‫ﺟﻤﻊ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻗﺮآن‬

‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻬﻢ و ﺑﺤﺚ اﻧﮕﻴﺰ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ از‬
‫اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋهاي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ؛ زﻳﺮا روﺷﻦ ﺷﺪن ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﻠﺐ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﺠﺎد‬
‫آﮔﺎﻫﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲِ ﭼﻴﻨﺶ آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن‪ ،‬ﺟﻠﻮ ﺷﻤﺎري از ﺷﺒﻬﺎت‬
‫را ﻛﻪ در ﺑﺎرة ﻧﺺ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﻣﻲﮔﻴﺮد و راه را ﺑﺮاي ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺑﻬﺘﺮِ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي ﻗﺮآن‬
‫ﻫﻤﻮار ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻣﺮاﺣﻞ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن در ﺳﻪ ﻣﻘﻄﻊ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .1 :‬ﺟﻤﻊ و ﺗﺪوﻳﻦ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ‪ .2 .‬ﺟﻤﻊ ﺳﻮرهﻫﺎ‬
‫در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ‪ .3 .‬ﻳﻜﺴﺎن ﺳﺎزي ﻣﺼﺎﺣﻒ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﺼﺤﻒ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ .‬در ﺑﺎرة ﻣﻘﻄﻊ اول و ﺳﻮم‬
‫اﺧﺘﻼف و اﺷﻜﺎل زﻳﺎدي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺤﺚ و ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺟﻤﻊ و‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦﻛﻪ در ﻣﻮﺿﻮعِ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻓﺮاوان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫و آﺛﺎر ارزﺷﻤﻨﺪي ﺳﺎﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ؛ وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ اﺑﻌﺎدِ آن ﺑﻮﻳﮋه ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ‪،‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﻣﻴﺎن داﻧﺸﻮرانِ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺧﺘﻼفِ ﺟﺪ‪‬ي ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺗﺤﻘﻴﻖ و‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬در ﺧﻼﻓﺖ  
 
رواﻳﺎتِ ﻓﺮاواﻧﻲ در ﻓﻀﻞ ﺧﻠﻔﺎي ﺛﻼﺛﻪ و‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﻣﻜﺘﺐ ﺧﻠﻔﺎ ﺟﻌﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ١.‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ و‬
‫ﺣﺪﻳﺚِ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬در ﻧﻴﻤﺔ اولِ ﻗﺮنِ دوم‪ ٢‬و ﭘﺲ از ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻦِ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ رواﻳﺎتِ ﻣﺤﺮﱠف و‬
‫ﻣﺠﻌﻮلِ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻧﺴﺒﺘﺎً زﻳﺎدي از ﺟﻌﻠﻴﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﻛﺘﺐِ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺣﺪﻳﺜﻲِ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ راه‬
‫ﻳﺎﻓﺖ و ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﺣﻘﺎﻳﻖ در ﻣﻴﺎن اﻧﺒﻮﻫﻲ از رواﻳﺎت ﻣﺘﻌﺎرض و ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن ﮔﻢ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺴﺄﻟﺔ »ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن« ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺣﻘﺎﻳﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻻﺑﻼي ﮔﺰارشﻫﺎ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺿﺪ و ﻧﻘﻴﺾ دﭼﺎر‬
‫اﺑﻬﺎم و ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﮔﺮدﻳﺪ؛‪ ٣‬ﻟﺬا روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦِ ﺣﻘﻴﻘﺖِ ﻣﻄﻠﺐ در اﻳﻦ ﺑﺎره دﺷﻮار ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮعِ ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺗﺒﻴﻴﻦ آن ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﺰارشﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲِ ﻣﻮﺟﻮد‬

‫‪ .‬ر‪.‬ك‪ :‬اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪16-15‬؛ اﺣﻤﺪ اﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻓﺠﺮ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ص‪275 ،213‬؛ ﺳﻴﺪ‬ ‫‪١‬‬

‫ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻋﺴﻜﺮي‪ ،‬اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ ورواﻳﺎت اﻟﻤﺪرﺳﺘﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.574-573‬‬

‫‪ . ٢‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻛﺎﻇﻢ ﻣﺪﻳﺮ ﺷﺎﻧﻪ ﭼﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬ص‪22-21‬؛ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎدي ﻳﻮﺳﻔﻲ‪

   ،‬ﻣﺠﻤﻊ‬
‫اﻟﻔﻜﺮ اﻻﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،1417 ،‬ص‪.22-21‬‬
‫‪ . ٣‬ﻣﻄﻠﺐ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﺎ رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﺧﻼل ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﺟﻌﻠﻴﺎتِ ﻳﺎد ﺷﺪه ﻳﺎ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه ﻛﺮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻗﺮاﺋﻦ و ﺷﻮاﻫﺪ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬اﻋﻢ از ﻧﻘﻠﻲ و ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺣﺪﻳﺜﻲ و‪ ...‬ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﻧﻘﺎدي‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺑﺮرﺳﻲ و‬
‫ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﻳﻞِ ﮔﺰارشﻫﺎ و ﺷﻮاﻫﺪ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ را از ﻻﺑﻼي آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺮون ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬دﻟﻴﻞِ ﻗﻄﻌﻲ ﺑﺮ ﻳﻚ دﻳﺪﮔﺎه ﻧﻴﺎﻓﺘﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ رأﻳﻲ را ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺷﻮاﻫﺪ و ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ‬
‫اﺷﻜﺎل را دارد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي درﺳﺖ واژهﻫﺎ در درﻳﺎﻓﺖ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮيِ ﺻﺤﻴﺢ از‬
‫ﮔﺰارشﻫﺎ ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ واژهﻫﺎي »ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺻﺤﻴﻔﻪ و ﻣﺼﺤﻒ« را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺳﭙﺲ‬
‫وارد اﺻﻞ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺿﻴﺢ واژﮔﺎن‬

‫»ﺟﻤﻊ« در ﻟﻐﺖ‪:‬‬
‫ﺟﻤﻊ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺮد آوردن و ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ و اﺟﺰاي ﭘﺮاﻛﻨﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺑﻦ ﻓﺎرس‪) :‬ﺟﻤﻊ( اﻟﺠﻴﻢ واﻟﻤﻴﻢ واﻟﻌﻴﻦ أﺻﻞ واﺣﺪ ﻳﺪل ﻋﻠﻰ ﺗﻀﺎم‪ ‬اﻟﺸﻲء‪ .‬ﻳﻘﺎل ﺟﻤﻌﺖ اﻟﺸﻲء‬
‫‪١‬‬
‫ﺟﻤﻌﺎ‪.‬‬
‫‪٢‬‬
‫راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪«%& ' : 
  

  ! "#$ : » :‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪3' $4 -.  % :-2! ( )' * +, -. / 0  ! 111%» :‬‬
‫‪٣‬‬
‫! ‪«89: 89:  )> 4% :54! 67 89: 89:  
3;% <= :‬‬
‫‪٤‬‬
‫ﻓﻴﺮوز آﺑﺎدي‪» :‬اﻟﺠﻤﻊ‪ :‬ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻟﻤ‪‬ﺘَﻔَﺮﱢق«‬

‫اﺻﻄﻼح‪:‬‬ ‫»ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن« در‬

‫»ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن« در اﺻﻄﻼحِ اﺣﺎدﻳﺚ و داﻧﺶ ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺪوﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﮔﺮدآوري آﻳﺎت و‬
‫ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺼﺎدﻳﻖ آن دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .1 :‬ﮔﺮدآوري و ﺗﺪوﻳﻦ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ‬

‫‪ .2‬ﮔﺮدآوري و ﺗﺄﻟﻴﻒِ ﺳﻮرهﻫﺎ ﺑﺼﻮرت ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻣﺼﺤﻒ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ . ١‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ ﻣﻘﺎﻳﻴﺲ اﻟﻠﻐﺔ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.479‬‬

‫‪ . ٢‬راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻟﻤﻔﺮدات ﻓﻲ ﻏﺮﻳﺐ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ص ‪.96‬‬
‫‪ .3‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ ،53‬ﻣﺎدة »ﺟﻤﻊ«‪.‬‬
‫‪ . ٤‬ﻓﻴﺮوز آﺑﺎدي‪ ،‬اﻟﻘﺎﻣﻮس اﻟﻤﺤﻴﻂ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،528‬ﻣﺎدة »ﺟﻤﻊ«‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎيِ ﻟﻐﻮي ﻛﻠﻤﺔ »ﺟﻤﻊ«‪ ،‬رواﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺮ ﻛﺎرﺑﺮد ﺗﻌﺒﻴﺮِ »ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﮔﺮدآوري و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎري از اﻳﻦ رواﻳﺎت را در ﺧﻼل ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ‪ .‬اﺣﺎدﻳﺚ ﺟﻤﻊ‬
‫‪١‬‬
‫    « ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪   !» :‬‬
‫ز‪‬رﻗﺎﻧﻲ و ﺷﻤﺎري دﻳﮕﺮ از ﻋﺎﻟﻤﺎن اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ »ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن« در ﺷﻤﺎري از‬
‫رواﻳﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛‪ ٢‬ﺷﺎﻫﺪ و دﻟﻴﻠﻲ از ﻟﻐﺖ‪ ،‬اﺷﻌﺎر ﻋﺮب ﻳﺎ رواﻳﺎت‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ اراﺋﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﻋﺘﻘﺎدِ ز‪‬رﻗﺎﻧﻲ و دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻟﻤﺎنِ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺮآن در‬
‫ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ ﺟﻤﻊ ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ زﻳﺎدي در اﺗﺨﺎذ اﻳﻦ رأي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا‬
‫آﻧﺎن در ﻋﻴﻦ اﻋﺘﻘﺎدِ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬رواﻳﺎﺗﻲ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎري از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬ﻗﺮآن را در‬
‫‪@-. A 
B>&
C! 3‬‬
‫ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺟﻤﻊ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رواﻳﺖ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪D E'» :‬‬
‫!‪
C! '  8/ F N$G O!
PQ> 3!R +» :LM+ 3 G ٣«...(J) F 4G & H‬‬
‫‪
VW -X%
< .
Y GZQ[  #9H. 
G :+ S#H H/ F HT U8! V9/ H/‬‬
‫‪٤‬‬
‫\
‪« L8\G ] + VW 4
 3‬‬
‫آﻧﺎن ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺗﻌﺎرضِ ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬واژة »ﺟﻤﻊ« در اﻳﻦ ﻧﻮع رواﻳﺎت را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻔﻆ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻌﺎرض ﺑﺮﺧﻲ از رواﻳﺎت ﺑﺎ ﻋﻘﻴﺪهاش‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻮﺟﻴﻬﺎت ﺧﻼف ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫در رواﻳﺖِ اول ﺗﻌﺒﻴﺮِ »ﻓﻘﺮأت ﺑﻪ ﻓﻲ ﻛﻞﱢ ﻟﻴﻠﺔ« ﺣﺎﻛﻲ از آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﮔﺮدآوري و ﺗﺄﻟﻴﻒ‬
‫ﻗﺮآن ﺑﻮده‪ ،‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺠﺎي »ﻓﻘﺮأت ﺑﻪ« »ﻓﻘﺮأﺗﻪ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ؛ زﻳﺮا »ﻗﺮأ« ﻣﺘﻌﺪي‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻔﻌﻮل ﻧﻴﺎز ﺑﻪ »ﺑﺎ« ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در رواﻳﺖ دوم ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻫﺪي ﺑﺮ ﻧﺎدرﺳﺘﻲِ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﺰﺑﻮر وﺟﻮد دارد و آن ﻋﺒﺎرتِ » ] ‪ «L8\G‬اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در ﭘﺎﻳﺎنِ رواﻳﺖ ﻣﺰﺑﻮر وﺟﻮد دارد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد از »ﺟﻤﻊ« ﺣﻔﻆ ﺑﻮد‪ ،‬ارث ﺑﺮدن ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺪاﺷﺖ؛‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺮاد از ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺮدآوري ﻳﺎ ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﺄﻟﻴﻒِ آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﭘﺲ از ﻓﻮتِ ﮔﺮدآورﻧﺪه‪ ،‬ارث ﺑﺮده ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .١‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻰ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،89‬ص‪.52‬‬

‫‪ .٢‬ر‪.‬ك‪ :‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‪ ،‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪10‬؛ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﻈﻴﻢ زرﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻫﻞ اﻟﻌﺮﻓﺎن ﻓﻲﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.167‬؛‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻃﺎﻫﺮ اﻟﻜﺮدي‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،^V% _! X` ،‬ص‪20‬؛ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن اﻟﻌﺒﻴﺪ‪ " ،‬‬
‫)( '&‪.aJ
# $  %‬‬
‫‪ .٣‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪163‬؛ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﺔ ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺑﺎب ﻓﻲ ﻛﻢ ﻳﺴﺘﺤﺐ أن‬
‫ﻳﺨﺘﻢ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ص ‪ .428‬ﻋﺒﺎرت ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ آورده ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ . ٤‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﺨﺎري‪.103-defJ c b
*+, -./0 ،‬‬

‫‪3‬‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﺮاي ﺗﺄﻳﻴﺪ ادﻋﺎي ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﺔ »ان ﻋﻠﻴﻨﺎ ﺟﻤﻌﻪ و ﻗﺮآﻧﻪ«‬
‫)ﺑﺮاﺳﺘﻲ ﺑﺮﻋﻬﺪة ﻣﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن را ]در ﺳﻴﻨﺔ ﺗﻮ[ ﮔﺮد آورﻳﻢ( اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ »ﺟﻤﻊ« در آﻳﺔ‬
‫ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻔﻆ و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن اﺳﺖ؛‪ ٢‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺧﻮد ادﻋﺎي ﻧﺎدرﺳﺖِ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﻓﺮار از اﺷﻜﺎل ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﻪ آن روي آوردهاﻧﺪ؛ زﻳﺮا اﮔﺮ »ﺟﻤﻊ« در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي آﻳﺔ ﻣﺰﺑﻮر اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪» :‬ﺣﻔﻆ و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن ﻗﺮآن و ﻗﺮاﺋﺖ آن ﺑﺮ ﻋﻬﺪة ﻣﺎﺳﺖ« در اﻳﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻄﻠﺐ رﺑﻄﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﺮد؛ زﻳﺮا ﺣﻔﻆ ﻛﺮدن و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﺔ در‬
‫ذﻫﻦ و ذاﻛﺮة ﺷﺨﺺِ ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪه اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد؛ ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﻓﻼن ﻣﻄﻠﺐ را‬
‫ﺣﻔﻆ ﻛﺮده و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدم« ﻧﻤﻲﺗﻮان ادﻋﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد او اﻳﻦ ﺑﻮده ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﺣﺎﻓﻈﺔ دﻳﮕﺮان‬
‫ﺳﭙﺮده اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺣﻔﻆ و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن در ﻣﻮرد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ؛ ﻟﺬا واژة »ﺟﻤﻊ« در‬
‫آﻳﺔ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻟﺰوﻣﺎً ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺮدآوري ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺣﻔﻆ و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن‪ .‬اﮔﺮ ﺟﻤﻊ را در آﻳﺔ ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺤﺚ ﺑﻤﻌﻨﺎي ﮔﺮدآوري ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﻇﺮفِ ﮔﺮدآوري‪ ،‬ذات ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﻲ در‬
‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ »ﺟﻤﻊ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻔﻆ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎً ﻇﺮفِ آن ﺑﺎﻳﺪ ذﻫﻦ و ذاﻛﺮة ﺣﻔﻆ‬
‫ﻛﻨﻨﺪه )ﺧﺪاوﻧﺪ( ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ در ﺑﺎرة ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﺣﺪﻳﺚ ﻧﺒﻮيِ ذﻳﻞ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( واژة »ﺣﻔﻆ« را ﺑﺮاي اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎيِ‬
‫»ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن و ازﺑﺮ ﻛﺮدن« ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ )ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ(‪9g » :‬‬
‫‪٣‬‬
‫!‪«...#9H. 
-:>  ^ / A h 8 
F HiM j 5j  !kj -j> gj
C‬‬
‫وﻧﻴﺰ در ﺷﻤﺎري از رواﻳﺎت ﺑﻪ ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآن »‪ «
C! Hl‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رواﻳﺎت ذﻳﻞ‪:‬‬
‫ﻋﻦ رﺳﻮل اﷲ )ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ( ﻗﺎل‪n+4
o, F o= 4XXp 
C! Hl  :-% m/ F 4 :‬‬
‫‪٤‬‬
‫‪.Hi o= #qXXr Xj #.Mm 
.‬‬
‫‪
= 
C! -s Qk! 2! A  t!
u8! vj>
= :(!C H/ F HT) F 4G +‬‬
‫>‪
C! Hl :(!C H/ F HT) 8/ ٥.
C! -s Qk! 2! A 5Z! ^kZ!
u8! vj‬‬
‫‪٦‬‬
‫‪.8 -:> &/‬‬

‫‪.dyxda /! . ١‬‬

‫‪ . ٢‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن اﻟﻌﺒﻴﺪ‪.aJ
%# $  %&' ()  " ،‬‬
‫‪ . ٣‬ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻴﻦ ﻧﻮري‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﻮﺳﺎﺋﻞ‪ z! j{ 5k2! #9H/ 3X! C 2| ،‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪.245‬‬
‫‪ . ٤‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص‪.254‬‬
‫‪ . ٥‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص‪250‬‬
‫‪ . ٦‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﻛﻠﻴﻨﻲ؛ اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.604‬‬

‫‪4‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲرود ﻛﻪ در دو رواﻳﺖِ ذﻳﻞ ﺟﻤﻊ ﺑﻤﻌﻨﺎي ﺣﻔﻆ ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ آن را‬
‫ادﻋﺎ ﻛﺮد؛ زﻳﺮا اﺣﺘﻤﺎل اﻳﻨﻜﻪ »ﺟﻤﻊ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺪوﻳﻦ و ﻧﮕﺎرش ﻣﺼﺤﻒ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻴﺰ در آﻧﻬﺎ وﺟﻮد‬
‫دارد‪:‬‬
‫‪
CH! ' #:~.>  gQ :V9 ! &M A Vj> ^ m} A (!C H/ F HT) F 4G +‬‬
‫‪١‬‬
‫&‪.! A XjT 5> L4H%‬‬
‫از آﻧﭽﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ آﺷﻜﺎر ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت »ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن« در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( در ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲِ آن‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﮔﺮدآوري و ﺗﺄﻟﻴﻒِ آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن‪ ،‬ﻳﻘﻴﻨﺎً ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﻛﺎرﺑﺮد آن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﻣﺠﺎزي »ﺣﻔﻆ ﻛﺮدن« ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﺠﺎزي ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻗﺮﻳﻨﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ در‬
‫ﻣﻮاردي ادﻋﺎ ﺷﻮد ﻛﻪ واژة »ﺟﻤﻊ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺣﻔﻆ ﻛﺮدن« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ در ﺻﻮرﺗﻲ‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻗﺮﻳﻨﻪاي در ﺗﺄﻳﻴﺪ آن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺻﺤﻴﻔﻪ و ﻣﺼﺤﻒ‪:‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻰﻧﻮﻳـﺴﺪ‪E :1€ZE‚ 1€ZEƒ‚ „€T  9& q …! :€Z!» :‬‬
‫!‪E% -E% ‡> €ETƒ> ˆQ‰ €Z €Z‚ NˆŠ ˆQ= :‡:W[ + .†&V! †

