.v. S tan ca keo trng lm t trong dung dch HCl tng ln. S thot hi nc ca nc v axt ph thuc nng dung dch axt. iu kin p sut khng kh bnh thng 1 at, nu nng dung dch axt cao hn 20,24 % th lng bc hi ca nc nh hn axt. Nu nng dung dch axt nh hn 20,24 % th lng axt bay hi nh hn nc bc hi. V s thay i nng dung dch axt HCl qua s dng nn khi dng li dung dch HCl s l trng cn phi do chun li nng dung dch axt HCl. B/. C th x l trng trng, trng hng, trng en. X l trng trng: - Lng axt kch thch trng. Lng axt kch thch trng ph thuc vo nng v nhit dung dch axt, thi gian x l. Nu nhit cng cao, thi gian x l cng di, nng dung dch axt cao th lng axt kch thch trng cng nhiu. Ngc li nu nhit cng thp, thi gian x l cng ngn, nng dung dch axt nh th lng axt kch thch trng cng t. Song s tng gim cc yu t nhit , nng HCl, thi gian x l phi nm trong phm vi gii hn nht nh. - Thi gian x l trng trng. Ty ging tm, nhit bo qun trng t khi trng n khi x l cao hay thp khc nhau m x l sm hay mun c khc nhau. Thng thng th:
Bng 3.5 - Phm vi thi gian cho php x l axt trng trng Nhit bo qun trng sau Thi gian t trng ti x Phm vi thi gian cho php l trng (gi) (gi) ( 0C ) 21 24 27 29 25 40 20 30 15 25 15 20 15 10 10 10
Phm vi hu hiu ca nng axt. Nu nng axt thp th thi gian hu hiu ca nhit v thi gian ln v ngc li, nu nng axt cao th thi gian hu hiu ca nhit v thi gian nh. Trng sau 20-25 gi 24-25 0C, x l bng dung dch axt c nhit 46 0C, thi gian x l 5 pht th phm vi nng hu hiu l 13-17%, tt nht l 15 % - Phm vi hu hiu ca nhit . Nhit dung dch axt cao th phm vi hu hiu ca nng dung dch axt v thi gian x l gim. Trng sau 20-25 gi 24-25 0C x l nng HCl 15 % trong 5 pht th phm vi hu hiu ca nhit l 44,5-47,0 0C - Phm vi hu hiu ca thi gian x l. Nu nng v nhit dung dch axt thp th phm vi thi gian hu hiu x l di. Ngc li nu nng v nhit dung dch axt cao th phm vi thi gian hu hiu x l gim. Trng sau 20-25 gi 24-25 0C, x l dung dch HCl c nng 15 %, nhit 46 0C th phm vi thi gian hu hiu x l l 4-10 pht, tt nht l 5 pht. - Tiu chun x l axt trng trng nhit cao. Ty thuc cc ging tm khc nhau, nhit v thi gian bi qun trng khc nhau m tiu chun x l c khc nhau i cht. Thng thng, trng sau 20-25 gi 24-25 0C tin hnh x l theo tiu chun sau: Bng 4.5 - Tiu chun x l axt trng trng Thi gian x l Ging tm T trng dung dch Nhit dung dch 0 axt HCl axt HCl ( C) (pht) T/Quc, chu u 1,075 46 5 Vit Nam 1,068-1,072 5 5
Tiu chun x l axt trng trng nhit thng thng. Phng php ny n gin hn v khng phi tng nhit, nhng t l trng n thng khng tt bng phng php x l axt trng trng nhit cao. Phng php ny Vit nam t p dng.
Tham kho phng php x l axt trng trng nhit thng thng ca Trung quc. Bng 5.5 - Thi gian x l axt trng trng nhit thng thng Bo qun trng T trng HCl l 1,11-1,12 - Thi gian x l HCl nhit : 0 sau 24 C 27 0C 29 0C 24 0C 10 gi 15 gi 20 gi 25 gi 60 80 pht 60 100 pht 60 120 pht 60 120 pht 40 80 pht 60 100 pht 60 100 pht 60 100 pht 40 pht 40 60 pht 40 60 pht 40 60 pht
X l trng hng v trng en: Trng hng v trng en (bo qun lnh < 120 ngy) sau khi xut kho lnh cn x l x l axt HCl. Trng en qua bo qun lnh > 120 ngy sau khi xut kho lnh khng cn x l x l axt HCl. i vi ging tm Trung Quc, Nht bn thng x l theo tiu chun sau: T trng dung dch axt HCl : 1,092-1,100. Nhit dung dch axt HCl : 47-48 0C. Thi gian x l: 6-7 pht i vi cc ging lng h Vit Nam do c hu min khng cao nn thng x l theo tiu chun sau: Bng 6.5 - Tiu chun x l axt trng hng Cng thc x l T trng 1,085 1,085 Thi gian 4 pht 5 pht Nhit 46 0C 45 0C
Thi gian p lnh (ngy) 40-50 50-60
Thi gian p lnh (ngy) 80 90 100 110-120
Bng 7.5 - Tiu chun x l axt trng en Cng thc x l T trng 1,100 1,092 1,092 1,085 Thi gian 5 pht 5 - 6 pht 5 - 6 pht 5 - 6 pht Nhit 46 - 47 0C 46 0C 46 0C 46 0C
Mt s im k thut x l axt HCl cn lu : Trng xut ra khi kho lnh phi nhit trung gian khong 2 gi mi x l HCl. Nn pha dung dch axt trc khi chun b cc iu kin khc cho x l. Cng c th s dng li dung dch axt dng nhng phi chun li nng hoc t trng. Khi o t trng nu nhit dung dch a xt thp di mc tiu chun phi dng h s tng gim t trng theo nhit tnh ton iu chnh cho chnh xc. i vi x l trng dnh, trnh trng rng cn pha vo dung dch axt lng foocmol chim t l 2%, hoc nhng trng vo foocmol 2% trc khi nhng trng vo dung dch axt. o nhit dung dch axt khng nhit k chm vo dng c ng dung dch axt. Cn duy tr nhit dung dch axt n nh trong sut qu trnh x l, trnh nhit bin thin ln qu 0,50C. Mun vy phi c lng dung dch axt nhiu, phi chun b ch ng nc nng, nc lnh v.v. Trng x l xong phi nhanh chng ra sch axt bng h thng b nc chyv phi hong kh trng trn dy hoc nong tha trong iu kin thong mt t nhin hoc nhn to.
Cu hi n tp
1/. c im ging tm a h, lng h v c h? 2/. c im ging tm lai v nguyn tc ghp lai nh nguyn, tam nguyn, t nguyn ng dng trong sn xut. 3/. Nhng yu cu c bn v k thut sn xut trng tm lai. 4/. K thut bo qun trng trng, trng hng v trng en. 5/. k thut v tiu chun x l HCL i vi trng trng, trng hng v trng en.
Phn B
K THUT NUI ONG

