‫ﺑﺴﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ‬

‫ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻣﺤﺴﻦ ﻏﺮوﻳﺎن‬

‫اداره ﻛﻞ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻰ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﺑﻌﺜﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺷﻨﺎﺳﻰ‬
‫ﻣﻌﺎد‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻟﺰوم اﺑﺘﻐﺎء وﺳﻴﻠﻪ ﺑﺮاى ﺗﻘﺮب اﻟﻰ اﷲ‪ :‬ﻣﺎﺋﺪه‪.35 :‬‬

‫‪ -1‬ﻧﻔﻰ ﺷﻔﺎﻋﺖ‬
‫اﻟـــﻒ ‪ -‬آﻳـــﺎت ﻣـــﻮﻫﻢ ﻧﻔـــﻰ ﺷـــﻔﺎﻋﺖ‪ :‬ﺑﻘـــﺮه‪ .254 ،123 ،48 :‬اﻧﻌـــﺎم‪ .70 ،51 :‬ﺳـــﺠﺪه‪ .4 :‬ﻓـــﺘﺢ‪.11 :‬‬
‫ب ‪ -‬اﺧﺘــــﺼﺎص دادن ﺷــــﻔﺎﻋﺖ ﺑــــﺮاى ﺧﺪاوﻧــــﺪ‪ :‬زﻣــــﺮ‪ .44 :‬ﺳــــﺠﺪه‪ .4 :‬اﺣــــﺰاب‪ .17 :‬اﻧﻔﻄــــﺎر‪.20 :‬‬
‫ج ‪ -‬ﻗﻄﻊ اﺳﺒﺎب و وﺳﺎﺋﻂ در آﺧﺮت‪ :‬ﺑﻘﺮه‪ .166 :‬اﻧﻌﺎم‪ .94 :‬ﻣﺆﻣﻨﻮن‪ .101 :‬دﺧﺎن‪ .40 :‬ﺳـﺒﺎء‪ .43 :‬اﻧﻔﻄـﺎر‪ .19 :‬اﻧﻌـﺎم‪:‬‬
‫‪ .94 ،24‬اﻋــــــﺮاف‪ .53 :‬ﻳــــــﻮﻧﺲ‪ .30:‬ﻫــــــﻮد‪ .21:‬ﻧﻤــــــﻞ‪ .87 ،86 :‬ﻗــــــﺼﺺ‪ .75 :‬اﺣﻘــــــﺎف‪.28 :‬‬
‫د ‪ -‬ﻧﻔﻰ ﻧﺼﺮت‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ و وﻟﻰ ﺑﺮاى ﮔﺮوﻫﻬﺎى‪ :‬ﺑﻘﺮه‪ .123 ،48 :‬اﻧﺒﻴﺎء‪ .309 :‬ﻗﺼﺺ‪ .40 :‬ﻫﻮد‪ .113 :‬ﺻﺎﻓﺎت‪ .25 :‬زﻣـﺮ‪:‬‬
‫‪ .54‬ﻓﺼﻠﺖ‪ .16 :‬دﺧﺎن‪:‬‬
‫‪ .41 -40‬آل ﻋﻤــﺮان‪ .192 ،91 ،56 ،22 :‬ﻧــﺴﺎء‪ .173 ،123 ،52 :‬ﺗﻮﺑــﻪ‪ .116 ،74 :‬ﻫــﻮد‪ .113 :‬ﺣﺠــﺮ‪ .37 :‬ﺣــﺞ‪.71 :‬‬
‫ﻋﻨﻜﺒﻮت‪ .25 :‬روم‪ .29 :‬اﺣﺰاب‪ .65 ،17 :‬ﻓﺎﻃﺮ‪ .37 :‬ﺷﻮرى‪ .47 ،46 ،31 ،8 :‬ﺟﺎﺛﻴﻪ‪ .34 :‬ﻃﺎرق‪ .10 :‬ﻫﻮد‪.123 ،62 :‬‬

‫‪ -2‬اﺛﺒﺎت ﺷﻔﺎﻋﺖ‬
‫اﻟــﻒ ‪ -‬اﺛﺒــﺎت ﺷــﻔﺎﻋﺖ ﺑــﺎ اذن اﻟﻬــﻰ‪ :‬ﺑﻘــﺮه‪ .255 :‬ﺳــﺒﺎء‪ .23 :‬ﻳــﻮﻧﺲ‪ .3 :‬ﻧﺠــﻢ‪ .26 :‬ﻧﺒــﺎء‪ .38 :‬ﻫــﻮد‪.105 :‬‬
‫ب ‪ -‬ﻧﻔﻰ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺷﻔﻌﺎء ﺑﺎﻃﻞ‪ :‬اﻧﻌﺎم‪ .94 :‬ﻳﻮﻧﺲ‪ .18 :‬ﺷﻌﺮاء‪ .93 ،91 :‬روم‪ .13 ،12 :‬ﻳﺲ‪ .75 ،23 :‬زﻣـﺮ‪ .43 :‬ﺟﺎﺛﻴـﻪ‪:‬‬
‫‪ .10‬اﺣﻘﺎف‪ .28 :‬زﺧﺮف‪ .86 :‬اﺳﺮاء‪ .57 ،56 :‬ﻓﺮﻗﺎن‪.19 :‬‬

‫‪ -3‬ﺷﺎﻓﻌﻴﻦ‬
‫اﻟﻒ ‪ -‬ﺷﺎﻓﻌﻴﻦ ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﺤﺮﻳﻢ‪ .8 :‬ﻧﺴﺎء‪ .64 :‬ﻣﺤﻤﺪ‪ .19 :‬ﺗﻮﺑﻪ‪ .103 ،102 :‬ﻏﺎﻓﺮ‪ .7 :‬ﺷﻮرى‪ .50 :‬اﻧﺒﻴـﺎء‪.28 :‬‬
‫ﻧﺠﻢ‪ .26 :‬ﻧﺒﺎء‪ .38 :‬ﺿﺤﻰ‪ .5 :‬اﺳﺮاء‪.77 :‬‬

‫ب ‪ -‬ﺷﺮاﺋﻂ ﺷﺎﻓﻌﻴﻦ ﭼﻴﺴﺖ‪ :‬ﻣﺮﻳﻢ‪ .87 :‬ﻃﻪ‪ .109 :‬زﺧﺮف‪ .86 :‬ﻧﺒﺎء‪ .38 :‬ﺗﺤﺮﻳﻢ‪.8 :‬‬
‫‪ -4‬ﻛﺴﺎﻧﻴﻜﻪ از ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ ﻣﻰ ﺷـﻮﻧﺪ و ﻣـﺸﻤﻮل‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻰ ﻛﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻧﺒﻴﺎء‪ .28 :‬ﻧﺴﺎء‪ .64 :‬ﻏﺎﻓﺮ‪ .51 ،7 :‬ﻣﺤﻤﺪ‪ .19 :‬ﺗﻮﺑﻪ‪ .103 ،102 :‬ﻧﺠﻢ‪ .26 :‬ﺳﺒﺄ‪.23 :‬‬

‫‪ - 5‬ﻣﺤﺮوﻣﻴﻦ از ﺷﻔﺎﻋﺖ‪:‬‬
‫ﺗﻮﺑﻪ‪ .80 :‬ﻳﻮﻧﺲ‪ .27 :‬ﻫﻮد‪ .113 ،21 ،19 :‬رﻋﺪ‪ .34 :‬ﻓﺮﻗﺎن‪ .19 :‬ﺷـﻌﺮاء‪ .100 :‬ﻏـﺎﻓﺮ‪ .50 ،49 ،33 ،32 ،21 ،18 :‬ﻓـﺘﺢ‪:‬‬
‫‪ .11‬ﻣﺪﺛﺮ‪ .48 ،38 :‬ﻣﻌﺮاج‪ .2 ،1 :‬ﻧﺴﺎء‪.48 :‬‬

‫وﻫﺎﺑﻴﺖ و ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻣﻔﻬﻮم ﺷﻔﺎﻋﺖ‬

‫»دار اﻟﺨﺎﻧﻰ« در رﻳﺎض و »اﻟﻤﻜﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﻰ« در ﺑﻴﺮوت رﺳﺎﻟﻪ اى ﻛﻮﭼﻚ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒـﺪ اﻟﻮﻫـﺎب ﺑﻨـﺎم »ﻛـﺸﻒ‬
‫اﻟﺸُﺒ‪‬ﻬﺎت« را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺰوه ‪ 56‬ﺻﻔﺤﻪ اﺳﺖ و ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻌﻨﺎى »ﺗﻮﺣﻴﺪ« ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑـﺪﻧﺒﺎل‬
‫آن ﺑﺤﺚ ﺷﺮك را ﺗﺒﻴﻦ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺒﺤﺚ ﺷﺮك ﭼﻨﻴﻦ ادﻋﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »ﺷﻔﺎﻋﺖ« و »ﺗﻮﺳﻞ« از اﻗﺴﺎم و ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎى‬
‫ﺷﺮك ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻰ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻞ‪ ،‬دﻋﺎ‪ ،‬ﻧﺬر‪ ،‬ذﺑﺢ و اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ از اوﻟﻴـﺎء‬
‫و اﻧﺒﻴﺎء را ﻣﻨﺎﻓﻰ ﺑﺎ ﺗﻮﺣﻴﺪ در ﻋﺒﺎدت داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﻮر را ﻣﺸﺮك ﻣﻰ ﺷﻤﺎرد و ﺧﻮن و ﻣـﺎل او را ﺣـﻼل ﻣـﻰ‬
‫داﻧـــــﺪ و ﺑـــــﺎ اﺳـــــﺘﻨﺎد ﺑـــــﻪ آﻳـــــﺎت ﻗـــــﺮآن وى را از ﻋِـــــﺪاد ﻣـــــﺴﻠﻤﻴﻦ ﺧـــــﺎرج ﻣـــــﻰ ﻛﻨـــــﺪ‪.‬‬
‫در ص ‪ 6‬ﻣﻰ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻋﺮﻓﺖ ان اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ اﻟﺬّى ﺟﺤﺪوه ﻫﻮ ﺗﻮﺣﻴﺪ اﻟﻌﺒﺎدة اﻟّﺬى ﻳﺴﻤﻴﻪ اﻟﻤﺸﺮﻛﻮن ﻓﻰ زﻣﺎﻧﻨـﺎ اﻻﻋﺘﻘـﺎد‪،‬‬
‫ﻛﻤﺎ ﻛﺎﻧﻮا ﻳﺪﻋﻮن اﻟﻠّﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﻟﻴﻼً و ﻧﻬﺎراً‪ .‬ﺛﻢ ﻣﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﻳﺪﻋﻮ اﻟﻤﻼﺋﻜﻪ ﻻﺟﻞ ﺻﻼﺣﻬﻢ و ﻗﺮﺑﻬﻢ ﻣـﻦ اﻟﻠّـﻪ ﻟﻴـﺸﻔﻌﻮ اﻟـﻪ‪،‬‬
‫أوﻳﺪ ﻋﻮر ﺟﻼً ﺻﺎﻟﺤﺎً ﻣﺜﻞ اﻟﻼت‪ ،‬أو ﻧﺒﻴﺎً ﻣﺜﻞ ﻋﻴﺴﻰ و ﻋﺮﻓﺖ انّ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ )ص( ﻗﺎﺗﻠﻬﻢ ﻋﻠﻰ ﻫﺬا اﻟﺸﺮك و دﻋﺎ ﻫـﻢ‬
‫اﻟﻰ اﺧﻼص اﻟﻌﺒﺎدة ﻟﻠّﻪ وﺣﺪه‪ ....‬و ﺗﺤﻘﻘﺖ أن رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ )ص( ﻗﺎﺗﻠﻬﻢ ﻟﻴﻜﻮن اﻟﺪﻋﺎ‪ ،‬ﻛﻠﻪ ﻟﻠّﻪ و اﻟﺬﺑﺢ ﻛﻠّﻪ ﻟﻠّـﻪ و اﻟﻨـﺬر‬
‫ﻛﻠّﻪ ﻟﻠّﻪ و اﻻﺳﺘﻐﺎﺛﻪ ﻛﻠﻬﺎ ﻟﻠّﻪ و ﺟﻤﻴﻊ اﻧﻮاع اﻟﻌﺒﺎدة ﻛﻠّﻬﺎ ﻟﻠّﻪ و ﻋﺮﻓﺖ أن اﻗﺮارﻫﻢ ﺑﺘﻮﺣﻴﺪ اﻟﺮﺑﻮﺑﻴ‪‬ﻪ ﻟﻢ ﻳﺪﺧﻠﻬﻢ ﻓﻰ اﻻﺳﻼم‬
‫و أنّ ﻗﺼﺪﻫﻢ اﻟﻤﻼﺋﻜﺔ أو اﻷﻧﺒﻴﺎء أو اﻷوﻟﻴﺎء ﻳﺮﻳﺪون ﺷﻔﺎﻋﺘﻬﻢ و اﻟﺘﻘﺮب اﻟﻰ اﻟﻠّﻪ ﺑﺬﻟﻚ‪ ،‬ﻫـﻮ اﻟّـﺬى أﺣـﻞّ دﻣـﺎء ﻫـﻢ و‬
‫أﻣــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮاﻟﻬﻢ«‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب ﻣﺪﻋﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻫﻤﭽﻮن ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻜﻤـﺎت ﻗـﺮآن را رﻫـﺎ‬
‫ﻛﺮده و ﺑﻪ ﻣﺸﺎﺑﻬﺎت ﻣﺘﻤﺴﻚ ﺷﺪه اﻧﺪ )ص ‪ (16‬و ﺳﭙﺲ در ص ‪ 35‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻰ ﮔﻴﺮد ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻌـﻀﻰ آﻳـﺎت ﻗـﺮآن‬
‫ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﻀﻰ را رﻫﺎ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺼﺪاق اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺾ و ﻛﻔﺮ ﺑﻪ ﺑﻌﺾ دﻳﮕﺮ از آﻳﺎت ﻗﺮآن‪ ،‬ﻛـﺎﻓﺮ اﺳـﺖ و‬
‫ﺑﻌﻀﻰ از ﻣﺮدم اﻫﻞ »إﺣﺴﺎء« را ﻣﺼﺪاق ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺮادى ﻣﻰ داﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺑـﻴﻦ اﺳـﺘﻐﺎﺛﻪ از‬
‫زﻧﺪه و اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ از ﻣﺮده ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺒﻮر و‪ ....‬ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﻰ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻓﺎن اﻻﺳﺘﻐﺎﺛﻪ ﺑﺎﻟﻤﺨﻠﻮق ﻋﻠﻰ ﻣﺎﻳﻘﺪر ﻋﻠﻴﻪ ﻻ ﻧﻨﻜﺮﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻛﻤﺎ ﻗﺎل ﺗﻌﺎﻟﻰ ﻓﻰ ﻗﺼﺔ ﻣﻮﺳﻰ‪» :‬ﻓﺎﺳﺘﻐﺎﺛﻪ اﻟّﺬى ﻣﻦ ﺷﻴﻌﺘﻪ ﻋﻠـﻰ اﻟـﺬى ﻣـﻦ وﻋـﺪوه« )‪ ،15‬ﻗـﺼﺺ( و ﻛﻤـﺎ ﻳـﺴﺘﻐﻴﺚ‬
‫اﻻﻧﺴﺎن ﺑﺄﺻﺤﺎﺑﻪ ﻓﻰ اﻟﺤﺮب و ﻏﻴﺮﻫﺎ ﻣﻦ اﻻﺷﻴﺎء اﻟّﺘﻰ ﻳﻘﺪر ﻋﻠﻴﻬﺎ اﻟﻤﺨﻠﻮق‪ .‬و ﻧﺤﻦ اﻧﻜﺮﻧﺎ اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ اﻟﻌﺒﺎدة اﻟّﺘﻰ ﻳﻔﻌﻠﻮﻧﻬﺎ‬
‫ﻋﻨﺪ ﻗﺒﻮر اﻷوﻟﻴﺎء‪ ،‬أو ﻓﻰ ﻏﻴﺒﺘﻬﻢ‪ ،‬ﻓﻰ اﻻﺷﻴﺎء اﻟّﺘﻰ ﻻ ﻳﻘﺪر ﻋﻠﻴﻬﺎ اﻟّﺎ اﻟﻠّﻪ‪ .‬اذا ﺛﺒﺖ ذﻟﻚ ﻓﺎﻻﺳـﺘﻐﺎﺛﻪ ﺑﺎﻻﻧﺒﻴـﺎء ﻳـﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣـﺔ‬
‫ﻳﺮﻳﺪون ﻣﻨﻬﻢ أن ﻳﺪﻋﻮ اﻟﻠّﻪ أن ﻳﺤﺎﺳﺐ اﻟﻨﺎس ﺣﺘﻰ ﻳﺴﺘﺮﻳﺢ اﻫﻞ اﻟﺠﻨّﻪ ﻣﻦ ﻛﺮب اﻟﻤﻮﻗﻒ‪ ،‬و ﻫـﺬا ﺟـﺎﺋﺰ ﻓـﻰ اﻟـﺪﻧﻴﺎ و‬
‫اﻵﺧﺮة أن ﺗﺄﺗﻰ ﻋﻨﺪ رﺣﻞ ﺻﺎﻟﺢ ﺣﻰ‪ ،‬ﻳﺠﺎﻟﺴﻚ و ﻳﺴﻤﻊ ﻛﻼﻣﻚ و ﺗﻘﻮل ﻟﻪ‪ :‬ادع اﻟﻠّﻪ ﻟﻰ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﻛﺎن اﺻﺤﺎب رﺳﻮل اﻟﻠّـﻪ‬
‫)ص( ﻳﺴﺄﻟﻮﻧﻪ ﻓﻰ ﺣﻴﺎﺗﻪ‪ .‬و اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻌﺪ ﻣﻮﺗﻪ ﻓﺤﺎﺷﺎ و ﻛﻠّﺎ أﻧﻬﻢ ﺳﺄﻟﻮه ذﻟﻚ ﻋﻨﺪ ﻗﺒﺮه‪ ،‬ﺑﻞ أﻧﻜﺮ اﻟﺴﻠﻒ ﻋﻠﻰ ﻣﻦ ﻗﺼﺪ دﻋـﺎء‬
‫اﻟﻠّـــــــــــﻪ ﻋﻨـــــــــــﺪ ﻗﺒـــــــــــﺮه‪ ،‬ﻓﻜﻴـــــــــــﻒ دﻋـــــــــــﺎؤه ﻧﻔـــــــــــﺴﻪ!« )ص ‪ 48‬و ‪(49‬‬
‫ﻧﻘﺪ‪ :‬ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻴﺮﺳﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب در اﻳﻦ رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎى ﺷﻔﺎﻋﺖ و اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ و ﺗﻮﺳﻞ در ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺷـﻴﻌﻪ را ﺗﺤﺮﻳـﻒ‬
‫ﻧﻤﻮده ﺗﺎ ﺑﻪ ﻏﺮض ﺧﻮد ﻧﺎﺋﻞ ﺷﻮد و اﺷﻜﻼت ﺧﻮد را ﻣﻨﻄﻘﻰ و ﺑﺠﺎ ﺟﻠﻮه دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺮاى روﺷﻦ ﺷـﺪن ﻣﻌﻨـﺎى درﺳـﺖِ‬
‫»ﺷﻔﺎﻋﺖ و ﺗﻮﺳﻞ« در دو ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺗﺒﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻣﺒﺤﺚ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻳﻢ ﻛﻪ ذﻳﻼً ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻰ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻔﺎﻋﺖ از دﻳﺪﮔﺎه ﻋﻘﻞ و ﻧﻘﻞ‬

‫ﻣﻌﻨﺎى ﻟﻐﻮى و اﺻﻄﻼﺣﻰ‬

‫ﺷﻔﺎﻋﺖ از ﻣﺎده ﺷَﻔَﻊ‪ ‬و در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى »ﺟﻔﺖ ﺷﺪن« ﺑﺎ ﭼﻴﺰى اﺳﺖ و اﺻﻄﻼﺣﺎً ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى واﺳﻄﻪ ﺷﺪن ﺑـﺮاى دﻓـﻊ‬
‫ﺿﺮر از ﻛﺴﻰ و ﻳﺎ رﺳﺎﻧﺪن ﻣﻨﻔﻌﺘﻰ ﺑﻪ اوﺳﺖ ﻛـﻪ در اﻳـﻦ واﺳـﻄﻪ ﺷـﺪن‪ ،‬ﺳـﻪ ﻃـﺮف‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺴﺘﻰ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪:‬‬
‫أ‪ :‬ﺷــــــــــﻔﺎﻋﺖ ﻛﻨﻨــــــــــﺪه‪ ،‬ب‪ :‬ﺷــــــــــﻔﺎﻋﺖ ﺷــــــــــﻮﻧﺪه‪ ،‬ج‪ :‬ﭘﺬﻳﺮﻧــــــــــﺪه ﺷــــــــــﻔﺎﻋﺖ‪،‬‬
‫در اﺻﻄﻼح ﺷﺮﻋﻰ‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ در آﻧﺠﺎ ﻣﻄﺮح ﻣﻰ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻰ در ﻧـﺰد ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﺮاى دﻳﮕـﺮى ﻃﻠـﺐ ﻣﻐﻔـﺮت و‬
‫آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻋﻘﺎﺑﻰ ﻛﻪ در اﺛﺮ ﮔﻨﺎه ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺨﺺ ﮔﻨﻬﻜﺎر ﺷﺪه از او ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد و ﻳـﺎ ﺗﺨﻔﻴـﻒ ﻳﺎﺑـﺪ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﺣﺎل ﺷﺨﺺ ﮔﻨﻬﻜﺎر‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺷﻮﻧﺪه و ذات ﻣﻘﺪس ﭘﺮوردﮔﺎر ﭘﺬﻳﺮﻧﺪه ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎى‬
‫ﻣﺬﻛﻮر از ﻣﺴﻠّﻤﺎت دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻰ رود و در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬رواﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻰ ﻧﻴـﺰ از ﻃﺮﻳـﻖ‬
‫ﺷـــــﻴﻌﻪ و ﺳـــــﻨﻰ از رﺳـــــﻮل اﻛـــــﺮم ﺻـــــﻠّﻰ اﻟﻠّـــــﻪ ﻋﻠﻴـــــﻪ و آﻟـــــﻪ ﻧﻘـــــﻞ ﺷـــــﺪه اﺳـــــﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ از ﻫﻤﻪ اﻣﺎﻣﺎن ﺷﻴﻌﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ رواﻳﺖ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳـﺪ ‪-‬‬
‫در زﻣﻴﻨﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ‪ -‬را از ﺑﻴﻦ ﻣﻰ ﺑﺮﻧﺪ و ﻣﻮﺟﺒﺎت ﻳﻘﻴﻦ را ﺑﺮاى ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﻮﻳﺎن ﺑﺎ اﻧﺼﺎف ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻰ ﺳﺎزﻧﺪ‪ (1).‬اﻳﻨـﻚ‬
‫ﺑﻪ ذﻛﺮ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﺮﺧﻰ از آﻳﺎت و رواﻳﺎت ﻛﻮﺗﺎﻫﻰ ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ وﺟﻮد دارد ﻣﻰ ﭘﺮدازﻳﻢ‪:‬‬

‫آﻳﺎت‬
‫‪ -1‬ﻣ‪‬ـــــــــــــــ ـﻦْ ذَاﻟﱠـــــــــــــــــﺬى ﻳ‪‬ـــــــــــــــ ـﺸْﻔَﻊ‪ ‬اِﻟّـــــــــــــــــﺎ ﺑِﺎِذْﻧِـــــــــــــــ ـﻪِ‪(2).‬‬
‫ﻛﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاى دﻳﮕﺮى ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻛﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ اذن او )ﺧﺪا(‬
‫‪ -2‬ﻣــــــــــــﺎ ﻣِــــــــــ ـﻦْ ﺷَــــــــــــﻔﻴﻊٍ اِﻟّــــــــــــﺎ ﻣِــــــــــ ـﻦْ ﺑ‪‬ﻌ‪‬ــــــــــ ـﺪِ اِذْﻧِــــــــــ ـﻪِ‪(3).‬‬
‫)در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ( ﻫﻴﭻ ﺷﻔﻴﻌﻰ ‪ -‬ﺟﺰ ﺑﻌﺪ از اذن او )ﺧﺪا( ‪ -‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻤﻰ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻳ‪‬ﻮ‪‬ﻣ‪‬ﺌِـــــﺬٍ ﻻ ﺗَﻨْﻔَـــــﻊ‪ ‬ﺷَـــــﻔﺎﻋ‪‬ﺔُ اِﻟّـــــﺎ ﻣ‪‬ـــــﻦْ اَذِنَ ﻟَـــــﻪ‪ ‬اﻟـــــﺮﱠﺣ‪‬ﻤﻦِ و‪ ‬ر‪‬ﺿِـــــﻰ‪ ‬ﻟَـــــﻪ‪ ‬ﻗَـــــﻮ‪‬ﻻً‪(4).‬‬
‫در آن روز )ﻗﻴﺎﻣﺖ( ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺳﻮدى ﻧﺒﺨﺸﺪ ﺟﺰ آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺧﺪاى رﺣﻤﺎن ﺑـﻪ او رﺧـﺼﺖ ﺷـﻔﺎﻋﺖ داده و‬
‫ﺳﺨﻨﺶ را ﺑﭙﺴﻨﺪد‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻻ ﻳ‪‬ﻤ‪‬ﻠِﻜـــــــﻮ‪‬نَ اﻟـــــــﺸﱠﻔﺎﻋﺔَ اِﻟّــــــــﺎ ﻣ‪‬ـــــــﻦِ اﺗﱠﺨَـــــــﺬَ ﻋِﻨـــــــﺪ‪ ‬اﻟـــــــﺮﱠﺣ‪‬ﻤﻦِ ﻋ‪‬ﻬ‪‬ــــــــﺪاً‪(5).‬‬
‫)در ﻗﻴﺎﻣﺖ( ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻣﺎﻟﻚ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ )ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺣـﻖ( از ﺧـﺪاى ﻣﻬﺮﺑـﺎن‪ ،‬ﻋﻬـﺪ )ﻧﺎﻣـﻪ ﺗﻮﺣﻴـﺪ‬
‫ﻛﺎﻣـــــــــــــــــــــــــــــــﻞ( درﻳﺎﻓﺘـــــــــــــــــــــــــــــــﻪ ﺑﺎﺷـــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‪.‬‬
‫‪ - 5‬و‪ ‬ﻻ ﻳ‪‬ــــــــﺸْﻔَﻌﻮ‪‬نَ اِﻻ ﻣ‪‬ــــــــﻦِ ار‪‬ﺗَــــــــﻀﻰ و‪ ‬ﻫ‪‬ــــــــﻢ‪ ‬ﻣِــــــــﻦْ ﺧَــــــــﺸْﻴ‪‬ﺘِﻪ ﻣ‪‬ــــــــﺸْﻔِﻘﻮ‪‬نَ‪(6).‬‬
‫آﻧﺎن )ﻣﻘﺮﺑﺎن درﮔﺎه اﻟﻬﻰ( از اﺣﺪى ﺟﺰ آن ﻛﺲ ﻛﻪ ﺧﺪا از او راﺿﻰ اﺳﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻤﻰ ﻛﻨﻨﺪ و داﺋﻤـﺎً از ﺧـﻮف ﻗﻬـﺮ‬
‫ﺧﺪا ﻫﺮاﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫رواﻳﺎت‬
‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ در ﺑﺎره ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻫﻢ از ﻃﺮﻳﻖ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ اﺣﺎدﻳﺜﻰ وارد ﺷﺪه و ﻫﻢ از ﻃﺮﻳﻖ ﺷﻴﻌﻪ اﺧﺒﺎر ﻓﺮاواﻧﻰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣـﺎ‬
‫رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺧﺒﺎر ﺷﻴﻌﻪ)‪(7‬‬
‫‪ -1‬ﻗــﺎلَ ر‪‬ﺳــﻮ‪‬لُ )ص(‪ :‬ﺛَﻼﺛَــﺔٌ ﻳ‪‬ــﺸْﻔَﻌﻮ‪‬نَ اِﻟَــﻰ اﻟﻠّــﻪِ ﻓَﻴ‪‬ــﺸَﻔﱠﻌﻮ‪‬نَ‪ (8).‬اَﻟْﺄﻧْﺒﻴــﺎء‪ ،‬ﺛُــﻢ‪ ‬اﻟْﻌ‪‬ﻠَﻤــﺎء‪ ،‬ﺛُــﻢ‪ ‬اﻟــﺸﱡﻬ‪‬ﺪاء‪(9).‬‬
‫ﺳﻪ ﮔﺮوﻫﻨﺪ ﻛﻪ در ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاى ﮔﻨﻬﻜﺎران ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻰ ﻛﻨﻨﺪ و ﺷﻔﺎﻋﺘﺸﺎن ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﻣﻰ ﺷﻮد‪ :‬اﻧﺒﻴﺎء‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎى‬