4q‚ €DZH‬‬
‫!‪†

4q‚ €ZH‬‬
‫‪٢‬‬
‫!‪.«†&V‬‬
‫ﺧﻠﻴﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ در ﺑﺎرة واژة »ﻣﺼﺤﻒ« اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺳﻤﻲ اﻟﻤﺼﺤﻒ ﻣﺼﺤﻔﺎ ﻷﻧﻪ أﺻﺤﻒ‪،‬‬
‫‪٣‬‬
‫أي ﺟﻌﻞ ﺟﺎﻣﻌﺎ ﻟﻠﺼﺤﻒ اﻟﻤﻜﺘﻮﺑﺔ ﺑﻴﻦ اﻟﺪﻓﺘﻴﻦ«‬
‫ﻧﻈﺎماﻟﺪﻳﻦ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى ﻣﻰﻧﻮﻳﺴﺪ‪' D€DZ! D€DZ! & ' ‡> 1€T>  -1 1€Zƒ‚» :‬‬
‫!‪.٤«#‚ 2q
€Z  V+ & q ‹G > VH%  `+ €Z! €Z‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪A
C! 9& ' Œ! ^M ‹G [ €Z!
> €Z‚ €Z! †
‹! » :‬‬
‫‪H& 
\ 9
, Ž q! ^Vj H/ 
X, ^G4 -. + G4 3Q. q
Y> V9/‬‬
‫‪١‬‬
‫‪«€Z BGT 
\ 9
,G 3t2Q‬‬

‫‪ . ١‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.431‬‬

‫‪ .٢‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻜﺮم‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻷﻓﺮﻳﻘﻰ اﻟﻤﺼﺮى‪ ،‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬ج‪ ,9‬دار ﺻﺎدر‪ 1414،‬ق‪،‬‬
‫ص‪.186‬‬
‫‪ .٣‬ﺧﻠﻴﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﻟﻌﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.120‬‬
‫‪ .٤‬ﻧﻈﺎماﻟﺪﻳﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻏﺮاﺋﺐ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪،‬ﺑﻴﺮوت‪1416 H! q!GM ،‬ق‪،‬‬
‫ص‪.29‬‬

‫‪5‬‬
‫
 ‪W 3 BGX/ €Z M4hN ‘ ’4q B€T 
«D€DT» LVh M BGX/ u‬‬
‫’ ‪.Vh
LVh M* N“4” •C †
VH% M †
–&‘ G+ 
. ‡MV‬‬
‫‪ 4q B€T‬‬

‫ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺮﺗﻴﺐِ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ‬

‫اﻧﺠﺎم‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس وﺣﻰ و دﺳﺘﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺗﻮﻗﻴﻔﻰ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص از ﻗﻮل ﺑﺮﺧﻰ از ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ﻋﻠﻮم‬
‫و أﻣﺮه ﻣﻦ ﻏﻴﺮ‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬ ‫ﻗﺮآﻧﻰ ﭼﻨﻴﻦ آورده اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻵﻳﺎت ﻓﻰ ﺳﻮرﻫﺎ واﻗﻊ ﺑﺘﻮﻗﻴﻔﻪ‬
‫ﺧﻼف ﺑﻴﻦ اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ«‪ ٢.‬از اﻳﻦ روﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻬﺎء اﺟﺎزه ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺺ در ﻗﺮاﺋﺖ ﺣﻤﺪ و ﺳﻮره‬
‫در ﻧﻤﺎز آﻳﺎت را ﺑﺮ ﺧﻼف ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻗﺮاﺋﺖ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻮﺟﻮد در اﻛﺜﺮ ﻣﻮارد ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺰول اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻰ آﻳﺎت ﻫﺮ ﺳـﻮره ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن ﺗﺮﺗﻴﺒـﻰ ﻛـﻪ‬
‫ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪه ﻳﻜﻰ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮى در ﺳﻮره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻃﺒـﻖ رواﻳـﺎت‪ ،‬ﻧـﺰول ﻫـﺮ ﺳـﻮره ﺑـﺎ‬
‫ﻧﺰول »‪ «4. 67 123 45#‬آﻏﺎز ﻣﻰﺷﺪ و آﻳـﺎتِ آن ﻫﻤـﺎنﮔﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺪرﻳﺞ ﭘـﻰدرﭘـﻰ ﻧـﺎزل‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺛﺒﺖ ﻣﻰﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺑﺎ ﻧﺰول »ﺑﺴﻢاﻟﻠّﻪ« دﻳﮕﺮى ﭘﺎﻳﺎن ﺳـﻮره ﻗﺒـﻞ و آﻏـﺎز ﺳـﻮره‬
‫ﺟﺪﻳﺪ آﺷﻜﺎر ﻣﻰﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﻣﻰﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪45:# ;<:# =5: >?@ A
$  B@C...» :‬‬
‫‪ ٣«GD E>F # 4. 67 123‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﻮره ﺑﺎ ﻧﺰول »ﺑﺴﻢ اﻟﻠّﻪ« ﻛﻪ آﻏﺎز ﺳﻮره ﺑﻌﺪ ﺑﻮد داﻧـﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﻰﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺟﺪا ﺷﺪن ﻫﺮ ﺳﻮره از ﺳﻮره دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﻧـﺰول »‪ «4.: 67: 1:23 45:#‬داﻧـﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﻰﺷﺪ و ]ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﻗﺮآن از اﻳﻦ راه[ آﮔﺎه ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻮره او‪‬ﻟﻰ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺳﻮره دﻳﮕـﺮى آﻏـﺎز‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.٤‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻪ ﻧﻈﻢ ﻃﺒﻴﻌﻰ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻰﺷﻮد‪ ،٥‬در آﻳﺎتِ ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺳـﻮرهﻫـﺎ وﺟـﻮد دارد وﻟـﻰ در‬
‫ﺑﺮﺧﻰ از ﺳﻮرهﻫﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺒﻰ دﻳﺪه ﻧﻤﻰﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ آﻳـﻪاى ﻛـﻪ در آﻏـﺎز ﺳـﻮره آﻣـﺪه‪،‬‬
‫زﻣﺎن ﻧﺰول آن ﺑﻌﺪ از زﻣﺎن ﻧﺰول آﻳﺎﺗﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﺑﺨﺸﻬﺎى ﻣﻴﺎﻧﻰ ﻳﺎ ﭘﺎﻳﺎﻧﻰ ﺳﻮره ﻣﺰﺑﻮر ﺟـﺎى دارد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻃﺒﻖ ﺣﺪﻳﺚ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ﻋﻠﻴﻪاﻟـﺴﻼم »‪ «...4)I
 4) 3 $J K.‬ﻛـﻪ در آﻳـﻪ ﺳـﻮم از ﺳـﻮره‬
‫ﻣﺎﺋﺪه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻛﻠﻴﻪ آﻳﺎﺗﻰ ﻛﻪ در ﺑﻴﺎن ﻓﺮاﺋﺾ ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ در‬

‫‪ . 1‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‪ ،‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص‪.15‬‬

‫‪ .٢‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 211‬ـ ‪.212‬‬
‫‪ .٣‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻋﻴﺎﺷﻰ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻴﺎﺷﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.19‬‬
‫‪ .٤‬اﺑﻦ واﺿﺢ ﻳﻌﻘﻮﺑﻰ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻌﻘﻮﺑﻰ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.34‬‬
‫‪ .٥‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻣﺤﻤﺪﻫﺎدى ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻟﺘﻤﻬﻴﺪ ﻓﻰ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.257‬‬

‫‪6‬‬
‫ﺑﺨﺶ آﻏﺎزﻳﻦ ﺳﻮره ﻣﺎﺋﺪه ﻗﺮار دارد‪ ،‬وﻟﻰ از ﺣﻴﺚ زﻣﺎن ﻧﺰول ﭘﺲ از ﺗﻤﺎﻣﻰ آﻳﺎﺗﻰ اﺳﺖ ﻛـﻪ در اﻳـﻦ‬
‫ﺳﻮره راﺟﻊ ﺑﻪ اﺣﻜﺎم و ﺷﺮاﺋﻊ ﻧﺎزل ﺷﺪه و در ﺑﺨﺸﻬﺎى ﺑﻌﺪى ﺳﻮره ﻣﺰﺑـﻮر ﺟـﺎى دارد‪ .‬اﻣـﺎم ﺑـﺎﻗﺮ‬
‫ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﻣﻰﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪1:23 ;L@M:!
N:' D 
 @$  GD ?
' F# ;<O ?
' @$ » :‬‬
‫‪4:) :3 $J F:P
?:
' QR:S F:# 4).:3 ;L:@J 2T:U  BL: 123 ;
«...4)I
 4) 3 $J K. ˜-%  BL‬‬
‫‪١‬‬
‫'‪. «N‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﻢ ﻃﺒﻴﻌﻰ آﻳﺎت و ﻧﻈﻢ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻰ آن‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺑﺮ اﺳﺎس وﺣﻰ و‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬رواﻳﺎت ذﻳﻞ ﺑﻪ وﺿﻮح ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ دﻻﻟﺖ‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬ ‫دﺳﺘﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻣﻰﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪاى‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬ ‫‪ .1‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ اﺑﻰاﻟﻌﺎص ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻧﺰد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﭼﺸﻢ دوﺧﺖ و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻧﺰدم آﻣﺪ و از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺖ آﻳﻪ »‪ 5V  ;F# M
123 2C‬‬
‫‪٣‬‬
‫‪ ٢«...W *X >
C‬را در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻊ از اﻳﻦ ﺳﻮره ﻗﺮار دﻫﻢ«‪.‬‬
‫ﻧﺎزل ﻣﻰﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻰ از‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬ ‫‪ .2‬ﻋﺜﻤﺎن ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﭼﻴﺰى ]از ﻗﺮآن[ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫‪٤‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن را ﻓﺮا ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﻰﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ آﻳﺎت را در ﻓﻼن ﺳﻮره ﻗﺮار دﻫﻴﺪ«‪.‬‬
‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﺳﺪى رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ » ‪ ٥«123 YC 1.! UO 
O‬آﺧﺮﻳﻦ آﻳﺔ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﺮ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ و ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ آن را در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه در اﻧﺘﻬﺎى آﻳﻪ ‪280‬‬
‫ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ٦.‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺑﺎرة آﺧﺮﻳﻦ آﻳﻪ در ﻣﺒﺤﺚ »ﻧﺰول ﻗﺮآن« ﺑﻴﺎن ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﻠﺤﺎظ ﻣﺤﺘﻮي‬
‫ﻣﻮرد اﺷﻜﺎل و ﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ و رواﻳﺎت ﻗﻮﻳﺘﺮي آن را ﻧﻘﺾ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻈﻢ ﺳﻮرهﻫﺎ و ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن‬

‫درﺑﺎره ﻧﻈﻢ ﺳﻮرهﻫﺎ ﻣﻴﺎن داﻧﺸﻮران ﻗﺮآﻧﻰ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎرى ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻨﻮﻧﻰ ﺳﻮرهﻫﺎ را ﺣﺎﺻﻞ‬
‫اﺟﺘﻬﺎد ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﻰداﻧﻨﺪ؛ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮔﺮوﻫﻰ از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن در ﻣﺼﺎﺣﻒِ دﻳﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ و ﺑﻪ اﻣﺮ آن ﺣﻀﺮت ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .١‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﻛﻠﻴﻨﻰ‪ ،‬ﻛﺎﻓﻰ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.289‬‬

‫‪ .٢‬ﻧﺤﻞ‪.90 /‬‬
‫‪ .٣‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.212‬‬
‫‪ .٤‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.212‬‬
‫‪ .٥‬ﺑﻘﺮه‪.281 /‬‬
‫‪ .٦‬ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻃﺒﺮﺳﻰ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.394‬‬

‫‪7‬‬
‫ﻃﺮﻓﺪاران دﻳﺪﮔﺎه ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﻮرهﻫﺎى ﻗﺮآن در ﻣﺼﺤﻒ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﺧﻠﻔﺎ‬
‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬ ‫اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ و در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬ ‫ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ آﻳﺎت از ﻃﺮﻳﻖ وﺣﻰ در ﺳﻮرهﻫﺎ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻰ دﻳﺪﮔﺎه ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﭘﺲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‬

‫ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﮔﺮدآورى ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﺳﻮرهﻫﺎى آن‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻨﻮﻧﻰ را ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻪ دﻻﻳﻠﻰ ﺗﻤﺴﻚ ﺟﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﻚ دﻻﻳﻞ ﻣﺰﺑﻮر را ذﻛﺮ ﻧﻤﻮده ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ و‬
‫ﺑﺮرﺳﻰ ﻗﺮار ﻣﻰدﻫﻴﻢ‪:‬‬

‫دﻟﻴﻞ اول‪:‬‬
‫در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ اﺣﺘﻤـﺎل ﻧـﺰول ﺳـﻮره ﻳـﺎ آﻳـﺎﺗﻰ ﻣـﻰرﻓـﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از ﻳﺄس از ﻧﺰول ﻗﺮآن ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢواﺑﺴﺘﻪ ﺑـﻮد‪،‬‬
‫‪١‬‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻴﻦ ﺳﻮرهﻫﺎ اﻣﻜﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻰرﺳﺪ ﺑﻴﺎن ﻳﺎد ﺷﺪه ﻧﻤﻰﺗﻮاﻧﺪ دﻟﻴﻞ ﻗﺎﻧﻊﻛﻨﻨﺪهاى ﺑﺮاى ﺑـﻪ ﺗﻌﻮﻳـﻖ اﻓﺘـﺎدن‬
‫ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اوﻻً‪ :‬ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺗﺪرﻳﺠﻰ ﻣﺼﺤﻒ ﻛﺎرى ﻣﻤﺘﻨﻊ ﻳﺎ ﺑـﺴﻴﺎر دﺷـﻮار ﻧﺒـﻮد ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ در ﻋﻴﻦ اﻫﺘﻤﺎم ﺷﺪﻳﺪى ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻗﺮآن داﺷﺖ از آن ﺻﺮف ﻧﻈـﺮ ﻛﻨـﺪ؛ ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺘﻌﺪدى ﻛـﻪ در ﺧـﺪﻣﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠﻰاﷲﻋﻠﻴـﻪوآﻟـﻪوﺳـﻠﻢ ﺑﻮدﻧـﺪ‬
‫ﻣﻰﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻛﻪ اﺑﺘﺪا ﻛﻠﻴﺔ ﺳﻮرهﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺎزل ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮد ﻫﺮ ﻛﺪام در ﺻﻔﺤﻪ ﻳﺎ ﺻﻔﺤﺎﺗﻰ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ و ﻃﺒﻖ دﺳﺘﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻲاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟـﻪوﺳـﻠﻢ ﻣﺮﺗـﺐ‬
‫ﻣﻰﺷﺪ و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﻮرهاى ﻛﻪ ﻧﺎزل ﻣﻰﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬در ﺻﺤﻴﻔﺔ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاى ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه‬
‫وﻳﮋه ﺧﻮد ﻣﻠﺤﻖ ﻣﻰﮔﺮدﻳﺪ؛ اﻟﺤﺎق آﻳﺎﺗﻰ ﻛﻪ اﺣﻴﺎﻧﺎ ﻣﻰﺑﺎﻳﺴﺖ در ﺑﻴﻦ آﻳﺎتِ ﻳﻜﻰ از ﺳﻮرهﻫـﺎى ﺳـﺎﺑﻖ‬
‫ﻗﺮار داده ﺷﻮد ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺪان دﺷﻮار ﻧﺒﻮد؛ زﻳﺮا اﻳﻦ ﻛﺎر ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﻰ ﺻﻔﺤﺔ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺑﺎ آﻳﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﺑﻜﺎرﮔﻴﺮى روشِ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ رﺳﺎﻟﺖ و ﻧﺰول ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣـﺼﺤﻒ‬
‫ﻛﺎﻣﻞ و دﻗﻴﻘﻰ ﻛﻪ ﻣﺮﺟﻊ ﻣﻄﻤﺌﻨﻰ ﺑﺮاى اﻣﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ :‬ﺑﺮ ﻓﺮضِ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﭘﺎﻳـﺎنِ ﻧـﺰولِ ﻗـﺮآن‪ ،‬ﺟﻤـﻊ و ﺗـﺄﻟﻴﻒِ آن ﺑـﺼﻮرتِ‬
‫ﻣﺼﺤﻒ ﻣﻴﺴ‪‬ﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺴﺘﻠﺰمِ ﺑﻪ ﺗﻌﻮﻳﻖ اﻓﺘﺎدنِ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﺑﻪ زﻣﺎنِ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ )ص(‬
‫ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا اﮔﺮ اﻳﻦ ﻛﺎرِ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ روزﻫﺎي ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا )ص( در آﺧﺮﻳﻦ روزﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲِ ﺧﻮد آن را ﺳﺎﻣﺎن ﻣﻲداد؛ ﭼﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺣـﺎﻛﻲ از‬

‫‪ .١‬ﻣﺤﻤﺪﻫﺎدى ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﻰ‪ ،‬ص‪.120‬‬

‫‪8‬‬
‫آﻧﺴﺖ ﻛﻪ آﻧﺤﻀﺮت از ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ ﺧﻮد و ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺰول ﻗﺮآن آﮔﺎه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ١‬و در روزﻫﺎي آﺧـﺮ ﻋﻤـﺮ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﻬﻢ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺳﺎز ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﻼن وﻻﻳﺖ ﻋﻠﻲ )ع( در ﻏﺪﻳﺮ و ﺑﻴﻌﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻣﺮدم ﺑـﺮ‬
‫وﻻﻳﺖ اﻳﺸﺎن‪ ،‬اﻫﺘﻤﺎم ﻓﺮاوان ﻣﻲورزﻳﺪ؛ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد از ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﺛﻘﻞ اﻛﺒﺮ ﺑﻮد‬
‫و آﻧﺤﻀﺮت اﻫﺘﻤﺎم ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن داﺷﺖ ﻏﺎﻓﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ آﻳـﻪ از ﻗـﺮآن ﻛـﻪ‬
‫ﭘﺲ از آن ﻫﻴﭻ آﻳﻪ و ﺳﻮرهاي ﻧﺎزل ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻖ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺸﻬﻮرِ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬آﻳﺔ »واﺗﻘﻮا ﻳﻮﻣـﺎً ﺗﺮﺟﻌـﻮن‬
‫ﻓﻴﻪ اﻟﻲ اﷲ«‪ ٢‬اﺳﺖ و ‪ 9‬روز ﭘﺲ از ﻧﺰولِ آن‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا »ص« از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ ٣‬و ﻃﺒﻖ دﻳﺪﮔﺎه راﺟـﺢ‪،‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬آﻳﺔ إﻛﻤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ذي اﻟﺤﺠﺔ ﻧﺎزل ﺷﺪ و رﺳﻮل ﺧـﺪا »ص« ﺣﺪود ﻫﻔﺘـﺎد‬
‫روز ﭘﺲ از آن از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻃﺒﻖ رواﻳﺖِ ﺻﺤﻴﺢ‪» :‬ﻋﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ :‬ﻗﺎل‪:‬‬
‫ﻛﻨﺎ ﻋﻨﺪ رﺳﻮل اﷲ ﻧﺆﻟﻒ اﻟﻘﺮآن ﻣﻦ اﻟﺮﻗﺎع«‪ ٤‬در روزﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺣﺪ‪ ‬اﻗﻞ آﻳﺎتِ ﻗـﺮآن در‬
‫ﺳﻮرهﻫﺎ ﮔﺮدآوري و ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻗﺎﻟﺐِ ﻣﺼﺤﻒ‪ ،‬در ﻣﺪت ﻛﻮﺗـﺎﻫﻲ ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫اﻧﺠﺎم ﺑﻮد و اﮔﺮ ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﻲ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺎ ﻧﻈﺎرت رﺳﻮل ﺧﺪا‬
‫)ص( اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫دﻟﻴﻞ دوم‪:‬‬
‫ﻃﺒﻖ ﮔﺰارﺷﺎت ﻣﻮرﺧﺎن و ﺟﻮاﻣﻊ رواﻳﻲِ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ]ﻛﻪ‬
‫ﺟﻤﻊ ﻛﺜﻴﺮى از ﺣﺎﻓﻈﺎن و ﻗﺎرﻳﺎن ﻗﺮآن در آن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ[ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺮا ﻃﻠﺒﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ وارد ﺷﺪم‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻧﻴﺰ ﻧﺰد وى ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﻧﺰد ﻣﻦ آﻣﺪه ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ ﺟﻨﮓ ﺧﻮﻧﺒﺎر‬
‫ﻳﻤﺎﻣﻪ ﮔﺮوﻫﻰ از ﻗﺮّاء و ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآن را ﻃﻌﻤﻪ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﻰﺗﺮﺳﻢ ﺟﻨﮕﻬﺎى ﺷﺪﻳﺪ دﻳﮕﺮى رخ‬
‫دﻫﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ آن‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎرى از ﻗﺮّاء ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻨﺪ و ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﻰ از ﻗﺮآن از ﻣﻴﺎن ﺑﺮود‪ .‬ﻣﻦ‬
‫ﺻﻼح در اﻳﻦ ﻣﻰﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ دﺳﺘﻮر دﻫﻰ ﻗﺮآن ﺟﻤﻊآورى ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻛﺎرى را اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﻢ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ اﻧﺠﺎم ﻧﺪاد؟ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﻴﺮ اﺳﺖ و او‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﻰﻛﺮد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﻴﻨﻪام را ﺑﺮاى ﭘﺬﻳﺮش آن ﮔﺸﻮد و ﺑﺎ‬