Chng VI: SINH HC ONG MT Chng 6 cung cp cc kin thc c bn v c im sinh hc ca cc ging ong, thnh phn ca n ong v cc hot ng ca chng,lm c s cho k thut nui, chn ging v phng tr dch hi ong. 6.1. ngha kinh t ca ngh nui ong mt. Ngh nui ong cung cp cho con ngi cc sn phm c gi tr nh : mt ong, sp ong, phn hoa, sa cha, keo ong, nc ong. Mt ong l sn phm chnh thu c t ong mt. y l mt sn phm dinh dng, giu nng lng, d tiu ho. Mt kilogam mt ong cho 3150 kcalo. Thnh phn c bn ca mt ong gm hai loi ng n (gluco v fructo), cc cht m, enzim, vitamin, cc axt hu c, nhiu nguyn t khong. Do vy mt ong c tc dng cha bnh ng rut, d dy, thn kinh, tim mch, v mt s bnh ngoi da nh bng, l lot. Sp ong: ong to ra sp nh cc tuyn sp v dng n xy t. Phn ln sp c s dng trong ngnh nui ong. Ngoi ra sp ong cn c s dng trong nhiu ngnh cng nghip nh: luyn kim, radio, ho hc, dc, m phm... Keo ong l nguyn liu khng th thay th sn xut mt s loi sn du, gn y keo ong cn c s dng trong y hc cha mt s bnh cho ngi v gia sc nh khi u, vi trng hoi t...Phn hoa: rt giu protein, vitamin, caroten, cc axit amin, cc nguyn t khong c gi tr dinh dng v cha bnh cao. Sa cha l sn phm c gi tr cha bnh cao nht. N dng cha cc bnh v tim mch, km n, ri lon trao i cht, bi ngoi vt m dit khun, kch thch hnh thnh t bo mi v ko di tui th t bo. Nc ong: Trong thnh phn nc ong ngoi axit HCl, H3 PO4, foocmic, cn cha 15 loi axit amin. N c s dng cha bnh t thp, thp khp, thn kinh. Ong mt lm tng nng sut, phm cht cy trng thng qua vic th phn. C khong trn 60% cy trng nng nghip cn ong th phn. Nng sut ca cc cy n qu c ong th phn c th tng t 20 30%. , gi tr sn phm thu c t ong l 2 t lia, cn li ch do ong th phn cho cc cy trng l 140 t lia. M, c tnh gi tr tng sn phm ca cc cy trng nh ong th phn l 19 t la tc l gp 143 ln tng gi tr thu c t mt ong v sp ong (Eva Crane 1990 ). Cc nc vng n i (Chu u, Chu M) v mt s nc nhit i (Nht, Israen) ong c s dng mt cch rng ri th phn cho cc cy n qu, cy rau v mt s cy ly du, cy thc n gia sc. Ngh nui ong tn dng c sc lao ng, to thm vic lm cho ngi lao ng. Hin nay ngh nui ong ang c pht trin rng ri c khu vc nh nc v t nhn do u im vn u t t, khng cn t ai, nh xng m hiu qu kinh t thu c cao hn nhiu loi cy trng. N gp phn tng thu nhp cho ngi lao ng c thnh th v nng thn.
6. 2. S lc lch s pht trin. Trn th gii. Theo bch khoa ton th M: con ong xut hin trn tri t t k tam, tc l khong 55 60 triu nm trc khi xut hin ngi nguyn thu. Cc di tch kho c cho thy ngi nguyn thu rt thch sn lng mt ong. Lch s pht trin ca ngh nui ong c th chia lm 3 thi k : - Thi k sn lng mt: con ngi c xa thy u c t ong l n ly mt. Tp qun ly mt ong rng cn duy tr n ngy nay, tr nhng ni c ngh nui ong pht trin. Cc bng chng sm nht m ngy nay ngi ta bit c v sn ong ly mt l mt bc tranh trn vch , c pht hin nm 1924 min ng Ty Ban Nha, c v t thi k , trc cng nguyn khong 6000 nm. Cc ging ong thi thuc loi Apis dorsata v Apis mellifera. Thi k tip theo l thi k nui ong c truyn, s dng c bnh t c nh . ong c 2 loi: ngang: 2500 trc cng nguyn Ai Cp c i hnh thnh ngh nui ong s dng thnh vng. ong ging nh ci chu bng snh c hnh ci khu t ngang c chiu di 40 50 cm, ng knh ming 40 cm. Aristote (384 333 trc cng nguyn) cho bit trung bnh mt ong cho 5 7 kg mt. Mt s t liu thi c La m miu t ong cn lm t v cy bn, g trn c khc, vn x. Cc bnh t mt c ly ra bng cch thi khi t ca sau ong bay ra t ca trc m khng cn git ong. Loi ng: ong c t ng, ca sn , kh ly mt hn ngang. - Thi k nui ong hin i s dng cu ong c thng di ng. Cc ong c truyn l nhng ong c bnh t c nh. Ngi nui ong phi dng dao ct mi ly c bnh t ra. Nm 1806 P. I. Prokovich (Nga) sng to ra thng ong c khung cu. Khung cu ca nhng ny gn cht vo thnh v ng cng gn 2 mt cu bng bnh t nh hoc keo ong, khi ly mt vn phi ct bnh t. Nm 1851 L.L.Langstroth (M) sng to ra kiu thng ong c khung cu di ng bng cch to mt khong khng gian gia cc cu, m ra mt k nguyn mi cho ngh nui ong. Nm 1857 J. Mekring (c) lm nhng tm sp in hnh l t ong (tng chn). Nm 1865 F. Hruschka (o) sng ch ra my quay mt li tm. Cui th k 19, u th k 20 nhiu thnh tu nghin cu v sinh hc, k thut nui, nhn ging, cha bnh ong cng vi vic du nhp ong gia cc nc thc y s pht trin ca ngh nui ong. Theo thng k ca hi nui ong quc t (Apimondia) tnh n nm 1984, c th gii c khong 63,4 triu n ong vi sn lng mt 992.000 tn. Nng sut mt t cao nht chu i Dng (38,5 kg/ thng). Nhiu nc pht trin nui ong theo hng chuyn mn ho, tp trung ho theo cc hng: Nui ong sn xut mt hng ho. Sn xut mt hng ho + th phn cy trng. Th phn cy trng. Sn xut ong cha v n ong. Vit Nam. Nui ong cng l mt trong nhng ngh c truyn nc ta. Ngay t th k 8, thng th ph trch v nng nghip l Phm L c bi vit v nui ong ni a. L Qu n (th k 18) Vn i loi ng, tp 3 c mt s nhn xt v c im sinh hc ca n ong. Ngh nui ong ca nc ta tri qua cc giai on: - Sn lng v khai thc t ong t nhin.
- S hu cc n ong trong bng cy, hc . - Nui ong trong : c bnh t c nh hoc c thanh x ngang. - Nui ong trong nhng thng ci tin c cu di ng (Nm 1960 ) Ngoi ging ong bn a Apis cerana, t nm 1947 ong A.m. ligustica c nhp vo min Nam. Hin nay ong c nui v thch nghi vi iu kin kh hu c hai min Nam, Bc. N cung cp sn lng mt ch yu v ton b sn phm xut khu cho c nc. Nm 2002, c nc c s n ong ngoi A. mellifera l 400.000 n, s n ong ni A. cerana l 110.000 n, sn lng mt t 13.000 tn ( inh Quyt Tm ). Do s pht trin ca nn kinh t nc ta ang hnh thnh cc vng chuyn canh cy cng nghip, lm nghip, cy nng nghip v cy n qu. Ngoi gi tr kinh t thng thng, cc vng chuyn canh ny cn l ngun cung cp phn mt cho ong, ng thi cng rt cn ong mt th phn tng nng sut cy trng. Theo c tnh ca trung tm nghin cu ong, khai thc ht tim nng cy ngun mt sn c, i hi ngnh ong phi pht trin hn na, i i vi s dng kp thi cc tin b khoa hc k thut v ngnh ong ca th gii. 6. 3. c im sinh hc. a. Phn loi ong mt. Trong h thng phn loi: ong thuc: Gii ng vt Animalia. Ngnh chn t Arthropoda. Lp cn trng Insecta. B cnh mng Hymenoptera, tng h ong Apoidae. H Apidae, c 2 h ph Apinae (ong mt) v Meliponinae (ong khng c ngi t). H ph Meliponinae c 5 ging vng nhit i. H ph Apinae ch c mt ging Apis, vi 7 loi ong khc nhau. T th k 18 ngi ta bit c 4 loi ong mt: Apis florea (ong rui, ong t hon) Apis dorsata (ong khng l, ong khoi, ong gc ko) Apis cerana (ong chu , ong ni a) Apis mellifera (ong chu u, ong ngoi). Gn y c 3 loi mi c pht hin l: Apis andreniformis (Wu v Kuang 1987) Apis koschevnikovi (Apis vechti) (Tingek v cng s 1988) . Apis laboriosa Nepan (Sakagani v cng s 1980). Tt c cc loi ong mt u l nhng cn trng c tnh x hi in hnh. Mt n ong gm c mt ong cha, hng ngn ong th v hng trm ong c vo ma sinh sn. Mt s loi ong mt xy bnh t l ra ngoi khng kh nhng mt s khc li xy cc bnh t trong hc cy, hc , nhng tt c cc loi ong mt u c kin trc bnh t ging nhau l gm cc l t bng sp, hnh lc gic u. Cc l t c s dng nui u trng v d tr thc n. Thc n d tr thng pha trn ca bnh t.
b. Cc loi ong mt ch yu. Ong nh xu (ong rui) Apis florea. L loi ong c kch thc nh nht trong ging Apis, phn b vng kh hu m p chu . Pha ty t man n pha ng l Indonesia, ch yu l Pakistan, n , Srilanca, Malayxia, Thi Lan, Vit Nam v cc nam Trung Quc. Kch thc c th nh, chiu di ca ong cha l 13 mm, ong th 7 8 mm, ong c l 13 mm. S chnh lch v kch thc gia ong c v ong th rt ln. Ong c c mu en. Ong th c mu gch v c chiu di vi ht 3,44 mm. Ong A.florea xy mt bnh t trn cnh cy nh ngoi tri, pha trn bnh t phnh ra thnh hnh chm bm vo cnh cy, t bnh t c treo r xung. Bnh t c ong u kn bng 3 - 4 lp bo v v iu ho nhit phm vi 32 36oC. Phn bnh t bao quanh cnh cy l cc l t cha mt, b mt hi cong l ni ong thu hoch ra vo v l ch ong trinh st nhy ma bo hiu v ngun thc n. St cc l t mt l cc t nui u trng ong th. Vo ma chia n pha di c cc l t ong c v mt vi m cha. hai u cnh, pha ngoi t ong c ong bc bng mt lp keo dnh rng 2,5 - 4 cm ngn nga kin tn cng vo t. Vo ma chia n c th c vi n chia, bay ra t mt n ng qun. Ong A.florea d dng b t bc bay khi thiu thc n, thi tit khc nghit v b k th tn cng. Hnh 1.6- n ong rui Apis florea. D tr mt ca ong A. florea t hn cc loi khc t 0,7 1,2 kg nn t c gi tr kinh t nhng mt s vng nhiu ong, nng dn sng bng ngh sn mt ong. C ngi cn ct cnh cy nh c bnh t v c ong buc vo cnh nh gn nh khai thc. Khi khai thc h ch ct phn mt ri dng dy lt buc phn bnh t c nhng, u trng vo cnh cy. Bng phng php ny c th thu hoch mt 2 3 ln t mt t. nc ta, ong A. florea c nhiu cc tnh Lng Sn, Cao Bng, Bc Thi, Sn La...v cc tnh pha Nam ni c nhiu rng trm nh Long An, ng Thp, Minh Hi, Kin Giang... nc ta cn c loi ong khc c cu to tp tnh v phn b tng t nh ong A. florea nhng nh hn mt cht l A.andreniformis. C th ca ong (phn lng bng) c mu en, cn ong A.florea c mu hung . Ong A.andreniformis c tp tnh hung d hn so vi ong A.florea Ong khoi (ong gc ko) Apis dorsata.
Ong khoi c phn b tng t nh l ong rui, pha ty t n , Apganixtan n pha ng l Philippin. Pha bc t nam Trung Quc xung pha nam o Tinor ca Indonexia. N c kch thc ln nht trong ging Apis. Chiu di c th ong th l 18 mm, ong c l 16 mm, ong cha ch di hn ong th mt cht. Bng ong th c mu nu . Chiu di vi ht ong th l 6,68 mm. Ong A.dorsata ch xy mt bnh t ngoi tri di cc vch hoc cnh cy. Kch thc ca bnh t kh ln di 0,5 2 m, rng 0,5 0,7 m. Pha trn bnh t l ni d tr mt, tip theo l phn cha phn ri n ch nui u trng. Bnh qun mt bnh t c 23.000 l t. Chiu dy bnh t ni d tr mt l 10 cm, ch nui u trng l 3,5 cm. L t ong c v ong th c chiu rng v chiu su nh nhau (rng 5,35 - 5,64 mm, su 16 mm). Cc l t ong c A.dorsata khng nm tp trung thnh khi v c s lng ln pha di bnh t nh ong A.cerana m nm theo di, xen k vi cc l t ong th. Phn di bnh t quay ra ngoi sng (ch tip gip gia phn d tr mt, phn v nui u trng) gi l ming l phn hot ng ca n ong, l ni ong thu hoch bay ra vo. y cng l ni ong trinh st thng bo cho ng loi bit s c mt ca ngun thc n qua cc iu ma. Bn ngoi bnh t c lp ong u bm vo nhau rt dy to thnh lp mn bo v. Gia lp mn bo v v bnh t c khong cch 1 2 cm l li i ca ong nui dng chm sc u trng, ch bin mt hoa thnh mt ong v lm cc cng vic khc trong t. Ong A.dorsata c kh nng iu ho nhit dao ng 27 37oC (Mardan.1989).Trng lng mt n ong nng 5 10 kg, 1kg c khong 6500 con (Mutto,1956). D tr mt bnh qun l 4 6 kg mt n, c bit l 45 50 kg. Ong A.dorsata thu hoch mt rt chm ch. Chng bt u i ly mt sm hn vo bui sng v kt thc mun hn vo bui ti so vi ong rui A.florea v ong chu A.cerana. i khi ngi ta cn thy ong i thu hoch vo nhng m sng trng (Divan v Salvi.1985). Thi gian pht trin t trng n trng thnh ca ong th l 18 - 20 ngy (Qayyum v Nebi 1968). Ong A. dorsata ni ting l hung d v bo v t rt tt, c ti 80 - 90% ong th u vo lp mn bo v. Khi c tn hiu bo ng cc con ong u phn ming pha di tm mn bo v chuyn ng nhanh chng. Chng vy cnh to thnh ting hut gi e do k th. Khi tn cng c n hng trm con ong bay ra cng lao vo k th v ui theo k th n vi trm mt. rng nhit i ca mt s nc nh n , Malaysia,Lo, Campuchia,Vit Nam, Philippin... ngi ta thy c rt nhiu t ong (30 - 150 t) trn cng mt cy cao t 12 56 m, gi l cy ong . Ma chia n ca ong A.dorsata trng vi ma chia n ca ong ni A.cerana trong vng. Trc khi chia, n ong xy 3000 - 4000 l t ong c v 5 - 10 m cha pha di bnh t. L t ong c khng xy lin nhau v mt ch nh cc loi ong khc m xy l trn bnh t thnh tng vng. T mt n c th c vi n chia bay ra. Ong A.dorsata thng di c theo ma m chuyn n vng c cy ngun mt v kh hu thch hp. n , Malaysia, Indonesia, Lo... ngi ta thng t chc thu hoch mt ong A.dorsata vo ban m (nhng m ti tri), bng cch tro ln cy dng khi hun vo t, ri qut ong ra ct bnh t cho vo cc gi hoc ti vi v lc qua vi mn. n , Lo... ti 60 - 70% sn lng mt v sp l thu hoch t ong A.dorsata. nc ta ong A.dorsata phn b cc tnh rng ni pha Bc, cc tnh min Trung, Ty nguyn v c bit nhiu cc tnh cc Nam ni c rng trm ngp nc. Vic khai thc cc tnh pha Bc, min Trung v Ty Nguyn cng ging nh cc nc khc do ngi sn lng mt ong
tin hnh. H dng la v khi ui ong hoc tiu dit c n khi bit t c mt (bng kinh nghim quan st phn trn bnh t quay ra sng c ong xy v u phnh ra l c mt v mt chn). hai tnh Minh Hi v Kin Giang, ni c din tch rng trm rt ln ngi dn c hnh thc khai thc ong A.dorsata rt c o c mt khng hai trn th gii. H gc ko hp dn ong v lm t, khi n ong c mt h ch khai thc phn mt, v vy mi v khai thc c 2 - 3 ln. Ko ong thng c chiu di 2 m, ng knh ko 0,1 - 0,2 m c b i v gc nghing trn 2 cc; mt cc cao 1,8 - 2 m, cc thp 1,0 - 1,5 m. Mt rng ca ko c t hng ln pha trn nc chy xui xung pha di m khng vo n ong. u ko quay ra khong trng c ng knh t 4 15 m, gi l trng. Ko ong thng c lm bng cc loi g khng mi nh trm, cau mp, gi. Bnh qun mi ngi gc ko c khong 50 - 60 ko v thu c 250 kg mt mt nm. Sn lng mt ong vng U Minh hng nm c tnh vo khong 80 tn. Hnh 2.6 - Khai thc mt ong Apis dorsata U minh. Trc y Kalimantan (Indonesia) nhng ngi nh c cng c k thut gc ko tng t (Demol,s 1993) nhng ngy nay s ko vng ch cn rt t. Trong tng lai k thut gc ko ca ngi dn vng U minh s c ph bin ti cc vng khai thc, c iu kin ngun hoa tng t nc ta cng nh cc nc khc thuc khu vc chu . Tuy nhin do vic ph rng mnh m v vic khai thc khng hp l lm cho s lng n ong A.dorsata chu ni chung cng nh nc ta ang b gim st nghim trng. Npan c mt loi ong tng t A.dorsata nhng kch thc c th v bnh t thng ln hn l A.laboriosa. Loi ong ny thng lm t cc vch thuc cc thung lng ca dy ni Himalaya ni c cao 2000 3000 m so vi mc nc bin. Ong chu (ni a) Apis cerana. Ong A.cerana c nui hng nghn nm Trung Quc, Vit Nam v mt s nc khc. Trong t nhin n phn b rng hn so vi ong A.dorsata v A.florea. Pha ty t bin gii Iran, Philippin. Pha bc vng Ussuri ca Lin bang Nga ti pha nam l Indonesia. T nm1987 chng c gii thiu vo Papua - Niughine. Do phm vi phn b rng nn c nhiu ni theo khu vc a l, chng khc nhau v kch thc l t, kch thc c th, s lng ong trong n, lng mt d tr, c tnh chia n, bc bay... Cc ni n i, cn nhit i tr mt nhiu hn, t chia n v bc bay hn cc ni vng nhit i pha Nam. Ong A.cerana xy vi bnh t ch kn trong hc cy, hc , i khi di mi nh... Do c im ny ngi dn vng chu nui ong trong cc hc tng, , v rng, hp vung...
Theo Ruttner, 1987, ong A.cerana c 4 loi: - Apis cerana cerana. - Apis cerana indica. - Apis cerana himalaya. - Apis cerana japonica. Theo Yang Guang huang (1989, 1992) ring Trung Quc c 5 phn loi: - Apis cerana cerana. - Apis cerana indica v ba phn loi mi l: - Apis cerana abanensis. - Apis cerana skorivoki. - Apis cerana hainanensis.
Hnh 3.6 - Mt s loi ong trong t nhin
(T 1-3: ong cha,ong th, ong c ca loi A.florea.T 5-7: ong cha, ong th, ong c ca loi A.cerana). T nhng nm 1950 ong A.cerana c chuyn t thng ong c truyn sang nui mt cch rng ri trong thng c cu di ng c Trung Quc, n , Vit nam... Cc nc nui nhiu ong A. cerana l Trung Quc 2.000.000 n trong 50% l nui trong thng hin i. Vi nng sut mt bnh qun 20kg/ n (Yang 1992). n nui trn 700.000 n , Pakistan 46.000 n (Crane, E 1989). Vit nam c trn 110.000 n trong c 50% n nui trong thng hin i. Ngy nay khu vc chu s lng cc n ong A.cerana ang b gim dn. Mt s vng c nguy c dit vong, nguyn nhn l do nn ph rng t v vic nhp ging ong chu u A.mellifera c nng sut cao hn vo, thm ch c vng Kashmia l ni ging ong A.cerana khng thua km ong A.mellifera v kch thc c th v nng sut mt . Gn y ngi ta pht hin li loi ong mt Apis koschevnicovi Sabat (Malaysia), min nam Kalimantan v ty o Sumatra (Indonesia) c kch thc v tp tnh gn ging vi ong A.cerana. Ong chu u Apis mellifera. C 24 phn loi, trc y ch phn b chu u, chu Phi v ty Chu . T th k 17 chng c a n chu M, chu c v Niudiln. Do c nng sut cao v cho nhiu loi sn phm, hin nay chng c nui rng ri khp cc chu lc. T ca ong A.mellifera cng ging nh ca A.cerana gm vi bnh t song song, thng ng, xy trong ch kn. Do kch thc c th ln, s qun ng hn nn t ca chng rng hn. S lng qun ng t 2,5 3,0kg. Ong t bc bay tr cc ni ong chu Phi. Do iu kin ma ng chu u rt lnh li ko di ch nhng n d tr c
nhiu thc n mi sng ni, nu khng s b cht v lnh v i. Trong s 24 loi th c 4 loi c nui rng ri nht l: Apis mellifera ligustica (ong ), A.m.carnica A.m.caucasica (ong capcad) v ong nu Ty u A.m.mellifera. Trong s cc loi ong mt th ong A.mellifera c nghin cu sm nht v y nht. Ngy nay ong A.mellfera ang c gii thiu vo nui rng ri chu . Mt s nc nh Trung Quc, Nht, i Loan, Triu Tin, bc Thi Lan, bc n ... nhp thnh cng ong A.mellifera cho sn phm cao, nhng nhiu ni c ngun mt ri rc kh hu khc nghit vic nhp ong b tht bi, do cc loi ong ny cn b cc k sinh nh Varroa jacobsoni, Tropilaelaps clareae v mt s k th nh ong b v (Vespa), chim n ong (Merops) tn cng. Vic nhp ong A.mellifera cng mang theo cc loi k sinh v bnh nh ve kh qun (Acarapis woodi), bnh thi u trng chu u, bnh u trng ti (Sacbrood), bo t trng (Nosema)... cho ong A.cerana gy nn hin tng rt phc tp, lm gim s lng n A.cerana m cha c bin php gii quyt. ) Ong lai Phi. Nm 1956 W.E.Kerr chuyn 63 ong cha chu Phi nhit i ni A.mellifera scutellata t Nam phi v Tansania ti Piracicaba, Spaulo (Brazin) vi tng nng sut mt thay cho loi A.mellifera c ngun gc chu u nhp vo nhng nm trc. Nm 1957 mt s n ong chia n v do dn n vic hnh thnh ging ong lai ca ni ong chu Phi vi ni ong Chu u. Ong lai phi tuy t n nh nhng kh nng chia n rt cao (5 10 n trong 1 nm) li hay bc bay nn kh nng lan truyn rt ln 300 500 km/ nm. Cho ti nay n lan truyn ti gn ht vng nam M v di chuyn qua Mehico vo ti nc M. Ong lai phi rt hung d t cht nhiu ngi v gia sc ti gn n ong. v th cn gi l ong git ngi. Do c tnh hung d kh khn trong khai thc, nng sut mt thp n ang l mt vn nan gii cho ngh nui ong chu M. c. Ong cho mt ngoi ging Apis. Ngoi cc loi trong ging ong mt Apis (Apidae, Apinae) ra, cn c ong khng ngi t (Apidae, Meliponinae) cng d tr mt ong m t con ngi c th khai thc c. Ong khng t Meliponinae phn b cc vng nhit i ca chu M, chu Phi v chu (ng Nam ). Ong Meliponinae c nhiu c tnh ging vi ong mt, nh cng c s phn chia cc cp ong: ong cha, ong th v ong c. Ong th cng l cc c th ci m c quan sinh sn khng pht trin. Ong khng t, xy t trong cc hc cy, l hng trong tng...V cu trc trong t ca ong khng t c khc vi ong mt. Cc bnh t thng nm ngang nui u trng, hai u l cc bnh sp cha mt v phn. Khc vi ong mt l cho u trng n nhiu ln cn ong khng t, chng lng mt v phn cho s pht trin ca u trng ri vt np l t li. Phn ln cc loi ong khng t khng c kh nng iu ho nhit trong t mc n nh. Trn th gii c khong 500 loi ong khng t, nhn chung kch thc c th chng nh hn cc loi ong mt, nhng d tr mt ca chng nhiu hn so vi ong rui 1 3 kg/ n. chu M, ong khng t c nui t lu i v trc th k 17 chu M khng c ong mt. Ngy nay khi loi ong lai Phi hung d ang pht trin mnh v thay th cc ni ong chu u hin hnh th vic thc y ngh nui ong khng t cng c ngha quan trng hn. nc ta ong khng t cn gi l ong mui, ong V phn b khp t nc nhng cng vo pha Nam cng nhiu hn. nc ta cng c mt s ngi bt u nui loi ong mui ny: Lai
Chu, Sn La, Kin Giang v mt s ngi sn lng cc t trong rng. o Ph Quc c vi ngi sn lng mt ong thu hoch c 200 300 kg trong mt v. Cng ging nh cc loi ong mt, ong khng t c vai tr rt quan trng cho vic th phn cho cy trng v cy t nhin. d. T chc x hi n ong. Cng ging nh mi, kin... ong mt l cn trng sng x hi. Cu trc x hi ca ong mt c c im rt phc tp, gia cc c th c cu to v c th v c s phn cng v chc nng nht nh, m chc nng ny hng ti vic duy tr v bo v cuc sng ca c n. Mi n ong l mt gia nh bao gm t vi nghn n vi chc nghn c th. Cc thnh vin ca n ong. + Ong cha: Trong mi mt n ong thng ch c mt ong cha, kch thc v khi lng ca n ln nht n. C th ong cha cn i, c bng thon di l sau nh cnh. Phn lng, ngc ca ong cha c mu en v to hn hn lng ngc ca ong th. Ong cha l c th ci duy nht c kh nng sn sinh ra th h con chu v chc nng ny ca n c hon thn ti mc ti a. Ong cha A.mellifera 1000 trng/ ngy m. Ong cha A.cerana c th 400 500 trng/ ngy m. Ngoi chc nng trng ong cha cn tit ra cc pheromon iu ho hot ng ca n ong. Tui th trung bnh l 3 nm 4 thng 14 ngy (Cherian v Mahadavan 1945), nhng sc trng ca ong cha ch cao nht trong nm u tin. Khi gi th n t i v nhiu trng khng th tinh. V vy sau 6 thng ti 9 thng ngi nui ong A.cerana thng thay cha 1 ln. Trong khi ong chu u A.mellifera vng n i ngi ta thay cha 1 hoc 2 nm 1 ln l do x lnh ong cha khng trng hoc rt t trng vo 6 thng ma ng. + Ong th. Ong th cng l c th ci nhng c quan sinh sn khng pht trin y nn khng giao phi vi ong c c. Bnh thng ong th khng c kh nng trng. Chiu di c th ong th A. cerana (Pha bc Vit Nam) l 10 11mm trng lng 75 80 mg. S lng ong th trong n t 5000 25.000 con. Ong th c cu to thch nghi vi vic hon thnh tt c cc chc nng ca n nh nui dng u trng, thu hoch mt, phn hoa, ly nc, xy dng t, iu ho nhit trong t mc n nh, bo v n...Tui th trung bnh ca ong th l 50 ngy. Khi phi nui nhiu u trng hoc ly nhiu mt th tui th ca ong th b gim i ch cn 25 35 ngy. Khi n b mt cha lu, trong n s xut hin mt s ong th trng. Do khng giao phi vi ong c c nn n ton trng khng th tinh v t nhng trng ny ch n ra ong c. Thi gian xut hin ong th trng ph thuc vo loi ong (ong A. cerana xut hin ong th trng nhanh hn ong A.mellifera), n ong, ma v. Nhng n ong mun chia n hoc c nhiu ong gi, trong n c t u trng th xut hin ong th trng nhanh hn ,i khi ch 3 - 4 ngy sau khi cha mt, cn bnh thng vo khong 10 14 ngy. + Ong c. c n ra t trng khng th tinh, chiu di c th 12 14 mm, trng lng 115 130 mg (ong A.cerana pha Bc), c th c mu en sm, mt kp to en nn cn gi l ong en. Ong c ch thng xut hin v c mt trong n vo ma v m p, n ong nhiu mt phn (ma chia n) hoc n mt cha do ong th trng. Ong c khng c cu to thch nghi vi vic thu hoch mt, phn nn khng i thu hoch. Chng ch s dng thc n c sn trong n. n ma khan him
thc n chng b ong th ui ra khi t v b cht i. Tuy nhin ong c l mt b phn khng th thiu c ca n ong. N c chc nng l giao phi vi ong cha t v ch sau khi giao phi vi ong c, ong cha mi c kh nng ra cc trng th tinh. T nhng trng ny s n ra ong th v ong cha th h sau. Tui th trung bnh ca ong c l 57 ngy. S lng ong c trong mt n t vi trm n hai ngn con. n ong to nhiu ong c nh vy to iu kin cho ong cha d dng la chn c nhng con ong c tt nht. S iu ho hot ng ca n ong. Mi n ong bao gm t vi nghn n vi chc nghn c th gm cc nhm c cu to v hnh thi v s phn cng chc nng khc nhau nhng hot ng ca n trong rt nhiu trng hp li ging nh mt c th nguyn vn v thng nht. Vy c ch iu ho ca n ong nh th no ? mi lin quan gia cc thnh vin ra sao ?. Nhng vn ny ang c cc nh khoa hc lm sng t. Mt trong nhng c im sinh hc c bit ca n ong l chng c kh nng tit ra pheromon iu ho cc hot ng sng trong n. Pheromon l cht c hot tnh ho hc c cc tuyn ca c th cn trng tit ra mi trng xung quanh v c nh hng n trng thi sinh l v tp tnh ca cc cc c th cng loi. i vi ong mt pheromon l phng tin thng tin ho hc n bao gm cc cht lng v cc cht d bay hi. Cc cht lng c truyn qua s tip xc ca cc con ong, cn cht bay hi th truyn qua khng kh. + Pheromon ca ong cha Cn gi l cht cha(Butler, 1954) hay cht dn d sinh dc (Pain.1995) bao gm hn 30 loi pheromon. Cc pheromon c hot tnh cao l - Axit 9 oxy 2 decenoic ( 9 ODA). - Axit 9 hiroxy 2 dexenoic (9 HDA). - 4 hydro 3 methyl oxy pheniletanol diacetat. Cc pheromon c sn sinh ra t tuyn hm trn, cc tuyn cc t bng 3 5, cc tuyn t bn chn ca ong cha. S phi hp ca cc pheromon c cc tc dng sau: - Km hm s hnh thnh trng trong ng trng ca ong th. - Ngn cn bn nng xy cc m cha ca ong th. - Kch thch ong th i thu hoch mt, phn, n nh n ong khi chia n bc bay. - Hp dn ong c trong thi gian ong cha bay i giao phi cha t ch c pheromon tit ra t tuyn hm trn nn cha c tc dng hp dn ong th nh cha . Cc pheromon ca ong cha c tit ra t tuyn hm trn v cc t bng 3 - 4 - 5 ca ong cha c trn ra b mt c th. Cc ong th tham gia vo i tu tng ca ong cha lim nhng pheromon ny v cng vi thc n chng truyn cho cc c th trong n. Qua thc n c pheromon ca ong cha, ong th nhn bit c tnh trng ca ong cha trong n. Khi khng c tho mn pheromon v n ong qu ng hoc cha gi, b d tt tit pheromon km ong th c th xy m cha chia n hoc m cha thay th. Khi cha cht nh hng ti tt c cc hot ng ca n. Ong th ngng xy t, gim thu hoch mt v phn. Nu trong n khng cn u trng non to cha th ong th trng v n ong s b cht dn. V th mc d ong cha c th sng c ti 3 nm ngi nui ong vn thay ong cha 6 - 12 thng mt ln cha tit pheromon iu ho hot ng ca n. + Pheromon ca ong th
Ong th c hai loi pheromon l pheromon bo ng v pheromon nh du. Pheromon bo ng gm hai thnh phn l isopentyl axetat do c quan t tit ra v heptanol 2 c tit t tuyn hm trn. Cc cht trn c tc dng nh du mc tiu, v bo cho ong th khc bit tnh hnh nguy him ca n v kch thch chng xng ra t k th bo v t. S lng isopentyl - axetat c sn xut ra trong mt ln t o c ong A.dorsata l 40 g, ong A.mellifera l 2 g, ong A.cerana l 1 g v A.florea 0,2 g (Morse v cng s 1967). Khi kim tra v thao tc cc n ong, nn bt u t cc n hin trc, cc n d nn lm cui cng v nu lm n d trc chng s li mi pheromon bo ng. Mi ny s kch thch ong n lnh tr nn d hn. Pheromon nh du: cc t bn chn ca ong th c tit ra mt loi pheromon (t nht 11 thnh phn) li trn hoa khi c ly phn hoc mt, cht ny c tc dng hp dn cc ong th khc n thu hoch. gia t bng 6 - 7 ca ong th c tuyn Nasonov. Tuyn ny tit ra loi pheremon c tc dng gip cho cc ong th nhanh chng xc nh c ni mi, tp hp ong khi chia n, nh hng ca t cho ong non tp bay v cng vi pheronmon t bn chn li trn cc bng hoa ch v tr ca ngun thc n cho cc con ong khc cng n n ly mt v phn c nhanh chng. + Pheromon ca ong c T tuyn hm trn, ong c tit ra ngoi khng kh ( vng hi t ong c) mt loi pheromon c tc dng hp dn ong c ca n khc n tp trung v hp dn ong cha bay n giao phi. + Pheromon ca u trng v nhng u trng v nhng cng tit ra pheromon hp dn ong th n cho n v m. Nhng ong cha tit ra 30 g, nhng ong c 10 g v nhng ong th l 2 - 5 g pheromon (Koeniger v Weith 1984). u trng ong cha tit ra loi pheromon ngn cn s pht trin trng trong ng trng ca ong th. V vy nhng n mt cha cn u trng non, ong th s chn mt s u trng xy thnh m cha. Ong th n s khng hoc rt chm trng. i sng ca ong th. + Cc giai on pht trin t trng n trng thnh Cng nh cc cn trng khc trong b cnh mng, ong mt thuc loi bin thi hon ton, vng i ca n tri qua 4 giai on: trng, u trng, nhng v trng thnh. Trng ong c hnh dng hi cong. Mt li ca trng tng ng vi mt lng ca phi. Chiu di v rng ca trng ong A.mellifera l 1,6 mm v 0,32 mm, cn ca ong A. cerana l 1,71 mm v 0,406 mm (Koeniger 1992). Giai on trng ko di khong 3 ngy m. Trong thi gian trong trng xy ra s phn chia t bo mnh m v c s pht trin ca phi thai. Trong 3 ngy kch thc ca trng gim dn (Woyke 1992). ng thi v tr ca trng cng thay i. Ngy u tin, trng thng ch hi nghing mt cht. Ngy th hai trng nghing hn v ngy th ba trng nm xung y l t. Sau mt thi gian ngn, u trng s chui ra. Theo chiu nghing ca trng, ngi nui ong c th bit c trng vo ngy no. u trng mi n c mu trng xanh. C th bao gm phn u v 13 t phn bit r. Rut gia chim phn ln c th v khng thng vi rut sau v vy trong sut giai on u trng n khng bi tit ra phn lm bn thc n. Trong qu trnh ln ln u trng c lt xc (thay da) xp x mt ngy
mt ln. Giai on u trng gia mi ln lt xc c gi l tui v u trng cc loi ong mt c 5 tui. Trong 2,5 3 ngy u tin u trng c ong nui dng cho n rt nhiu ln bng loi thc n gi l sa ong th (Worker, Jelly) (do tuyn hng v tuyn hm trn tit ra) giu protein, vitamin v nhng cht dinh dng cn thit cho n. Sau 2,5 - 3 ngy thc n ca u trng thay i c thm mt ong v phn hoa (Crane, 1990). Vo ngy 3 4 thc n ca u trng ong th c 47% ng (Shuet v Dixn. 1959). Giai on u trng ong th A.cerana ko di 4,5 ngy v ong A.mellifera 5,5 ngy tri qua 4 ln lt xc. Hnh 4.6- Cc giai on pht trin ca ong th t trng n nhng. Dade. 1962 Bng1.6- Cc giai on pht trin ca ong A.cerana v ong A.mellifera. Giai on Trng u trng Vt np 3 3 3 3,1 3 3 2,73 2,84 6 5 7 5,3 5 4,75 5,82 12 8 14 11,1 7- 8 10,05 14,22 -
Loi OngA.melliera chu u Th Cha c Ong A.cerana ng bng n Th Cha c Ong A.cerana Vit Nam Th c Cha
Tng s 21 16 24 19,5 15-16 24 18,54 22,88 -
Sau ong nui dng ngng cho n v vt np l t li. u trng lc ny tng 1600 ln v trng lng so vi khi mi n. Trong l t vt np, u trng thi phn v ko kn. Khi ko kn u trng phi ln vng (xoay u) ti trn 30 ln. Giai on tin nhng ong th ko di 2 ngy. y l giai on pht trin chm chp bin i t u trng thnh nhng mt cch dn dn. giai on ny s lt xc khng din ra nhanh chng m l sut c giai on. Nhn b ngoi, tin nhng ging nh u trng nhng bn trong lp da, cc phn ca nhng pht trin ang hnh thnh r dn (cc chn v cc phn
ca u) cui cng bin i thnh nhng. Lc u nhng c mu trng, nhng cc sc t bt u pht trin, u tin l mt, tip l n cc phn cn li ca c th. Cng vi s thay i v mu sc, s thay i b sung cng xut hin nhng bin i n sang trng thnh. Trc khi ra khi l t n lt xc ln th 6. + Cc hot ng trong t. Trc y ngi ta cho rng ong c s phn cng lao ng theo tui ngha l cng vic ca cc con ong ring bit c xc nh mt cch nghim ngt theo la tui ca chng. Tuy nhin trong thc t cng vic ca con ong khng phi bao gi cng tin hnh tun t theo la tui m cn ph thuc vo tnh hnh c th ca n v iu kin ngoi cnh. N c th hon thnh nhiu chc nng trong t hoc mt s ong non c th b qua mt vi giai on lm vic trong t m chuyn sang thu hoch mt, phn hoa khi m v mt r n. Tuy nhin trong iu kin bnh thng ong non tri qua cc giai on sau: - Giai on lm vic trong t : Khi mi n, c th ong non cn yu, u cha vng trn bnh t n phi nhn thc n t cc con ong khc. i khi n li chui vo l t nm im mt thi gian hon thin cc c quan bn trong. Nhng cng vic u tin ca n l dn v sinh cc l t trng. Trong nhng ngy u tin ny, n phi n phn hoa pht trin cc tuyn trong c th. Sau mt, hai ngy n c th cho nhng u trng tui mi ln (3, 4, 5 ngy) n hn hp mt v phn hoa. y l thc n b sung v cc u trng trn vn c ong nui dng khc cho n sa ong th. Vic tiu th phn hoa ca ong non tng ti a vo ngy th 5 v gim vo nhng ngy 8 - 10. Cc tuyn hm trn v tuyn hng pht trin tit ra thc n nui u trng. ng thi tuyn sp cng c pht trin. Ong non tp trung ch c rt nhiu u trng l ni c nhit cao nht t. Nu trn bnh t c u trng nh tui, ong non tit ra thc n cho u trng n, ch c u trng pht trin y sc, ong non vt np t li. Nu c l t trng, n dn v sinh cho ong cha trng. ch bnh t trng, ong non tit ra sp xy t. Nhng ong non tp hp xung quanh cha s tham gia vo i tu tng ca ong cha, cho cha n, lim cht cha ri truyn cho cc c th trong n. Trong nhng ngy u, ong non c xu tnh m vi nh sng, n thng nm nhng ch ti bn trong t. Khi c 8 14 ngy tui, h c cnh pht trin n li c xu tnh dng vi nh sng v bay ra khi t tp bay nh hng v bi tit ln u. ng thi la tui ny n lm nhim v tip nhn mt hoa t ong thu hoch v ch bin thnh mt ong d tr trong t. Tuyn sp pht trin mnh nht khi ong non 12 18 ngy tui. Khi c 2 tun tui, tuyn nc y, v mt s ong lm nhim v bo v ca t.Tuyn nc thoi ho khi ong c 6 tun. Khong 18 - 20 ngy tui, ong chuyn sang giai on lm vic ngoi t, i tm kim thc n. Lc ny h c ca ong pht trin mnh chng c kh nng bay kho. Tuy nhin v l do no y trong n ch c ong gi th khi chng n phn hoa cc tuyn hot ng tr li ong c th nui dng cc u trng v tit ra sp xy t. - Giai on lm vic ngoi t : ch yu l cc hot ng thu hoch thc n. Nh phn trn nu khi ong th c khong 8 - 14 ngy tui, n tp bay nh hng ln u trong thi gian ngn. Thng thng s lng ln ong non cng tp bay, nn to ra ting n ca bay nh hng (hay cn gi l bay bi tit). Nhng ngy sau cc chuyn bay nh hng c thi gian lu hn, khong cch rng hn. Nh vy khi ong th n tui thu hoch
(18 - 20 ngy) n bit c v tr t ca n v cc vt chun xung quanh (cy ci, nh ca...). Vic thu hoch mt v phn ca ong c tin hnh nh s ch dn ca ong trinh st. Ong trinh st v cc tn hiu thng bo v ngun thc n : ong trinh st bay i tm kim ngun thc n cn c vo mi thm, mu sc rc r ca cc bng hoa, ting ng ca cc con ong khc. Sau khi pht hin c ngun hoa v ngun thc n chng nhanh chng bay v t truyn tn hiu bo cho cc c th trong n bit s c mt ca thc n, phng hng, khong cch, mi thm, hng v, phong ph v thi gian c ngun thc n. * Khong cch: Bng cc chuyn ng nht nh c gi l iu ma ong trinh st c th thng bo cho cc con ong bit khong cch ti ngun thc n . Khi ngun thc n gn t 0,5 - 27 m i vi ong A.melliera v 0,3 - 7 m i vi ong A.cerana indica (Lindauer,1957)), (Atwal v Goyal 1971) ong trinh st ma vng trn. Ong trinh st A.cerana v vng trn theo kim ng h t 2 - 6 ln sau v vng trn ngc li vi ln. Trong khi ong trinh st A. melliera v vng trn theo kim ng h 1 ln li quay u chy theo chiu ngc li mt ln. Vi khong cch xa hn iu ma vng trn chuyn thnh ma hnh li lim (vi ong A.cerana l trn 8 m, vi ong A.melliera l trn 28 m). khong cch trn 50 m i vi ong A.cerana v trn 100 m i vi ong A.mellifera ong trinh st ma iu ma lc l. Ong chy theo bnh t thnh na vng trn c bn knh nh sau quay ngot li v chy thng ti im ban u ri v ln na vng trn th hai pha i din to thnh hnh s 8 nm ngang sau n li chy thng ti im ban u v lp li tt c cc chuyn ng ng ch trong mt vi pht. Khong cch ti ngun thc n cng xa th chuyn ng ca ong cng chm chp hn v lc l cng ln hn. * Phng hng: Khi nhy ma ong trinh st cn ch c hng ti ngun thc n. Khi ong chy thng ln pha trn bnh t th ngun thc n cng hng vi mt tri. Ngc li khi ong chy thng quay u xung th ngun thc n ngc hng vi mt tri. Nu ngun thc n lch v pha bn phi mt tri th ong s chy thng nghing v pha bn phi vi gc tng ng v ngc li. * Mi thm: Khi ong trinh st thu hoch trn hoa, mi thm ca cc bng hoa s c lp sp mng ph trn da ong hp th v gi li mt thi gian ngn. V vy nhng con ong thu hoch nhy ma theo ong trinh st s nhn bit c mi v ny v gip n tm c ngun hoa nhanh chng theo tn hiu nhy ma ca ong trinh st. * S phong ph ca thc n: Nhp iu ma, s lng ong trinh st nhy ma nhiu ni r s phong ph ca thc n. Nu ch c vi con ong trinh st nhy ma chng t ngun thc n t. * Thi gian c thc n: Mt s loi hoa ch n hoc cho mt vo mt thi gian nht nh trong ngy. Mt s ong trinh st bit r iu ny v chng ri t vo thi gian , ly thc n v thng bo cho cc ong thu hoch khc s dng tt ngun hoa ny. Khi nhy ma ong trinh st cng pht ra cc m thanh tng ng, ngun mt gn cng m thanh ln hn v ngc li. Cn phi nh rng trong t ong rt ti, ong khng th nhn thy nhng g xy ra xung quanh chng. V vy ong phi s dng cc c quan cm gic v t trng, m thanh, mi v, xc gic... truyn v cm nhn thng tin. S lng ong trinh st thay i tu theo hon cnh mi trng, nu ngun mt phong ph ch c vi phn trm (Ribband 1953). Nu ngun mt khan him th c nhiu ong thu hoch hn chuyn
sang lm nhim v trinh st 5 - 35% (Seely, 1983). Nh n ong c th s dng tt c ngun thc n xung quanh .
Hnh 5.6- Quan h gia hng ngun thc n vi cc iu v ca ong trinh st (C.R.ribbands). - Thu hoch v ch bin mt . Thu hoch mt: Ong thu hoch bay i ly mt theo nhng tn hiu ca ong trinh st, chng bit c khong cch, phng hng v mi v ca ngun hoa v bay thng ti . Khi thu hoch mt trn hoa, n nhn bit v ghi nh mu sc, hnh dng v cu to ca bng hoa ln sau bay n c nhanh hn. Khi v t, chng khng trc tip mt vo l t m trao cho 2 - 3 con ong tip nhn u trn bnh t gn ca ra vo ri li tip tc bay i ly chuyn khc. Theo Park (1928) nu thi tit tt mt ngy con ong thu hoch bay i ly c 10 - 12 chuyn mt ngy, trung bnh l 7 chuyn. Thi gian bnh qun mt chuyn bay ly mt l 45 - 65 pht.Trng ti mt chuyn l 40 mg v cao nht l 70 mg ong A.mellifera, cn ong A.cerana bng 2/ 3 s lng . Tuy nhin nu iu kin thun li ong c th ly c nhiu chuyn hn v tiu tn thi gian cho mt chuyn t hn. V khong cch thu hoch ong A.mellifera l 3- 4 km xa nht l 13,5 km cn ong A.cerana Srilanca l 600 m.(Punchihewa 1994). Phm vi thu hoch c hiu qu kinh t vi ong A. cerana Vit nam l 300 - 700 m. Ong A.cerana i lm nhiu hn 2- 3 gi/ ngy so vi ong A.mellifera Ch bin mt. Ong l mt cn trng dinh dng hp, thc n ca ong l mt hoa. Mt hoa thng cha lng nc kh ln (50 - 85%) c ong mang v t v ch bin thnh mt ong. loi bt lng nc d tha ong dn mt hoa mi ly vo l t, thng chng khong 1/ 3 chiu cao l t din tch tip xc ca mt hoa vi khng kh tng ln. ng thi ong qut kh trong t tng s bc hi nc. Ong chuyn nhiu ln mt hoa t l t ny sang l t khc v tr cao hn. Trong qu trnh tip nhn mt hoa t ong thu hoch, vn chuyn mt hoa t l t ny sang l t khc ong thm vo mt
hoa cc enzim invectaza. Men ny c tc dng chuyn ho ng saccaro thnh ng n l gluco v fructo ng thi nhng men khc do ong tit ra bin i mt phn gluco thnh axit gluconic. V vy mt lun c phn ng axit (mt ong chn c pH khong 3,9). Khi mt chn hm lng nc trong mt ong ch cn 18- 20%, ong y cc l t pha trn v vt np t bng mt mng sp mng. Mt chn c th bo qun c rt lu. Qu trnh chn ca mt din ra khong t 9- 10 ngy, tu thuc vo ngun hoa, thi tit v th n ong. ong A.cerana i khi mt chn c t l nc cao hn t 22 24%. ng saccaro trong mt chn vo khong 1- 4%, ng gluco v fructo tng n 70- 75%. Hm lng m thp 0,1- 0,4%, mui khong 0,2%, axit hu c 0,1- 0,4%. Nu quay mt nhiu ln (3- 4 ngy mt ln) khi mt cha chn, hm lng nc rt cao t 25- 28%. Mt ny d b ln men, khng bo qun c lu. - Thu hoch phn. Vo thi gian trong n c nhiu u trng, c khong 50% ong thu hoch tr v t vi cc vin phn c mu sc khc nhau. Mu ca vin phn ph thuc vo loi hoa (phn ng, b mu vng, phn la vng nht, phn c rc mu , phn mi mu tm, phn c ph mu nu sm...). Quan st mu ca vin phn do ong mang v ngi nui ong c th bit s n hoa ca cc cy ngun mt, phn khc nhau v bn knh bay ca ong. Khi thu hoch phn, ong dng vi v hm trn lim hoc cn rch bao phn dnh vo cc lp lng ca c th. Sau n dng chn trc v chn gia chi phn u v c th, ri chuyn n chn sau. Bn chi chn sau v phn hoa thnh nhng vin nh. i khi ong nh ra mt cht mt hoa lm cho phn dnh c ri chuyn vo gi ng phn mt ngoi t chy chn sau. Gi ng phn c mt si lng cng trung tm c tc dng gi vin phn ng v tr. Trng lng ca vin phn hoa mang v t ph thuc vo s phong ph ca phn trn cy v thi tit. Tri lng gi, mt gi phn hoa ca ong A.mellifera l 16 - 20 mg, khi c gi l 8 - 12 mg. Ong A.cerana ly phn cy m tt gi phn 8 mg cn ly phn ng l 19 mg (Naim v Bisht,1979). Thng thng ong ch ly mt loi phn v ly phn nhiu nht vo bui sng t 8- 11h. a s ong thu hoch mang v t hoc l mt hoc l phn. Tuy nhin khi ngun mt khng phong ph, gn 1/ 2 s ong mang v t c mt v phn.Thi gian ly mt gi phn thng nhanh hn ly mt diu mt. Trng hp cy va c mt va c phn, ong ly mt hoa trn vi phn cho phn hoa m c th cho vo gi ng phn. C khi cy ch cho phn (nh ng, la, c rc...) ong phi ht mt git mt trc khi ri t. Thi gian ly y mt gi phn t 6 - 10 pht cho n 187 pht. Mt ngy mt con ong c th ly t 6 - 47 chuyn, nhng ong thng thch ly mt hn l ly phn. Sau khi em phn v ong phn vo trong l t . Cc con ong khc tr hn s p cht phn vo l t. Nh nh hng ca vi sinh vt ln men lactic, mt phn ng thm vo phn hoa bin i thnh axit lactic. Do phn hoa c th bo qun kh lu. Phn hoa l ngun protein, lipit, mui khong v vitamin ch yu i vi ong. Khi thiu phn hoa, ong cha gim , ong nui u trng t v ngng tit sp xy t. Woyke (1976) thy rng vo v mt ong A.cerana nui c 95% s trng cho n khi vt np, nhng khi c ngun hoa ri rc ch l 50%, v vo ma thiu thc n t l ny bng khng, l do khi thiu phn, ong th n mt phn hoc ton b u trng. C tp tnh trn l do ong d tr v s dng li lng protein trong ma thiu thc n.
- Ly nc. Khi trong t nhin khng c mt hoa, phi s dng mt ong d tr, ong ly nc v lm long mt cho u trng n. Khi tri kh hanh, ong ly nc v tng m khu vc nui u trng. Khi tri nng nc, ong ly nc v lm mt t v vy vo thng 6 thng 7 c rt nhiu ong i ly nc.Mt con ong c th ly c t 50 - 100 chuyn trong mt ngy. Ong cng vn chuyn nc trong diu mt; khi v t chng trao cho mt s ong tip nhn. Trong n, ong khng d tr nc vo cc l t nh d tr mt v phn m c mt s ong d tr nc trong diu mt. V ma h cn to cho ong ngun nc nhn to trong tri ong ly nc sch, khng phi bay xa, tit kim c nng lng. Nhng ngy qu nng c th cho nc vo mng t sn trong n. Ngoi vic thu hoch mt, phn hoa v nc ra, ong A. mellifera cn ly c cc nha dnh trn chi mt s loi cy v ch bin thnh keo ong thu hp ca t, bt nhng ch h ca thng. Ong A cerana khng ly keo. i sng ong cha. + S pht trin t trng n trng thnh Ong cha cng pht trin t trng th tinh nh ong th nhng s pht trin ca n c mt vi sai khc. Theo ngun gc ra i ca cha c th chia ra : cha chia n, cha thay th v cha cp to. Cc u trng ong cha chia n v thay th c pht trin trong nn m cha xy dng mt cch c bit, thng nm ra bn hoc mp di ca bnh t.T cc nn m cha theo s ln ln ca u trng, ong th xy thnh l t cha c hnh ht d. Khi n ong mt cha t ngt, ong chn mt s l t u trng non di 3 ngy tui, m rng cc l t ny ri xy dn ln thnh m cha. Trong sut giai on u trng, ong th cho u trng n bng sa cha mt cch d tha.Trong khi ong th t khi mi n n 2,5 - 3 ngy tui u trng ch c n mt lng sa va . Mt khc thnh phn ca sa ong cha cng khc vi sa ong th. Hm lng ng trong sa ong cha l 34% v c duy tr t 1 ngy n 4 ngy tui, cn sa ong th l 12% v c n nh vy trong 1,25 ngy. (Shuel v Dixon 1959). Chnh hm lng ng cao ny kch thch u trng ong cha n nhiu thc n hn v n nh hng n hch Corpora allata u ca u trng. Hch ny tit ra hoocmon kch thch su non (Juvenile hoocmon) l neotenin. n ngy th 3 ca giai on u trng mc neotenin cao s dn n s phn ho thnh ong cha, cn nu mc neotenin thp s dn n thnh ong th (Beetsma, 1979). V vy ngi nui ong khi to cha thng chn u trng di 1 ngy tui v tt nht t 12- 18 h tui u trng c n sa cha. Qua 5 ngy ong th vt np m cha li. Lc trong m cha vn cn lng thc n d tha, u trng s va ko kn va n sau s lt xc ho nhng. Ong nui dng cho u trng ong cha n sa ong cha nhiu hn so vi u trng ong th l do l t ca ong cha hng xung pha di. Nhng ca ong cha sn sinh ra lng pheromon kh nhiu (30 g) hp dn ong th n m. Khi hon thnh giai on pht trin, ong cha t cn np m cha v chui ra ngoi. + Cha t v chuyn bay giao phi. Sau khi v ho vic u tin ca ong cha t l i tm cc m cha gi khc, dng hm trn cn vo vch m cha ri dng ngi t tiu dit cc con ong cha sp v ho nm trong . Nu ong cha c to chun b chia n th ong th bu kn xung quanh m cha ong cha v ho trc khng git c.Vo ngy u tin ong cha c xu tnh m vi nh sng. N thng ln
trnh nh sng ca t. Vi gi u sau khi cha v ho, ong th hu nh khng ti cha t. Sau chng dng ru chm vo ong cha, chi chut cho n, cho cha n ri c nhng hot ng quy ry, xm kch ong cha nh rung lng, lc cnh. Hot ng xm kch cng tng ln lm cho ong cha hot ng hn, nhanh nhn hn. N t ra tc gin, tro qua ong th, thm ch t cht c ong th. Bng nhng vic lm ny ong cha thit lp vai tr thng tr ca n (Werver,1980) hn na vic tp luyn s lm ong cha kho hn, c kh nng bay tt. Khi c 3- 5 ngy tui, n c xu tnh dng vi nh sng, b ra ngoi ca t v bay nh hng ln u trong vng vi pht. Nhng ln bay v sau lu hn n 30 pht. Ong cha thng bay i giao phi vo nhng ngy tri nng m, nhit khng kh cao hn 20oC, tri t gi. Ong cha thng bay giao phi cch t khong 2 km, t khi xa hn 5 km (Crane 1990) v mi chuyn bay giao phi ko di t 22,5 - 30 pht. Ong cha A.cerana thng bay i giao phi, sau khi v ho l 5 - 7 ngy v sau khi v ho l 8- 12 ngy, cn ong A.mellifera l 6 - 9 ngy v 8- 13 ngy. Thi gian bay i giao phi nhiu nht ca ong A.cerana gn ging nh ca ong A.mellifera (A.cerana l 13h - 14h, ong A.mellifera l 12h30 - 13h30 .Verma 1986). Nhng theo Mardan, ong A.cerana giao phi nhiu nht vo khong 15 h l khi mt tri ng gc l 45o. Nu nh thi tit xu, s giao phi ca ong cha chm li i khi ti 30 - 35 ngy nhng ong cha gim kh nng v tui th ngn. Khi bay giao phi, ong cha tit pheromon hp dn ong c v n s giao phi vi nhng con ong c ui kp n. Ong cha thng giao phi 1 - 3 ln. Mt ong A.mellifera giao phi vi 8 - 10 ong c (Trjasko 1956;Woyke 1955 Ruttner 1985) nhng mt ong cha A.cerana giao phi vi khong 15 - 30 ong c (Woyke 19755 Koeniger v Punchihewa 1994), do lng tinh dch ong c A.cerana t hn. Mt ong c A.cerana phng c khong 0,35 ml tinh dch cha 1,20 triu tinh trng ngha l t hn mt ong c A.mellifera t 5 - 6 ln.( Verma, 1990). Mun th tinh nhn to cho ong cha A.cerana phi ly tinh trng t 40 - 60 ong c (Woyke 1972) v th cc chng trnh chn lc ging ong A.cerana cn phi tin hnh bng cch giao phi t nhin khu vc cch li v a l. Sau khi giao phi 1 - 4 ngy, ong cha bt u trng. Khi , ong cha tm cc l t trng c dn v sinh . N chui u vo l t kim tra v a hai chn trc ra o l t (Koeniger, 1970). Bng cch ny ong cha bit c y l l t ong th hay l t ong c m trng th tinh hay khng th tinh. Nu l l t ong th, van ti tr tinh m ra, v mt trong nhng tinh trng c nh ra s th tinh cho trng. Nu l l t ong c van ti tr tinh s ng li, trng s khng c th tinh, v ch n ra ong c. Kh nng trng ca ong cha ph thuc vo tui ca ong cha, th n, d tr thc n, s l t trng v iu kin mt phn bn ngoi. Ong cha cng gi sc trng ca n cng gim, t l trng khng th tinh cao. i khi mt s cha cha gi nhng giao phi vo lc thi tit khng thun li nn nhn c t tinh trng th sc trng cng gim nhanh. i sng ca ong c. + S pht trin t trng n trng thnh. Khc vi ong cha v ong th, ong c c pht trin t trng khng th tinh. Cng ging nh ong th, trong 2,5 - 3 ngy u tin u trng ong c c n bng thc n u trng nhng thnh phn c khc gi l sa ong c. Sa ong c cho u trng 1 - 2 tui n c hm lng ng 7,5 % v khi u trng c 3 - 5 ngy tui l 24,9%. (Haydak 1957). Sau 3 ngy tui, u trng ong c c n thm mt v phn hoa. Giai on u trng ong c ko di 7 ngy nn tiu tn thc n
gp 2 ln u trng ong th v kch thc ca n cng tng ln nhiu hn. Tuy nhin t l cht ca ong c giai on u trng cao hn t l cht ca ong th rt nhiu. Theo Woyke 1977: T l cht u trng ong th ong c ma xun 11% 13% ma h 19% 25% ma thu 33% 47% Theo Levenet (1956) nui 1000 ong c A. mellifera t trng n trng thnh cn 750 gr mt ong v 450 gr phn hoa, v trong sut cuc sng ca mnh, s ong c trn tiu th ht khong 6,32 kg mt ong. Theo tnh ton ca nhng ngi nui ong, to 1000 ong c trong n th gim mt 7 kg mt. Tuy nhin theo s liu tnh ton ngy nay s lng mt ong tiu tn cho 1 u trng cn ln hn nhng thc t nhng n ong c nhiu ong c nng sut mt vn khng gim, bi v trong n ong c nhiu mi tng tc m chng ta vn cha hiu ht. Sau 7 ngy, ong nui dng ngng cho n v vt np l t li. L t ong c thng nm cc gc pha di ca bnh t. Np vt l t ong c nh cao hn so vi np vt ca ong th. Sau khi vt np l t c 2 - 3 ngy trn np vt l t ong c A. cerana xut hin 1 l thng nh chnh gia do ong th ly bt sp i. L do hnh thnh l nh cn cha c r (Ruttner, 1988). Thi gian pht trin t trng n trng thnh ca ong c l 24 ngy i vi ong A. mellifera v 22 - 23 ngy i vi ong A. cerana. Giai on pht trin ca ong c di hn so vi ong cha v ong th v giai on nhng ko di hn. iu lm cho cc pha u trng ve Varroa pht trin thun li trn u trng ong c. Ong c lng bi: Ong c c sn sinh t nhng trng khng th tinh. l nhng con ong c n bi, ngha l chng ch c m, khng c b v ch c mt na s nhim sc th l 16 ch khng phi l 32 nhim sc th nh con ci. (Ong cha v ong th l nhng con ong ci lng bi v c c b v m). nhng n ong m cha giao phi cn huyt c nhng con ong c lng bi pht trin t trng th tinh m ong cha l t ong th. Khi di 1 ngy tui, u trng ca chng tit ra cht pheromon, l cht n. Nhng ong cha cn huyt ong A.cerana cng ra trng v u trng ong c lng bi nhng nhng u trng ny tit ra t cht n hn v chng ch b n tht 1 4 ngy tui (Woyke 1977, 1980). Cht n sn sinh ra khi u trng cn rt nh ,c tc dng n ong khi lng ph thc n nui chng. ong mt khng c nhim sc th gii tnh ring bit. Theo Woyke (1976) gii tnh ca ong c xc nh bi 12 alen locus gii tnh X, k hiu l Xa, Xb.Xc... Con ci pht trin t trng th tinh lng bi d hp t locus X. Ong c pht trin t trng khng th tinh th pht trin bnh thng. Trng th tinh trng thi lng bi ng hp t locus X s n thnh ong c lng bi. Hin tng ny xy ra khi ong cha giao phi vi ong c cn thn. + Ong c trng thnh v s bay giao phi. Sau khi v ho ong c thng u trn cc cu bnh t c u trng, ni c nhit cao 35oC thc y s hnh thnh tinh t. Sut 3 - 4 ngy u tin n khng t ly thc n c m c ong th nui dng bng phn hoa v mt ong. Dn dn n c th t ly thc n trong cc l t khng vt np. Ong c dnh 70 80% thi gian ngh ngi hon ton, thi gian cn li b i y trong t. Khi c 6 - 10 ngy tui, ong c thc hin nhng chuyn bay u tin bi tit v nh hng v
tr t, ngy th 12 14 sau v ho ong c thnh thc v mt sinh dc v s bay i giao phi vo tui 15 - 16 ngy (Hestmnamek, 1962). + S giao phi gia ong cha v ong c. Khi ong cha t bay ti im hi t ong c, rt nhiu ong c bay theo n ging nh mt ci ui sao chi sau ong cha. Cui cng mt trong s ong c s ui kp ong cha, dng chn trc v chn gia m ly lng cn chn sau m ly bng ca ong cha. Tip theo n cong bng ln c quan giao cu vo bung ngi t m ca ong cha, ri n tr nn t lit, chn ri ra, cnh khng vy na, cui cng n lt v pha sau. Ong cha tip tc bay mang theo ong c b t lit. Lc ny tinh trng s i vo ng dn trng chung v i ng dn trng n. Sau ong c ri ra, nhng li cc nt hnh thnh t phn cn li ca dng vt v cht nhy ca ong c ng li khi gp khng kh, ngn khng tinh trng thot ra. Ch vi giy sau con ong c khc li bm vo ong cha giao phi nh con ong c trc v tt nhin n phi gt b cht nhy do con ong c trc li. Cc ong c sau khi giao phi s b cht. Khi thy lng tinh trng, ong cha bay v t vi du hiu do ong c li gi l du hiu giao phi. N t b du hiu giao phi trong vng 3 - 5 pht bng cch b trn bnh t thnh l t gt vo du hiu giao phi lm n tt ra. i khi ong th gip cha loi b du hiu giao phi ny. Khong 1 - 4 ngy sau giao phi, ong cha bt u trng. Cu trc t ong. T ong l ni bo v ong khi cc k th v ma gi. Trong t nhin ong A.mellifera v A.cerana thng lm t trong hc cy, hc . + Cu to v s sp xp bnh t: T ong A.mellifera v ong A.cerana gm c vi bnh t xp thng ng v song song vi nhau (5 - 8 bnh t). Chiu dy bnh t ch nui u trng l 20 21 mm v ch cha mt l 25 - 30 mm. Khong cch gia hai bnh t k nhau khong cch con ong l 7,5 mm. Gia cc bnh t c vch chung t c cc l t i v hai pha ngc chiu nhau. L t ong c hnh lc gic u, y l t nm vch chung ng thi li l y ca 3 l t pha i din. Cu to nh vy to nn bn ca t rt cao v l t c sc cha ln nht, tit kim c nhiu sp xy dng nht. Trn bnh t c cc l t ong th, ong c, ong cha v l t ng mt. S lng l t ong th l nhiu nht. Kch thc l t ph thuc vo loi ong v ni ong m khc nhau. ong A.mellifera dao ng t 4,7- 5,4mm. ong A.cerana l t 4,2 4,87 mm. Ong A.cerana pha Bc nc ta c ng knh l 4,6 mm cn ong A.cerana pha nam l 4,3 mm, ong c pha bc l 5,4 mm ong pha nam l 5,1 mm. Cc l t c xu hng chch ln pha trn mt cht. Cc l t ng mt c chch ln hn. Cc l t ong c thng nm pha di v thng ch xut hin vo ma chia n. Trong ma pht trin, 3/ 4 s l t c dng nui u trng, 1/ 4 dnh cha mt phn. Cc l t ong th c vt np phng cn l t ong c li ln thnh hnh nn. Vo ma mt, s l t nui u trng gim xung cn s l t ng mt c tng thm. Vic nghin cu cu to t cc loi ong c ngha rt quan trng trong vic ch to ra cc loi thng ong thch hp. c bit da vo khong cch gia hai bnh t nh chiu rng x trn ca thanh x v khung cu, o th tnh t ong t nhin, din tch bnh t quy nh kch thc thng ong cho thch hp. V d x cu ong A.mellifera cn phi to hn, th tch thng phi ln hn ong A.cerana.
Hnh 6.6 - Bnh t ong. + S gi ho ca bnh t v hot ng xy dng bnh t mi. Bnh t mi xy, mm do c mu trng hoc vng sng, sau mt thi gian nui dng u trng, mu ca bnh t sm i do cc o kn, cht cn b trc khi u trng ho nhng thi ra. Vch t hp li, bnh t tr nn gi cng, khng c mi thm nh trc. Theo Mikhailop,(1927) ng knh l t ong th c 17 - 21 th h ong ra i hp hn 5 - 6% v th tch. Khi l t c 68 th h ra i th khi lng ong th ra i t gim i 18,8%. Ong A.cerana khng thch cc bnh t qu c v c mi hi, ong cha khng thch trng, su n sp d xm nhp. mt s n ng qun, ong th cn b cc l t c cho n tn lp y ri xy li cc l t mi. Do ong A.cerana dn v sinh y thng km, lp sp vn do ong cn ra li hp dn bm su n sp n trng. T su non li n ra, n sp ri b vo cc bnh t khc. Nu s lng su n sp nhiu c th lm n ong b t bc bay. V vy cn phi thng xuyn dn v sinh y t v thay khong 1/ 2 s bnh t trn cc n ong ca tri trong mt nm. Qu trnh xy t mi do ong non m nhim, sp c tit ra t cc tuyn sp 4 t bng cui cng ca ong th. Trong 3 ngy u tin ca cuc sng, cc t bo tit sp c tng dn v kch thc v t cc i vo lc ong c 12 - 18 ngy tui. Sau hot ng ca tuyn sp ngng li. Vic tit sp xy t ph thuc vo tnh hnh n ong v ngun mt phn trong t nhin. Ngi ta c tnh rng sn xut ra c 453 g sp ong phi tiu tn 3,8 kg mt ong. Khi xy t, ong hnh thnh nn cc dy ong ch xy t. Chng dng cc ca chn sau ly sp ra khi gng sp chuyn ln chn trc ri a ln hm nhai, nghin trn vi nc bt. Sau vi pht sp tr nn c hnh trn nh, n c t ln bnh t. Cc sp c th nm hoc li c ong th khc ly i nghin li. Trong thc t xy c mt l t phi c s tham gia ca hng trm con ong, m mi mt con ch tham gia cha n 1 pht. T cc dy ong hnh thnh nn cc ming bnh t nh, di m ong tip tc xy di ra v ni li vi nhau thnh bnh t mi. Ong xy bnh t tch cc nht ch bnh t c nhiu u trng m np do c nhiu ong non. Chng n nhiu phn pht trin tuyn tit sa, nn tuyn sp ca chng cng pht trin mnh. gip ong xy t nhanh v nhn c bnh t vng chc c nhiu l t ong th, ngi nui ong s dng tng chn nhn to. Cn lu s dng tng chn c kch thc ng vi l t t nhin ca ong. Nu kch thc ln hn l t t nhin , ong s xy nhiu l t ong c.
+ S iu ho nhit m trong t. Tt c cc loi ong mt u c kh nng to ra v duy tr nhit trong t mc khng i. ong A.mellifera nhit khu vc nui u trng lun n nh trong khong 32 - 34oC. y l nhit thch hp nht cho u trng pht trin, nu cao qu hoc thp qu u nh hng n s pht trin ca u trng , lm gim sc sng hoc ko di s pht dc. S iu ho nhit do ong th m nhim, n ong cng ng th kh nng iu ho nhit cng tt. Khi nhit khng kh xung thp, ong t tp li trn bnh t thnh chm, ng ti mc lm cho chng to ra nhit cao trn mt din tch nht nh ch c u trng. Nhit cng thp th ong cng dy c hn, chng tiu th mt ong cng nhiu to ra nng lng cn thit. n ong A.mellifera chu c nhit thp 40oC, cn cc n A.cerana ch chu c nhit 0oC. Tuy nhin Nht Bn ong A.ceranajaponica li chu ng nhit lnh 20oC tt hn l ong nhp ni A.mellifera (Sakai,T 1989). Xt v mt c th ong A. cerana chu lnh tt hn, Qung ng Trung Quc ong A.cerana bt u i lm khi nhit khng kh ngoi tri l 7oC. Ngc li ong A.mellifera khng th ri t nhit , nu n bay ra n s b cht (Liu, 1984). Khi nhit khng kh cao trn 34oC, lm mt t, ong tin hnh thng gi. Chng u ngoi ca t vy cnh to ra dng khng kh y vo t. Ong A.mellifera quay u vo ca t khi qut gi, ngc li ong A.cerana quay u ra. Nu s thng gi vn cha , ong dn rng ra khp t v t tp li thnh chm di y thng. Nh vy, nhit trong t c gim xung. Khi tri qu nng ong i ly nc v t, t git nc ln trn np vt l t nhng, hoc treo ln phn trn pha ngoi l t c u trng. Nc bc hi lm gim nhit v tng m trong n. Bng cch ny ong duy tr m khng kh trong t lun lun khong 65 - 80%, l m thch hp cho s pht trin ca u trng. Cu hi n tp chng 6. 1. c im ca 2 ging ong c nui ph bin Vit nam : A. mellifera v A. cerana. 2. Thnh phn n ong v cc chc nng, hot ng ca chng. 3. Cu trc t ong v s iu ho nhit m trong t ong.
Chng VII: CY NGUN MT PHN V S TH PHN
CY TRNG BNG ONG MT