‫دﻳﻦ و ﺷﻬﺪا‬
‫‪ -2‬ﻗــــــﺎلَ ر‪‬ﺳــــــﻮ‪‬لُ اﻟﻠّــــــﻪِ )ص(‪ :‬اِﻧﱠﻤــــــﺎ ﺷَــــــﻔﺎﻋ‪‬ﺘﻰ ﻟِﺄﻫ‪‬ــــــﻞِ اﻟْﻜَﺒــــــﺎﺋِﺮِ ﻣِــــــﻦْ اُﻣ‪‬ﺘــــــﻰ‪(10).‬‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻦ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاى ﻛﺴﺎﻧﻰ از اﻣﺘﻢ ﻣﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻛﺒﻴﺮه ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻗـــــــﺎل اَﻣﻴـــــــﺮُ اﻟْﻤ‪‬ـــــــﺆْﻣِﻨﻴﻦَ )ع(‪ :‬ﻟَﻨـــــــﺎ ﺷَـــــــﻔﺎﻋ‪‬ﺔٌ و‪ ‬ﻟِﺄﻫ‪‬ـــــــﻞِ ﻣ‪‬ﻮ‪‬د‪‬ﺗِﻨـــــــﺎ ﺷَـــــــﻔﺎﻋ‪‬ﺔٌ‪(11).‬‬
‫اﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ع( )در ﺿﻤﻦ ﺣﺪﻳﺜﻰ( ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮاى ﻣﺎ و دوﺳﺘﺎﻧﻤﺎن ﺣﻖ ﺷﻔﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻗــﺎلَ اﻟـﺼ‪‬ﺎدِقُ )ع(‪ :‬ﻣ‪‬ـﻦْ اَﻧْﻜَـﺮَ ﺛَﻼﺛَـﺔَ اَﺷْــﻴﺎء ﻓَﻠَـﻴ‪‬ﺲ‪ ‬ﻣِـﻦْ ﺷــﻴﻌ‪‬ﺘِﻨﺎ‪ :‬اَﻟْﻤِﻌ‪‬ــﺮاج‪ ‬و‪ ‬اﻟْﻤ‪‬ـﺴ‪‬ﺄﻟَﺔَ ﻓِــﻰ اﻟْﻘَﺒــﺮ و‪ ‬اﻟـﺸﱠﻔﺎﻋ‪‬ﺔَ‪(12).‬‬
‫اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﺳﻪ ﭼﻴﺰ را اﻧﻜﺎر ﻛﻨﺪ از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ :‬ﻣﻌـﺮاج ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺳـﺆال در ﻗﺒـﺮ و ﻣـﺴﺌﻠﻪ‬
‫ﺷــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻔﺎﻋﺖ‪.‬‬
‫‪ - 5‬ﻗـــﺎل اﻟـــﺼﺎدق )ع(‪ :‬ﻧُﻤ‪‬ﺠ‪‬ـــﺪ‪ ‬ر‪‬ﺑ‪‬ﻨـــﺎ و‪ ‬ﻧُـــﺼ‪‬ﻠﻰ ﻋ‪‬ﻠـــﻰ ﻧَﺒﻴ‪‬ﻨـــﺎ و‪ ‬ﻧَـــﺸْﻔَﻊ‪ ‬ﻟِـــﺸﻴﻌ‪‬ﺘِﻨﺎ ﻓَـــﻼ ﻳ‪‬ﺮُد‪‬ﻧـــﺎ ر‪‬ﺑ‪‬ﻨـــﺎ‪(13).‬‬
‫اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﻣﺎن درود و ﺳﻼم ﻣﻰ ﻓﺮﺳـﺘﻴﻢ‪ ،‬و ﺑـﺮاى ﺷـﻴﻌﻴﺎﻧﻤﺎن‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺰ در ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎ را رد ﻧﻤﻰ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻗﺎل اﻟﻜﺎﻇﻢ )ع(‪ :‬ﺷﻴﻌ‪‬ﺘُﻨَﺎ اﻟﱠﺬﻳﻦَ ﻳ‪‬ﻘﻴﻤﻮ‪‬نَ اﻟﺼ‪‬ﻠﻮةَ و‪ ‬ﻳ‪‬ﺆْﺗﻮ‪‬نَ اﻟﺰﱠﻛﻮةَ و‪ ‬ﻳ‪‬ﺨﺮﺟ‪‬ﻮنَ اﻟْﺒ‪‬ﻴ‪‬ﺖ‪ ‬اﻟْﺤ‪‬ﺮام‪ ،‬و‪ ‬ﻳ‪‬ﺼﻮ‪‬ﻣﻮ‪‬نَ ﺷَﻬ‪‬ﺮَ ر‪‬ﻣ‪‬ـﻀﺎنَ‪،‬‬
‫و‪ ‬ﻳﻮ‪‬اﻟُﻮنَ اَﻫ‪‬ﻞَ اﻟْﺒ‪‬ﻴ‪‬ﺖِ و‪ ‬ﻳ‪‬ﺘَﺒ‪‬ﺮﱠؤنَ ﻣِﻦْ اَﻋ‪‬ﺪاﺋِﻬِﻢ‪ ....‬و‪ ‬اِنﱠ اَﺣ‪‬ﺪ‪‬ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ﻟَﻴ‪‬ﺸْﻔَﻊ‪ ‬ﻓﻰ ﻣِﺜْﻞِ ر‪‬ﺑﻴﻌ‪‬ﺔٍ و‪ ‬ﻣ‪‬ﻀَﺮٍ ﻓَﻴ‪‬ﺸَﻔﱠﻌ‪‬ﻪ‪ ‬اﻟﻠّﻪ‪ ‬ﻓﻴﻬِﻢ‪ ‬ﻟِﻜِﺮاﻣ‪‬ﺘِﻪِ ﻋ‪‬ﻠَـﻰ‬
‫اﻟﻠّــــــــــــــــــــــــــــــ ـﻪِ ﻋ‪‬ــــــــــــــــــــــــــــــ ـﺰﱠ و‪ ‬ﺟ‪‬ــــــــــــــــــــــــــــــ ـﻞﱠ‪(14).‬‬
‫اﻣﺎم ﻛﺎﻇﻢ ﻋﻠﻴﻪ اﻻﺳﻼم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﭘﺎى ﻣﻰ دارﻧﺪ‪ ،‬زﻛـﺎت ﻣـﻰ دﻫﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ زﻳـﺎرت‬
‫ﻛﻌﺒﻪ ﻣﻰ روﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن روزه ﻣﻰ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬دوﺳﺘﺪار اﻫـﻞ ﺑﻴـﺖ ﻋـﺼﻤﺘﻨﺪ و از دﺷـﻤﻨﺎن اﻫـﻞ ﺑﻴـﺖ ﺑﻴـﺰارى ﻣـﻰ‬
‫ﺟﻮﻳﻨﺪ‪ ....‬و ﻳﻚ ﻓﺮد از ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺎ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﻖ ﻃﻮاﻳﻔﻰ ﻫﻤﭽﻮن رﺑﻴﻌﻪ و ﻣﻀﺮ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻛﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷـﻔﺎﻋﺖ او‬
‫را در ﺣــــــﻖ آﻧﻬــــــﺎ ﺑــــــﻪ ﺧــــــﺎﻃﺮ ﻛﺮاﻣــــــﺖ و ﺑﺰرﮔــــــﻮارى ﺧــــــﻮد ‪ -‬ﻣــــــﻰ ﭘــــــﺬﻳﺮد‪.‬‬
‫‪ - 7‬ﻗــــــﺎلَ اﻟﺮﱢﺿــــــﺎ )ع(‪ :‬ﻣ‪‬ــــ ـﻦْ ﻛَــــ ـﺬﱠب‪ ‬ﺑِــــ ـﺸَﻔﺎﻋ‪‬ﺔِ ر‪‬ﺳــــ ـﻮ‪‬لُ اﻟﻠّــــ ـﻪِ )ص( ﻟَــــ ـﻢ‪ ‬ﺗَﻨَﻠْــــ ـﻪ‪(15).‬‬
‫ﻫـــــﺮ ﻛـــــﻪ ﺷـــــﻔﺎﻋﺖ رﺳـــــﻮل ﺧـــــﺪا )ص( را ﺗﻜـــــﺬﻳﺐ ﻧﻤﺎﻳـــــﺪ ﻣـــــﺸﻤﻮل آن ﻧﺨﻮاﻫـــــﺪ ﺷـــــﺪ‪.‬‬
‫در زﻳﺎرت ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ از اﻣﺎم دﻫﻢ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬زاﺋـﺮ‪ ،‬ﺧﻄـﺎب ﺑـﻪ اﻣﺎﻣـﺎن ﻣﻌـﺼﻮم )ع( ﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬
‫و‪ ‬ﻟَﻜُﻢ‪ ‬اﻟْﻤ‪‬ﻮ‪‬د‪‬ةُ و‪ ‬اﻟﺪ‪‬ر‪‬ﺟﺎت‪ ‬اﻟﺮﱠﻓﻴﻬ‪‬ﺔُ و‪ ‬اﻟْﻤ‪‬ﻘﺎم‪ ‬اﻟْﻤ‪‬ﺤ‪‬ﻤﻮ‪‬د‪ ،‬و‪ ‬اﻟْﻤ‪‬ﻜﺎنُ اﻟْﻤ‪‬ﻌ‪‬ﻠﻮ‪‬م‪ ‬ﻋﻨْﺪ‪ ‬اﻟﻠّﻪِ و‪ ‬ﺟ‪‬ﻞﱠ و‪ ‬اﻟْﺠﺎه‪ ‬اﻟْﻌ‪‬ﻈﻴﻢ‪ ،‬و‪ ‬اﻟﺸﱠﺄنُ اﻟْﻜَﺒﻴـﺮُ‬
‫و‪ ‬اﻟــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺸﱠﻔﺎﻋ‪‬ﺔُ اﻟْﻤ‪‬ﻘْﺒﻮ‪‬ﻟَــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺔُ‪. ...‬‬
‫)اى ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن ﭘﺎك و ﻣﻌﺼﻮم( ﺷﻤﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺤﺒﺖ و دوﺳﺘﻰ ﺗﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺷﻤﺎﻳﻴﺪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻣﺮاﺗـﺐ ﺑﻠﻨـﺪ و‬
‫درﺟﺎت رﻓﻴﻊ و ﻣﻘﺎﻣﻬﺎى ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و ﻣﻨﺼﺒﻬﺎى ﺳﺘﻮده‪ ،‬ﺷﻤﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ در ﺑﺎرﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪى ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧـﺎص و ﻣﻘـﺎم ﻋﻈـﻴﻢ و‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺘﻰ ﺑﺲ واﻻ دارﻳﺪ و ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﺣﻖ ﮔﻨﻬﻜﺎران از آن ﺷﻤﺎﺳﺖ‪(16).‬‬

‫اﺧﺒﺎر اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‬

‫‪ -1‬ﻗـــﺎلَ رﺳـــﻮل اﻟﻠّـ ـﻪِ )ص(‪ :‬ﺷَـــﻔﺎﻋ‪‬ﺘﻰ ﻧﺎﺋِﻠَـ ـﺔٌ اِنْ ﺷـــﺎء‪ ‬اﻟﻠّـ ـﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ـ ـﻦْ ﻣـــﺎت‪» ‬و« ﻻ ﻳ‪‬ـ ـﺸْﺮِك‪ ‬ﺑِﺎﻟﻠّـ ـﻪِ ﺷَـ ـﻴ‪‬ﺌﺎً‪(17).‬‬
‫از ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻦ ‪ -‬اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ‪ -‬آن ﻛﺲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻫـﻴﭻ ﮔﻮﻧـﻪ ﺷـﺎﺋﺒﻪ ﺷـﺮﻛﻰ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در دﻟﺶ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻗﺎلَ ر‪‬ﺳﻮ‪‬لُ اﻟﻠّﻪِ )ص(‪ :‬ﻗَﻮ‪‬ﻟﻪ‪ ‬ﺗَﻌﺎﻟﻰ ‪ :‬ﻋ‪‬ﺴﻰ اَنْ ﻳ‪‬ﺒ‪‬ﻌ‪‬ﺜَﻚ‪ ‬ر‪‬ﺑ‪‬ﻚ‪ ‬ﻣ‪‬ﻘﺎﻣﺎً ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﻤﻮ‪‬داً‪ (18).‬ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬اﻟْﻤ‪‬ﻘﺎم‪ ‬اﻟّﺬى اَﺷْﻔَﻊ‪ ‬ﻟِﺄﻣ‪‬ﺘﻰ ﻓﻴﻪِ‪(19).‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از »ﻣﻘﺎم ﻣﺤﻤﻮد« در آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» :‬اﻣﻴﺪ اﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻮ را ﺑﺮاى ﻣﻘﺎم ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮ ﮔﺰﻳﻨﺪ« ﻣﻘﺎﻣﻰ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ در آن ﺑﺮاى اﻣﺘﻢ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻰ ﻛﻨﻢ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻗــــﺎلَ ر‪‬ﺳــــﻮ‪‬لُ اﻟﻠّــــﻪِ )ص(‪ :‬اِنﱠ ﺷَــــﻔﺎﻋ‪‬ﺘﻰ ﻳ‪‬ــــﻮ‪‬م‪ ‬اﻟْﻘِﻴﺎﻣ‪‬ــــﺔِ ﻟِﺄﻫ‪‬ــــﻞِ اﻟْﻜَﺒــــﺎﺋِﺮِ ﻣِــــﻦْ اُﻣ‪‬ﺘــــﻰ‪(20).‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻦ در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺮاى ﻣﺮﺗﻜﺒﻴﻦ ﺑﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻛﺒﻴﺮه اﺳﺖ از اﻣﺘﻢ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻗــﺎلَ ر‪‬ﺳـﻮ‪‬لُ اﻟﻠّـﻪِ )ص(‪ :‬اِﻧّــﻰ ﻟَــﺄر‪‬ﺟﻮ‪ ‬اَنْ اَﺷْـﻔَﻊ‪ ‬ﻳ‪‬ـﻮ‪‬م‪ ‬اﻟْﻘِﻴﺎﻣ‪‬ـﺔِ ﻋ‪‬ـﺪ‪‬د‪ ‬ﻣــﺎ ﻋ‪‬ﻠَــﻰ اﻟْــﺄر‪‬ضِ ﻣِـﻦْ ﺷَـﺠ‪‬ﺮَةٍ و‪ ‬ﻣ‪‬ـﺪ‪‬ر‪‬ةٍ‪(21).‬‬
‫ﻣﻦ اﻣﻴﺪ دارم در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ )از ﮔﻨﺎﻫﻜﺎران و دوزﺧﻴﺎن( ﺑـﻪ ﻋـﺪد آﻧﭽـﻪ از درﺧـﺖ و ﻛﻠـﻮخ در روى زﻣـﻴﻦ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺷــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻔﺎﻋﺖ ﻛــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻨﻢ‪.‬‬
‫‪ - 5‬ﻗــــﺎلَ ر‪‬ﺳــــﻮ‪‬لُ اﻟﻠّــــﻪِ )ص(‪ :‬ﻳ‪‬ــــﺸْﻔَﻊ‪ ‬ﻳ‪‬ــــﻮ‪‬م‪ ‬اﻟْﻘِﻴﺎﻣ‪‬ــــﺔِ اﻟْﺄﻧْﺒﻴــــﺎء‪ ‬ﺛﱡــــﻢ‪ ‬اﻟْﻌ‪‬ﻠَﻤــــﺎء‪ ‬ﺛﱡــــﻢ‪ ‬اﻟــــﺸﱡﻬ‪‬ﺪاء‪(22).‬‬
‫در روز ﻗﻴﺎﻣـــﺖ ﻧﺨـــﺴﺖ اﻧﺒﻴـــﺎ‪ ،‬ﭘـــﺲ از آن ﻋﻠﻤـــﺎ و ﺳـــﭙﺲ ﺷـــﻬﺪا ﮔﻨﻬﻜـــﺎران را ﺷـــﻔﺎﻋﺖ ﻣـــﻰ ﻛﻨﻨـــﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﻗﺮآﻧﻰ و رواﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻰ ﻛﻪ از ﺷﻴﻌﻪ و اﻫـﻞ ﺳـﻨﺖ در زﻣﻴﻨـﻪ ﺷـﻔﺎﻋﺖ وﺟـﻮد دارد‪ ،‬اﻧﻜـﺎر و‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻚ در آن ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮاى اﻫﻞ ﺗﺤﻘﻴﻖ و اﻧﺼﺎف ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
 ‫ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪى رواﻳﺎت‬
‫رواﻳﺎﺗﻰ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ آوردﻳﻢ ﺗﻌﺪاد ﻛﻤﻰ از رواﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪدى اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺎره ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎى ﮔـﺴﺘﺮده آن ﺑـﻪ ﻣـﺎ‬
‫رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮاى رﻋﺎﻳﺖ اﺧﺘﺼﺎر از ﻧﻘﻞ ﺑﻘﻴﻪ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ در ﻛﺘﺐ رواﻳﻰ آﻣﺪه اﺳﺖ ‪ -‬ﺧﻮد دارى ﻣﻰ ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﺎ‬
‫ﻳﻚ ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪى ﺟﺎﻣﻊ از ﻣﺠﻤﻮع رواﻳﺎت‪ ،‬ﻣﻌﺎﻧﻰ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و اﺻﻄﻼﺣﻰ ﺷـﻔﺎﻋﺖ در ﻟـﺴﺎن ﺷـﺮع را ﺑﻴـﺎن ﻣـﻰ ﻛﻨـﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺑـــــﻪ ﻃـــــﻮر ﻛﻠـــــﻰ ﻣـــــﻰ ﺗـــــﻮان اﻳـــــﻦ رواﻳـــــﺎت را ﺑـــــﻪ ﺳـــــﻪ دﺳـــــﺘﻪ ﺗﻘـــــﺴﻴﻢ ﻧﻤـــــﻮد‪:‬‬
‫دﺳﺘﻪ اول‪ :‬رواﻳﺎﺗﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ را ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم )ص(‪ ،‬اﻫﻞ ﺑﻴﺖ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ و ﻳﺎ ﮔﺮوﻫﻬـﺎى ﺧـﺎص‪ ‬دﻳﮕـﺮ‬
‫ﻣﺜﻞ اﻧﺒﻴﺎ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ و ﺷﻬﺪا اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻰ دﻫﻨﺪ و در ﺑﻌﻀﻰ رواﻳﺎت آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﻧﻴﺰ در ﺑﺎره ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﺧـﻮد ﻣـﻰ‬
‫ﺗﻮاﻧــــــــــــــــــــــــــــــﺪ ﺷــــــــــــــــــــــــــــــﻔﺎﻋﺖ ﻛﻨــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‪(23).‬‬
‫دﺳﺘﻪ دوم‪ :‬رواﻳﺎﺗﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ را ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻰ اﻋﻤﺎل ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻰ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در رواﻳﺘﻰ ﺷﻔﺎﻋﺘﺖ ﺑﻪ »اﻣﺎﻧﺖ‬
‫دارى« ﻧـــــــــــــــــــــــــــﺴﺒﺖ داده ﺷـــــــــــــــــــــــــــﺪه اﺳـــــــــــــــــــــــــــﺖ‪(24).‬‬
‫دﺳﺘﻪ ﺳﻮم‪ :‬رواﻳﺎﺗﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻔﺎدﺷﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم )ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎ( در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫اﻛـــــــــــــــــــــــــــــﺮم )ص( ﻣـــــــــــــــــــــــــــــﻰ ﺑﺎﺷـــــــــــــــــــــــــــــﻨﺪ‪(25).‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻣﻌﻨﺎى ﻋﺎم و ﺟﺎﻣﻌﻰ ﺑﺮاى ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ آن اراﺋـﻪ دﻫـﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺘـﺮ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﮕـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮﻳﻴﻢ‪:‬‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻫﻤﺎن واﺳﻄﻪ ﺷﺪن در درﮔﺎه اﻟﻬﻰ اﺳﺖ‪ .‬و اﻳﻦ ﮔﺮوﻫﻬﺎ اﺷﺨﺎص و ﻳﺎ اﻓﻌﺎﻟﻰ ﻛﻪ در رواﻳﺎت ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺷـﻔﻴﻊ‬
‫ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﻧﺪ ‪ -‬ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺠﺮاﻳﻰ از ﻣﺠﺎرى ﻓﻴﺾ ﺑﺎرﻳﺘﻌﺎﻟﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ و وﺳﺎﺋﻂ ﻟﻄﻒ و رﺣﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪى‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻰ روﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻰ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻓﻴﻮﺿﺎت اﻟﻬﻰ ﺳﺒﺐ و ﻣﺠﺮاى ﺧﺎﺻﻰ دارد‪ ،‬ﻓﻴﺾ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻴﺰ ﺳﺒﺐ‬
‫و ﻛﺎﻧﺎل ﺧﺎﺻﻰ دارد‪.‬‬

‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺎ ﺳﺮاﺳﺮ وﺟﻮد و ﻫﺴﺘﻰ ﻣﺎن از آن ﺧﺪاﺳﺖ و در ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﻏﺮق در درﻳـﺎى ﻓـﻴﺾ ﺧﺪاوﻧـﺪى ﻫـﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﻰ ﻓﻴﻮﺿﺎت ﺧﺎص اﻟﻬﻰ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﻧﻤﻰ ﺷﻮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺘﻮﻗـﻒ ﺑـﺮ ﻳـﻚ ﺳـﺮى اﻓﻌـﺎل‬
‫اﺧﺘﻴﺎرى اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﻳﻦ اﻓﻌﺎل ﮔﺮدد از آن ﻓﻴﻮﺿﺎت ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮد اﻳﻦ ﻓﻴﻀﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺗﻔﺎوت و اﺧﺘﻼﻓﻰ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ اﻓﻌﺎل ‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺳﺒﺎب ﺗﺤﺼﻴﻞ آن ﻓﻴﻀﻬﺎ وﺟﻮد دارد ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻣـﻰ ﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ اى ﻛﻪ ﻓﻴﺾ ﺧﺎﺻﻰ ﻛﻪ از راه اﻧﺠﺎم ﻳﻚ ﻓﻌﻞ ﻣﻌﻴﻦ ﻋﺎﻳﺪ اﻧﺴﺎن ﻣﻰ ﺷﻮد ﺑﺎ ﻓـﻴﺾ ﺧـﺎص ﻋﻤـﻞ دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﺗﻔـﺎوت‬
‫داﺷﺘﻪ و اﻳﻦ دو ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻰ و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻓﻴﺾ و ﺛﻮاﺑﻰ ﻛـﻪ از راه ﺻـﺪﻗﻪ ﺑـﻪ اﻧـﺴﺎن ﻣـﻰ رﺳـﺪ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ ﻧﻴﺴﺖ از راه دﻳﮕﺮ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺷﻮد و در ﻛﻨﺎر آن ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻋﻤﺎل ﻧﻴﻚ و ﺻـﺎﻟﺢ دﻳﮕـﺮ ﻧﻴـﺰ ﺳـﺒﺐ ﺑـﺮاى ﻓـﻴﺾ‬
‫ﺧﺎﺻﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﻴﻀﻬﺎى ﺧﺎص ﺟﺰ از راه اﻧﺠﺎم ﻓﻌﻞ اﺧﺘﻴﺎرى ﺧﺎص ﺧﻮدﺷﺎن‪ ،‬ﺣﺎﺻـﻞ ﻧﻤـﻰ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑـﺮ اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺎس ﻣﻰ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺣﺘﻰ ﻣﻼﺋﻜﻪ اﻟﻬﻰ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻰ ﺗﺎم اﻟﺘﺠﺮد ﺑﻮده و ﺟﻤﻴﻊ ﻛﻤﺎﻻت ﻣﻤﻜﻨﻪ ﻧﻮع ﺧﻮد را ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ‬
‫دارا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در ﻛﺎرﻫﺎى ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺨﺘﺎر ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻟﺬت ﺧﺎﺻﻰ را ﻛﻪ از راه اﻧﺠﺎم ﻳﻚ ﻓﻌﻞ اﺧﺘﻴـﺎرى‬
‫ﺑـــــــــــــــﺮاى ﻣـــــــــــــــﺎ ﻗﺎﺑـــــــــــــــﻞ درك اﺳـــــــــــــــﺖ‪ ،‬ادراك ﻧﻤﺎﻳﻨـــــــــــــــﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺪف از اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻮن ﺳﺎﻳﺮ ﻓﻴﻮﺿﺎت ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻰ‪ ،‬ﺳﺒﺐ و ﻣﺠﺮاى ﺧﺎﺻﻰ‬
‫دارد‪ ،‬و اﮔﺮ اﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻫﺮﮔﺰ اﻳﻦ ﻓﻴﺾ ﺑﻪ ﻛـﺴﻰ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ رﺳـﻴﺪ‪ ،‬و اﻳـﻦ اﺳـﺒﺎب ﻧﻴـﺰ ﺟـﺰ از راه اﻓﻌـﺎل‬
‫اﺧﺘﻴﺎرى‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ دو ﺳﺆال‬
‫ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺬﻛﻮر ﭘﺎﺳﺦ دو ﺷﺒﻬﻪ از ﺷﺒﻬﺎﺗﻰ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ روﺷﻦ ﻣـﻰ ﺷـﻮد‪ .‬از‬
‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ دو ﺷﺒﻬﻪ ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺬﻛﻮر دارد‪ ،‬ﻟﺬا اﻳﻦ دو ﺷﺒﻬﻪ را در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﻃﺮح ﻛـﺮده ﭘﺎﺳـﺦ‬
‫ﻣـــــﻰ دﻫـــــﻴﻢ‪ ،‬و ﭘﺎﺳـــــﺦ ﺷـــــﺒﻬﺎت دﻳﮕـــــﺮ را ﺑـــــﻪ ﺟـــــﺎى ﺧـــــﻮد ﺑﻴـــــﺎن ﺧـــــﻮاﻫﻴﻢ ﻛـــــﺮد‪:‬‬
‫* ﺳﺆال اول‪ :‬آﻳﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺑﺮاﺑـﺮ دﻳﮕـﺮى )ﺷـﻔﻴﻊ( ﻧﻴـﺴﺖ ﭼـﺮا ﻛـﻪ اﮔـﺮ‬
‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ در ﻣﺴﺌﻠﻪ در ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﺆﺛﺮ ﺣﻘﻴﻘﻰ ﺗﻨﻬﺎ و ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ در ﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻔﻴﻊ ﻫﻴﭻ اﺛﺮى ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﻛﻠﻰ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﻰ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ دﻳﮕﺮى ﻧﻴﺰ در اﺿﺎﻓﻪ اﻳﻦ ﻓﻴﺾ اﻟﻬﻰ از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣـﺆﺛﺮ اﺳـﺖ ﻣـﺴﺘﻠﺰم‬
‫ﺗــــــــــــــــــــــﺄﺛﺮ و اﻧﻔﻌــــــــــــــــــــــﺎل ﺧﺪاوﻧــــــــــــــــــــــﺪ اﺳــــــــــــــــــــــﺖ!‬
‫* ﺳﺆال دوم‪ :‬آﻳﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖِ ﺷﻔﻴﻊ ﺑﺮاى رﻓﻊ ﻋﻘﺎب از ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻋﻘﺎب اﺳﺖ و ﭘﺬﻳﺮش اﻳـﻦ ﺷـﻔﺎﻋﺖ از ﺟﺎﻧـﺐ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ رﺣﻤﺖ و ﻟﻄﻒ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻰ ﺷﻔﻴﻊ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ از رﺣﻤﺖ و ﻟﻄﻒ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺆال اول‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻴﺮ ﻓﻴﻀﻰ از ﻓﻴﻮﺿﺎت ﺧﺪاوﻧﺪى اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ اﺻﻠﻰ و ﺣﻘﻴﻘﻰ اﻳﻦ‬
‫ﻓﻴﺾ‪ ،‬ﺷﻔﻴﻊ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﮔﺮ ﭼﻪ او ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮔﺬرﮔﺎه و ﻣﺠﺮاى رﺳﻴﺪن اﻳﻦ ﻓﻴﺾ ﺧﺎص اﻟﻬﻰ ﺑﻪ اﻧـﺴﺎن ﻣـﺪﺧﻠﻴﺖ‬
‫دارد‪ .‬ﻳﻌﻨﻰ ﻓﻴﺾ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻓﻘﻂ از آن ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮد آن ﻧﻴﺰ ﻣﺠﺎرى ﺧﺎﺻﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬اﺋﻤﻪ‪ ،‬ﺷﻬﺪا‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎ و‪ ....‬را‬
‫ﺑﺮاى رﺳﻴﺪن اﻳﻦ ﻓﻴﺾ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰ از اﻳﻦ ﻣﺠﺎرى‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﻴﺾ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳـﻦ‬
‫در ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻟﻰ ﻛﻪ اﻳﻦ وﺳﺎﺋﻂ در ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﺆﺛﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﻣﺘـﺄﺛﺮ ﺷـﺪن و اﻧﻔﻌـﺎل ﭘـﺬﻳﺮى ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺆال دوم‬

‫از ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺆال ﻗﺒﻠﻰ ﺟﻮاب اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻧﻴﺰ روﺷﻦ ﻣﻰ ﺷﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻰ وﻗﺘﻰ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﻴﺾ و رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ از ﻧﺎﺣﻴـﻪ‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ و اﻳﻦ ﺷﻔﻌﺎ و وﺳﺎﺋﻂ ﻓﻘﻂ ﻧﻘﺶ ﻣﺠﺮا و واﺳﻄﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ رﺣﻤـﺖ و ﻣﻬﺮﺑـﺎﻧﻰ‬
‫ﺷﻔﻴﻊ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ رﺣﻤﺖ ﺑﻰ ﻣﻨﺘﻬﺎى اوﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺑﺎﺑﻰ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﺧـﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪى از ﻓﻴﺾ اﻟﻬﻰ ﮔﺸﻮده ﺷﻮد ﺗﺎ از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻧﻴﺰ اﻓﺮادى ﻣﺸﻤﻮل ﻓﻴﺾ و رﺣﻤﺖ او واﻗﻊ ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮاﻳﻂ ﺷﻔﺎﻋﺖ‬
‫ﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ‪ -‬از اﺻﻮل ﻣﺴﻠﻢ و ﻗﻄﻌﻰ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺎﺑﻊ ﺷـﺮاﻳﻂ و ﻣﻘﺘـﻀﻴﺎت وﻳـﮋه‬
‫اى اﺳﺖ‪ .‬از ﻻﺑﻼى ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺣﺪودى ﻣﻰ ﺗﻮان اﻳﻦ ﺷﺮط را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻨﻚ ﺑﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷـﺮاﻳﻂ‬
‫را ﺑـــــــــــــــــﻪ ﺻـــــــــــــــــﻮرت زﻳـــــــــــــــــﺮ ﺧﻼﺻـــــــــــــــــﻪ ﻛﻨـــــــــــــــــﻴﻢ‪:‬‬
‫* ‪ -1‬اذن اﻟﻬﻰ‪ :‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺑﺴﻴﺎرى از آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻮدﻳﻢ ﻳﻜﻰ از ﺷﺮاﻳﻂ اﺻﻠﻰ و اﺳﺎﺳﻰ ﺷﻔﺎﻋﺖ اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اذن اﻟﻬﻰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﻣﻮرد ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﻣﻰ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫* ‪ -2‬رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻔﻴﻊ‪ :‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻨﻜﻪ اﺻﻞ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﺎﻳﺴﺘﻰ ﺑﺎ اذن اﻟﻬﻰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺺ ﺷﻔﻴﻊ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺴﺘﻰ‬
‫از ﻛــــﺴﺎﻧﻰ ﺑﺎﺷــــﺪ ﻛــــﻪ ﺧﺪاوﻧــــﺪ ﻧــــﺴﺒﺖ ﺑــــﻪ ﺷــــﻔﺎﻋﺖ از ﺳــــﻮى آﻧــــﺎن رﺿــــﺎﻳﺖ دارد‪(26).‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮط ﻧﻤﻰ ﺗﻮان از ﻫﺮ ﻛﺲ ﺗﻮﻗﻊ ﺷﻔﺎﻋﺖ داﺷﺖ و ﻧﻴﺰ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺪﻋﻰ ﺣـﻖ ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﺷـﻮد‪.‬‬
‫* ‪ -3‬رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮد ﻣﻮرد ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ :‬در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ،‬رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺷﻮﻧﺪﮔﺎن ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺷﺮط اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻰ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻓﻴﺾ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﻫﻤﻪ ﺑﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ ‪ -‬اﺳﺒﺎب‬
‫و ﻣﻼك ﺧﺎﺻﻰ دارد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ اﻳﻦ ﻣﻼك را ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺸﻤﻮل ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮار ﻣﻰ ﮔﻴـﺮد و‬
‫در ﻏﻴــــــــﺮ اﻳــــــــﻦ ﺻــــــــﻮرت از اﻳــــــــﻦ ﻓــــــــﻴﺾ ﻣﺤــــــــﺮوم ﺧﻮاﻫــــــــﺪ ﻣﺎﻧــــــــﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻳﺎت و رواﻳﺎت اﻳﻦ ﺑﺎب ﻣﻰ ﺗﻮان ﺑﻌﻀﻰ از ﺷﺮاﻳﻄﻰ را ﻛﻪ ﺑﺎﻳـﺴﺘﻰ ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﺷـﻮﻧﺪﮔﺎن داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﺣﻖ آﻧﺎن راﺿﻰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﻳﻤﺎن‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ زﻛﺎت و اﻋﺘﻘـﺎد‬
‫ﺑـــــــــﻪ ﻣﻌـــــــــﺎد ﻛـــــــــﻪ از آﻳـــــــــﺎت زﻳـــــــــﺮ ﺑـــــــــﻪ دﺳـــــــــﺖ ﻣـــــــــﻰ آﻳـــــــــﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻰ ﺟ‪‬ﻨّﺎتٍ ﻳ‪‬ﺘَﺴﺎﺋَﻠﻮ‪‬نَ * ﻋ‪‬ﻦِ اﻟْﻤ‪‬ﺠ‪‬ﺮِﻣﻴﻦَ* ﻣﺎ ﺳ‪‬ﻠَﻜَﻜُﻢ‪ ‬ﻓﻰ ﺳ‪‬ﻘَﺮَ * ﻗﺎﻟﻮ‪‬ا ﻟَﻢ‪ ‬ﻧَﻚ‪ ‬ﻣِﻦَ اﻟْﻤ‪‬ﺼ‪‬ﻠّﻴﻦَ* و‪ ‬ﻟَﻢ‪ ‬ﻧَﻚ‪ ‬ﻧُﻄْﻌِﻢ‪ ‬اﻟْﻤِﺴ‪‬ﻜﻴﻦَ *‬
‫و‪ ‬ﻛُﻨﺎ ﻧَﺨﻮ‪‬ض‪ ‬ﻣ‪‬ﻊ‪ ‬اﻟْﺨﺎﺋِﻀﻴﻦَ* و‪ ‬ﻛُﻨﺎ ﻧُﻜَﺬﱢب‪ ‬ﺑِﻴ‪‬ﻮ‪‬مِ اﻟﺪ‪‬ﻳﻦِ* ﺣ‪‬ﺘّـﻰ اَﺗﺎﻧَـﺎ اﻟْﻴ‪‬ﻘـﻴﻦَ* ﻓَﻤـﺎ ﺗَـﻨْﻔَﻌ‪‬ﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﺷَـﻔﺎ ﻋ‪‬ـﺔُ اﻟـﺸّﺎﻓِﻌﻴﻦَ‪(27).‬‬
‫ﺑﻬﺸﺘﻴﺎن از ﻣﺠﺮﻣﻴﻦ ﺳﺆال ﻣﻰ ﻛﻨﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻛﺮدﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﻚ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻋﺬاب دوزخ ﺷﺪﻳﺪ دوزﺧﻴﺎن ﭘﺎﺳﺦ ﻣـﻰ دﻫﻨـﺪ‪ :‬ﻣـﺎ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﮔﺰاران ﻧﺒﻮدﻳﻢ‪ ،‬و ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ زﻛﺎت دﺳﺘﮕﻴﺮى از ﻣﺴﻜﻴﻨﺎن ﻧﻤﻰ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬و ﻫﻤﻮاره ﻋﻤﺮ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺎ اﻫﻞ ﺑﺎﻃﻞ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻄﺎﻟﺖ ﻣﻰ ﮔﺬراﻧﻴﻢ‪ ،‬و روز ﺟﺰا و ﻗﻴﺎﻣﺖ را دروغ ﻣﻰ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﻣﺮگ ﮔﺮﻳﺒـﺎن ﻣـﺎ را ﮔﺮﻓـﺖ و ﺑﺮاﻳﻤـﺎن‬
‫ﻳﻘﻴﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪) .‬اﻣﺎ اﻳﻨﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ( ﺑﺎ اﻳﻦ وﺿﻊ‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺷﺎﻓﻌﺎن در روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﻫﺮﮔﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل آﻧﻬﺎ ﻧﻤـﻰ‬
‫ﺷـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻰ ﺑﺎﻳﺴﺘﻰ ﺳﻨﺨّﻴﺘﻰ ﺑﻴﻦ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن و ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺷﻮﻧﺪﮔﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣـﺆﺛﺮ اﻓﺘـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫اﮔﺮ زﻧﮕﺎرﻫﺎى ﺳﻴﺎﻫﻰ و ﭘﻠﻴﺪى و ﮔﻨﺎه آﻧﻘﺪر زﻳﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻰ ﺳـﻨﺨّﻴﺖ ﺑـﻴﻦ دو ﮔـﺮوه از ﺑـﻴﻦ رﻓﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻫﻴﭻ اﺛﺮى ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺪﻋﻴﺎن دروﻏﻴﻦ ﺷﻔﺎﻋﺖ‬

‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ از دو ﮔﺮوه ﻧﺎم ﻣﻰ ﺑﺮد ﻛﻪ اﻳﻨﺎن در ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ،‬اذن و رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺷﺮط ﻧﻤﻰ داﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻟﺬا ﺑﻪ دﻟﺨـﻮاه‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺷﻔﻴﻌﺎﻧﻰ ﺑﺮاى ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﻳﻚ ﮔﺮوه ﺳﺮ از ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﻰ در آوردﻧﺪ و ﮔﺮوه دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧـﮋاد‬
‫ﭘﺮﺳـــــــــــــــــــــــــــــــﺘﻰ ﻛـــــــــــــــــــــــــــــــﺸﻴﺪه ﺷـــــــــــــــــــــــــــــــﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮوه اول ﻣﺸﺮﻛﻴﻨﻰ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻰ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺪا دﺳﺘﺮﺳﻰ ﻧﺪارﻳﻢ ﻟﺬا ﺑﺘﻬﺎﻳﻰ را ﺳـﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻣـﻰ ﭘﺮﺳـﺘﻴﻢ ﺗـﺎ ﻧـﺰد‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاى ﻣﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻛﻨﻨﺪ و اﺳﺒﺎب ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﻳﻜﻰ ﻣﺎ در آﺳﺘﺎن او ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ از آﻳﺎت زﻳـﺮ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻰ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬و‪ ‬ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﺒ‪‬ـــﺪو‪‬نَ ﻣِـ ـﻦْ دو‪‬نِ اﻟﻠّـ ـﻪِ ﻣـــﺎ ﻳ‪‬ـ ـﻀُﺮﱡﻫ‪‬ﻢ‪ ‬و‪ ‬ﻻ ﻳ‪‬ـ ـﻨْﻔَﻌ‪‬ﻬ‪‬ﻢ‪ ‬و‪ ‬ﻳ‪‬ﻘﻮ‪‬ﻟـ ـﻮ‪‬نَ ﻫـ ـﺆُﻻءِ ﺷُـ ـﻔَﻌﺎؤُﻧﺎ ﻋِﻨْـ ـﺪ‪ ‬اﻟﻠّـ ـﻪِ‪(28). ....‬‬
‫ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎن و ﻣﺸﺮﻛﺎن ﺟﺎﻫﻞ ﺑﻪ ﺟﺎى ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺖ ﻫﺎى )ﺳﻨﮕﻰ و ﭼﻮﺑﻰ و‪ (...‬را ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﻔﻊ و ﺿﺮرى ﺑﻪ ﺣـﺎل آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﻰ ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﻳﻨﻬﺎ ﺷﻔﻴﻌﺎن ﻣﺎ در ﻧﺰد ﺧﺪاﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬و‪ ‬اﻟﱠـــﺬﻳﻦَ اﺗﱠﺨـــﺬو‪‬ا ﻣِـــﻦْ دو‪‬ﻧِـــﻪ أَو‪‬ﻟِﻴـــﺎء‪ ‬ﻣـــﺎ ﻧَﻌ‪‬ﺒ‪‬ـــﺪ‪ ‬ﻫ‪‬ـــﻢ‪ ‬اِﻟّـــﺎ ﻟِﻴ‪‬ﻘﱢﺮﺑﻮ‪‬ﻧـــﺎ اِﻟَـــﻰ اﻟﻠّـــﻪِ ز‪‬ﻟْﻔـــﻰ ‪(29)....‬‬
‫و آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻏﻴﺮ ﺧﺪا را )ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺘﻬﺎ( ﺑﻪ دوﺳﺘﻰ و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ )ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ (:‬ﻣﺎ اﻳﻦ ﺑﺘﻬﺎ را ﻧﻤﻰ ﭘﺮﺳـﺘﻴﻢ ﺟـﺰ ﺑـﺮاى‬
‫آﻧﻜــــــﻪ اﺳــــــﺒﺎب ﻗــــــﺮب و ﻣﻨﺰﻟــــــﺖ ﻣــــــﺎ را در ﻧــــــﺰد ﺧﺪاوﻧــــــﺪ ﻓــــــﺮاﻫﻢ ﺳــــــﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺮوه ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺗﻤﺎﻣﺘﺮ اﻳﺴﺘﺎده ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬و‪ ‬ﻣﺎ ﻧَﺮى ﻣ‪‬ﻌ‪‬ﻜُﻢ‪ ‬ﺷُﻔَﻌﺎﻛُﻢ‪ ‬اﻟﱠﺬﻳﻦَ ز‪‬ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺘُﻢ‪ ‬اَﻧﱠﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﻓﻴﻜُﻢ‪ ‬ﺷُﺮَﻛﺎء‪ ،‬ﻟَﻘَﺪ‪ ‬ﺗَﻘَﻄﱠﻊ‪ ‬ﺑ‪‬ﻴ‪‬ﻨَﻜُﻢ‪ ‬و‪ ‬ﺿَـﻞﱠ ﻋ‪‬ـﻨْﻜُﻢ‪ ‬ﻣـﺎ ﻛُﻨْـﺘُﻢ‪ ‬ﺗَﺰْﻋ‪‬ﻤـﻮ‪‬نَ‪(30).‬‬
‫)ﺧﺪاوﻧﺪ در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﻪ اﻳﻨﺎن ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ (:‬اﻳﻨﻚ )ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ( ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺷﻤﺎ‪ ،‬آﻧﻬـﺎ را ﻛـﻪ ﺷـﻔﻴﻊ ﺧـﻮﻳﺶ ﻣـﻰ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻴﺪ ﻧﻤﻰ ﺑﻴﻨﻴﻢ )ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ( ﻫﻤﻪ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺟﺪاﻳﻰ اﻓﺘﺎد و آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧـﻮﻳﺶ ﻣـﻰ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷــــــــــــــــﺘﻴﺪ ﮔــــــــــــــــﻢ ﺷــــــــــــــــﺪ و از دﺳــــــــــــــــﺘﺘﺎن رﻓــــــــــــــــﺖ‪.‬‬
‫‪ - 2‬ﻗُــﻞْ اَﺗُﻨَﺒ‪‬ﺌــﻮ‪‬ﻧﺮ اﻟﻠّــﻪ‪ ‬ﺑِﻤــﺎ ﻻ ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﻠَــﻢ‪ ‬ﻓِــﻰ اﻟــﺴ‪‬ﻤﻮاتِ و‪ ‬ﻻ ﻓِــﻰ اﻟْــﺄر‪‬ضِ ﺳ‪‬ــﺒ‪‬ﺤﺎﻧَﻪ‪ ‬و‪ ‬ﺗَﻌــﺎﻟﻰ ﻋ‪‬ﻤ‪‬ــﺎ ﻳ‪‬ــﺸْﺮِﻛﻮ‪‬نَ‪(31).‬‬
‫)اى رﺳﻮل ﻣﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﻴﺎن دروﻏﻴﻦ ﺷﻔﺎﻋﺖ( ﺑﮕﻮ‪ :‬آﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ادﻋﺎى ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻰ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﭼﻴـﺰى ﺧﺒـﺮ‬
‫دﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ‪ -‬ﻧﻪ در آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ و ﻧﻪ در زﻣﻴﻦ ‪ -‬ﺑﺪان ﻋﻠﻢ ﻧﺪارد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻨﺰّه و ﻓﺮاﺗﺮ اﺳﺖ از آﻧﭽﻪ اﻳﻨـﺎن ﺷـﺮﻳﻚ او‬
‫ﻗـــــــــــــــــــــــــــــــــﺮار ﻣـــــــــــــــــــــــــــــــــﻰ دﻫﻨـــــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮوه دوم ﻳﻬﻮدﻳﺎﻧﻰ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻓﺮزﻧﺪان اﻧﺒﻴﺎى ﺑﻨﻰ اﺳﺮاﺋﻴﻞ داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻳﻚ ﻧﻮع ﺑﺮﺗـﺮى ﻧـﮋادى ﺑـﺮاى‬
‫ﺧﻮد ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﻰ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﺑﺮﺗﺮى ﻧﮋادى‪ ،‬ﻣﺎ را دوﺳﺖ دارد و ﻟﺬا ﻣﺎ ﺟﺰ اﻳﺎم ﻣﻌﺪود و اﻧﺪﻛﻰ‪،‬‬
‫ﻋـــــــــــــــــــــــــــــــﺬاب ﻧﺨـــــــــــــــــــــــــــــــﻮاﻫﻴﻢ ﺷـــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‪:‬‬
‫و‪ ‬ﻗــــــــــﺎﻟﻮ‪‬ا ﻟَــــــــــﻦْ ﺗَﻤ‪‬ــــــــــﺴ‪‬ﻨَﺎ اﻟﻨّــــــــــﺎر‪ ‬اِﻟّــــــــــﺎ اَﻳ‪‬ﺎﻣــــــــــﺎً ﻣ‪‬ﻌ‪‬ــــــــــﺪو‪‬د‪‬ةً‪(32). ....‬‬
‫و ﻳﻬﻮد ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ را در آﺗﺶ ﻋﺬاب ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد ﻣﮕﺮ ﭼﻨﺪ روزى اﻧﺪك و ﻣﻌﺪود )ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻨـﺪار آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻫﻔـــــــــــــــــــــــﺖ ﻳـــــــــــــــــــــــﺎ ﭼﻬـــــــــــــــــــــــﻞ روز ﺑـــــــــــــــــــــــﻮد(‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﭘﻨﺪار ﻏﻠﻂ و ﺗﻮﻫﻢ ﻧﺎﺑﺠﺎى ﻳﻬﻮد ‪ -‬ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺑﺮﺗﺮى ﻧﮋادى ﺧﻮﻳﺶ و ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪى از ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﺷـﻔﻴﻌﺎن‬
‫ﺳــــــﺎﺧﺘﮕﻰ ﺧــــــﻮﻳﺶ ﺑﻮدﻧــــــﺪ ‪ -‬ﺧﺪاوﻧــــــﺪ ﺧﻄــــــﺎب ﺑــــــﻪ آﻧــــــﺎن ﻣــــــﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳــــــﺪ‪:‬‬
‫ﻳﺎ ﺑ‪‬ﻨﻰ اِﺳ‪‬ﺮاﺋﻴﻞَ‪ ....‬و‪ ‬اﺗﱠﻘﻮ‪‬ا ﻳ‪‬ﻮ‪‬ﻣﺎً ﻻ ﺗﺠ‪‬ﺰى ﺗَﻔْﺲ‪ ‬ﺷَﻴ‪‬ﺌﺎً و‪ ‬ﻻ ﻳ‪‬ﻘْﺒ‪‬ﻞُ ﻣِﻨْﻬﺎ ﻋ‪‬ـﺪ‪‬لٌ و‪ ‬ﻻ ﺗَﻨْﻔَﻌ‪‬ﻬـﺎ ﺷَـﻔﺎﻋ‪‬ﺔٌ و‪ ‬ﻻ ﻫ‪‬ـﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ﻨْـﺼ‪‬ﺮو‪‬نَ‪(33).‬‬
‫اى ﻗﻮم ﺑﻨﻰ اﺳﺮاﺋﻴﻞ‪ ....‬ﺑﺘﺮﺳﻴﺪ از روزى ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺟﺰاى ﻋﻤﻞ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻴﻨﺪ و اﺣﺪى را ﺑﻪ ﺟﺎى دﻳﮕﺮى ﻣﺠـﺎزات‬
‫ﻧﻜﻨﻨﺪ و از ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻓِﺪ‪‬ﻳﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد و ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻛﺴﻰ )ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻰ ﭘﻨﺪارﻳـﺪ( ﺳـﻮدﻣﻨﺪ ﻧﺒﺎﺷـﺪ و ﻛـﺴﻰ را ﻳـﺎورى‬
‫ﻧﻴــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪد دﻳﮕﺮى ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ وﺟﻮد دارد ‪ -‬و ﻣﺎ ﻗﺒﻼً ﻣﺘـﺬﻛﺮ ﺑﻌـﻀﻰ از آﻧﻬـﺎ ﺷـﺪﻳﻢ ‪ -‬روﺷـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮاد از ﻧﻔﻰ ﺷﻔﺎﻋﺖ در آﻳﻪ ﻓﻮق ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻨﻈﻮر رد ﻛﺮدن ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺷﻔﻴﻌﺎن دروﻏﻴﻨﻰ اﺳـﺖ‬
‫ﻛـــــــﻪ ﻗـــــــﻮم ﻳﻬـــــــﻮد ﺑـــــــﻪ دروغ ﺑـــــــﺮاى ﺧـــــــﻮد در ﻧﻈـــــــﺮ ﮔﺮﻓﺘـــــــﻪ ﺑﻮدﻧـــــــﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ آﻳﻪ در آﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪد دﻳﮕﺮى ﺑﺎ ﺑﻴﺎﻧﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻳﻦ ادﻋﺎى ﻛﺎذب ﻳﻬﻮدﻳـﺎن را ﻣـﺮدود داﻧـﺴﺘﻪ‬
‫اﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺖ‪:‬‬
‫ﻗُـــــﻞْ اَﺗﱠﺨَــــ ـﺬْﺗُﻢ‪ ‬ﻋِﻨْـــــﺪ‪ ‬اﻟﻠّــــ ـﻪِ ﻋ‪‬ﻬ‪‬ــــــﺪاً اَم‪ ‬ﺗَﻘﻮ‪‬ﻟــــ ـﻮ‪‬نَ ﻋ‪‬ﻠَــــــﻰ اﻟﻠّــــ ـﻪِ ﻣــــــﺎ ﻻ ﺗَﻌ‪‬ﻠَﻤــــ ـﻮ‪‬نَ‪(34).‬‬
‫)اى ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ( ﺑﻪ اﻳﻨﺎن ﺑﮕﻮ‪ :‬آﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ادﻋﺎﻫﺎى دروﻏﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎﻧﻰ از ﺧﺪا ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﻳـﺪ ﻛـﻪ در آن ﻋﻬـﺪ‪،‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻜﻨﺪ ﻳﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻰ را ﻛﻪ )ﺑﻪ ﺧﻴﺎل ﺧﻮﻳﺶ درﺳـﺖ ﻛـﺮده اﻳـﺪ و( ﻫﺮﮔـﺰ ﺑـﺪان ﻋﻠـﻢ ﻧﺪارﻳـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧـــــــــــــــــــــــﺪ ﻧـــــــــــــــــــــــﺴﺒﺖ ﻣـــــــــــــــــــــــﻰ دﻫﻴـــــــــــــــــــــــﺪ‬
‫ﻗُﻞْ ﻳﺎ اَﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺎ اﻟﱠﺬﻳﻦَ ﻫﺎدو‪‬ا اِنْ ز‪‬ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺘُﻢ‪ ‬اَﻧﱠﻜُﻢ‪ ‬اَو‪‬ﻟﻴﺎء‪ ‬ﻟِﻠّﻪِ ﻣِﻦْ دو‪‬نِ اﻟﻨّﺎسِ ﻓَﺘَﻤ‪‬ﻨﱠﻮ‪‬ا اﻟْﻤ‪‬ﻮ‪‬ت‪ ‬اِنْ ﻛُﻨْﺘُﻢ‪ ‬ﺻﺎدِﻗﻴﻦَ* و‪ ‬ﻻ ﻳ‪‬ﺘَﻤ‪‬ﻨﱠﻮ‪‬ﻧَﻪ‪ ‬اَﺑ‪‬ﺪاً ﺑِﻤـﺎ‬
‫ﻗَـــــــــــــــﺪ‪‬ﻣ‪‬ﺖ‪ ‬اَﻳ‪‬ـــــــــــــــﺪﻳﻬِﻢ‪ ‬و‪ ‬اﻟﻠّـــــــــــــــﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠـــــــــــــــﻴﻢ‪ ‬ﺑِﺎﻟﻈّـــــــــــــــﺎﻟِﻤﻴﻦَ‪(35).‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اى ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻰ ﭘﻨﺪارﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﻤﺎ دوﺳﺘﺪار و ﻣﺤﺒﻮب ﺧﺪاﻳﻴﺪ و ﻧﻪ دﻳﮕـﺮ ﻣـﺮدم‪ ،‬ﭘـﺲ اﮔـﺮ راﺳـﺘﮕﻮﻳﻴﺪ‬
‫آرزوى ﻣﺮگ ﻛﻨﻴﺪ و )ﻣﺎ ﻣﻰ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ( اﻳﻨﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻛﺮدارﻫﺎى زﺷﺘﻰ ﻛﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﺧـﻮﻳﺶ ﻣﺮﺗﻜـﺐ ﺷـﺪه و ﭘـﻴﺶ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده اﻧﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨﻴﻦ آرزوﻳﻰ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻛﺮده ﺳﺘﻤﻜﺎران آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻌﺎﻧﻰ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ‬

‫در ﺑﺤﺜﻬﺎى ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رواﻳﺎت و آﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪدى ﻛﻪ در ﺑﺎره ﺷﻔﺎﻋﺖ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑـﻪ ﺳـﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮔﺮوﻫﻬﺎ و اﻓﺮاد ﺧﺎص؛‬
‫‪ -2‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﻌﻀﻰ اﻋﻤﺎل؛‬
‫‪ -3‬ﺷـــــــــــــﻔﺎﻋﺖ ﭘﻴـــــــــــــﺎﻣﺒﺮ ﻛـــــــــــــﻪ ﻫﻤـــــــــــــﻪ ﺑـــــــــــــﺪان ﻣﺤﺘﺎﺟﻨـــــــــــــﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﺑﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﻌﺎﻧﻰ‪ ،‬ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﺪام ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻧﻰ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺤـﺚ ﻣﺎﺳـﺖ ﺗـﺎ از‬
‫اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮاى ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻰ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻰ از ﺷﺒﻬﺎت دﻳﮕﺮى ﻛـﻪ در زﻣﻴﻨـﻪ ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﻣﻄـﺮح ﮔﺮدﻳـﺪه ﻓـﺮاﻫﻢ ﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎى اول‪ :‬ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آﻳﺎت و رواﻳﺎت‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻬﺎى ﺧﺎﺻﻰ‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ از ﺳﻮى آﻧﺎن رﺿﺎﻳﺖ ﻣـﻰ‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬در ﻗﻴﺎﻣﺖ ‪ -‬ﺑﺮاى آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻰ از اﻋﻤﺎل ﻧﻴﻚ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ از ﻋﺬاب اﻟﻬـﻰ رﻫـﺎ‬
‫ﮔﺮدﻧﺪ وﻟﻰ ﺗﺎ ﺣﺪودى ﺳﻨﺨّﻴﺖ و ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪان را دارا ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪ -‬در ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﻛـﺮده و آﻧﻬـﺎ را از‬
‫ﻋﺬاب دوزخ ﻣﻰ رﻫﺎﻧﻨﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﻋﺎم و ﻫﻤﮕﺎﻧﻰ ﻧﻴـﺴﺖ و ﺷـﺎﻣﻞ دو دﺳـﺘﻪ ﻧﻤـﻰ ﺷـﻮد‪:‬‬
‫ﻳﻜﻰ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻰ ﺑﺮ ﺧﻮردار از اﻋﻤﺎل ﻧﻴﻚ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﻧﺪ و راه‪ ،‬ﺑﺮاى ورود در ﺑﻬﺸﺖ و ﻧﺠﺎت از آﺗﺶ‪،‬‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ اﻳﺸﺎن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ و دﺳﺘﻪ دﻳﮕﺮ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﮔﻨﻬﻜﺎراﻧﺪ اﻣﺎ داراى ﺷﺮاﻳﻂ و وﻳﮋﮔﻴﻬﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﺮاى ﺷـﻔﺎﻋﺖ‬
‫ﺷــﻮﻧﺪﮔﺎن ذﻛــﺮ ﻛــﺮدﻳﻢ ﻧﻴــﺴﺘﻨﺪ و ﺳــﻨﺨّﻴﺘﻰ ﺑــﻴﻦ آﻧﻬــﺎ و ﺷــﻔﺎﻋﺖ ﻛﻨﻨــﺪﮔﺎن و ﺳــﻌﺎدﺗﻤﻨﺪان وﺟــﻮد ﻧــﺪارد‪(36).‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎى دوم‪ :‬در ﺑﻌﻀﻰ از رواﻳﺎت‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺧﺎﺻﻰ ﻧـﺴﺒﺖ داده ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ »رﺣـﻢ و اﻣﺎﻧـﺖ دارى«‪،‬‬
‫»ﻃﺎﻋــــــــﺔ اﻟﻠﱠــــــــﻪ«‪» ،‬ﺗﻮﺑــــــــﻪ« و‪ ...‬ﻳــــــــﺎ ﺑــــــــﻪ ﭼﻴﺰﻫــــــــﺎﻳﻰ ﻣﺜــــــــﻞ »ﻗــــــــﺮآن«‪(37).‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﻋﺎم ﺷﻔﺎﻋﺖ ‪ -‬ﻳﻌﻨﻰ واﺳﻄﻪ و ﺳﺒﺐ ﺑﺮاى ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮى از ﻓﻴﺾ اﻟﻬﻰ ‪ -‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬از آﻧﺠﺎ ﻛـﻪ‬
‫ﻛﻠﻴﻪ اﻋﻤﺎل ﻧﻴﻚ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻃﺎﻋﺔ اﻟﻠّْﻪ« ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺒﺎب ﺗﺤﺼﻴﻞ و ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪى از ﻓﻴﻮﺿﺎت اﻟﻬﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻟـﺬا در‬
‫ﺑﻌﻀﻰ رواﻳﺎت در ﻣﻮرد آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺻﻔﺖ ﺷﻔﻴﻊ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ و ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻳـﺎ از آن ﺟﻬـﺖ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻋﻤﺎل ﻧﻴﻚ از ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺳﻨﺨﻴﺖ و ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺷﻔﻴﻌﺎن واﻗﻌﻰ در روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻮرد آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻧﻴـــﺰ ﺻـــﻔﺖ ﺷـــﻔﻴﻊ ﺑـــﻪ ﻛـــﺎر رﻓﺘـــﻪ و ﺷـــﻔﺎﻋﺖ ﺑـــﻪ آﻧﻬـــﺎ ﻧﻴـــﺰ ﻧـــﺴﺒﺖ داده ﺷـــﺪه اﺳـــﺖ‪(38).‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎى ﺳﻮم‪ :‬در ﺑﻌﻀﻰ رواﻳﺎت ﻳﻚ ﻧﻮع ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻋﺎم و ﻫﻤﮕﺎﻧﻰ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﺻﻠّﻰ اﻟﻠّﻪ ﻋﻠﻴﻪ و آﻟﻪ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻔﺎد اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ رواﻳﺎت اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ در ﻗﻴﺎﻣﺖ از آن ﺑﻰ ﻧﻴـﺎز ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬اﻣـﺎم ﺻـﺎدق )ع( ﻣـﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪:‬‬
‫و‪ ‬ﻣــــــﺎ ﻣِــــــﻦْ اَﺣ‪‬ــــــﺪٍ اِﻟّــــــﺎ ﻳ‪‬ﺤ‪‬ﺘــــــﺎج‪ ‬اِﻟــــــﻰ ﺷَــــــﻔﺎﻋ‪‬ﺔِ ﻣ‪‬ﺤﻤ‪‬ــــــﺪٍ )ص( ﻳ‪‬ﻮ‪‬ﻣ‪‬ﺌِــــــﺬٍ‪(39). ...‬‬
‫در روز رﺳـــﺘﺎﺧﻴﺰ ﻛـــﺴﻰ ﻧﻴـــﺴﺖ ﺟـــﺰ اﻳﻨﻜـــﻪ ﺑـــﻪ ﺷـــﻔﺎﻋﺖ ﺣـــﻀﺮت ﻣﺤﻤـــﺪ )ص( ﻧﻴﺎزﻣﻨـــﺪ اﺳـــﺖ‪.‬‬
‫در ﺗﻮﺟﻴــــــﻪ و ﺗﺤﻠﻴــــــﻞ اﻳــــــﻦ ﻣﻌﻨــــــﺎ ﺑــــــﻪ دو ﺑﻴــــــﺎن ﻣــــــﻰ ﺗــــــﻮان ﺳــــــﺨﻦ ﮔﻔــــــﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻴﺎن اول‪ :‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻣﻨﻈﻮر از اﻳﻦ رواﻳﺎت اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻫـﺮ ﺷـﻔﻴﻌﻰ در روز ﻗﻴﺎﻣـﺖ اﮔـﺮ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ‬
‫ﻣﻘﺒﻮل در ﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﺑﺎﻳﺴﺘﻰ در ﻃﻮل ﺷﻔﺎﻋﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم )ص( ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ اذن و اﺟﺎزه ﺣﻀﺮﺗﺶ ﭘـﺬﻳﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ ﺑﻴﺎن رواﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪدى اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨﺪ در روز ﻣﺤﺸﺮ ﻫﻤﻪ اﻧﺒﻴﺎى اوﻟﻮاﻟﻌﺰم اﻟﻬﻰ )ع( رﺳـﻮل اﻛـﺮم )ص(‬
‫را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﻔﻴﻊ ﺑﻪ اﻫﻞ ﻣﺤﺸﺮ ﻣﻌﺮﻓﻰ ﻣﻰ ﻛﻨﻨﺪ‪(40).‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﻣﺬﻛﻮر‬

‫اوﻻً ‪ -‬دو ﮔﺮوﻫﻰ ﻛﻪ ﻣﺸﻤﻮل ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى اول ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﻣﺸﻤﻮل ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ ﻧﻴـﺰ ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ ﺑـﻮد؛ ﻳﻌﻨـﻰ‬
‫ﮔﺮوﻫﻰ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﺪر ﻛﺎﻓﻰ داراى ﻋﻤﻞ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻓـﺮادى ﻛـﻪ ﮔﻨﻬﻜﺎرﻧـﺪ و ﺑـﺎ اﻫـﻞ ﺳـﻌﺎدت و اﻫـﻞ‬
‫ﺷــــــــــــــــــﻔﺎﻋﺖ ﺳــــــــــــــــــﻨﺨّﻴﺖ و ﺗﻨﺎﺳــــــــــــــــــﺐ ﻻزم را ﻧﺪارﻧـــــــــــــــــــﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً اﻳﻦ رواﻳﺎت ﻫﺮﮔﺰ ﺷﻔﺎﻋﺖ از ﺳﻮى دﻳﮕﺮان را ﻧﻔﻰ ﻧﻤﻰ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ در رواﻳﺎت ﻓـﺮاوان دﻳﮕـﺮى ﺑـﻪ ﮔﺮوﻫﻬـﺎ و‬
‫اﺷﺨﺎص دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻔﺎد اﻳﻦ رواﻳﺎت اﻳﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺪون‬
‫در ﺧﻮاﺳﺖ رﺳﻮل اﻛﺮم )ص( ﻣﺴﺘﻘﻼً ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻛﻨﻨـﺪ‪ (41).‬ﻧـﻪ اﻳﻨﻜـﻪ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ وﺟـﻪ ﺣـﻖ ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻴﺎن دوم‪ :‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮر از اﻳﻦ ﻧﻮع ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎى ﺧﺎص و ﻳﻚ ﻓﻴﺾ ﻋـﺎم و ﻫﻤﮕـﺎﻧﻰ وﻳـﮋه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﻫﻤﻪ اﻫﻞ ﻣﺤﺸﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺒ‪‬ﻰ اﻛﺮم )ص( را ﻛﻪ ﻋﻈﻴﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻈﻬﺮ ﺻﻔﺎت‬
‫اﻟﻬﻰ و ﻛﺎﻣﻠﺘﺮﻳﻦ ﻣﺠﻼى ﺗﺠﻠﻰ ﻧﻮر ﺧﺪاوﻧﺪى در ﻋﺎﻟﻢ ﻫﺴﺘﻰ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺠـﺮاى اﻳـﻦ ﻓـﻴﺾ ﻋﻈﻤـﺎى ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﺳﺖ ﺗﺎ از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻫﻤﮕﺎن )اﻋﻢ از ﮔﻨﻬﻜﺎر و ﺑﻰ ﮔﻨﺎه( از آن ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ ﮔﺮدﻧـﺪ و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ‪ ،‬درﺟـﺎت ﻋﺎﻟﻴـﻪ‬
‫اﻫــﻞ ﺳــﻌﺎدت ﻋــﺎﻟﻰ ﺗــﺮ ﮔــﺮدد‪ ،‬و ﻋــﺬاب و ﺳــﺨﺘﻰ و رﻧــﺞ ﮔﻨﻬﻜــﺎران و دوزﺧﻴــﺎن‪ ،‬ﺗﺨﻔﻴــﻒ ﻳﺎﺑــﺪ‪(42).‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﭘﺲ از ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻌﺎﻧﻰ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻳﺎد آور ﻣﻰ ﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى اول ﺑﻮده‬
‫و ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا در ﭘﺎﺳﺦ ﺷﺒﻬﺎﺗﻰ ﻛﻪ ذﻳﻼً ﻃﺮح ﻣﻰ ﺷـﻮد ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺒﻬﺎت‬
‫ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس آﻳﺎت و رواﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪد از اﺻﻮل ﻣﺴﻠﻢ و ﻗﻄﻌﻰ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻰ رود‪ ،‬ﻣﻊ اﻟﻮﺻـﻒ‬
‫ﻋﺪه اى ‪ -‬ﺣﺘﻰ ﺑﻌﻀﻰ از ﻣﻔﺴﺮ ﻧﻤﺎﻳﺎن در ﻣﻴﺎن ﺧﻮد ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﻴﺰ از ﭘﺬﻳﺮش آن ﺳﺮ ﺑﺎز زده‪ ،‬اﻳـﻦ اﺻـﻞ را اﻧﻜـﺎر ﻣـﻰ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﺪه اى ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ را ﺑﺨﻮﺑﻰ درك ﻧﻜﺮده و ﻳـﺎ واژﮔﻮﻧـﻪ ﻓﻬﻤﻴـﺪه اﻧـﺪ‪ ،‬و ﻟـﺬا آن را رﻣـﺰ ﻋﻘـﺐ اﻓﺘـﺎدﮔﻰ و‬
‫اﻧﺤﻄــــــــــــﺎط ﻣــــــــــــﺴﻠﻤﻴﻦ در ﺟﻬــــــــــــﺎن اﻣــــــــــــﺮوز داﻧــــــــــــﺴﺘﻪ اﻧــــــــــــﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺷﻜﺎﻻﺗﻰ ﻛﻪ از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﻨﻜﺮﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻃﺮح ﺷﺪه‪ ،‬ﮔﻮاه ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ اﻳﻨـﺎن ﺑﺨـﻮﺑﻰ ﻧﺘﻮاﻧـﺴﺘﻪ اﻧـﺪ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ را درك ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺖ ﻏﻠﻂ و ﺗﻮﻫﻤﺎت ﺑﻴﺠﺎ‪ ،‬اﻳﻦ اﺷﻜﺎﻻت را ﻃﺮح ﻧﻤﻮده اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﻚ ﻣﺎ ﺗﻌـﺪادى‬
‫از اﻳﻦ ﺷﺒﻬﺎت را در اﻳﻨﺠﺎ ﻃﺮح ﻛﺮده و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭘﺎﺳﺦ آﻧﻬﺎ را ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪(43).‬‬