‫‪ . ١‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻧﺰول ﺳﻮرة »ﻧﺼﺮ« )ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﺳﻮرة ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﺮﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ( ﺣﺎﻛﻲ‬
‫از ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ . ٢‬ﺑﻘﺮه‪.281 /‬‬
‫‪ . ٣‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮِ ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ذﻳﻞ آﻳﺔ‪ 281 :‬ﺑﻘﺮه؛ اﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﺎﺗﻢ رازي‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ اﺑﻲ‬
‫ﺣﺎﺗﻢ‪ ،‬ذﻳﻞ آﻳﺔ‪ 281 :‬ﺑﻘﺮه؛ واﺣﺪي ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬اﺳﺒﺎب اﻟﻨﺰول‪ ،‬ص‪8‬؛ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ذﻳﻞ آﻳﺔ‪281 :‬‬
‫ﺑﻘﺮه؛ ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.83‬‬
‫‪ .٤‬ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪249‬؛ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪185‬؛ ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ زرﻛﺸﻰ‪،‬‬
‫اﻟﺒﺮﻫﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.331‬‬

‫‪9‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﻫﻢرأى ﺷﺪم‪ .‬زﻳﺪ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ ﺗﻮ ﺟﻮان ﺧﺮدﻣﻨﺪى ﻫﺴﺘﻰ و ﻣﻮرد اﺗﻬﺎم‬
‫ﻧﻴﺰ ﻧﻮﺷﺘﻦ وﺣﻰ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻰ‪ ،‬اﻳﻨﻚ‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬ ‫ﻧﻤﻰﺑﺎﺷﻰ‪ ،‬در دوران رﺳﻮل ﺧﺪا‬
‫ﺟﻤﻊآورى ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﻴﺮ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻛﺎرى را ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ اﻧﺠﺎم ﻧﺪاد‬
‫ﻣﻰﺧﻮاﻫﻴﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ؟ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا اﻳﻦ ﻛﺎر ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ و در ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺧﻮد‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺻﺮار ورزﻳﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﻢ ﺷﺮح ﺻﺪر داد و آﻧﭽﻪ ﺑﺮ دل اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ اﻓﻜﻨﺪه‬
‫ﺑﻮد ﺑﺮ دل ﻣﻦ ﻧﻴﺰ اﻓﻜﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﺗﺘﺒﻊ و ﺟﺴﺘﺠﻮى ﻗﺮآن ﺑﺮآﻣﺪم و ﻗﺮآن را از روى ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎى روى‬
‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎى ﺧﺮﻣﺎ و اﻟﻮاح و ﺳﻴﻨﻪ و ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻣﺮدم ﻓﺮاﻫﻢ آوردم ﺗﺎ آﻧﻜﻪ آﺧﺮ ﺳﻮره ﺗﻮﺑﻪ را ﻧﺰد ﺧﺰﻳﻤﺔ‬
‫‪١‬‬
‫ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻳﺎﻓﺘﻢ »‪.«...4)5'@J 6 ; 4)U F‬‬

‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ‪:‬‬
‫رواﻳﺖِ ﻳﺎد ﺷﺪه ﻳﻜﻰ از ﭼﻨﺪﻳﻦ رواﻳﺖ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﭘﺲ ازرﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد آﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺼﺤﻒ ﮔﺮدآورى ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬رواﻳﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ دﻻﺋﻞ ذﻳﻞ ﻧﺎدرﺳﺖ و‬
‫ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ‪:٢‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ رواﻳﺎت‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺨﺸﻰ از ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻳﻚ ﻳﺎ دو ﺗﻦ‪ ،‬ﻗﺮآن ﺑﻮدنِ آن ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه و ﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻳﺎ ﺣﺘﻰ ﺑﺪون ﺷﻬﺎدتِ ﻛﺴﻰ‪ ،‬ﻗﺮآن ﺑﻮدنِ آن ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪6 ZFU  ;U F0 [5 A $ \P 6 1  , !  !» :‬‬
‫=  ‪ ٣«Q]^ FJ " _FUJ ` Ga@ bLD " c
 #‬اﻳﻦ ادﻋﺎى ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﻴﻔﻲ اﺳﺖ‪...‬‬
‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬ ‫و در ﺑﻄﻼن آن ﺷﻜﻰ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ ﻗﺮآن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﻮاﺗﺮ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻣﻨﺘﻬﻰ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬رواﻳﺎتِ ﻳﺎد ﺷﺪه ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺿﺮورﻳﺎت ﺗﺎرﻳﺦ و ﻣﺴﻠﻤﺎت دﻳﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ وﻗﺘﻰ روﺷﻦﺗﺮ ﻣﻰﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﺻﺪﻫﺎ ﺗﻦ ـ اﮔﺮ ﻧﮕﻮﻳﻴﻢ ﻫﺰاران ﺗﻦ ـ ﺣﺎﻓﻆ‬
‫ﻗﺮآن ﺑﻮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮد دﻫﻬﺎ ﻳﺎ ﺻﺪﻫﺎ ﺗﻦ از آﻧﺎن در واﻗﻌﻪ ﻳﻤﺎﻣﻪ و ـﭘﻴﺶ از آن ﻫﻔﺘﺎد‬
‫ﺗﻦ ـ در ﺑﺌﺮ ﻣﻌﻮﻧﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل آﻳﺎ ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ دو آﻳﻪ از ﻗﺮآن را ﺗﻨﻬﺎ‬

‫‪ .١‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،:1401 ،W4!  8! /X`H! q! GM ،‬ج‪ ،5‬ص‪211-210‬؛ اﺑﻮﺑﻜﺮ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ ﺑﻦ اﺑﻰداود ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﻰ‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻤﺼﺎﺣﻒ‪ ،‬ﭼﺎپ  ˆ
‪.d™ E d›J ‹. L d™ešH! q! GM B n‬‬
‫‪ .٢‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺳﻴﺪاﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺧﻮﺋﻰ‪ ،‬اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬ﭼﺎپ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬اﻳﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻧﻮاراﻟﻬﺪى‪ 1401 ،‬ه ‪.‬ق‪ ،‬ص‪ 247‬ـ ‪259‬؛‬
‫ﺳﻴﺪﻣﺮﺗﻀﻰ ﻋﺴﻜﺮى‪ ،‬اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ و رواﻳﺎت اﻟﻤﺪرﺳﺘﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ 1417  8H! Vj4! .h ،‬ه‬
‫‪.‬ق‪ ،‬ص‪ 84‬ـ ‪ 91‬و ص‪ 671‬ـ ‪674‬؛ ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﺣﻜﻴﻢ‪ ،‬ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ص‪ 104‬ـ ‪.106‬‬
‫‪ . ٣‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.211-210‬‬

‫‪10‬‬
‫اﺑﻮﺧﺰﻳﻤﻪ اﻧﺼﺎرى ﻳﺎ ‪ 3
\
œmi‬ﻳﺎ دﻳﮕﺮى ﺑﺪاﻧﺪ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از آن ﺑﻰﺧﺒﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﺣﺘﻰ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم‪ ،‬اُﺑﻰ‪ ‬ﺑﻦ ﻛﻌﺐ و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻫﻢ آن را ﻧﺪاﻧﻨﺪ؟‬
‫ﺑﺮﺧﻲ در ﺗﻮﺟﻴﻪ رواﻳﺎتِ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻘﺼﻮد از دو ﺷﺎﻫﺪ‪ ،‬دو ﺷﺎﻫﺪي ﺑﻮده ﻛﻪ ﮔﻮاﻫﻲ‬
‫ﻣﻲدادهاﻧﺪ ﺑﺮ اﻳﻦﻛﻪ اﻳﻦ آﻳﻪ ﻳﺎ ﺳﻮره در ﻣﺤﻀﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﺮآﻧﻴﺖ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺪونِ ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﺑﻮده و ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﺣﺘﻴﺎط ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ رواﻳﺎتِ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﺨﻮﺑﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺳﺨﻦِ ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻮﺟﻴﻬﻲ ﺧﻼف ﻇﺎﻫﺮ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮاي رﻓﻊ اﺷﻜﺎل از اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در اداﻣﺔ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ‪،‬‬
‫اﺷﻜﺎﻻت در رواﻳﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﺣﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ رﻓﻊ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺳﻨﺪ و ﻣﻨﺒﻊِ اﺳﺘﻮارِ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻮد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي‬
‫رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮد‪ ،‬اﻫﺘﻤﺎم ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺑﺖ و ﻧﮕﻬﺪاري آن داﺷﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎً ﻧﺴﺨﺔ ﻛﺎﻣﻞ و دﻗﻴﻖِ‬
‫آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺎرتِ آﻧﺤﻀﺮت ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﺑﻴﺖِ اﻳﺸﺎن ﻧﮕﻬﺪاري‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻛﻨﺎ ﻋﻨﺪ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ )ص( ﻧﺆﻟﻒ اﻟﻘﺮآن ﻣﻦ اﻟﺮﻗﺎع«‪ ١‬اﻳﻦ‬
‫ﻧﺴﺨﺔ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻔﻴﺲ‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪاي ﻧﺒﻮد ﻛﻪ در ﻧﮕﻬﺪاري آن ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﺷﻮد و ﺗﺎ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﺑﻮﻳﮋه ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻫﻢ ﻣﺪﻋﻲ ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪنِ آن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﭼﺮا زﻳﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺮاي اﺟﺮاي دﺳﺘﻮر ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ ،‬از آن ﻧﺴﺨﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻜﺮد؟ ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﻧﺴﺨﻪ‪ ،‬ﺟﺴﺘﺠﻮ‬
‫ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ آﻳﺎت‪ ،‬ﻧﺰدِ اﺷﺨﺎص ﺑﺎ دو ﺷﺎﻫﺪ ﻳﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ داﺷﺖ؟‬
‫اﻳﻦ ادﻋﺎ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﺧﻮد ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﻜﺮد و‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮي از آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﻮد آن‬
‫را ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮد ﺑﻪ ﻫﻴﭻ رو ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺳﻠﻴﻢ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ از ﻛﺎﺗﺒﺎن ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﺮاي ﻧﮕﺎرش ﻗﺮآن ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ؛‬
‫وﻟﻲ ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﻧﺴﺨﺔ ﻛﺎﻣﻞ از ﻗﺮآن ﺑﺮاي اﺳﺘﻨﺴﺎخ و ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي ﻣﺮدم از ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﻧﮕﺬاﺷﺖ و‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن از آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﻮد اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎ دوراﻧﺪﻳﺸﻲ و اﻫﺘﻤﺎمِ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدة ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‬
‫ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﮔﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﺮآن را ﺑﺼﻮرت ﻣﺼﺤﻒ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﻜﺮده و ﻛﺎر ﺟﻤﻊ‬
‫ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪة اﻣﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ او و اﻧﻘﻄﺎع وﺣﻲ آن را ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﺮا اﺑﻮﺑﻜﺮ ﭘﺲ از ﺑﺪﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﺪرت‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺟﻤﻊ آوري ﻗﺮآن ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬

‫‪ .1‬ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪249‬؛ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪185‬؛ ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ‬
‫زرﻛﺸﻰ‪ ،‬اﻟﺒﺮﻫﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.331‬‬

‫‪11‬‬
‫ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ ﺣﺪود ﻳﻚ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‪ ١،‬ﺑﻪ ﻓﻜﺮ اﻳﻦ ﻛﺎر اﻓﺘﺎد؟ و‬
‫ﻧﻴﺰ ﭼﺮا )ﻃﺒﻖ اﻳﻦ رواﻳﺎت( اﺑﻮﺑﻜﺮ و زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ اﺑﺘﺪا در اﻧﺠﺎم آن ﺗﺮدﻳﺪ داﺷﺘﻨﺪ؟ در اﻳﻦ‬
‫ﻓﺮض ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫‪ .4‬در رواﻳﺎت ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻮﺑﻜﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﺮآن در ﺻﺤﻔﻲ‬
‫ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﮔﺮدآوري در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ ﻧﺒﻮد‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪
d/a J...» :‬‬
‫‪6) QF j3 k
l# ,O = T$ P'  @$ )# WJ Fe f  e.! " g =h i‬‬
‫`
‪ ٢«'/a Z0 N# m e?# [O +5@  3! N# m e?# [O‬وﻧﻴﺰ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ‬
‫آﻧﭽﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺟﻤﻊ ﻛﺮده در ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري و دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻓﻜﺎﻧﺖ اﻟﺼ‪‬ﺤ‪‬ﻒ‬
‫ﻋﻨﺪ اﺑﻲ ﺑﻜﺮ ﺣﺘﻲ ﺗﻮﻓﺎه اﷲ ﺛﻢ ﻋﻨﺪ ﻋﻤﺮ ﺣﻴﺎﺗﻪ ﺛﻢ ﻋﻨﺪ ﺣﻔﺼﻪ ﺑﻨﺖ ﻋﻤﺮ‪ ٣«...‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫دو اﺷﻜﺎل ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ .‬ﻃﺒﻖ رواﻳﺖِ ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬ﻛﻪ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻛﻨﺎ ﻋﻨﺪ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ )ص( ﻧﺆﻟﻒ اﻟﻘﺮآن ﻣﻦ‬
‫اﻟﺮﻗﺎع«‪ ٤‬و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﻟﻴﻞِ اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻊ آﻳﺎتِ ﻗﺮآن در ﺳﻮرهﻫﺎ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﺑﺎ‬
‫ﻧﻈﺎرت آن ﺣﻀﺮت اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ٥‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻛﺎر ﺟﻤﻊ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ از ﺳﻮي اﺑﻮﺑﻜﺮ‬
‫ﻛﺎر ﺗﺎزهاي ﺑﺤﺴﺎب ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﭼﻪ ﻣﺰﻳﺖ و ﻓﺎﻳﺪهاي داﺷﺖ و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬ﭼﻪ ﻛﺎر‬
‫ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﺎﻧﺪهاي را ﺑﺎﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪ؟‬
‫ب‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺮآن ﺑﺼﻮرت ﻣﺼﺤﻒ ﺟﻤﻊآوري ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﺤﻒ‬
‫را ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﺧﻮد ﻣﻮﻛﻮل ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮا اﺑﻮﺑﻜﺮ در اﻳﻦ ﻛﺎر ﺳﻮرهﻫﺎ را در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﻜﺮد و ﻧﺴﺨﻪاي را ﻛﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ ،‬در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﻧﺪاد ﺗﺎ از روي آن اﺳﺘﻨﺴﺎخ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ؟ اﮔﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻣﺼﺤﻒ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻃﺒﻖ اﻳﻦ رواﻳﺎت زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‬

‫‪ . ١‬از ﻣﻨﺎﺑﻊ ذﻳﻞ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴ‪Ĥ‬ﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ در ﺳﺎل دوازدﻫﻢ ﻫﺠﺮي آﻏﺎز ﺷﺪه ﻳﺎ ﺗـﺎ آن ﺳـﺎل اداﻣـﻪ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪:‬‬
‫ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪» :588‬اﺳﺘﺸﻬﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ أﺑﻲ ﺑﻦ ﺳﻠﻮل ‪Œ8E\ 8 ! 54‬‬
‫‪:yfšJ ›b
E  «^ E/ Œ8E\ 8E V9Eh E!
-+ Ÿ» ššeJ fb n.  ! VX/
 «^ /‬‬
‫»  ‪.«^ / Œ8\ 8 ! 54 /
-9
F VX/ V9‬‬
‫‪ . 2‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‪ ،‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص‪.15‬‬
‫‪ .٣‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪211‬؛ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ زرﻛﺸﻲ‪ ،‬اﻟﺒﺮﻫﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم‬
‫اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪234‬؛ ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.164 ،161‬‬
‫‪ .4‬ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪249‬؛ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪185‬؛ ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ زرﻛﺸﻰ‪،‬‬
‫اﻟﺒﺮﻫﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.331‬‬
‫‪ .٥‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 211‬ـ ‪.212‬‬

‫‪12‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻼشِ زﻳﺎد و اﺳﺘﻤﺪاد از دﻳﮕﺮان و زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ ﻛﺎﻣﻠﻲ از ﻗﺮآن ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎً‬
‫ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻧﺴﺨﺔ ﻣﺰﺑﻮر در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺮدم ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﺗﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺴﺎخ از روي آن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮد‬
‫ﻣﺼﺤﻒ ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﻃﺒﻖ اﻳﻦ رواﻳﺎت ﻧﺴﺨﺔ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ و ﭘﺲ از اﺑﻮﺑﻜﺮ‬
‫در اﺧﺘﻴﺎر ﻋﻤﺮ ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﺣﻔﺼﻪ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﺷﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ در زﻣﺎن ﻳﻜﺴﺎنﺳﺎزي ﻣﺼﺎﺣﻒ‬
‫از آن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪١‬‬
‫‪ .5‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﺟﻤﺎع و ﻃﺒﻖ رواﻳﺖِ ﺻﺤﻴﺢ‪» :‬ﻛﻨﺎ ﻋﻨﺪ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ )ص( ﻧﺆﻟﻒ اﻟﻘﺮآن ﻣﻦ اﻟﺮﻗﺎع«‬
‫ﺣﺪ‪ ‬اﻗﻞ ﻛﺎرِ ﺟﻤﻊِ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ رواﻳﺎت را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﺑﺮاﺳﺎس آﻧﻬﺎ ادﻋﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در زﻣﺎنِ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫)ص( در روي اﻟﻮاح‪ ،‬اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎي ﺷﺎﻧﺔ ﺷﺘﺮ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﻮد و ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ آن را ﺟﻤﻊ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻃﺒﻖِ آﻧﭽﻪ در ﺻﺤﻴﺢِ ﺑﺨﺎري آﻣﺪه‪ ٢،‬ﺟﻤﻊِ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ‬
‫از ﺟﻤﻊ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﺪﻟﻴﻞ آﻧﻜﻪ ﺟﻤﻊِ در ﺻﺤﻒ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﻤﻊ در ﻣﺼﺤﻒ‬
‫وﺟﻤﻊ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ ﺑﻮده ﻧﻪ ﺟﻤﻊ ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻣﺼﺤﻒ‪.‬‬
‫ادﻋﺎي ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻗﺮآن را در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ ﮔﺮد آورده‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﭘﺬﻳﺮش ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﺸﻜﻞ را ﺣﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﻧﺪارد و ﺑﺎ رواﻳﺖِ ﺻﺤﻴﺢِ ﺑﺨﺎري در‬
‫ﺗﻌﺎرض اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد اﺷﻜﺎﻻتِ ﻳﺎد ﺷﺪه در رواﻳﺎت ﻣﺰﺑﻮر و ﻧﻴﺰ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرى و ﺗﻌﺎرض ﻣﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ‬
‫و ﺗﻌﺎرض آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﺣﺎدﻳﺚ و رواﻳﺎتِ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻰ از ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﺤﻒ در زﻣﺎن‬
‫ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻰﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻋﺪمِ ﺟﻤﻊ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻗﺮآن در ﻋﻬﺪ‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( را اﺛﺒﺎت ﻛﺮد؛ ﺑﻮﻳﮋه ﻛﻪ اﺣﺎدﻳﺚ و رواﻳﺎتِ وﺟﻮد ﻣﺼﺤﻒ در ﻋﻬﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا‬
‫)ص( در ﺣﺪي از ﻛﺜﺮت اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻋﻠﻢ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ٣‬وﺑﻠﺤﺎظ ﻣﺤﺘﻮا ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻜﻠﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان رواﻳﺎتِ آﻏﺎزِ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن در ﻋﻬﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ را‬
‫ﻛﻪ از ﺟﻬﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ دﭼﺎر اﺷﻜﺎل اﺳﺖ ﺑﺮ اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺰﺑﻮر ﻣﻘﺪم داﺷﺖ؟‬
‫اﮔﺮ رواﻳﺎت ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻮﺑﻜﺮ را ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻧﻤﻮده و ﺑﺨﺶﻫﺎي واﺿﺢ اﻟﺒﻄﻼن آﻧﻬﺎ را ﻛﻨﺎر‬
‫ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ ،‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ آﻧﭽﻪ از ﻣﺠﻤﻮع آﻧﻬﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ و ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ‬
‫ﺧﻼﻓﺖِ اﺑﻮﺑﻜﺮ‪ ،‬ﻫﻴﺌﺖ ﺣﺎﻛﻤﻪ‪ ،‬زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ را ﻣﺄﻣﻮرِ ﻧﮕﺎرش ﻧﺴﺨﻪاي از ﻗﺮآن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ وي‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻠﻴﻔﻪ را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﺮده و ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺮدم ﺑﻮده و ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ آﻧﻬﺎ‬