Chng 7 cp n tm quan trng cy ngun mt, khai thc cy ngun mt nui ong 7.1. Vai tr ca cy ngun mt phn i vi ong. Ong i ly thc n t ngun t nhin l mt v phn hoa. Mt hoa v phn hoa c th cung cp tt c cc nng lng cn thit cho ong. Trong thnh phn ca mt ong c nhiu cc loi ng saccaro, gluco, fructo... l ngun nng lng c bn cn thit cho u trng, cho cc c th ong v cho c n ong. Ong thng s dng v nui u trng bng mt hoa mi ly v, ng thi ch bin mt phn cn li thnh mt hoa. Phn hoa l ngun cung cp protein, cht bo, vitamin, mui khong... cho u trng v ong non. Khi thiu phn n ong khng nui dng u trng v ngng xy t, v th ni no c ngun mt phn di do quanh nm th ong pht trin mnh v cho nng sut cao. Tuy nhin khng phi tt c cc loi thc vt c hoa u cho mt v phn hoa, u c gi tr i vi ong nh nhau. Nhng thc vt cung cp cho ong mt hoa v phn hoa c gi l cy ngun mt. Nhng thc vt cho mt nhng t hoc khng cho phn cng c xp vo nhm ny. Cn nhng thc vt m trn cc bng hoa ca n, con ong ch ly c phn hoa gi l cy ngun phn (ng, la, trinh n, hoa hng, thuc phin...). Cc cy ngun phn ny c vai tr rt quan trng i vi ngi nui ong, c bit khi n ong nui nhiu u trng, chun b qun cho v mt. Mt khc khi con ong i ly phn trn nhng bng hoa n li em phn hoa th phn cho nhu hoa to kh nng hnh thnh qu v ht. V vy nng sut cc loi thc vt trn li ph thuc ng k vo hot ng ca cc con ong. Mi lin quan hu c ny l c s kinh t s dng ong trong th phn cy trng nng nghip. Cng nh cc nc nhit i khc, chng ta c thm thc vt rt a dng, c nhiu loi cy n hoa nhng s lng khng nhiu. Din tch ca vng trng trt c mt vi loi cy trng trn din tch ln nh cao su, to, nhn, chm chm... l nhng vng nui ong rt tt. Cn nhng vng khc, kh c th t ong vi s lng ln. V th nhng ni nui ong c nh, ngi nui ong cn phi trng thm mt s cy ngun mt phn b sung. Tuy nhin nu ch trng cy phc v cho ong th s khng kinh t m vic trng trt ny cn kt hp vi vic trng cc cy n qu, cy trng nng nghip, lm nghip, cy cng vin bng mt... Do tm bay ca ong A.cerana khng xa nn vic tm ra vng c ngun mt phn phong ph l yu t quan trng nht nui ong thnh cng + S tit mt hoa ca thc vt Mt hoa l cht lng c ng c tit ra t tuyn mt hoa ca thc vt nhm hp dn cn trng n th phn. Tuyn mt hoa thng thy trn i hoa, cnh hoa, nh c v nhu, a s nm gc bu v nhu. Tuyn mt ca hoa nng, su c nh hng trc tip n kh nng ly mt ca ong. Nhng chng ong c chiu di vi ht ln, c kh nng thu mt tt cc loi cy c tuyn mt su nh c lo, cc qu. V th ong ni thu mt c lo km hn ong . Tuyn mt ngoi hoa thng nm trn cc c quan sinh dng ca cy nh cung l, thn l, l km v l bc gi l mt l. Mt l thng c cc cy cao su, bng, ay, tru, keo tai tng. cy cao su, mt l xut hin thi k cy thay l. Cc
l non c kh nng tit mt. Cy ay tit mt trong thi k sinh trng mnh (tit nhiu nht khi t cao 80 - 200 cm). Khi khng c mt hoa, ong mi ly mt l. Mt ong c ly t mt l c hng v km hn l mt ong ly t mt hoa, nn gi bn r hn. Trong mt hoa c cha mt hn hp axit hu c, cc mui khong v cc este. Chnh cc este ny lm cho hoa c mi thm. Hm lng ng trong mt hoa bin ng rt ln t 25 - 60% tu thuc vo loi cy v cc yu t ngoi cnh khc m lc c lc long. V d mt hoa nhn min Bc c hm lng ng bnh qun 50%, hoa vi thiu 23%, ay cch 27%. c ca mt hoa c nh hng ln n s thu hoch ca mt ong. Nu mt c qu, (ln hn hoc bng 70%) ong kh ht vo diu mt. Nu long qu th ong khng thch ly v phi tn nhiu nng lng vn chuyn mt hoa v t v ch bin n thnh mt ong. Ong thch ly mt hoa nht khi nng ng l 50%, di 5% ong khng ly. Khi c nhiu loi cy cng n hoa mt lc, th ong s ly nhng bng hoa no c lng mt hoa nhiu, nng ng c li tiu tn nng lng t nht cho mt chuyn i ly, c hiu qu kinh t cao nht. V d hoa nhn v hoa vi cng n mt lc, tuy hoa nhn c lng mt hoa t hn hoa vi mt cht (2,5 mg so vi 3,3 mg) nhng t l ng li cao hn nhiu (50% so vi 23%) nn ong thng b hoa vi ly mt hoa nhn. 7.2. Nhng iu kin nh hng n s tit mt ca cy. Thc vt thng xuyn chu tc ng ca iu kin ngoi cnh nh nhit , m , nh sng, lng ma...v th cc iu kin ngoi cnh ny cng nh hng ln n s tit mt hoa. a . nh hng ca nhit khng kh. tit c mt hoa thc vt cn nhit m p . Nhit ti thp a s cc loi thc vt tit mt l 10oC. Khi nhit tng th s tit mt tng v thch hp nht l 20 - 25oC. Tuy nhin mt s cy nh bch n, s vt li tit mt nhiu nhit cao 35 - 38oC. Mt s cy nh nhn, vi thiu, b ao, ay, mt tit nhiu vo ban m nhng long hn nn bui sng ong i lm t. Khi nhit tng nc trong mt hoa bc hi c li, ong i lm mnh hn. b. nh hng ca m khng kh. Phn ln cc thc vt tit mt nhiu khi m khng kh trn 60%, thp hn th t tit mt. Tuy nhin c mt s thc vt c th tit mt khi m khng kh thp hn (bch n...). Nhn chung khi m khng kh tng, qu trnh tit mt tng nhng hm lng ng trong mt s gim mt cch tng ng v ngc li. V vy vo nhng ngy m qu kh, c gi Lo, cy tit mt km, mt hoa kh nhanh nn ong t hoc khng i lm. c. nh hng ca nh sng mt tri. Thc vt cn nh sng mt tri quang hp, ng ho cacbonic ca khng kh thnh tinh bt v ng. Do , nh sng s xc tin qu trnh tit mt hoa. V vy nhng ngy ma ng, my m, cy tit mt km. Nhng cy, bi, c c mt hoa trong rng rm cho mt t hn so vi cc loi cy g c tn rng, mc ch trng, c chiu sng . d. nh hng ca ma gi. Ma ko di nhiu ngy c nh hng xu n s tit mt do khng nh sng xc tin cho s quang hp. Ma lm m khng kh tng, mt hoa long. Ma cn lm ra tri mt hoa. Ma to
cn lm rng cc loi hoa nh hoa nhn, hoa vi, bch n...Tuy nhin nu thi hn hoa n ngn, cy ci cc t hoa v tit mt km.Trc v u v mt c ma, cy sinh trng tt v tit mt nhiu. Khi tri gi to, tuyn mt co li, s tit mt gim i, c tng ln. Khi c gi ma ng bc, tri lnh, m kh cy tit mt km, ong t i lm. Gi to cn nh hng n vic i lm ca ong trn hoa. lm tri dt ong v ong tn nhiu nng lng bay v t nht l khi ngun mt ngc chiu vi hng gi thi. e. nh hng ca t ai v ch canh tc. Nhn chung cy tit mt tt khi c trng trn t ph nhiu, mu m, m . Cc cy c bn phn ti nc y th tit mt nhiu hn. Nhn trng vng i ni Lai Chu - Sn La (Ho Bnh) tit mt km hn l nhn c trng vng ng bng hoc bi bi c ph sa. (Hng Yn, H Nam Ninh). To ghp c ct cnh hng nm, ti nc v bn phn y cho nhiu mt hn l to khng n, chm sc km. Tuy nhin mt s cy nh bch n l liu, chn chim, sau sau... d mc t cn ci ,vn tit mt tt. g. nh hng ca tui cy, tui hoa v thi k n hoa. Mt hoa v l c tit nhiu hn cc cy ang thi k sung sc nh cao su sau 8 nm, bch n sau 6 - 7 nm, keo tai tng 4 - 7 nm. Cy non hoc gi ci th tit mt km hn, thi gian n hoa ngn hn. Mt hoa c tit nhiu hn nhng bng hoa n hon ton, chun b cho vic th phn. Mt s hoa h cc nh cc qu, c lo, cng cua thuc loi hoa t, u trng th khi nhng vnh hoa ngoi n xong, hoa hi ho th mi tit mt nhiu. Vo na u ca s n hoa ca mt bng hoa, mt hoa c tit ra nhiu hn so vi na cui. Tuy nhin c mt s hoa tit mt c sau khi hoa n xong nh chn chim, hoc khi hoa rng nh: cau, da... 7.3. Cc cy ngun mt chnh Vit Nam. Nc ta c rt nhiu loi cy cung cp mt v phn cho ong m chng ta vn gi l cy ngun mt. Tuy nhin khng phi bt c c s n hoa ca cy ngun mt no, n ong cng c th tch lu c lng mt d tha cho con ngi khai thc. Nhng cy ngun mt ch cung cp lng mt phn cho n ong pht trin gi l cy ngun mt duy tr h tr, v d: ch (tr), b ao, cam, chanh, doi (mn) ... Cy ngun mt duy tr c ngha quan trng trong vic pht trin n, chun b cho v khai thc. Cn cy ngun mt chnh l nhng cy tit nhiu mt, s cy nhiu, tp trung v khi cc cy n hoa, ong c th thu hoch v d tr c mt trong bnh t ca chng. Cy ngun mt chnh quyt nh sn lng mt thu c trong nm. Tu theo vng a l, kh hu v iu kin canh tc m c cc cy ngun mt chnh khc nhau. cc tnh pha Bc cc cy ngun mt chnh bao gm: vi thiu, nhn, bch n, ay, vt, to, bc h di, c lo, chn chim, keo tai tng...Phn ln mt ong ly t cc cy ngun mt chnh trn c cht lng tt, trong v thm ngon. Do din tch cc loi cy trn khng nhiu, thi tit khng n nh nn c nm thu c nhiu, c nm thu c t, ch ph hp vi vic nui ong gia nh v ging ong ni A. cerana. pha Nam, cao su l cy ngun mt quan trng nht. Mt cao su chim ti 3/ 4 tng sn lng mt ong ca nc ta. Sau cao su l chm chm, nhn, c lo, trm, cc qu v hoa da. Da Bn Tre n hoa quanh nm nn nhng ngi nui ong cng thu mt c quanh nm (tr nhng
ngy ma ko di). Cc cy ngun mt pha Nam nht l cc tnh ng Nai, Lm ng, Gia Lai KonTum, clc ... rt ph hp vi nui ong ngoi A. mellifera. Lch n hoa ca cc cy ngun mt. Lch n hoa ca cc cy ngun mt gip cho ngi nui ong bit a phng mnh c nhng cy ngun mt g, thi gian n hoa gn ng, di n hoa, th t n hoa ra sao, c bin php k thut qun l n ong thch hp nht, cho hiu qu kinh t cao nht. lp c lch n hoa mi a phng, ngi nui ong cn cn c vo thi k n hoa ca cc cy ngun mt phn. Ghi chp t m cc cy ong n ly mt v phn ch yu l cc cy c din tch ln, s lng nhiu, mt cao, trong phm vi ong bay c hiu qu (ong ni di 1/ 2 km). Ghi chp ngy bt u n hoa khi c 10% s hoa n, thi k n r (25 75%) kt thc n r (75% s hoa n) v kt thc n hoa (s n ca nhng bng hoa cui cng). Qua s liu ghi chp nhiu nm c th d on gn ng thi k n hoa ca mi mt loi cy. t cc n ong mnh trn cn, theo di s tng gim trng lng ca n, ghi chp vic cho n, cc vng quay mt. Qua cc s liu trn bit c a phng mnh c nhng v mt chnh vo thi gian no, nng sut mt ca mi n l bao nhiu. Trnh chun b ong qu mun, khi n ong pht trin cc i th v mt kt thc, s ong ny n ht nhiu thc n d tr m khng c tc dng g. Tr mt s ni nh vng da Bn Tre, v mt s vng rng ni cn rng nguyn sinh nh Lai Chu, Sn La... hoa n bn ma gi nhau, khng phi cho ong n li quay mt c quanh nm. Cn cc vng khc ch c t 2 - 3 v mt chnh. Ngoi thi gian v mt chnh l thi gian c ngun mt duy tr v thi k thiu thc n di ngn khc nhau. cc tnh pha Nam v thiu thc n thng xy ra vo ma ma t thng 5- 9. Cn cc tnh pha Bc th c 2 v thiu thc n. V h thu vo thng 7- 8 v v ng xun thng 1- 2. Vo v ng tuy c cy ngun mt phn n nhng do ma phn gi bc nn mt b ra tri v tri lnh nn ong khng i lm c. Vo v thc n thiu, n ong pht trin km, d dng b t bc bay. V vy ngi nui ong phi bt li vng mt cui cng cho ong, hoc cho n b sung nc ng, cht b sung phn hoa hoc l di chuyn ong n vng c cy ngun mt phn. (Bng ph lc. Cc cy ngun mt phn Vit Nam). 7.4. Xc nh s n ong nui trong mt vng. Mun bt u nui ong hoc xy dng mt tri ong mt vng no , ngi nui ong cn phi tin hnh iu tra thnh phn, s lng din tch cc cy ngun mt c trong vng. Thng thng ong i lm trong bn knh 2 km cn ong ni a l 1,3 km. Nh vy i vi tri ong , cn kho st 1250 ha v ong ni l 452,16 ha. Nu a phng no , trong din tch iu tra c cc cy ngun mt phn n gi tip nhau quanh nm hoc c 9 - 10 thng th c th ong c nh c . Nu a phng , ch c 1 hoc 2 loi cy ngun mt chnh th khng th c nh, m ch t ong vo thi im c cy ngun mt chnh n m thi. D l nui ong c nh hoc nui di chuyn ngi nui ong cng nn t ong vo chnh gia hoc rt gn khu vc c cy ngun mt. Trc khi t ong cn phi tnh ton s lng n t vng cho hp l. Trnh t ong qu nhiu m cy ngun mt c din tch t, ong khng ly c mt. khc phc hin tng ny cc hi nui ong ca nhiu nc phn chia im t cho ngi nui ong. H qui nh mi ni ch t 30 - 40 n ong. Tri ong ny
phi t cc tri ong khc t nht l 1 km, i vi mi cy ngun mt nht nh. Ai vi phm s phi np pht v phi chuyn ong i ni khc. Nh bin php ny h s dng hp l ngun mt t nhin, li gim c lng ng cho n. C s tnh ton vic t mt s lng n ong vi cc cy ngun mt l do cc c quan nghin cu tin hnh. Bng cch o m s lng mt hoa c trong mt bng hoa, s bng hoa trn mt cy, s cy trn 1 ha ngi ta tnh ton c kh nng cho mt 1 ha ca cy no . Tr i 50% do tn tht mt hoa do cn trng khc ly, thi tit bt thun... c th tnh ton v l thuyt s lng n ong t c mt vng c cy ngun mt nht nh. + Tnh tr lng mt hoa / ha ca 1 loi cy ngun mt.(Z) Z = A.B.C. Trong :A:lng mt hoa/ bng hoa. B: s hoa / cy. C: s cy / ha. + Tr lng mt hoa trong mt vng (Q): Q= n1.za + n2.zb + n3.zc + ... Trong : za, zb, zc... l sn lng mt hoa / ha ca tng loi cy ngun mt a,b,c n1, n2, n3...l din tch ca tng loi cy a, b, c Bn knh i lm ca ong l 2 km, cn ong ni l 1,3 km. Nh vy i vi tri nui ong cn kho st trong vng c din tch 1250 ha v ong ni l 452,16 ha tnh theo vng trn. + S n ong nui trong mt vng: (C): Q-R C= V +h Trong : Q: tr lng mt hoa/ vng R: lng mt v hiu (do ra tri, bc hi hoc cn trng khc ly) (R = 50% Q) V: Chi ph mt/ n ong/ nm. h: lng mt con ngi khai thc/ n/ nm. Trung bnh mt n ong mt nm tiu th ht 90 kg mt, con ngi khai thc 30 kg. n ong ni tiu th 30 kg/ n/ nm v lng mt khai thc 10 - 15 kg/ n/ nm. Bng 1.7- Kh nng cung cp mt ca mt s cy ngun mt. (L Triu Tho v cng s ). Mt hoa, l ng tng s Mt l thuyt Kh nng khai thc Tn cy (mg/ hoa, l) (mg/ hoa, l) (kg/ ha) (kg/ ha): 50% l thuyt 50 - 60 25 - 30 Vi chua 2,60 0,93 0,97 240 - 280 120 - 140 Vi thiu 5,60 100 - 125 3,96 1,23 200 - 250 Nhn 200 - 300 100 - 150 Bch n 24,17 4,33 0,56 50 - 100 25 - 50 ay cch 2,14 3,35 0,28 40 - 50 20 - 25 To 1,28 40 - 50 20 - 25 Vt 3,14 3,14 1,16 140 - 150 70 - 75 Cao su
Ngi nui ong da vo s liu tham kho trn v tnh hnh c th ca nm: s cy ra hoa, lng hoa trn mt cy, thi tit m tng gim n ong. Ni chung, nn t s lng n ong t hn so vi l thuyt th ong s pht trin tt hn v thu c nhiu mt hn. nc ta cc tri ong ni, ong ngoi u t qu dy nh vng cao su ng Nai c nhng im cao su gn vi c ph, ngi ta t 5 - 6 ngn n ong . Nhiu ni vo v dng ong hay u v mt, nhiu n ong v ong ni t cng mt im, v thng 7- 8 Mc Chu (Sn La), vi chua thng 1-2 Thanh Oai (H Ty) dn n tnh trng ong cp mt ca ong ni, lm cc n ong ni b tn tht nng n. Nhn chung khong cch gia cc tri ong vi nhau cn qu gn, s n trn mt tri li qu ln. Ong t 100 n 2 - 3 nghn n, ong ni t 100 n 200 n cho nn nng sut mt khng cao, li phi cho n nhiu ng. V vy nn t s lng n va phi mi c hiu qu kinh t cao. 7.5. S dng ong mt th phn cho cy trng. a. S th phn v th tinh ca thc vt c hoa. Qu trnh chuyn ht phn t nh c n nhu hoa c gi l s th phn. Ht phn ri vo u nhu s ny mm thnh dng ng v m vo bn trong bu. xy ra qu trnh ho hp gia t bo sinh dc c v t bo sinh dc ci gi l s th tinh, t hnh thnh nn qu v ht. b. S t th phn v th phn cho. Nu ht phn ri bao phn n non ca chnh bng hoa hoc bng hoa khc ca cng mt cy gi l s t th phn: v d u xanh, u H Lan. Trng hp ht phn ri vo bng hoa khc cng loi khc cy gi l s th phn cho. C ti 80% thc vt c hoa cn th phn cho v nh s th phn cho hnh thnh bu ln hn.T , cho qu v ht ln hn v t nhng ht ln s mc ln nhng cy c sc sng cao hn. Trong cc cy th phn cho c mt s cy vn gi c kh nng t th phn. V l do no y s th phn cho khng xy ra th chng vn c kh nng t th phn nhng qu v ht s nh hn. (V d: hng dng, ng, la, mch en...). Trong qu trnh th phn cho, ht phn cn c vn chuyn, c th khong cch rt ln. S th phn ny c th nh gi, nc, chim, di... nhng ch yu l nh cn trng, nh gi. Cc cy th phn nh gi nh la, ng, mch en c hoa nh v ht phn nh, ti xp vi s lng rt nhiu c a vo khng kh v ri vo nhu, nhng phn ln ht phn b lng ph. Hnh 1 7- C ch ong mt th phn cho hoa.
Cc cy th phn nh cn trng c s ht phn tng i t, kch thc to, dnh ln nn
khng bay c trong gi. Tuy nhin hoa ca chng li c s hp dn cn trng. Chng tit ra mt
hoa c v ngt v mi thm. Nhiu loi cn c vnh hoa sc s. Nu hoa nh th chng li tp trung thnh tng chm (dng hoa t) cn trng t xa c th nhn thy r v n c hoa nhanh hn. Khi cn trng u xung ly mt v phn hoa, chng s mang nhng ht phn dnh vo c th, bay t hoa ny sang hoa khc th phn cho nhu hoa. Do u xung nhiu hoa nn cn trng mang hn hp phn hoa ca cc cy. T , ht phn m bo cho s th tinh tt nht c ny mm, hnh thnh c qu v ht tt hn. c. Vai tr ca ong mt trong th phn cy trng. C khong trn 60 % cy trng nng nghip cn s th phn hoa. Trn hoa ca chng c th gp rt nhiu loi cn trng, ong n c, ong ngh, ong b v, rui, b cnh cng, b tr, rp, kin v cc loi bm khc nhau. Phn ln cc loi cn trng hoang di ny c tc dng th phn yu v chng u trn hoa khng thng xuyn. Nhiu loi cn trng c b mt c th trn nhn, phn hoa khng bm dnh c. Nhiu loi l su hi cy trng nng nghip cn phi tiu dit. So vi cc loi cn trng trn, ong mt c tc dng th phn u vit nht. Trn c th ong c rt nhiu lng nh, d dng bm dnh cc ht phn hoa. S lng c th ca mt n ong rt ln t vi nghn n vi chc nghn c th. Ong thng n ly mt hoc phn t mt loi cy, t thay i, hn na ly c y diu mt hoc 2 gi phn ong phi thm t 100 - 150 bng hoa. Nh vy trong mt ngy m, ong c th ti thm t 40 - 60 triu bng hoa. iu quan trng nht l loi ong A.mellifera v A.cerana li c nui dng trong cc thng c th di chuyn n bt c ch no cn th phn, vi s lng cn thit. Qua th phn bng ong, ngi ta thy nng sut ca cc cy ly qu v ly ht tng ln 20 30%, c khi ti 50%. gi tr nhng sn phm thu c t ong l 2 t lia cn li ch do ong th phn cho cy trng l 140 t lia. M c tnh gi tr tng sn phm ca cc cy trng nh ong th phn l 19 t la tc l gp 143 ln tng gi tr thu c t mt ong v sp ong (Levin, 1983 theo trch dn ca Crane, 1990). Cc nc vng n i (Chu u, Chu M) v mt s nc nhit i (Nht, Isaren...) ong c s dng mt cch rng ri th phn cho cc cy n qu, cy rau v mt s cy ly du, cy thc n gia sc...Nm 1994 Canada th phn cho da chut trong nh knh, ngi trng vn phi tr cho ngi nui ong 50 la mt n ong, cn th phn cho vn to l 18 la/ n. M th phn cho cy n qu phi thu 9,5 30 la/ n. Israel trc y 20 nm khng ngi lm vn no thu ong th phn c, nhng n nay vic thu ong th phn tr thnh ph bin. Nhng ngi trng rau ging, qu trong nh knh thu ti 100 la / n ong trong thi gian 2 thng th phn cho da, hnh ty... v 20 - 30 la cho th phn da hu, lu... ngoi ng. Gn 50% li nhun ca nhiu ngi nui ong Israel l thu c t tin cho thu ong th phn. Nc ta cng nh nhiu nc nhit i khc, nn nng nghip ch yu da vo cc cy ng cc l cy th phn nh gi. Mt khc nhiu cy n qu, cy ly ht, ly du, rau li trng phn tn, din tch nh nn vic th phn nh ong cha c ch . Thm ch mt s ngi lm vn cn cha hiu c gi tr th phn ca ong , cho l ong v ly ht mt, phn lm qu khng kt tri c. Mt s ngi cn hiu sai l ong lm thui mt s loi qu nh bu, b, mp. Tuy nhin c nhiu ngi hiu r c vai tr th phn ca ong, sn sng cho ngi nui ong t nh hoc t nui mt vi n ong th phn. S pht trin ca nn nng nghip theo hng tp trung ho v thm canh ho cy
trng, trong tng lai khng xa vic thu ong th phn l yu cu tt yu ca ngi trng trt nc ta. d. Qun l ong th phn cho cy trng. th phn c hiu qu, ngi nui ong phi m bo c nhng yu cu c bn sau: ch em nhng n ong mnh, c nhiu u trng i th phn. Chuyn ong n khu vc th phn ngay t khi hoa bt u n, c s n theo yu cu trn din tch c th phn v t ong khong cch thch hp m bo th phn ht. Nhng n ong mnh c nhiu u trng mi c nhu cu ly phn nhiu nn kh nng th phn tt. C th t gt phn trc ca t, hoc ly bt cc cu phn kch thch ong i ly phn nhiu hn. Khi hoa n, cn phi chuyn ong n ngay v nhng hoa ny cn th phn, nu chm nhng la hoa u d b hng. Cc cy trng nng nghip, cy n qu khc nhau th c nhu cu v s lng n ong n th phn khc nhau. Bng 2.7- S n ong cn th phn cho cy (n / ha) . (Trch dn t Crana 1990) Loi cy S n ong / ha Loi cy S n ong / ha Xoi 8 -15 n To ty 2 n Da chut 10 n M, mn 2,5 n bu b 1 - 4 n Cam, chanh 2 n da hu 0,5- 3 n Nho 1 n hng dng 1- 4 n L 1- 5 n bng 0,5- 12 n. S liu trn l ca ong A.mellifera, vi ong A.cerana do t n nh hn cn t s lng n nhiu hn. Theo Sakai v Matsuka (1982) Nht Bn c n 64,5% s n c thu i th phn l s dng cho cy du ty trong nh knh. Mi nh t mt n t 4 - 6 cu. Ngi nui ong cho thu mt n 4 cu vi gi 11.000 yn, v mt n 6 cu vi gi 15.000 yn. Nu cy trng cn th phn vi din tch ln th phi chia tri ong thnh cc nhm nh phn xa nht ca cnh ng khng qu 500 700 m. Thng thng cc nc, ngi ta t 1 im t 50 - 60 n, cch nhau 500 m. Vi cc cy khng c mt ch c phn, cn phi cho ong n thm nc ng n ong pht trin mnh. Nu th phn trong nh knh, mt s ong b cht khi i lm do khng bit ng quay v t m c bay vo knh, phi chun b mt n d b 10 - 15 ngy thay mt ln, i cho n th phn trc ra ngoi dng n, tng qun s. Ong i th phn rt d b nguy c ca thuc su cho nn trong thi k th phn ngi lm vn khng c dng thuc tr su. Ngoi ra ngi nui ong cn tnh n c hng gi t n ong th phn cho c hiu qu. Ngoi vic dng ong mt th phn cho cy trng, cc nc nng nghip pht trin ngi ta cn s dng c ong ngh Anthophorids (bumble bee), ong n l (Megachile rotudata F), t v Osima.cornifrons Rad v mt s ong n c khc th phn cho mt s cy trng c bit.
Cu hi n tp chng 7. 1.Vai tr ca cy ngun mt phn vi ong, v cc yu t nh hng n qu trnh tit mt ca cy 2.Cc loi cy ngun mt phn chnh Vit nam v phng php xc nh s n ong nui trong mt vng. 3.Vai tr v phng php s dng ong th phn cho cy trng.
Chng 8: K THUT NUI, TO CHA, NHN N V
CHN GING ONG.