‫* ﺳﺆال ﺳﻮم‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﻫﻤﻪ ﻣﺠﺮﻣﻴﻦ ﻧﻤﻰ ﺷﻮد‪ ،‬آﻳﺎ اﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﺗﺒﻌﻴﺾ و ﺑﻰ ﻋـﺪاﻟﺘﻰ و ﺑـﻪ‬
‫اﺻـــــــــــــــــــــﻄﻼح »ﭘـــــــــــــــــــــﺎرﺗﻰ ﺑـــــــــــــــــــــﺎزى« ﻧﻴـــــــــــــــــــــﺴﺖ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺑﻰ ﻋﺪاﻟﺘﻰ و ﺗﺒﻌﻴﺾ در آﻧﺠﺎ ﺻﺪق ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻴﺰى ﺑﻨﺎ ﺣﻖ ﺑﻪ ﻛﺴﻰ داده و ﻳﺎ از او ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﻮد ﻳﻌﻨـﻰ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﭼﻨﺪ ﻓﺮد ﺧﺎص و ﻣﻌﺪود از ﻣﻴﺎن ﻳﻚ ﮔﺮوه ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻰ داراى ﺷﺮاﻳﻂ و اﻣﺘﻴﺎزات ﻣﺴﺎوى ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑـﺮ ﮔﺰﻳـﺪه ﺷـﺪه و از‬
‫ﻧﻌﻤﺘـــــــــﻰ ﺑـــــــــﺮ ﺧـــــــــﻮردار ﮔﺮدﻧـــــــــﺪ و دﻳﮕـــــــــﺮان از آن ﻣﺤـــــــــﺮوم ﺷـــــــــﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﻣﻮرد ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻮن دﻳﮕﺮ اﻣﺘﻴﺎزات اﻟﻬﻰ ﺳﺒﺐ و راه‬
‫ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺧﺎﺻﻰ دارد و ﺟﺰ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺳﺒﺎب را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳـﺴﺘﻰ ﺷـﺮاﻳﻄﻰ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺮاى ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪى از ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ در ﻛﺴﻰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺸﻤﻮل اﻳﻦ ﻟﻄﻒ اﻟﻬﻰ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬و ﻫﺮﮔﺰ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ رواﺑﻂ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪى و ﻧﺴﺒﺘﻬﺎى ﻓﺎﻣﻴﻠﻰ و‪ ...‬ﻣﻼك اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ اﻣﺘﻴﺎزات ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﺒﻌـﻴﺾ و‬
‫ﺑـــــــــــــــــــــــﻰ ﻋـــــــــــــــــــــــﺪاﻟﺘﻰ واﻗـــــــــــــــــــــــﻊ ﺷـــــــــــــــــــــــﻮد‪.‬‬
‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ داﺳﺘﺎن ﺣﻀﺮت ﻧﻮح )ع( و ﭘﺴﺮ ﻧﺎﺻﺎﻟﺢ او را ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ در آن‪ ،‬در ﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻀﺮت ﻧـﻮح )ع(‬
‫از ﺧﺪاوﻧــــﺪ در ﻣــــﻮرد ﻧﺠــــﺎت ﻓﺮزﻧــــﺪش ﭘﺬﻳﺮﻓﺘــــﻪ ﻧﻤــــﻰ ﺷــــﻮد و ﭘﺎﺳــــﺦ ﻣــــﻰ رﺳــــﺪ ﻛــــﻪ‪:‬‬
‫ﻳـــــــﺎ ﻧـــــــﻮ‪‬ح‪ ‬اِﻧﱠـــــــﻪ‪ ‬ﻟَـــــــﻴ‪‬ﺲ‪ ‬ﻣِـــــــﻦْ اَﻫ‪‬ﻠِـــــــﻚ‪ ‬اِﻧﱠـــــــﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻤ‪‬ـــــــﻞٌ ﻏَﻴ‪‬ـــــــﺮُ ﺻـــــــﺎﻟﺢٍ‪(44).‬‬
‫اى ﻧﻮح او )ﻓﺮزﻧﺪت( از ﺧﺎﻧﺪان ﺗﻮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ او داراى اﻋﻤﺎﻟﻰ ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در آﻳﻪ دﻫﻢ ﺳﻮره ﺗﺤﺮﻳﻢ در ﺑﺎره‬
‫ﻫﻤﺴﺮان دو ﺗﻦ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬﻰ ﻳﻌﻨﻰ ﺣﻀﺮت ﻧﻮح و ﺣﻀﺮت ﻟﻮط )ع( ﻧﻴـﺰ ﻣـﻰ ﺧـﻮاﻧﻴﻢ ﻛـﻪ ﻫﺮﮔـﺰ اﻳـﻦ ﻧـﺴﺒﺖ و‬
‫ﻧﺰدﻳﻜـــﻰ ﺑـــﺎ ﭘﻴـــﺎﻣﺒﺮان اﻟﻬـــﻰ‪ ،‬ﻧﻔﻌـــﻰ ﺑـــﻪ ﺣـــﺎل آﻧـــﺎن ﻧﺪاﺷـــﺘﻪ و اﻫـــﻞ دوزخ ﺧﻮاﻫﻨـــﺪ ﺑـــﻮد‪(45).‬‬
‫در اﺧﺒﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺠﻠﺴﻰ ﺑﺮادر اﻣﺎم ﻫﺸﺘﻢ )ع( ﺑﻪ ﻧﺎم زﻳﺪ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ از ﺧﺎﻧﺪان رﺳﺎﻟﺖ و اﻧﺘﺴﺎب ﺧﻮد ﺑـﻪ‬
‫آﻧﺎن دم ﻣﻰ زد و از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻰ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣﺎم رﺿﺎ )ع( ﻛﻪ در ﻣﺠﻠﺲ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد ﺑﺮ او اﻋﺘﺮاض ﻛﺮده ﻓﺮﻣﻮدﻧـﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺘﻬﺎى ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪى ﺑﺎ ﺧﺎﻧﺪان رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺬور ﺑﺎﺷـﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻨـﺎ ﺑـﺮ اﻳـﻦ‪ ،‬ﻣﻘـﺎم و‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺗﻮ از ﭘﺪر )ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻰ ﺑﻦ ﺟﻌﻔﺮ ع( ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ! ﭼﺮا ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﺎ زﺣﻤﺘﻬﺎ و ﻋﺒﺎدﺗﻬﺎى زﻳﺎد ﺑﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻗﺮب اﻟﻬﻰ ﻧﺎﺋﻞ ﮔﺸﺖ و ﺗﻮﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺪون ﺗﺤﻤﻞ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ رﻧﺞ و ﻣﺸﻘﺖ و ﺻـﺮﻓﺎً ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ رواﺑـﻂ‬
‫ﺧــــــــــــــــﺎﻧﻮادﮔﻰ ﺑــــــــــــــــﺪان ﻣﻘــــــــــــــــﺎم ﺧــــــــــــــــﻮاﻫﻰ رﺳــــــــــــــــﻴﺪ!‬
‫در ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم )ص( ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﻰ ﻫﺎﺷـﻢ را ﻣﺨﺎﻃـﺐ ﻗـﺮار داده ﻓﺮﻣﻮدﻧـﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺎران‪ ،‬دوﺳﺘﺎن ﻣﻨﻨﺪ و ﺑﺲ‪ .‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻫـﺮ ﻳـﻚ از ﻣـﺎ ﺗﻨﻬـﺎ در ﮔـﺮو ﻋﻤـﻞ‬
‫ﻣﺎﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺖ‪(46).‬‬
‫در ﻫﻨﮕﺎم وﻓﺎت ﻧﻴﺰ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮده ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪ :‬ﻛﺴﻰ ﻫﺮﮔﺰ ادﻋﺎ ﻧﻜﻨﺪ و آرزو ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻏﻴﺮ از ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ‬
‫ﭼﻴﺰى ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺶ ﻧﻔﻊ ﻣﻰ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻗﺴﻢ ﺑﻪ آﻧﻜﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮى ﺑﺮ ﮔﺰﻳﺪ‪ ،‬ﻧﺠﺎت ﻧﻤﻰ ﺑﺨﺸﺪ ﻣﮕﺮ ﻋﻤﻞ ﺗـﻮأم ﺑـﺎ رﺣﻤـﺖ‬
‫اﻟﻬﻰ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻴﺰ اﮔﺮ ﻋﺼﻴﺎن ﻛﺮده ﺑﻮدم‪ ،‬ﺳﻘﻮط ﻣﻰ ﻛﺮدم! آﻳﺎت و رواﻳﺎت ﻣﺬﻛﻮر ﻫﻤﮕﻰ ﺣﺎﻛﻰ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در درﮔﺎه‬
‫اﻟﻬﻰ ﻧﺴﺒﺘﻬﺎ و روابء ﻫﺮﮔﺰ ﻛﺎر ﺳﺎزى ﻧﺪارد و آﻧﭽﻪ ﻣﻼك اﺻﻠﻰ ﺳﻌﺎدت و ﻗﺮب اﺳﺖ ﻋﻤﻞ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﻰ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮى از ﺷﻔﺎﻋﺖ از دﻳﺪﮔﺎه رواﻳﺎت‬

‫در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻛﻠﻰ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻴﺾ ﺷﻔﺎﻋﺖ از دﻳﺪﮔﺎه ﻗﺮآن اﺷﺎره ﻛﺮدﻳﻢ و ﻣﺴﺎﺋﻠﻰ ﻣﺜﻞ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺒـﺪأ‬
‫و ﻣﻌﺎد‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎ داﺷﺘﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ زﻛﺎت و‪ (47)...‬را ﻣﺘﺬﻛﺮ ﺷﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﻣﻮرد ﻇﻠـﻢ و ﺳـﺘﻢ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‪:‬‬
‫ﻣــــــــــــﺎ ﻟِﻠﻈّــــــــــــﺎﻟﻤﻴﻦَ ﻣِــــــــــــﻦْ ﺣ‪‬ﻤــــــــــــﻴﻢٍ و‪ ‬ﻻ ﺷَــــــــــــﻔﻴﻊٍ ﻳ‪‬ﻄــــــــــــﺎع‪(48).‬‬
‫ﺳــﺘﻤﮕﺮان را ﻫــﻴﭻ ﺧــﻮﻳﺶ و دوﺳــﺘﻰ ﻛــﻪ ﺣﻤﺎﻳــﺖ ﻛﻨــﺪ و ﺷــﻔﻴﻌﻰ ﻛــﻪ ﺷــﻔﺎﻋﺘﺶ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘــﻪ ﺷــﻮد ﻧﺨﻮاﻫــﺪ ﺑــﻮد‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬در رواﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺠﺎﺳـﺖ در ﺗﻮﺿـﻴﺢ ﭘﺎﺳـﺦ ﺳـﺆال ﻣـﺬﻛﻮر آورده‬
‫ﺷـــــــــــــــــﻮد‪ :‬اﻣـــــــــــــــــﺎم ﺻـــــــــــــــــﺎدق )ع( ﻣـــــــــــــــــﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳـــــــــــــــــﺪ‪:‬‬
‫ﻻ ﻳ‪‬ﻨـــــــــــــــﺎلُ ﺷَـــــــــــــــﻔﺎﻋ‪‬ﺘُﻨﺎ ﻣِـــــــــــــــﻦِ اﺳ‪‬ـــــــــــــــﺘَﺨَﻒ‪ ‬ﺑِﺎﻟـــــــــــــــﺼ‪‬ﻠﻮةِ‪(49).‬‬
‫آن ﻛــــــﺲ ﻛــــــﻪ ﻧﻤــــــﺎز را ﺳــــــﺒﻚ ﺑــــــﺸﻤﺎرد ﺑــــــﻪ ﺷــــــﻔﺎﻋﺖ ﻣــــــﺎ ﻧﺨﻮاﻫــــــﺪ رﺳــــــﻴﺪ‪.‬‬
‫و اﻣـــــﺎم رﺿـــــﺎ )ع( ﻓﺮﻣﻮدﻧـــــﺪ‪ :‬ﻣ‪‬ـــــﻦْ ﻛَـــــﺬﱠب‪ ‬ﺑِـــــﺸَﻔﺎﻋ‪‬ﺔِ ر‪‬ﺳـــــﻮ‪‬لِ اﻟﻠّـــــﻪِ ﻟَـــــﻢ‪ ‬ﺗَﻨَﻠْـــــﻪ‪(50).‬‬
‫ﻫــــﺮ ﻛــــﺲ ﺷــــﻔﺎﻋﺖ ﭘﻴــــﺎﻣﺒﺮ اﺳــــﻼم )ص( را ﺗﻜــــﺬﻳﺐ ﻧﻤﺎﻳــــﺪ ﺑــــﻪ آن ﻧﺎﺋــــﻞ ﻧﺨﻮاﻫــــﺪ ﺷــــﺪ‪.‬‬
‫از رﺳـــﻮل اﻛـــﺮم )ص( ﻧﻘـــﻞ ﺷـــﺪه اﺳـــﺖ‪ :‬ﻣ‪‬ـــﻦْ ﻟَـــﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ـــﺆْﻣِﻦْ ﺑِـــﺸَﻔﺎﻋ‪‬ﺘﻰ ﻓَـــﻼ اَﻧﺎﻟُـــﻪ‪ ‬ﺷَـــﻔﺎﻋ‪‬ﺘﻰ‪(51).‬‬
‫ﻫـــــﺮ ﻛـــــﺲ ﺑـــــﻪ ﺷـــــﻔﺎﻋﺖ ﻣـــــﻦ اﻳﻤـــــﺎن ﻧﺪاﺷـــــﺘﻪ ﺑﺎﺷـــــﺪ او را ﺑـــــﺪان ﻧﺎﺋـــــﻞ ﻧﻜـــــﻨﻢ‪.‬‬
‫در ﻣــﻮرد ﺑﻌــﻀﻰ ﮔﻨﺎﻫــﺎن ﺑــﺰرگ ﻣﺜــﻞ زﻧــﺎ ﻧﻴــﺰ رواﻳــﺎﺗﻰ دارﻳــﻢ ﻛــﻪ ﺳــﺒﺐ ﺗــﺄﺧﻴﺮ ﺷــﻔﺎﻋﺖ ﻣــﻰ ﺷــﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫* ‪ -1‬اﻣﺎم ﺻﺎدق )ع(‪ :‬ﻓﻮ اﷲ ﻣﺎ ﻳ‪‬ﻨﺎلُ ﺷَﻔﺎﻋ‪‬ﺘَﻨﺎ اِذا ر‪‬ﻛِـﺐ‪ ‬ﻫـﺬا »ﻳﻌﻨـﻰ اﻟﺰﻧـﺎ« ﺣ‪‬ﺘّـﻰ ﻳ‪‬ـﺼﻴﺒ‪‬ﻪ‪ ‬اَﻟَـﻢ‪ ‬اﻟْﻌ‪‬ـﺬابِ و‪ ‬ﻳ‪‬ـﺮى ﻫ‪‬ـﻮ‪‬لَ‬
‫ﺟ‪‬ﻬ‪‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـﻨﱠﻢ‪(52).‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻫﺮ ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ زﺷﺖ )زﻧﺎ( ﮔﺮدد ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﺎ ﻧﺎﺋﻞ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﻜـﻪ درد و رﻧـﺞ‬
‫ﻋـــــــــــــﺬاب را ﺑﭽـــــــــــــﺸﺪ و ﻫﻮﻟﻨـــــــــــــﺎﻛﻰ آﺗـــــــــــــﺶ دوزخ را درك ﻛﻨـــــــــــــﺪ‪.‬‬
‫* ‪ -2‬اﻣــﺎم ﺻــﺎدق )ع(‪ :‬ﻟَــﻮ‪ ‬اَنﱠ اﻟْﻤﻼﺋِﻜَــﺔَ اﻟْﻤ‪‬ﻘَــﺮﱠﺑﻴﻦَ و‪ ‬اﻟْﺄﻧْﺒﻴــﺎء‪ ‬اﻟْﻤ‪‬ﺮْﺳ‪‬ــﻠﻴﻦَ ﺷَــﻔَﻌﻮ‪‬ا ﻓــﻰ ﻧﺎﺻِــﺐٍ ﻣــﺎ ﺷُــﻔﱢﻌﻮ‪‬ا‪(53).‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻼﺋﻜﻪ ﻣﻘﺮب اﻟﻬﻰ و اﻧﺒﻴﺎ و رﺳﻮﻻن آﺳﻤﺎﻧﻰ در ﺣﻖ ﻧﺎﺻﺒﻰ )‪ (54‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫* ‪ -3‬رﺳﻮل اﻛﺮم )ص(‪ :‬اِذا ﻗُﻤ‪‬ﺖ‪ ‬اﻟْﻤ‪‬ﻘﺎم‪ ‬اﻟْﻤ‪‬ﺤ‪‬ﻤﻮ‪‬د‪ (55)‬ﺗَﺸَﻔﱠﻌ‪‬ﺖ‪ ‬ﻓﻰ اَﺻ‪‬ﺤﺎبِ اﻟﻜﺒﺎﺋﺮ ﻣِﻦْ اُﻣ‪‬ﺘﻰ ﻓَﻴ‪‬ﺸَﻔﱢﻌ‪‬ﻨِﻰ‪ ‬اﻟﻠّـﻪ‪ ‬و‪ ‬اﻟﻠّـﻪِ ﻻ‬
‫ﺗَــــــــــــــــــــــــــــﺸَﻔﱠﻌ‪‬ﺖ‪ ‬ﻓــــــــــــــــــــــــــــﻴﻤ‪‬ﻦْ اذى ذُر‪‬ﻳ‪‬ﺘــــــــــــــــــــــــــــﻰ‪(56).‬‬
‫وﻗﺘﻰ در ﻣﻘﺎم ﻣﺤﻤﻮد )ﻳﻌﻨﻰ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺷﻔﺎﻋﺖ( ﻗﺮار ﮔﻴﺮم ﺑﺮاى ﻛﺴﺎﻧﻰ از اﻣﺖ ﺧﻮد ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻛﺒﻴﺮه ﺷـﺪه اﻧـﺪ‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد و ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﺮا در ﺣﻖ آﻧﺎن ﻗﺒﻮل ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬و ﻗﺴﻢ ﺑﻪ ﺧـﺪاى ﺑـﺰرگ ﻛـﻪ در ﺣـﻖ‬
‫آﻧـــــﺎن ﻛـــــﻪ ﻓﺮزﻧـــــﺪان و ﺧﺎﻧـــــﺪان ﻣـــــﺮا آزار دﻫﻨـــــﺪ ﻫﺮﮔـــــﺰ ﺷـــــﻔﺎﻋﺖ ﻧﺨـــــﻮاﻫﻢ ﻛـــــﺮد‪.‬‬
‫ﻏﺮض از ﺗﻄﻮﻳﻞ ﻛﻼم در ﭘﺎﺳﺦ ﺳﺆال ﺳﻮم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ورزﻳﻢ ﻛﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻫﺮﮔﺰ ﻳﻚ اﻣﺮ‬
‫ﮔــﺰاف و ﺑــﻰ ﺣــﺴﺎب ﻧﻴــﺴﺖ و ﻟــﺬا ﺑــﻪ ﻫــﻴﭻ وﺟــﻪ ﻧﻤــﻰ ﺗــﻮان آن را ﺗﺒﻌــﻴﺾ و ﺑــﻰ ﻋــﺪاﻟﺘﻰ ﺑــﻪ ﺣــﺴﺎب آورد‪.‬‬
‫*‬
 ‫ﺳﺆال ﭼﻬﺎرم‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﻬﻢ ﺗﻮﺣﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺼﻮص ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﻰ ﭼﻬﺎر ﮔﺎﻧﻪ آن )‪ (57‬ﻛﻪ ﻣﺆﺛﺮ ﺣﻘﻴﻘﻰ در ﻫﺮ اﻣﺮى ﺗﻨﻬـﺎ ذات‬
‫ﭘﺎك ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻰ اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮدن ﺷﻔﻴﻊ و ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدن او در ﻧﺠـﺎت ﮔﻨﻬﻜـﺎران ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻣـﻰ ﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺎ ﺗﻮﺣﻴـﺪ‬
‫ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــﺎزﮔﺎرى داﺷـــــــــــــــــــــــــــــــﺘﻪ ﺑﺎﺷـــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﺮط ﻧﺨﺴﺖ در ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ،‬اذن اﻟﻬﻰ اﺳﺖ و از اﻳﻦ رو ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﻫﺮﮔـﺰ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎى‬
‫دﺧﺎﻟﺖ اﺳﺘﻘﻼﻟﻰ ﺷﻔﻴﻊ و ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدن او در ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻓﺮد ﮔﻨﻬﻜﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺷﻔﻴﻊ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻘﺶ واﺳـﻄﻪ اى را دارد ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺠﺮاى رﺳﻴﺪن ﻓﻴﺾ اﻟﻬﻰ ﺑﻪ اﻓﺮاد ﮔﻨﻬﻜﺎر اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﺑﻌﺎد اﺻﻞ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺘﻰ ﻛﻪ ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﺘﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻰ دادﻧﺪ و ﻳﺎ ﺷﻔﺎﻋﺘﻰ ﻛﻪ ﻳﻬﻮد ﺑﻪ دﻟﺨﻮاه ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑـﺎ‬
‫روح ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪(58).‬‬

‫* ﺳﺆال ﭘﻨﺠﻢ‪:‬‬
‫آﻳﺎ ﭘﺬﻳﺮش ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺗﺠ‪‬ﺮى ﻣﺮدم در ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎه و ﺟﺴﺎرت ورزﻳﺪن در اﻧﺠﺎم ﻣﻌﺎﺻﻰ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻰ ﺳـﺎزد‪،‬‬
‫ﭼﺮا ﻛﻪ وﻗﺘﻰ ﻣﺮدم‪ ،‬اﻣﻴﺪوار ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺷﺎﻓﻌﺎنِ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺷﺪﻧﺪ ﺧﻴﺎﻟﺸﺎن از ﺟﻬـﺖ ﻋـﺬاب آﺳـﻮده ﮔـﺸﺘﻪ از اﻧﺠـﺎم‬
‫ﮔﻨﺎﻫــــــــــــــــﺎن ﭼﻨــــــــــــــــﺪان ﺑــــــــــــــــﺎﻛﻰ ﻧﺨﻮاﻫﻨــــــــــــــــﺪ داﺷــــــــــــــــﺖ‬
‫ﭘﺎﺳـــﺦ‪ :‬ﺟـــﻮاب اﻳـــﻦ ﺷـــﺒﻬﻪ ﻣﻌـــﺮوف را ﺑـــﺎ دو راه ﺣـــﻞ ﻧﻘـــﻀﻰ و اﺳـــﺘﺪﻻﻟﻰ ﻣـــﻰ ﺗـــﻮان ﺑﻴـــﺎن ﻛـــﺮد‪:‬‬
‫ﺟﻮاب ﻧﻘﻀﻰ‪ :‬اﮔﺮ اﻳﻦ اﺷﻜﺎل در ﻣﻮرد ﺷﻔﺎﻋﺖ وارد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻣﺴﺎﺋﻠﻰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ »ﻗﺒﻮل ﺗﻮﺑـﻪ«‪» ،‬اﻣﻴـﺪ ﺑـﻪ رﺣﻤـﺖ‬
‫اﻟﻬﻰ« و »ﺗﻜﻔﻴﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن« و ﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ اﻋﻤﺎل ﺻﺎﻟﺤﻪ اى ﻛﻪ ﺛﻮاﺑﻬﺎى ﻓﺮاوان دارﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ وارد ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد‬
‫ﭼــــﺮا ﻛــــﻪ آﻧﻬــــﺎ ﺟــــﺴﻮر و ﺑــــﻰ ﺑــــﺎك ﻧﻤﺎﻳﻨــــﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧــــﺪ در ﻗــــﺮآن ﻛــــﺮﻳﻢ ﻓﺮﻣــــﻮده اﺳــــﺖ‪:‬‬
‫ﻗُﻞْ ﻳﺎ ﻋِﺒﺎدِى‪ ‬اﻟﱠﺬﻳﻦَ أَﺳ‪‬ﺮَﻓﻮ‪‬ا ﻋ‪‬ﻠﻰ اَﻧْﻔُﺴِﻬِﻢ‪ ‬ﻻ ﺗَﻘْﻨَﻄﻮ‪‬ا ﻣِـﻦْ ر‪‬ﺣ‪‬ﻤ‪‬ـﺔِ اﻟﻠّـﻪِ‪ ،‬اِنﱠ اﻟﻠّـﻪ‪ ‬ﻳ‪‬ﻐْﻔِـﺮُ اﻟـﺬﱡﻧﻮ‪‬ب‪ ‬ﺟ‪‬ﻤﻴﻌـﺎً‪ ،‬اِﻧﱠـﻪ‪ ‬ﻫ‪‬ـﻮ‪ ‬اﻟْﻐَﻔـﻮ‪‬ر‪‬‬
‫اﻟــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮﱠﺣﻴﻢ‪(59).‬‬
‫)اى ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻦ( ﺑﻪ آن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ ﻛﻪ در ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﻴﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧـﻮﻳﺶ ﻇﻠـﻢ و اﺳـﺮاف ﻛـﺮده‬
‫اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻫﺮﮔﺰ از رﺣﻤﺖ ﺑﻰ ﻣﻨﺘﻬﺎى اﻟﻬﻰ ﻧﺎ اﻣﻴﺪ ﻧﺒﺎﺷﻴﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻤﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﻰ آﻣﺮزد‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﻰ او آﻣﺮزﻧﺪه و‬
‫ﻣﻬﺮﺑــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎن اﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺗﻤﺎﻣﺘﺮ‪ ،‬وﻋﺪه ﻣﻐﻔﺮت و آﻣﺮزش ﺑﻪ ﮔﻨﻬﻜﺎران داده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺒﺐ ﺟـﺮأت‬
‫ﺑــــــــﺮ اﻧﺠــــــــﺎم ﮔﻨﺎﻫــــــــﺎن ﺷــــــــﻮد‪ .‬و ﻳــــــــﺎ در آﻳــــــــﻪ دﻳﮕــــــــﺮ ﻣــــــــﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳــــــــﺪ‪:‬‬
‫اِنْ ﺗَﺠ‪‬ﺘَﻨِﺒــــــــﻮ‪‬ا ﻛَﺒــــــــﺎﺋِﺮَ ﻣــــــــﺎ ﺗَﻨْﻬ‪‬ــــــــﻮ‪‬نَ ﻋ‪‬ﻨْــــــــﻪ‪ ‬ﻧُﻜَﻔﱢــــــــﺮْ ﻋ‪‬ــــــــﻨْﻜُﻢ‪ ‬ﺳ‪‬ــــــــﻴ‪‬ﺌﺎﺗِﻜُﻢ‪(60).‬‬
‫اﮔــﺮ از ﮔﻨﺎﻫــﺎن ﺑﺰرﮔــﻰ ﻛــﻪ از آﻧﻬــﺎ ﻧﻬــﻰ ﺷــﺪه اﻳــﺪ اﺟﺘﻨــﺎب ﻛﻨﻴــﺪ از ﮔﻨﺎﻫــﺎن دﻳﮕﺮﺗــﺎن ﮔﺬﺷــﺖ ﺧــﻮاﻫﻴﻢ ﻛــﺮد‪.‬‬
‫وﻋﺪه ﻋﻔﻮى ﻛﻪ در اﻳﻦ آﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﺪه ﻣﻰ ﺗﻮان ﻣﻮرد ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده واﻗﻊ ﺷﺪه‪ ،‬اﻧـﺴﺎن را ﺑـﺮ ارﺗﻜـﺎب ﺟﻤﻴـﻊ‬
‫ﮔﻨﺎﻫــــــــــــــــــــــﺎن ﺻــــــــــــــــــــــﻐﻴﺮه ﺟــــــــــــــــــــــﺴﻮر ﻧﻤﺎﻳــــــــــــــــــــــﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻳﻚ آﻳﻪ را ﻧﻤﻰ ﺗﻮان ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ آﻳﺎت دﻳﮕﺮ و ﻳﺎ رواﻳﺎﺗﻰ ﻛﻪ ﭘﻴﺮاﻣـﻮن آن آﻳـﻪ‬
‫وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﻣﻌﻨﻰ ﻛﺮد‪ ،‬و اﮔﺮ در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ آﻳﺎت‪ ،‬رواﻳﺎت و آﻳﺎت دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻗـﺮار ﮔﻴﺮﻧـﺪ‬
‫ﻣﺠــــــــــﺎﻟﻰ ﺑــــــــــﺮاى ﺳــــــــــﻮء اﺳــــــــــﺘﻔﺎده ﺑــــــــــﺎﻗﻰ ﻧﺨﻮاﻫــــــــــﺪ ﻣﺎﻧــــــــــﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻮاب ﺣﻠّﻰ و اﺳﺘﺪﻻﻟﻰ‪ :‬ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ و ﻋﺪه ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ و آﻣﺮزش ﮔﻨﺎﻫﺎن وﻗﺘﻰ اﻧﺴﺎن را ﺑﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﻨـﺎه ﺟـﺴﻮر و‬
‫ﺑﻰ ﺑﺎك ﻣﻰ ﺳﺎزد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻖ و ﻗﻄﻌﻰ و ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﻗﻴﺪ و ﺷﺮﻃﻰ داده ﺷﻮد‪ .‬اﻣـﺎ اﮔـﺮ ﻣـﺸﺮوط ﺑـﻪ ﺷـﺮاﻳﻂ و‬
‫ﻣﻘﻴﺪ ﺑﻪ ﻗﻴﻮدى ﮔﺮدد ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﻪ ﻛﺲ آﻧﻬﺎ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و از ﻃﺮﻓﻰ ﺗﺤﺼﻴﻞ آن ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺪان آﺳﺎن و‬
‫ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﭼﻨﻴﻦ وﻋﺪه اى ﻫﺮﮔﺰ ﺳﺒﺐ ﺟﺮأت ﺑﺮ ﮔﻨﺎه ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در ﺑﻌﻀﻰ آﻳﺎت‪ ،‬وﻋﺪه ﻣﻐﻔﺮت و آﻣﺮزش ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ )‪ ،(61‬اﻣﺎ در اﻛﺜﺮ ﻗﺮﻳـﺐ ﺑـﻪ اﺗﻔـﺎق ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫آﻳﺎت‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻄﻰ ﺑﺮاى ﭘﺬﻳﺮش ﺗﻮﺑﻪ ذﻛﺮ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﻨﻬﻜﺎرى ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ ادﻋﺎ ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ آن ﺷـﺮاﻳﻂ‬
‫را داراﺳﺖ و ﻳﺎ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ آﻧﻬﺎ را ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد و ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻣﺮگ ﺗﻮﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد! ﭼﺮا ﻛﻪ‪:‬‬