‫‪ .1‬ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ زرﻛﺸﻰ‪ ،‬اﻟﺒﺮﻫﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.331‬‬

‫‪ .٢‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻳﻞ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري ج‪ ،6‬ص‪.99-98‬‬
‫‪ .٣‬رواﻳﺎتِ ﻣﻮرد اﺷﺎره زﻳﺮ ﻋﻨﻮان دﻻﻳﻞ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن را در ﺑﺮﮔﻪﻫﺎﻳﻲ ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺮده و در اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻠﻴﻔﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺴﺨﻪ ﻣﺰﺑﻮر ﻧﺰد اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻮده و ﭘﺲ از او ﺑﻪ ﻋﻤﺮ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺣﻔﺼﻪ دﺧﺘﺮ ﻋﻤﺮ اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺘﻪ و در‬
‫زﻣﺎن ﻳﻜﺴﺎنﺳﺎزي ﻣﺼﺎﺣﻒ در ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن از آن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺨﺸﻬﺎي آﻳﻨﺪه ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺼﺤﻒ ﻋﻠﻲ )ع(‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪ و ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻲ در ﺑﺎرة اﻧﮕﻴﺰة اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻳﺎراﻧﺶ از ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﺼﺤﻒ‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ‪.‬‬

‫دﻟﻴﻞ ﺳﻮ‪‬م‪:‬‬
‫ﻃﺒﻖ ﺣﺪﻳﺚ اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اى ﻋﻠﻰ ﻗﺮآن‬
‫ﭘﺸﺖ ﺑﺴﺘﺮ ﻣﻦ در ﺻﺤﻴﻔﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺮﻳﺮ و ﻛﺎﻏﺬ اﺳﺖ آن را ﺑﺮﮔﻴﺮﻳﺪ و ﮔﺮدآورﻳﺪ و ﺿﺎﻳﻊ ﻣﻜﻨﻴﺪ«‪ .١‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺑﻰدرﻧﮓ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن‬
‫ﻛﺮﻳﻢ ﻣﺒﺎدرت ورزﻳﺪ و آن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮد‪ .‬ﺣﺪﻳﺚ ﻳﺎد ﺷﺪه و ﻧﻴﺰ اﻗﺪام اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﻛﻪ ﺑﺎ اﺣﺎدﻳﺚ و رواﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻰ از ﻃﺮق ﻋﺎﻣﻪ و اﻣﺎﻣﻴﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻰﮔﺮدد‪ ،‬ﺣﺎﻛﻰ از آن اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﺧﻮد ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺼﺤﻒ ﺟﻤﻊآورى‬
‫ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪ ،‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﻮﺻﻴﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﺑﻰﻣﻮرد ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ دﻟﻴﻞ ﺳﻮم‪:‬‬

‫اﺣﺎدﻳﺚ و رواﻳﺎتِ ﻓﺮاواﻧﻰ از ﻃﺮق ﻓﺮﻳﻘﻴﻦ واﻗﻌﺔ ﺟﻤﻊآورى ﻗﺮآن ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﭘﺲ از‬
‫رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻰﻛﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﺼﺤﻒ ﻋﻠﻲ )ع( اﻳﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ را آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ آن ﻣﺼﺤﻒِ ﺷﺮﻳﻒ‪ ،‬در واﻗﻊ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻧﺺ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻳﻚ دوره ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺎﻣﻞ و‬
‫دﻗﻴﻖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻣﻼء ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﺧﻂ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ )ع( ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ٢،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﺸﺪن اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﺸﺪن ﻣﺼﺎﺣﻔﻰ ﻛﻪ درﺑﺮدارﻧﺪة ﻧﺺ‪ ‬ﻗﺮآن‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺄﻛﻴﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( در رواﻳﺖ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﺮاي آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺴﺨﺔ درﺑﺮدارﻧﺪة ﻗﺮآن‬
‫ﻫﻤﺮا ﺑﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﻣﻌﺎرف آن )ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( از ﻃﺮﻳﻖ وﺣﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد( ﻣﻔﻘﻮد ﻧﺸﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺟﺎي ﻧﺴﺨﺔ ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬ ‫ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﺴﻴﺎري ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ آورد ﺣﺎﻛﻲ از آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎ اِﺷﺮاف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻣﺼﺎﺣﻒ ﺑﺴﻴﺎرى را ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻳﻘﻴﻨﺎ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺔ آﻳﺎﺗﻰ را ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﻮد درﺑﺮﻧﻤﻰﮔﺮﻓﺖ؛ وﻟﻰ ﺷﻤﺎري از رواﻳﺎت و ﻗﺮاﺋﻦ ﮔﻮﻳﺎى آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺼﺎﺣﻒ ﺗﺄﻳﻴﺪ‬

‫‪ .١‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻰ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،89‬ص‪.48‬‬

‫‪ . ٢‬دﻻﺋﻞ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﻣﻘﺎﻟﻪاي دﻳﮕﺮ زﻳﺮ ﻋﻨﻮان »ﻣﺼﺤﻒ« ﻋﻠﻲ )ع( آوردهاﻳﻢ‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫آﻧﻬﺎ را‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬ ‫ﺷﺪه و ﻛﺎﻣﻠﻰ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺗﺤﺖ اِﺷﺮاف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺑﺮاى ﺧﻮد ﺗﺮﺗﻴﺐ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻮاﻫﺪي ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﭘﻴﺶ از ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﻋﺮﺿﺔ ﻣﺼﺤﻒِ ﻋﻠﻲ )ع( ﻣـﺼﺎﺣﻔﻲ وﺟـﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ رواﻳﺖ ذﻳﻞ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻦ اﺑﻲ اﺑﻮﻋﺒﺪ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﻗﺎل‪’. >+ (5k2! H/) #„! 5+ <¡&» ...‬‬
‫‪(5k2! H/) H/ %i> :+ (5k2! H/) H/ X. ¢£! €Z‚ bi> LVj H/ -% m/ F‬‬
‫=‪' V+ (!C H/ F HT) V§ H/ [F] !mQ> . -% m/ F ’. £: :#¤ & ... u8! o‬‬
‫‪١‬‬
‫
† !‪«1.! I U   1.! "U d/a @FI < 4: :4!& †j4H‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ رواﻳﺖ وﻗﺘﻲ ﻋﻠﻲ )ع( ﻣﺼﺤﻒ ﺧﻮد را ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﻮد ﺑـﻪ او ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪:‬‬
‫»‪ .«1.! I U   1.! "U d/a @FI‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎ ﻣﺼﺤﻒ ﺟﺎﻣﻌﻲ دارﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن‬
‫را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ ﺗﻮ ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬از اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در آن زﻣـﺎن‪ ،‬واژة‬
‫ﻣﺼﺤﻒ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮده و ﭘﻴﺶ از ﺗﺄﻟﻴﻒِ ﻣـﺼﺤﻒِ ﻋﻠـﻲ )ع(‪ ،‬ﻣـﺼﺎﺣﻔﻲ در ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺟﺎﻣﻊ )درﺑﺮ دارﻧﺪة ﻫﻤﺔ آﻳـﺎت و ﺳـﻮرهﻫـﺎ( و ﺑﺮﺧـﻲ ﻏﻴـﺮ ﺟـﺎﻣﻊ‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﭽﻪ ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮدﻳﻢ روﺷﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ دﻻﺋﻞ ﻳﺎد ﺷﺪه از اﺛﺒﺎت ﻋﺪم ﺗﺄﻟﻴﻒِ ﻣﺼﺤﻒ در ﻋﻬـﺪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫)ص( ﻗﺎﺻﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ‬

‫‪ .1‬ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻬﻢ ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﺻﺤﻴﺢ در آن‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ‬
‫داﻧﺶ اﻓﺰاﻳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭼﻴﻨﺶ آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻠﻮ ﺷﻤﺎري از ﺷﺒﻬﺎت را ﻣﻲﮔﻴﺮد و راه را‬
‫ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي ﻗﺮآن ﻫﻤﻮار ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ اﺑﻌﺎد اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﻼﻓﻲ و‬
‫ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ در اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺿﺮورت دارد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﮔﺮﭼﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻳﻚ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﺮاي روش ﺷﺪن ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﻠﺐ در اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫ﻛﻪ ﮔﺰارشﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﺷﺒﻬﻪ اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﮔﺰارﺷﻬﺎي ﻣﻮرﺧﺎن اﻛﺘﻔﺎ ﻛﺮد؛ زﻳﺮا‬
‫ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺣﺪود ﻳﻚ ﻗﺮن ﭘﺲ از ﻋﺼﺮ ﻧﺒﻮي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و از ﻣﺠﻌﻮﻻت ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا‬
‫ﺑﺮاي درﻳﺎﻓﺘﻦ واﻗﻌﻴﺖ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از رواﻳﺎت ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬اﺣﺎدﻳﺚِ ﻣﻌﺼﻮﻣﺎن )ع( و ﻛﻠﻴﺔ ﺷﻮاﻫﺪ‬
‫و ﻗﺮاﺋﻦ ﻋﻘﻠﻲ و ﻧﻘﻠﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ .١‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺻﻔﺎر‪ ،‬ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ ،‬ص‪213‬؛ ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.633‬‬

‫‪15‬‬
‫‪ .3‬واژة ﺟﻤﻊ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺮدآوريِ اﺟﺰاي ﭘﺮاﻛﻨﺪه اﺳﺖ‪» .‬ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن« در رواﻳﺎت‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺟﻤﻊ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن در ﻣﺼﺤﻒ و ﮔﺎه ﺑﻤﻌﻨﺎي ﺟﻤﻊ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ادﻋﺎي ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻔﻆ و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺛﺒﺎت ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺎرﺑﺮد واژة ﻳﺎد ﺷﺪه در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺛﺒﺎت ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺠﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺣﻤﻞ واژة ﺟﻤﻊ در رواﻳﺎت ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻗﺮﻳﻨﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ ﺟﻤﻊ و ﺗﺮﺗﻴﺐ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﺑﺎ اﺷﺮاف آن ﺣﻀﺮت اﻧﺠﺎم‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻃﺒﻖ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﺤﻒ‪ ،‬در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( اﻧﺠﺎم ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺮﻓﺪارانِ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺪﻋﺎي ﺧﻮد ﺳﻪ دﻟﻴﻞ آوردهاﻧﺪ‪ :‬اﻟﻒ‪ .‬ﭼﻮن در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‬
‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪ‬ ‫ﻗﺮآن در ﺣﺎل ﻧﺰول ﺑﻮد ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از ﻳﺄس از ﻧﺰول ﻗﺮآن و ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻴﻦ ﺳﻮرهﻫﺎ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﺤﻒ اﻣﻜﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ب‪ .‬رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ‬
‫ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ از زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺮآن را ﺟﻤﻊ ﻛﻨﺪ و زﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻛﺎري را‬
‫اﻧﺠﺎم دﻫﻢ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( اﻧﺠﺎم ﻧﺪاد‪ .‬ج‪ .‬رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ‬
‫)ع( دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﻗﺮآن را ﭘﺲ از اﻳﺸﺎن ﺟﻤﻊ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬دﻟﻴﻞ اول ﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺸﻬﻮر ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﻨﻈﻴﻢ آﻧﭽﻪ از ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن‬
‫ﻛﺮﻳﻢ ﻗﺒﻼً ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣﻴﺴﺮ ﺑﻮد و آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻧﺎزل ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ ﻃﺒﻖ دﺳﺘﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺟﺎي‬
‫وﭘﮋة ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﺑﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﺼﺤﻒ ﻛﺎﻣﻠﻲ ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .7‬دﻟﻴﻞ دوم ﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺸﻬﻮر از ﺟﻬﺎﺗﻲ ﻣﻮرد اﺷﻜﺎل اﺳﺖ‪ :‬اﻟﻒ‪ .‬ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و اﺧﺘﻼف رواﻳﺎتِ‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد‪ .‬ب‪ .‬ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﻣﺤﺘﻮي‪ .‬ج‪ .‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و ﻣﻨﻄﻖ و واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬
‫‪ .8‬دﻟﻴﻞ ﺳﻮم ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻣﺼﺤﻒ ﻋﻠﻲ )ع( ﻣﺼﺤﻒِ وﻳﮋهاي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪،‬‬
‫ﺗﺄوﻳﻞ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻗﺮآﻧﻲ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ در ﺑﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ در ﻣﺼﺤﻒﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺼﺤﻔﻲ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﻋﺪم ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﺤﻒ ﻣﺰﺑﻮر دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﻋﺪم ﺗﺄﻟﻴﻒ‬
‫ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﺺ آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن را در ﺑﺮ داﺷﺖ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫دﻻﻳﻞ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‬

‫در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﺷﻤﺎري از ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﻋﻬﺪ رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا )ص( ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪ و در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ١.‬ﺷﻮاﻫﺪ ﻓﺮاواﻧﻲ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه را ﺗﺄﻳﻴﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻮاﻫﺪ در ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ اراﺋﻪ اﺳﺖ‪ .1 :‬ﺳﺨﻨﺎن و ﮔﺰارﺷﻬﺎي ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ .2 .‬اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮي‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺷﻮاﻫﺪ ﻋﻘﻠﻲ‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ .‬ﮔﺰارﺷﻬﺎي ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﺎن از ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﺤﻒ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‬

‫ﮔﺰارش‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬ ‫ﺷﻤﺎري از رواﻳﺎت از ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺪهاي از ﺻﺤﺎﺑﻪ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻣﻰدﻫﺪ و ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﮔﻮﻳﺎي آﻧﺴﺖ ﻛﻪ در ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻗﺮآنﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺼﺤﻒ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ رواﻳﺎت ذﻳﻞ ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻛﻨّﺎ ﻋﻨﺪ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ )ص( ﻧﺆﻟﻒ اﻟﻘﺮآن ﻣﻦ اﻟﺮﻗﺎع‪ ٢«...‬ﻧﺰد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻮدﻳﻢ‬
‫و از ﺻﻔﺤﺎت ﻣﻜﺘﻮب‪ ،‬ﻗﺮآن را ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﻰﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬
‫اﻳﻦ رواﻳﺖ در ﭘﺮﺗﻮ رواﻳﺎت ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺣﺎﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎﺗﺒﺎن وﺣﻲ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( ﺑﻪ‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻋﻦ أﺑﻰﻣﺤﺮز أنّ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ أﺑﻰاﻟﻌﺎص وﻓﺪ إﻟﻰ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻲ اﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻣﻊ ﻧﺎس ﻣﻦ‬
‫ﺛﻘﻴﻒ‪ ،‬ﻓﺪﺧﻠﻮا ﻋﻠﻲ اﻟﻨﺒﻰ‪) ‬ص(‪ ...‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺪﺧﻠﺖ ﻋﻠﻲ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ )ص(‪ ،‬ﻓﺴﺄﻟﺘﻪ ﻣﺼﺤﻔﺎ ﻛﺎن ﻋﻨﺪه‪،‬‬
‫‪٣‬‬
‫ﻓﺄﻋﻄﺎﻧﻴﻪ و اﺳﺘﻌﻤﻠﻨﻰ ﻋﻠﻴﻬﻢ‪ ،‬و ﺟﻌﻠﻨﻰ إﻣﺎﻣﻬﻢ و أﻧﺎ أﺻﻐﺮﻫﻢ‪.‬‬
‫اﺑﻰﻣﺤﺮز ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ اﺑﻰاﻟﻌﺎص ﺑﺎ ﻣﺮدﻣﻰ از ﺛﻘﻴﻒ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( وارد ﺷﺪﻧﺪ‪ ...،‬ﻋﺜﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( وارد ﺷﺪم و ﻣﺼﺤﻔﻰ را ﻛﻪ ﻧﺰد اﻳﺸﺎن ﺑﻮد ﺧﻮاﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺣﻀﺮﺗﺶ آن را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد و ﻣﺮا اﻣﺎمِ آﻧﺎن ﻗﺮار داد در ﺣﺎﻟﻰ ﻛﻪ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ آﻧﺎن ﺑﻮدم‪.‬‬
‫رواﻳﺖِ ﻳﺎد ﺷﺪه ﮔﻮﻳﺎي آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻗﺮآن در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ در زﻣﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬رواﻳﺖِ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﻪ ﺿﻤﻴﻤﺔ رواﻳﺖِ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ »ﻛﻨّﺎ ﻋﻨﺪ رﺳﻮل اﷲ ﻧﺆﻟﻒ اﻟﻘﺮآن ﻣﻦ‬
‫اﻟﺮﻗﺎع« اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻰﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻲ اﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺑﻪ ﻫﺪفِ ﻧﺸﺮ ﻗﺮآن ﺑﺎ‬

‫‪ . ١‬در اداﻣﺔ ﺑﺤﺚ ﺷﻤﺎري از آﻧﺎن ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .٢‬ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪249‬؛ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.185‬‬
‫‪ .٣‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻃﺒﺮاﻧﻰ‪ ،‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪ ،61‬ح‪8393‬؛ اﺑﻦ اﺑﻰﻋﺎﺻﻢ م ‪ ،287‬اﻵﺣﺎد و اﻟﻤﺜﺎﻧﻰ‪ ،‬ج‪¨© 1‬‬
‫ ˆ ‪.™eJ ‹. L d™dd GV!GM ^
4 Vl> -Z& vp‬‬