Chng 8 cp n cc k thut nui ong c bn,cch to cha, nhn n, chn ging ong nhm t nng sut, cht lng sn phm cao, tng hiu qu kinh t ca ngh nui ong. 8.1 K thut nui ong. a. Tri nui ong v cch b tr cc n ong trong im t ong. Tri nui ong. Tri nui ong l ni t nui s n ong ca mt ngi hoc mt nhm ngi nui ong (gm 2 - 3 ngi) hay ca mt trung tm sn xut ong ging. l vng hot ng ca ong c bn knh khong 1500 m tr li (c tnh 700 ha). im t ong l ni t cc thng ong. N ch bao gm mt din tch t s n ong vi khong cch thch hp. im t ong thng l cc vn cy, sn nh hc gc rng cy. Nui ong ch yu da vo ngun thc n thin nhin cho nn tri nui ong tt s m bo mi kt qu v thu sn phm v nhn ging ong. Tri nui ong tt gip ngi nui qun l n ong thun li v ong t bnh tt. Khi chn ni t tri nui ong cn phi ch cc c im sau: - Tri ong cn phi c ngun hoa nui s n ong hin c v s nhn ra. c bit ch trc ht trong vng ong hot ng phi c cy ngun mt chnh m bo cho vic thu hoch mt, phi c ngun hoa ph gim bt lng ng cho n trong cc v nhn n, qua ng, qua h. Tri ong rt cn c cy ngun phn bi v c phn th n ong mi pht trin tt, n nh, t bc bay. Mt tri nui ong c vi v mt (2 - 3 cy ngun mt chnh), ngun mt ph v ngun phn quanh nm l mt tri nui ong l tng, song trn thc t rt kh tm mt tri ong c hoa n quanh nm m thng th mt tri ong c hoa n 8 - 9 thng. Cc thng khc phi cho ong n hoc chuyn i ngun hoa khc, hoc t phn tn tn dng ngun phn mt t i phn tn quanh tri. Ni chung s lng cy ngun mt cng nhiu, vt yu cu ca tri ong th ong cng pht trin tt. - im t ong phi trung tm ngun hoa : V ong ni i thu mt tt nht trong vng bn knh di 500 m - xa hn l 700 m (Ong di 1,5 km). Ngun hoa gn, ong tng s ln mang mt hoa, phn hoa v t. Ngun hoa xa ong bay tn nng lng phi n mt d tr trc khi ct cnh v nu xa qu th hiu qu cc chuyn bay bng khng v chng tiu th ht s mt ly c trn ng bay. nhng vn cy n qu hoc cy rng rm rp ong bay ln kh khn nn khng chn lm im t ong, hoc trong rng bch n rt nng, n ong mt n nh cng khng nn t.
- im t ong cn m p v ma ng, mt v ma h thun li cho ong hot ng v phng trnh bnh. min ni t ong sn i pha nam hoc ng nam. t ong qu thp, t m t ong d mc bnh. t ong trn cao va b lng gi va cn tr ng bay ca ong v khi xung thp ly mt tr v ong mang nng li phi bay ln cao tn nhiu nng lng. Nu t ong pha Bc hoc ng bc th n ong b rt v ma ng, t hng ty th b nng v ma h. ng bng cng cn chn ni cao ro, c vn cy che mt v khng t ong ni lng gi. - im t ong gn ni c ngun nc nhng khng gn sng, ao h ln. Ong cn nc lm mt t, ho long mt nui u trng. Ong thng ly nc sch cc con sui nh, rung nc, ao bo...Khi bay nu ong phi qua cc ao h, sng ln th rt d b cht ui khi tr v t gp gi lng. c bit ong cha i giao phi cng d b ri xung sng h nn nu t ong cnh ao h ln, t l ong cha giao phi b mt rt cao. - im nui ong khng gn ni thng xuyn s dng cc ho cht c nh thuc tr su, thuc dit cn trng khc. im nui ong khng nn gn cc nh my ho cht, nh my hoc l nu ng, ni sn xut bnh ko, do ong ly ng cn hoc cc ph thi d b ng c,c bit l trong ma ng v nhng cht ny kh tiu ho ong d mc bnh. Khng t ong vng hay b chn ng v mi ln chn ng l ong chui vo t ht mt. B chn ng nhiu ong d bc bay. im t ong khng tru b thng xuyn qua li, trnh nhng ni hot ng vui chi cng cng ca ngi. im t ong c nh cn c ro du chc chn bo v n ong. Ngoi ra nhng tri nui ong ln cn chn ni c ng giao thng thun li cho vic vn chuyn n ong v cc sn phm nui ong. Cc bc tin hnh tm a im nui ong. iu tra c bn : Mun nui ong trc ht phi nm vng cy ngun mt v s lng v thi gian n hoa ca cy, phi kho st v kh hu v tp qun canh tc ca a phng, phi thng k c s n ong nui trong vng v tm hiu xem n ong t pht trin th no v thu bao nhiu mt, cn c kh nng t c bao nhiu n ong na, bng cch tnh s cy cn cho mt n ong. c bit ch trong vng c nui ging ong khc hoc n ong ang b bnh th khng chuyn ong n. nhng ni hon ton cha nui ong m cha nm vng c tng loi cy ngun mt th t s n ong t t n nhiu thm d trc khi chnh thc xy dng tri nui ong. Cch t ong trong im nui. i vi ong c th t ong theo hng n hoc hng kp. Cc hng ong xt nhau nng cao hiu sut lm vic, nhng ong ni d b bc bay v chia n t nhin, d n cp mt ca nhau v cn c vt nh hng nhn bit t cho nn t n ong ni cn ch : - t thng ong di gc cy, hin nh hoc sn nh, ca quay ra ni quang ng, ma h trnh hng Ty,ma ng trnh hng Bc v ng Bc. Nhng n ong c cha t cn u tin t ni quang ng, ongcha giao phi v d nhn bit t. Cn to dng vt che mt v chng rt t nhin nh tng, hin nh, bng cy, rng cy... - Cc thng ong cch nhau t nht 1m nu chun b chia n phi t xa hn. Ca thng quay ra nhiu hng chng ong n cp mt v qun l ong thun li. Khng nn t ong gn chung tru, b, g, ln, ca thng khng quay ra ng ch ngi v gia sc i li. Phi t cch tri nui ong ngoi t nht 5 km phng ong n cp mt.
Tri ong ging cn giao phi cch li ,th cc tri ong cch nhau 15 km, thung lng th cng phi cch nhau 10 km... t thng ong cch mt t 35 - 40 cm trnh cc n ong, cn t thng ong thng bng khi cho n ,khng lm chy nc ng ra khi mng. Ngun ong ging. Tu theo iu kin t nhin m quyt nh mua ong ging cho ph hp, tng hiu qu kinh t. Nu ngun hoa ri rc, khng tp trung vi s lng nhiu nn chn mua ging ong ni A.cerana v ging ong ny c tp tnh cn c, c kh nng tn dng ngun mt khan him. Nu vng c cy ngun mt tp trung, s lng phong ph hoc nui ong theo phng thc di chuyn nn chn mua ging ong ngoi A.mellifera. Ging ong ny c tnh t n cao, kh nng khai thc mt ln, nn nng sut, sn lng mt cao. Ngoi ra cn ch n cht lng n ong, th hin qua cc im sau: - n ong phi c cha tr di 6 thng tui. Cha tt, vng trng rng, c nhiu lng (nu rng lng l ong cha gi). Khi nhc cu kim tra ong cha vn hot ng bnh thng. - Bnh t mi mu sp vng, xy kn mt cu, khng c l ong c gia, vt np nhng phng, khng l ch. Nu l ch l do ong cha giao phi cn huyt hoc u trng ong b bnh ,b ong th loi b. - n ong phi cu con (c bit nhng vt np), cu trng, cu thc n d tr. - n ong khng b bnh, khng c ong th trng trc . Thng nui ong phi ng tiu chun v kch thc. b. Kim tra n ong. Mc ch kim tra. Kim tra n ong bao gm c quan st bn ngoi v m thng kim tra bn trong n ong. Mc ch ca kim tra nhm nm vng tnh hnh n ong, d on kh nng pht trin hoc sa st ca n ong trong thi gian ti x l n ong kp thi nh: thy lng ong ng c kh nng xy tng th cho thm cu d tr hoc tng chn mi. Nu thy mt cha th gii thiu cha mi, thy tha qun th loi bt cu. Cui cng l nm tng qut tnh hnh n ong trong c tri quyt nh nhng bin php k thut nh di chyn, nhn n, thu mt... trc cc thi v quan trng. Ti liu ca cc ln kim tra cng gip cho vic d on v x l kp thi n ong cng thi k vo cc nm sau. Nguyn tc v yu cu kim tra n ong. Ong mt sng kn o v yn tnh, m thng ong nhiu, b chn ng ong rc vo l t ht mt v vy khng c mc ch th khng nn kim tra ong. Phi ly vic kim tra quan st bn ngoi t lm mc tiu chnh. Mi ngy quan st n ong 3 ln: sng, tra, chiu v t nht cng quan st c vo bui sng nh gi v tnh hnh hoa n v tnh hnh n ong. V d n c cha t t nhin ly nhiu phn l ong cha (hoc mt cha, ong th ). Tri ong i lm tt nhng n no khng i lm l c th chun b bc bay. n ong tha nhng ra c th b bnh. n ong bc bay bt tr li, n mi sang thng, i ly phn tt, biu hin ong n nh. Kim tra bn ngoi cn c th pht hin, x l ngay c nhng hin tng ong n cp mt, ong rng v cc loi ch hi khc v iu chnh chng nng, che ma cho n ong. Kim tra bn trong phi nh nhng khi m vn ong ra khng b x dt nh gi ng lng ong ngay t cu ngoi cng st vn ngn. Khi kim tra khng c lm xo trn n ong, khng u trng, nhng ong b nng v lnh. Khng vng vi phn, mt cc n ong khc n n cp.
Phng php kim tra bn trong n ong. + Kim tra im: L kim tra mt s n ong in hnh, nhng n ong ny cng ch kim tra mt vi cu. Kim tra im khng nh k, v l cch kim tra nhanh t im suy ra din rng nm khi qut tnh hnh n ong trong tri. Kim tra im cng thng c p dng nm mt vn no ca n ong nh tnh hnh mt, kh nng xy bnh t. Kh nng nui cha, kh nng chia n v tnh hnh bnh. Kim tra im thng ch ghi chp nhn xt chung. + Kim tra ton b: L kim tra tt c cc cu v tt c cc n ong. Trong tri nui ong nghin cu hoc cc trung tm ging, cn kim tra nh k c th l mi thng mt ln. Cn nui sn xut th kim tra ton b trc mi v nh u xun x l trc v mt, cui v mt h chun b qua h... kim tra ton b cn ghi chp tt c cc s liu v th n, s cu con, tnh hnh thc n, cha , su bnh... + Cc bc tin hnh kim tra n ong: - Chun b dng c, s sch ghi chp, bnh phun khi phng ong d, dao sa cu, chi dn v sinh, dng c x l bnh - ma nhn n cn chun b thng ong, lng cha v cu gn tng chn. - Thao tc khi kim tra: Khi kim tra ton b nn c hai ngi, mt ngi kim tra, mt ngi ghi chp, gip vic. Khi kim tra ng v pha vn ngn, m np thng nh nhng, np c ong phi nga trc ca thng cho ong b vo thng. Sau ly vt chng rt ra (nu c), dng ngn tay tch vn ngn ra khong 2 - 3 cm, ly cu th nht ra kim tra, khi kim tra phi nm chc tai cu, khi cn dng panh, dao x l cu th t mt gc cu xung mt x cc cu khc. Cu kim tra khng c nhc ra khi mt thng v lun lun gi nghing khong 30 - 35o so vi mt thng v cch mt thng khong va tm nhn ca ngi kim tra. Cn kim tra k lng trng, u trng, nhng, lng mt, phn. Sau khi kim tra xong mt th nht th xoay sang mt th hai. Khi xoay cng phi gi cu ong vung gc vi mt t phn, mt v ong cha khng b ri ra ngoi. Kim tra xong cu th nht th t st vn ngn. Sau xem cu th 2, sau khi kim tra xong cu th 2 th t cch cu th nht mt khong cch va bng 1 cm. C lm nh th n cu cui cng, sau dn v sinh di y thng (dng chi qut ri thi cho rc ri bay ra ngoi ca). Khi kim tra s lng n ong ln cn lm nhanh nhng khng b st, mun vy cn thao tc nhanh. Khi n nh tr li dng cc k ngn tay kp y 3 - 4 cu mt lc vo st vch thng. Khi kim tra b ong t phi ra sch tay ri mi kim tra tip. Nu gp n bnh phi kim tra sau cng, nu cht kim tra th phi ra tay bng x phng, lau kh ri mi kim tra n khc. X l ong khi kim tra. - Khi kim tra thy ong chy tt xung phi xem k tnh hnh bnh. - Phi ghi chp k nhng n cn cho n , xy tng chn. - Khi kim tra cn loi b nhng cu xu, iu chnh ong nu cn, ct b l t ong c, gt b phn l t c v mc. - o cu theo thi v, ni chung cu u trng cn t vo gia. Cu trng th t vo ni ong cha hot ng (ma ng gia n, ma h st vn ngn hoc gn cu st thnh thng). Cu mt v phn t ngoi cng. - V mt ni rng khong cch cc cu khi kim tra v qua h qua ng th ngc li.
Nu ong cha bay khi kim tra th cn ngng kim tra, r nh mt cu ong ln trn thng ong cha theo ong th vo t. Gp n ong qu d c th dng khi nh phun nhng ni chung kim tra nh nhng khng lm cht ong th ong t d , nhng n d kim tra sau cng. c. Cho ong xy bnh t mi. Mc ch. Xy t l bn nng ca loi ong. Khi xy t ong cn tn nhiu nng lng tit sp v lm mm sp cho nn khng phi lc no ong cng xy c bnh t. Bnh t l nguyn liu sn xut ra sp ong sn xut tng chn v t tng chn li cho ong xy bnh t mi . Bnh t mi kch thch ong cha lm cho n ong pht trin nhanh. Bnh t c d b en lm i mu mt khi thu hoch. Sau mi ln lt xc, phn ca u trng v o kn ca nhng li ,cho nn sau mt thi gian th cc l t nh li. V vy dng bnh t c ,c th ong th s nh dn. Bnh t c cng l ni tim n ca cc nha bo gy bnh. v vy phi thay bnh t c t nht mi nm mt ln. Trong t nhin ong cng t thay bnh t bng cch cn b nhng bnh t c, v b su n sp. Khi b su ph nng v bnh t qu c th ong bc bay tm ni xy bnh t mi. Nui ong c truyn th bnh t c thay th sau mi ln ct mt. Ngy nay nh c tin b v khoa hc k thut nui ong cho nn vic s dng tng chn cho ong xy tng c ph bin trong cc vng nui ong. Tng chn nhn to l mt t sp ong nguyn cht c in r y l t ong bng ng kch thc l t ong t nhin, v vy n ong xy tng nhanh. Tng chn c gn trong khung cu nh c 3 hng dy thp nn bnh t khng b v khi quay mt. Nh c kch thc ng u n ong khng xy l ong c trn mt cu. Tuy vy khi xy dng cu cn ch mi loi ong c c tng chn thch hp. Vic cho ong xy tng, thay bnh t kp thi l mt trong nhng bin php k thut quan trng ca ngh nui ong. Nhng bin php cho ong xy bnh t mi. + Sa bnh t c. Bnh t c cha n mc cn loi nhng qua mt thi gian ong gim st th n nh qua ng, qua h, cho nn ra bnh t ong khng u ti, sp gin th u v mt cn ct gt ong ni rng. Cc bnh t c nhiu l ong c, bnh t li lm, bnh t b su c th cn ct l t ong c, dng panh bt su v nn li cho ngay ngn n ong t ci ni, lm nh vy ngi nui ong c th to c nhiu cu ong tiu chun (bnh t ph kn mt cu). + Cho ong xy bnh t mi khi khng c tng chn. Nui ong trong c thanh ngang v nui ong trong thng ci tin khi khng c tng chn c th cho ong xy tng bng cch: Khi thy n ong ng u ra ngoi bnh t thnh tng chui, bn ngoi ngun hoa phong ph th a khung cu hoc thanh ngang vo gia n ong chng xy li mo.Vi khung cu th trc khi a vo phi cng sn dy thp. Nn dng sp mt vt nh chy di x hoc thanh ngang to iu kin thun li v hp dn ong xy bnh t. nhng n ong cha ng nhng mun xy bnh t th cn rt bt cu, cho ong n. Cng c th tn dng sp li mo khi t khong cch cc cu rng, ghp vo khung cu nh khi sang thng. Ong xy bnh t t nhin ri th kim tra nn cho bnh t vo gia gn cht vi dy thp. + iu kin ong xy tng tt:.
n ong phi ng qun, nhiu ong non v thc n. Trong n c nhiu cu nhng, u trng, cha kho, lin tc. V thi tit: nhit i t 25 - 30oC, m 80 85 % . Trong t nhin c ngun hoa phong ph nht l ngun phn hc u v hoa khi ngun mt phn cha nhiu, nhng mt s n mnh c th xy tng c. Khi kim tra cu ong thy ong sa tng, ci l t 2 mp di cu hoc xy li mo th a cu gn tng chn vo cho ong xy. + Bin php k thut. Tu theo iu kin c th c s nui ong ngi ta c th p dng cc bin php chnh sau y: - Xy tng i tr: Trong ma mt phn di do, n ong c cha mi, c s cu 3 - 4 cu (ong ni), 5 cu (ong ngoi) ong bm y trn mt cu, c nhiu nhng, c th cho ong xy tng hng lot, a vo mi n t 1- 2 cu tng chn cho ong xy. Cho n thm vo bui ti kch thch ong xy. - S dng n ch cng xy tng: i vi n mnh cha kho, c th vin thm cu nhng gi lin tc tng lng ong non tit sp, cho ong xy lin tc nhiu cu cung cp cho cc n khc hoc ly cu d tr. Khi ong tip thu v xy 2 mt vch t cn thp, rt cu tng chn ra a n khc xy tip, a tip cu tng chn mi vo n ch cng. Tu th n ong c th t vo vi cu xy ng thi. - S dng ong chia n t nhin xy tng: Nhng n ong chia t nhin, sau khi n nh, c 2 - 3 cu c th t tng chn cho xy tn dng nng lng chia n hoc bi dng thnh n ch cng xy tng. Sau khi gn tng chn vo khung cu em t n vo gia 2 cu c u trng m np v cu ang vt np nhng l ni tp trung nhiu ong non trong tui tit sp v khng nh hng n s trng ca cha. Ma lnh t cu tng chn vo pha trong cho m, ma h t ra pha ngoi cch vn ngn 1- 2 cu cho mt. Vi ong ni khi a cu tng chn vo cn b thc kp gia 2 cu ra, tng chn st vo 2 cu. Sau 24 - 48 gi kim tra thy ong xy th ni rng khong cch gia cu tng chn v cu bn cnh ong xy cao vch l t. + Ch . Khi kim tra thy ong khng xy, cn b cu tng chn ra hoc a vo st vn ngn trnh ong cn nt hoc to thnh vch ngn, ngn cn ong cha qua li trng v ong th lm vic. - Khi iu kin ngoi cnh bt thun (qu lnh hoc qu nng) khng nn a tng chn vo. Vi n qu mnh hay xy l ong c cn chn tng chn nguyn vn, khng b mc ong xy nhiu l t ong th. - Cn b sung thc n y cho n xy tng ch cng. Nu ang v mt m tri ma ong khng i lm c hoc sau v mt m c ngun phn di do c th cho n mnh n no, ong xy bnh t (thng xy 1 bnh t cn 0,5 kg ng). d. Ong chia n t nhin, bin php phng v x l. Hin tng ong chia n t nhin. Tt c cc loi ong mt u c nhng thi k pht trin trng, u trng v nhng n mc ti a, c s ong trng thnh rt ng, dn n tnh trng n ong kh qun l s to cha v chun b chia n. M cha chun b chia n thng c xy mp di ca cu ong, ni ong th t tp ng v ong cha khng ti c.
Hnh 1.8- M cha do n ong xy t nhin. S lng m cha xy nhiu hay t ph thuc vo ging ong. Trong mi ging th ph thuc vo mt ong tnh theo dung tch. Sau khi vt qu mt bnh thng, ong bt u to m cha v tng ln theo t l thun vi mt ong, tt nhin cng ch tng c gii hn. Thng th ong Apis cerana khi chia n to t 8 10 m cha c trng hp to hn chc m cha. Sau khi xy m cha th ong cha trng vo , i khi ong th tha trng t l t ong th khc ti m cha (Winston 1987). u trng ong cha c ong th nui dng chu o, khi kim tra thng thy mt lp ong th ph dy quanh m cha. u trng sng xanh v ni trn lp sa cha. M cha thon di, sp vng p dy m cha. V vy ong cha to ra trong v chia n thng rt tt. Trc khi chia n vi ngy, ong th lm vic u oi do lng u trng gim, cng vic nui ong cha cng gim bt ong cha nh li c th bay ra khi t khi chia n. Do nhu cu thc n gim, ong t ra ng lm vic, lng ong non tng ln n ong cng cht chi, ng c. Ong th ht mt chun b chia n. Ngy chia n xy ra sm hoc mun l tu thuc vo thi tit v tui ca u trng trong m ong cha. Tui u trng cng tu thuc vo ging ong, phn ln cc chng ong A.mellifera chia n vo lc m cha vt np (khong 8 ngy k t khi trng). Ong A.cerana min Bc nc ta chia n vo lc m cha vt np vi ngy, nhng nu gp tri xu th c th m cha sp n thm ch cha n, ong mi chia n.Trng hp b km hm do b vt m cha nhiu ln v n ong qu ng c th c khi m cha cha vt np, c lc mi c trng, ong chia n. Trong ngy ong thng chia n vo bui sng 9 12 gi, rt t gp ong chia n vo bui chiu. Ong thng chia n vo nhng ngy tri quang, my tnh, nhit trn 20oC, gi nh. Nu gp thi tit xu ko di, lng mt gim nhiu, m cha b hu th ong ngng chia n. Trc khi chia n ong ht no mt, mt b phn ong th to ra m thanh huyn no. Chng va chy va pht ra tn hiu bo cho c n vic ra i. S ong pht tn hiu tng ln. n ong cng ngy cng no ng v mt b phn ong n no mt n n ko ra khi t. Chng bay ln cao vi mt v ln quanh ca t. Sau ong cha ra khi t v bay i cng b phn ong chia n. Ong chia n thng t li cnh cy, hin nh c lc c y thng ong khc, l ch dng chn. Ni dng chn thng gn n ong quanh tri ch trong vng vi chc mt v u khng cao, nhng nu khng c ni u gn v thp th chng buc phi bay cao v xa hn. Khi ong ang t li nh ci m ct treo th ong cha b ra mt ngoi chm ong. Nh cht cha, tt c n ong t li mt cch yn lng ta thng gi l cha kim qun. Sau ong trinh st i tm ch mi. Khi tr v chng cng nhy ma trn mt chm ong bo cho c n bit tn hiu v tnh hnh, khong cch v hng n ni
mi v n ong bay khi ni dng chn. Nh vy, khc vi bc bay, ong chia n thng ni dng chn lu hn c khi ti 2 - 3 ngy, v cha tm c ni mi. B phn ong bay i thng chim qu na lng ong trng thnh trong n v gm cc la tui khc nhau. Ong chia n n ni mi thng rt tch cc xy bnh t. Lng mt mang theo mt mt dng lm nng lng tit sp xy tng, mt khc c th vo bnh t mi d tr. t c ngay sau khi chia n, b phn ong li tip tc lm vic. Khc vi ong bc bay, trong lc chia n mt b phn n no mt n n bay ra th li c nhiu ong th mang mt, phn v t. Sau khi qu na s ong bay i n ong cn li tha, m cha d pht hin. Ong cha n u tin tm cc m cha cn li dng hm trn cn vo sn m cha ri chm cht nhng ong cha, nhng nu ong cn mun chia n th ong th bo v khng cho ong cha ph m cha cn li v xy ra hin tng chia n ln th 2. Khi chia n ln th 2, cha t ra khi t cng vi na s ong cn li v vi trm con ong c c khi 2 - 3 con ong cha cng n mt lc v cng chia n v nhng n chia ra li cng t vo mt ch. Mt chm ong c 2 - 3 ong cha. n ong d sinh c tnh chia n mnh cn c th chia n ln th 3 - 4. Sau khi chia nhiu ln, n ong qu nh, n ong cn li cng nh b khng thu c sn phm. Nhng nhn t thc y ong chia n. Chia n t nhin l bn nng ca n ong nhm bo v v pht trin ni ging nhng khng c li cho ngi nui ong, trc ht l tr ngi cho vic nui ong k v nng cao hiu sut cng tc ca ngi nui ong. n ong c cha gi s chia n mnh hn n cha tr v ong cha tit ra pheromon ngn cn n ong to ong cha mi. Khi ong cha gi lng pheromon gim hoc th n ong ln, pheromon khng kh nng kim sot c n ong v n ong s to cha chia n. - Trong n c nhiu u trng v nhng vt np, mt v phn nhiu chon ht mt bnh t. Ong cha khng c ch trng v khng c l t trng, ong th nhn ri t lao ng nn mt ong trong t cng tr nn ng c. - Khong cch gia cc cu st nhau lm cho khng gian gia 2 mt cu hp, thng ong qu nh khng c kh nng m rng khng gian trong t ong u lm cho mt ong tng,thc y ong chia n. - t ong ngoi tri, che nng km, thng ong khng thng thong, thiu nc cho ong ly h nhit trong t, n ong nng bc cng chia n sm. Cc bin php phng v x l ong chia n t nhin. Cc bin php phng: - Cn c vo cc nguyn nhn thc y ong chia n ch ng phng trnh. Trc ht ngi nui ong cn chn n ong c tnh t n ln, t chia n t nhin lm ging. Ch thay cha mi nm 2 ln, iu chnh khong cch cc cu ong theo thi v. Sau v ng u v xun cn ni rng khong cch cu m rng khng gian trong t, b chng rt kp thi, a thm cu khng v tng chn vo nhng n ong cha khng cn ch . thng k th o cu, a thm cu trng vo khu vc ong cha trng. Tng cng che mt cho n ong. Kim tra kp thi, ct b l t ong c v nhng ong c nhng n khng dng lm ging. Vt ht cc m cha (ch cn li nhng m cha cn s dng), rt i nhng cu nhng cho n yu...
- Sau khi thc hin cc bin php trn m n ong vn mun chia n th quay mt sm c nhiu l t trng, gim mt ong v ong s tch cc thu mt gim lng ong nhn ri. Quay mt l bin php c hiu qu nht trong vic lm gim kh nng chia n t nhin ca n ong. Ngoi ra nhng n ong c tnh chia n do ong nhiu, thng ong cht, cha gi th nn ch ng chia n v thay cha, khng tnh trng ong chia n ra, li bt vo nhiu ln, gy tn tht cho n ong li tn cng lao ng. Bin php x l n ong chia n t nhin. - n gc cn kim tra ch li mt m cha p sp n hoc n, nu c 2- 3 ong cha n m ong cha kp chia tip th cng ch nn chn li mt con. - Khi ong chia n, i cho chng t hn ri dng nn bt hoc dng cu mt gt ong b vo cu. n ong chia n, sau khi bt li c th n nh ngay bng cho 2 - 3 cu ly t n gc ra. Cu c c ong non v mt, phn nhng t vo thng ong, mang thng n t vo bt c v tr no (v sau khi chia chng khng v t c), ri p nn ln trn x cu r ong vo thng, ui ong u ln cu. Trong trng hp khng c thng ong, phi th ong tr li t c th nn ct ht m cha v b ong cha n, dng khi thi nh ri mi r ong vo bi v khi ong bay ra c thi gian lu, lm khc mi cht t khi chng ngoi tri. - n ong bt tr li lm n mi nn cho xy tng ngay v ong rt tch cc xy bnh t mi khi ri t c. e. Ong bc bay bin php phng v x l. Hin tng v tc hi do bc bay. Bc bay l s b t ra i ca ton b n ong. Ong bc bay cng l mt bn tnh c hnh thnh trong qu trnh hot ng ca n ong bo tn ni ging khi gp iu kin bt li. Trc khi bc bay, ong cha ngng 10 - 15 ngy, nhng n ht dn. Ong cha ngng , bng nh li bay i d dng. Mt khc ong cha ngng to cho n ong khng c con, khng mt thc n nui u trng. Trc khi bc bay vi ngy, n ong i lm rt km mc du bn ngoi vn c ngun hoa, c trng hp ong cn ph nhng li ra ngoi l t. M thng kim tra thy ong n no mt v u thnh chm di cu, thnh thng hoc vn ngn. Ong thng bc bay vo nhng ngy tnh ro khong 8 - 16 gi ch yu l 8 - 11 gi, tu theo thi tit trong ngy. n ong khi bc bay cng pht tn hiu rt huyn no (m ngi ta v m m nh ong v t). Ong th n no mt chui ra khi t. Chng bay vng vo vi pht .Sau n ong n n ko ra bt c ch no b hng trong thng ong. Chng bay qua li nhng nht. Sau khi ong c qu na th ong cha bay ra, ong cun ln cao dn. Khi ong th ra ht chng bay cm li v bay cao dn nh nhng m my. Trong trng hp ong cha b ct cnh hoc b nht, ong th c th cng ra trc ca, sau ong th vn c bay. Nu khng c ong cha bay theo, chng quay tr li, c trng hp n ong b c ong cha ra i khng tr li. l trng hp ong cha qu km, hoc ong bay ra nhp vi n ong bc bay khc. C ong cha b ri trc ca thng b kin tha, g m lm ong cha cht, n ong b tn li dn. Trc khi bc bay, n ong thng c mt b phn ong trinh st i tm ni mi cho nn khc vi chia n, khi bc bay ong t khi dng chn m bay thng, nht l ong min ni. Trong nhng trng hp ong bc bay mt cnh t nhin nh b kch ng, bi mi di chuyn b v cu ong
hoc b bnh nng, b kin vng,su sp ph nng hoc cha t i giao phi ong bc bay theo. Nu n ong ang bay b ma gi t ngt th ong thng u dng chn cc cnh cy, hin nh. im dng chn ny thng cao v thi gian khng lu. n ong bc bay trong t thng khng li g ngoi bnh t c, vt tch bnh v dch hi. Ngi ta cng gp nhng trng hp ngoi l l nhng trng hp ong t ngt bc bay hoc ngi nui ong vin cu nhng nhng ong cn ph bc bay tip th trong t vn cn phn mt thm ch c c nhng. Ong bc bay gy tn tht rt ln: nc ta trc 1960 n ong ni ch yu nui trong v mn ni ngi ta nui ong theo cch t sinh t dit, hng nm ong bc bay 80 - 90 %. Sau nh p dng tin b k thut, chuyn ong nui trong thng, p dng phng php qun l mi, t l ong bc bay gim xung cn 40 - 50%, n nay cn khong 10%. Nguyn nhn ong bc bay. + Do n ong b thiu thc n, khi ngun mt phn khan him. n ong ch n nh khi m trong t c thc n d tr, c cc th h con ni tip nhau ra i. Khi thiu n ong th gim khu phn thc n nui cha, ong cha ngng . Trong n khng c mt, phn, u trng. l iu kin n ong khng b rng buc, luyn tic t, d bc bay. V vy khi ngun hoa cn, nu ngi nui ong c tnh khai thc nhng git mt t i cn li v ct c cu con lm cho ong khng kp xy bnh t mi mt, Sau khi thu mt, rt t n ong cn li t. Ong cng bc bay sau thi k ma ko di, ong khng ly c mt, ngi nui ong khng cho n kp thi b sung ngun thc n b thiu. Tnh trng trn thng xy ra sau v mt h v v mt ng. + Do n ong b bnh v cc ch hi khc quy nhiu. Trong t nhin, ong b bnh thng bc bay li mm bnh ni c. Khi bay, ong bay cao vi vn tc nhanh v lm k sinh trn ong trng thnh b ri rng. l phn ng chng bnh ca n ong. Nui ong trong thng, khi ong b mc bnh, u trng cht nhiu, ong khng dn v sinh ni, mi trng b nhim, hi thi, ong d b bc bay. Ong bc bay do bnh l nguyn nhn ch yu cc tri ong hin nay. Ngoi ra nhng n ong yu d b cc ch hi tn cng nh su n sp ph hi hoc kin, ong rng uy hip v b cc loi ong mt khc cp mt th cng d b t bc bay. + Ong bc bay do nhng sai st v k thut qun l n ong. y l nguyn nhn hon ton do ch quan ca ngi nui ong. Ngoi vic thu mt qu mc v khng cho n thc n, cn mc cc sai st sau: - t ong khng ng cch lm cho ong b nng nng, hoc b lnh thm ch c trng hp b nng chy sp, v cu hoc u trng cht lnh. t ong gn li i li, gn ni c chn ng ln, gn chung tru b i li lm thng ong. Hoc t n ong qu dy, n mnh chn p n yu lm cho n ong mt n nh phi bc bay, thay i ch . - Di chuyn ong b x lch cu, v bnh t khng x l kp thi. Kim tra quy o ong qu nhiu, nht l ma khan him thc n. Ly nhiu cu con vin cho n khc hoc khi kim tra, thu mt cu con phi nng cht u trng, hoc dng khi qu nhiu hay t ong cnh bp. Khi sang thng thao tc khng tt b dp v bnh t cht u trng, sang thng lc khan him ngun hoa... - Khng ch thay ong cha, bnh t en, chia n ong qu mng, to nhiu cha trong thi k hanh kh. - thng ong qu bn, nt n m t v nht l thay thng c mi l gy chn ng n ong.
+ Ong bc bay do tp qun thay i ni c tr. min Bc nc ta, ong thng c tp tnh di chuyn ch . Khi tri bt u hanh kh ong cc hang , hc cy vng cao gi rt bc bay chuyn v vng thp m p hn. n ong nui cng chu nh hng ca tp tnh . Nhng n ong nui trong thng mng, chng rt khng tt v nht l n cha t khng c u trng th rt d bc bay. c bit l vng c nhiu ngi hnh ong, n ong trong thng qun l khng tt c th bc bay v . Cc bin php phng v x l ong bc bay nc ta ong thng bc bay sau v mt (t thng 7 - 8) v sau v mt ng, ch pha Bc. + D on ong bc bay. Tr trng hp ong bc bay do b chn ng, b bnh hoc b ch hi (kin, ong rng) tn cng cn khi bc bay ong c s chun b trc. Ong cha gim , ong th s n trng ch cho nhng n ht l n ong bc bay. Do khng phi nui u trng nn n ong t i lm, c bit l t i ly phn. Thng thng ong i ly phn tch cc nht vo khong 8h - 11h. d on ong bc bay ta c th kim tra nhng n t i lm bng vic tnh ch s biu hin ca n ong CPI. Khi ch s CPI < 2 l n ong c nguy c bc bay. Theo Punchihewa (1994) ch s n ong c tnh theo cng thc sau: S ong i ly phn CPI = S ong bay v t x 100 x thi gian quan st (giy) s ong i ly phn
VD: vo lc ong i ly phn nhiu nht trong ngy, trong 60 giy c 12 ong bay v t, trong c 3 ong mang phn. 3 CPI = x 3 x 100 = 1,25
12 60 + Bin php ngn nga ong bc bay: - Nui n ong mnh, gi cho n ong c thc n, cha tr v cha tr v tt s khng ngng trong lc thi tit khc nghit v ngun hoa khan him. Trong thi k ong n nh, cn iu chnh th n ong ng u. - Kt thc quay mt ng lc, sau khi quay mt vng cui nu thiu mt phi cho ong n b sung. - phng v x l kp thi bnh ong, loi b cc cu b bnh nng khng lm dp nt u trng bnh v nhim mi trong n, thc hin y quy trnh phng chng bnh v cc ch hi khc nht l su ph t v ong rng. - t ong ng cch trong ch ong yn tnh, khng b chn ng, khng va qut v, khng b nhiu ong chn p v cnh tranh nhau. - Khng kim tra, khuy ng n ong qu nhiu nht l lc ngun hoa khan him, chng nng v chng rt y . Khi kim tra khng cu con b nng v ma h, lnh v ma ng...Trong v ng phi chia n sm v kt thc sm khng qu nhiu cha t, trong khi khng c n mnh h
tr. Khi kim tra thy hin tng ong mun bay th phi x l ngay nh cho n, vin cu mi c mt, nhng v u trng tui ln, bt su n sp v loi bt cu. Khi rt cu i vin cho n ong bc bay khng nn ly qu hai cu mt lc trong mt n v nh vy n li b bc bay. + X l n ong bc bay: Khi pht hin n ong sp bc bay th nn vt kn tt c cc khe h trong thng, y np tht kn (nu khng kn th dng t trt hoc giy lt cho kn ong khng chui ra c) vt ca ra vo, ng thi m ca s ong khi cht ngt. Nu c mt vi n ong bc bay c th dng nn bt ong trm kn mt thng ri m to ca cho ong nhanh chng chui ra khi t, vo ht nn bt ong. Nng nn ln cao khi mt thng ong, ch khng xng ong cha. Sau khi ong trong thng ra ht, th trm vi mn buc vo cnh cy gn cho ong t ln nn ri vn mn ui ong ngoi vo ht trong mn v t li trong lng nn. Nu pht hin chm khi ong ra nhiu (qu mt na) th c th ong cha bay ra hoc ong bt u bay xa dn thng dng t, nm n u hoc dng nc t. Khi ong t xung ch no , th i cho ong t thnh chm ri mi dng nn bt tr li. Sau em treo vo ch mt, khong 6 - 7 gi ti mi n nh ong tr li v nu n nh ong sm chng c th bc bay tip. Thng c ong bay cn y kn hoc mang vo trong nh chng ong cp mt. n c cha non bc bay, do n bc bay khc kch ng cn kim tra, nu c nhiu u trng m n khng bnh th gi cu sang n khc nh chng m v nui dng. Trc khi n nh ong cn kim tra x l cc cu, rt b cc cu bnh, p nn ln mt cu, r ong vo thng. n ti, ly cu nhng t n khc vin cho n bc bay sm n nh. Khi ong bay, vt ca gi li th phi n ong ch mt, dng nc t mnh vo ca s cho ong mt v dn ra, n chiu ti kim tra a ong vo cu, Vin cu nhng v cho n ong n nh tr li. Sng hm sau cn quan st tt c cc n ong bc bay hoc nh bc bay x l, nu thy chng i lm mang phn v l du hiu tt. Ngoi cc bin php trn, c th ct bt u 2 cnh ong cha khi khng c iu kin kim tra thng xuyn. f . Ong n cp mt v bin php phng chng Hin tng v tc hi. Ong l loi cn trng c khu gic rt nhy, khi ngun thc n b khan him, cng vi vic qun l n ong s xut d gy hin tng ong cp mt. Biu hin u tin l c mt s ong th bay vo ve xung quanh thng ong hoc ong tm ng chui vo. ca t, ong th tng cng cnh gii, lng ong bo v tng ln gp bi. Ong nh nhau cht ri xung ca thng v c khi ko di thnh dy. Nhiu ong th i vo t bng i, i ra bng li no. Lc u n ong cn c kh nng chng , sau n ong kit sc, ong n cp ra vo t do v cp n git mt cui cng. Khi b cp nghim trng, n b cp thng bc bay tm chn yn tnh sinh sng. n ong i cp thng l nhng n mnh, khi i n cp th to thnh phn x. Chng quen vi cch sng v cp ht n ny sang n khc, c khi nhng n i cp li cp ln nhau. Khi trong tri ong c nhiu n i cp v b cp th gy xo ng, nh nhau hn lon gy phn ng bc bay dy truyn v do nh nhau cht nhiu, s lng ong gim rt nhanh. Ong khng ra ngoi lm vic m lun lun nh bo v t, gy tn tht rt ln.
Trong nhng nm gn y vic nui xen k gia 2 loi ong A.mellifera v A. cerana gy hin tng n cp gia 2 loi ong ny. Khi ngun hoa khan him c ong ngoi v ong ni c th n cp ln nhau, vi ong A.cerana trong v mt nu gp thi tit xu c th ln vo n ong A.mellifera cp. Cn ong A.mellifera ch cp khi ngun hoa cn, nhng cp dai dng, t. Ong A.cerana khng chng ni gy tn tht ln. Nguyn nhn gy tnh trng ong cp mt. Ni chung ong cp mt l do chng pht hin ra mt ong hoc xir ng trong lc bn ngoi thiu ngun hoa. Pht hin hp dn, thc y tnh n cp v chng tm n bt c ni no c mt ly. Nhng nguyn nhn chnh gy trm cp l: - Cui v mt, ong vo thng quay m khng chm dt quay mt. Ong khng i ly mt hoa m vo thng quay mt, cp li mt trn thng v cc dng c quay mt, hoc mt ong sau khi quay xong cha chuyn i to mi xung quanh tri, lm cho ong pht hin v tm vo n ong khc cp mt. - Cho ong n ban ngy, nc ng, mt vng vi ra xung quanh n ong. Lng mt trong cc n ong khng u. Mt s n yu, ong tha qun li y mt trong khi n ong mnh li t mt. n b cp cng thng l nhng n c ong th trng, nhiu mt v ong tha, ong gi bo v t km. - Cu ong loi ra, cha rt ht mt hoc sp ct vt np, sau v mt khng kn o ong chui vo ly mt, hoc ng, mt ong d tr trong tri ong ly t do t gy tnh trm cp ca n ong. - Ngoi ra cn do t ong qu dy, th n khng ng u. Trong n ong, lng ong iu chnh khng kp thi: ong t, cu nhiu, khng bo v c bnh t. Thng ong v ong b nt n ca t ong qu rng lm cho mi mt ong bay ra ngoi, hoc cho ong n cc b mt s n, kim tra qu lu v m thng ong lu khng y, trong lc khan him thc n. - Trong trng hp di chuyn, ong b v bnh t, mt vng vi ra thng, n ong khng thc n th khi n ni mi d b cp mt... - Do nui 2 ging ong cng mt a im ong ngoi s i cp mt ca ong ni. Bin php phng trnh v x l ong n cp mt. + Bin php phng trnh: - Cui v mt phi kt thc quay mt sm ong c mt d tr, kim tra xem n no thiu mt cho n tip ngay cui v hoa. t quay mt cui v v gp ngy thi tit xu cn li mt cho ong. Mt ong trn my quay v cc dng c v mt ong vng vi phi ra tht sch. Mt ong li trong tri cn ng kn np, bo qun trong phng kn. - Cho ong n vo ban m v cho n u khp vi lng thc n khc nhau khi bn ngoi t hoa. Nu ong khng n ht sng sm hm sau phi rt mng ra v ti cho n tr li khng xir ng vng vi. - Cu loi ra, cu d tr cn cho vo thng kn. Sp loi cn nu kp thi. - iu chnh th n ong ng u vo cui v hoa, lun lun ong u kn cu. t ong tha v cn i vi ngun hoa. c bit ch t ong A.cerana cch tri t ong A.mellifera t nht l 4km 5km khi bn ngoi cn hoa. Ma hoa khan him cn vt bt ca ong ra vo, trt kn cc khe h ca
thng v , ca s cng lun lun ng kn, hn ch kim tra ong, phi kim tra nhanh v y kn thng, ngay sau khi kim tra xong. + Bin php x l khi ong b cp mt: - Tm n ong i cp mt bng cch rc mt t bt phn trng trc ca n ong b cp, nu ca t n khc cng c bt phn th l n i cp, hoc quan st ng bay ca ong n cp cng c th pht hin ra n ong i n cp. - Bin php c hiu lc nht l chuyn ton b n ong n ni khc cch t nht l 2 km. Nu b ong A.mellifera cp th nhanh chng chuyn chy ton b n ong i ni khc vi khong cch xa hn v ong cp mt c phn x cp mt th ch bng cch chuyn i mi lm mt tnh n cp ca chng lc ny. n ti nn cho n ong chuyn n no. - Khi pht hin n ong mi b cp c th vy du ho, phun khi hoc phun nc xua ong n cp. n b cp cng c th ng ca t, m ca s chuyn thng ong vo ch mt ri t vo y mt thng rng c mt s cu khng (cn d tr mt t mt, ong cp n ly ht s mt chng coi nh ht). Ti cho c tri ong n, c bit n i cp cho n tht no, th cng c th khc phc ti ch tnh trng ong cp mt. g. Ong th trng v bin php x l. Hin tng v tc hi. Mt n ong mt cha c gii thiu m cha hoc ong cha sau vi ngy thy n ong ly nhiu phn l ong cha nhng cng c trng hp ong th . Kim tra n ong c ong th trng thy ong th c mu en bng, ong rt d lun sn sng t ngi. Ong th gi v nh con, trn bnh t c nhiu m cha cp to nhng khng c u trng. L t ong th c trng nhng trng nh v c 2 - 3 trng, hoc c nhiu trng trong mt l. Trng khng ngay ngn v khng theo qui lut vng xon c nh ong cha . Do bng ong th ngn nn c khi trng bm c ln thnh l t Trong trng hp n ong thiu l t v ong cha non mi ,thnh thong cng bt gp trng hp c 2 - 3 trng trong mt l t nhng trng mp v xung y l t . Do phi cn c c 3 yu t: nhiu trng, trng nh v ln thnh l t phn bit. Ong th trng khng th tinh nn n ra ton ong c. Ong th ch chn v nui mt u trng cn trng v u trng khc b ong th gp b. Nhng ong c do ong th cng vt np li ln, l ch khp mt bnh t. Ong c do ong th khi v ho, c th rt nh b, do c trong l t dnh cho ong th. Lng ong th trng trong mt n tng dn v c khi rt ln. Khi trng chng cng c nhng con ong th khc nui dng cho n nh l ong cha . n ong c ong th trng, s lng ong th gim i nhanh. Ong th gi ci t i lm v rt kh tip thu ong cha khc. Khi gii thiu ong cha vo n, ong th vn tip tc cho n khi ong cha ln t ong th v l t trng khng cn. Ong th non ra i v ong c cht dn th ong th mi ngng v n ong pht trin bnh thng tr li. Tc hi do ong th trc ht l lm th n ong gim st, bnh t en, l t nh phn ln phi loi b, lm cho n ong suy yu d mc bnh. Nu duy tr lu tnh trng ong th th khong mt vi thng sau n ong b tiu dit. Nguyn nhn ong th trng:
Ong th l ong ci. Trong iu kin n ong c ong cha, do pheromon ca ong cha khng ch lm bung trng ca ong th km pht trin. Khi mt cha, n ong khng b pheromon ca ong cha khng ch. n ong khng c u trng, ong th nhn ri chng s mm sa cha cho nhau lm cho bung trng ong th pht trin. Khi ong th trng, cng sn sinh ra pheromon kch thch ong th khc trng nn lng ong th tng ln vi s lng ln. Sau khi mt cha ong th sm hay mun tu thuc vo tui ong th trong n. Trong trng hp ong th gi, th trng rt sm v d khi sn xut sa cha, ong th gi m khng c b sung th ngay khi cn nui m cha ong th . Ong th sm hay mun cn do ging ong. Ong A.cerana c bung trng ln hn nhiu so vi ong A.mellifera (,Sakagami v Akasira 1958) nn ong th A.cerana sm hn ong A.mellifera. Bnh thng sau khi mt cha nu ch c u trng ln th sau 7 - 10 ngy ong th s trng. Ong th gi v ngun hoa khan him th c th sm hn, c trng hp ch vi ngy, xut hin ong th trng. phng v x l ong th trng. + phng ong th trng: - Lun lun gi n ong c cha, cn nng cao cht lng ong cha. Khi cha km hoc d tt cn thay cha kp thi. - Khi pht hin mt ong cha th lp tc gii thiu ong cha mi. Nu trong tri ong khng c cha th tm mt cu c u trng nh (1 tui) n khc i vo cho ong xy m cha v chn m cha tt li . Nu ong cha to thnh km th cn thay trong v hoa ti. - Khng khai thc sa cha lu trong mt n. n ong giao phi mt cha cn gii thiu ong cha khc hoc nhp n sm. + X l ong th trng: - Gii thiu ngay ong cha mi v lc u ong th cn non v cn c nhng n ong cn mnh . Nn gii thiu ong cha v n ong cn c ong cha tt c lng pheromon khng ch ong th , sm c u trng, nhng n nh n ong v thay th kp lng ong gi cht.Trc khi gii thiu ong cha c th loi bt cu. Cu b ong th trng nu ch c trng ong th th rt ra phi nng nh ri i cho n khc chng loi b gip. Cu c u trng do ong th , cn r ong, b cu vo thng quay mt, quay mnh loi b u trng. Cu nhng gi th dng dao ct vt np t, d nhng ra, gp b nhng con cn li ri mi tr li cho n ong. Sau vin cho n 1- 2 cu nhng vt np v cho n no mt lp y cc l trng. Ong dn n u, ong cha gii thiu vo n s chm dt sm c tnh trng ong th ; Ni chung khi c ong th th n ong rt kh gii thiu ong cha nn phi gii thiu bng cch dng lng nht cha. n ong b ong th lu v ong th gi th nn nhp n , ngay c khi c n ong mnh c th h tr c th nhp n ong th trng v chia n khc vn c li hn. Nn nhp n ong th phn tn cho 2 - 3 n khc v sau khi nhp cng c x l trng u trng v nhng ong c nh trn. h. Nhp ong. Nhng trng hp nhp ong, nguyn tc nhp ong. Nhp ong bao gm nhp c n ong v nhp cu ong. Nhp n ong l mang ton b n ong ny (bao gm c cu bnh t v ong trng thnh) n st nhp vi n ong khc v n tr thnh
thnh vin trong th thng nht ca n ong khc. n mang i nhp gi l n b nhp (A). N b xo tn ngay sau khi nhp n, cn n kia l n c nhp (B) n bao gm 1 hoc mt s n. Nhp cu ong l mang mt vi cu ong (c ong th v ong c, khng c ong cha) tch ra t mt n ny ong mang n st nhp vi n ong khc, v n tr thnh thnh vin chnh thc ca n ong . n (A) bao gm nhng n ong b mt cha trong khi x l ong, ong cha i giao phi, cha b d tt nh qu chn, xc cnh v ong cha qu ga khng cn kh nng trng. n ong qu yu khng th vt ng v qua h. n ong tm tch ra thay cha v vn chuyn, nhp ong ln k, nhp iu chnh th n... Nhp n ong phi m bo nguyn tc nhp n khng cha hoc b phn khng c cha vo n c cha, nhp n yu vo n mnh. Tuy rng nhp n ong l gim i mt s n nhng lng ong trong tri vn gi nguyn. n ong mnh ln c th thay i c cht lng v u v hoa c th tng thm n mt cch thun li. Nu trong v mt th vic nhp ong cn c ngha tng cng kh nng khai thc ca n ong v tng nng sut mt. Cc phng php nhp n ong. Pheromon do ong cha tit ra lm cho mi n ong c mi c trng. Ong th phn bit mi ca n mnh v n khc bo v n khng cho bt c ong th no n khc n. Tnh t v ca n ong tng khi thc n khan him v vi nhng n ong th gi. V vy nhp ong l phi xo i ranh gii mi ca 2 n ong A- B lm cho chng ng mi, v hiu ho kh nng phn bit l b quyt thnh cng trong phng php nhp ong. Trc khi nhp n cn kim tra li n ong A, vt cc m cha t nhin hoc bt ong cha trc vi ba gi pheromon ca cha c ht nh hng n n ong. Khi nhp cu th cn tch cc cu v ong mang i nhp trc, a ra ngoi vn ngn, cch 3 4 cm. Sau tm k ong cha b phn cn li, a vo st thnh thng chng khng b sang b phn mang i nhp. + Phng php nhp gin tip. L phng php p dng ph bin v c dng trong tt c cc thi v, vi loi hnh thi tit khc nhau v l cch nhp n gin, an ton. - Nhp ngoi vn ngn: Khong 4 - 6 gi chiu ti n A dch cc cu ong ra khi thnh thng 2 - 3 cm ong ri thnh thng u c ln cu. Nu ong nhiu, cu t th mn mt cu mt a vo ong ch bm. Nu n (A) ln hoc c ong th cn nhp vo mt s n (B) th cng tch ra tng nhm cch nhau khong 2 - 3 cm. Khi tri sm ti t 8 h - 8 h 30 nu nhp c n th a n A n cnh n B chuyn cu v vn ngn n A t nh nhng ngoi vn ngn ca n B, cch vn ngn khong 1cm n ong yn tnh. n khong 8 - 9 h sng hm sau rt vn ngn n nh 2 phn lm mt. - Nhp ong bng giy bo: Dng que chc thng t giy bo (chc kiu chm kim) khong 1cm2/ l, ph t giy ny ln trn cu ca n B. n ti mang ong n A ti t cnh cu ca n B , ngoi vn ngn v ong t cn giy bo lm quen vi nhau, chiu hm sau c th n nh. Nhp bng giy bo cn s dng khi nhp ong A.mellifera thng k, ngi ta t t giy ln ming thng n (B) ri chng n (A) ln trn. Chng s quen hi dn khi giy bo b cn. Cng
c th thay giy bo bng li ngn cn trng t trn ming thng ngn cch 2 n cho chng quen hi dn. + Phng php nhp n trc tip Phng php nhp ong trc tip c p dng trong lc ngun hoa phong ph, ong th non nhiu, n ong t cnh gic v p dng ch yu nhp thm cu trong v mt hoc b sung ong non cho n nui cha bng cch a b phn ong n (A) t cnh n (B), phun khi v rt vn ngn cho 2 b phn ong nhp vo nhau. Ch : Khi nhp ong xong, trong tt c cc phng php u phi kim tra ong cha xem c b vy khng . Khi quan st thy ong th nh nhau trong thng, ong n o th phi phun khi can thip. Nhp ong b sung th nu ti ch ong s bay v n c, cho nn sau khi nhp phi chuyn i ni khc hoc ly ong ni khc v nhp. Nu khng, phi nhp cu c nhiu ong non v nhng gi. Ong i lm vic bay v t c th n c nhp vn cn lng ong non v nhng sp v ho. k.. Cho ong n thm v ung nc. Mc ch Ong sng nh ngun thc n t nhin l mt v phn ly t cc cy ngun mt. Mt ong l ngun cung cp hyratcacbon nui ong. Ong cn mt ngay t khi nui u trng. Khi ong trng thnh, mt cung cp nng lng cho mi hot ng ca chng. Trc khi bay i lm vic ong cn n mt c nng lng. Khi th phn, mt cn gip cho ong dnh cc ht phn hoa gom vo gi phn. Khi xy tng ong cng cn nhiu mt c nng lng tit sp lm mm sp v xy tng. Ngoi ra mt d tr cn gip cho n ong qua ng, bo v bnh t, chng dch hi nht l loi k sinh v su n sp. Thiu mt, mi hot ng ca ong b ngng tr. Ma ng thiu mt c th ong b cht i c n. Phn hoa cung cp protein, cc vitamin v cc khong cht cho n ong. Phn hoa l thc n ca u trng tui ln. Ong trng thnh 5 - 10 ngy tui cn rt nhiu phn hoa pht trin cc tuyn. Ong non thiu phn hoa tui th gim. Cy ngun mt cung cp mt v phn theo thi v, c lc ngun mt phn d tha v c lc li thiu nghim trng. n ong cng c bn nng ly mt d tr nhng lng d tr cng ch c hn. Nui ong l phi m bo ngun thc n trong n ong.Khi thiu mt phn phi cho ong n thm duy tr s pht trin ca n ong m bo cht lng ging ong pht trin sn xut. Thc n thay th v cch cho n. Thc n thay mt ch yu l ng knh trng, mt ong d tr, nc ma ti, nc qu. Khng cho n ng phn v mt ma v khi sn xut ngi ta ho nc vi v ng en d lm hng bnh t, ong d mc bnh a chy do tiu ho km. + Cch cho n: Hin nay ngi ta cho n ch yu bng mng t di hoc trn cu. Mng cho ong n phi t thng bng, nn th mt s l hoc que ci kh ong khi cht ui. Khi khng c mng c th dng a mng, t ngoi vn ngn cho ong n. - Cho n b sung: nhm b sung lng mt thiu lc t hoc khng c hoa m khng nhm mc ch pht trin n ong, ch yu l qua h v qua ng (thng 7 - 8, thng 12 - 2 pha Bc v thng 7 - 9 cc tnh pha Nam). Khi cho ong n b sung cn pha ng c theo t l 1,5 2 ng + 1 nc
tnh theo trng lng. Cho n 1 - 2 ti lin v mi ti cho n 0,5 0,7 kg ng cho mt n ong 5 6 cu. C th cho n 2 - 3 ln mt ti nu mng cho n nh. Cho n n khi c mt vt np v cn iu chnh lng nc ng cc n c mt d tr u nhau, nhm phng trnh ch hi v ong n cp, khng kch thch cha trong khi bn ngoi khan him phn. - Cho n kch thch: l cch cho n khi bn ngoi c ngun hoa duy tr nhm thc y ong cha , kch thch ong th xy tng, to ong c, nui ong cha... Cch cho n kch thch l pha nc ng long hn:1 ng + 1 nc (hoc nng 40 50%) (khng nn pha long hn ong tn nng lng lm c tr li). Cho n nhiu ti, c th cho n 2 - 3 ti ngh 2 - 3 ti ri li cho n 2 - 3 ti na, mi ti 0,2 0,3 kg ng cho n 4 - 5 cu. Cho n kch thch s thc y ong cha v ong i lm vic thng thc hin sm, trc v mt chnh nn khng nh hng n cht lng mt. Khi cho n cn ch : - Rt cu, nhp n ong qu yu v b bnh sau v mt tit kim thc n. - Cho n ban m n sng kim tra, n no khng n ht phi rt mng em ct nc ng. Nc ng cn li phi lc sch un si li ri mi cho n tip. - Cho n theo nguyn tc: n mnh, thiu mt cho n nhiu. n yu, thiu t mt cho n t m bo ong n ht thc n. - V ng nn cho n sm v nhng ngy rt m khng nn cho ong n. - n bnh phi dng mng ring v cho n sau cng. - Thc n vng vi v mng cho n phi ra sch phng ong cp mt. Thc n thay phn hoa. i vi ong A.cerana cc thc n thay phn hoa t nhin nh bt tng kh bo, sa bt, lng trng g, men bia cho ong n hin nay cha c kt qu r. V vy ngi ta thng dng phn hoa t nhin khai thc t n ong A.mellifera cho n. Nhng ngi nui ong A.mellifera thng dng phn ti trn vi ng d tr cho ong n khi thiu phn l loi phn tt. Khi mua phn kh cho ong n th phi chn loi phn hoa khng b mc, c mi thm c trng v thi gian d tr cha qu 6 thng. Phn c nghin nh, ry ri pha trong xir ng hoc mt (khong 0,3 - 0,4 lit xir + 30 g phn) khuy u vo mng cho ong n. C th pha phn hoa dng hi nho ri ln mt cu. Nu tri ong ring bit c th t mng phn kh cho ong ly nh ngun hoa t nhin. Khi cho n phn hoa cn cho n lin tc cch 4 - 5 ngy cho n mt ln cho n khi c phn hoa t nhin, v nu cho n 1 - 3 ln ong cha s mnh. n khi c u trng, thiu phn, ong li b khng nui hoc n u trng ly protein nui ong cha v nui u trng khc. Cho ong n th hin cch nui ong tin tin nhm duy tr th n ong n v mt, song mun tit kim thc n tt nht vn l chuyn n ong theo hoa. Thc n t nhin vn thch hp hn, n ong duy tr v pht trin tt hn so vi cho ong n bng thc n nhn to nht l phn hoa. Cho ong ung nc. Nc rt cn cho n ong, pha long mt nui u trng, lm mt t khi tri oi bc. Thiu nc hoc ngun nc xa ong tn rt nhiu lao ng ly nc. Ngi ta thy rng trong nhng ngy nng bc ong i ly nc tng ln rt nhiu. Khi thiu nc ong cn ly c ngun nc bn, nc trn xc ng vt thc vt cht lm nhim mi trng trong t. V vy khi thiu nc cn cho ong ung nc.
- Tri ong c nh nn xy b cn gc tri (khong 3 - 4 m2) ri nc sch sm sp cho ong ly vo cc ngy nng nng, hanh ... - Dng mng nc th phao t ngoi tri cho ong ly nc. - Khi di chuyn c th cho cu khng nhng nc ri t vo gia n ong lc tri nng. Ni chung trong cc v mt th thng lng nc bc hi trong mt cung cp cho ong nn khng cn cho ong ung nc. C th iu chnh nng ng cho ong n khi gp m khng kh thp cng l cch cung cp thm nc cho ong. m. Di chuyn n ong. Di chuyn n ong l ri n ong t ni ny n ni khc cch xa t nht 3 km ong khng v ch c. Mc ch di chuyn n ong. nc ta tuy cy ngun mt nui ong rt phong ph, nhng cy ngun mt chnh nht l cy ngun mt c sn nh nhn, vi, chm chm... th ch c mt s ni. Mt khc nhiu vng nui ong, cy ngun mt h tr v ngun phn cha khp kn quanh nm. Nhng v thiu hoa khng th duy tr c n ong ti ch vi s lng n ong ln , hoc khng th cung cp thc n phi nui nhn to. Ngoi ra trong tri ong c s c nh c dch bnh, phun thuc su , cng cn di chuyn n ong i ni khc. Nh vy di chuyn n ong nhm mc ch: - Tranh th u th v ngun hoa v thi tit vng ong n pht trin n ong. - Tng thm sn lng mt nht l loi mt qu him, v tiu th mt ong ti ni khai thc mt. - Trnh nhng bin c xy ra trong tri ong: phng bnh, x l ong cp mt. - Di chuyn thun li cho chia n, giao phi v cch li ong cha.
Nui ong di chuyn l phng thc nui ong tin tin. cc nc c ngh nui ong pht trin, di chuyn n ong l phng thc nui ong ch yu, ph bin v c hiu qu. Trung Quc l ni nui ong A.cerana c s lng ln v sm ci tin phng php chn nui. Sau khi chuyn sang thng c cu di ng, nhiu ngi nui ong di chuyn n ong xa ti vi nghn cy s (Vng cng Ho 1960). nc ta t khi a ong vo nui trong thng c cu di ng, th vic di chuyn n ong c tin hnh sm. nc ta hin nay tn ti 3 hnh thc: - Nui c nh hon ton vi ngi nui t n ong ch yu min ni v vng c hoa quanh nm nh hoa da Bn Tre , ch chuyn ong khi n ong b nhim thuc tr su. - Chuyn ong gn i thu mt hoc qua h, qua ng sau li tr v t ong ti tri. Cch nui ong ny rt ph bin cc tnh ng bng, trung du Bc b. N ph hp vi qui m nui ong nh v va, phng tin vn chuyn th s, hiu qu cao. - Nui ong di chuyn thng xuyn p dng cc tri nui ong ln hoc cc nhm nui ong chuyn nghip hp tc vi nhau chung phng tin vn chuyn ong. Khi chuyn ong phi c tnh ton cc chuyn i v s dng hp l cc phng tin c hiu qu kinh t cao. Tri qua qu trnh nui ong cc tri ong thuc doanh nghip nh nc rt c kinh nghim i cc v hoa v hnh thnh chu trnh di chuyn gi l bc i hoa quyt nh vic thnh bi ca ngi nui ong trong nm. N
khng phi thng xuyn c nh cho mi nm m phi thay i mt cch rt linh hot tu theo din bin thi tit v ngun hoa trong nm . Nhng vic cn lm khi vn chuyn n ong. - Chun b: Trc ht tm ni chuyn ong n, ni ny nu thng xuyn mang ong n cng phi thm li ngun hoa v chun b ni t ong, xem xt n ong c nht l tnh hnh bnh, tnh hnh phun thuc tr su, khng chuyn ong n vng c tp qun s dng thuc bo v thc vt. Chun b dng c nui ong nht l dng c thu mt, tng chn..., dng c sinh hot cho ngi. - ng gi n ong: n ong khng dng thc th chun b cc nm g chn 2 u cu. Kch thc nm dy 1cm, rng 1,5 cm di 3 cm ng inh on gia 1m v 2 cm. Trc khi ng gi phi kim tra, quay bt mt nhng n ong qu nhiu mt trnh cu b v v ong b ngt. Cc cu ong ngn ht, phi gia c thm nh ng inh hoc g, sa hoc thay cc thng ong b nt n, lm bng g xu c th b v dc ng. ng gi trc mt ngy trc khi di chuyn ong gn sp cht gia nm hoc thc vi x cu. n ong ng hoc vn chuyn ng di phi cho khung cu vo gia. Thng nh, ong ng th chia lm 2 thng nh du n ni mi nhp li. * C nhiu cch ng gi ong: Cch ng gi nhanh chng v an ton hin nay l dng mt ci thc tre di ng bng thc ong, 2 u thc buc dy thp. thnh thng pha t cu ong, ng 2 ci inh 2 cm hai u. Khi ng gi t 2 u thc tre xung di, 2 thc gi u cu, y vn ngn ri qun dy thp vo inh buc c nh, lm nh vy cu c gi cht v c dy thp nn khng b ny ln trn. Trc khi ng gi th cn b mng, thc v vt chng rt ra ngoi. Khung cu v vn ngn chn cht vi cu ong. Thi gian di chuyn: Vo bui ti khi ong v ht t v m s thng gi. Cc phng tin vn chuyn ong: nu i gn v t ong th nn dng xe p, xe my, thuyn hoc gnh b (khng nn dng cc xe do gia sc ko). i xa th dng t, tu ho, tu thu. Cc phng tin ch ong khng ch cc cht c ho hc trc . Ni xp ong phi thng thong. Xp ong trn cc phng tin nn xp dc, cu ong song song vi thnh xe. Ca s quay ra pha trc gi thi vo ca s. n ong mnh v nhng thng km thng thong th t ln trn v t ra ngoi. Khi xp dng thng nh, chn cc thng chn cc thng ong cho tht cht. Ni chung khi bc xp v t ong trn phng tin phi gi cu vung gc vi mt t. Khng c bt c vic g chn kn ca s thng ong trn xe. - Qun l n ong trn ng vn chuyn. Trn ng i ong cn trnh cc g, xe chy cng m th cng an ton. Nu phi chuyn ong trn ng khong 4 - 5 ngy th ban ngy nn dng gia ng v bc ong chuyn xung 1 ln, m ca cho ong bi tit, ly nc v ngi nui ong x l cc s c n ti mi i tip. Khi ti ni cn chuyn ong ngay vo a im, t ri ong ra ong c mt. Nu c th t ong ngay vo v tr trong m cng tt. Khi t ong xong th m ca, cn ch m xen k, khng m ca cc n t lin nhau cng mt lc. Nhng thng ong nghi b sp cu mt chy ra th nn kim tra sp xp li bnh t. Sau khi t ong, cn k thng cho bng phng, ti hm sau cho n ong nhanh n nh.
n. Qun l ong trc v mt. + Xc nh thi k chun b lc lng ong ly mt. thu c nhiu mt, ngi nui ong cn xc nh ng thi gian c ngun mt, phn v thi gian chun b lc lng ong, sao cho bc vo v mt c nhiu ong tr, khe mi ly c nhiu mt. Nu bc vo v mt, n ng qun, song ton ong gi (30- 40 ngy tui) s ly c t mt ri cht hoc n nhiu ong non mi n m v mt chnh ngn s khng kp thu hoch hoc thu hoch c t mt ht v. xc nh ng thi k chun b lc lng n ong khai thc, ngi ta da vo c im sinh hc ca ong. Thng vo v mt chnh tui th trung bnh ca ong th t 35 - 40 ngy. Lc lng ong thu hoch gm cc con ong lm vic c t 5 ngy tr nn. Sau khi v ho, ong lm vic trong t, sau 4 ngy mi ra ngoi. Nh vy bc vo v mt, ong gi nht cng phi di 30 ngy tui v trc khi kt thc v mt, ong non nht phi t 9 ngy tui tr nn mi c tnh vo lc lng thu hoch mt. Nu tnh t giai on trng n khi v ha l 21 ngy na th lc lng thu hoch gm nhng con ong c trong khong thi gian k t trc khi bt u v mt 51 ngy n trc khi kt thc v mt 30 ngy. Nhng con ong trc hoc sau thi k ny s cht trc v mt hoc ht mt khng kp i lm. Khong thi gian trn c gi l thi gian chun b lc lng ong thu hoch. Thi k chun b lc lng V mt
28/1
18/2
11/3 20/3
1/4 10/4 4 ngy
V d: V hoa nhn ko di t 20/ 3 - 10/ 4. tham gia thu hoch, ong gi nht phi c vo 28/ 1, v ho vo 18/ 2, n 20/ 3 ong c 30 ngy tui, lm thm 5 ngy na th cht. Ong non nht c vo 11/ 3, v ho vo 1/ 4, sau 4 ngy bt u i lm (5/4) v lm c 5 ngy th ht v mt. Thi gian t 28/ 1 - 11/ 3 l thi k chun b lc lng ong thu mt nhn. Nhng con ong c trong thi gian ny l lc lng ch yu i thu hoch mt. C th minh ho theo s sau: Trong thi k chun b lc lng cn to iu kin cho ong cha kho, tuyt i khng chia n hoc c chia th chia trc hoc sau thi k ny. + To n ong mnh trong thi k chun b lc lng. c nhiu ong tham gia ly mt, trong thi k chun b lc lng cn phi to c n ong mnh bng cc bin php sau: - Cho n kch thch tng sc kho trng ca cha. Chuyn cu nhng, u trng t gia ra ngoi, v chuyn cu khng t ngoi vo gia n cho cha v ong cha thng t gia ra ngoi. Nu tri lnh th khng vi chuyn lm nhng, u trng b lnh. t cu tng chn vo ong xy bnh t mi cho cha . Thng t cu tng chn gia cu mt, phn v cu u trng (v tr th 2 hoc th 3 trong n). Nu ong ng qun t 8 - 9 cu c th ln thng k bng cch chuyn vi cu nhng c ong ln thng k. - C th chia s n tng ng nhau v th n lm 2 nhm: Nhm n chnh v nhm n ph. Nhm n chnh l nhng n sinh sn, to cha v chia n sm.Ly cu nhng ca nhm n ph chuyn sang nhm n chnh c 5 - 7 ngy 1 ln nhm n chnh mnh ln. Do c b sung cu nhng, nhm n chnh pht trin rt nhanh, ch sau 2 ln vin cu, nhm n chnh c ong c xut hin c th to cha c. nhm n ph sau khi ly cu nhng i cn cho thm cu tng chn ong xy. Khi n chnh pht trin mnh li cho thm cu tng chn ong xy v ly cu nhng b sung cho nhm n ph n ph mnh ln. - Trong mi tri, da vo tnh hnh c th ca n ong c th to nhng nhm n ch cng chuyn mn ho mt vic: n ch cng xy tng, hoc ly mt phn; n ch cng sinh sn... - Nhp n yu li vi nhau hoc nhp cho n mnh. Cha tha c th cho vo n nh tip tc trng. Nu ma mt di hn 3 tun th b tr mt s n chuyn sinh sn v mt s n chuyn ly mt. Ly 1 - 2 cu nhng ca n sinh sn vin cho n ly mt v cho tng chn vo n sinh sn. to n ong mnh cn cn ngn nga ong chia n t nhin lm gim th n. p. Qun l ong trong v mt. + Thm thng k v tng bnh t cho ong mt. - n ong mnh c 1 thng k khi chun b ly mt c s cu t 16 tr ln c th ln tng k th 2. n cha ln k, nu t 8 - 10 cu c th ln k 1. Ngoi th n (s cu) ong, cn ph thuc vo v mt tng thng k. Nu v mt ngn khng cn ln thng k, ch p dng cc bin php to n ong mnh khai thc mt.(Ong A.mellifera). - Tng din tch bnh t cho ong mt:Khi em mt hoa v ong thng khng y cc l t tng qu trnh bc hi nc (mt hoa thng cha 50 - 80% nc). Sau 5 - 6 ngy, mt chn (nc 18 - 21%) ong mi y cc l t v vt np li. ng ht 1kg mt ong ch cn 2400 l t nhng ng ht 1kg mt hoa cn 7140 l t. Do vy nu khng s l t ng v ch bin mt, ong s gim i thu hoch. tng din tch l t ng mt c th s dng cu bnh t d tr hoc hn ch
cha trng va tng l t trng ng mt va gim s ong non phi nui u trng chuyn sang ly mt.(ong A.cerana v A.mellifera) - Hn ch cha bng cch t tm li ngn cch li cha khng cho ln tng k v sang cc cu bn cnh. Chuyn cc cu nhng ln thng k, khi nhng n s gii phng l t cha mt. C th khng dng li ngn cn ong th i li m cc cu trn thng k tha ra, ong th s xy l t di ra, cha khng c. Nu v mt ko di ch hn ch cha vo na sau v mt tng s ong non u v i thu hoch mt.(ong A,mellifera) - Thay cha gi bng cha t hoc m cha. Trong thi gian cha cha i giao phi s c nhiu l t trng ng mt. Khi v mt ko di, thay cha vo gia v, nu v mt khng ko di v r th thay cha vo u v.(c hai ging ong). - Nhng n ong mnh tip tc ln k 3, 4 tng din tch cha mt theo nguyn tc thng k mi t trc thng k c.(Ong A.mellifera). - Thng gi cho n ong: Khi ch bin mt hoa thnh mt ong, ong tch cc thng gi trong t tng qu trnh bc hi nc. Mt cng nhiu s ong cn thng gi cng ln. Ngi nui cn gip n ong thng gi bng cch m ton b ca t, b np ph... tng s ong i ly mt. + Khai thc mt: C quan im cho rng vic ly mt v pht trin n ong c mu thun vi nhau, tc l nu ly mt nhiu, ong s pht trin km v ngc li. Thc ra nu khai thc thch ng s va thu c sn phm va pht trin c n ong v trong n ong nu c nhiu mt, ong s khng i ly mt na, ong cha thiu l trng. S d tha v tch lu ong non s dn n chia n. Tuy nhin cn khai thc mt thch ng, trnh khai thc qu nhiu ln, va hi ong va khng m bo cht lng mt. S ln khai thc trong 1 v tu thuc cy ngun mt, thi tit v th n ong... Khi bt u thi k hoa n r (hoa n c 25 - 30%) mt trong bnh t dy nhng mi chm vt np, tin hnh khai thc ln u ch ly 1/ 3 - 1/ 2 tng s cu trong n quay mt (quay ta). Sau nu thi tit tt c 4 - 5 ngy kim tra ong thy a s cc cu trong n vt np 1/ 3 th em khai thc. Nu ch ong vt np hon ton s mt nhiu thi gian v ong khng l cha mt hoa, s gim i lm. Nu ly mt sm cha vt np, mt cha chn d b ln men chua kh bo qun. Cch ly mt. Dng thng quay ly tm loi mt khi cu. Trc khi quay mt cn chun b y cc dng c cn thit: thng quay, dao ct vt np, li che mt, chi qut ong, bnh phun khi, khay ng sp vt np, dng c lc v cha mt, chu nc sch.... S ngi tham gia: 3 - 5 ngi: Mt ngi r ong, mt ngi chuyn cu quay v tr cu quay vo n c. Mt, hai ngi ct vt np v quay mt. - R ong: Vi ong ngoi dng hai tay nm cht hai u thang trn ca cu ong, r mnh t ngt 1 2 ln ong ri vo thng chnh. Vi ong ni cn r nh (r t ngt ong s bay ln t), dng chi qut hoc thi ong cn li trn cu vo thng. Ong c th dng vi tm axit phnic ph ln thng k ong s chy xung thng di. - Dng dao ct vt np t di ln trn, ct phng, khng su qu, sau chuyn cu vo thng quay mt .Quay u tay, nh nhng, tng dn tc va mt vng ra m khng vng u trng. Quay
ht mt mt bn cu th i mt cu bn kia ra ngoi quay nt mt. Sau khi quay cn loi b l t ong c hoc m cha chia n t nhin ngn nga ong chia n. Nhng iu cn ch khi quay mt: - Thi gian quay mt tt nht l vo lc ong i lm t, trnh cn tr cng vic ca ong: Bch n, s vt quay bui sm. Nhn vi quay vo lc 1- 2 h tra. - Trn cu c c mt ln u trng, nhng cn r thp, nh nhng trnh ong bay lung tung v cha bay mt. Nhng cu mi c trng, u trng nhiu nhng mt t li ln sau quay. Sau khi quay xong cn tr cu v n c ngay u trng t b nh hng. Cu mun loi ra st thnh thng ngoi vn ngn. - Ly mt theo nguyn tc: Thi tit tt, cn v hoa ly mt nhiu, la t (8%). Thi tit xu hoc kt thc hoa n r (n c 70 75%) th ly t, li nhiu mt cho ong hoc quay ta. - Sau khi quay xong cn lc mt, loi b xc ong, u trng, sp vn, phn hoa... mt lng vi ngy, tp cht nh ni ln trn em ht b. - Mt c bo qun trong bnh kn c sc cha khng qu 100 kg bng nhm, thu tinh, gm hoc cc loi g thch hp vi m ca mt. mt ni mt, thong kh, kh ro. Khng mt ni c c kh, du ho, nha thng v nhng cht c mi l, mt s hp th mi lm gim cht lng. Trn thng cn ghi r loi mt, trng lng, thi gian thu hoch. Khai thc sa cha. Khi ngun hoa phong ph, ngoi mt ong ra, c th tin hnh khai thc sa cha tng hiu qu kinh t ca ngh nui ong nht l khi nui ong ngoi. Dng c phi c st trng k m bo cht lng sa cha. Chn n kho, khng bnh, c cu u trng, mt phn ong non tit sa. Tch cha trc 6 12 h. Cch lm tng t to cha di trng (lm chn sp, di trng, a vo n nui dng). Sau 48 72 h ly cu di trng ra, dng panh gp b u trng, ly tha (lm bng sng hoc tre) mc sa cho vo l thu tinh mu, bo qun 0o C hoc trn ln mt ong ni khng c nh sng. Nhng m cha sau khi ly sa cha li s dng cy u trng, khai thc sa cha tip.
Hnh 2.8 - Cu gn chn sp khai thc sa cha.
8.2. K thut to cha, nhn n ong a . To cha. Hng nm ngi nui ong cn c nhiu ong cha mi thay th cc ong cha gi, cha xu v chia cc n mi. Vic to cha kp thi, s lng v cht lng c ngha quyt nh n nng sut mt. Nhng yu t nh hng n s lng v cht lng ong cha. Cht lng ca ong cha gn lin vi nng sut sn phm ca n ong. Ong cha cng nhiu trng, n ong cng ng qun v s thu cng nhiu mt. Moeller, (1961) xc nh h s tng quan gia s qun ca n v nng sut mt ong A.mellifera l 0,4935 - 0,8485. Woyke, (1976) u thy rng c mi tng quan gia nng sut mt v kh nng nui u trng ca n ong A.cerana. Cht lng ca ong cha ph thuc vo 2 yu t chnh: di truyn ca n ong ging (n b, m) v iu kin nui dng u trng cha. + n ong ging: n ong ging l n cung cp u trng to cha v cc n to ra cc ong c giao phi vi nhng con ong cha . V th vic la chn v chm sc cc n ging c tin hnh rt cn thn. Cc n ging cn t mt s tiu chun sau: - Nng sut mt cao. - Sc trng ca ong cha cao, n ong ng qun, cc cu nhng vt np phng. - Ong hin lnh. - Khng (hoc t) chia n. - Khng hoc t bc bay. - Chng chu bnh v k sinh tt, khng b mc bnh u trng ti (sacbrood) v thi u trng chu u, Cc n phi c d tr mt nhiu nu khng phi cho n thm, qun ng ph kn cu. To ong c trc khi to cha 15 - 20 ngy v to khc n ly u trng (n m). Dit cc ong c cc n xu bng cch ct b cc l t ong c hoc cha vt np. + Yu t nui dng. Cc ong cha tt nht ch c to ra t cc n ging tt, nhng t cc n ging tt nht cha hn to ra c nhng con ong cha tt nu nh phng php to cha khng ng n Laidlaw (1979). u trng ong cha v u trng ong th u c to t trng th tinh ngha l c ngun gc di truyn nh nhau nhng do ch thc n khc nhau m chng c quyt nh thnh ong cha hay ong th. V th ch cung cp thc n cho u trng cha, chc chn s c nh hng ln n cht lng ong cha to ra. Cc yu t nh hng trc tip v gin tip n ch cung cp thc n ca u trng cha bao gm n nui dng, ngun phn mt, thi tit kh hu... n nui dng l n tip nhn cc u trng v nui chng thnh ong cha trng thnh. n nui dng mnh, ng qun, nhiu ong non tnh trng chun b chia n v thc n s nui c nhiu ong cha v c cht lng cao. Ngc li ,n nui dng nh, qun gi thc n t nui c t u trng cha hn v cht lng cha to ra s km hn. Ngun phn, mt hoa phong ph, khi to cha, ong nui dng tit sa nhiu cht lng cha tt v ngc li. Tuy nhin nu to cha vo gia v mt, ong mi m i ly mt m xao lng nui u trng cha th cht lng cha khng tt. V vy nn to cha vo u v hoc cui v mt. Cn
trng hp ngun mt hoa ngoi t nhin khng phong ph cn cho n m v n nui dng n trc khi to cha 4 - 5 ngy v cho n n khi m cha vt np. - Ma v: Ong thng chia n t nhin vo ma m p thc n y , l lc n ong pht trin nh cao c nhiu nhng, u trng v qun ng nht gi l ma chia n. pha Bc nc ta c ma chia n chnh vo thng 3 - 4 v ma chia n ph vo thng 10 - 11. mt s vng vo ma h thng 5 - 6 c nhiu mt ay, bch n ong cng chia n. Cha c to vo ma xun c cht lng tt hn ma khc. - Kh hu: nc ta kh hu vng nhit i nn c th to cha quanh nm nhng cn ch to vo lc c ngun thc n th cht lng cha mi tt. Mt khc cn trnh to cha vo ma ma, hoc ma ng rt mut tri m ( pha Bc) hoc ma c gi to nhiu chun chun, ong cha khng i giao phi c, hoc i c nhng t l giao phi thnh cng rt thp do b chun chun n mt + Cc phng php to cha. - To cha bng phng php n gin: .Khi nui ong qui m nh cn s lng cha t c th s dng mt s phng php to cha n gin m vn thu c cha c cht lng cao nh : S dng m cha chia n thay th t nhin. Phng php ny c nhng ngi nui ong c truyn trong thng c x cu nc ta s dng t lu. Trn cc tri ong vo ma m p, phn mt y , mt s n ong s xy m cha chia n. Cc m cha chia n do c to t trng mt cch ch ng nn thng c cht lng tt. Sau khi m cha vt np c vi ngy dng dao nh, sc ct phn bnh t pha trn gc m cha 1 1,5 cm ri gii thiu vo n mt cha hoc n cn chia. Tuy nhin nhng m cha thu t n xu, nng sut thp hoc nhng n nh th khng tt. Mt khc vic thu m cha rt b ng v ong c nm chia n nhiu, c nm chia t, lc cn m cha th cha c, lc khng cn li nhiu. c m cha sm v ch ng hn ngi nui ong c th kch thch n ong xy m cha chia n. Chn nhng n tt tiu chun lm ging, cho n thm xir ng, nu cn cho n thm cht thay th phn hoa tng sc ca cha. Vin cho n t 1 - 2 cu nhng gi sp n n ong nhanh chng ng qun, cht chi, thiu ch , ong s xy cc m cha chia n. Khi m cha gi chn cc m p thng s dng. Cn lu rng m cha ong A. cerana chia n trng rt ngn nhng khi n ra vn c nhng con cha di v ong xy mt phn sp gc m cha. Tuy nhin vic s dng thng xuyn cc m cha chia n, nht l n nh hoc trung bnh s to cho ong c xu tnh chia n cao hn. mt s n ong c cha gi, cha b d tt hoc b thng v mt l do no , ong s xy 1 - 3 m cha ra hoc mp bnh t. Cho n khi cha n ong vn khng chia n gi l cha thay th. Thng thng cha t sau khi n s git cht cha gi, nhng cng c khi i giao phi v trng cng vi cha gi mt thi gian cho n khi cha gi cht. M cha thay th nhng n mnh, ma v thun li c cht lng rt tt. Khi m cha thay th vt np c 8 - 9 ngy th ct em s dng. n ong s tip tc xy cc m cha khc. - To cha theo phng php cp to. Khi n ong mt cha t ngt ong s chn mt s u trng di 3 ngy tui (i khi c trng) ni rng l t thnh cc m cha. M cha cp to c to t u trng 2,5 - 3 ngy tui s n sm hn v ph b cc m cha khc nn cha cp to thng c kch thc nh. Mt khc vic mt
cha xy ra vo lc bt k trong nm, nhiu khi vo lc ngun mt khan him nn m cha nh v ngn v th cht lng m cha cp to c gi l xu. Tuy nhin nhng n mnh, mt phn cc m cha cp to, to t u trng nh tui cng c cht lng tt nh l m cha chia n. Cch lm: chn n ong mnh, c nng sut cao nht tri, tiu chun lm ging cho ong n thm xir ng 2 - 3 ti ong ni bnh t v pha di v trng vo . Khi thy cha vo l t mi t 1 - 2 ngy th bt cha i, r bt cu ong bm dy hn trn cc cu cn li. t cu c trng mi chun b vo gia t, 2 - 3 ngy sau kim tra ph b tt c cc m cha trn mt bnh t v cc cu khc, ch li cc m cha di. Cc m cha c to t nhng l t mi t trng hoc u trng nh tui pha bn di nn rt thng v di. Trong trng hp gp khng chun b c cu mi th c th chn cc m cha ra bn hoc mp di cc bnh t. Khi m cha gi (khong 8 - 9 ngy sau khi tch cha, ly cc m cha em s dng. Mi mt n cp to, to c 5 - 15 m cha). Cng c th ct bt phn di cc bnh t theo ng thng hoc ng dch dc ong xy nhiu m cha hn, ch bnh t c u trng nh. Nhng cn lu chn cc bnh t cn mi, ong d tip thu. Nu bnh t en v c ong s khng xy m cha. To cha cp to t cc n tt, trn cc l t mi vo ma thun li mt, phn, cht lng khng thua km m cha chia n t nhin m li ch ng c thi gian. To cha bng phng php di trng. To cha di trng l phng php to cha c bn nht trong ngh nui ong hin a, c th tin hnh bt c vo lc no trong nm li ch ng c s lng cha, thi gian n ca cha. + Dng c to cha: - Khun c lm m cha cn gi l m cha: ( c chn sp ging nn m cha t nhin) lm bng g chc, mn, tin hnh tr, u tin trn (ng knh 9 mm i vi ong ngoi, 7 mm i vi ong ni). - Kim di trng: lm bng thp khng g hoc m bc di 150 mm gia xon thng, 1 u c mc di 0,5 mm, mc cong 120o mt u c dng tha trn (ng knh 6 mm, dy 0,5 mm). - Dng c nu sp: bp du hoc in, xoong nh un cch thu. - Cu to cha: c 3 - 4 thang gn chn sp. - Mt s dng c khc: sp vng, mnh g hnh t gic lm nn m cha, cn 90o kh trng, cu cch li d tr cha t, thng giao phi, phu r ong, lng p, lng chuyn cha, thng xch tay v cc dng c nui ong thng thng. + K thut to cha nhn to: gm 2 bc, to cha t v to cha giao phi. To cha t: kim tra phn chia s n ong thnh cc nhm: nhm n m, n b, n nui dng chnh v h tr, n p cha. Nhm n ong m: l n cung cp u trng to cha. V vy cn chn nhng n tt nht, qun ng, chng chu su bnh tt, sn lng cao, t chia n th hin cc c tnh ca ging r rt nht, thng n m ly tri bo qun ging gc c thun chng cao. Th n m vi ong ngoi cn c 10 - 12 cu, ong ni 6 - 7 cu. ly c u trng cng ngy tui, cho ong cha vo lng cch li cng vi ong th v mt cu khng. Sau 1 ngy, nhc cu cha ra, ghi ngy cha ln mt cu, tip tc a cu khng khc vo. Nu ngoi t nhin t
mt, phn cn b sung cho ong y c mt ln phn. S lng n m tu theo yu cu thng l mt vi n. Nhm n nui dng h tr: Cung cp sa cha di trng v cu nhng cho n nui dng chnh. Nhm n nui dng chnh l n nhn nui dng u trng thnh cha. Cht lng cha ph thuc rt nhiu vo thc n nn cn chn n mnh, c nng sut cao, ng qun, c nhiu ong non thi k tit sa, mt, phn d tr. Vi ong ngoi phi c trn 8 cu, ong n 5 - 6 cu. ong tip nhn m cha tt, cn n nui dng lun lun trng thi chia n: dn cu cho ong u kn 2 mt cu, khng cho xy tng. V thu ng y kn thng bng nilon ong cm thy ngt ngt mun chia n. V s lng c 1 n m cn 10 n nui dng chnh. n nui dng chnh v h tr sau khi s dng 15 ngy li cho cha vo cho ngh mt thng ( ong phc hi th n v cha tng s lng ong non). Nhm n ong b : cung cp ong c giao phi vi ong cha. V vy n ong b cng phi l n mnh, c cht lng tt. Thu hp bt ca t, cho ong n b sung, vin cu nhng t n khc n ong trng thi chia n, s xy nhiu l t ong c. C th a cu khng gn tng chn hoc cu d tr c nhiu l ong c cho cha . Thi gian to ong c phi tin hnh trc khi to cha t 13 - 16 ngy v thi gian t trng n khi i giao phi ca ong c di hn ong cha. Thi gian t trng n trng thnh (ngy): ong c 24; ong cha 16. Thi gian t trng n thnh thc c quan sinh dc :ca ong c l 34 38 ngy; ong cha 21- 22 ngy. Nu to ong c ng thi vi to cha s dn n hin tng khi cha v ho s khng c ong c giao phi. S lng ong c ca mt n c th giao phi vi 50 ong cha. Ch git ht ong c n m v cc n khc. t n ong b ni t thng giao phi hoc bn ngoi ra tri. + Th t thao tc trong qu trnh to cha t: - Chun b: chun b y cc dng c cn thit nh dng c lm chn sp (qun cha), cu to cha, kim di trng kh trng, cu cch li cha, thc n, chun b v kim tra cc n b, n m, n nui dng h tr v p cha. - Thao tc tin hnh: + Lm chn sp: Cn phi ging m cha t nhin ong xy khi chia n, phi c nn dy, mp mng. Sp lm m cha phi l sp nguyn cht, tinh khit .un cch thu cho sp nng chy, nhng qun cha vo nc sau nhng vo sp nng chy su 7mm, nhc ln, nhng li ln 2 nng hn s thu c chn sp nh yu cu. Nhng qun cha vo nc, xoay nh tay cho chn sp ri ra. Nhng tip chn sp vo sp nng em gn ln v cu to cha, cho mt t mt vo chn sp a vo thng cho ong dn v sinh v li pheromon nh du, ong s d tip nhn m cha hn. S lng m cha gn vo mt cu to cha l 24 ci. t ly sa cha t n nui dng h tr, phn pht vo trong cc m cha (mi m mt lng sa bng u que dim). Ly cu trng 1 ngy tui n m di trng (chuyn u trng t cu vo cc m cha). + Thi gian di trng: vo bui sng hoc chiu, sau 12 gi c th kim tra b sung nhng m cha khng tip thu cho 24 m. Nhit cn thit 25 - 300C. m 70 - 80%. Nu nhit thp hn 250C cn di trng trong phng m (300C), chuyn cu u trng, cu cha vo phng bng thng xch
tay. Khi di trng mc t lng u trng ln c sa cha trnh lm tn thng u trng. Thi gian di trng mt cu (24 m) khng c qu 15 pht. em cu m cha di trng t vo n nui dng chnh v tr nh (gia mt cu u trng m np v 1 cu u trng vt np), tr cu u trng v n m. Sau c 3 - 5 ngy 1 ln a tip 1 cu m cha vo n nui dng tu theo nhu cu cha t cn to ra. Sau 9 ngy em cu m cha u tin cch ly. Trong qu trnh to cha cn ch theo di vt ht m cha cp to, cc bnh t, trnh cha n ra, ong s ph ht cc m cha nhn to.
Hnh 3.8-. Cu gn m cha nhn to. - Cch ly cha: Trc khi s dng, cn t cu cch ly pht nc ng vo n p cha cho ong dn v sinh. Pht sp nng chy ln mt trn ca cc cch ly cha, t vo gc trn mi mt t thc n nho (hn hp 3 ng 1 mt). Nhc cu m cha cn cch ly n nui dng theo phng thng ng, khng r ong, t cu ln gi. Dng mi dao nhn mng tch m cha t tiu chun ra khi thang, gn cht vo pha trn ca cch ly ( v tr pht sp) sao cho m cha khng b nghing vo. Gt vo mi gn m cha t 5 - 10 ong th non cu to cha. Sau y np cc gn m cha v t cu cch ly vo n p cha hoc t p sinh hc c nhit 34 - 350C, m 70 80%. + To cha giao phi. - Chun b thng giao phi: Thng giao phi l thng ong nh ni cha t tri qua giai on hon thin c quan sinh dc, i giao phi v bt u trng. Thng giao phi c phn loi theo kch thc v s dng tu theo iu kin tng ma: C thng giao phi cu nguyn, cu 1/ 2, cu 1/ 4... Thng giao phi cu nguyn s dng nh n bnh thng, c 2 ngn, ca t quay v 2 pha. Ong A. Cerana thng s dng loi thng ny hoc thng giao phi nh, v ch cho vo 1 cu v 1 vn ngn. Cu ong phi ng qun, c nhng, trng v mt d tr. Thng giao phi cu 1/ 2 c kch thc cu bng 1/ 2 cu bnh thng c 2 ngn. Thng giao phi cu 1/ 4 c kch thc bng 1/ 4 cu nguyn, thng c 2 hoc 4 ngn.
Trc khi s dng cn kim tra cht lng thng, bt kn cc khe h ong khng ra vo t do hoc chuyn t ngn ny sang ngn khc. Cc bung giao phi c nh s v sn ma khc nhau (mt trong cc mu vng, xanh, trng). Cc thng giao phi t thnh khu ring, cch xa cc khu vc t n ln, di bng cy rm mt, ca quay v cc hng khc nhau, c cc vt chun t nhin (gc, bi cy nh) ong cha d nh hng v tin kim tra theo di. Cc thng t ln lt theo s th t. Mi bung giao phi cn c 2 - 3 cu (ong A.mellifera). Trong c 1 cu con, 1 cu thc n v 1 cu d tr (t trong cc n c bn). Cu a vo bung giao phi c th ct ra t cc cu bnh thng hoc cu nh ong mi xy. Nu l cu ong xy, cn lm trc khi to n giao phi 15 - 20 ngy, em ghp cc cu nh gn tng chn thnh 1 cu ln t vo cc n c bn ong xy tng, trng v mt, phn. Cn tnh ton s lng cu cho a vo cc n giao phi m bo cht lng. Cu ct ch ly nhng n c trn 8 cu (ong ngoi) v 4 cu (ong ni). - a ong non vo thng giao phi: Ong a vo n giao phi phi l ong non chng d tip nhn cha t, tit nhiu sa nui cha mi, v khng quay v t c. Trc khi to n giao phi 5 - 8 gi, ti cc n d kin ly ong non, tch 2 - 3 cu cng vi cha sang thng khc v t vo ch c. Thng c cng vi s cu cn li t dch sang bn cnh hoc t gn thng giao phi. Ong gi s bay v v tr c, cn li ton ong non s chuyn vo n giao phi (qua phu r ong) sao cho ong bm kn mt cc cu. Sau khi r ong tr cu v n c ngay. Nu n giao phi c 2 - 3 ngn th r ong vo tng ngn mt, i ong n nh mi r tip vo ngn kia. Khi r ong c th b lun cha t hoc gn m cha vo cu nhng. Pha nc ng t l 1:1 vo mng cho ong n. n giao phi phi n nh mt thi gian. Ban ngy ng ca t, gn ti mi m cho ong non bi tit, tp bay. Sau 1 - 2 ngy m ca bnh thng. Sau to n giao phi 3 ngy kim tra ton b, gii thiu cha cho n b mt cha, b sung thc n, ong non cho n b thiu. Sau 9 - 12 ngy kim tra tnh hnh cha . Sau 15 ngy m loi b nhng con cha khng , gii thiu cha t khc. Cn ch phng bnh, nhng n ong b bnh cn a ra khi khu vc lm ging cha bnh v khng em tr li sau khi cha khi. - Bt cha trong n giao phi: S dng hp chuyn cha c 2 ngn, ngn nh cha thc n, ngn ln cha cha. Gt nh ui cha v 5 - 10 ong th vo hp, dng np nha c l thng hi y li. Dng dy cao su hoc inh c nh np, ghi l lch cha (tn n m, ngy to cha, ngy cha n, cha , ngy bt, tri ging...) ghim km vi hp chuyn cha. Gi cc hp c cha, buc k, ghi k hiu mt trn di v dng ch: ch ong sng khng lt ngc v ngoi nng. Bo qun ong cha nhit 20 250C trong qu trnh vn chuyn n ni s dng. - X l n giao phi sau khi ngng s dng: Dng d tr ong cha hoc ghp cc cu nh thnh cu ln cng vi ong th nhp vo n bnh thng. X l thng bng ho cht dit trng, ra sch phi kh, bo qun dng trong v sau. nh gi cht lng v phng php gii thiu ong cha, m cha + nh gi cht lng ong cha hoc m cha - i vi m cha: nh gi cht lng m cha theo ngoi hnh v kch thc (v chng lin quan cht ch n cht lng cha). M cha tt c hnh dng thng, thun u, ong ngoi di trn 2 cm,
ong ni di trn 1,8 cm. ng knh (phn rng nht): Ong ngoi trn 1,2 cm, ong ni trn 1,0 cm. Nhng m cha cong vo, c kch thc nh cn loi b. - Cha t: Cha tt c trng lng mi n trn 190 mg (ong ngoi) v trn 150 mg (ong ni). V ngoi hnh cha tt c th to, di, cn i, khng qu chn, xon cnh, c mu sc ng nht mang c trng ca ging. - Cha : cht lng cha c nh gi ch yu theo sc trng. Cha tt ng quy lut, vng trng rng, lin tc. Trng c ngay ngn gia l t, mi l mt trng theo hng nht nh, u trng vt np u. Cha tt thng duy tr sc trng tt ngay c trong iu kin kh khn (ti thiu 1000 trng/ ngy m i vi ong ngoi v 500 trng/ ngy m vi ong ni). Nhng ong cha c vng trng hp, cch qung cn loi, thay cha khc. + Phng php gii thiu cha v m cha. Thay th cha kp thi c v tr quan trng nht trong tng hp cc bin php k thut tng nng sut mt. Thng sc trng ca cha ch cao nht vo 2 nm u. Sau cng gi sc trng ca cha cng km v nhiu trng khng th tinh. V vy cn thay cha gi v cha km hng nm, thng l trc v thu hoch chnh bt u. - Gii thiu m cha: ong tip nhn m cha tt cn bt cha gi khi n ong, mt ngy sau mi a m cha mi vo. V tr gn m cha tt nht l gia cu bnh t, cch x trn 6 cm. chc chn c th cho m cha vo lng bo v un bng dy km. Vo v mt c th khng cn bt cha gi i m gii thiu m cha sau 2 - 3 ngy nu thy khng b cn ngang sn m thng di m cha l cha t n ra an ton. ong tip nhn tt m cha cn ct i mt bn cnh cha gi. - Gii thiu cha mi thay th cha gi: Ong th thng th nh vi cha l. Nhiu trng hp n mt cha lu, khi gii thiu cha mi chng khng tip nhn cn git cht cha mi. Quan h gia cha mi a vo v ong th ph thuc nhiu yu t: iu kin bn ngoi, trng thi ca n ong, ong cha v phng php gii thiu cha ca ngi nui ong. iu kin gii thiu cha t kt qu: - Khi gii thiu cha vo n ong cn trnh tt c s kch thch tnh hung d ca ong nh lc tri ma, lnh, gi to. Thi tit m p c ngun mt phn, ong d tip nhn cha nht. Khi trong tri xut hin ong n cp, ong phi bo v t rt hung d nn kh tip nhn cha mi. - Thi gian gii thiu cha: Thng tin hnh vo bui chiu, khi ong t hot ng, tt nht l vo v xun khi c ngun mt, phn, ong mi i lm t ch n cha. Trong nhng n chia t nhin thng kh tip nhn cha, n ong mt cha cng lu cng kh tip nhn cha mi. Tt nht l a cha mi vo n sau khi bt cha c i 6 h. ong non d tip thu cha mi hn. Nu trong n c ong th trng, ong rt kh tip nhn cha. Cha giao phi d c tip thu hn cha t. Cha b gin on trng cng lu cng kh c tip nhn. V vy khi gii thiu nhng ong cha nhn t bu in cn thn trng. n ong c nhiu u trng m np d tip thu cha mi hn n ht u trng. Cha t cng gi cng kh c tip nhn (khi a cha vo n trnh dnh mi l, cn ra tay sch, tt nht l ly mt ca n ong nh gii thiu bi ln lng cha mi.
+ Cc phng php gii thiu cha: - Gii thiu bng lng chp: L cch gii thiu cha an ton nht. Ly mt cu ong n cn gii thiu cha cho vo thng xch tay em n ni t thng giao phi, bt cha trong thng giao phi th vo bnh t phn khng c ong th, dng lng p cha li, n su lng vo bnh t, tr cu ong cng cha v n c ong quen dn vi cha, hm sau b lng chp th cha ra. - Gii thiu cha trc tip: tin hnh khi iu kin thi tit tt, c v mt phn. Ly cha cng vi mt cu ca n giao phi cho vo thng xch tay mang n n nh thay cha, th cha mi vo mt gc ri y np li, Cha c cn bt i trc 5 - 6 h. C th s dng bnh phun khi n nh ong. i vi nhng con cha ging tt, nhn c qua ng bu in, gii thiu cha tht an ton cn tch n cn a cha vo vi cu ong c u trng vt np a sang thng khc t cnh n giao phi. Khi ong th gi bay ht v t c, em gii thiu cha vo cu ton ong non. Hm sau b lng chp cha ,vi ngy sau tr cu v cha v n c. Ngoi cc phng php trn, c th s dng cht thm, n ong ng mi vi cha (dch xa cc cu ong, phun nc ng c cht thm nh tinh du, nc hoa 30 - 40 git/ 100 150g nc ng sau th cha mi vo). Ch : Khi gii thiu cha vo n, nu ong th khng tip nhn m vy cha li thnh cc cn cha hoc lm cha b ngt cn phi gii vy cha bng cch phun khi vo cc ong cho ong th tn ra hoc th c cc ong vo nc ri vt cha ra. - Khi kim tra c trng hp ong th s nh sng chy xung di cu, vy bc cha cn ngng ngay kim tra ong v y np thng li cho ong n nh. b. To n ong mi (nhn n). Khi n ong pht trin mnh, ng qun ,ong c xu hng chia n. y l mt trong nhng bn nng ca ong pht trin v duy tr ni ging. Ngi nui ong cn c k hoch ch ng chia n nhn to va ngn nga ong chia n t nhin s bay i mt va tng c s n ong ca tri. Trong thc t vic to n ong mi ch yu bng 3 cch: Chia n nhn to, s dng cc n chia t nhin, v tng th n thng giao phi. Chia n nhn to. chia n nhn to cn iu kin th n ong khi chia n nh sau: Ong ngoi c trn 10 cu 1 n (trn 2 kg ong), ong ni c trn 4 cu 1 n (trn 1 kg ong). n ong khi tch ra cn c: n gc cn li: ong ngoi trn 6 cu tiu chun, ong ni trn 2 cu tiu chun. n mi chia ra cn c: ong ngoi : Trn 4 cu tiu chun (trong c 2 cu nhng). ong ni: Trn 2 cu tiu chun (t nht 1 cu nhng). Chun b chia n: kim tra tnh hnh n ong, xc nh kh nng chia ca tng n v ton tri, xy dng k hoch chia n. Chun b dng c y , vt dng cn thit (thng, mng cho n...). Tin hnh to cha trc khi chia n 15 - 20 ngy. Tu theo th n ong, tnh trng cha c th p dng phng php chia n nhn to nh sau:
- Chia n ph: (tch mt phn n gc): nhng n tng i mnh (ong ngoi 9 - 10 cu, ong ni 5 - 6 cu) ly bt 2 - 3 cu va trnh c ong chia n t nhin, va to c n ong mi. Cch tin hnh: em thng mi t cnh n gc, ly t n gc 2 - 3 cu c u trng v nhng cho vo thng mi, em t thng mi ch khc, ong gi bay v t c, ch cn li ong non, a m cha sp n hoc cha t vo (tng t nh to n giao phi). Khi cha giao phi bt u trng th tng th n bng cch vin thm cu nhng, u trng hoc ong non. Bin php chia n ny p dng trong trng hp cha c sn cha giao phi, trc thi k chun b lc lng 10 - 15 ngy khi bc vo thi k chun b lc lng cha trng, tng lng ong thu hoch mt. Vit nam c th chia n ph vo gia hoc cui v nhn c lc lng thu mt bch n. - Chia i n: p dng trong trng hp c n ong mnh v c sn cha giao phi. Thc cht l chia n ong thnh 2 phn bng nhau v mi na n s t pht trin thnh mt n mi. Cch tin hnh: Chn ngy m p em thng mi t cnh thng c, nhc mt na s cu n c cho sang n mi (chia u tt c cc cu u trng v thc n). Sau t 2 thng sang 2 bn v tr t n ong c t 20 - 30 cm. Ong i lm v s bay u sang 2 bn, sau 3 6 h a cha mi vo n cha c cha. C th i v tr 2 thng ong bay vo u 2 bn hoc dch thng t ong hn vo gia. Sau vi ngy dch dn 2 n ra xa nhau. thu c nhiu mt, thng tin hnh chia i n trc v mt chnh t nht t 30 - 40 ngy. u im ca phng php ny l c 2 n ong u c u trng, nhng v ong non cc la tui, t c nh hng n hot ng chung ca c n nn ong pht trin nhanh, sau 1 thng li thnh n mnh. + Chia n ghp: To n ong mi bng cch ghp cu ca nhiu n li. Bin php ny p dng trong trng hp c t n mnh v tin hnh vo u v mt (khi v mt ko di). Ly t mi n mt vi cu nhp li thnh n mi, sau gii thiu m cha hoc cha mi vo. Tng th n thng giao phi. Sau khi to c cha giao phi c th b sung thm ong, cu nhng, u trng n giao phi pht trin nhanh thnh n ong mnh. C th b sung thc n cho ong pht trin nhanh. S dng n chia t nhin. Trong thc t vo v mt nhng n ong mnh xy ra hin tng ong chia n t nhin khi ngi nui khng p dng cc bin php ngn nga. c im ca cc n chia t nhin l xy bnh t c cht lng cao v kh nng thu mt ln do c s d tr nng lng trc khi chia n. Khi xy ra hin tng ong chia n t nhin, cn bt gi n chia li to n mi, tng s lng n ong ca tri. Cch bt n chia t nhin. d dng bt gi cc n chia bay ra, ngi ta thng lm cc by nh ong t li trc khi bay i hn. By c th l cc g cao 1,6 2 m, bn trn buc nhiu cnh l nh v 1 tm g kch thc 40 x 60 cm bi en hoc l bnh t c. Khi ong t li cc by, dng nn bt c n ong. Sau khi n ong n nh, n ti r ong vo thng chun b trc 1 cu mt, 1 - 2 cu u trng m np v cu gn tng chn (tnh ton lm sao cho 1kg ong c 4 cu), theo di v b sung kp thi thc n, cu ong n chia pht trin mnh.
n chia sau khi cha c cng mt phn n bay i, trong n cn li mt vi m cha vt np. Nu t nhin ong c th chia n tip ln 2 hoc 3 lm gim th n gc m n chia cng c t qun, cn vt b nhng m cha, ch li mt m cha thng, to nht, chm sc ong pht trin tip tc thnh n mnh hoc s dng lm n giao phi. 8.3. Chn lc v lai ging ong. a. . c im ca vic chon lc v lai ging ong. Cng nh nhiu ngnh trng trt v chn nui khc, vic chn lc v lai ging ong c vai tr quan trng, lm tng nng sut sn phm cc n ong, mang li li nhun cho ngi nui ong. Mc ch ca vic chn lc v lai ging l ci thin cc ging ong hin c, chn lc v lai to ra cc dng ging mi c cc c tnh tt nh nng sut mt cao, chng chu bnh tt, loi b i nhng ging xu. Sau khi chn lc c nhng ging tt th nhn nhng ging ny ln bng cch to cha v nhn n. chn ging c kt qu ngoi vic nm vng cc kin thc v di truyn v bin d ca sinh vt ni chung cn phi ch ti nhng c tnh ring bit ca ong mt- mt loi vt nui c bit. Chnh v nhng c im ring bit ny m vic chn lc ong mt kh khn hn nhiu so vi cc ng vt c v, chim v c nhng cn trng c ch khc nh tm du.... - i tng chn ging khng phi l mt c th m l c n ong. Trong n ong li c cc loi hnh ong khc nhau l ong cha, ong c v ong th. Ong th biu hin tt c c tnh ca n li khng tham gia vo qu trnh sinh sn. Ngc li, ong cha v ong c khng th hin c tnh ca n li quyt nh th h sau ca chng l cc ong th. - Vic giao phi ca ong cha v ong c xy ra ngoi t, trn khng trung. Mt ong cha li giao phi vi nhiu ong c. c im ny c li l trnh c hin tng cn huyt, tng sc sng cho i sau nhng lm cho ngi nui ong kh xc nh c ngun gc ca ong c. khc phc kh khn ny phi cho ong n giao phi khu vc a l cch li hoc bng th tinh nhn to. Tuy nhin, do lng tinh dch ca ong c A.cerana c t, mun th tinh cho 1 con ong cha phi ly tinh dch t 30 - 40 con ong c. Thao tc ny i hi nhiu thi gian cho nn vic s dng k thut th tinh nhn to cha c p dng nhiu cho ong A.cerana. - Ong cha v ong th ca tt c cc loi ong mt l cc c th lng bi (2n) c s lng nhim sc th l 32. Cn ong c bnh thng l cc c th n bi (1n) c s nhim sc th l 16. N c n t trng khng th tinh v ch mang c tnh di truyn ca m. - Cc c tnh kinh t quan trng ca ong mt (nh l sc trng ca ong cha, hiu qu nui u trng, chiu di vi ht, trng lng c th...) l cc c tnh s lng ngha l c s tham gia ca nhiu gen. - Bt k c tnh no ca sinh vt ni chung v ca n ong mt ni ring u c hnh thnh bi tc ng ca bn cht di truyn v bi iu kin ngoi cnh. - Mi quan h gia kiu hnh, kiu gen v mi trng l mi quan h rt phc tp m cc nh chn ging cn phi lm sng t. V d sc trng ca ong cha l mt trong nhng ch tiu chnh nh gi cha tt. Sc trng cng cao th n cng ng qun v nng sut mt cng nhiu. Sc trng ph thuc vo bn cht di truyn ca ong cha. Th d ong cha A.cerana cerana Kashima 1000 - 1100 trng trng/ ngy m, trong khi ong cha A.cerana indica nam n ch c th
c 300 - 500 trng/ ngy m. Tuy nhin sc trng ca ong cha cn ph thuc vo iu kin ngoi cnh nh thi tit, ngun phn mt, k thut qun l ong, th n, tnh hnh su bnh... V th vic chn ging ch c th t c kt qu nh mong mun trong iu kin thc hin c nhng yu cu c bn v nui dng v chm sc ong. m bo cho ong c ng u s lng thc n, nui trong thng t tiu chun, cung cp bnh t. Khng ong tri dt nhm t, ong n cp ln nhau, trnh chuyn i cc cu u trng, nhng, mt t n ny sang n khc. - i vi cc ng vt khc, con ngi c th bt chng n theo khu phn quy nh. ong chng t chun b ly thc n cho mnh. Thc n t nhin i vi ong l tt nht. - Chn lc nhn to trong chn nui thng theo hng gi li nhng c tnh c li cho con ngi m nhiu khi c hi cho ng vt. Trong ngh nui ong, chn lc nhn to phi m bo va c li cho con ngi, va c li cho ong (tng cc c tnh tt, tng th n, chng su bnh dn n tng sn lng mt). - Kh nng sinh sn ca ong cha cao, t mt n c th to c nhiu ong cha do kh nng nhn ging ca ngh nui ong ln hn cc ng vt khc. Trong mt ma c th thay ton b cha. b.. Mt s phng php chn lc v lai ging ong. Nhn chung cc nh chn ging ong mt u chn lc theo mt s c tnh c bn sau: 1. Chiu di vi ht ln, nng sut mt cao. 2. Ong cha c sc trng cao, ong th sng lu cho n ong ng qun. 3. t hoc khng c xu hng chia n, bc bay. 4. n ong hin, khi kim tra ong th vn hot ng bnh thng, khng chy x xung pha di bnh t, khng bay ln t ngi. 5. Chng chu c cc loi bnh, u trng ti (sacbrood), thi u trng chu u. 6. C kh nng qua ma ng lnh, hoc ma h thiu thc n tt, th n gim t. chn lc c hiu qu v nhanh hn ngi ta tp trung vo mt hoc hai ch tiu chnh thng l nng sut mt, v sc trng. Chn lc i tr. L phng php chn lc n gin ,d p dng tri ong sn xut mt. Vo cui ma nui ong ngi ta chia cc n ong ca tri thnh 3 nhm theo sn lng mt v cc c tnh c gi tr kinh t khc. Nhm 1 gm cc n tt nht, nng sut mt cao nht chim khong 10- 20% s n ca tri. Nhm 2 l cc n c ch tiu trung bnh , chim s lng ln nht khong 60 - 80%. Nhm 3 l nhm c nng sut mt v cc ch tiu thp nht,chim khong 10 - 20%. T nhm 1 chn cc n m v n b (s n b t nht l 5 n, cn ong c cc n khc b tiu dit ht). To cha t cc n m cho giao phi ri thay cha vo nhm th 2. Loi b nhm th 3 bng cch tiu dit hoc git cha, nhp cc n li ri gii thiu cha mi to t nhm 1 vo. Cui nm sau li phn loi n ong v tin hnh theo phng php trn. Bng phng php chn lc i tr, nng sut mt c th tng ln 20- 25% nhng ni cha chn lc. Tuy nhin sau 3 - 4 nm chn lc nh vy c th xut hin hin tng cn huyt, t l ong c lng bi cao lm gim sc sng ca n. V vy c nh k 3 - 4 nm mt ln li trao i hoc mua mt s n cao sn t mt s tri ong khc cch xa 25 - 30 km to cha hoc l to ong c.
Vic chn lc i tr cn tin hnh ng lot tt c cc tri ong trong ma to cha mt a phng. Loi b ong c xu t cc n trung bnh s m bo cho ong cha ch giao phi vi ong c ca nhng n tt. Chn lc c th. L phng php chn lc phc tp hn, i hi ngi chn ging phi c trnh cao v ch kim tra nghim ngt, s lng n ong tham gia nhiu hn. Chn lc c th l phng php kim tra nng sut mt v c tnh khc i con bit r cc c tnh qu c di truyn hay khng. Sn lng mt l mt ch tiu c gi tr nht trong chn ging v vy ngi ta thng kim nhng n c nng sut k lc chn lc. Tuy nhin khng phi tt c cc n cao sn u c th di truyn nhng c tnh c gi tr cho th h sau (v d nhng n c ong tri dt, c tnh n cp mnh...) v th khng phi bt c n k lc no cng u c gi tr lm ging. Phng php tin hnh: Chn mt s n c nng sut k lc (3 - 6 n) to ra mt s lng cha bng nhau (t 50 - 60 cha) ri gii thiu vo tri so snh. tri cng to cha cng thi im gii thiu vo cc n i chng. Cc cha th nghim c gii thiu vo cc n c bn c th n tng ng v c chm sc qun l v c cho n nh nhau. V d nu thc nghim trn 4 n k lc, to 50 cha mi mi n, th phi chn 250 n, 200 n gii thiu cc cha mi k lc v 50 n ong cha bnh thng lm i chng. Trn c s nhng s liu thng k i chiu vi sn xut vo cui v tnh sn lng trung bnh ca tng nhm da trn kt qu so snh sn lng mt trung bnh ca cc nhm th nghim vi nhau v vi nhm n i chng c cha bnh thng s chn c con ong cha c k lc lm ging. Ong cha no m i con t sn lng cao nht so vi cc cha k lc khc v cha bnh thng l ong cha c cht lng cao. Nhng ong cha k lc ny gi l dng u. T nhng n ny cn phi to ra nhiu ong cha mi thay th cho cc n khc. Cc dng u tip tc c hon thin mt cch thng xuyn tng sn lng dng. N cn c s dng giao phi cho vi cc dng khc to c nhng dng mi c nng sut cao. Chn lc theo chng trnh qun th khp kn. L phng php chn lc mi do Page v Laidlaw xut (1981, 1992). y l phng php chn ging qun th n gin loi tr c vic gii thiu cc vt liu di truyn khng kim tra, nhm ngn nga ong lai Phi lai ln vi ong A.mellifera chu M. Cc qun th ny c th duy tr bng vic cho giao phi cch li a l hoc th tinh nhn to. Chn lc theo chng trnh qun th khp kn c th khc phc c tn ti ca cc phng php chn lc khc l t l cn huyt cao, mt khc n li duy tr c vn gen ca ton b qun th chn lc. Theo s tnh ton ca Page v Laidlaw nu qun th khp kn c 35 n ging m 35 con cha ny c thay th bng mt cha, con ca chng mi nm th sau 30 th h t l sng st ca u trng t nht t 85%. Hng nm vo ma to cha ngi ta to ra 10 - 15 ong cha t mt n ging, v to ong c t tt c cc n trn vi s lng ng u v cng n vo mt thi gian. Chuyn cc cha t v ong c ( tui giao phi) n a im giao phi cch li cho giao phi t nhin. Vi ong A.mellifera ngi ta tin hnh th tinh nhn to cho ong cha bng cch trn u lng tinh trng ca ong c thu
c t ong c ca cc n lm ging. Sau khi giao phi v trng cc ong cha c gii thiu vo cc n c bn (c th n tng ng) v hnh thnh qun th th nghim khong 200 - 300 n. Qua theo di mt nm nhng n tt nht ca mi nhm c chn lm ging cho i sau. Chu trnh nh vy c lp li hng nm.
Hnh 4.8- S chn lc theo qun th khp kn (Page v Laidlaw 1982). Chn lc theo chng trnh qun th khp kn c p dng M (Susan Cobey, 1988), Canada (Szabo v cng s, 1987) i vi A.mellifera v cho kt qu kh quan: sau 4 th h chn lc Canada nng sut mt tng 25,6%. nc ta chn lc theo qun th khp kn c p dng cho ong A.cerana. trung tm nghin cu ong t nm 1990. Sau 4 th h chn lc nng sut mt tng ln 24,1%, t l bnh u trng ti (sacbrood) gim t 23,1% xung 2,3% (Phng Hu Chnh v Phm Vn Lp, 1994). Lai ging. L phng php lm thay i ging ong nhanh nht lm phong ph tnh di truyn v tng sc sng, tng s thch nghi vi mi trng. + Lai ging ni phi Vic lai ging gia cc dng ni phi l mt hng nng cao nng sut mt trong ngh nui ong nht l khi k thut th tinh nhn to tr thnh ph bin. nhn c cc dng ni phi ngi ta s dng kiu giao phi Anh lai vi em gi. Ngi ta cn s dng phng php lai kp l sau khi to c 2 cp lai n ngi ta li cho chng giao phi vi nhau to ra con lai. Tnh tt yu s dng lai ging ni phi l n cng c c cc c tnh mong mun th h sau v cho php gi gn n kt hp cc dng ong c c tnh mong mun khc. Tuy nhin trong a
s cc trng hp ni phi c bit l ni phi gn lm gim sc sng (v c nhiu ng hp t v gen ln) v kh duy tr c cc n ong. Mt khc phi th rt nhiu php lai mi chn c cp lai tt nn rt tn km. Hn na ging lai trn ch s dng c 1 nm, khng dng chng lm ging c. + Lai ging kinh t Da trn hin tng u th lai, ngi ta s dng cc n c nng sut cao ca cc phn loi ny lai vi cc n nng sut cao ca phn loi khc. u th lai biu hin r i lai th nht (F1) sc trng v nng sut mt cao hn t 50 200%. Tuy nhin trong chn nui v trng trt cng nh trong ngnh ong khng phi c lai 2 phn loi (chng) khc nhau l s cho kt qu nh mong mun m ngi ta phi tin hnh th nghim chn c cp lai thch hp. Thng thng ngi ta chn ging thun lai vi nhau mi cho kt qu tt. Nga ngi ta chn c mt s cp lai sau: A.m.caucasica x A.m.mellifera v A.m mellifera x A.m.caucasica. M s dng ging lai ni ting gia dng midnite (t ging gc l ong A.m.caucasica) v A.m.carniolan (c ngun gc t ong A.m.ligustica) (Crane 1990). Ging lai kinh t c s dng rng ri M t 1949. Nhng ngi nui ong mua cha lai vo u v xun v thay cho cc ong cha thng thng (cha ong hoc ong carniolan ca h. Nng sut mt ca cc n c cha lai c th gp i cc n c cha bnh thng. u th lai ch c i th nht (F1), n i th 2 (F2) th n rt khc nhau v khng cn tc dng vo i th 3 (F3). Ngi nui ong ch s dng (F1), mt s ngi s dng (F2) nhng khng dng (F3). Cch tin hnh lai kinh t nhng tri sn xut: v d s dng cp lai Capcaz x nu ty u. Nm u tin em ba cha Capcad trng sang tri nui ton ong nu Ty u gii thiu vo 3 n bt cha i. Khi cha Capcaz mi bt u to cha. Dng n ong nu ty chu u mnh lm n nui dng. Trc khi trng 20 - 21 ngy, ngi ta chn 5 - 10 n tt ca tri lm n b v cho to ong c cn ong c ca cc n khc b git. Gii thiu cc m cha vo cc n gc, v n nhn ra ca ton tri. Ong cha capcaz giao phi vi ong c nu ty chu u to ra th h lai th nht cho nng sut cao. Nm th 2, khi ong c ca ton tri l ong capcaz, li ly 3 con ong cha , ging nu Ty u c nng sut cao v thay vo 3 n ca tri ri to cha thay cho tt c cc n ca tri. Nh vy ton b cha mi ca tri cng l th h lai th nht (F1) nhng l lai ngc. V hiu qu kinh t ca con lai ngc khng km con lai xui. Bng cch ny c th u n to cc n lai th h th nht khi lun phin 2 ging. i vi ong chu A. cerana hin nay c rt t cng trnh nghin cu v vic lai. Tuy nhin nc ta do c s di chuyn phn loi ong A.cerana cerana t min Bc vo min Nam c hin tng lai gia phn loi trn vi phn loi A. cerana indica pha Nam. Ging lai c m l A.c.cerana vi b l A.c.indica c nhiu u th hn ging thun chng A.c.indica nh: sc khng vi bnh u trng tt hn, sc t n ln hn (5 - 6 cu), nng sut cao hn, con ong to v xy ton b l t ong th, trn tng chn ong ni c ng knh 4,6 mm. Trong khi ong A.c.indica ch c nhng n nh 2 - 3 cu, cha non mi xy l t ong th cn nhng n mnh xy ton b hoc rt nhiu l t ong c (Nguyn Vn Trung 1994).
Cu hi n tp chng 8. 1. Cc k thut nui ong c bn nhm duy tr n ong mnh, c kh nng khai thc mt cao. 2. So snh cc phng php to cha, chia n ong. 3. Cc phng php chn lc ging ong.
Chng 9: SU BNH V K TH HI ONG MT. Chng 9 cp n cc loi bnh v dch hi chnh gy hi cho ong mt Vit nam nh: bnh thi u trng, Nosema, ng c, ve k sinh , su n sp hi ong v cc bin php phng chng nhm gim thit hi cho ngh nui ong. Ging nh cc ng vt nui khc, ong mt cng b tn cng bi mt s vi sinh vt v nhiu dch hi khc. Tu theo mc b hi m n ong c th b suy yu, gim th n v nng sut mt hoc lm cho n ong b cht hoc b t bay i gy thit hi kinh t rt ln. nc ta hin nay cc bnh u trng ti, thi u trng chu u l nhng bnh gy thit hi rt ln cho ngh nui ong ni a A.cerana. Cc bnh khc nh thi u trng chu M, u trng vi cha thy c. Pht hin v phng tr kp thi 2 bnh trn l mt trong cc yu t quyt nh nui ong c hiu qu kinh t. 9.1. Bnh thi u trng chu u ( European foulbrood ) Bnh thi u trng chu u do White tm ra ln u chu u vo nm 1912. Hin nay bnh c mt mi vng nui ong trn th gii, cn gi l bnh thi u trng m np hay thi u trng tui nh v bnh thng gy cht u trng 3- 5 ngy tui. U trng cht b chua nn cn gi l thi u trng chua. cc n bnh nng, nng sut mt gim t 20- 80%. Ong ni hay b t bc bay sau khi quay mt hoc kim tra, hay khi thay i thi tit t ma lnh sang nng m. a. Tc nhn gy bnh. Theo Poltrep (1977) Bailay (1981) tc nhn chnh gy bnh thi u trng chu u l mt loi lin cu khun c tn l Melissococcus pluton (trc kia gi l Streptococcus pluton) cn cc vi khun nh Bacillus alvei, Streptococcus apis... u l vi khun th pht. Vi khun M.pluton hnh cu, 2 u ko di thnh hnh ngn gio, kch thc 0,7 - 1,5. Lin cu khun bt mu gram dng. N c th ng ring r hoc thnh tng cp, chui. Sc chng chu ca vi khun kh cao. Trong bnh t n tn ti c 12 thng. n b tiu dit sau khi phi nng 3h, trong mt: sau 40 h. Nui cy trong mi trng dinh dng c bit 35oC; pH: 6,6 sau 24 48 h xut hin khun lc mu trng, ng knh t 1 - 1,6 mm. Vi khun c kh nng ln men mt s ng nh gluco, fructo. b. Triu chng bnh: - i vi u trng: Khi b bnh nh, u trng kh, thay i t th, khng nm cong nh bnh thng m dong rng ra, mt mu bng. n ng qun u trng b bnh t, ong th dn sch cc u trng bnh nn khng nhn thy. Khi n ong b bnh nng hay b bnh lu, ong tha qun, khng dn
sch c cc u trng bnh. Xc cht c mu trng bch sau ng mu vng ri nu m. Xc cht thi ra, tt xung y l t. Sau khi b kh i thnh vy c th ly i d dng. u trng cht c mi chua nh dm. Khi c Bacillus alvei cng gy bnh thi u trng cht tui ln (4 - 5 ngy tui) i khi u trng bt u vt np v c mi tht thi. - Bnh t: khi b bnh nh khu vc nhng vt np nhiu, c l ch vi l t khng vt np m c u trng tui nh hoc trng, do ong th dn xc cht v cha li vo l t . Khi n ong b bnh nng, t c hoc khng c nhng vt np. hoc Hnh 1. 9- u trng ong b bnh thi u trng chu u khng c nhng vt np. Khi nhc cu kim tra thy ong xo xc, chy tt cu kim tra thy ong xo xc, chy tt xung vch thng hoc pha di bnh t. Ong th gi, en bng do u trng b cht, nn khng c lp ong non k tip. Bnh lan truyn t n ny sang n khc do ong n cp nhm t, ly mt, phn cng ch vi n bnh hoc do di chuyn ong t vng ny sang vng khc. c. Bin php phng tr: Khi pht hin thy n ong b bnh c th s dng mt trong hai phng php: - Cho n thuc khng sinh cng vi xir ng. - Phun thuc khng sinh ln bnh t hoc ong th ca n b bnh. Phng php cho n. Cho n thuc khng sinh cng vi xir ng (theo t l 1 ng : 1 nc) 3 ti lin, mi ti 100 ml/ cu, c th s dng 1 trong nhng loi thuc sau: - Erythromyxin 0,4 - 0,5 g pha trong 1 lt xir ng. - Kanamixin 04 - 0,5 g pha trong 1 lt xir ng. - Streptomyxin 0,4 - 0,5 g pha trong 1 lt xir ng. - Chloramphenicol 0,4- 0,5 g pha trong 1 lt xir ng. - Ampixilin 0,.5 g pha trong 1 lit xi r ng Cc loi thuc trn ho vi nc si ngui, sau vo xir ng, khuy cho tan u. Cho ong n 3 ti lin. Sau 1 tun kim tra nu cha khi th cho n tip. Trc khi n cn loi bt cu b bnh nng, cu tha qun ong n ht ng. Cn kt hp cho n thuc vi vic thay cha n bnh bng m cha to t n khng bnh tng hiu qu iu tr. Phng php phun thuc ln bnh t. Vo v mt hoc vi n ong yu (ong khng n xir ng + thuc) c th s dng bin php phun thuc khng sinh ln bnh t ong v c th ong trng thnh vi liu lng thuc gp i
khi cho n (1g/ lt xiro). Dng bnh phun c ht nh, u phun nh nhng ln mnh ong v bnh t thnh mt lp bi. Cch mt ngy phun mt ln. Sau khi phun 2 - 3 ln l c th gim hoc khi bnh. u im: tn t thuc, khng li d lng trong mt nhng hiu qu khng bn bng cch cho n, ch c tc dng r rt vi cc n ng qun. 9.2. Bnh u trng ti (Sacbrood) Bnh ny do virus gy nn. Bnh c khp ni nui ong, song khng gy thit hi ng k vi ong A.mellifera (Borchert 1966, Poltrep 1972). i vi ong A.cerana, bnh gy thnh dch ln u tin Trung Quc 1972 v gy hi nng (Huang Shuang Xiu 1989). Thi Lan, bnh xut hin vo nm 1976 (Areekul 1982). Nm 1981 Bailey phn lp c chng virus gy bnh trn ong A.cerana Thi Lan c cc c tnh khc vi chng virus sacbrood gy bnh trn ong A.mellifera v ng t tn l virus Thai sacbrood. Nm 1974, dch bnh sacbrood bng n nc ta do nhp ong cao sn ca Trung quc. Nm 1989 nh s gip ca chuyn gia H Lan Vincent Mulder v Brenda V. Ball (trm thc nghim Roshamsted ca Anh) xc nh s c mt ca virus Thai sacbrood trn cc n ong bnh Vit Nam. a. Tc nhn gy bnh. Nm 1917 White (M) xc nhn tc nhn gy bnh u trng ti ong A.mellifera l mt loi virus, ng t tn l Morator aetatulae Holmes. Nm 1981, Bailey xc nh virus mi gy bnh cho ong A. cerana l Thai Sacbrood. Kh nng ly nhim ca virus gy bnh u trng ti rt ln. Theo Bailey (1981) 1 mg virus trong dch u trng cht bnh c th ly bnh cho ton b u trng ong th ca 1000 n kho. Sc chng chu ca virus khng cao, n mt kh nng gy bnh nhit 59oC trong 10 pht. nhit phng virus c th tn ti 3 tun. Trong n ong bnh ly truyn qua ong nui dng. Bnh truyn t n ny sang n khc qua ong n cp mt, nhm t, ly chung ngun thc n, c bit l chung ngun phn (Bailey 1981) do nhp ong n bnh vo n kho v s dng chung dng c nui. b. Triu chng bnh. Bnh t b bnh, np vt t lm xung, b ong th cn thng, c u trng nhn u nh ln ming l t. Phn ln u trng cht giai on mi vt np hoc tin nhng. Khi bnh nng c u trng ln tui chun b vt np cng b cht. Mu sc ca u trng bnh t trng ng chuyn sang trng bch, mng ngn t khng r. Khi gp u trng khi
l t, pha ui u trng c ti dch trong sut hoc vng nht. Thn u Hnh 2. 9 - u trng ong b bnh thi u trng ti. trng chuyn sang mu vng nht ri nu nht hay xm nu. Khi mi cht u trng khng c mi, khi kh hanh thnh vy cng, d ly ra khi t. n bnh nng c ti 90% u trng tui ln cht, n ong s b t bc bay. c. Phng tr bnh. Hin nay cha c loi thuc no c hiu qu vi bnh thi u trng ti. Cc loi thuc khng sinh cho n hoc phun ch c tc dng chng cc loi vi khun th pht, tng cng kh nng dn v sinh ca ong th lm gim bt bnh. n nh c th khi bnh. Mt s tc gi nh Smirnova F.E. Timopheer V.E. , V.M. Giaptrenco (1972) s dng thuc tm (KMn O4) 0,1% trong 1 lt nc ng cho n mi cu 100 ml hoc phun vo bnh t nhng tc dng cng ch nh cc khng sinh khc. Mt s nc nh Trung quc, n thnh cng bc u trong vic chn ging chng bnh vi u trng ti (Gong 1983, Verma L.R 1989). C th iu tr bnh u trng ti bng cch thay cha n bnh bng cha t hoc m cha, nht cha n bnh trong lng dy thp nh 7 - 8 ngy. Loi b cu bnh c, ong ph kn cc cu ong cn li. Cho ong n 3 - 4 ti, n vt np hoc chuyn ong n ni c ngun mt mi di do. Vic thay cha bng cha t, m cha hoc nht cha 7 - 8 ngy to ra mt khong thi gian trong n ong khng c u trng nh tui, nht l u trng 2 ngy tui l giai on mn cm nht vi virus gy bnh u trng ti (Bailey 1981). Ong th c n thm, tng cng dn v sinh, gp b u trng bnh. Cc vy kh nu cn li cng khng cn kh nng ly bnh na. Cc l t c dn v sinh v y mt hoa hoc nc ng vo, 7- 8 ngy cha mi li, n ong s gim bnh. 9.3. Bnh a chy (Nosema). Bnh do mt loi nguyn sinh ng vt c tn l Nosema apis gy ra. Bnh thng xut hin vo v ng xun sau nhng ngy ma rt ko di, ong khng bay ra ngoi c. Triu chng: C nhiu ong b lt di t trc ca thng ong. bng ong trng, phn mu vng sm hoc mu en. n ong yu i do tui th gim, ong nui u trng km, n bnh thu rt t mt. chun on chnh xc phi nghin nt bng cc con ong nghi l b bnh, ly dch soi knh hin vi nu thy bo t hnh ovan mp dy c mu xanh nht (do c tnh phn quang) l bo t Nosema apis. Khi ong i bi tit, phn c bo t ri vo cy c, ao h, rnh nc. Ong kho i ly nc hoc mt, phn hoa n vo b nhim bnh v ly lan ra c t. iu tr: Thay cha bnh bng cha mi. Cho n ong n thuc Fumagilin ho trong nc ng vi liu lng 250 mg thuc trong 1 lt xir ng cho 10 cu ong n lin tc trong 10 ngy. Cn cho n trc v mt 3 tun, kt hp thay thng r bt cu bnh, m cho n ong. c th cho n penixilin 1000000 n v/ lt nc ng thay cho Fumagilin. 9.4. Ng c ha hc.
phng tr su bnh hi cy trng, con ngi s dng mt lng thuc ho hc khng l 210000 tn/ nm (FAO 1981). Nh nng sut ma mng tng ng k, nhng ng thi n cng c tc hi rt ln l lm cht nhiu loi cn trng c ch, trong c ong mt. Ngoi ra vic s dng cc loi thuc tr c cn tiu dit cc loi c l ngun cung cp mt, phn cho ong, lm gim nng sut ngh nui ong. nc ta hin nay ang s dng v kho nghim 351 loi thuc tr chut, c di, nhn, thuc tr su bnh v tuyn trng (Trn Quang Hng 1991). Lng thuc ho hc trn khng phi lc no cng c s dng mt cch hp l gy tn hi ln cho ngh nui ong, c bit l cc tnh ng bng vo v hoa vi thiu, nhn. a. Nguyn nhn. - Do ngi s dng khng thng bo trc cho ngi nui ong thi gian, a im, loi thuc s dng. - Phun thuc tr su vo ban ngy v vo thi k cy trng n hoa. - S dng cc loi thuc tr cn trng nh rui, mui ngay cnh thng ong, cc rnh nc, cy c ong n ly mt, phn. - Do ngi nui ong khng bit v tc hi ca cc loi thuc v khng p dng ng cc bin php phng nga. b. Triu chng ng c v tc hi. Triu chng. Khi thy ong cht t ngt vi s lng ln trc ca t, trong thng ong v khu vc t ong. n cng mnh ong cht cng nhiu (do s lng ong i lm nhiu). Mt s ong b lt di t, mt s va b nhy va xoay trn, nhiu con cn mang c gi phn. a s con cht c vi ht dui di. Tc hi. Tu theo vic s dng cc loi thuc khc nhau th mc hi vi ong khc nhau. Nhn chung thuc tr su c c cao hn thuc tr nm v c. Tu theo mc c ca thuc, ngi ta chia ra lm 4 loi: Nhm 1: c tnh cao. Nhm 2: c tnh trung bnh. Nhm 3: t c. Nhm 4: khng c. Khi ong ly mt c phun thuc su c c tnh cao, ong s cht ngay hoc cht trn ng v t. Trong trng hp ny s qun i lm gim mnh nhng ong v u trng t khng b nh hng trc tip ca cht c. Nu ong ly mt c phun thuc su tc ng chm (hoc phn b nhim c) khi bay v t n truyn cho cc con khc v huy ng thm ong ly mt n ly th s gy cht hng lot ong cc la tui. Ong bm trn cu tha tht, u trng, nhng cht u do n mt c cht c v thiu ong nui dng lm c n thit hi. Trng hp phn b nhim c th ong non cht trong thi gian di. c. phng tr ng c ho hc
Ngi nui ong phi iu tra k tnh hnh s dng thuc bo v thc vt a im mnh chun b chuyn ong n, trnh nhng vng, nhng loi cy trng thng xuyn s dng thuc bo v thc vt. - Ch ng gp g bn bc vi ngi trng trt s dng bin php phng tr tng hp bo v ong mt v cc cn trng th phn khc. Nu phi s dng thuc ho hc th chn loi t c nht, phun vo thi im cy khng n hoa vo lc chiu ti. - Khi c bo ngy phun thuc, thuc c c tnh cao th tt nht l chuyn ong i khu vc mi, cch a im c 5 km. Nu thuc t c hn c th cch li ong ti ch 2 3 ngy. Ni rng khong cch cc cu, ng ca t, m ca s, bt cc khe h, t ong vo ch ti, thnh thong di nc mt. Trng hp ong b ng c cng cn ng ca t x l nh trn. X l n ong b ng c: Sau khi chuyn ong n vng khc, cn r bt cc bnh t c mt hoa mi, cc cu phn. Cho ong n nc ng long trong 3- 4 ngy, nhp cc n tha qun cht cha li. Cc n b ng c nng u phi thay cha. Mc cht do thuc tr su (vi ong A.mellifera). (Theo FAO.Bulletin 1988). S lng ong cht 1 ngy ti ca t Mc ng c 100 cht bnh thng 200- 400 cht t 500- 1000 trung bnh > 1000 nng d. Ng c do thc vt c mt, phn c. - Ng c mt hoa ch (tr): T thng 9- 11 nhng n ong t vng hoa ch vo nhng ngy nng hanh kh thy nhiu u trng 4 - 5 ngy tui ong b cht. Nguyn nhn l do hoa ch tit nhiu mt, phn. Trong mt v phn hoa c hm lng tanin cao lm cht u trng. Ong ngoi A.mellifera b ng c nhiu hn ong A.cerana. - Ng c hoa lim (Erythophloeum fordii): Cy lim n vo cui thng 4 u thng 5 l cy cho mt, phn. t ong vng c nhiu lim vo v hoa n ong c hin tng ng c mt. Mt s ong i lm v run ry, cht trc ca t. - Mt s cy khc cng gy ng c cho ong nh: Thuc l, b hn, trc o, c c dc, u vn di... Nu ong b ng c mt th thy nhiu ong mt kh nng bay b lit cnh, lit chn. Nu ong b ng c phn: bng trng to, rut y phn hoa, cht y ca t, u trng b kh v cht. Phng tr: Nu ong th khng cht nhiu c th cho n xir ng c t l 1: 1 hoc 2:1. Nu ong cht nhiu, cn nhp cc n yu li vi nhau, chuyn ong n vng khc. Nu ng c phn cn t gt phn trc ca t, cho n xir pha nc chanh (1 qu/ lt). 9. 5. Cc k sinh hi ong. a. Ve k sinh Varroa jacobsoni (ch ln). Thuc h Varroidae, c ngun gc t ong chu - A.cerana, nhng gy tc hi rt t cho loi ong ny. Ve ch k sinh trn nhng ong c, rt t khi thy k sinh trn nhng ong th. Do vng i ong th ngn, u trng ong th ch nm trong l t vt np 10 ngy. Mt khc ong th c tp tnh t
dn v sinh v v sinh cho nhau, cn v tiu dit ve (Peng 1987). Khi nhng ong c b ve k sinh nhiu th n ong A. cerana b t bc bay li cc u trng c k sinh, nn ngun bnh cn rt t. Khi nhp
ong chu u A.mellifera vo chu , loi ve ny chuyn sang k ch mi v gy hi rt ln.Tr chu c cn tt c cc chu lc nui ong A.mellifera u b nhim k sinh Varroa.
Hnh 3. 9- K sinh Varroa trn nhng ong A.mellifera b. Ve k sinh Tropilaelaps clareae (ch nh) Loi ve ny c ngun gc t ong khoi Apis dorsata. Sau chuyn sang k sinh trn ong A.mellifera, gy thit hi ln hn c Varroa. Khc vi Varroa (k sinh trn c u trng v ong trng thnh), ve Tropilaelaps ch k sinh trn u trng. nc ta cha thy ve Tropilaelaps gy hi cho cc n ong ni A.cerana. c. Chn on v phng tr Chn on. Kim tra n ong, nu b ve k sinh thng c hin tng ong gn v ho b gp b ra ngoi thng hoc ong trng thnh c kch thc nh, cnh xon, b cn ct. U trng b hi khng vt np hoc np vt hi vng. Gp u trng ra khi t c th nhn thy k sinh trong l t. Phng tr k sinh. - Phng bnh: Khng mua bn ong c ve k sinh. Khi pht hin n ong c ve k sinh cn cch li t nht 15 km. Nu k sinh xut hin ln u trn lnh th, cn hu n ong b k sinh. - C th tiu dit k sinh bng cc bin php: - Bin php ho hc: S dng folbex, phenothiazine, Amitraz xng hi n ong vo bui ti. Xng 3 t, mi t 3 ti lin cch nhau 8 - 10 ngy. y thng ong t giy bi Vazlin. K sinh b say thuc s ri xung, dnh vo giy. Sau khi xng thuc b giy bo ra t, v sinh thng ong, cho ong n y . Sau 3 t x l, tin hnh thay cha v mang ong i cch ly. - Bin php vt l: Nht cha li, r ong trng thnh vo lng li, t vo thng x l nhit 46 - 48oC trong vng 12 - 15 pht, ve k sinh bm trn ong s ri xung. a lng ra, ong vo thng mi, hm sau th cha ra, cho ong n y v em cch li.
- Bin php by ve bng u trng ong c: i vi k sinh Varroa c th dng cu u trng ong c a vo n ong b k sinh ve tp trung vo cu ny. Khi u trng ong c vt np, a ra ngoi hu b. Sau 3 ln lm nh vy c th lm gim ng k s lng k sinh Varoa trong n ong. Theo Wokey (1984), k sinh Tropilaelaps khng th k sinh trn ong trng thnh, khng c kh nng nhn i qu 2 ngy. Bng cch nht cha, to cho n ong khng c u trng trong mt thi gian c th tiu dit c k sinh Tropilaelaps. 9.6. Cc cn trng v ng vt hi ong. a. Su n sp (su ph bnh t) Su n sp c 2 loi : Su n sp loi ln Galleria mellonella Su n sp loi nh Achroia grisella. Su pht sinh t nhin hoc do con ngi a vo. Chng xut hin hu ht cc vng nui ong trn th gii. Trng thnh ca su n sp l mt loi ngi thuc h ngi m (Noctuidae) c mu xm tro. trng thnh loi ln con ci di 20 mm, con c di 15 mm, si cnh di 30 - 35 mm, tng t nh vy loi nh l 10 mm, 13 mm v 23 mm. Sau khi v ho vi ngy, chng giao phi vo ban m ri chui vo thng ong qua ca t hoc cc khe h trng. N trng vo cc khe h hp trong thng hoc vo cc bnh t. Mi ln 50 - 100 trng. Trng c dnh cht vi nhau v dnh vo khe thng hoc bnh t nh lp keo dnh ong th khng dn i c. Mt con ci khong 500 trng. u trng mi n c th chy rt nhanh, phn tn i khp c t. Su non n cc mu sp, to thnh cc ng hm bng t vch gia cc bnh t, c ng hm di ti 15cm. Khi y sc, su non thng tm khe h hoc ch lm ca thng ko kn ho nhng. c 2 loi su n sp, nu nhit mi trng cao th cc giai on vng i ngn. Chng c th hon thnh vng i trong 4 tun tun hoc ko Hnh 4. 9- Cu ong b su n sp ph hi. di 6 thng. Nc ta vng nhit i nn vng i cu su l 4- 5 tun. Su non thng thch cc bnh t mu ti v c cha phn hoa. Vo ma thiu thc n, bnh t khng nui u trng s c nhanh v su hay xm nhp. Tc hi:
Khi o cc ng hm, su n sp ph cc l t ng phn, mt v c cc l t c u trng v nhng, lm cho u trng b cht. Trn bnh t thng thy c hin tng nhng en mt b ong th cn lp sp vt np ra gi l hin tng nhng trn do b su n sp c l t nhng lm nhng cht. Dng pince gp con nhng ln thy c mt s ht nh mu en dnh vo cui bng nhngv cc ng hm. y l phn ca su n sp. Do su o cc ng hm lm cht u trng v nhng, n ong mt n nh d dng b t bc bay. min Bc Vit Nam vo u v h thu thng 7 - 8 v v ng xun thng 1 - 2 thng b su n sp ph hi. Nhng cu b su n sp ph hi thng ch thu c rt t sp. Phng tr. - Gi cho n ong lun mnh, qun ph y cc cu, thc n cha thng xuyn. Vo v thiu thc n, cn mnh dn loi b cc cu c. - Thng xuyn v sinh y thng sch s, qut sch sp vn, sp li mo, v np vt v co k cc khe thng dit trng su. - Thu hp ca t, bt kn cc khe h ca thng ong. - Cc cu bnh t, sp vn loi ra cn nu sp ngay khng lu cu trong tri. Tng chn cha dng, sp mi nu phi gi kn bng nilon hoc giy polyethylen. - Trng hp mun lu tr bnh t dng cho v sau c th xng hi bng cch t bt lu hunh, ethylen oxit, paradiclobenzen 50g/ 1m3 khng gian cha cu. Thng ng phi kn. Sau 15- 30 ngy xng li cu mt ln cho n khi a cu ra s dng (Burges 1978). - Theo Cantwell v Shich (1981) c th dng vi khun Baccillus thuringensis khng ch Galleria, hoc s dng my kch m ca ngi c, dn d ngi ci n tiu dit (Spangler 1984). b. Kin. Tc hi Cng nh nhiu nc nhit i khc, nc ta c rt nhiu loi kin. Chng thng xuyn gy hi cho ong. Vi s lng ng, chng tn cng t vo t, n c ong sng, ong cht, nhng, u trng v c mt ong. Khi c t kin tn cng, chng lm cho ong tr nn d hn, gy kh khn cho vic chm sc ong. Khi b kin tn cng nhiu lm cho cc n ong ni A.cerana v mt s n ong ngoi A.mellifera yu b t bc bay. i khi kin cn tranh nc ng m ngi nui ong cho ong n vo lc thiu hoa v cn cht nhiu ong th. Cc loi kin gy hi nhiu nht l kin vng (Oecophylla smaradina), kin la (Solemy spp), kin en (Monomorium indicum). Bin php phng chng: - Dn sch c v cy bi nh trong tri ong. Buc d tm du my thi vo cc chn cc. Nu gp tri ma phi bi li. Trng hp trong tri ong c nhiu t kin th phi tm t kin tiu dit. C th phun Chlordane hoc Diazinol di dng bt hoc bt m vo lc ong khng i lm, v phi cch thng t nht 20 30 cm m bo an ton cho ong (Dejong 1978) - Nu nui ong c nh v s lng n t, c th t cc chn ca gi k thng ong ln cc bt nc c nh du ho hoc du my s ngn kin rt hiu qu. c. Ong b v Vespa. Tc hi
Cc loi ong b v thng sng thnh x hi hoc n c l mt trong nhng k th nguy him ca ong mt. Israen ong b v (Vespa orientalis) git cht 3000 n ong A.mellifera trong nm (Crane E. 1989). Ong b v tn cng v sn lng ong th i lm trn hoa v ca t. Chng dng hm cng cn cht ong mt v tha v t. cc n yu, ong b v c th tn cng vo trong n tha c u trng, ong trng thnh v mt ong nui u trng ca chng. Khi b tn cng mnh, ong ni s bc bay, mt s n ong ngoi yu s b tiu dit. Nhn chung, ong ni c kh nng bo v tt hn. Khi ong b v tn cng, vi chc n vi trm ong th s bm ly v vy quanh con ong b v thnh mt cc trn. Nhit trong cc ong s tng ti 46o Cv con ong v b s b cht nng trong vng 20 pht (Ono v cng s 1987). Cc tri ong t vng i ni hoc gn rng thng b ph hoi nng hn vng ng bng. nc ta, ong b v thng ph hi mnh vo ma h thu t thng 7- 10. Bin php phng tr: - Bin php th cng: Dng chi p cht ong b v trc ca t hoc xung quanh thng ong. Tm cc thng ong b v trn cc cy xung quanh tri ong t hoc phun thuc tiu dit. - Dng by b bng nc hoa qu t trong thng khng, c hom ca t ong b v vo nhng khng ra c. Dng b c bng thc n m r tin tm thuc su ong b v mang thc n c cht c v t. Lm cho ong cha v u trng b cht. Cc loi thuc su tc ng chm, khng mu, khng mi v nh Fluroacet amid (0,2% bt), Acepphate (0,2%) thng c dng. Cn lu cc thuc trn rt c vi ngi v gia sc. Vo v ng xun, trong t ong b v ch c mt mnh ong cha sng st. Tm t v dit ong cha lc ny rt d v c hiu qu. Mt ong cha u xun bng c n ong b v ma thu. d. Chun chun. Tc hi Chun chun l cn trng n tht, chng thng bt ong khi ang bay. Chng bt c ong th, ong c v ong cha. Chng gy tc hi r nht khi ngi nui ong ch c mt vi n ong t bit lp. Chun chun thng xut hin vo thng 5 8 cc tnh pha Bc v vo ma ma cc tnh pha Nam. Chng lm gim s lng ong th i lm, c bit l gim t l ong cha giao phi thnh cng. Trong iu kin bnh thng, t l cha giao phi thnh cng khong 70 - 80%, nhng khi c chun chun, t l ny gim xung cn 10 - 20%. C 2 loi gy hi nng nht l chun chun cng (loi to) mu en vng v chun chun ng (loi nh, en). Phng tr: - Dng thuc, que tiu dit chun chun nh. Dng nha mt gn vo que nh dnh chun chun khi chng u trn cc. - Khng nn to cha v thay cha vo ma nhiu chun chun. e. Ngi u lu. Tc hi Ngi u lu Acherontia atropos thuc h ngi tri (Sphingidae). C th ngi di 50mm, si cnh di 120 - 140 mm. N thng bay n t ong v tm cch chui vo t t lc chp ti n 9 10 h m, qua cc khe h hoc ca ra vo m rng ht mt, Mi ln ht t 5 - 10 g mt ong.
Tc hi ch yu ca n l pht ra m thanh v vy cnh lm n ong mt n nh, d tn hn. Ngi u lu thng b ong th t cht bn trong t. Phng tr: Bt cc khe h thng, thu hp ca t ch cho ong chui ra chui vo. f. Rui k sinh Senotainia sp Rui k sinh thuc nhm rui n tht h Sarcophagidae thng xut hin vo thng 7 - 8 cc tnh vng i ni nh Mc Chu (Sn La) Rui k sinh c kch thc gn bng rui nh, c mu, tro xanh l cy v c sc trng trn u. Nhng ngy tri nng, rui ci thng u trn np thng ong, bay ui theo ong th, 1 trng ln phn gia u v ngc ong. Sau khi n, di chui vo c ngc v ht mu. Sau 2 - 4 ngy ong b cht, di chui ra xung t ho nhng ri thnh rui trng thnh sau 7 - 12 ngy. Mt con rui c th nhiu trng, dit nhiu ong i lm, lm th n ong gim st. Triu chng: Gn thng ong c mt s con ong va b va nhy, bng trng to, khu ra thy c di. C ong A.cerana v A.mellifera u b hi. Phng tr: X l np thng ong bng dch nc tinh bt 1% cha 0,5% Chlorofooc, t b nhng con ong b cht. g. Mt s dch hi khc. Chim n ong. + Tc hi C mt s loi chim n ong nh chim xanh, chim n, chim cho bo thng bt ong khi ong bay i lm, i khi n bt ong gn ca t. Cc tri ong b thit hi nng khi t gn khu vc chim lm t. i khi trn ng di c, chng pht hin ra tri ong v dng li vi ngy bt ong lm thc n. Khi ch c vi con th tc hi khng ng k v chim cn bt c cn trng c hi khc. Khi c nhiu chim th tc hi rt r. S lng ong i lm gim rt nhiu. T l cha giao phi thnh cng rt thp. + Phng tr: Ngoi ong ra chim cn n nhiu su hi khc nn ngi ta khng coi chng l loi c hi. Cn thn trng khi s dng cc bin php tiu dit chng bng sng hi hay li, by. Khi chim qu nhiu th bin php tt nht l di chuyn ong n a im mi cch xa vng . Cc nhi: + Tc hi Mt s loi lng th nh cc, nhi, chu chuc cng gy thit hi ng k cho ong trong nhng ma v nht nh. Vo ma ma ro, cc nhi thng xut hin trc ca t ong. CHNG n ong u trc ca t, nht l vo nhng m tri nng, ong b ra ngoi nhiu u di y thng. Mt m 1 con cc c th n ti 100 con ong lm gim s lng ong i lm r rt. Chng thng n ong vo ban m v sng sm nn nhiu khi ngi nui ong khng pht hin c. C th quan st thy v xc ong cht thnh cc mu en do cc bi tit trc ca t. + Bin php phng tr.
K thng cao cch mt t 40 cm cc khng bt c ong. Ban m nht l nhng m ma ro, soi n nh cc em chn.
Mt s k th hi ong khc. nhiu ni, ngi nui ong cn gp mt s k th hi ong khc nh: thn ln, thch sng, nhn, mi...Thn ln thng nm trn ca t bt ong i lm. Thch sng chui vo trong t ong bt ong th i lm v, i khi bt c ong cha gy thit hi cho n ong. Nhn thng chng t trc ca t, ong i lm mc vo, s b nhn n tht. + Phng tr: Cn bt kn cc khe h ca thng, m ca t hp cho ong ra vo. Dn sch c trc thng ong, tiu dit nhn. Nu b mi tn cng cn i v tr thng, tiu dit ht mi trong thng ong. Cu hi n tp chng 9. 1.Cc loi bnh thi u trng ong v bin php phng chng. 2.Bnh Nosema, ng c thuc bo v thc vt, mt phn hoa c v bin php phng chng. 3. Ve k sinh, su n sp hi ong v bin php phng chng.
Ph lc: Danh mc cc cy ngun mt chnh Vit Nam