‫اوﻻً‪:‬‬
‫ﺗﺤﺼﻴﻞ آﻧﻬﺎ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻛﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻜﻠﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ادا ﻛﺮدن ﺗﻤﺎم ﺣﻘﻮﻗﻰ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ از ﻧﺎﺣﻴـﻪ ﻣـﺮدم ﺑـﻪ ﮔـﺮدن‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪:‬‬
‫وﻗﻮع ﻣﺮگ ﻫﺮﮔﺰ وﻗﺖ و زﻣﺎن ﺧﺎﺻﻰ ﻧﺪارد ﺗﺎ اﻧﺴﺎن ﺧﺎﻃﺮش آﺳﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﻄﻌﺎً ﻗﺒﻞ از ﻓﺮا رﺳﻴﺪن ﻣﺮگ ﻗﺎدر ﺑـﺮ‬
‫ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺷﺮاﻳﻂ و اﻧﺠﺎم ﺗﻮﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪:‬‬
‫ﻳﻜﻰ از ﺷﺮاﻳﻂ ﭘﺬﻳﺮش ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻰ و ﻧﺪاﻣﺖِ واﻗﻌﻰ از ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻣﻴﺪ ﺗﻮﺑﻪ در آﻳﻨﺪه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ارﺗﻜﺎب‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﻣﻌﺎﺻﻰ اﻗﺪام ﻣﻰ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻗﻄﻊ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در آﻳﻨﺪه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ اش ﻧﺪاﻣﺖ‬
‫و ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻰ ﺣﻘﻴﻘﻰ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺨﺘﻰ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻮﺑﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﺑﻌـﻀﻰ آﻳـﺎت‬
‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮدن ﺗﻮﺑﻪ و ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﺷﺪن آن در ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﻧـﺴﺎن ﮔﻨﻬﻜـﺎر ﺑـﺎ ﺑﻴـﺎﻧﻰ ﺗﺮدﻳـﺪ آﻣﻴـﺰ ذﻛـﺮ ﺷـﺪه‬
‫اﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺖ‪(62).‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ وﻋﺪه ﭘﺬﻳﺮش ﺗﻮﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﻰ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺒﺐ ﺟﺮأت ﺑﺮ ﮔﻨﺎه ﻫﺸﺪار ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اﻧﺴﺎن را در ﻟﺤﻈﻪ ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎه ﻫﺸﺪار دﻫﺪ و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﺮدن ﭘﺲ از‬
‫ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺸﻮد‪ .‬و ﻟﺬا ﺑﻬﺘﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺻﻼً ﮔﻨﺎﻫﻰ واﻗـﻊ ﻧـﺸﻮد ﺗـﺎ ﺑﻌـﺪاً ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ ﺗﻮﺑـﻪ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺗﻜﻔﻴﺮ ﺳﻴﺌﺎت ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎﻳﺴﺘﻰ ﻣﻮرد ﻣﻼﺣﻈـﻪ ﻗـﺮار ﮔﻴـﺮد‪ .‬ﻳﻌﻨـﻰ ﮔﺬﺷـﺖ و ﭘﻮﺷـﺎﻧﺪن ﮔﻨﺎﻫـﺎن ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎﺻﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺪون ﺗﺤﺼﻴﻞ آن ﺷﺮاﻳﻂ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺒﺎﻳﺴﺘﻰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ اﻟﻬﻰ اﻣﻴـﺪ ﺑـﺴﺖ و‬
‫ﻣﻼﺣﻈــﻪ اﻳــﻦ ﺷــﺮاﻳﻂ ﻫﺮﮔــﺰ ﻧﻤــﻰ ﺗﻮاﻧــﺪ راه را ﺑــﺮاى ﺟــﺮأت ﭘﻴــﺪا ﻛــﺮدن اﻧــﺴﺎن ﺑــﺮ ﮔﻨــﺎه ﺑــﺎز ﮔــﺬارد‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺎﻧﺎت اﻣﻴﺪ ﺑﺨﺶ و وﻋﺪه ﻫﺎى اﻣﻴﺪوار ﻛﻨﻨﺪه‪ ،‬از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﻫﺎى ﺗﺮﺑﻴﺘﻰ اﺳﻼم و ﻗـﺮآن اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﭼﺮا ﻛﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﮔﻨﻬﻜﺎر ﭘﺲ از ارﺗﻜﺎب ﺧﻄﺎ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ زﺷﺘﻰ ﻋﻤﻞ ﺧﻮﻳﺶ ﭘـﻰ ﺑﺒـﺮد و در اﻧـﺪرون ﺧـﻮﻳﺶ ﻧـﺎدم و‬
‫ﭘﺸﻴﻤﺎن ﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻪ درﻫﺎى اﻣﻴﺪ و روزﻧﻪ ﻫﺎى ﻧﺠﺎت در ﭘﻴﺸﮕﺎه اﻟﻬﻰ را ﺑﻪ روى ﺧﻮد ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺒﻴﻨـﺪ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺳـﻮء آن‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ راه ﺗﻮﺑﻪ و ﺑﺎز ﮔﺸﺖ را ﺑﺎز ﺑﺒﻴﻨﺪ و ﻓﺮﺿﺎً در ﻣﻮاردى ﺑﺨﻮاﻫﺪ از آن ﺳﻮء اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬و اﻳﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻳﺄس و ﻧﺎاﻣﻴﺪى از رﺣﻤﺖ اﻟﻬﻰ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﮔﻨﻬﻜﺎر ﭼﻴﺮه ﮔﺮدد‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛـﺎر‬
‫زﺷﺖ ﺧﻮاﻫﺪ زد و در ﺻﺪد ﺑﺮ ﻣﻰ آﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ زﻧﺪه اﺳﺖ از ﻟﺬﺗﻬﺎى ﻣـﺎدى و دﻧﻴـﻮى اﺳـﺘﻔﺎده ﻛﻨـﺪ و ﻏﺮاﺋـﺰ ﺷـﻬﻮاﻧﻰ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را اﺷﺒﺎع ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در ﺗﻮان دارد از ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨـﺪ و ﻛـﺎم ﺧـﻮﻳﺶ‪ ،‬از ﺟﻬـﺎن ﺑﺮﮔﻴـﺮد‪ .‬از اﻳـﻦ‬
‫روﺳﺖ ﻛﻪ در رواﻳﺎت اﺳﻼﻣﻰ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺆﻣﻦ ﻫﻤﻮاره در ﺣﺎﻟﺘﻰ ﺑﻴﻦ ﺧﻮف و رﺟـﺎء ﻗـﺮار دارد‪ .‬ﻳﻌﻨـﻰ ﻧـﻪ‬
‫آﻧﭽﻨﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ارﺗﻜﺎب ﺧﻄﺎ و ﮔﻨﺎه ﻛﺎﻣﻼً ﻗﻄﻊ اﻣﻴﺪ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻣﺄﻳﻮس از رﺣﻤﺖ ﺑﻰ ﻣﻨﺘﻬﺎى ﺧﺪاوﻧـﺪى ﺷـﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫در ﺻﺪد ﺗﻮﺑﻪ و ﺟﺒﺮان ﺑﺮ ﻣﻰ آﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ رﺿﺎﻳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺟﻠﺐ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ آﻧﭽﻨﺎن ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﺑﻪ رﺣﻤـﺖ و‬
‫ﻟﻄﻒ او دل ﻣﻰ ﺑﻨﺪد ﻛﻪ او را ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﺎز دارد و ﺑﺮ ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎه ﺟﺴﻮر و ﺑﻰ ﺑﺎك ﺳﺎزد‪ .‬و از اﻳﻦ روﺳـﺖ ﻛـﻪ از‬
‫ﻃﺮﻓﻰ ﻳﺄس از رﺣﻤـﺖ ﺧﺪاوﻧـﺪى‪ ،‬و از ﻃﺮﻓـﻰ اﻳﻤﻨـﻰ از ﻣﻜـﺮ اﻟﻬـﻰ‪ ،‬ﻫـﺮ دو از ﮔﻨﺎﻫـﺎن ﻛﺒﻴـﺮه ﺷـﻤﺮده ﺷـﺪه اﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﭘﺲ از ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺑﺎﻻ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻰ از رﺣﻤﺘﻬﺎى اﻟﻬﻰ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﺪﻳﻦ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ ﻣﻰ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﮔﻨﻬﻜﺎر ﺧﻮﻳﺶ را ﺣﺘﻰ در ﻗﻴﺎﻣﺖ و در آﺧﺮﻳﻦ ﻟﺤﻈـﺎت ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ﻧﻴـﺰ ﻣـﺄﻳﻮس و‬
‫ﻧﺎاﻣﻴﺪ ﻧﺴﺎزد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪى از اﻳﻦ ﻓﻴﺾ و رﺣﻤﺖ ﻫﻴﭻ ﻗﻴﺪ و ﺷـﺮﻃﻰ ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ ﻓﻴﻮﺿﺎت‪ ،‬ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎﺻﻰ در ﻫﻤﻴﻦ دﻧﻴﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺒﺐ ﺟﺮأت ﺑﺮ ﮔﻨـﺎه و ﻋـﺼﻴﺎن ﻧﻤـﻰ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺮاﻗﺒﺖ و دﻗﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻧﺴﺎن در زﻧﺪﮔﻰ دﻧﻴﺎ ﻣﻰ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻳﻜﻰ از ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻬـﺮه ﻣﻨـﺪى‬
‫از ﺷﻔﺎﻋﺖ اﺧﺮوى‪ ،‬اﻳﻤﺎن در زﻧﺪﮔﻰ دﻧﻴﻮى و ﺣﻔﻆ آن ﺗﺎ ﻟﺤﻈﻪ ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ اﻳﻤﺎن ﺣﻘﻴﻘـﻰ و‬
‫ﺑﺨﺼﻮص ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪارى آن ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ دم ﺣﻴﺎت‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻣﺮاﻗﺒﺘﻬﺎ و دﻗﺘﻬﺎى ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﻛﺴﻰ ﻛـﻪ ﺑـﻪ اﻣﻴـﺪ‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻰ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﻌﺎﺻﻰ ﺻﻐﻴﺮه ﺷﻮد آﻳﺎ ﻗﻄﻌﺎً ﻣﻰ داﻧﺪ ﻛﻪ از ارﺗﻜﺎب اﻳﻦ ﮔﻨﺎﻫـﺎن ﺻـﻐﻴﺮه و ﻛﻮﭼـﻚ ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻛﺒﻴﺮه و ﺑﺰرگ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﻛﻔﺮ و ﺑﻰ اﻳﻤﺎﻧﻰ و ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ در ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻛﺸﻴﺪه ﻧﺨﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ و در‬
‫ﻟﺤﻈﻪ ﻣﺮگ‪ ،‬ﺑﻰ اﻳﻤﺎن و ﻳﺎ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ از دﻧﻴﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﻓﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ‪ ،‬ﻛـﺴﻰ ﻛـﻪ ﻣـﻰ داﻧـﺪ ﺷـﻔﺎﻋﺖ‬
‫ﻓﻴﺾ و رﺣﻤﺘﻰ اﺳﺖ ﻣﺨﺼﻮصِ آﺧﺮت‪ ،‬و در آﻧﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﺑﻌﻀﻰ از ﺑﻨﺪﮔﺎن اﻟﻬﻰ ﻣﻰ ﺷـﻮد‪ ،‬و از ﻃﺮﻓـﻰ‬
‫ﻗﻄﻊ و ﻳﻘﻴﻦ دارد ﻛﻪ ﺑﺮاى ﮔﻨﻬﻜﺎران و ﻣﺠﺮﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻳﻌﻨﻰ در ﻟﺤﻈﻪ ﻣﺮگ و در ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮزخ ﻧﻴﺰ ﻋﺬاﺑﻬﺎﻳﻰ ﻣﺜﻞ‬
‫ﺳﺨﺘﻰ ﺳﻜﺮات ﻣﻮت و ﺟﺎن ﻛﻨﺪن‪ ،‬ﻓﺸﺎر ﻗﺒﺮ و‪ ...‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﺻـﺮﻓﺎً ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ‬
‫ﺷـــﻔﺎﻋﺖ اﺣﺘﻤـــﺎﻟﻰ اﺧـــﺮوى‪ ،‬ﺧـــﻮد را ﮔﺮﻓﺘـــﺎر اﻳـــﻦ ﻋـــﺬاﺑﻬﺎ و ﺳـــﺨﺘﻴﻬﺎى ﻗﺒـــﻞ از ﻗﻴﺎﻣـــﺖ ﻧﻤﺎﻳـــﺪ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﻮق‪ ،‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺳﺒﺐ ﺟﺮأت ﺑﺮ ﮔﻨﺎه ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اﻣﻴﺪ ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪى از ﺷـﻔﺎﻋﺖ اﺧـﺮوى‬
‫و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ آن‪ ،‬ﺧﻮد ﺳﺒﺐ دورى از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮدد‪.‬‬

‫* ﺳﺆال ﺷﺸﻢ‪:‬‬
‫آﻳﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﺎ ﺑﻌﻀﻰ آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻣﺜﻞ آﻳﻪ و‪ ‬اَنْ ﻟَﻴ‪‬ﺲ‪ ‬ﻟِﻠْﺄﻧْﺴﺎنِ اِﻟّﺎ ﻣﺎ ﺳ‪‬ﻌﻰ ‪ (63).‬ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻧﺪارد ﭼﺮا ﻛﻪ ﻣﻔﺎد آﻳﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﻧﺴﺎن ﺗﻨﻬﺎ در ﮔﺮو اﻋﻤﺎل اوﺳﺖ و ﻣﻮرد ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻌﻀﻰ اﻓﺮاد و ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺘﻦ آﻧﻬﺎ در ﻗﻴﺎﻣﺖ‪،‬‬
‫ﺑـــــــــــــــــﺎ اﻳـــــــــــــــــﻦ ﻣﻨﺎﻓـــــــــــــــــﺎت ﺧﻮاﻫـــــــــــــــــﺪ داﺷـــــــــــــــــﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬اﮔﺮ در ﺣﻘﻴﻘﺖِ ﻣﻌﻨﺎى ﺷﻔﺎﻋﺖ دﻗﺖ ﺷﻮد ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﺷﺒﻬﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷـﺒﻬﺎت دﻳﮕـﺮ‪ ،‬واﺿـﺢ اﺳـﺖ؛ ﭼـﺮا ﻛـﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻳﻚ اﻣﺮ ﮔﺰاف و ﺑﺪون ﺣﺴﺎب و ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺑﺮ اﻣﻮر و ﺷﺮاﻳﻄﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺴﺘﻰ‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺎن آﻧﻬﺎ را ﻛﺴﺐ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻣﺤﺘﺎج ﻣﺮاﻗﺒﺘﻬﺎ و اﻋﻤﺎل ﺧﺎﺻﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﻣﺘﺬﻛﺮ ﺷﺪﻳﻢ‪ .‬از اﻳﻦ رو در واﻗـﻊ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ :‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ و وﻳﮋﮔﻴﻬﺎ در ﻛﺴﻰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑـﺎز ﻫـﻢ ﻣـﺸﻤﻮل ﺷـﻔﺎﻋﺖ اﻟﻬـﻰ ﻧـﺸﻮد و از‬
‫ﻋﺬاب رﻫﺎﻳﻰ ﻧﻴﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻟَﻴ‪‬ﺲ‪ ‬ﻟِﻠْﺄﻧْﺴﺎنِ اِﻟّﺎ ﻣﺎ ﺳ‪‬ﻌﻰ ﻣﻮرد ﻧﺪارد )دﻗﺖ ﺷﻮد(‪.‬‬
 ‫* ﺳﺆال ﻫﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫اﺻﻮﻻً آﻳﺎت ﭼﻨﺪى در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ دارﻳﻢ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ اﻧﻜﺎر ﺷﺪه اﺳﺖ )‪ (64‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻧــــــــــــــــﺺ ﺻــــــــــــــــﺮﻳﺢ اﻳــــــــــــــــﻦ آﻳــــــــــــــــﺎت ﻣﻨﺎﻓــــــــــــــــﺎت دارد‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎً اﺷﺎره ﻛﺮدﻳﻢ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻰ ﺗﻮان آﻳﺎت ﻗﺮآن را ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ آﻳـﺎت ﻗﺒـﻞ و ﺑﻌـﺪ و ﻳـﺎ ﺑـﺪون‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ آﻳﺎت دﻳﮕﺮ و رواﻳﺎﺗﻰ ﻛﻪ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻔﺎد آن آﻳﻪ اﺳﺖ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮد‪ ،‬و ﺗﻮﺿﻴﺢ داد‪ .‬و ﻫﻢ از اﻳـﻦ روﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫رﺳـــــــــــــــــــــﻮل اﻛـــــــــــــــــــــﺮم )ص( ﻣـــــــــــــــــــــﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨـــــــــــــــــــــﺪ‪:‬‬
‫ﻧَـﺰَل )اﻟﻘـﺮآن( ﻳ‪‬ـﺼ‪‬ﺪ‪‬قُ ﺑ‪‬ﻌـﻀُﻪ‪ ‬ﺑ‪‬ﻌ‪‬ـﻀﺎً‪ (65).‬ﺑﻌــﻀﻰ از آﻳـﺎت ﻗـﺮآن ﺑﻌــﻀﻰ دﻳﮕـﺮ را )ﺗﻔـﺴﻴﺮ و( ﺗــﺼﺪﻳﻖ ﻣـﻰ ﻛﻨــﺪ‪.‬‬
‫اﻣﻴﺮ اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ع( ﻧﻴـﺰ در ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼﻏـﻪ ﻣـﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨـﺪ‪ ...:‬و‪ ‬ﻳ‪‬ﻨْﻄِـﻖُ ﺑ‪‬ﻌ‪‬ـﻀُﻪ‪ ‬ﺑِـﺒ‪‬ﻌ‪‬ﺾٍ و‪ ‬ﻳ‪‬ـﺸْﻬ‪‬ﺪ‪ ‬ﺑ‪‬ﻌ‪‬ـﻀُﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠـﻰ ﺑ‪‬ﻌ‪‬ـﺾٍ‪(66).‬‬
‫ﺑﻌـــﻀﻰ از آﻳـــﺎت ﺑﻌـــﻀﻰ دﻳﮕـــﺮ را ﺑﻴـــﺎن ﻣـــﻰ ﻛﻨـــﺪ و ﺑﺮﺧـــﻰ ﺑـــﺮ ﺑﺮﺧـــﻰ دﻳﮕـــﺮ ﮔـــﻮاﻫﻰ ﻣـــﻰ دﻫـــﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﻤﻰ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻰ آﻳﺎت ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻰ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ را رد ﻣﻰ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ آﻳـﺎت‬
‫ﻓﺮاوان دﻳﮕﺮى ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﺑﻌﻀﻰ از آﻧﻬﺎ را ذﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ اﺻﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ را ﻓﻰ اﻟﺠﻤﻠﻪ ‪ -‬اﺛﺒﺎت ﻣﻰ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻋـﻼوه ﺑـﺮ‬
‫اﻳﻦ دﻳﺪﻳﻢ ﻛﻪ از ﺳﻮى ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن ﻣﻌﺼﻮم )ع( ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻣﻔﺴﺮان ﺣﻘﻴﻘﻰ ﻛﻼم ﺧﺪاﻳﻨﺪ‪ ،‬رواﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻰ در ﻣـﻮرد ﺷـﻔﺎﻋﺖ‬
‫وارد ﺷـــﺪه اﺳـــﺖ‪ ،‬ﺗـــﺎ آﻧﺠـــﺎ ﻛـــﻪ ﺷـــﺎﻳﺪ ﺑﺘـــﻮان ﮔﻔـــﺖ اﻳـــﻦ رواﻳـــﺎت ﺑـــﻪ ﺣـــﺪ ﺗـــﻮاﺗﺮ رﺳـــﻴﺪه اﺳـــﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨــــﺎ ﺑــــﺮ اﻳــــﻦ ﻧﺒﺎﻳــــﺴﺘﻰ اﻳــــﻦ آﻳــــﺎت را ﺑــــﻪ ﻃــــﻮر ﻣﻄﻠــــﻖ ﺗﻔــــﺴﻴﺮ و ﻣﻌﻨــــﺎ ﻛــــﺮد‪ ،‬ﭼــــﺮا ﻛــــﻪ‪:‬‬
‫اوﻻً‪ :‬آﻳﺎت ﻣﺘﻌﺪد دﻳﮕﺮى دال ﺑﺮ ﺷﻔﺎﻋﺖ دارﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺨـﺼﺺ و ﻣﻘﻴـﺪ ﺑـﺮاى اﻳـﻦ ﻋﻤﻮﻣـﺎت و‬
‫اﻃﻼﻗـــــــــــــــــــــــــــــــﺎت ﻗـــــــــــــــــــــــــــــــﺮار ﮔﻴﺮﻧـــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ :‬آﻳﺎﺗﻰ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﻧﻔﻰ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻰ ﻛﻨﻨﺪ در ﻣﻘﺎم ﻧﻔﻰ ﺷﻔﺎﻋﺖ اﺳﺘﻘﻼﻟﻰ و ﺑﺪون اذن اﻟﻬﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﺜﺎل ﻗﻮم ﻳﻬﻮد‬
‫و ﺑﻨﻰ اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﺑﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪(67).‬‬

‫ﺷﻔﻴﻌﺎن ﻛﻴﺎﻧﻨﺪ‬
‫در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻳﺎت ﻗﺮآن ﺗﺎ ﺣﺪودى وﻳﮋﮔﻴﻬﺎى ﻛﻠﻰ ﻛﺴﺎﻧﻰ را ﻛﻪ در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺣـﻖ ﺷـﻔﺎﻋﺖ دارﻧـﺪ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ آوردﻳﻢ ﻛﻪ ﻛﻠﻰ ﺗﺮﻳﻦ و اﺻﻠﻰ ﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎ ﻣﺄذون ﺑﻮدن از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ و رﺿـﺎﻳﺖ اﻟﻬـﻰ ﺑـﺮ ﺷـﻔﺎﻋﺖ‬
‫آﻧﻬﺎﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺖ‪:‬‬
‫ﻣــــــــــــﺎ ﻣِــــــــــــﻦْ ﺷَــــــــــــﻔﻴﻊٍ اِﻟّــــــــــــﺎ ﻣِــــــــــــﻦْ ﺑ‪‬ﻌ‪‬ــــــــــــﺪِ اِذْﻧِــــــــــــﻪِ‪(68).‬‬
‫ﺷــــــــﻔﺎﻋﺖ ﻫــــــــﻴﭻ ﺷــــــــﻔﻴﻌﻰ ﺗﺤﻘــــــــﻖ ﻧﻴﺎﺑــــــــﺪ ﻣﮕــــــــﺮ ﺑﻌــــــــﺪ از اذن اﻟﻬــــــــﻰ‪.‬‬
‫ﻳ‪‬ﻮ‪‬ﻣ‪‬ﺌِــــــﺬٍ ﻻ اﻟــــــﺸﱠﻔﺎﻋ‪‬ﺔُ اِﻟّـــــــﺎ ﻣ‪‬ــــــﻦْ اَذِنَ ﻟَــــــﻪ‪ ‬اﻟــــــﺮﱠﺣ‪‬ﻤﻦُ و‪ ‬ر‪‬ﺿِــــــﻰ‪ ‬ﻟَــــــﻪ‪ ‬ﻗَــــــﻮ‪‬ﻻً‪(69).‬‬
‫در روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺳﻮدى ﻧﺒﺨﺸﺪ‪ ،‬ﺟﺰ آﻧﻜﻪ ﺧﺪاى رﺣﻤﺎن ﺑﻪ او اﺟﺎزه ﺷﻔﺎﻋﺖ داده و ﺳﺨﻨﺶ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ او‬
‫ﮔﺮدﻳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪه اﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺖ‪.‬‬
‫در آﻳــــﻪ زﻳــــﺮ ﻳﻜــــﻰ از ﺻــــﻔﺎت ﻛﻠــــﻰ ﺷــــﻔﻴﻊ ﺷــــﺎﻫﺪ ﺑــــﺎﻟﺤﻖ )‪ (70‬ﺑــــﻮدن ذﻛــــﺮ ﺷــــﺪه اﺳــــﺖ‪:‬‬
‫و‪ ‬ﻻ ﻳ‪‬ﻤ‪‬ﻠِـــﻚ‪ ‬اﻟﱠـــﺬﻳﻦَ ﻳ‪‬ـــﺪ‪‬ﻋﻮ‪‬نَ ﻣِـــﻦْ دو‪‬ﻧِـــﻪِ اﻟـــﺸﱠﻔﺎﻋ‪‬ﺔَ اِﻟّـــﺎ ﻣ‪‬ـــﻦْ ﺷَـــﻬِﺪ‪ ‬ﺑِـــﺎﻟْﺤ‪‬ﻖّ و‪ ‬ﻫ‪‬ـــﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﻠَﻤـــﻮ‪‬نَ‪(71).‬‬
‫آﻧﺎن ﻛﻪ ﻏﻴﺮ ﺧﺪاى ﻳﻜﺘﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﻰ ﻣﻰ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺎدر ﺑﺮ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻛﺴﻰ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ از روى ﻋﻠـﻢ ﺑـﻪ ﺣـﻖ‬
‫ﺷــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻬﺎدت دﻫﻨــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاى اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺼﺎدﻳﻖ واﻗﻌﻰ ﻣﻔﺎد اﻳﻦ آﻳﺎت اﻟﻬﻰ ﻳﻌﻨﻰ ﺷﻔﻌﺎى ﺣﻘﻴﻘﻰ را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ ﻧﺎﭼـﺎر ﺑﺎﻳـﺴﺘﻰ ﺑـﻪ رواﻳـﺎت ﻣﺮاﺟﻌـﻪ‬
‫ﻛﺮده ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻣﻔﺴﺮان واﻗﻌﻰ آﻳﺎت ﻗﺮآن در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﭼﻪ ﻣـﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨـﺪ‪ .‬در ﻳـﻚ ﺑﺮرﺳـﻰ ﺳـﻄﺤﻰ از رواﻳـﺎت‪ ،‬ﺑﺨـﻮﺑﻰ‬
‫روﺷﻦ ﻣﻰ ﺷﻮد ﻣﻰ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺮﺧﻰ از رواﻳﺎت ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ اﻣﺎم ﻣﻌﺼﻮم )ع( ﺷﻔﺎﻋﺖ را ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﺟﻤـﻊ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻰ دﻫﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﻟَﻨﺎ ﺷَﻔﺎﻋ‪‬ﺔٌ و ﻧَﺸْﻔَﻊ‪ ‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﺷﺎره دارﻧﺪ و ﻧﻴـﺰ در زﻳـﺎرت ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣـــــــــــــــــــــــﺴﺌﻠﻪ اﺷـــــــــــــــــــــــﺎره ﺷـــــــــــــــــــــــﺪه ﺑـــــــــــــــــــــــﻮد‪.‬‬
‫در ﺑﺎره ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮدن رﺳﻮل اﻛﺮم )ص( ﻧﻴﺰ رواﻳﺎﺗﻰ ذﻛﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻌﻀﻰ آﻳﺎت ﻗـﺮآن‬
‫ﻛﺮﻳﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻳﻪ ‪ 79‬ﺳﻮره اﺳﺮاء )‪ -(72‬ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﺑﺪان اﺷﺎره ﺷﺪ ‪ -‬و آﻳﻪ ‪ 5‬ﺳﻮره ﺿﺤﻰ )‪ (73‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺷـﻔﺎﻋﺖ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم )ص( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و ﻣﻮرد ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻛﺮدن اﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( از ﺧﻮد آن ﺣﻀﺮت رواﻳـﺖ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮده اﻧـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‪:‬‬
‫‪ ....‬و‪ ‬ﻳ‪‬ـــــــــــــــــــﺸْﻔَﻊ‪ ‬اَﻫ‪‬ـــــــــــــــــــﻞُ ﺑ‪‬ﻴ‪‬ﺘـــــــــــــــــــﻰ ﻓَﻴ‪‬ـــــــــــــــــــﺸَﻔﱠﻌﻮ‪‬نَ‪(74) ...‬‬
‫)در ﻗﻴﺎﻣــﺖ( اﻫــﻞ ﺑﻴــﺖ ﻣــﻦ ﺷــﻔﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻫﻨــﺪ ﻛــﺮد و ﺷﻔﺎﻋﺘــﺸﺎن ﻫــﻢ ﻣﻘﺒــﻮل درﮔــﺎه ﺧﺪاوﻧــﺪ ﺧﻮاﻫــﺪ ﺑــﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻰ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻳﺎت و رواﻳﺎت ﻣﻰ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻏﻴﺮ از اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬و از ﻣﻴﺎن اﻧـﺴﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬اﻓـﺮادى ﻫﻤﭽـﻮن‬
‫اﻧﺒﻴــــــﺎء اﻟﻬــــــﻰ‪ ،‬ﻋﻠﻤــــــﺎ‪ ،‬ﺷــــــﻬﺪا و ﻣــــــﺆﻣﻨﻴﻦ در ﻗﻴﺎﻣــــــﺖ ﺣــــــﻖ ﺷــــــﻔﺎﻋﺖ دارﻧــــــﺪ‪(75).‬‬
‫در ﻣــــــﻮرد ﺷــــــﻔﺎﻋﺖ ﻗــــــﺮآن ﻛــــــﺮﻳﻢ ﻧﻴــــــﺰ رواﻳــــــﺎﺗﻰ ﻧﻘــــــﻞ ﺷــــــﺪه اﺳــــــﺖ‪(76).‬‬
‫اﻣﺎ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً اﻳﻦ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻏﻴﺮ از ﺷﻔﺎﻋﺖ اﺻﻄﻼﺣﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤـﺚ ﻣﺎﺳـﺖ‪ ،‬و ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎى ﻫـﺪاﻳﺘﮕﺮى و‬
‫ﺳﺒﺒﻴ‪‬ﺖ ﺑﺮاى ﻧﺠﺎت و ﻓﻼح اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﻪ اﻣﻮرى ﻣﺜﻞ ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﻃﺎﻋﺔ اﻟﻠﱠﻪ و‪ ....‬ﻧﻴـﺰ ﻧـﺴﺒﺖ داده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻮﺳﻞ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻳﻜﻰ از ﻣﻌﺎرف ﻣﺴﻠﻢ و ﻣﺸﻬﻮر ﻣﻜﺘﺐ ﺗﺸﻴﻊ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ اوﻟﻴﺎء اﻟﻬﻰ و ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ )ع( و ﺑﺰرﮔﺎن دﻳـﻦ‪ ،‬ﺑـﺮاى رﻓـﻊ‬
‫ﻣﺸﻜﻼت و ﺑﺮ آورده ﺷﺪن ﺣﺎﺟﺎت ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮﻳﻰ ﻣﻌﺎﻧﺪﻳﻦ و ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﺸﻴﻊ ﻫﻤﻮاره در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻮﺳﻞ را ﻣﺸﻮ‪‬ه ﺟﻠﻮه داده و ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻪ آن را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺷﺮك ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﻠﻤﺪاد ﻛﺮده اﻧﺪ و از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺗـﺸﻴﻊ را‬
‫ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺘﻬﺎى ﻧﺎرواﻳﻰ ﻣﺘﻬﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ وﻫﺎﺑﻴﻮن ‪ -‬ﻛﻪ ﺑﺤﻖ آﻟﺖ دﺳﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎر و اﺳﺘﻜﺒﺎر ﺟﻬـﺎﻧﻰ ﻫـﺴﺘﻨﺪ ‪-‬‬
‫ﺑﻴﺶ از دﻳﮕﺮان ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺘﻬﺎى ﻧﺎروا و ﺗﻬﻤﺘﻬﺎى ﺑﻴﺠﺎ داﻣﻦ ﻣﻰ زﻧﻨـﺪ‪ .‬اﺑـﻦ ﺗﻴﻤﻴـﻪ )ﻣﺘﻮﻓـﺎى ‪ 728‬ق( ﻛـﻪ ﭘﺎﻳـﻪ ﮔـﺬار‬
‫وﻫﺎﺑﻴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻃﻠﺐ ﺣﺎﺟﺖ از ﺣﻀﺮﺗﺶ را‪ ،‬ﺷﺮك ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و آزار و اذﻳـﺖ ﺧـﻮد ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫)ص( ﻣﻰ ﭘﻨﺪارد و زﻳﺎرت ﻗﺒﺮ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ )ع( و ﻧﻀﺮع و اﺳﺘﻐﺎﺛﻪ در ﺑﺎرﮔﺎه آﻧﺎن را ﺑﺖ ﭘﺮﺳـﺘﻰ ﻣـﻰ ﺷـﻤﺎرد )‪ (77‬وى‬
‫ﺗﻮﺳـــﻞ را ﺑـــﻪ ﻣﻌﻨــــﻰ ﻧـــﺪا ﻛــــﺮدن ﺷـــﺨﺺ ﻣﻌـــﺪوم داﻧــــﺴﺘﻪ و آن را ﻋﻤﻠـــﻰ ﺣــــﺮام ﻣـــﻰ داﻧــــﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻰ ﻋﺒﺪ اﻟﻮﻫﺎب )‪ 1206 - 1115‬ق( ﻧﻴﺰ ﻛﻪ از رﻫﺒﺮان ﻓﺮﻗﻪ وﻫﺎﺑﻴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻰ ﮔﻮﻳـﺪ‪ :‬ﺧﻄـﺎب ﻛـﺮدن ﺷـﺨﺺ‬
‫ﻣﻌـــــﺪوم ﻗﺒـــــﻴﺢ اﺳـــــﺖ؛ ﭼـــــﺮا ﻛـــــﻪ ﻣـــــﺮده ﻫﺮﮔـــــﺰ ﺗﻮاﻧـــــﺎﻳﻰ ﭘﺎﺳـــــﺨﮕﻮﻳﻰ ﻧـــــﺪارد‪(78).‬‬
‫ﻣﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻧﺎروا ﮔﻮﻳﻴﻬﺎ ﻧﺎﺷﻰ از ﻋﺪم درك ﺻﺤﻴﺢ آﻧﺎن از ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﻮﺳﻞ در ﻣﻜﺘﺐ ﺗـﺸﻴﻊ اﺳـﺖ‪ .‬و اﻟﺒﺘـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻧﻴﺰ ﻧﻔﻰ ﻧﻤﻰ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ وﻫﺎﺑﻴﺖ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻏﺮاض ﭘﻠﻴﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎرى ﻋﺎﻟﻤﺎً و ﻋﺎﻣﺪاً ﺳـﻌﻰ در ﺗﺤﺮﻳـﻒ‬
‫ﻣﻌﺎرف ﺷﻴﻌﻰ دارد‪ ،‬ﮔﺮ ﭼﻪ رﻫﺒﺮان وﻫﺎﺑﻴﺖ ﺧﻮد ﻣﻰ داﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ ﻣﻌﺎرف‪ ،‬ﺧﻼف ﭘﻨﺪارﻫﺎى ﺑﺎﻃﻞ آﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮ آﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر اﺷﺎرﺗﻰ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﻮﺳﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ و اﻳـﻦ ﻣـﺴﺌﻠﻪ را از دﻳـﺪﮔﺎه ﻋﻘـﻞ و ﻧﻘـﻞ‬
‫ﺑﺮرﺳﻰ ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫ﻣﻌﻨﺎى ﻟﻐﻮى ﺗﻮﺳﻞ‬