‫‪17‬‬
‫ﺑﻜﺎرﮔﻴﺮى ﻛﺎﺗﺒﺎنِ ﻓﺮاواﻧﻰ ﻛﻪ در ﺧﺪﻣﺖ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪﻫﺎى ﻣﺘﻌﺪدى از ﻗﺮآن را ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻣﻰآورده و ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻰ از ﻫﻴﺌﺖﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ اﻳﺸﺎن ﺷﺮﻓﻴﺎب ﻣﻰﺷﺪهاﻧﺪ اﻫﺪا ﻣﻰﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺑﻰاﻣﺎﻣﻪ ﺑﺎﻫﻠﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( در ‪ ªM4!(j‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اى ﻣﺮدم ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ داﻧﺶ از‬
‫ﺷﻤﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و از ﻣﻴﺎن ﺑﺮود آن را ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ...‬ﺷﺨﺼﻰ اﻋﺮاﺑﻰ ﻋﺮض ﻛﺮد‪» :‬ﻳﺎ ﻧﺒﻰ‪ ‬اﻟﻠّﻪ ﻛﻴﻒ ﻳﺮﻓﻊ‬
‫اﻟﻌﻠﻢ ﻣﻨّﺎ و ﺑﻴﻦ أﻇﻬﺮﻧﺎ اﻟﻤﺼﺎﺣﻒ و ﺗﻌﻠّﻤﻨﺎ ﻣﺎ ﻓﻴﻬﺎ و ﻋﻠّﻤﻨﺎﻫﺎ ﻧﺴﺎءﻧﺎ و ذرارﻳﻨﺎ و ﺧﺪﻣﻨﺎ؟‪ ١«...‬اى ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺧﺪا! ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻠﻢ از ﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻰ ﻛﻪ ﻣﺼﺎﺣﻒ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺎﺳﺖ و آﻧﭽﻪ در آن‬
‫ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ و ﺑﻪ زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان و ﺧﺪﻣﺘﻜﺎراﻧﻤﺎن آﻣﻮﺧﺘﻪاﻳﻢ؟ ‪...‬‬
‫‪ . .4‬از ﻃﺮﻳﻖ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺣﺒﻠﻰ از ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬أن رﺟﻼ أﺗﻲ‬
‫اﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﺑﺎﺑﻦٍ ﻟﻪ ﻓﻘﺎل ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ان اﺑﻨﻲ ﻫﺬا ﻳﻘﺮأ اﻟﻤﺼﺤﻒ ﺑﺎﻟﻨﻬﺎر وﻳﺒﻴﺖ ﺑﺎﻟﻠﻴﻞ‬
‫‪٢‬‬
‫ﻓﻘﺎل‪ :‬رﺳﻮل اﷲ ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﻣﺎ ﺗﻨﻘﻢ ان اﺑﻨﻚ ﻳﻈﻞ ذاﻛﺮا وﻳﺒﻴﺖ ﺳﺎﻟﻤﺎ«‬
‫دو رواﻳﺖِ ﻳﺎد ﺷﺪه ﻧﻴﺰ ﺑﺮوﺷﻨﻲ ﺣﺎﻛﻲ از آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺼﻮرت ﻣﺼﺤﻒ‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه و در ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﱡﻢِ و ﻗﺮاﺋﺖ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻰ ﻋﻦ أﺑﻴﻪ ﻋﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻗﺎل‪ :‬ﻛﺎﻧﺖ اﻟﻤﺼﺎﺣﻒ‬
‫ﻻﺗﺒﺎع ﻛﺎن اﻟﺮﺟﻞ ﻳﺄﺗﻲ ﺑﻮرﻗﻪ ﻋﻨﺪ اﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﻓﻴﻘﻮم اﻟﺮﺟﻞ ﻓﻴﺤﺘﺴﺐ ﻓﻴﻜﺘﺐ ﺛﻢ ﻳﻘﻮم‬
‫آﺧﺮ ﻓﻴﻜﺘﺐ ﺣﺘﻰ ﻳﻔﺮغ ﻣﻦ اﻟﻤﺼﺤﻒ‪ ٣.‬اﻣﺎم ﺳﺠﺎد از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‬
‫ﻣﺼﺤﻒﻫﺎ ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﻧﻤﻲﺷﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺨﺺ ]ﻣﺘﻘﺎﺿﻲِ ﻣﺼﺤﻒ[ ﺑﺮﮔﻪﻫﺎي آن را ﻧﺰد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫)ص( ﻣﻲآورد‪ ،‬ﭘﺲ اﻓﺮاد ﺑﺮاي درك ﺛﻮاب ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺼﺤﻒ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ رواﻳﺖ و رواﻳﺎت ﺑﻌﺪي ﻧﻴﺰ ﺑﻮﺿﻮح ﮔﻮﻳﺎي آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﺤﻒ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫)ص( اﻣﺮي راﺋﺞ ﺑﻮده و اﻓﺮادِ ﻣﺘﻘﺎﺿﻲِ ﻣﺼﺤﻒ‪ ،‬ﺑﺮﮔﻪﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز را ﻧﺰد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﻲآوردهاﻧﺪ‬
‫و ﻣﺼﺎﺣﻒ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ آن ﺣﻀﺮت ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻋﻦ أﺑﻲ ﻋﺒﺪ اﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺄﻟﺘﻪ ﻋﻦ ﺷﺮاء اﻟﻤﺼﺎﺣﻒ وﺑﻴﻌﻬﺎ ﻓﻘﺎل‪ :‬إﻧﻤﺎ ﻛﺎن ﻳﻮﺿﻊ اﻟﻮرق‬
‫ﻋﻨﺪ اﻟﻤﻨﺒﺮ وﻛﺎن ﻣﺎ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻨﺒﺮ واﻟﺤﺎﺋﻂ ﻗﺪر ﻣﺎ ﺗﻤﺮ اﻟﺸﺎة أو رﺟﻞ ﻣﻨﺤﺮف ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻜﺎن اﻟﺮﺟﻞ ﻳﺄﺗﻲ وﻳﻜﺘﺐ‬

‫‪ .١‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪266‬؛ ﻃﺒﺮاﻧﻲ‪ ،‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪216 – 215‬؛ ﻫﻴﺜﻤﻲ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪،‬‬
‫ج‪ ،1‬ص‪.200‬‬
‫‪.faeJ fb
FL " o N~: da›J fb F7 FI5 -X8j
Vl . ٢‬‬
‫‪ . 3‬ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ ،‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪16‬؛ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ .83‬ﻋﺒﺎرت ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻨﺒﻊ ﻧﺨﺴﺖ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪18‬‬
‫ﻣﻦ ذﻟﻚ‪ ،‬ﺛﻢ إﻧﻬﻢ اﺷﺘﺮوا ﺑﻌﺪ ]ذﻟﻚ[ ﻗﻠﺖ ‪ :‬ﻓﻤﺎ ﺗﺮى ﻓﻲ ذﻟﻚ؟ ﻗﺎل ﻟﻲ‪ :‬أﺷﺘﺮي أﺣﺐ إﻟﻲ ﻣﻦ أن أﺑﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻗﻠﺖ‪:‬‬
‫‪١‬‬
‫ﻓﻤﺎ ﺗﺮي أن أﻋﻄﻲ ﻋﻠﻲ ﻛﺘﺎﺑﺘﻪ أﺟﺮا؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ ﺑﺄس وﻟﻜﻦ ﻫﻜﺬا ﻛﺎﻧﻮا ﻳﺼﻨﻌﻮن‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﺸﺪه ﻛﻪ ﻧﮕﺎرش ﻣﺼﺎﺣﻒ ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻮده؛ وﻟﻲ‬
‫رواﻳﺖِ ﭘﻴﺸﻴﻦ ورواﻳﺖ ﺑﻌﺪي ﻗﺮﻳﻨﻪ ﺑﺮاﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻨﺖِ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻴﺎت رﺳﻮل ﺧﺪا‬
‫)ص( ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ .7‬ﺣﻤﺎد
‪ ª4.[
 4: H / VX/ Y
 « Vm / ^V2‬اﻧﻪ ﻛﺎن ﻳﺘﺤﺮى ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻜﺎن‬
‫اﻟﻤﺼﺤﻒ ﻳﺴﺒﺢ ﻓﻴﻪ وذﻛﺮ ان رﺳﻮل اﷲ ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﻛﺎن ﻳﺘﺤﺮى ذﻟﻚ اﻟﻤﻜﺎن وﻛﺎن ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻨﺒﺮ واﻟﻘﺒﻠﺔ‬
‫‪٢‬‬
‫ﻗﺪر ﻣﻤﺮ اﻟﺸﺎة‪.‬‬
‫‪ .8‬رواﻳﺖ ﻗﺘﺎده‪» :‬ﻗﺎل ﺳﺄﻟﺖ أﻧﺲ اﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ رﺿﻰ اﷲ ﻋﻨﻪ ﻣﻦ ﺟﻤﻊ اﻟﻘﺮآن ﻋﻠﻲ ﻋﻬﺪ اﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬
‫‪٣‬‬
‫وﺳﻠﻢ؟ ﻗﺎل‪ :‬ارﺑﻌﺔ ﻛﻠﻬﻢ ﻣﻦ اﻻﻧﺼﺎر اﺑﻰ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ وﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ وزﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ واﺑﻮ زﻳﺪ ﻗﺎل وﻧﺤﻦ ورﺛﻨﺎه«‬
‫ﻋﺒﺎرتِ »وﻧﺤﻦ ورﺛﻨﺎه« در ﭘﺎﻳﺎنِ اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد از »ﺟﻤﻊ«‪ ،‬ﺗﺄﻟﻴﻒ‬
‫ﻣﺼﺤﻒ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد از »ﺟﻤﻊ« ﺣﻔﻆ ﻛﺮدن و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن ﺑﻮد‪ ،‬ارث ﺑﺮدن ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺪاﺷﺖ؛‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺮاد از ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺮدآوري ﻳﺎ ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﺄﻟﻴﻒِ آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪٤‬‬
‫‪ .9‬رواﻳﺖ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪» :‬ﺟﻤﻌـﺖ‪ ‬اﻟﻘﺮآن ﻓﻘﺮأت ﺑﻪ ﻓﻲ ﻛﻞﱢ ﻟﻴﻠﺔ ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ )ص(‪«...‬‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮِ »ﻓﻘﺮأت ﺑﻪ ﻓﻲ ﻛﻞﱢ ﻟﻴﻠﺔ« در اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺣﺎﻛﻲ از آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﮔﺮدآوري و ﺗﺄﻟﻴﻒ‬
‫ﻗﺮآن ﺑﻮده‪ ،‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺠﺎي »ﻓﻘﺮأت ﺑﻪ« »ﻓﻘﺮأﺗﻪ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ؛ زﻳﺮا »ﻗﺮأ« ﻣﺘﻌﺪي‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻔﻌﻮل ﻧﻴﺎز ﺑﻪ »ﺑﺎ« ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ .10‬وﻗﺪ روي اﺑﻦ أﺑﻲ داود ﻣﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ اﻟﻘﺮﻇﻲ ﻗﺎل‪» :‬ﺟﻤﻊ اﻟﻘﺮآن ﻋﻠﻲ ﻋﻬﺪ رﺳﻮل اﷲ‬
‫ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﺧﻤﺴﺔ ﻣﻦ اﻻﻧﺼﺎر ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ وﻋﺒﺎدة ﺑﻦ اﻟﺼﺎﻣﺖ وأﺑﻰ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ وأﺑﻮ اﻟﺪرداء وأﺑﻮ‬
‫أﻳﻮب اﻻﻧﺼﺎري« اﺳﻨﺎده ﺣﺴﻦ‪ ٥.‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ ﻗﺮﻇﻲ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ »در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از اﻧﺼﺎر ﻗﺮآن را ﺟﻤﻊ ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ،‬ﻋﺒﺎدة ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ‪ ،‬اُﺑﻰ‪ ‬ﺑﻦ‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫ﻛﻌﺐ‪ ،‬أﺑﻮاﻳﻮب و أﺑﻮدرداء«‪.‬‬

‫‪ . ١‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.122‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺴﻠﻢ اﻟﻨﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج‪ 2 ،‬ص‪.59‬‬
‫‪ . ٣‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﺨﺎري‪.103-defJ c b
*+, -./0 ،‬‬
‫‪ .٤‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪163‬؛ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﺔ ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺑﺎب ﻓﻲ ﻛﻢ ﻳﺴﺘﺤﺐ أن‬
‫ﻳﺨﺘﻢ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ص ‪ .428‬ﻋﺒﺎرت ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ آورده ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ . ٥‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‪ ،‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪48‬؛ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﺣﺴﺎماﻟﺪﻳﻦ ﻣﺘﻘﻰ ﻫﻨﺪى‪ ،‬ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.577‬‬

‫‪19‬‬
‫‪ .11‬ﻃﺒﺮى و اﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ از ﺷﻌﺒﻰ رواﻳﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺟﻤﻊ اﻟﻘﺮآن ﻋﻠﻲ ﻋﻬﺪ رﺳﻮل اﷲ ﺻﻠﻲ‬
‫اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﺳﺘﺔ ﻣﻦ اﻻﻧﺼﺎر‪> ^MX/
V MGV! 4
 -X%
< VW 4
 3
\
VW :‬‬
‫
‪ ١«.‬در زﻣﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺷﺶ ﻧﻔﺮ از اﻧﺼﺎر ﻗﺮآن را ﺟﻤﻊ ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬اُﺑﻰ‪ ‬ﺑﻦ‬
‫ﻛﻌﺐ‪ ،‬زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ،‬أﺑﻮدرداء‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ و أﺑﻮزﻳﺪ‪.«...‬‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ »ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن« در رواﻳﺎت ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﺄﻟﻴﻒ آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻧﻪ ﺻِﺮف ﺣﻔﻆ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن؛ زﻳﺮا ﺗﺮدﻳﺪى ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآن در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاى ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آن را اﻋﺮاب ﺑﺎدﻳﻪ ﻧﺸﻴﻦ‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻰدادﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻗﺎرﻳﺎن و ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآن ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ از ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآن‬
‫‪٢‬‬
‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺑﺤﺚ از واژة »ﺟﻤﻊ« ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ اﻳﻦ واژه‪ ،‬ﮔﺮدآوري و ﺗﺄﻟﻴﻒ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺣﻤﻞ آن ﺑﺮ ﻣﻌﻨﻲ »ﺣﻔﻆ« ﻣﺠﺎز و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻗﺮﻳﻨﻪ اﺳﺖ و در ﻣﻮارد ﻳﺎد ﺷﺪه ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺮﻳﻨﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﺎزي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻗﺮﻳﻨﻪ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ وﺟﻮد دارد و آن ﻛﺜﺮت ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآن اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺗﻌﺪاد اﻧﺪك ﻣﺤﺪود ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ب‪ .‬ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﺼﺤﻒ در اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮى‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ‪ ،‬واژة »ﻣﺼﺤﻒ« در ﺷﻤﺎر زﻳﺎدى از اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮى ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻳﻦ‬
‫اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺸﺎﻧﺔ آن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﺠﻤﻮع ﺳﻮرهﻫﺎى ﻧﺎزل ﺷﺪة ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺮاى ﺗﻼوت و‬
‫ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠّﻢ ﺑﺼﻮرت ﻣﺼﺤﻒ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه و ﻣﺼﺎﺣﻔﻲ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺮدم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬واژة ﻣﺼﺤﻒ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد و ﭼﻨﺎن اﺣﺎدﻳﺜﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺻﺎدر ﻧﻤﻰﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺣﺎدﻳﺜﻲ ﻛﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﺼﺤﻒ در آﻧﻬﺎ آﻣﺪه در اﻗﺴﺎم ذﻳﻞ اراﺋﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬

‫اﺣﺎدﻳﺚِ ﻋﺒﺎدت ﺑﻮدنِ ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ‬

‫‪ :4 F 4G 3Š :+ G< 4
> / .1‬اﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ﻋﺒﺎدة واﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ اﻟﻮاﻟﺪﻳﻦ‬
‫‪٣‬‬
‫ﺑﺮأﻓﺔ ورﺣﻤﺔ ﻋﺒﺎدة واﻟﻨﻈﺮ ﻓﻲ اﻟﻤﺼﺤﻒ ﻋﺒﺎدة واﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ اﻟﻜﻌﺒﺔ ﻋﺒﺎدة‪.‬‬

‫‪ .١‬ﻫﻴﺜﻤﻰ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪312‬؛ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﺣﺴﺎماﻟﺪﻳﻦ ﻣﺘﻘﻰ ﻫﻨﺪى‪ ،‬ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.589‬‬
‫‪.٢‬ر‪.‬ك‪ ¢ 4Q :‬ﺷﺮح ﻣﺴﻠﻢ‪ dyJ dcb ‹d™ea B n
! ’q! GM ،‬ﺳﻴﺪﻣﺮﺗﻀﻰ ﻋﺴﻜﺮى‪ ،‬اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ و‬
‫رواﻳﺎت اﻟﻤﺪرﺳﺘﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 411‬ـ ‪ ،412‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ و ‪ p.D 6# '.3D
O‬م ‪ 230‬ﻳﺎ ‪.240‬‬
‫‪ .٣‬اﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﻔﺘﺢ اﻻرﺑﻠﻲ‪ ، q dr$ ،‬ج‪ ،3‬ص‪62‬؛ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب‪ ،‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ج‪ ،3‬ص‪6‬؛ !‪k‬‬
‫‪ ،2H‬ﺑﺤﺎر اﻷﻧﻮار‪ ،‬ج‪ 98‬ص‪.199‬‬

‫‪20‬‬
‫ﻋﻦ اﻟﺮﺿﺎ‪ ،‬ﻋﻦ آﺑﺎﺋﻪ )ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم( ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ )ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ(‪ :‬ﻣﺠﺎﻟﺴﺔ اﻟﻌﻠﻤﺎء ﻋﺒﺎدة واﻟﻨﻈﺮ‬
‫إﻟﻰ ﻋﻠﻲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻋﺒﺎدة‪ ،‬واﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ اﻟﺒﻴﺖ ﻋﺒﺎدة‪ ،‬واﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ اﻟﻤﺼﺤﻒ ﻋﺒﺎدة‪ ،‬واﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ اﻟﻮاﻟﺪﻳﻦ‬
‫‪١‬‬
‫ﻋﺒﺎدة‪.‬‬
‫ﻋﻦ أﺑﻲ اﻟﻮازع ذرﻳﺢ ﺑﻦ اﻟﻮازع ﻋﻦ أﺑﻴﻪ وﻛﺎﻧﺖ ﻟﻪ ﺻﺤﺒﺔ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ )ص(‪ :‬اﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ اﻟﻤﺼﺤﻒ‬
‫‪٢‬‬
‫ﻋﺒﺎدة‪.‬‬
‫‪ ¬`+ GV! bi> .f‬ﻋﻦ أمأﻳﻤﻦ ‪ :+ #H H/ F NHT U8! /‬ﺧﻤﺲ ﻣﻦ اﻟﻌﺒﺎدة‪ :‬اﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ‬
‫اﻟﻤﺼﺤﻒ واﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ اﻟﻜﻌﺒﺔ واﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ اﻟﻮاﻟﺪﻳﻦ واﻟﻨﻈﺮ ﻓﻲ زﻣﺰم وﻫﻰ ﺗﺤﻂ اﻟﺨﻄﺎﻳﺎ واﻟﻨﻈﺮ ﻓﻲ وﺟﻪ‬
‫›‬
‫اﻟﻌﺎﻟﻢ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻋﻦ أﺑﻲ ﺳﻌﻴﺪ اﻟﺨﺪري ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪=, 6 e& 4)I.J sJ" :‬‬
‫" ‪FI ,  1.! )'  d/ax f &I" :;P v=, 6 e&  w ;
:P‬‬
‫‪٤‬‬
‫‪."1,y‬‬