S th t 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Actigon Bc h di Bch n chanh Bch n Bch n liu Bch n trng B B xanh Bi C C ph ch C ph mt C ph vi Ci b Ci c Cam Cao su Cy chn chim Chanh Ch Chm chm C cc o C lo C l tre Ct kh C phn Cc di Du da xoan Antigonum leptopus Hook Esoltzia cypriani Pavol Eucalyptus citriodora Hook Eucaluptus robusta Smith Eucalyptus exsert muell Eucalyptus camadulensis D Cucurbita pero L Benincasa cerifera Savi Citrusgrandis Oshek Solanum melongena L Coffea arabica L coffea excelsa Achev Coffea robusta Lindens Brassca sp Raphnus sativus Citrus sinensis Hevea brasiliensis Muell Schefflera octorphylla Citrus limonia Osbek Thea sinensis Seem Nephelium lappaceum L Bidens pilosa Eupatorium odoratium L Panicum montanum Roxb Tephrosia. candida Dc Protium serratum Enyl Dendranthema indicum Clausena excakata Burn ++ ++ ++ ++ +++ ++ + + + + ++ ++ ++ ++ + + +++ +++ + + +++ + ++ + +++ + + ++ ++ ++ ++ ++ ++ ++ + ++ ++ ++ ++ + ++ + + ++ ++ + + + ++ ++ + ++ ++ T5- 10 T10- 12 T12 T8- 9 T5- 6 T4 T2- 5 T2- 4 T2- 3 T3- 4 T11- 3 T9- 10 T11- 2 T11- 12 T10- 11 T2- 3 T2- 5 T11- 12 T1-2 T9- 12 T3- 5 c nm T12- 1 T11- 12 T10- 11 T3- 4 T11- 12 T5- 8 B B ngNai _ B-T-N B-N N B- T B-T-N H Giang Tn Vit Nam 2 3 4 5 Tn khoa hc Mt Phn Thi gian n hoa 6 Vng trng 7
29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59
Da chut Da gang Da hu Da Da ay cch tng Go doi(mn)
Cucumis sativus L Cucumis melo L Citrullus lanatus Mats Ananas comosus Merr Cocus nucifera L Hibiscus canabinus Var Soya hispida Moeneh Bombax ceiba Eugeaianbos
+ + ++ ++ ++ ++ ++ + ++ + ++ ++ ++ + + ++ +++ + + + +++ ++ ++ + +
++ + ++ + + + ++ ++ + ++ ++ + + ++ ++ + ++ + ++ + ++ ++ ++ ++ ++ + + + ++ +
T3, 10 T3- 4 T4- 5 T4, 10 c nm T4- 7 T6-7 T2-3 T12- 3 T4-6 T10- 11 T6- 10 T6- 9 T4- 10 T12- 1 T4- 5 T12 T12- 1 T3- 4 T4- 12 T3- 4 T4,6,10 T5 T5-6 T3- 6 T12 T5-8 T4- 5 T4- 5 T3-6 T4- 5 T12- 3 BT-N N B-N B-T-N BT-N B-T-N
Hng dng di Tithonia diversifolia Gray (cc qu) ch mu Keo du Keo lai tng Khoai lang Kiu mch La M Mi Ngnh ngnh Ng Nhn i Rng rng Rau dn gai Sau sau Sen Si t S Sng Xoan o Xoi Leonurus heterophyllus S Vites pubenscens Acasia mangium Inpomoea batatas Lam Fagopyrum sagittatum M Oryzasativa L Prunus mume Setr Corianarum sativum L Cratoxylon prunifolium D Zea mays L Euphoria longan steud Psidium guajava L Ormosia Gagnep
tonkinensis +
Amaran tus gangeticus L Lipuidambas odientalis.M Nelumbo nucifera Gaetem Sapium discolor Muell Carapa obovata Nymphaca nouchali Burm Aradiracta indica Tussf
60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73
To ta Tch Trm Trm trng Tru Trinh n cao Trinh n ln Vi chua Vi nh Vi thiu Vt Vi Vi rng Vng Ghi ch:
Manghifera indica L Zyziphus mauritiana Lam Zyziphus jujuba Lam Tectora grandis L Melaleuca leucadendron Canarium copaliferum R Aleurites montana Loun Mimosa pudica L Mimosa invisa L Litchi.sp Litchi.sp Litchi chinensis Sonn Bruguiera gymnorhiza Eugenia opeculata Eugenia jambolana Roxb Sesamum indicum L +: t ++: trung bnh +++: nhiu
+++ + +++ ++ + ++ +++ +++ +++ + ++ ++
+ ++ ++ + + ++ + + + + ++ ++ ++ +
T9- 10 T10 T1T6-8 T4 T4, 8 T10, 11 T7, 9 T2 T2- 3 T3- 4 T6- 7 T5 T4- 5 T5- 8 4,
B: min Bc T: min Trung N: min Nam
TI LIU THAM KHO