‫ﺗﻮﺳﻞ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﻏﻴﺮ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ اﺑﺰار‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻳﺎ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮ ﻣﻰ ﺑﺎﺷﺪ‪» .‬و‪‬ﺳ‪‬ﻞَ« ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻌﻨـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻛــــــــــــــــﺎر ﻣــــــــــــــــﻰ رود‪ .‬در اﻟﻤﻨﺠــــــــــــــــﺪ آﻣــــــــــــــــﺪه اﺳــــــــــــــــﺖ‪:‬‬
‫وﺳ‪‬ــــﻞ و ﺗﻮﺳ‪‬ــــﻞَ اﻟــــﻰ اﻟﻠﱠــــﻪ ﺑﻌﻤــــﻞٍ او وﺳــــﻴﻠﺔٍ‪ :‬ﻋ‪‬ﻤِــــﻞَ ﻋﻤــــﻼً ﺗﻘــــﺮّب‪ ‬ﺑِــــﻪ اﻟﻴــــﻪ ﺗﻌــــﺎﻟﻰ‪.‬‬
‫و وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﭼﻴﺰى اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ آن‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻘﺮب ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻰ ﺷﻮد‪ :‬اﻟﻮ‪‬ﺳﻴﻠَﺔ‪ :‬ﻣﺎ ﻳ‪‬ﺘﻘﺮﱠب‪ ‬ﺑﻪ اﻟﻰ اﻟﻐﻴﺮ‪ .‬ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎى‬
‫ﺗﻀﺮع‪ ،‬اﺳﺘﺠﺪاء »اﺳﺘﻌﻄﺎء«‪ ،‬اﻟﺘﻤﺎس‪ ،‬اﺳﺘﺮﺣﺎم‪ ،‬اﺳﺘﺪﻋﺎ‪ ،‬و ﻧﺬرع‪ ،‬ﻧﻴﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪(79).‬‬

‫ﻣﻌﻨﺎى اﺻﻄﻼﺣﻰ ﺗﻮﺳﻞ‬

‫ﺗﻮﺳـــﻞ ﺑـــﻪ ﻣﻌﻨـــﺎى ﻣـــﺼﻄﻠﺢ در ﻓﺮﻫﻨـــﮓ ﺷـــﻴﻌﻰ را ﻣـــﻰ ﺗـــﻮاﻧﻴﻢ ﺑـــﻪ ﺻـــﻮرت زﻳـــﺮ ﺗﻌﺮﻳـــﻒ ﻛﻨـــﻴﻢ‪:‬‬
‫ﺗﻮﺳﻞ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺣﻘﻴﻘﻰ از ﺣﻘﻴﻘﺖ وﺟﻮدى اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﻳﻰ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه و ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺮاى وﺳـﺎﻃﺖ در اﻣـﺮ ﺧﻴـﺮى‬
‫ﻣﺮﺑــــــــــــــــــﻮط ﺑــــــــــــــــــﻪ دﻧﻴــــــــــــــــــﺎ ﻳــــــــــــــــــﺎ آﺧــــــــــــــــــﺮت‪.‬‬
‫از اﻳـــــــــﻦ ﺗﻌﺮﻳـــــــــﻒ ﭼﻨـــــــــﺪﻳﻦ ﻣﻄﻠـــــــــﺐ ﺑـــــــــﻪ دﺳـــــــــﺖ ﻣـــــــــﻰ آﻳـــــــــﺪ‪:‬‬
‫أ‪ :‬ﺑـــﺪﻳﻬﻰ اﺳـــﺖ ﻛـــﻪ ﺗﻮﺳـــﻞ ﺻـــﺮﻓﺎً ﻟﻘﻠﻘـــﻪ زﺑـــﺎن ﻧﻴـــﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـــﻪ ﺧﻮاﺳـــﺘﻨﻰ ﺣﻘﻴﻘـــﻰ ﻣـــﻰ ﺑﺎﺷـــﺪ‪.‬‬
‫ب‪ :‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺗﻮﺳﻞ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ از ﻗﺒﺮ ﻳﺎ ﺑﺪن ﻓﻴﺰﻳﻜﻰ و ﺟﺴﻢ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻳﺎ اﻣﺎم و‪ ...‬ﭼﻴﺰى ﻃﻠﺐ ﻧﻤﻰ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫از ﺣﻘﻴﻘــﺖ وﺟــﻮدى آﻧــﺎن ﻛــﻪ ﺑــﻪ ﻋﻘﻴــﺪه ﻣــﺎ ﻧﻔــﺲ ﻧﺒــﻮى و ﻳــﺎ و‪‬ﻟَــﻮى آﻧــﺎن اﺳــﺖ‪ ،‬اﺳــﺘﻤﺪاد ﻣــﻰ ﻛﻨــﻴﻢ‪.‬‬
‫ج‪ :‬ﻣﺘﻮﺳ‪‬ﻞٌ ﺑﻪ ﻣﻰ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻮﺳﻞ از ﻛﻤﺎل و ﻣﺮﺗﺒﺖ وﺟـﻮدى ﺑﻴـﺸﺘﺮ و ﺑـﺎﻻﺗﺮى ﺑﺮﺧـﻮردار ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﭼـﺮا ﻛـﻪ‬
‫وﺳـــﺎﻃﺖ ﺟـــﺰ در اﻳـــﻦ ﺻـــﻮرت ﻛـــﻪ واﺳـــﻄﻪ‪ ،‬ﻓـــﻮق ﻣﺘﻮﺳـــﻞ و دون ﻣﺘﻮﺳـــﻞ اﻟﻴـــﻪ ﺑﺎﺷـــﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨـــﺎ ﻧـــﺪارد‪.‬‬
‫د‪ :‬ﺗﻮﺳــﻞ ﻣــﻰ ﺑﺎﻳــﺴﺖ در اﻣــﺮ ﺧﻴــﺮ ﻳﻌﻨــﻰ اﻣــﺮى ﻛــﻪ ﻣﻨﺎﻓــﺎﺗﻰ ﺑــﺎ ﻧﻈــﺎم اﺣــﺴﻦ اﻟﻬــﻰ ﻧــﺪارد‪ ،‬ﺑﺎﺷــﺪ‪.‬‬
‫ه‪ :‬ﻣﻮﺿــــــﻮع ﺗﻮﺳــــــﻞ ﻣــــــﻰ ﺗﻮاﻧــــــﺪ اﻣــــــﺮ ﺧﻴــــــﺮ دﻧﻴــــــﻮى و ﻳــــــﺎ اﺧــــــﺮوى ﺑﺎﺷــــــﺪ‪.‬‬
‫و‪ :‬ﻇﺮﻓﻴـــﺖ ﺗﻮﺳـــﻞ دﻧﻴﺎﺳـــﺖ‪ ،‬ﺑـــﻪ ﺧـــﻼف ﺷـــﻔﺎﻋﺖِ ﻣـــﺼﻄﻠﺢ ﻛـــﻪ ﻇـــﺮف آن‪ ،‬ﺟﻬـــﺎن آﺧـــﺮت اﺳـــﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧـــﻰ ﺷـــﻔﺎﻋﺖ ﺑـــﻪ ﻣﻌﻨـــﺎى ﻋـــﺎم و ﻟﻐـــﻮى آن را در ﺗﻌﺮﻳـــﻒ ﺗﻮﺳـــﻞ آورده و ﭼﻨـــﻴﻦ ﮔﻔﺘـــﻪ اﻧـــﺪ‪:‬‬
‫اﻻﺳﺘﻐﺎﺛَﺔُ ﺑﺎﻟﻨﺒﻰ‪) ‬ص( و ﺑﺈِﺧﻮاﻧﻪ اﻟﻨﺒﻴ‪‬ﻴﻦ و اﻟﻤﺮﺳﻠﻴﻦ و ﺑﺎﻷوﻟﻴﺎء و اﻟﺼﺎﻟﺤﻴﻦ‪ ،‬ﻫﻲ ﻋﺒﺎرةٌ ﻋﻦ ﺳﺆال اﻟﺸﻔﺎﻋﺔ ﻣﻨﻬﻢ ﻟﻘـﻀﺎء‬
‫اﻟﺤــــــــــــــﻮاﺋﺞ و دﻓــــــــــــــﻊ اﻟﻨﻮاﺋــــــــــــــﺐ و ﺗﻔــــــــــــــﺮﻳﺞ اﻟﻜــــــــــــــﺮوب‪(80).‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﻮق ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى وﺳﺎﻃﺖ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﺷﻔﺎﻋﺖِ ﻣﺼﻄﻠﺢ ﻛﻪ ﻇﺮف ﺗﺤﻘـﻖ آن‬
‫ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻣﻰ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺗﻮﺳﻞ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻰ ﺷﻔﺎﻋﺖ در دﻧﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﻣﻌﻨﺎى اﺻﻄﻼﺣﻰ ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ،‬واﺳﻄﻪ ﺷﺪن ﺷـﺨﺺ در ﻗﻴﺎﻣـﺖ ﺑـﺮاى ﺑﻬـﺮه ﻣﻨـﺪى دﻳﮕـﺮان از ﻓـﻴﺾ و رﺣﻤـﺖ اﻟﻬـﻰ‬
‫اﺳﺖ‪ (81).‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻰ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻳﻦ ﮔﻮﻧـﻪ وﺳـﺎﻃﺖ در ﻫﻤـﻴﻦ ﺟﻬـﺎن ﻧﻴـﺰ واﻗـﻊ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻧـﻮﻋﻰ‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻰ ﺷﻮد‪ ،‬و ﻃﻠﺐ ﻛﺮدن اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ وﺳﺎﻃﺖ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻰ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻫﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳـﻼﻣﻰ‬
‫ﻣــــــــﺎ از اﻳــــــــﻦ ﻣــــــــﺴﺌﻠﻪ ﺗﺤــــــــﺖ ﻋﻨــــــــﻮان ﺗﻮﺳــــــــﻞ ﻳــــــــﺎد ﺷــــــــﺪه اﺳــــــــﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻰ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺗﻮﺳﻞ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺧﻮاﺳﺘﻦ و ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﺮدن از ﺷﺨﺼﻰ در دﻧﻴﺎ ﺑﺮاى وﺳﺎﻃﺖ در ﺣـﺼﻮل‬
‫ﻧﻌﻤﺖ و ﺳﻌﺎدت و ﻳﺎ رﻓﻊ ﻧﻘﻤﺖ و ﺷﻘﺎوت دﻧﻴﻮى ﻳﺎ اﺧﺮوى ﻛﻪ ﺟـﺎﻣﻊ اﻳـﻦ دو‪ ،‬ﻫﻤـﺎن ﻣﻌﻨـﺎى ﺧﻴـﺮ اﺳـﺖ و ﺧﻴـﺮ‬
‫اﻣﺮﻳﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎ ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ اﻟﻬﻰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ رو اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺮور ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﻧـﺬر و اﻣﺜـﺎل آن و ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣﻮﺿـــﻮع ﺗﻮﺳـــﻞ ﺑﺎﺷـــﻨﺪ؛ ﭼـــﻮن در ﻗﻠﻤـــﺮو اراده اﻟﻬـــﻰ و ﺧﻮاﺳـــﺖ وﺳـــﺎﺋﻂ ﻗـــﺮار ﻧﻤـــﻰ ﮔﻴﺮﻧـــﺪ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺬﻛﺮ و ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻞ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﻃﻠﺐ وﺳﺎﻃﺖ ﺗﻜﻮﻳﻨﻰ ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨـﻰ‪ ،‬در‬
‫ﺗﻮﺳﻞ در ﺧﻮاﺳﺖ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ واﺳﻄﻪ‪ ،‬ﺧﻮد در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻠﻞ ﺗﻜﻮﻳﻨﻰ ﻣﻄﻠﻮب واﻗﻊ ﺷـﻮد و آن را ﺑـﻪ‬
‫وﺟﻮد آورد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ او ﻧﻴﺰ دﻋﺎ ﻛﻨﺪ و از ﺧﺪا ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﺟﺖ و ﻧﻴﺎز ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑـﺮآورده‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻛﻪ دﻋﺎﻫﺎى ﺷـﺨﺺ ﻣﺘﻮﺳـﻞ‪ ،‬ﻣـﺴﺘﺠﺎب ﮔـﺮدد‪ (82).‬ﺣﺎﺟـﺖ ﻣـﻰ ﺑﺎﻳـﺴﺖ‬
‫ﺣﺎﺟﺖِ ﻣﺸﺮوع ﻳﻌﻨﻰ ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﻧﻈﺎم اﺳﺒﺎب و ﻣﺴﺒﺒ‪‬ﺎت ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ در راﺳﺘﺎى اراده ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﻧﻔـﻮس اﻧﺒﻴـﺎء و اوﻟﻴـﺎء‬
‫اﻟﻬﻰ و ﻣﺘﻮﺳ‪‬ﻞٌ اﻟﻴﻪ ﻳﻌﻨﻰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺳﺮّ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮﺧﻰ ﺗﻮﺳﻼت و دﻋﺎﻫﺎى ﻣﺎ اﺟﺎﺑﺖ ﻧﻤﻰ ﺷﻮد ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑــــــﺎ ﻧﻈــــــﺎم ﻛﻠــــــﻰ ﻫــــــﺴﺘﻰ ﻛــــــﻪ ﻧﻈــــــﺎم اﺣــــــﺴﻦ اﺳــــــﺖ ﺳــــــﺎزﮔﺎر ﻧﻴــــــﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻰ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺷﺮط ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدن ﻣﺘﻮﺳﻼت اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﺮادى ﻛﻪ ﺑـﺮاى وﺳـﺎﻃﺖ ﻣـﻮرد ﺗﻮﺳـﻞ ﻗـﺮار ﻣـﻰ ﮔﻴﺮﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﻓﺮادى ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎﻧﻰ وارﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ در ﺧﻮاﺳﺘﺸﺎن در ﭘﻴﺸﮕﺎه اﻟﻬﻰ ﻣﻘﺒﻮل اﻓﺘﺪ و ﺑـﻪ اﺻـﻄﻼح »ﻣ‪‬ـﺴ‪‬ﺘَﺠﺎب‪‬‬
‫اﻟﺪ‪‬ﻋ‪‬ﻮ‪‬ه« ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻨﺎن ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اراده و ﻣﺸﻴﺖ آﻧﻬﺎ ﻓﺎﻧﻰ و ﻣﻨﺪ‪‬ك‪ ‬در اراده اﻟﻬﻰ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺎم اﻟﻬـﻰ اﺳـﺖ‪ .‬ﻫـﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدى ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻮﺳﻞ‪ ،‬ﻗﺮب ﺑﻴﺸﺘﺮى ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺛﺒﻮﺗﺎً ﻣﻰ ﺗﻮاﻧـﺪ ﻣـﻮرد ﺗﻮﺳـﻞ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﻴﺮد‪ (83)،‬اﻣﺎ اﺛﺒﺎﺗﺎً ﻣﺼﺪاق روﺷﻦ و ﻣﺘﻘﻴﻦ ﻣﺘﻮﺳ‪‬ﻞٌ ﺑﻪِ‪ ،‬ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ از ﻃﺮﻳـﻖ رواﻳـﺎت ﺑـﻪ ﻣـﺎ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻰ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬

‫آﻳﺎت ﻗﺮآن در زﻣﻴﻨﻪ دﻋﺎ و ﺗﻮﺳﻞ‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻰ ﻃﻠﺐ دﻋﺎ ﻣﻰ ﺑﺎﺷﺪ و ﺟﻮﻫﺮ ﺗﻮﺳﻼت ﻫﻤﺎن دﻋﺎﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻚ ﺑﺎﻳﺪ دﻳﺪ آﻳﺎ از دﻳﺪﮔﺎه ﻗـﺮآن‬
‫اﺻـــﻞ دﻋـــﺎ و در ﺧﻮاﺳـــﺖ از ﻣـــﺴﺒ‪‬ﺐ اﻻﺳـــﺒﺎب ﻳﻌﻨـــﻰ ﺧﺪاوﻧـــﺪ ﺗﻌـــﺎﻟﻰ اﻣـــﺮى ﻣﻘﺒـــﻮل و ﻣﻨﻄﻘـــﻰ اﺳـــﺖ‬
‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎى ﻣﺘﻌﺪد از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺳﻼت و در ﺧﻮاﺳﺘﻬﺎ را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻰ از آﻧﻬﺎ اﺷـﺎره‬
‫ﻣــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻰ ﻛﻨــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻴﻢ‪:‬‬
‫ﺑﺮﺧﻰ از آﻳﺎت در ﺑﺎره ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ )ع( اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاى اﻫﻞ ﻣﻜﻪ از ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻌﻤﺖ ﻣـﻰ ﻛﻨـﺪ‪ .‬روﺷـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻰ دﻋﺎى ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ )ع( در ﺣﻖ اﻫﻞ ﻣﻜﻪ اﺳﺖ و ﻧﻪ در ﺣﻖ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻮﺳﻞ و وﺳﺎﻃﺖ در دﻋـﺎ‬
‫و ﻃﻠﺐ‪ ،‬ﺑﺨﻮﺑﻰ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮ ﭼﻪ دﻋﺎ ﺑﺮاى ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺼﺪاق ﺗﻮﺳﻞ ﻣﺼﻄﻠﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬دﻋﺎى ﺣـﻀﺮت اﺑـﺮاﻫﻴﻢ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ‬
‫)ع( ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬و‪ ‬إِذْا ﻗﺎلَ إِﺑ‪‬ﺮاﻫﻴﻢ‪ ‬ر‪‬ب‪ ‬اﺟ‪‬ﻌ‪‬ﻞْ ﻫﺬا ﺑ‪‬ﻠَﺪاً اﻣِﻨﺎً و‪ ‬ار‪‬ز‪‬قْ أﻫ‪‬ﻠَﻪ‪ ‬ﻣِﻦَ اﻟﺜﱠﻤ‪‬ـﺮاتِ ﻣ‪‬ـﻦْ اﻣ‪‬ـﻦَ ﻣِـﻨْﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﺑِﺎﻟﻠّـﻪِ و‪ ‬اﻟْﻴ‪‬ـﻮ‪‬مِ اﻻﺧِـﺮِ‪(84)...‬‬
‫و آن ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻪ درﮔﺎه اﻟﻬﻰ ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺖ‪ :‬اى ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻮ ﺧﻮد اﻳﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ را در اﻣﻨﻴـﺖ و آﺳـﺎﻳﺶ‬
‫ﮔﻴﺮ‪ ،‬و اﻫﻞ آن را از ﺛﻤﺮات و ﻧﻌﻤﺘﻬﺎى ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ ﺳﺎز‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا و روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ اﻳﻤﺎن آورده اﻧﺪ‪...‬‬
‫‪ -2‬ر‪‬ﺑ‪‬ﻨــﺎ و‪ ‬اﺑ‪‬ﻌ‪‬ــﺚْ ﻓــﻴﻬِﻢ‪ ‬ر‪‬ﺳــﻮ‪‬ﻻً ﻣِــﻨْﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ﺘْﻠــﻮ‪‬ا ﻋ‪‬ﻠَــﻴ‪‬ﻬِﻢ‪ ‬اﻳﺎﺗِــﻚ‪ ‬و‪ ‬ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﻠﱢﻤ‪‬ﻬ‪‬ــﻢ‪ ‬اﻟْﻜِﺘــﺎب‪ ‬و‪ ‬اﻟْﺤِﻜْﻤ‪‬ــﺔَ و‪ ‬ﻳ‪‬ــﺰَﻛّﻴﻬِﻢ‪(85).‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا در ﺑﻴﻦ اﻳﻦ ﻗﻮم ﻓﺮﺳﺘﺎده اى از ﻣﻴﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺮﮔﺰﻳﻦ ﻛﻪ آﻳﺎت ﺗﻮ را ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺗﻼوت ﻧﻤﺎﻳﺪ و آﻧﺎن را ﻛﺘﺎب و‬
‫ﺣﻜﻤــــــــــــــﺖ آﻣــــــــــــــﻮزد و از ﭘﻠﻴــــــــــــــﺪﻳﻬﺎ ﭘﺎﻛــــــــــــــﺸﺎن ﺳــــــــــــــﺎزد‪(86).‬‬
‫در ﺑﻌﻀﻰ آﻳﺎت‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ )ع( ﺑﺮاى ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺧﻮﻳﺶ و دﻳﮕـﺮ ﻣـﺆﻣﻨﻴﻦ از ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻃﻠـﺐ آﻣـﺮزش و‬
‫ﻣﻐﻔــــــــــــــــــــــــــــــــﺮت ﻣــــــــــــــــــــــــــــــــﻰ ﻧﻤﺎﻳــــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‪:‬‬
‫ر‪‬ﺑ‪‬ﻨَـــــــــــﺎ اﻏْﻔِﺮْﻟـــــــــــﻰ و‪ ‬ﻟِﻮاﻟِـــــــــــﺪ‪‬ى‪ ‬و‪ ‬ﻟِﻠْﻤ‪‬ـــــــــــﺆْﻣِﻨﻴﻦَ ﻳ‪‬ـــــــــــﻮ‪‬م‪ ‬اﻟﺤِـــــــــــﺴﺎب‪(87).‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬رﺣﻤﺖ و ﻣﻐﻔﺮت ﺧﻮﻳﺶ را در روز ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻰ اﻋﻤﺎل‪ ،‬ﻧﺼﻴﺐ ﻣﻦ و واﻟﺪﻳﻨﻢ و دﻳﮕـﺮ اﻫـﻞ اﻳﻤـﺎن ﺑﻔﺮﻣـﺎ‪.‬‬
‫ﺣــــــــﻀﺮت ﻣﻮﺳــــــــﻰ )ع( ﻧﻴــــــــﺰ ﺑــــــــﻪ ﭘﻴــــــــﺸﮕﺎه ﺧــــــــﺪا ﻋﺮﺿــــــــﻪ ﻣــــــــﻰ دارد‪:‬‬
‫ر‪‬ب‪ ‬اﻏْﻔِﺮْﻟــــــﻰ و‪ ‬ﻟِــــــﺄﺧﻰ و‪ ‬أَد‪‬ﺧِﻠْﻨــــــﺎ ﻓــــــﻰ ر‪‬ﺣ‪‬ﻤ‪‬ﺘِــــــﻚ‪ ‬و‪ ‬اَﻧْــــــﺖ‪ ‬اَر‪‬ﺣــــــﻢ‪ ‬اﻟــــــﺮّاﺣِﻤﻴﻦَ‪(88).‬‬
‫اى ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻦ و ﺑﺮادرم )ﻫﺎرون( را ﻣﻮرد ﻣﻐﻔﺮت و آﻣﺮزش ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار ده و ﻣﺎ را در رﺣﻤﺖ ﺧﻮﻳﺶ داﺧـﻞ‬
‫ﮔـــــــــــــــﺮدان‪ ،‬و ﻫﻤﺎﻧـــــــــــــــﺎ ﺗـــــــــــــــﻮ ﻣﻬﺮﺑـــــــــــــــﺎﻧﺘﺮﻳﻦ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧـــــــــــــــﺎﻧﻰ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ دﻋﺎى ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ و ﺣﻀﺮت ﻣﻮﺳﻰ ﻋﻠﻴﻬﻤﺎ اﻟﺴﻼم ﺑﺮاى دﻳﮕﺮان ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﮔﻔﺘـﻴﻢ ‪ -‬ﻣـﺼﺪاق ﺗﻮﺳـﻞ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻘﺮب ﻫﺴﺘﻨﺪ‬

‫ﻣﻼﺋﻜﻪ اﻟﻬﻰ از آن ﺣﻴﺚ ﻛﻪ از ﺳﻌﻪ و ﻣﺮﺗﺒﺖ وﺟﻮدى ﺑﺎﻻ و واﻻﻳﻰ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ ﻣﻰ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻮﺳ‪‬ـﻞٌ ﺑـﻪ ﺑـﺮاى‬
‫دﻳﮕﺮان ‪ -‬اﺳﺒﺎب ﺗﻘﺮب و وﺳﻴﻠﻪ ﻣﻐﻔﺮت ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻟﺬا ﺑﺮ اﺳﺎس آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﻼﺋﻜﻪ اﻟﻬﻰ در ﺣﻖ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ دﻋﺎ ﻣـﻰ‬
‫ﻛﻨﻨـــــــﺪ و از ﭘﻴـــــــﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧـــــــﺪ ﺑـــــــﺮاى آﻧـــــــﺎن ﻃﻠـــــــﺐ آﻣـــــــﺮزش ﻣـــــــﻰ ﻛﻨﻨـــــــﺪ‪:‬‬
‫‪ ....‬ر‪‬ﺑ‪‬ﻨﺎ و‪‬ﺳِﻌﺖ ﻛُﻞﱠ ﺷَﻰ‪ ‬ءٍ ر‪‬ﺣ‪‬ﻤ‪‬ﺔً و‪ ‬ﻋﻠْﻤﺎً‪ ،‬ﻓَﺎﻏْﻔِﺮْ ﻟِﻠﱠﺬﻳﻦَ ﺗﺎﺑﻮ‪‬ا و‪ ‬اﺗﱠﺒ‪‬ﻌ‪‬ﻮا ﺳ‪‬ﺒﻴﻠَﻚ‪ ‬و‪ ‬ﻗِﻬِﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﺬاب‪ ‬اﻟﺠ‪‬ﺤـﻴﻢِ * ر‪‬ﺑ‪‬ﻨـﺎ و‪ ‬أَد‪‬ﺧِﻠْﻬ‪‬ـﻢ‪‬‬
‫ﺟ‪‬ﻨّﺎتِ ﻋ‪‬ﺪ‪‬نٍ اﻟﱠﺘﻰ و‪‬ﻋ‪‬ﺪ‪‬ﺗﱠﻬ‪‬ﻢ‪ ‬و‪ ‬ﻣِﻦْ ﺻ‪‬ﻠَﺢ‪ ‬ﻣِﻦْ آﺑﺎﺋِﻬِﻢ‪ ‬و‪ ‬أَز‪‬واﺟِﻬِﻢ‪ ‬و‪ ‬ذُر‪‬ﻳﺎﺗِﻬِﻢ‪ ‬إِﻧﱠﻚ‪ ‬أﻧْﺖ‪ ‬اﻟﻌ‪‬ﺰﻳﺰُ اﻟﺤ‪‬ﻜﻴﻢ * و‪ ‬ﻗِﻬِﻢ‪ ‬اﻟـﺴ‪‬ﻴِﺌﺎتِ‪ ،‬و‪‬‬
‫ﻣ‪‬ـــــﻦْ ﺗَـــــﻖِ اﻟـــــﺴ‪‬ﻴﺌﺎتِ ﻳ‪‬ﻮ‪‬ﻣ‪‬ﺌِـــــﺬٍ ﻓَﻘَـــــﺪ‪ ‬ر‪‬ﺣﻤﺘَـــــﻪ‪ ،‬و‪ ‬ذﻟِـــــﻚ‪ ‬ﻫ‪‬ـــــﻮ‪ ‬اﻟْﻔَـــــﻮ‪‬ز‪ ‬اﻟﻌ‪‬ﻈــــــﻴﻢ‪(89).‬‬
‫)ﻣﻼﺋﻜﻪ اﻟﻬﻰ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻰ دارﻧﺪ‪ (:‬ﭘﺮوردﮔﺎرا‪ ،‬ﻋﻠﻢ و رﺣﻤﺖ ﺗﻮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ آﻧﺎن را ﻛﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻛـﺮده‬
‫اﻧﺪ و راه ﺗﻮ را در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ ﺑﻴﺎﻣﺮز و از ﻋﺬاب دوزخ رﻫﺎﻳﺸﺎن ﺳﺎز‪ ،‬ﺑﺎر اﻟﻬﺎ آﻧﻬﺎ را در ﺑﻬﺸﺖ ﻋﺪن )و ﺑﺮﻳﻦ( ﻛﻪ‬
‫وﻋﺪه ﺷﺎن داده اى ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﭘﺪران و ﻣﺎدران و ﻫﻤﺴﺮان و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻛﻪ ﺻـﺎﻟﺤﻨﺪ داﺧـﻞ ﮔـﺮدان ﻛـﻪ ﺑﺮاﺳـﺘﻰ ﺗـﻮﻳﻰ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻘﺘﺪرِ ﺣﻜﻴﻢ‪ ،‬و ﻣﺆﻣﻨﺎن را )ﺑﻪ ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﻳﺖ ﺧﻮد( از ارﺗﻜﺎب اﻋﻤﺎل زﺷﺖ ﻣـﺼﻮن دار ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﻛـﺲ را از‬
‫زﺷﺘﻜﺎرى ﻣﺤﻔﻮظ دارى او را ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﻳﺖ و رﺣﻤﺖ ﺧﻮد ﻗﺮار داده اى و اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺘﻰ رﺳﺘﮕﺎرى و ﻓﻴـﺮوزى‬
‫ﺑــــــــــــــــــــــــــــــــﻪ ﺷــــــــــــــــــــــــــــــــﻤﺎر ﻣــــــــــــــــــــــــــــــــﻰ رود‪.‬‬
‫در ﻣﻮاردى ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺧﻄﺎب ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻣﻮرد زﻧﺎن و ﻣـﺮدان ﺑـﺎ اﻳﻤـﺎن و ﭘﻴـﺮوان ﺧـﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻋﻔـﻮ و‬
‫ﮔﺬﺷﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاى آﻧﺎن ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻣﺪﻟﻮل اﻟﺘﺰاﻣﻰ اﻳﻦ اﻣﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ از ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ )ص(‬
‫ﻃﻠـــﺐ وﺳـــﺎﻃﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨـــﺪ و ﺑـــﻪ اﻳـــﺸﺎن ﻣﺘﻮﺳـــﻞ ﺷـــﻮﻧﺪ ﺗـــﺎ ﺗﻘـــﺮب ﺑﻴـــﺸﺘﺮى ﺑـــﻪ ﺧﺪاوﻧـــﺪ ﭘﻴـــﺪا ﻛﻨﻨـــﺪ‪:‬‬
‫‪ ....-1‬ﻓَـــــــــــــــــــﺎﻋ‪‬ﻒ‪ ‬ﻋ‪‬ـــــــــــــــــــﻨْﻬ‪‬ﻢ‪ ‬و‪ ‬اﺳ‪‬ـــــــــــــــــــﺘَﻐْﻔِﺮْ ﻟَﻬ‪‬ـــــــــــــــــــﻢ‪(90)...‬‬
‫)اى ﭘﻴـــــﺎﻣﺒﺮ ﻣـــــﺎ( از ﺧﻄﺎﻫـــــﺎى ﻣـــــﺮدم در ﮔـــــﺬر و ﺑـــــﺮاى آﻧﻬـــــﺎ ﻃﻠـــــﺐ آﻣـــــﺮزش ﻛـــــﻦ‪.‬‬
‫‪ ....-2‬و‪ ‬اﺳ‪‬ـــــــــــﺘَﻐْﻔِﺮْ ﻟَﻬ‪‬ـــــــــــﻢ‪ ‬اﻟﻠﱠـــــــــــﻪ‪ ،‬اِنﱠ اﻟﻠﱠـــــــــــﻪ‪ ‬ﻏَﻔـــــــــــﻮ‪‬ر‪ ‬ر‪‬ﺣـــــــــــﻴﻢ‪(91).‬‬
‫ﺑﺮاى ﻣﺆﻣﻨﺎن از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻃﻠﺐ ﻣﻐﻔﺮت ﻛﻦ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺘﻰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺸﻨﺪه و ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬و‪ ‬اﺳ‪‬ــــــــــ ـﺘَﻐْﻔِﺮْ ﻟَﻬ‪‬ــــــــــ ـﻦﱠ اﻟﻠﱠــــــــــ ـﻪ‪ ‬اِنﱠ اﻟﻠﱠــــــــــ ـﻪ‪ ‬ﻏَﻔــــــــــ ـﻮ‪‬ر‪ ‬ر‪‬ﺣــــــــــــﻴﻢ‪(92).‬‬
‫ﺑــﺮاى زﻧــﺎن ﻣــﺆﻣﻦ از درﮔــﺎه اﻟﻬــﻰ ﻃﻠــﺐ آﻣــﺮزش ﻧﻤــﺎ ﻛــﻪ ﺑﺮاﺳــﺘﻰ ﺧﺪاوﻧــﺪ ﺑﺨــﺸﻨﺪه و ﻣﻬﺮﺑــﺎن اﺳــﺖ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ در ﺗﻤﺎﻣﻰ آﻳﺎت ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬واﺳﻄﻪ ﺷﺪن اﻧﺴﺎﻧﻰ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه‪ ،‬در ﺑﺎرﮔﺎهِ ﺧﺪاوﻧـﺪ و در‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻘﺎﺿﺎى او در ﺣﻖ ﺧﻮد و دﻳﮕﺮان در ﻫﻤﻴﻦ دﻧﻴﺎﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ در ﺣﻖ ﺧﻮد و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻣـﺼﺪاق‬
‫ﺗﻮﺳﻞ ﻣﺼﻄﻠﺢ ﻧﻴﺴﺖ و اﮔﺮ در ﺣﻖ دﻳﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺼﺪاق ﺗﻮﺳﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻜﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ اﮔـﺮ اﻧـﺴﺎن از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﻚ ﻋﻤﻞ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﺜﻞ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﻮﺳﻞ ﻣـﺼﻄﻠﺢ اﻃـﻼق‬
‫ﻧﻤﻰ ﺷﻮد اﻣﺎ ﻣﻰ ﺗﻮان اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را وﺳﻴﻠﻪ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﻪ و ﺷﺨﺺ ﻣﺼﻠﱢﻰ را ﻣﺘﻮﺳ‪‬ﻞ و ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻣﺘﻮﺳ‪‬ﻞٌ اﻟﻴﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺆاﻻت و ﺷﺒﻬﺎت در ﺑﺎب ﺗﻮﺳﻞ‬