‫اﺣﺎدﻳﺚ ﺗﺮﻏﻴﺐ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ از روي ﻣﺼﺤﻒ‬

‫‪=>JP :43 1.3 w j30 w ; ;P :+ LV% / N~! u >
F VX/

~/ / .١‬‬
‫‪٥‬‬
‫‪.U 'J zX j3 d?O d/ax f 1O>P U dJ d/ax ]^ f TU‬‬
‫‪ .٢‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪ I5: [ dJ dJ] 1 @$ d/ax {  JP 6|» :‬‬
‫‪.٦«I5 '$ ;P 1BI}M! d/ax ]^ { QJP 6‬‬
‫‪ .٣‬ﻋﻦ أﺑﻰﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﻳﺮﻓﻌﻪ إﻟﻰ اﻟﻨﺒﻰ‪ ‬ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻗﺎل‪:3 BF:~J >j:~ .» :‬‬
‫‪.٧‬‬
‫‪«s.r s
., { d/ax  &@ d/ax f => 6 s.r‬‬

‫‪ .١‬اﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﻔﺘﺢ اﻻرﺑﻠﻲ‪ ،­!  . ،‬ج‪ ،3‬ص‪62‬؛ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.204‬‬
‫‪.™c›J cb
#0 (j
 .٢‬‬
‫ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪223‬؛ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ ج‪ ،1‬ص‪.614‬‬ ‫‪.٣‬‬

‫‪ .٤‬ﻗﺮﻃﺒﻲ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﻃﺒﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪28‬؛ ‪ dašJ db
]qa "€ ®42! V! k%‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺮﺗﻀﻰ ﻓﻴﺾ‬
‫ﻛﺎﺷﺎﻧﻰ‪
>?., y ،‬ج‪ ،2‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪرﺳﻴﻦ‪ ،‬ص‪231‬؛ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺑﻴﻬﻘﻰ در ﺷﻌﺐ اﻻﻳﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ .‬اﺑﻰاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻃﺒﺮاﻧﻰ‪ ،‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺣﻤﺪى ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﻴﺪ اﻟﺴﻠﻔﻰ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪،‬‬ ‫‪٥‬‬

‫ﻫﻴﺜﻤﻰ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ -‬ج ‪ 7‬ص ‪165‬؛ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻊ‬ ‫دار اﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻰ‪ ،‬ص‪ ،221‬ﺣﺪﻳﺚ ‪601‬؛‬
‫اﻟﺼﻐﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.254‬‬
‫‪ .٦‬ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ زرﻛﺸﻰ‪ ،‬اﻟﺒﺮﻫﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.94‬‬
‫‪ .٧‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻰ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،89‬ص‪.201 ،196‬‬

‫‪21‬‬
‫‚‪1:.3 w 30 w ; ;P :+ F VX/ / + J4T‰ > / ‹€= > / Xh .‬‬
‫‪١‬‬
‫‪.d/ax f J.3! 1 w 1,ƒ J Q 6 43‬‬
‫„‪: E+ EQ>  ( !C H/ F NHT ) U8! / : B­! ’. A ! Vl>
% ¯ ! .‬‬
‫‪٢‬‬
‫)>&‪.( €Z‚ A ^!  ^MX! -‬‬
‫‪ .6‬ﻋﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺈﻧّﻪ ﻛﺎن ﺑﻰ رﻣﺪ ﻓﺸﻜﻮت إﻟﻰ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬
‫‪.٣‬‬
‫ﻓﻘﺎل ﻟﻰ‪«...d/ax { &I KJ» :‬‬
‫‪.٤‬‬
‫‪ .٧‬ﻗﺎل اﻟﻨﺒﻰ‪ ‬ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪«.@F { K Qa,# "  d/ax { &I KJ 6» :‬‬
‫‪.٥‬‬
‫‪ .٨‬ﻗﺎل اﻟﻨﺒﻰ‪ ‬ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪«...d/ax { &I =, 6 e2& 4)I.J sJ» :‬‬

‫ﺣﺪﻳﺚِ ﺷﻜﺎﻳﺖِ ﻣﺼﺤﻒ‬

‫‪ .١‬ﻋﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﻋﻦ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪
=:   Fy5:x  d/ax . K
>j…» :‬‬
‫!‪ †.:  jO3s  †#D Bn 
:Fy5x ;
 †PL  †PB Bn 
:d/ax ;.‬‬
‫‪«...@3 P  @‡ Bn 
:=  ;O‬‬
‫‪.٦‬‬

‫اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﻪ ﻣﻴﺮاث ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﺼﺤﻒ‬

‫‪ :!C H/ F HT F 4G + :+ 8/ F $G uX/
 + .1‬ﺳﺒﻌﺔ أﺷﻴﺎء ﻳﻜﺘﺐ ﻟﻠﻌﺒﺪ ﺛﻮاﺑﻬﺎ‬
‫ﺑﻌﺪ وﻓﺎﺗﻪ‪ :‬رﺟﻞ ﻏﺮس ﻧﺨﻼ وﺣﻔﺮ ﺑﺌﺮا وأﺟﺮى ﻧﻬﺮا وﺑﻨﻲ ﻣﺴﺠﺪا ‪ˆ0 F d3D  3 ‰ '/a [ $‬‬
‫‪٧‬‬
‫
‪.1O! F# 1 'q 5‬‬
‫‪ :#H ! H/ F HT F 4G + + PQ> / .2‬ﺳﺒﻌﺔ ﻳﺠﺮي ﻟﻠﻌﺒﺪ أﺟﺮﻫﻦ ﻣﻦ ﺑﻌﺪ ﻣﻮﺗﻪ وﻫﻮ ﻓﻲ‬
‫ﻗﺒﺮه ﻣﻦ ﻋﻠﻢ ﻋﻠﻤﺎ أو ﻛﺮى ﻧﻬﺮا أو ﺣﻔﺮ ﺑﺌﺮا أو ﻏﺮس ﻧﺨﻼ أو ﺑﻨﻲ ﻣﺴﺠﺪا ‪'q 5
F ŠO J '/a ‰ J‬‬
‫‪٨‬‬
‫‪.1O F# 1‬‬

‫‪ . ١‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺪي‪ ،‬اﻟﻜﺎﻣﻞ ‪ -‬ج ‪ 2‬ص ‪449‬؛ ‪ -‬ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ ج ‪ 2‬ص ‪.609‬‬
‫‪ - . ٢‬ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻴﻦ ﻧﻮري‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﻮﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬ج ‪ 4‬ص ‪.267‬‬
‫‪ .٣‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪ 201‬ـ ‪.202‬‬
‫‪ .٤‬ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﺣﺴﺎماﻟﺪﻳﻦ ﻣﺘﻘﻰ ﻫﻨﺪى‪،‬ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل‪،‬ج‪،1‬ﭼﺎپ ”‪.š›cJ ‹. Ld™eš!! 2| B n
#(8‬‬
‫‪ .٥‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.510‬‬
‫‪ .6‬ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق‪ ،‬اﻟﺨﺼﺎل ص ‪174‬؛ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻠﻴﺜﻲ اﻟﻮاﺳﻄﻲ‪ ،‬ﻋﻴﻮن اﻟﺤﻜﻢ واﻟﻤﻮاﻋﻆ‪ -‬ص ‪214‬؛ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ‬
‫ﺣﺴﺎماﻟﺪﻳﻦ ﻣﺘﻘﻰ ﻫﻨﺪى‪ ،‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،11‬ص‪.193‬‬
‫_ ‪.šyJ
S€ F q%.‬‬
‫‪ ! 4
> . ٧‬‬
‫‪ .٨‬ﻫﻴﺜﻤﻰ‪ FL " o ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪167‬؛ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ‪ - ]qa "€ ،‬ج ‪ 2‬ص ‪.42‬‬

‫‪22‬‬
‫‪ :+ ^: > / }[ F VX/ 4
> .3‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ )ص(‪ :‬إن ﻣﻤﺎ ﻳﻠﺤﻖ اﻟﻤﺆﻣﻦ ﻣﻦ ﻋﻤﻠﻪ وﺣﺴﻨﺎﺗﻪ ﺑﻌﺪ‬
‫‪١‬‬
‫ﻣﻮﺗﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﻋﻠﻤﻪ وﻧﺸﺮه‪ ،‬ووﻟﺪا ﺻﺎﻟﺤﺎ ﺗﺮﻛﻪ‪ ،‬و ﻣﺼﺤﻔﺎ ورﺛﻪ و ﻣﺴﺠﺪا ﺑﻨﺎه ‪ ،‬و ﺑﻴﺘﺎ ﻻﺑﻦ اﻟﺴﺒﻴﻞ ﺑﻨﺎه‪.‬‬
‫‪ ! M8

. A „­! -' jT ¢ G .4‬ﻋﻦ اﻟﻨﺒﻲ ‪ :+ Q> !C H/ F HT‬ﺧﻤﺴﺔ ﻓﻲ ﻗﺒﻮرﻫﻢ‬
‫وﺛﻮاﺑﻬﻢ ﻳﺠﺮي إﻟﻰ دﻳﻮاﻧﻬﻢ‪ :‬ﻣﻦ ﻏﺮس ﻧﺨﻼ‪ ،‬وﻣﻦ ﺣﻔﺮ ﺑﺌﺮا‪ ،‬وﻣﻦ ﺑﻨﻰ ﷲ ﻣﺴﺠﺪا
‪d3D 6
'/a [ $ 6‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪.ˆ0 I#‬‬

‫ﺳﺎﻳﺮ اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺼﺤﻒ‬

‫‪ .1‬ﻋﻨﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪1.! 3a
 KP *@ { Fy5  `} AU { P
#J .@F { >#q» :‬‬
‫ ‪«> KP " ‹0 TU  1.! J
 .# { d/a‬‬
‫‪.٣‬‬

‫‪ .2‬ﻋﻦ أﺑﻰاﻟﺪرداء ﻋﻦ اﻟﻨﺒﻰ‪ ‬ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪F:! 4)'a: 4 :.3  4$FU5 4 !DŒ XC» :‬‬
‫‪«4).3‬‬
‫‪.٤‬‬

‫‪ .3‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ أنّ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ  ‪J :! BF ŽJ YC dax# !5
J‬‬
‫‪٥‬‬
‫
‪.>j~ 1I ;I‬‬
‫ﻣﺠﻤـــﻮع اﺣﺎدﻳـــﺚ ﻳـــﺎد ﺷـــﺪه ﺑـــﻪ روﺷـــﻨﻰ ﮔﻮﻳـــﺎى آن اﺳـــﺖ ﻛـــﻪ در ﻋﻬـــﺪ ﭘﻴـــﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢﻣﺼﺎﺣﻒ ﻓﺮاواﻧﻰ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا رﺳﻮل ﺧـﺪا )ص( ﻧﻜـﺎت و‬
‫اﺣﻜﺎﻣﻲ را در ﺑﺎرة آن ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ج‪ .‬ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ‬

‫اﻓﺰون ﺑﺮ دﻻﺋﻞ ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬دو دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺟﻤﻊ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻗﺮآن در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ .‬ﺳﻔﺎرشﻫﺎى اﻛﻴﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﻗﺮآن و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺛﻮاﺑﻬﺎى ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﺑﺮاى ﺗﻼوت و ﺧﺘﻢ ﻗﺮآن و ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺧﻮردارى ﺣﺎﻓﻈﺎن‪ ،‬ﻗﺎرﻳﺎن و ﻣﻌﻠﻤﺎن ﻗﺮآن از اﻣﺘﻴﺎزات ﻋﺎﻟﻰ و‬
‫وﻳﮋه‪ ٦‬اﻧﮕﻴﺰة ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮي ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ در ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮﺟﻮد آورده ﺑﻮد و آﻧﺎن ﺑﻪ‬

‫‪ . ١‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺳﻨﻦ ‪
U 6#‬ج ‪ ،1‬ص ‪88‬؛ ﻗﺮﻃﺒﻲ‪ ،‡ ]5'O ،‬ج ‪ 91‬ص‪.99‬‬
‫‪ . ٢‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ‪.ya J ded b
@ ‘ 2H°‬‬
‫‪ .٣‬ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﺣﺴﺎماﻟﺪﻳﻦ ﻣﺘﻘﻰ ﻫﻨﺪى‪ ،‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.616‬‬
‫‪ .٤‬ﺟﻌﻔﺮﻣﺮﺗﻀﻰ ﻋﺎﻣﻠﻰ‪
 ; BS ’ ،‬ص‪ ،86‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻧﻮادراﻻﺻﻮل‪ ،‬ص‪.334‬‬
‫‪ .٥‬اﺑﻰﺑﻜﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ ﺑﻦ اﺑﻰداود ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﻰ م ‪ ،316‬ﻛﺘﺎب اﻟﻤﺼﺎﺣﻒ‪ ،‬ص‪.206‬‬
‫‪ .٦‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺳﻴﺪﻣﺮﺗﻀﻰ ﻋﺴﻜﺮى‪ ،‬اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ و رواﻳﺎت اﻟﻤﺪرﺳﺘﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ 8H! Vj4! .h ،‬‬
‫‪1417‬ه ‪.‬ق‪ ،‬ص‪165‬ـ ‪.177‬‬

‫‪23‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻛﺎﻣﻞ و ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻠﻲ از ﻗﺮآن ﻧﻴﺎز داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ در ﺳﻔﺮ وﺣﻀﺮ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد ﻧﻮﺷﺖ اﻓﺰارﻫﺎ از ﻗﺒﻴﻞ ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﻛﺎﻏﺬ‪ ١‬و ﻗﻄﻌﻪﻫﺎي ﭘﻮﺳﺖِ دﺑﺎﻏﻲ ﺷﺪه و ﻋﺪم ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﻬﻴﺔ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪ .‬اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮي و رواﻳﺎت‬
‫ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻪ از ﺻﺤﺎﺑﻪ آوردﻳﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺤﻘﻖ ﺧﺎرﺟﻲ اﻧﮕﻴﺰة ﻣﺰﺑﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ .‬ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ ﺣﻔﻆ و ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ و اﻫﺘﻤﺎم آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ‬
‫وﺣﺪت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺮآن را ﺑﺪون ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺐ رﻫﺎ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﺳﻴﺪﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ‬
‫را ﺑﺎ ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺎﻟﻐﻪ و ﻣﻘﺎم‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬ ‫در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻰﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫رﺣﻤﻪاﷲ‬ ‫ﻋﺎﻣﻠﻰ‬
‫ﺧﺎﺗﻤﻴﺖِ ﻧﺒﻮﺗﺶ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﻰ و اﺧﻼص او در راه ﺧﺪا و ﻗﺮآن و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا‬
‫واﻗﻒ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻠﻨﺪﻧﻈﺮى‪ ،‬دوراﻧﺪﻳﺸﻰ و اﺣﺘﻴﺎط او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻳﻨﺪه اﻣﺖ را ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻰ ﻣﺤﺎل‬
‫ﻗﺮآن را ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﺑﻰﺗﺮﺗﻴﺐ رﻫﺎ ﻛﻨﺪ؛ اﻳﻦ ﻛﺎر از ﻫﻤﺖ ﺑﻠﻨﺪ و‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬ ‫ﻣﻰداﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫‪٢‬‬
‫ﻋﺰم راﺳﺦ و ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻰﻧﻈﻴﺮ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ دور اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻻﻳﻠﻲ ﻛﻪ اراﺋﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬارد ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻮدنِ ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺳﻮرهﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرِ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺷﻮاﻫﺪِ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻣﺼﺤﻒ‬

‫در ﺷﻤﺎرى از اﺣﺎدﻳﺚ از ﺟﻤﻠﻪ اﺣﺎدﻳﺜﻲ ﻛﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺧﺘﻢ ﻗﺮآن رﺳﻴﺪه اﺷﺎرات و ﻗﺮاﺋﻨﻰ‬
‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻰﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄ ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻰ ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻣﺼﺤﻒِ ﻓﻌﻠﻰ ﺗﻮﺻﻴﻪ و اﺷﺎره‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ اﺣﺎدﻳﺚ ذﻳﻞ از وﺟﻮد ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻣﺼﺎﺣﻒ در ﻋﻬﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا‬
‫)ص( ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬

‫اﺣﺎدﻳﺚ ﺧﺘﻢ ﻗﺮآن‬

‫‪ & 
k+ > / .1‬إﻟﻰ اﻟﻨﺒﻰ‪ ‬ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻗﺎل‪6 $ $ - ' 5
c n ) “! Fe~ 6» :‬‬
‫~‪. «45O  4Iq Fe~ 6 $ $ 4 ” jB  Fe~ 6  123 T., { / ! Fe‬‬
‫‪٣‬‬

‫‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ از »ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﻗﺮﻃﺎس‪ ،‬رق و ﺻﺤﻒ« ﻧﺎم ﺑﺮده‪ ,‬ﺣﺎﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺖ اﻓﺰارﻫﺎ در ﻋﻬﺪ‬ ‫‪١‬‬

‫ﻧﺰول ﻗﺮآن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﻣﺮدم ﺑﺎ آﻧﻬﺎ آﺷﻨﺎ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ ﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ ﻣﻮﺳﻮى‪
123U T5 #U ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪1373 ،‬ق‪ ،‬ص‪.36‬‬
‫‪ .٣‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻟﺪراﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪6‬؛ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﺣﺴﺎماﻟﺪﻳﻦ ﻣﺘﻘﻰ ﻫﻨﺪى‪ ،‬ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪،1‬‬
‫ص‪.542‬‬

‫‪24‬‬
‫ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم آﻏﺎز ﻛﺮدن ﻗﺮآن ﺷﺎﻫﺪ »ﻓﺎﺗﺤﻪاﻟﻜﺘﺎب« ﺑﺎﺷﺪ ]و ﺑﺎ ﺗﻼوت آن ﻗﺮآن را آﻏﺎز ﻛﻨﺪ[‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻳﻜﻰ از ﻓﺘﻮﺣﺎت در راه ﺧﺪا ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد و ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗـﻼوت ﻗـﺮآن اداﻣـﻪ‬
‫دﻫﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺷﺎﻫﺪ ﺧﺘﻢ آن ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ]در ﺟﻬﺎد[ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪6:: Z::
 ::•  F:: ˆ# - ' ::» :EE+ uEEX/ EE
 #EEi EEˆH& ˆYƒ NEEH/ uEEX/ EE
 >EE+ .2‬‬
‫ ‪.١«1.3‬‬
‫‪ D c 4311.3wj30 B–I Y ;P R)S
=,‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﺮ اُﺑﻰ‪] ‬ﺑﻦ ﻛﻌﺐ[ ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻗﺮآن را ﺧﺘﻢ ﻛﺮد‪ ،‬اُﺑﻰ‪ ‬ﺑﻪ او‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺮآن را ]دوﺑﺎره[ ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﺖ ﺣﻤﺪ و ﭘﻨﺞ آﻳﻪ از ﺑﻘﺮه آﻏﺎز ﻛﻦ؛ ]و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود[ ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛـﻪ ﻣـﻦ‬
‫ﻗﺮآن را ]در ﻣﺤﻀﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ[ ﺧﺘﻢ ﻛﺮدم‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳـﻠﻢ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫‪6: - : ! «—:BI Bn:# XJ TP» JP XC 1B@J ...#HE !C H/FNHT ˆ±8! / .
ˆY> / uX/
 / .3‬‬
‫ˆ ‪«/3'x 4S zšJ » YC =, 6 JP ˜™ F‬‬
‫‪٢‬‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس رواﻳﺖ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس از اﺑﻰ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮره‬
‫ﻧﺎس را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻰرﺳﺎﻧﺪ از ﺳﻮره ﺣﻤﺪ آﻏﺎز ﻣﻰﻛﺮد و ﺳﭙﺲ آﻳﺎﺗﻰ از ﺳﻮره ﺑﻘﺮه را ﺗﺎ »و أوﻟﺌﻚ ﻫﻢ‬
‫اﻟﻤﻔﻠﺤﻮن« ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ :‬أنّ رﺟﻼً ﻗﺎل‪ vT?:!J ;:  B*J !123 ; 
:‬ﻗـﺎل‪ ،T:“x 2;:ˆ» :‬ﻗـﺎل‪ :‬ﻳـﺎ‬
‫‪٣‬‬
‫رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ! و ﻣﺎ اﻟﺤﺎلّ و اﻟﻤﺮﺗﺤﻞ؟ ﻗﺎل‪«1BJ YC QD 6  QD YC  ;BJ 6 n?
:‬‬
‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺮدى ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻋﺮض ﻛﺮد‪ :‬اى رﺳﻮل ﺧﺪا! ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻋﻤﺎل‬
‫ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮودآﻳﻨﺪة ﻛﻮچﻛﻨﻨﺪه« ﻋﺮض ﻛﺮد‪» :‬ﻓﺮودآﻳﻨﺪة ﻛﻮچﻛﻨﻨﺪه« ﭼﻴـﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣـﻮد‪ :‬ﻛـﺴﻰ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ]ﺗﻼوت [ﻗﺮآن را از اﺑﺘﺪاء آﻏﺎز ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳـﺎﻧﺪ و دوﺑـﺎره ]ﺑـﺮاى ﻗﺮاﺋـﺖ ﻣﺠـﺪد[ از‬
‫اﻧﺘﻬﺎى ﻗﺮآن ﺑﻪ اﺑﺘﺪاى آن ﺑﺮﮔﺮدد‪ .‬ﺣﺪﻳﺚ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﺗﻔﺎوت در ﻟﻔﻆ ﺑﺮواﻳﺖ اﻣﺎم ﺻـﺎدق )ع(‬
‫‪٤‬‬
‫از رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺣﺎدﻳﺚ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺣﺎﻛﻰ از آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ ﺣـﺪاﻗﻞ در ﺳـﺎﻟﻬﺎى آﺧـﺮ ﺣﻴـﺎت ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ داراى آﻏﺎز و ﭘﺎﻳﺎنِ ﻣﺸﺨﺼﻰ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﻌﺒﻴﺮ »أو‪‬ل اﻟﻘـﺮآن«‬