1/. Ti liu tham kho phn du- tm 1. TS. Th Chm, H Vn Phc. Cy du. Nxb Nng nghip 1996. 2. TS. Th Chm, H Vn Phc.K thut nui tm. Nxb Nng nghip 1996. 3. TS. Nguyn Vn Long. Ging v sn xut trng ging tm du. Nxb Nng nghip 1996. 4. Lin hip cc x nghip Du-Tm-T, K thut trng du nui tm, 1989. 5. ThS. Nguyn Huy Tr. Bnh k sinh hi tm.Nxb Gio dc & o to 1997. 2/. Ti liu tham kho phn ong 1. Phng Hu Chnh Mt s bnh hi u trng ong ni Apis cerana NXB Nng nghip 1990. 2. Phng Hu Chnh V Vn Luyn K thut nui ong ni a Apis cerana Vit nam. 3. Borchert.A. Bnh v k sinh trng ong mt (Trnh Vn Thnh dch) NXB Nng nghip. 1980 4. A.X Nuidin V.P.Vinogarop. C s nui ong. 1982. Ph Vn Ba dch. 5. Eva Crane. Con ong v ngh nui ong c s khoa hc, thc tin v ngun ti nguyn th gii. NXB Nng nghip 1990. (Trn Cng T dch). 6. G.N Kotova N.L Burenin S tay nui ong (Nguyn Phm Hnh dch) NXB Nng nghip 1985. 7. R. Chauvin. Sinh hc ong mt. 1968 (H S Phn dch).
mc lc
Phn A K THUT TRNG DU-NUI TM
VI NT V LCH S PHT TRIN V NGHA NGH TRNG DU NUI TM
1 2 3 7 9 11 13 15 18 20
Chng I: K THUT TRNG V CHM SC DU 1.1. c im hnh thi v v tr phn loi ca cy du. 1.2. nh hng ca mt s yu t sinh thi n sinh trng pht trin ca cy du. 1.3. Sinh trng v pht trin ca cy du. 1.4. Nhn ging du 1.5. K thut trng du 1.6. Qun l v chm sc vn du. 1.7. Thu hach v bo qun l du 1.8. Mt s su bnh chnh hi du v bin php phng tr. Chng II: C IM SINH VT HC V SINH THI HC TM U 2.1. c im hnh thi cc pha pht dc ca tm du 2.2. Mt s c im sinh vt hc ca tm du. 2.3. Sinh thi hc tm du (nh hng ca mt s yu t sinh thi n qu trnh sinh trng pht dc ca tm du). Chng III: K THUT NUI TM. 3.1. V sinh v st trng nh ca, dng c nui tm. 3.2. K thut p trng tm. 3.3. K thut bng tm. 3.4. K thut cho tm n. 3.5. Mt nui tm, thay phn v san tm. 3.6. Chm sc tm khi tm ng. 3.7. Cc phng thc nui tm nh. 3.8. Cc phng thc nui tm ln. 3.9. K thut cho tm ln n v thu kn Chng IV : BNH V CN TRNG HI TM 4.1. Bnh bng v phng php phng chng 4.2. Bnh vi khun v phng php phng tr 4.3. Bnh nm cng trng v phng php phng tr 4.4. Bnh tm gai 4.5. Rui k sinh tm v phng php phng tr
24 26 28
31 31 32 34 35 37 38 39 40 41 44 44 49 52 55 65
Chng V: K THUT NHN GING TM DU 5.1. Gii thiu vi nt v c im ging tm v h thng ging 3 cp. 5.2. K thut sn xut trng ging tm cp II 5.3. K thut bo qun trng ging. 5.4. X l trng n nhn to. Phn B
73 73 75 80 85
K THUT NUI ONG