‫ﺳﺆال اول‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﻳﻨﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ ﺑﻴﺎﻧﻰ ﻋﺎم و ﻫﻤﮕﺎﻧﻰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻨـﺪ دﺳـﺖ‬
‫ﻧﻴﺎز ﺑﻪ درﮔﺎه او دراز ﻧﻤﻮده و ﺧﻮد ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً از او ﭼﻴﺰى ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ )‪ (93‬آﻳﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن ﺑـﻪ ﺷـﺨﺺ دﻳﮕـﺮ ﺑـﺮاى‬
‫واﺳﻄﻪ ﺷﺪن در درﮔﺎه اﻟﻬﻰ ﺗﻮﺣﻴﺪ در اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ و ﺑﺎ ﺗﻮﺣﻴﺪ در دﻋﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ از ﺧـﺪا ﭼﻴـﺰى ﺑﺨـﻮاﻫﻴﻢ ‪-‬‬
‫ﻣﻨﺎﻓــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎت ﻧــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪارد‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻰ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ اﺷﻜﺎﻟﻰ ﻧﺪارد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ در دﻋﺎ ﻧﻴـﺰ ﻫـﻴﭻ ﮔﻮﻧـﻪ ﻣﻨﺎﻓـﺎﺗﻰ ﻧﺨﻮاﻫـﺪ‬
‫داﺷـــــــــــــــــــــــــــــــــﺖ؛ ﭼـــــــــــــــــــــــــــــــــﺮا ﻛـــــــــــــــــــــــــــــــــﻪ‪:‬‬
‫* اوﻻً‪ :‬اﻳﻦ ﻳﻚ اﻣﺮ ﻋﺮﻓﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻰ ﻛﺴﻰ ﺑﺨﻮاﻫﺪ از ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮى ﺗﻘﺎﺿﺎى اﻣﺮ ﻣﻬﻢ و ﺑﺎ ارزﺷﻰ را ﺑﻨﻤﺎﻳـﺪ در‬
‫ﭘﻰ آن ﺑﺮ ﻣﻰ آﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺳﻮﻣﻰ را ﻛﻪ راﺑﻄﻪ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮى ﺑﺎ ﻓﺮد ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ دارد‪ ،‬ﺑﻴﺎﺑﺪ و او را واﺳﻄﻪ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﻓﺮاد اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ از ﻧﻈﺮ درﺟﺎت و ﻣﺮاﺗﺐ ﻗﺮب اﻟﻬـﻰ ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ اﺧـﺘﻼف‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬اﻓﺮاد ﻣﻌﻤﻮﻟﻰ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎى واﻻﺗﺮ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺗﺮ را در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ واﺳـﻄﻪ ﻗـﺮار داده‪ ،‬از ﻃﺮﻳـﻖ آﻧـﺎن‬
‫ﺣﺎﺟﺖ ﺧﻮد را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻃﻠﺐ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﺮﻓﻴﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ اﺗﺨـﺎذ وﺳـﻴﻠﻪ و واﺳـﻄﻪ‪ ،‬رﻳـﺸﻪ در‬
‫ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎن دارد و ﻟﺬا ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺎن و ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن اﻟﻬﻰ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎ ﻓﻄـﺮت و ارﺗﻜـﺎز اوﻟﻴـﻪ اﻧـﺴﺎن ﻧﻴـﺰ ﻫـﺴﺖ‪.‬‬
‫* ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ :‬در ﺧﻮد ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ آﻳﺎﺗﻰ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﻰ اﻣﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻰ ﻧﺰد ﭘﻴﻐﻤﺒـﺮ )ص( آﻣـﺪه‬
‫از اﻳﺸﺎن ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ اﻳﺸﺎن ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش و ﻣﻐﻔﺮت ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﭼﻮن ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻜﺮده و ﻧﻤـﻰ ﻛﻨﻨـﺪ ﻣـﻮرد ﺗـﻮﺑﻴﺦ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘــﻪ اﻧــﺪ و اﻳــﻦ ﺗــﻮﺑﻴﺦ ﺣــﺎﻛﻰ از ﻣﻘﺒﻮﻟﻴــﺖ‪ ،‬ﻣــﺸﺮوﻋﻴﺖ و ﻣﻄﻠﻮﺑﻴــﺖ ﺗﻮﺳــﻞ در ﻧــﺰد ﺧﺪاوﻧــﺪ اﺳــﺖ‪:‬‬
‫و‪ ‬ﻟَـﻮ‪ ‬أَﻧﱠﻬ‪‬ـﻢ‪ ‬إِذْ ﻇَﻠَﻤـﻮ‪‬ا أَﻧْﻔُـﺴ‪‬ﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﺟــﺎء‪‬وك‪ ‬ﻓَﺎﺳ‪‬ـﺘَﻐْﻔَﺮُوا اﻟﻠﱠـﻪ‪ ‬و‪ ‬اﺳ‪‬ـﺘَﻐْﻔَﺮَ ﻟَﻬ‪‬ـﻢ‪ ‬اﻟﺮﱠﺳـﻮ‪‬لُ ﻟَﻮ‪‬ﺟ‪‬ــﺪو‪‬ا اﻟﻠﱠـﻪ‪ ‬ﺗَﻮ‪‬اﺑـﺎً ر‪‬ﺣِﻴﻤـﺎً‪(94).‬‬
‫و اﮔﺮ آن ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ ﮔﺮوه ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﺎ ﻧﻔﺎق و ﮔﻨﺎه ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺘﻢ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬از ﻛﺮدار ﺧﻮد ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﻮده ﺑـﻪ ﻧـﺰد ﺗـﻮ )ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬
‫ص ‪ (-‬ﻣﻰ آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاى آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻛﻨﻰ و از ﺧﺪا ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﻳﻰ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺗﻮﺑﻪ ﭘﺬﻳﺮ و ﻣﻬﺮﺑﺎن‬
‫ﻣــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻰ ﻳﺎﻓﺘﻨــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻣﻮرد ﺑﺮادران ﺣﻀﺮت ﻳﻮﺳﻒ )ع( در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﺧﻄﺎﻫﺎ و اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺎرى ﻫـﺎ در‬
‫ﺣﻖ ﺣﻀﺮت ﻳﻮﺳﻒ )ع( ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﺪر ﺧﻮﻳﺶ ﺣﻀﺮت ﻳﻌﻘﻮب )ع( آﻣﺪه از او ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاى آﻧﺎن از درﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻃﻠﺐ ﻣﻐﻔﺮت ﻧﻤﺎﻳﺪ و آن ﺣﻀﺮت ﻧﻴﺰ در ﺧﻮاﺳﺖ آﻧﺎن را رد ﻧﻜﺮد و اﻳﻦ ﺧﻮد دﻟﻴﻞِ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻮﺳﻞ از ﺳﻮى آن ﺣـﻀﺮت‬
‫اﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺖ‪:‬‬
‫ﻗﺎﻟﻮ‪‬ا ﻳﺎ أَﺑﺎﻧَﺎ اﺳ‪‬ـﺘَﻐْﻔِﺮْ ﻟَﻨـﺎ ذُﻧُﻮﺑ‪‬ﻨـﺎ إِﻧّـﺎ ﻛُﻨّـﺎ ﺧـﺎﻃِﺌﻴﻦَ * ﻗـﺎلَ ﺳ‪‬ـﻮ‪‬ف‪ ‬أَﺳ‪‬ـﺘَﻐْﻔِﺮُ ﻟَﻜُـﻢ‪ ‬ر‪‬ﺑ‪‬ـﻰ إِﻧﱠـﻪ‪ ‬ﻫ‪‬ـﻮ‪ ‬اﻟْﻐَﻔـﻮ‪‬ر‪ ‬اﻟـﺮﱠﺣﻴﻢ‪(95).‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اى ﭘﺪر‪ ،‬ﺑﺮاى ﻣﺎ از ﺧﺪاوﻧﺪ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه؛ زﻳﺮا ﻣﺎ ﺧﻄﺎ ﻛﺮده اﻳﻢ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺰودى از ﭘﻴﺸﮕﺎه ﭘﺮوردﮔـﺎرم ﺑﺮاﻳﺘـﺎن‬
‫ﻃﻠﺐ ﻣﻐﻔﺮت ﺧﻮاﻫﻢ ﻧﻤﻮد؛ ﺧﺪاﻳﻰ ﻛﻪ آﻣﺮزﻧﺪه و ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺑﺘﻐﺎء وﺳﻴﻠﻪ‬
‫در دو آﻳﻪ از آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺑﺘﻐﺎء وﺳﻴﻠﻪ ﻳﻌﻨﻰ ﺟﺴﺘﺠﻮ و ﮔﺰﻳﻨﺶ راه و وﺳﻴﻠﻪ ﺑﺮاى ﻗﺮب ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﺷﺪه‬
‫اﺳـــــــــــــﺖ‪ .‬در آﻳـــــــــــــﻪ ‪ 57‬ﺳـــــــــــــﻮره اﺳـــــــــــــﺮاء ﻣـــــــــــــﻰ ﺧـــــــــــــﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬
‫أوﻟﺌِــــــــــﻚ‪ ‬اﻟﱠــــــــــﺬﻳﻦَ ﻳ‪‬ــــــــــﺪ‪‬ﻋﻮ‪‬نَ ﻳ‪‬ﺒ‪‬ﺘَﻐــــــــــﻮ‪‬نَ اﻟــــــــــﻰ ر‪‬ﺑ‪‬ﻬِــــــــــﻢ‪ ‬اﻟْﻮ‪‬ﺳــــــــــﻴﻠَﺔَ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺒﻮد ﻫﺎﻳﻰ ﻏﻴﺮ از ﺧﺪاوﻧﺪ )ﻣﺜﻞ ﻣﺴﻴﺢ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن(‪ ،‬ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﺪا را ﻣﻰ ﺧﻮاﻫﻨﺪ و ﺑﺮاى ﺗﻘـﺮب ﺑـﻪ او وﺳـﻴﻠﻪ اى ﻣـﻰ‬
‫ﺟﻮﻳﻨـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‪.‬‬
‫در آﻳﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاى ﺗﻘﺮّب ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬وﺳﻴﻠﻪ اﺗﺨﺎذ ﻛﻨﻨﺪ و ﺗﻘـﻮاى ﺣﻘﻴﻘـﻰ ﺟـﺰ از‬
‫راه اﺗﺨــــــــــــــــﺎذ وﺳــــــــــــــــﻴﻠﻪ )ﺗﻮﺳــــــــــــــــﻞ( ﻧﺨﻮاﻫــــــــــــــــﺪ ﺑــــــــــــــــﻮد‪:‬‬
‫ﻳــــــــﺎ اَﻳ‪‬ﻬ‪‬ﺎاﻟﱠــــــــﺬﻳﻦَ اﻣ‪‬ﻨــــــــﻮ‪‬ا اﺗﱠﻘُــــــــﻮا اﻟﻠﱠــــــــﻪ‪ ‬و‪ ‬ا ‪‬ﺑﺘَﻐــــــــﻮ‪‬ا اِﻟَﻴ‪‬ــــــــﻪِ اﻟْﻮ‪‬ﺳــــــــﻴﻠَﺔَ‪(96).‬‬
‫اى ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ اﻳﻤﺎن آورده اﻳـﺪ‪ ،‬ﺗﻘـﻮاى ﺧـﺪا ﭘﻴـﺸﻪ ﻛﻨﻴـﺪ و ﺑـﺮاى ﺧـﻮﻳﺶ در ﻧـﺰد او وﺳـﻴﻠﻪ و راه ﺟـﺴﺘﺠﻮ ﻛﻨﻴـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻨﻈﻮر از ﻛﻠﻤﻪ وﺳﻴﻠﻪ در آﻳﻪ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖِ اﻋﻤﺎل ﺻﺎﻟﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻘﺮّب اﻟﻰ اﻟﻠﱠـﻪ ﻣـﻰ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺎس آﻧﭽﻪ از ﺑﻌﻀﻰ رواﻳﺎت ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻰ آﻳﺪ ﻣﺮاد از آن‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺧﺎﺻﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم )ص( از ﻃﺮف ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻋﻄــﺎ ﺷــﺪه اﺳــﺖ و ﺑﻨــﺎ ﺑــﺮ ﺗﻌــﺪادى دﻳﮕــﺮ از رواﻳــﺎت‪ ،‬اﺋﻤــﻪ ﻣﻌــﺼﻮﻣﻴﻦ )ع( ﺧــﻮد ﺗــﺼﺮﻳﺢ ﻓﺮﻣــﻮده اﻧــﺪ ﻛــﻪ‪:‬‬
‫ﺑــــﻪ ﺧــــﺪا ﺳــــﻮﮔﻨﺪ ﻣــــﺮاد از وﺳــــﻴﻠﻪ در اﻳــــﻦ آﻳــــﻪ‪ ،‬ﻣــــﺎ ﭼﻬــــﺎرده ﻣﻌــــﺼﻮم ﻫــــﺴﺘﻴﻢ‪(97).‬‬
‫در اﻳﻦ آﻳﻪ دﻳﮕﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎى ﺑﺮ ﮔﺰﻳﺪه اى ﭼﻮن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( را ﻧﺸﺎﻧﻪ اﺳﺘﻜﺒﺎر و ﺧﻮد ﺑﺰرگ ﺑﻴﻨﻰ‬
‫ﻣـــــــــــــﻰ داﻧـــــــــــــﺪ و در ﻣـــــــــــــﻮرد ﻣﻨـــــــــــــﺎﻓﻘﻴﻦ ﻣـــــــــــــﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳـــــــــــــﺪ‪:‬‬
‫و‪ ‬إذا ﻗِﻴــﻞَ ﻟَﻬ‪‬ــﻢ‪ ‬ﺗَﻌــﺎﻟَﻮ‪‬ا ﻳ‪‬ــﺴ‪‬ﺘَﻐْﻔِﺮْ ﻟَﻜُــﻢ‪ ‬ر‪‬ﺳــﻮ‪‬لُ اﻟﻠﱠــﻪِ ﻟَــﻮ‪‬و‪‬ا ر‪‬ؤُﺳ‪‬ــﻬ‪‬ﻢ‪ ‬و‪ ‬ر‪‬أَﻳ‪‬ــﺘَﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ــﺼ‪‬ﺪ‪‬ونَ و‪ ‬ﻫ‪‬ــﻢ‪ ‬ﻣ‪‬ــﺴ‪‬ﺘَﻜْﺒِﺮو‪‬نَ‪(98).‬‬
‫و آن ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ )ﻣﻨﺎﻓﻘﻴﻦ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﺰد رﺳﻮل ﺧﺪا آﻳﻴﺪ ﺗﺎ از در ﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاﻳﺘﺎن ﻃﻠﺐ ﻣﻐﻔـﺮت ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪،‬‬
‫ﺳــــﺮ ﻣــــﻰ ﭘﻴﭽﻴﺪﻧــــﺪ و ﻣــــﻰ ﺑﻴﻨــــﻰ ﻛــــﻪ از روى ﺗﻜّﺒــــﺮ و ﻧﺨــــﻮت روى ﺑــــﺮ ﻣــــﻰ ﺗﺎﺑﻨــــﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨــﺎ ﺑــﺮ اﻳــﻦ در ﺧــﻮد آﻳــﺎت ﻗــﺮآن ﻛــﺮﻳﻢ ﻧﻴــﺰ ﺑــﻪ ﺗﻮﺳــﻞ و واﺳــﻄﻪ ﻃﻠﺒــﻰ در ﭘﻴــﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧــﺪ اﻣــﺮ ﺷــﺪه اﺳــﺖ‪.‬‬
‫* ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ :‬ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻞ ﺟﺴﺘﻦ و واﺳﻄﻪ ﻗﺮار دادن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎى ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه و ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ اى ﻫﻤﭽـﻮن اﻧﺒﻴـﺎ و اﺋﻤـﻪ و‪...‬‬
‫وﻗﺘﻰ ﺑﺎ ﺗﻮﺣﻴﺪ در دﻋﺎ ﻣﻨﺎﻓﺎت ﭘﻴﺪا ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ آﻧﺎن را در ﻋﺮضِ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮار داده و ﻣﺴﺘﻘﻼً از آﻧـﺎن ﭼﻴـﺰى‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﺷﺮك ورزﻳﺪن ﺑﻪ ﺧﺪا و رﻗﻴﺐ ﺗﺮاﺷﻴﺪن ﺑﺮاى او ﻣـﻰ ﺷـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﺗﻮﺳـﻞ‬
‫ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﺋﻤﻪ ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ در ﻛﻨﺎر ﺧﺪاوﻧـﺪ رﺑﻮﺑﻴـﺖ و ﺗـﺪاﺑﻴﺮ اﻣـﻮر و اﺟﺎﺑـﺖ‬
‫ﺣﻮاﻳﺞ ﻣﺮدم را ﻣﺴﺘﻘﻼً ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﺷﺎره ﻛﺮدﻳﻢ ‪ -‬ﺗﻮﺳﻞ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎى واﺳـﻄﻪ ﻗـﺮار‬
‫دادن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎى واﻻﺗﺮى اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮى داﺷﺘﻪ و از ﻗﺮب ﺑﻴﺸﺘﺮى ﺑﺮﺧﻮردارﻧـﺪ‪ .‬در‬
‫ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﻰ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻨﺎن ﺧﻮد از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺑﺎرز و ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻨﺪه و ﻋﺒﺪ اﻟﻬﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ اﻓﺘﺨﺎرﺷﺎن ﻧﻴﺰ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺎم ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﺧﺎﻟﺺ و ﻣﺤﺾ ﺑﺮاى ذات ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ و ﻣﺎ ﻧﻴﺰ از ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻴﺚِ ﻋﺒﻮدﻳﺖ و ﺑﻨﺪﮔﻰ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮاى‬
‫آﻧﺎن ﻣﻘﺎم و ﻣﺮﺗﺒﺘﻰ واﻻ ﻗﺎﺋﻠﻴﻢ‪ .‬از اﻳﻦ روﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎم ﻳﺎرى ﺟﺴﺘﻦ از ﭘﻴﺸﮕﺎه ﺣﻀﺮت ﺑﻘﻴﺔ اﻟﻠﱠﻪ اﻻﻋﻈﻢ اﻣﺎم ﻋـﺼﺮ‬
‫)ﻋـــــــــــــﺞ( ﺧﻄـــــــــــــﺎب ﺑـــــــــــــﻪ آن ﺑﺰرﮔـــــــــــــﻮار ﻣـــــــــــــﻰ ﮔـــــــــــــﻮﻳﻴﻢ‪:‬‬
‫ﻟَﻘَـــﺪ‪ ‬ﺗَﻮ‪‬ﺟ‪‬ﻬ‪‬ـــﺖ‪ ‬اِﻟَﻴ‪‬ـــﻚ‪ ‬ﺑِﺤـــﺎﺟ‪‬ﺘﻰ ﻟِﻌِﻠْﻤـــﻰ اَنﱠ ﻟَـــﻚ‪ ‬ﻋِﻨْـــﺪ‪ ‬اﻟﻠﱠـــﻪِ ﺷَـــﻔﺎﻋ‪‬ﺔً ﻣ‪‬ﻘْﺒﻮ‪‬ﻟَـــﺔً و‪ ‬ﻣ‪‬ﻘﺎﻣـــﺎً ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﻤـــﻮ‪‬داً‪.‬‬
‫)اى ﭘﻴـــﺸﻮا و ﺳـــﺮور ﻣـــﻦ( ﺗﻨﻬـــﺎ ﺑـــﻪ ﺗـــﻮ ﭼـــﺸﻢ اﻣﻴـــﺪ دوﺧﺘـــﻪ و ﺗﻨﻬـــﺎ از ﺗـــﻮ ﻃﻠـــﺐ ﺣﺎﺟـــﺖ ﻧﻤـــﻮدم‪:‬‬
‫زﻳﺮا ﻣﻰ داﻧﻢ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺗﻮ در ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻘﺒﻮل اﺳﺖ و در ﺑﺎرﮔـﺎه ﻛﺒﺮﻳـﺎﻳﻰ او از ﻣﻘـﺎم و ارﺟـﻰ ﻋﻈـﻴﻢ و ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﺮﺧــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮردارى‪.‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن زﻳﺎرت ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻰ ﺷﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ اﺋﻤﻪ و ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن دﻳﻦ‪ ،‬واﺳﻄﻪ ﻗﺮار داده ﺷﺪه و ﺑـﻪ آﻧـﺎن‬
‫ﺗﻮﺳﻞ ﺟﺴﺘﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻰ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و ﻣﻘﺮب درﮔﺎه اﻟﻬﻰ ﻣﻰ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻟﺬا ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻨﺪ در‬
‫رﻓﻊ ﮔﺮﻓﺘﺎرﻳﻬﺎ و ﺑﺮآوردن ﻧﻴﺎزﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻔﻴﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫در زﻳﺎرت ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻰ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‬

‫اَﻟّﻠﻬ‪‬ﻢ‪ ‬اِﻧﻰ ﻟﻮ و‪‬ﺟ‪‬ﺪ‪‬ت‪ ‬ﺷُﻔَﻌﺎء‪ ‬اَﻗْﺮَب‪ ‬اِﻟَﻴ‪‬ﻚ‪ ‬ﻣِﻦْ ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﻤ‪‬ﺪٍ )ص( و‪ ‬اَﻫ‪‬ﻞِ ﺑ‪‬ﻴ‪‬ﺘِـﻪِ اﻟْﺎَﺧْﻴـﺎرِ اﻟْﺎَﺋِﻤ‪‬ـﺔِ اﻟْـﺎَﺑ‪‬ﺮارِ ﻟَﺠ‪‬ﻠَﻌ‪‬ـﺘَﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﺷُـﻔَﻌﺎﺋﻰ‪(99).‬‬
‫ﺧﺪاﻳﺎ ﺑﺮاﺳﺘﻰ اﮔﺮ ﺷﻔﻴﻌﺎﻧﻰ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ از ﻣﺤﻤﺪ )ص( و ﺧﺎﻧﺪان ﻧﻴﻚ او ‪ -‬ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن راﺳـﺘﻴﻦ و وارﺳـﺘﻪ اﻧـﺪ ‪-‬‬
‫ﻣــــﻰ ﻳــــﺎﻓﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻫــــﺮ آﻳﻨــــﻪ آﻧﻬــــﺎ را ﺑــــﻪ ﻋﻨــــﻮان ﺷــــﻔﻴﻊ در آﺳــــﺘﺎن ﺗــــﻮ اﻧﺘﺨــــﺎب ﻣــــﻰ ﻧﻤــــﻮدﻳﻢ‪.‬‬
‫اراده ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ )ع( ﻓﺎﻧﻰ و ﻣﻨﺪك‪ ‬در اراده و ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم واﻻى ﻋﺒﻮدﻳـﺖ ﻧﺎﺋـﻞ‬
‫ﺷـــــــﺪه اﻧـــــــﺪ و ﻣـــــــﻰ ﺗﻮاﻧﻨـــــــﺪ واﺳـــــــﻄﻪ و وﺳـــــــﻴﻠﻪ ﻗـــــــﺮب دﻳﮕـــــــﺮان ﺑﺎﺷـــــــﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﻮﺳﻞ ﻧﻪ از ﻧﻈﺮ ﻋﺮف و ﻓﻄﺮت ﻣﻮرد ﺧﺪﺷﻪ اﺳﺖ و ﻧﻪ از ﺟﻬﺖ ﻗﺮآن و ﻋﻘﻞ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ در ﺧﻮد آﻳﺎت ﻗـﺮآن‬
‫ﺑﺮ ﺿﺮورت ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺎن و ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﺎﻧﻰ ﭼﻮن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه و از ﻧﻈﺮ ﻋﻘﻠﻰ ﻧﻴﺰ واﺳـﻄﻪ ﻗـﺮار دادن آﻧـﺎن‬
‫ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﻰ ﺑﺎ ﺗﻮﺣﻴﺪ و اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ آن ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺗﻮﺳﻞ ﻣﺠﺎزى و ﺣﻘﻴﻘﻰ‬

‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻮﺳﻞ ﻫﻤﺎن ﺧﻮاﺳﺖ ﻗﻠﺒﻰ و ﻛﺸﺶ دروﻧﻰ ﻣﺘﻮﺳ‪‬ﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻮﺳ‪‬ﻞٌ ﺑﻪ ﺑـﺮاى ﻗـﺮب ﺑـﻪ ﻣﺘﻮﺳ‪‬ـﻞٌ اﻟﻴـﻪ ﻳﻌﻨـﻰ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻫﻤﻪ در ﻣﺤﻮر ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺠﺎز‪ .‬ﺧﻮاﺳﺖ و ﻣﻴﻞ ﻗﻠﺒﻰ ﺣﻘﻴﻘـﻰ‪ ،‬اﻣـﺮى ﺟـﺪاى از ﺣﻘﻴﻘـﺖِ‬
‫وﺟﻮدى ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬و ﻟﺬا ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖِ وﺟـﻮدى اﻧـﺴﺎن و ﺗﺤـﻮ‪‬ل ﺟـﻮﻫﺮ و‬
‫ذات ﻓﺮد در راﺳﺘﺎى ﺣﻘﻴﻘﺖ وﺟﻮدى ذوات ﻣﻘﺪﺳﻪ اوﻟﻴﺎء اﻟﻬﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ ذوات ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﻮه اى‬
‫از ﻣﻘﺎم ﺣﻖ ﻣﺤﺾ و ﻛﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻰ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﻰ روح ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻮﺳ‪‬ﻞ‪ ،‬از ارواح اﻧﺒﻴﺎء ﻣﻌﺼﻮم )ع( رﻧـﮓ ﻣـﻰ ﮔﻴـﺮد‪،‬‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺼﻄﺒﻎ ﺑﻪ ﺻﺒﻐﺔ اﻟﻠﱠﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد و اﻳﻦ‪ ،‬ﻳﻚ اﻣﺮ ﺣﻘﻴﻘﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺛﺎر ﺣﻘﻴﻘﻰ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد‪ .‬ﺗﻮﺳﻞ ﺣﻘﻴﻘﺘـﺎً از‬
‫ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺗﻠّﻔﻆ ﻧﻴﺴﺖ ﮔﺮ ﭼﻪ از ﻧﺎﺣﻴﻪ اوﻟﻴﺎء دﻳﻦ‪ ،‬اﻟﻔﺎظ ﺗﻮﺳﻞ و دﻋﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺄﺛﻮر اﺳﺖ‪ .‬آﻧـﺎن‪ ،‬ﻫـﻢ ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﺗﻮﺳـﻞ و ﻫـﻢ‬
‫اﻟﻔﺎظ ﺣﺎﻛﻰ از ﺣﻘﻴﻘﺖ آن را ﺗﻌﻠﻴﻢ داده اﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻠّﻔﻆ ﺑﺴﻨﺪه ﻛﻨﻴﻢ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﻰ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺗﻮﻗـﻊ آﺛـﺎر ﺗﻮﺳـﻞ را‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ و ﻋﻠﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺴﻴﺎرى از دﻋﺎﻫﺎ و ﺗﻮﺳﻼت ﻣﺎ ﻣﺴﺘﺠﺎب ﻧﻴﺴﺖ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳ‪‬ـﺮ ﻋـﺪم اﺳـﺘﺠﺎﺑﺖ دﻋـﺎ و‬
‫ﺗﻮﺳﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد و ﻣﻄﻠﻮب ﻣﺎ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﻧﻈﺎم اﺣﺴﻦ ﻫﺴﺘﻰ ﻧﻤﻰ ﮔﻨﺠﺪ و ﺧﻴﺮ ﻧﻴﺴﺖ و ﻳـﺎ ﻣﻘﺘـﻀﻰ آن ‪-‬‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﻘﻼب و ﺗﺤﻮل ﺟﻮﻫﺮى در اﻧﺪرون ﻣﺎﺳﺖ ‪ -‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻤﻰ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺳﻞ و ﺗﻘﻮﻳﺖ روح ﺑﻨﺪﮔﻰ‬