‫‪ .١‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ دﻣﺸﻘﻰ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ اﺑﻦ ﺟﺰرى م ‪ 833‬ه ‪ ،‬اﻟﻨﺸﺮ ﻓﻰ اﻟﻘﺮاءات اﻟﻌﺸﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻰﺗﺎ‪،‬‬
‫ص‪.441‬‬
‫‪ .٢‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.444‬‬
‫‪ .٣‬ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،757‬ح‪.2089 ،2088‬‬
‫‪ .٤‬ﺷﻴﺦِ ﺻﺪوق‪ ،‬ﺛﻮاب اﻷﻋﻤﺎل‪ ،‬ص‪.102‬‬

‫‪25‬‬
‫و »آﺧﺮه« در ﺣﺪﻳﺚ ﭼﻬﺎرم ﺻﺤﻴﺢ ﻧﺒﻮد؛ زﻳﺮا اﮔﺮ ﺳﻮرهﻫﺎى ﻗﺮآن در ﻋﻬﺪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﭘﺮاﻛﻨـﺪه و ﺑـﺪون‬
‫ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻮد‪ ،‬در آن ﺻﻮرت آﻏﺎز و ﭘﺎﻳﺎنِ ﻣﺸﺨﺼﻰ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﻮد ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﻋﻤـﻞ اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ از اﺑﺘﺪاى ﻗﺮآن ﺗﻼوت را آﻏﺎز ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﻪ اﻧﺘﻬﺎى ﻗﺮآن ﺧﺘﻢ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳـﻦ در ﺣـﺪﻳﺚ‬
‫او‪‬ل ﻋﺒﺎرتِ »‪ «- ' 5
c n ) “! Fe~ 6‬آﻣﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﮔﻮﻳﺎى آن اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﻋﻬـﺪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳـﻠﻢ ﻣﺼﺎﺣﻒ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻨﻮﻧﻰ ﺑﺎ ﻓﺎﺗﺤﻪاﻟﻜﺘﺎب آﻏﺎز ﻣﻰﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺣـﺪﻳﺚ دوم و‬
‫ﺳﻮم اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ وﺿﻮح ﺑﻴﺸﺘﺮى روﺷﻦ ﻣﻰﺳﺎزد‪ ،‬زﻳﺮا ﻇﺎﻫﺮ دو ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺰﺑﻮر ﮔﻮﻳﺎى آن اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ اوﻟﻴﻦ ﺳﻮره در ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻓﺎﺗﺤﻪاﻟﻜﺘـﺎب و دوﻣـﻴﻦ ﺳـﻮره ﺑﻘـﺮه‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻇﺎﻫﺮ ﺣﺪﻳﺚ ﺳﻮم ﺣﺎﻛﻰ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻮره ﻧﺎس آﺧﺮﻳﻦ ﺳﻮره ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫رواﻳﺖ ذﻳﻞ ﻧﻴﺰ ﻣﺆﻳﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬اوس ﺑﻦ ﺣﺬﻳﻔـﻪ ﮔﻮﻳـﺪ‪ :‬ﻣـﻦ در ﻣﻴـﺎن ﮔﺮوﻫـﻰ از‬
‫ﺑﻨﻰﻣﺎﻟﻚ ﺑﻮدم ﻛﻪ اﺳﻼم آورده و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ در ﺧﻴﻤـﻪاى ﺟـﺎى‬
‫داده ﺷﺪﻳﻢ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢﻫﻤﻪروزه در ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻣﺴﺠﺪ و ﭘﻴﺶ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻧـﻪ ﻧـﺰد‬
‫ﻣﺎ ﻣﻰآﻣﺪ‪ .‬او ﺷﺒﻬﺎ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﻧﺰد ﻣﺎ ﻣـﻰﻣﺎﻧـﺪ و از رﻓﺘـﺎرى ﻛـﻪ ﻗـﻮم وى در ﻣﻜـﻪ و ﭘـﺲ از‬
‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺎ او داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﻰﮔﻔﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠﻰاﷲﻋﻠﻴـﻪوآﻟـﻪوﺳـﻠﻢ ﺷـﺒﻰ دﻳﺮﺗـﺮ از وﻗـﺖ‬
‫ﻫﻤﻴﺸﮕﻰ ﻧﺰد ﻣﺎ آﻣﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ ﺗﺄﺧﻴﺮ را از ﺣﻀﺮﺗﺶ ﭘﺮﺳﻴﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣـﻮد‪ :‬ﺣﺰﺑـﻰ از ﻗـﺮآن ]ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﺷـﺐ‬
‫ﺗﻼوت ﻣﻰﻛﺮدم[ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻢ آن را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ‪ ،‬آنﮔﺎه از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻴﺮون آﻳـﻢ‪ .‬ﺻـﺒﺢ‬
‫روز ﺑﻌﺪ از اﺻﺤﺎب رﺳﻮل ﺧﺪا ﭘﺮﺳﻴﺪﻳﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻗﺮآن را ﺣﺰبﺑﻨﺪى ﻣﻰﻛﻨﻴﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آن را ﺑﻪ ﺷﺶ‬
‫ﺳﻮره‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺳﻮره‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﺳﻮره‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﻮره‪ ،‬ﻳﺎزده ﺳﻮره‪ ،‬ﺳﻴﺰده ﺳﻮره ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨـﺪى ﻣـﻰﻛﻨـﻴﻢ و ﺣـﺰب‬
‫ﻣﻔﺼ‪‬ﻼت )ﺳﻮرهﻫﺎى ﻛﻮﺗﺎه ﻛﻪ آﻳﻪﻫﺎى ﻛﻮﺗﺎه دارﻧﺪ( از ﺳﻮره ق ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮآن اﺳـﺖ«‪ ١.‬اﻳـﻦ رواﻳـﺖ‬
‫دﻻﻟﺖ ﻣﻰﻛﻨﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ داراى ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻰ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪،‬‬
‫زﻳﺮا ﻃﺒﻖ آن‪ ،‬ﺑﺨﺶِ ﺳﻮرهﻫﺎى ﻣﻔﺼﻞ از ﺳﻮره »ق« ﺗﺎ آﺧﺮ ﻗﺮآن ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺮآن‬
‫آﻏﺎز و ﭘﺎﻳﺎﻧﻰ داﺷﺘﻪ و ﺳﻮرهﻫﺎى ﻣﻔﺼ‪‬ﻞ )ﺳﻮرهﻫﺎى ﻛﻮﺗﺎه( در ﺑﺨﺶ ﭘﺎﻳﺎﻧﻰ آن ﻗﺮار داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬
‫اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺪﻳﺚِ ﻧﺒﻮي در ﺑﺎرة ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻗﺮآن‬

‫رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( در ﺣﺪﻳﺜﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻪ و اﻫﻞ ﺳﻨﺖ از آن ﺣﻀﺮت ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺎوﻳﻨﻲ ﺑﺮاي ﻫﺮ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ از ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻄﻮر اﺟﻤﺎﻟﻲ ﺑﺎ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺳﻮرهﻫﺎ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ .١‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬اﻟﻤﺴﻨﺪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.343‬‬

‫‪26‬‬
‫رواﻳﺖِ ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ :‬ﻋﻦ ﺳﻌﺪ اﻹﺳﻜﺎف ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ ) ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ (‪ :‬أﻋﻄﻴﺖ اﻟﺴﻮر‬
‫اﻟﻄﻮال ﻣﻜﺎن اﻟﺘﻮراة و أﻋﻄﻴﺖ اﻟﻤﺌﻴﻦ ﻣﻜﺎن اﻹﻧﺠﻴﻞ وأﻋﻄﻴﺖ اﻟﻤﺜﺎﻧﻲ ﻣﻜﺎن اﻟﺰﺑﻮر وﻓﻀﻠﺖ‬
‫‪١‬‬ ‫ﺑﺎﻟﻤﻔﺼﻞ ‪. ...‬‬
‫رواﻳﺖِ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ :‬ﻋﻦ واﺛﻠﺔ اﺑﻦ اﻷﺳﻘﻊ‪ :‬أن اﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﻗﺎل أﻋﻄﻴﺖ ﻣﻜﺎن اﻟﺘﻮراة‬
‫‪٢‬‬ ‫اﻟﺴﺒﻊ اﻟﻄﻮال وأﻋﻄﻴﺖ ﻣﻜﺎن اﻟﺰﺑﻮر اﻟﻤﺌﻴﻦ وأﻋﻄﻴﺖ ﻣﻜﺎن اﻹﻧﺠﻴﻞ اﻟﻤﺜﺎﻧﻲ وﻓﻀﻠﺖ ﺑﺎﻟﻤﻔﺼﻞ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺸﻬﺎي »ﺳﺒﻊ ﻃﻮال« )ﻫﻔﺖ ﺳﻮرة ﻃﻮﻻﻧﻲِ آﻏﺎز ﻗﺮآن( و ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ از اﺑﺘﺪاي‬
‫ﻗﺮآن آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ آﺧﺮِ ﻗﺮآن ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﮔﺮدد و ﻣﻘﺼﻮد از »ﻣﻔﺼﻞ« ﺳﻮرهﻫﺎي ﺑﺨﺶِ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻗﺮآن‬
‫ﻛﺮﻳﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻮﺗﺎﻫﺘﺮ از ﺳﻮرهﻫﺎي ﺑﺨﺸﻬﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻏﺎﻟﺒﺎً آﻳﺎت ﻛﻮﺗﺎه دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در‬
‫ذﻛﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ﻳﺎد ﺷﺪه اﺟﻤﺎﻻً ﺑﺎ ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺷﺎﻫﺪي‬
‫اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺳﺎﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻋﻨﻮان ﻓﺎﺗﺤﻪاﻟﻜﺘﺎب در اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮى‬

‫ﻗﺮﻳﻨﻪ و ﺷﺎﻫﺪ دﻳﮕﺮى ﻛﻪ از ﺗﻮﻗﻴﻔﻰ ﺑﻮدن ﻧﻈﻢ ﺳﻮرهﻫﺎ ﺣﻜﺎﻳﺖ دارد‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﻓﺎﺗﺤﻪاﻟﻜﺘﺎب ﺑﺮاى ﺳﻮره‬
‫ﺣﻤﺪ اﺳﺖ؛ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان در ﺷﻤﺎرى از اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮى ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻨﻮان ﻣﺰﺑﻮر دﻻﻟﺖ ﻣﻰﻛﻨﺪ ﻛﻪ در‬
‫ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺳﻮرهﻫﺎى ﻗﺮآن ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻨﻮﻧﻰ را داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ وﺣﻰ ﻧﻈﻢ ﺳﻮرهﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺑﻼغ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻋﻨﻮان ﻓﺎﺗﺤﻪاﻟﻜﺘﺎب ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻰ‬
‫ﺑﺎ ﺳﻮره ﺣﻤﺪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﻪ اﻳﻦ ﺳﻮره ﺑﻪ &‪ ’q! p‬از آن ﺟﻬﺖ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ ﺳﻮره ﻛﺎﻣﻠﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻰ‬
‫‪٣‬‬
‫ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻣﻰداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻧﺰول ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﺎﻻﺗﻔﺎق ﺑﺎ آﻳﺎﺗﻰ از او‪‬ل ﺳﻮره ﻋﻠﻖ آﻏﺎز ﺷﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﻧﺰول آﻳﺎﺗﻰ از ﺳﺎﻳﺮ ﺳﻮرﻫﺎ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺰول ﻛﺎﻣﻞ ﺳﻮره ﺣﻤﺪ ﭘﺲ از ﻧﺰول ﭼﻨﺪﻳﻦ آﻳﻪ‬
‫از ﺳﻮرهﻫﺎى دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻰ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻓﺎﺗﺤﻪاﻟﻜﺘﺎب« ﻧﺪارد ﺑﻮﻳﮋه ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﺪﻳﺚ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ )ع(‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻮرهاي ﻛﻪ ﺑﻄﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﭘﺲ از ﺳﻮرة ﻋﻠﻖ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺳﻮرة »ﺿﺤﻲ« ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻪ ﺳﻮره ﺣﻤﺪ‪:‬‬
‫ﻋﻦ اﺑﻲ اﺑﻲاﻟﺠﺎرود ﻋﻦ اﻟﺒﺎﻗﺮ)ع(‪ ! " «   
 » :
   

  ... :‬‬
‫‪ ٤.«3
4   5
4» :(
)*  +
,* -  $ . /01$ * '  2/) %&'

#$‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎت اﻳﻦ ﺳﻮره ﺑﻠﺤﺎظ ﻣﺤﺘﻮي ﺑﻬﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻃﺒﻌﺎً ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻜﺠﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ . ١‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.601‬‬

‫‪ . ٢‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬اﻟﻤﺴﻨﺪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.107‬‬
‫‪ .٣‬دﻻﻳﻞ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻧﺰول ﻗﺮآن آوردهاﻳﻢ‪.‬‬
‫‪ . ٤‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﻤﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.428‬‬

‫‪27‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ دﻟﻴﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻮرة ﺣﻤﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻮرة ﻛﺎﻣﻞ ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻋﻨﻮان &‪ ’q! p‬ﺑﺪان ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻮره ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻮرهاى اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺘﺎباﻟﻠّﻪ و‬
‫ﻣﺼﺤﻒ ﺷﺮﻳﻒ ﺑﺎ آن آﻏﺎز ﻣﻰﺷﻮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮى‪ ،‬اﺣﺎدﻳﺚ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴﻼم ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﻰﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﻳﺎد ﺷﺪه را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﺒﺮﮔﺎن داﻧﺶ ﻗﺮآن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،١‬اﺳﺎﻣﻰ ﺳـﻮرهﻫـﺎ‬
‫ﺗﻮﻗﻴﻔﻰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻰﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ ﻋﻨـﻮان ﻓﺎﺗﺤـﻪاﻟﻜﺘـﺎب ﻛـﻪ در اﺣﺎدﻳـﺚ اﻣﺎﻣـﺎن اﻫـﻞاﻟﺒﻴـﺖ‬
‫ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴﻼمآﻣﺪه از ﻋﺼﺮ ﺧﻠﻔﺎء راﻳﺞ ﺷﺪه و اﺋﻤﻪ ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟـﺴﻼم ﻧﻴﺰ آن را ﺑﻜﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣـﺎ‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ذﻛﺮ ﺗﻌﺪادى از اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮى ﺑﺴﻨﺪه ﻣﻰﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻋﻦ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻗﺎل‪.٢«†œx ",5 jS  n ) “! jS  n ) KJ jS» :‬‬
‫‪ .2‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪:S T:P  n ) “! ZJP  ' j3 z,IU | XC» :‬‬
‫‪. «Zx 2C >j~ 2T$ 6 IJ F! FJ 123‬‬
‫‪٣‬‬

‫‪ .3‬ﻗﺎل اﻟﻨﺒﻰ‪ ‬ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪.٤« “ 6 n ) “! .sžJ» :‬‬

‫‪ .4‬ﻋﻦ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻗﺎل‪. «n ) “! †œx ",5» :‬‬
‫‪٥‬‬

‫‪ . 5‬ﻋﻦ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﻗﺎل ﺳﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻳﻘﻮل‪;P YO 123 2C» :‬‬
‫‪ >ŒŸ# e3U  n ) “'#  j3 I  !M! 4.&   †œx 6 , ŠI.O F  FB  
:Y‬‬
‫&‪. «4.‬‬
‫‪٦‬‬

‫‪٧‬‬
‫‪«...n ) “! Tœ = ¡ f TUL w ;L@J » :+ (J) F 4G / .c‬‬

‫ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖِ ﺑﺴﻴﺎرِ وﺣﺪت و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و اﻫﺘﻤﺎم رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻋﻘﻞ‬
‫ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب اﷲ ﻛﻪ ﻣﺤﻮر وﺣﺪت و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻜﻞ و ﺗﺮﺗﻴﺐ واﺣﺪي‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻔﺎوت و اﺧﺘﻼف ﻣﺼﺎﺣﻒ ﺑﻠﺤﺎظ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﻮرهﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ و‬

‫‪ .١‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪186‬؛ ﻣﺤﻤﺪﻫﺎدى ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﻰ‪ ،‬ص‪.112‬‬
‫‪ .٢‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 187‬ـ ‪188‬؛ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻴﻬﻘﻰ‪ ،‬ﺳﻨﻦ ﺑﻴﻬﻘﻰ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.45‬‬
‫‪ .٣‬اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬داراﻟﻤﻌﺮﻓﺔ‪ 1402 ،‬ه ‪.‬ق‪ ،‬ص‪.12‬‬
‫‪ .٤‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻴﻬﻘﻰ‪ ،‬ﺳﻨﻦ ﺑﻴﻬﻘﻰ‪ ،‬ج‪d™d› &‚GM B n
،10‬ه ‪.‬ق‪ ،‬ص‪10‬؛ ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك‬
‫اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.746‬‬
‫‪ .٥‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬داراﻟﻔﻜﺮ‪ 1401 ،‬ه ‪.‬ق‪ ،‬ص‪.66‬‬
‫|‪ ~X! 2‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،1417 ،‬ص‪241‬؛ ﻓﻴﺾ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺼﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.120‬‬ ‫‪ .٦‬ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق‪ ،‬اﻻﻣﺎﻟﻲ‪،‬‬
‫‪ . ٧‬ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ‪ :‬ﻋﺒﺪ اﷲ ﺷﺤﺎﺗﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.28‬‬