Chng VI: SINH HC ONG MT 6.1 ngha kinh t ca ngh nui ong mt. 6.2. S lc lch s pht trin. 6.3. c im sinh hc. Chng VII: CY NGUN MT PHN V S TH PHN CY TRNG BNG ONG MT 7.1. Vai tr ca cy ngun mt phn i vi ong. 7.2. Nhng iu kin nh hng n s tit mt ca cy. 7.3. Cc cy ngun mt chnh Vit Nam. 7.4. Xc nh s n ong nui trong mt vng. 7.5. S dng ong mt th phn cho cy trng. Chng VIII: K THUT NUI, TO CHA, NHN N V CHN GING ONG. 8.1 K thut nui ong. 8.2. K thut to cha, nhn n ong 8.3 Chn lc v lai ging ong. Chng IX: SU BNH V K TH HI ONG MT. 9.1. Bnh thi u trng chu u ( European foulbrood ) 9.2. Bnh u trng ti (Sacbrood) 9.3. Bnh a chy (Nosema). 9.4. Ng c ha hc. 9.5. Cc k sinh hi ong. 9.6. Cc cn trng v ng vt hi ong. Ph lc: Danh mc cc cy ngun mt chnh Vit Nam Ti liu tham kho 91 91 92
113 113 114 115 116 118 121 121 145 154 159 159 161 162 162 164 166 171 173