‫‪28‬‬
‫ﻏﻴﺮ آن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻧﻮﻋﻲ ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و ﺑﻲ ﻧﻈﻤﻲ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﻧﻈﻢ ﺧﺎصِ ﺧﻮد را‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﺤﺎظ وﺣﺪت و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و آﺳﺎﻧﻲ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠّﻢِ آن‪ ،‬اﻣﺮي راﺟﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻳﻘﻴﻦ ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺎرة ﻛﺘﺎب ﺧﻮد راﺟﺢ و اﻓﻀﻞ را ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﻨﺪ ﻧﻪ ﻣﺮﺟﻮح را‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺆﻳﺪِ ﻋﻘﻠﻲ ﺑﺎ رواﻳﺎت ﻧﺰول دﻓﻌﻲ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﻪ ﺑﻴﺖ اﻟﻤﻌﻤﻮر ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدد؛ زﻳﺮا ﻃﺒﻖ اﻳﻦ‬
‫رواﻳﺎت ﻣﺠﻤﻮع ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﭘﻴﺶ از ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻧﺰول ﺗﺪرﻳﺠﻲ‪ ،‬در ﺷﺐ ﻗﺪر ﺑﻪ ﻣﻜﺎن ﻣﻘﺪﺳﻲ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻴﺖ اﻟﻤﻌﻤﻮر )در آﺳﻤﺎن ﭼﻬﺎرم( ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻌﺎً اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﻈﻤﻲ اﻟﻬﻲ داﺷﺘﻪ ﻛﻪ‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻧﺰول ﺗﺪرﻳﺠﻲ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﺎﺣﻒ از آن ﭘﻴﺮوي ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺼﺤﻒ ﻣﻮﺟﻮد در ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﺆﻳﺪ ﺷﻮاﻫﺪ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﻲ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺨﺎﻟﻒ اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫دﻟﻴﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﻲ ﻧﺪارد ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎرﺟﻲ )وﺣﺪت ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻣﻮﺟﻮد( ﻧﻴﺰ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫آراء ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن‬

‫ﺑــﻪ ﺳــﺒﺐ دﻻﻟــﺖ ﻗــﺮاﺋﻦ و ﺷــﻮاﻫﺪ ﻳــﺎد ﺷــﺪه ﺑــﺮ ﻧﻈــﻢ ﻳــﺎﻓﺘﻦ آﻳــﺎت در زﻣــﺎن ﺣﻴــﺎت ﭘﻴــﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻰ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ رواﻳﺎت ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن در زﻣﺎن ﺧﻠﻔﺎ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ‪،‬‬
‫در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻰ ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺷــﺎﻣﻪ ﻣﻘﺪﺳــﻰ )م ‪ (665‬ﻣــﻰﻧﻮﻳــﺴﺪ‪» :‬ﺗــﺄﻟﻴﻒ ﻗــﺮآن ﺑــﻪ ﺷــﻴﻮه ﻛﻨــﻮﻧﻰ در در زﻣــﺎن ﭘﻴــﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ و ﺑﻪ اذن و ﻓﺮﻣـﺎن آن ﺣـﻀﺮت اﻧﺠـﺎم ﮔﺮﻓـﺖ و در زﻣـﺎن اﺑـﻮﺑﻜﺮ در ﻣـﺼﺤﻒ‬
‫‪.١‬‬
‫ﺟﻤﻊآورى ﺷﺪ«‬
‫ﺑﻴﻬﻘﻰ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺳﻮرهﻫﺎ و آﻳﺎت ﻗﺮآن )ﺑـﻪ ﺟـﺰ اﻧﻔـﺎل و ﺑـﺮاءه( در ﻋﻬـﺪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ داراى ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬
‫‪.٢‬‬
‫ﻛﻨﻮﻧﻰ ﺑﻮد«‬
‫اﺑﻮﺟﻌﻔﺮِ ﻧﺤﺎس ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻧﻈﻢ ﺳﻮرهﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻓﻌﻠـﻰ از رﺳـﻮل ﺧـﺪا ﺻـﻠﻰاﷲﻋﻠﻴـﻪوآﻟـﻪوﺳـﻠﻢ‬

‫ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ رواﻳﺖ \‪ H‬از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪ ٣‬ﻛﻪ ﻣﻰﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪ :‬ﺑـﻪ ﺟـﺎى ﺗـﻮرات »ﺳـﺒﻊ‬
‫ﻃﻮال« و ﺑﻪ ﺟﺎى زﺑﻮر »ﻣﺌﻴﻦ« و ﺑﻪ ﺟﺎى اﻧﺠﻴﻞ »ﻣﺜﺎﻧﻰ« را ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﺮﺣﻤﺖ ﻓﺮﻣﻮد و ﺑﺎ‬
‫»ﻣﻔﺼﻞ« اﻣﺘﻴﺎز و ﺑﺮﺗﺮى ﻳﺎﻓﺘﻢ«‪.٤‬‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺨﺸﻬﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺮآن ﻛﻪ در ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺰﺑﻮر رﺳﻴﺪه ﺑﺎ ﻧﻈﻢ ﻓﻌﻠﻰ ﻗـﺮآن اﻧﻄﺒـﺎق دارد؛ اﻳـﻦ‬

‫‪ .١‬اﺑﻮﺷﺎﻣﻪ ﻣﻘﺪﺳﻰ‪ ،‬اﻟﻤﺮﺷﺪ اﻟﻮﺟﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬دار ﺻﺎدر‪ ،1395 ،‬ص‪.70‬‬

‫‪ .٢‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.218‬‬
‫‪ .‬اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﻛﻠﻴﻨﻲ )ره( ﺑﻪ رواﻳﺖ ﺳﻌﺪِ اﺳﻜﺎف از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﻛﻠﻴﻨﻲ‪،‬‬ ‫‪٣‬‬

‫اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.601‬‬

‫‪ .4‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪218‬؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.601‬‬

‫‪29‬‬
 ‫اﻧﻄﺒﺎق ﻗﺮﻳﻨﻪاى اﺳﺖ ﺑﺮ وﺟﻮد ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﺎد ﺷﺪه در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪.‬‬
‫ﺳﻴﻮﻃﻰ ﻣﻰﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮاﺋﻨﻰ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﻮﻗﻴﻔﻰ ﺑﻮدن ﻧﻈﻢ ﺳﻮرهﻫﺎ دﻻﻟﺖ دارد اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﻮرهﻫﺎى »ﺣﻮاﻣﻴﻢ« ﻫﻤﮕﻰ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻫﻢ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺗﻴﺐ »ﻃﻮاﺳﻴﻦ« ﻧﻴـﺰ ﭼﻨـﻴﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟـﻰ‬
‫»ﻣﺴﺒﺤﺎت« ﭘﻰدرﭘﻰ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﻮرهﻫﺎى دﻳﮕﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻴﻦ ﻃـﺴﻢ‬
‫ﺷﻌﺮاء ﻃﺴﻢ ﻗﺼﺺ ﺑﺎ ﻃﺲ ﻛﻪ ﻛﻮﺗﺎﻫﺘﺮ از آن دو ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﺳـﻮرهﻫـﺎ‬
‫اﺟﺘﻬﺎدى ﺑﻮد ﻫﻤﻪ ﺳﻮ‪‬ر »ﻣﺴﺒﺤﺎت« ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻫﻢ ﻗﺮار داده ﻣـﻰﺷـﺪ و ﻃـﺲ )ﺳـﻮره ﻧﻤـﻞ( ﭘـﺲ از‬
‫ﺳﻮره ﻗﺼﺺ ﻗﺮار ﻣﻰﮔﺮﻓﺖ«‪ .١‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﻗﺮاﺋﻦ و ﺷﻮاﻫﺪ ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﻧﻴﺰ ﺣﻜـﻢ ﻣـﻰﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫اﻗﺘﻀﺎي ﺣﻜﻤﺖِ ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻛﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﻲِ اﺳﻼم ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﻲ و ﻣﺮﺟﻊ ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺗﺎ‬
‫ﻗﻴﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻈﻢ وﻳﮋهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﺧﺘﻼفِ ﺳﻼﺋﻖ‪ ،‬ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻠﺤﺎظ ﻧﻈـﻢ‬
‫ﺷﻮرهﻫﺎ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎري از ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻛﻨـﻮﻧﻲ در ﻋﻬـﺪ رﺳـﻮل‬
‫ﺧﺪا )ص(ﺳﺎﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :٢‬ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ )ره( ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻗﺮآن در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ ﺷـﻴﻮة ﻛﻨـﻮﻧﻲ‬
‫‪٣‬‬
‫ﻧﻈﻢ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﻴﺪ ﺑﻦ ﻃﺎووس ﺑﺮ اﺳﺎس آﻧﭽﻪ در ﺑﺨﺶِ اول از ﺗﻔﺴﻴﺮِ »‪ « 43 "U‬از ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ‬
‫ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻠﺨﻲ )م ‪. :319‬ق( آﻣﺪه ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﺑﻠﺨﻲ ﺑﺮ اﻳـﻦ ﺑـﺎور ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺧﻮد ﻗﺮآن را ﭘﻴﺶ از وﻓﺎﺗﺶ ﺟﻤﻊ ﻛﺮد؛ از اﻳﻦ رو‪ ،‬وي اﻳﻦ ادﻋﺎ را ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﺜﻤـﺎن‬
‫‪٤‬‬
‫ﭘﺲ از وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻗﺮآن را ﺟﻤﻊ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻧﻜﺎر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﺳﻴﺪﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ ﻋﺎﻣﻠﻰ رﺣﻤﻪاﷲ ﻣﻰﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﻗﺮآن در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ و ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻰ‪ ،‬آﻳﺎت‪ ،‬ﺳﻮرهﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻠﻤﺎت و ﺣﺮوﻓﺶ ﺑﺪون ﻫـﻴﭻ ﻛﺎﺳـﺘﻰ و ﻓﺰوﻧـﻰ ﻳـﺎ ﺗﻐﻴﻴـﺮى‬
‫ﺗــﺄﻟﻴﻒ ﺷــﺪه ﺑــﻮد‪ ،‬وى ﭘــﺲ از ذﻛــﺮ ﺷــﻮاﻫﺪى ﺑــﺮ ﻣــﺪﻋﺎى ﺧــﻮد ﻣــﻰﻓﺮﻣﺎﻳــﺪ‪ :‬ﻫــﺮ ﻛــﺲ ﭘﻴــﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ را ﺑﺎ ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺎﻟﻐﻪ و ﻣﻘﺎم ﺧﺎﺗﻤﻴﺖِ ﻧﺒـﻮﺗﺶ ﺑـﺸﻨﺎﺳﺪ و ﺑـﻪ ﻣﺮﺗﺒـﻪ ﺧﻴﺮﺧـﻮاﻫﻰ و‬
‫اﺧﻼص او در راه ﺧﺪا و ﻗﺮآن و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا واﻗﻒ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑﻠﻨـﺪﻧﻈﺮى‪ ،‬دوراﻧﺪﻳـﺸﻰ و اﺣﺘﻴـﺎط او‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻳﻨﺪه اﻣﺖ را ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻰ ﻣﺤﺎل ﻣﻰداﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠﻰاﷲﻋﻠﻴـﻪوآﻟـﻪوﺳـﻠﻢ ﻗـﺮآن را‬

‫‪ .١‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.219‬‬

‫‪ .٢‬ر‪.‬ك‪ :‬رﺿﻰاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﻃﺎوس‪ ،‬ﺳﻌﺪاﻟﺴﻌﻮد‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات رﺿﻰ‪ 1363 ،‬ه ش‪ ،‬ص‪193 ،192‬؛ ﺳﻴﺪاﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‬
‫ﺧﻮﺋﻰ‪ ،‬اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬ص‪253‬؛ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ ﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ ﻣﻮﺳﻮى‪ 123U T5 #U ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ 1373 ،‬ه ‪.‬ق‪،‬‬
‫ص‪.36‬‬
‫‪ . ٣‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻃﺒﺮﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬ﻃﺒﻊ رﺣﻠﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.15‬‬
‫‪ . ٤‬ر‪.‬ك‪ :‬رﺿﻰاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﻃﺎوس‪ ،‬ﺳﻌﺪاﻟﺴﻌﻮد‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص‪.193 ،192 ،16‬‬

‫‪30‬‬
‫ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﺑﻰﺗﺮﺗﻴﺐ رﻫﺎ ﻛﻨﺪ؛ اﻳﻦ ﻛﺎر از ﻫﻤﺖ ﺑﻠﻨﺪ و ﻋﺰم راﺳﺦ و ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻰﻧﻈﻴﺮ آن ﺣـﻀﺮت ﺑـﻪ‬
‫‪١‬‬
‫دور اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻰرﺳـﻴﻢ ﻛـﻪ ﺳـﻮرهﻫـﺎ و آﻳـﺎت ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ در زﻣـﺎن ﺣﻴـﺎت‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺑﻪ ﺷﻴﻮه ﻛﻨﻮﻧﻰ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷـﺪه ﺑـﻮد و در آن زﻣـﺎن ﻣـﺼﺎﺣﻒ ﻛـﺎﻣﻠﻲ وﺟـﻮد‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬از اﻳﻦ رو رﺳﻮل ﺧﺪا ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻟﻔﻈﻰ ﻗﺮآن ﻧﮕﺮاﻧـﻰ ﻧﺪاﺷـﺖ‪ ،‬ﺑـﺮ‬
‫ﺧﻼف ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻣﻌﻨﻮى ﻗﺮآن و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﻪ رأى ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﻧﮕﺮاﻧﻰ ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن اﺑـﺮاز داﺷـﺖ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ .٢«1: ]:^ j3 1?
 ;I
TU *F# 6 BJ j3 ADJ  œ$J» :‬ﺑﻴـﺸﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﭼﻴﺰى ﻛﻪ از آن ﺑﺮ اﻣﺖ ﺧﻮد ﻧﮕﺮان ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷـﺖ ﻣـﻦ ﻛـﺴﻰ ﻗـﺮآن را در‬
‫دﺳﺖ ﮔﻴﺮد )ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ آن ﺑﭙﺮدازد( و آن را ﺑﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻨﺎى واﻗﻌﻴﺶ ﺣﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ دو ﺷﺒﻬﻪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺼﺎﺣﻒِ ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬ﭼﺮا رﺳﻮل ﺧﺪا )ص(‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم را ﻣﺄﻣﻮر ﺟﻤـﻊ و ﺗـﺄﻟﻴﻒ‬
‫ﻗﺮآن ﻧﻤﻮد؟ ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت آن ﺣﻀﺮت ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه و آﻳﺎت و ﺳﻮ‪‬ر آن در‬
‫ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد؟ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺼﺎﺣﻔﻰ ﻛﻪ ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد‬
‫اﻳﻦ ﻛﺎﺳﺘﻰ را داﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﺄوﻳﻞِ ﻛﺎﻣﻞِ آﻳﺎت را ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟـﻪوﺳـﻠﻢ از ﻃﺮﻳـﻖ‬
‫وﺣﻰ درﻳﺎﻓﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﻮد در ﺑﺮ ﻧﻤﻰﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ در ﻋﻬـﺪ رﺳـﻮل ﺧـﺪا‬
‫)ص( ﻛﻢ وﺑﻴﺶ ﺗﻔﺴﻴﺮِ ﻣﺨﺘﺼﺮِ ﺷﻤﺎري از آﻳﺎت را ﻧﻴﺰ در ﺑﺮ داﺷﺖ؛‪ ٣‬وﻟﻰ ﻗﺮآﻧـﻰ ﻛـﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬
‫ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﻣﺄﻣﻮر ﺟﻤﻊ و ﺗﺄﻟﻴﻒ آن ﮔﺮدﻳﺪ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻧﺺِ آﻳﺎت ﺑﺎ اﻣـﻼيِ ﺻـﺤﻴﺢ‪ ،‬ﺷـﺎﻣﻞ وﻳﮋﮔﻴﻬـﺎى‬
‫ﻣﻬﻤﻰ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻴﺎنِ ﻛﺎﻣﻞ و دﻗﻴﻖِ ﺗﺄوﻳﻞ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻫﻤﺔ آﻳﺎت ﺑﻮد‪ ٤.‬ﺑﻰﺷﻚ ﺳﺎﻳﺮ ﻣـﺼﺎﺣﻒ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ‬
‫وﺟﻪ ﻧﻤﻰﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺟﺎى ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺼﺤﻔﻰ را ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻃﺒﻖ ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻣﺼﺎﺣﻒ ﺑﻌﻀﻲ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻗﺪري ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫اﺳﺖ ﺑﻮﻳﮋه ﻣﺼﺤﻒ ﻋﻠﻲ )ع( ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺰول ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺧـﻮد ﮔـﻮاه ﺑـﺮ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﻮرهﻫﺎ ﺗـﻮﻗﻴﻔﻲ ﻧﺒـﻮده و ﻫﺮﻳـﻚ از ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﺑـﺮ اﺳـﺎس ذوق ﺧـﻮد ﺗﺮﺗﻴﺒـﻲ را‬
‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .١‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ ﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ ﻣﻮﺳﻮى‪ 123U T5 #U ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص‪ 34‬ـ ‪.36‬‬

‫‪ .٢‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻰ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،89‬ص‪.112‬‬
‫‪ . ٣‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﺑﺤﺚ از اﻧﮕﻴﺰة اﺑﻮﺑﻜﺮ از ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ .٤‬ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻄﻠﺐ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم را در ﻣﻘﺎﻟﺔ »ﻣﺼﺤﻒ ﻋﻠﻲ )ع(« آوردهاﻳﻢ‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪي ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ‪ ،‬دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺼﺤﻒ ﻋﻠﻲ )ع( ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺰول ﺑﻮده‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺻﺮﻓﺎً ﻳﻚ ادﻋﺎي ﻣﺸﻬﻮر و ﺑﻲ اﺳﺎس اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻧﻴﺰ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ اﺳﺖ و دﻟﻴﻞ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎدي در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ‬

‫ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ درس در ﻣﻮارد ذﻳﻞ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫ﺷﻤﺎري از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮان ﻛﺮﻳﻢ در ﻋﻬﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻨﻮﻧﻲ را‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺼﺤﻒ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬دﻻﺋﻞ ذﻳﻞ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬رواﻳﺎت ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ .2 .‬اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮي‪ :‬اﻟﻒ‪ .‬اﺣﺎدﻳﺚ ﻋﺒﺎدت ﺑﻮدن ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ‪ .‬ب‪ .‬اﺣﺎدﻳﺚ‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ از روي ﻣﺼﺤﻒ‪ .‬ج‪ .‬ﺣﺪﻳﺚ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻣﺼﺤﻒ‪ .‬د‪ .‬اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﻪ ﻣﻴﺮاث ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﺼﺤﻒ و ﻏﻴﺮ‬
‫آن‪ .‬واژة ﻣﺼﺤﻒ در اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ ﺷﺎﻫﺪ آﺷﻜﺎري اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ در ﻋﻬﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( ﻣﺼﺎﺣﻒ‬
‫ﻓﺮاواﻧﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺣﺎدﻳﺚ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ‪ :‬اﻟﻒ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻫﺘﻤﺎم ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ ﺣﻔﻆ و ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ و ﻧﻴﺰ‬
‫اﻫﺘﻤﺎم ﺑﺴﻴﺎر آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ وﺣﺪت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ﻋﺪم ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن و رﻫﺎ ﻛﺮدن آن ﺑﺪون ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ؟‬
‫ب‪ .‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪي زﻳﺎد و اﻧﮕﻴﺰة ﻋﺎﻟﻲِ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﻣﺼﺤﻒ ﺑﺮاي ﻳﺎدﮔﻴﺮي‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ و ﺧﺘﻢ ﻗﺮآن در‬
‫ﺳﻔﺮ و ﺣﻀﺮ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﻬﻴﺔ ﻣﺼﺤﻒ وا ﻣﻲداﺷﺖ و ﻣﺎﻧﻌﻲ از ﺗﻬﻴﻪ و ﺗﺄﻟﻴﻒ آن ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻃﺒﻌﺎً وﺟﻮد‬
‫ﻣﻘﺘﻀﻲ و ﻋﺪم ﻣﺎﻧﻊ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻖ و وﺟﻮد ﺷﻲء اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎري از اﺣﺎدﻳﺚ ﺣﺎﻛﻲ از آﻧﺴﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﻋﻬﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺎدﻳﺚِ ﻧﺒﻮي ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ از ﺳﻮرة‬
‫ﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان &‪ ’q! p‬ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬از ﺟﻤﻠﺔ اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪32‬‬