Giao Trinh Dau Tam - Ong Mat - PGS - Ts Nguyen Van Long

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Giao Trinh Dau Tam - Ong Mat - PGS - Ts Nguyen Van Long

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

B gio dc & o tao

Trng i hc nng nghip I

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..1

K THUT TRNG DU-NUI TM

Chng I: K THUT TRNG V CHM SC DU

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..3

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..5

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..6

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..7

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..11

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..13

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..14

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..16

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..17

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..18

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..20

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..22

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..23

Chng II: C IM SINH VT HC V SINH THI HC TM DU

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..24

Hnh 6.2- Hnh thi tm du

* Hnh thi pha nhng.

Hnh 9.2- Vng i tm du

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..27

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..28

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..29

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..30

Chng III: K THUT NUI TM.

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..31

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..33

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..35

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..37

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..38

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..39

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..40

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..43

Chng IV : BNH V CN TRNG HI TM

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..44

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..45

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..47

Hnh 1.4- S qu trnh phng chng bnh do virus

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..48

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..49

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..50

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..51

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..54

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..56

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..57

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..60

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..62

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..63

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..64

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..66

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..68

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..70

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..72

Chng V: K THUT NHN GING TM DU

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..75

Hnh 1.5- c im bn ngoi c quan sinh dc tm c tm ci

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..78

Trng i hc nng nghip H Ni --- Gio trnh Du tm Ong mt ..79

24-25 0C sau 24-28 gi X l HCl

40-60 ngy Hnh 5.5- S hm lnh trng hng < 60 ngy