‫از آﺛﺎر ﺑﺎ ارزش و اﺧﻼﻗﻰِ ﺗﻮﺳﻞ‪ ،‬اﻳﺠﺎد و ﺗﻘﻮﻳﺖ روح ﺑﻨﺪﮔﻰ و ﺧﻀﻮع در اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻮﺳﻞ در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ از‬
‫ﺧﻮد دﻋﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ دﻋﺎ ﻛﺮدن و دﺳﺖ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺳﻮى ﺑﻰ ﻧﻴﺎز ﺑﻰ اﻧﺒﺎز ﻛﺸﻴﺪن‪ ،‬ﮔﺮ ﭼﻪ از ﺟﻠﻮه ﻫﺎى ﺑـﺎرز‬
‫و ﻧﻤﻮدﻫﺎى روﺷﻦ ﺧﻀﻮع و ﺑﻨﺪﮔﻰ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ و ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ اﻧـﺴﺎن را از اوج ﻏـﺮور و ﻧﺨـﻮت و‬
‫ﺧﻮد ﺑﺰرگ ﺑﻴﻨﻰ ﺑﻪ زﻳﺮ ﻣﻰ ﻛﺸﺪ و ﺧﺎﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻦ ﻣﻰ ﺳﺎزد ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل در دﻋﺎ و راز و ﻧﻴﺎزِ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ ﺧـﺪا‪ ،‬ﮔـﻮﻳﻰ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺧﻮد را ﻻﻳﻖ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻜﺎﻟﻤﻪ رو در روى و ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ دﻳﺪه و آﻧﮕـﺎه ﻟـﺐ ﺑـﻪ ﺳـﺨﻦ ﮔـﺸﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاى ﺗﺸّﺮف ﺑﻪ ﺑﺎرﮔﺎه ﻛﺒﺮﻳﺎﻳﻰ و ﻣﻠﻜﻮﺗﻰ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺑﺮ ﮔﺰﻳﺪه اى را ﺑﻪ وﺳﺎﻃﺖ ﻣﻰ ﺧﻮاﻧـﺪ و او را‬
‫از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ واﻻﺗﺮى در ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ دارد ‪ -‬ﺷﻔﻴﻊ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻰ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﮔﻮﻳﻰ ﺧﻮد را ﻛﻤﺘـﺮ از آن ﻣـﻰ‬
‫ﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً در ﺑﺮاﺑﺮ ذات ﭘﺎك رﺑﻮﺑﻰ ﺑﺎﻳﺴﺘﺪ و ﺑﺎ او راز ﮔﻮﻳﺪ و ﺣﺎﺟﺖ ﺧﻮﻳﺶ را از وى ﻃﻠﺐ ﻛﻨﺪ‪ .‬و اﻳـﻦ اوج‬
‫ﺧـــــــــﻀﻮع و ﺧـــــــــﺸﻮع و ﻋﺒﻮدﻳـــــــــﺖ ﻋﺒـــــــــﺪ در ﺑﺮاﺑـــــــــﺮ ﻣﻌﺒـــــــــﻮد اﺳـــــــــﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎ اﮔﺮ در ﺗﻮﺳﻞ‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﺮ آﺳﺘﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ )ع( ﻣﻰ ﺳﺎﺋﻴﻢ از آن ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن را ﺑﻨـﺪه ﺻـﺎﻟﺢ در ﺑﺎرﮔـﺎه‬
‫ﻛﺒﺮﻳﺎﻳﻰ ﺣﻖ )ﺟﻞّ و ﻋﻼ( ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻳﻢ و ﺧﻮد ﻧﻴﺰ از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻟﻴﺎﻗﺖ و ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻰ ﻻزم ﺑﺮاى ﺣﻀﻮر در ﻣﺤﻀﺮ رﺑﻮﺑﻰ‬
‫را در ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻤﻰ ﻳﺎﺑﻴﻢ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ذوات ﻣﻄﻬﺮ و ﻣﻘﺪس اﻳﻦ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺻﺎﻟﺢ‪ ،‬ﺳﺮ ﺗﺴﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻓﺮود ﻣﻰ آورﻳـﻢ؛ ﭼـﺮا‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎور دارﻳﻢ ‪ -‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻴﺎس ﻣﺴﺎوات ‪ -‬ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺒِﺪ ﻋﺒﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺴﻰ ﺑﻨﺪﮔﻰ ﺑﻨﺪه ﺧﺪا را ﮔـﺮدن ﻧﻬـﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘـﺖ و‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﺑﻨﺪﮔﻰ ﺧﺪاى را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺳﺘﻜﺒﺎر‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ ﺗﻮﺳﻞ اﺳﺖ‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﺷﺎره ﻧﻤﻮدﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻮﻫﺮ ﺗﻮﺳﻞ‪ ،‬ﻋﺒﻮدﻳﺖ و ﺧﻀﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻮﺳ‪‬ﻞ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاى ﺧﻀﻮع و ﺧـﺸﻮع‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻨﺪه اى از ﺑﻨﺪﮔﺎن اﻟﻬﻰ ﺗﻀﺮع و زارى ﻧﻤﺎﻳﺪ و از ﻃﻠﺐ دﻋﺎ ﻛﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻨﻮﺳـﻴﻠﻪ‬
‫ﺧﻮد را در آﺳﺘﺎن ﺣﻖ‪ ،‬ﺣﻘﻴﺮ و ذﻟﻴﻞ و ﺧﺎﺿﻊ ﺳﺎزد ﺗﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺤﻮ‪‬ل و اﻧﻘﻼب دروﻧﻰ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺳﻨﺨﻴﺖ ﺑـﺎ‬
‫ﻛﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ ﺷﻮد و اﺳﺒﺎب ﺗﻘّﺮب را ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ .‬ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﻰ داراى روﺣﻴﻪ اﺳﺘﻜﺒﺎرى ﺑﺎﺷـﺪ و ﻋ‪‬ﺠـﺐ و‬
‫ﻏﺮور و ﺧﻮد ﺑﺰرگ ﺑﻴﻨﻰ در ﺟﺎن او رﺳﻮخ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻞ ﻧﻤﻰ ﺷﻮد‪ .‬ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﮔـﺮدن‬
‫ﻓﺮازى دارﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ اوﻟﻰ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺒﻴﺎء و ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ )ع( ﻧﻴﺰ ﺳﺮ ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻓـﺮود ﻧﺨﻮاﻫﻨـﺪ آورد و اﻫـﻞ ﺗﻮﺳـﻞ ﻧﻤـﻰ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻛﺴﻰ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ و اﻧﺴﺎﻧﻬﺎى ﻛﺎﻣﻞ ﻛﻪ ﻋﺒﺪ ﺧﺪاﻳﻨﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺧﻀﻮع ﻧﻴـﺴﺖ دﻳـﺮ ﻳـﺎ زود در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﺧﺪاوﻧـــــــــــــﺪ ﻧﻴـــــــــــــﺰ ﮔـــــــــــــﺮدن ﻓـــــــــــــﺮازى ﺧﻮاﻫـــــــــــــﺪ ﻛـــــــــــــﺮد‪.‬‬
‫ﻗـــﺮآن ﻛـــﺮﻳﻢ در آﻳـــﻪ ﭘـــﻨﺠﻢ ﺳـــﻮره ﻣﻨـــﺎﻓﻘﻮن ﺑـــﻪ وﺿـــﻮح ﺑـــﺪﻳﻦ ﻟﻄﻴﻔـــﻪ اﺷـــﺎره ﻓﺮﻣـــﻮده اﺳـــﺖ‪:‬‬
‫و‪ ‬اِذا ﻗﻴــﻞَ ﻟَﻬ‪‬ــﻢ‪ ‬ﺗَﻌــﺎﻟَﻮ‪‬ا ﻳ‪ْ‬ــﺴﺘَﻐْﻔِﺮْ ﻟَﻜُــﻢ‪ ‬ر‪‬ﺳــﻮ‪‬لُ اﻟﻠﱠــﻪِ ﻟَــﻮ‪‬و‪‬ا ر‪‬ؤُﺳ‪‬ــﻬ‪‬ﻢ‪ ‬و‪ ‬ر‪‬اَﻳ‪‬ــﺘَﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ــﺼ‪‬ﺪ‪‬ونَ و‪ ‬ﻫ‪‬ــﻢ‪ ‬ﻣ‪‬ــﺴ‪‬ﺘَﻜْﺒِﺮو‪‬نَ‪.‬‬
‫آن ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن )ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﺰد رﺳﻮل ﺧﺪا آﻳﻴﺪ ﺗﺎ اﻳﺸﺎن از درﮔﺎه اﻟﻬﻰ ﺑﺮاى ﺷﻤﺎ آﻣـﺮزش ﻃﻠـﺐ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ ﺳـﺮ ﻣـﻰ ﭘﻴﭽﻴﺪﻧـﺪ و ﺗـﻮ ﺧـﻮد )اى رﺳـﻮل( ﻣـﻰ ﺑﻴﻨـﻰ ﻛـﻪ از روى اﺳـﺘﻜﺒﺎر و ﻧﺨـﻮت روى ﺑـﺮ ﻣـﻰ ﺗﺎﺑﻨـﺪ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ آﻳﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻰ آﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻘﺶ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻮﺳﻞ در اﺧﻼق آدﻣﻰ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻫﻞ ﺗﻮﺳﻞ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ اﻫﻞ‬
‫ﻧﻔﺎق و اﺳﺘﻜﺒﺎر ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و در ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻫﺎى ﻋﻴﻨﻰ ﻧﻴﺰ ﺑﺨﻮﺑﻰ ﻣﻰ ﺑﻴﻨﻴﻢ اﻓﺮادى ﻛﻪ اﻫﻞ دﻋﺎ و ﺗﻮﺳﻞ اﻧﺪ ﺑﻴﺶ از ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ از‬
‫روﺣﻴﻪ ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﻰ ﺑﺮ ﺧﻮر دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺎﻟﻖ ﻫﺴﺘﻰ زاﻧﻮ ﻧـﺰده اﻧـﺪ ﻫﺮﮔـﺰ ﻧﻴـﺴﺘﻨﺪ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺻﺎﻟﺢ ﺧﺪاوﻧﺪى ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﻰ ﺑﻪ ﺧﺮج دﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ و ﭼﮕﻮﻧﮕﻰ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آن‬

‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻘﻮﻟﻪ اى اﺳﺖ ﺣﺴﺎس و ﺧﺰﻧﺪه‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮓِ ﻓﺮد ﻳﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻧﻤﻰ ﺗﻮان ﺣﺲ ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ آﺛﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ را ﻣـﻰ ﺗـﻮان‬
‫در ﻛﻨﺸﻬﺎ‪ ،‬رﻓﺘﺎر و ﺳﻠﻮك ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ دﻳﺪ‪» .‬ﺗﻬﺎﺟﻢ« ﻣﻔﻬﻮﻣﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﺎرِ ﻧﻈـﺎﻣﻰ و ﺟﻨﮕـﻰ دارد و در ﺟﺒﻬـﻪ ﻧﺒـﺮد‬
‫ﻓﻴﺰﻳﻜﻰ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻬﺎﺟﻢ اﻣﺮى ﻣﺤﺴﻮس و ﭘﻴﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎى ﺳﻮاره و ﭘﻴﺎده دﺷﻤﻦ‪ ،‬ادوات و اﺑﺰار ﺟﻨﮕﻰ دﺷﻤﻦ را دﻳﺪ و‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻫﺮ ﺗﺮﻓﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻜﺲ اﻟﻌﻤﻞ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻬﺎﺟﻢ در ﺳﺎﺧﺖ ﻓﺮﻫﻨﮓ و اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺑﺴﻰ ﭘﻴﭽﻴﺪه و ﺑﻐﺮﻧﺞ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻜـﺮ و‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ،‬ﭘﺎ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﺎﺳﻴﻢ ﺧﺎر دار راه را ﺑﺮ وى ﺑﺒﻨﺪﻳﻢ و ﺑﺎ ﻣﻴﻦ ﭘﺎﻳﺶ را ﻗﻄﻊ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺗﻬﺎﺟﻢ در ﻗﻠﻤﺮو ﻓﺮﻫﻨـﮓ‪ ،‬ﺑـﺴﺎن‬
‫ﺗﻮﭘﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺗﺨﺮﻳﺐ آن ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻﺳﺖ اﻣﺎ ﺻﺪا ﻧﺪارد‪ .‬و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﻤﭽﻮن اﺷﻌﻪ اى ﻧﺎﻓﺬ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻰ ﻫﻴﭻ ﺳﺮ‬
‫ﺻﺪا‪ ،‬از دﻳﻮاره ﻫﺎ و ﻣﻮاﻧﻊ ﻓﻴﺰﻳﻜﻰ ﻣﻰ ﮔﺬرد و در ذﻫﻨﻴﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻰ ﻧﺸﻴﻨﺪ و ﺑﺎورﻫﺎ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎدات و ارزﺷﻬﺎى ﺣﺎﻛﻢ ﺑـﺮ‬
‫ﻓﺮد ﻳﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﻰ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﺮﺧﻰ از اﻣﻮرى ﻛﻪ ﻣﺎ آﻧﻬﺎ را ﺑﻌﻨﻮان ﻣﺎﻧﻊ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻰ ﺗﻠﻘـﻰ ﻣـﻰ ﻛﻨـﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻌﻴﺖ ﺷﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﺷﻴﺸﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻓﺘﺎب اﺳﺖ! در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺠﻮم ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ‪ ،‬ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﺑﺎ ﺳﻴﺴﺘﻢ اﺳﺖ و ﻓﺮﻫﻨﮓ را‬
‫ﺑـــــــــــﺎ ﻓﺮﻫﻨــــــــــــﮓ ﻣــــــــــــﻰ ﺗــــــــــــﻮان ﺑــــــــــــﻰ رﻧــــــــــــﮓ ﺳــــــــــــﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ‪ ،‬ﺗﻘﺎﺑﻞ و ﺑﺮﺧﻮرد ﻓﻴﺰﻳﻜﻰ ﭼﻮﻧﺎن ﻣـﺴﻜﻨﻰ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻮﻗﺘـﺎً درد را ﺗـﺴﻜﻴﻦ ﻣـﻰ دﻫـﺪ و‬
‫اﺣﺴﺎس آراﻣﺶ ﻧﺎ ﭘﺎﻳﺪار و زود ﮔﺬر ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻰ آورد اﻣﺎ وﻳـﺮوس ﻛُـﺶ ﻧﻴـﺴﺖ و رﻳـﺸﻪ درد را ﻧﻤـﻰ ﺳـﻮزاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻔـﻮذ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ در ذﻫﻨﻴﺖ ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﻔﺘﮕﻮى اﻋﻀﺎى ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻳﺎد ﮔﻴﺮى زﺑﺎنِ ﻛﻮدﻛﺎن اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻛﻮدك ﺑﻰ آﻧﻜﻪ ﺧﻮد اراده و ﻣﻌﺮﻓﻰ ﺑﺮ ﻳﺎد ﮔﻴﺮى ﻟﻐﺎت و واژه ﻫﺎى زﺑﺎن ﻣﺎدرى داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آرام و ﺑﺘﺪرﻳﺞ آﻧﻬﺎ را ﻓﺮا‬
‫ﻣﻰ ﮔﻴﺮد و اﻳﻦ ﻓﺮاﮔﻴﺮى ﺑﺮاى او اﻣﺮى اﺳﺖ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻓﻜﺮ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺎى ﺧﻮد را ﺑﺎز ﻣﻰ ﻛﻨﻨـﺪ‬
‫و ﻓﺮد ﻳﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻰ آﻧﻜﻪ ﺧﻮد ﻓﺮم و ﺗﺼﻤﻴﻤﻰ ﺑﺮ ﭘﺬﻳﺮش ارزﺷﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻴﻨﺸﻬﺎ و ﻧﮕﺮﺷﻬﺎى ﻳﻚ ﻧﻈﺎم ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻨﻔﻌﻼﻧـــــــــــــــﻪ از ﻗﺒـــــــــــــــﻮل آن ﮔﺮﻳـــــــــــــــﺰ و ﮔﺮﻳـــــــــــــــﺰى ﻧﺪارﻧـــــــــــــــﺪ‪.‬‬
‫اﺻﻮﻻً ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎ ﻣﺮز ﻧﻤﻰ ﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و ﺑﺮاى ﮔﺬر از ﻣﻐﺰﻫﺎ و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻮاز ﻋﺒﻮر ﻧﻤﻰ ﮔﻴﺮﻧـﺪ و ﺑـﺮاى ورود در اذﻫـﺎن‬
‫آدﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﻮﺑﻪ اى را ﻧﻤﻰ ﻛﻮﺑﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺒﺨﺎﻧﻪ اﺟﺎزه دﻫﺪ وارد ﺷﻮﻧﺪ واﻻ ﺑﺎز ﮔﺮدﻧﺪ! ﺳﺆال و ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺑـﻰ‬
‫اﺟﺎزه وارد ﻣﻰ ﺷﻮد و ﺗﺎ ﭘﺎﺳﺨﻰ ﻣ‪‬ﻘﻨﻊ درﻳﺎﻓﺖ ﺑﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن دﻏﺪﻏﻪ ﻣﻰ آﻓﺮﻳﻨﺪ و ﻣﺪام ﺧﺎﻧﻪ ذﻫﻦ را آﺷﻔﺘﻪ ﻣﻰ ﺳﺎزد‬
‫آراﻣــــــــــــﺶ و ﺳــــــــــــﻜﻮن را از اﻫــــــــــــﺎﻟﻰ ﺳــــــــــــﻠﺐ ﻣــــــــــــﻰ ﻛﻨــــــــــــﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان و ﻣﺘﻔﻜﺮان ﻣﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﻧﮕﺎﻫﺒﺎﻧﺎﻧﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺸﺖ دﺳﺘﮕﺎه رادار ﻧﺸﺴﺘﻪ اﻧﺪ و داﺋﻤﺎً و ﺑﺪﻗﺖ ﺻـﻔﺤﻪ رادار‬
‫را رﺻﺪ ﻣﻰ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﭘﺮﺗﺎب ﻣﻮﺷﻚ و ﮔﻠﻮﻟﻪ از ﭘﺎﻳﮕﺎه دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ آژﻳﺮ ﺧﻄﺮ را ﺑﻪ ﺻـﺪا در آورﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﺻﺪا ﭘﺎره اى ﮔﻮﺷﻬﺎ را ﺑﺨﺮاﺷﺪ و ﺑﺮﺧﻰ ﺧﻮاﺑﻬﺎ را آﺷﻔﺘﻪ ﺳﺎزد‪ .‬رﺳﺎﻟﺖ روﺷـﻨﻔﻜﺮان ﻣـﺴﻠﻤﺎن و ﻋﺎﻟﻤـﺎن‬
‫دﻳﻨﻰ و ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ دﺳﺘﻰ در ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ دارﻧﺪ و ﻓﻀﺎى ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺟﺎﻣﻌـﻪ را ﺷـﻜﻞ ﻣـﻰ ﺑﺨـﺸﻨﺪ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‪:‬‬
‫اوﻻً‪ :‬دﺷﻤﻦ ﺷﻨﺎﺳﻰ ﻛﻨﻨﺪ‪ :‬ﺑﺪون ﺷﻨﺎﺧﺖ دﺷﻤﻦ ﻧﻤﻰ ﺗﻮان ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ و آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ او اﻳﺴﺘﺎد‪ .‬و اﻳﻦ دﺷـﻤﻦ ﺷﻨﺎﺳـﻰ‬
‫ﻣﻰ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ و اﺑﻌﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﺘﺮاﺗﮋى ﺗﻬﺎﺟﻤﻰ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻬﺎى ﺗﻬﺎﺟﻢ‪ ،‬اﺑﺰار و ادوات‪ ،‬ﺳـﻼﺣﻬﺎى‬
‫ﻣﺮﺋﻰ و ﻧﺎﻣﺮﺋﻰِ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن از ﺿﺮورى ﺗﺮﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﺑﺮاى ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻃﺒﻴﺐ ﻛﻪ ﻋﻬـﺪه دار ﻣﻌﺎﻟﺠـﻪ ﺟـﺴﻢ ﺑﻴﻤـﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ وﻳﺮوس ﺑﻴﻤﺎرى زا را ﺑﺪرﺳﺘﻰ ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺪ در او ﭘﺎد زﻫﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐ را ﺑـﺮاى ﺑﻴﻤـﺎر ﺗﺠـﻮﻳﺰ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ! و اﮔﺮ ﻋﺎﻟﻤﺎن دﻳﻨﻰ و ﭘﺮﭼﻤﺪاران ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻰ و ﻣﺮزﺑﺎﻧﺎن اﻗﻠﻴﻢ دﻳﻨﺪارى‪ ،‬ﻧﺪاﻧﻨﺪ ﻛـﻪ اﻣـﺮوز ﺷـﺒﻬﻪ ﻓﻜـﺮى و‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻰ اى ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻮن وﻳﺮوس ﺧﻄﺮﻧﺎك در ﻣﻐﺰ و ﻓﻜﺮ ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺎ ﻻﻧﻪ و ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻰ ﻛﻨـﺪ و ﻫﻤﭽـﻮن ﺧُـﻮره‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎﻧﻬـﺎى‬
‫ﻓﻜﺮى و اﻋﺘﻘﺎدى آﻧﺎن را ﻣﻰ ﺧﻮرد ﭼﻴﺴﺖ و ﭼﻪ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت و وﻳﮋﮔﻴﻬﺎ و ﭼﻪ ﻣﻘﺪار ﻗـﺪرت ﺗﺨﺮﻳـﺐ دارد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ اﻳﺴﺘﺎدﮔﻰ ﻛﻨﻨﺪ و ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻧﻴﺰ از ﺧﻄﺮ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺑﺮﻫﺎﻧﻨﺪ! ﻣﮕـﺮ ﻣـﻰ ﺷـﻮد ﺷـﺒﻬﻪ را‬
‫ﻧﺸﻨﺎﺧﺖ و ﺑﺪان ﭘﺎﺳﺦ داد و ﻣﺎدام ﻛﻪ ﺳﺆال و ﺷﻜﻞ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ذﻫﻦ آدﻣﻰ ﺑﺎﻗﻰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﻰ ﺗـﻮان آﺳـﻮده و ﺑـﻰ‬
‫دﻏﺪﻏـــــــــــــــــــــﻪ آرام ﮔﺮﻓـــــــــــــــــــــﺖ! ﺷـــــــــــــــــــــﺒﻬﻪ ﺷﻨﺎﺳـــــــــــــــــــــﻰ‬
‫در ﻋﺮﺻﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺣﻮزه ﻫﺎى ﻋﻠﻤﻴﻪ و داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎى ﻣﺎ ﺻﻮرت ﭘـﺬﻳﺮد و‬
‫ﻣﺘﺨﺼـــــــــــــــﺼﺎﻧﻰ اﻳـــــــــــــــﻦ ﻣﻬـــــــــــــــﻢ را ﺑـــــــــــــــﺮ دوش ﮔﻴﺮﻧـــــــــــــــﺪ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ :‬ﻣﻰ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺎ ﻫﺮ اﺑﺰار و ﻫﺮ ﺷﻴﻮه دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﻛﺮد و دارو و ﭘﺎدزﻫﺮ ﻻزم را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﻛﻪ ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ را ﺑﺎ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻧﻈﺎﻣﻰ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬اﻗﺪاﻣﻰ اﺳﺖ ﻧﺎﺑﺠﺎ و ﻧﺎﺑﺨﺮداﻧﻪ‪ ،‬در ﻣﻴـﺪان ﻣﻘـﻮﻻت ﻓﺮﻫﻨﮕـﻰ ﻧﻴـﺰ‪،‬‬
‫ﻣﺜﻼً ﻓﻘﻪ را ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭘﺎﺳﺦ دادن و ﻳﺎ ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ‪ ،‬ﻛﺎرى اﺳﺖ ﻧﺎروا و ﺑﻰ اﺛﺮ و ﺑﻰ ﺛﻤﺮ‪ .‬ﻫﺮ رﺷﺘﻪ از داﻧﺶ و ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺘـﺪ‬
‫وﻳﮋه ﺧﻮد را ﻣﻰ ﻃﻠﺒﺪ و ﺷﺒﻬﻪ و ﭘﺎﺳﺦ آن ﻧﻴﺰ در ﻫﺮ ﻳﻚ از رﺷﺘﻪ ﻫﺎى ﻣﻌﺮﻓﺘﻰ‪ ،‬ﺷﻴﻮه اى ﻣﺨـﺼﻮص دارد‪ .‬در ﻣﻴـﺪان‬
‫ﺟﻨﮓ ﻓﻴﺰﻳﻜﻰ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻣﻰ ﺗﻮان اﺛﺮ ﮔﺎز ﺳﻤﻰ را ﺑﺎ ﺗﻔﻨﮓ ﺧﻨﺜﻰ ﻛﺮد! و ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﻴﺮ و ﻛﻤﺎن و ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﻰ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺎﻧﮓ و زره ﭘﻮش ﺑﺮ ﺧﺎﺳﺖ! اﻣﺮوز ﺳﻼح دﺷﻤﻦ در ﻋﺮﺻﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ دﻳﻨﻰ ﻣﺎ‪ ،‬ﻃﺮح ﺳـﺆال ﻓﻠـﺴﻔﻰ و ﺷـﺒﻬﻪ ﻋﻘﻴـﺪﺗﻰ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬و اﻳﻦ ﺷﺒﻬﺎت و ﺳﺆاﻻت ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در ﻛﺘﺐ ﻛﻼﻣﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻰ ﭘﺎره اى از ﻗﺪﻣﺎ آﻣﺪه ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬ﮔﻤﺎن ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﻰ زﻧﻨﺪ آﻧﺎﻧﻜﻪ ﻣﻰ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﻧﻴﺎزى ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﺎى ﺟﺪﻳﺪ ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑـﺎ آﻧﭽـﻪ از ﭘـﻴﺶ اﻧﺪوﺧﺘـﻪ اﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻗﺪرتِ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻰ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺷﺒﻬﺎت و ﺳﺆاﻻت را اﻟﻰ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﻪ دارﻧﺪ! اﮔﺮ ﺑﺎ ﻃﺐ ﻗﺪﻳﻢ ﻣﻰ ﺗﻮان ﻫﻤﻪ ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎى ﺣﺎل‬
‫و آﻳﻨﺪه را ﻋﻼج ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﻼم و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻗﺪﻳﻢ ﻫﻢ ﻣﻰ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺷﺒﻬﺎت و ﺳﺆاﻻت ﻛﻼﻣﻰ و ﻓﻠﺴﻔﻰ ﺟﺪﻳـﺪ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻗﺪﻳﻢ و ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺮ ﻧﻤﻰ دارد و ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻗﺪﻣﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺖ را ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎزد‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﺨﻦ ﺑـﺮ‬
‫ﺳــــﺮ ﻓﺮﻣﻮﻟﻬــــﺎ‪ ،‬ﺷــــﻴﻮه ﻫــــﺎ و ﻧﻜﺘــــﻪ ﻫــــﺎى ﺗــــﺎزه در ﻣﻔــــﺎﻫﻴﻢ و ﻣﻘــــﻮﻻت ﻋﻠﻤــــﻰ ﺟﺪﻳــــﺪ اﺳــــﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ را ﺟﺰ ﻓﺮﻫﻴﺨﺘﮕﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﻨﺪ و ﻧﻤﻰ ﺑﺎﻳﺴﺖ دﻓﻊ و رﻓﻊ ﻛﻨﻨﺪ و اﻻ ﻛﺎر ﮔﺮه ﻣﻰ ﺧـﻮرد و اﻳـﻦ‬
‫ﭘﺪﻳﺪه ﺑﻐﺮﻧﺞ ﺗﺮ ﻣﻰ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﻛـﺮدن ﺗﺤﻘـﻖ ﻳـﻚ ﻓﺮﻫﻨـﮓ‪ ،‬آﻫﻨﮕـﻰ دراز دارد و ﺻـﺒﺮ و ﺣﻮﺻـﻠﻪ اى‬
‫ﺑﺎﻳــــﺴﺘﻪ و ﺷﺎﻳــــﺴﺘﻪ ﻣــــﻰ ﻃﻠﺒــــﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎﺑﻠــــﻪ ﺑــــﺎ ﻓﺮﻫﻨﮕﻬــــﺎ ﻧﻴــــﺰ اﻣــــﺮى اﺳــــﺖ دراز ﻣــــﺪت و ﺑ‪‬ﻄــــﺊ‪.‬‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت دﻓﻌﻰ و ﺳﻄﺤﻰ و ﻣﻘﻄﻌﻰ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﺛﻤﺮ ﻧﻤﻰ دﻫﻨﺪ و اﺛﺮ ﻧﻤﻰ ﺑﺨﺸﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﺑﺮاى ﺳﺎزﻧﺪﮔﻰ اﻗﺘﺼﺎدى و‬
‫ﻋﻤﺮاﻧﻰ ﻛﺸﻮر ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ‪ 5‬ﺳﺎﻟﻪ و ‪ 10‬ﺳﺎﻟﻪ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺮاى اﺻﻼﺣﺎت و اﻗـﺪاﻣﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕـﻰ ﻧﻴـﺰ ﺑﺎﻳـﺪ از‬
‫ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن و ﻛﺎر ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻰ دﻋﻮت ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﺑﻨﺸﻴﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﻫﻤﻔﻜﺮى و ﺷﻮر و ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﺑﺮاى ‪ 20‬ﺳﺎل آﻳﻨـﺪه‬
‫اﻗﺪاﻣﺎت‪ ،‬ﺳﻤﺖ ﮔﻴﺮﻳﻬﺎ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺣﺮﻛﺘﻬﺎى ﻓﺮﻫﻨﮕﻰ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﺼﻮرت ﻣـﺪون و ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ رﻳـﺰى ﺷـﺪه ﺗﻨﻈـﻴﻢ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ‪.‬‬
‫واﻟﺴﻼم‪ .‬آﺑﻌﻠﻰ ﺗﻬﺮان‬

‫‪ (1‬ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪان ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ ﺗـﺄﻟﻴﻒ اﺳـﺘﺎد ﻋﺎﻟﻴﻘـﺪر آﻗـﺎى رﺿـﺎ اﺳـﺘﺎدى ﻣﺮاﺟﻌـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻳﻨـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﺑﻘـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮه )‪255, :(2‬‬
‫‪ (3‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮﻧﺲ )‪3, :(10‬‬
‫‪ (4‬ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﻃـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻪ )‪109, :(20‬‬
‫‪ (5‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﻣــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮﻳﻢ )‪87, :(19‬‬
‫‪ (6‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره اﻧﺒﻴــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎء )‪28, :(21‬‬
‫‪ (7‬رك‪ :‬ﺑﺤــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎر اﻷﻧــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮار‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪63, - 29‬‬
‫‪ (8‬ﻳ‪‬ﺸﻔﱠﻌﻮن« ﺻﻴﻐﻪ ﻣﺠﻬﻮل از ﺑﺎب ﺗﻔﻌﻴﻞ )ﺗﺸﻔﻴﻊ( اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﻗﺒﻮل ﺷﺪن و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﻣـﻰ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫)ﺑﺤـــــــــــﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪36‬؛ ﻣﺠﻤـــــــــــﻊ اﻟﺒﺤـــــــــــﺮﻳﻦ‪ ،‬ج ‪ .4‬ﺑـــــــــــﺎب ﺷـــــــــــﻔﻊ(‪.‬‬
‫‪ (9‬ﺑﺤــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪34,‬‬
‫‪ (10‬ﻫﻤــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎن‪.‬‬
‫‪ (11‬ﺧــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺼﺎل ﺻــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪوق‪ ،‬ص ‪624,‬‬
‫‪ (12‬ﺑﺤـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪37,‬‬
‫‪ (13‬ﺑﺤــــــــﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪41‬؛ ﻓــــــــﻀﺎﺋﻞ اﻟــــــــﺸﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺻــــــــﺪوق‪ ،‬ص ‪ ،159‬ﺣــــــــﺪﻳﺚ ‪45,‬‬
‫‪ (14‬ﺑﺤــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎاﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪59,‬‬
‫‪ (15‬ﻋﻴــــــــــــــــــــــــــﻮن اﻟﺨﺒــــــــــــــــــــــــــﺎر ارﺿــــــــــــــــــــــــــﺎ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪66,‬‬
‫‪ (16‬ﻣﺄﺧﺬ ﻏﺎﻟﺐ رواﻳﺎﺗﻰ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ذﻛﺮ ﺷﺪه ﻛﺘﺎب »ﺷﻔﺎﻋﺖ در ﻗﺮآن و ﺣﺪﻳﺚ« ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳـﺘﺎد ﻣﺤﺘـﺮم آﻗـﺎى‬
‫رﺿــــــــــــــــــــــــــــــــﺎ اﺳــــــــــــــــــــــــــــــــﺘﺎدى اﺳــــــــــــــــــــــــــــــــﺖ‪.‬‬
‫‪ (17‬ﻣــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺴﻨﺪ اﺣﻤــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪426,‬‬
‫‪ (18‬از آﻳـــــــــــــــــــــــــــــﻪ ‪ 79‬ﺳـــــــــــــــــــــــــــــﻮره اﺳـــــــــــــــــــــــــــــﺮاء‪.‬‬
‫‪ (19‬ﻣــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺴﻨﺪ اﺣﻤــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪528,‬‬
‫‪ (20‬ﺳــــــــــــــــــــــــــﻨﻦ اﺑــــــــــــــــــــــــــﻦ ﻣﺎﺟــــــــــــــــــــــــــﻪ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪1443,‬‬
‫‪ (21‬ﻣــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺴﻨﺪ اﺣﻤــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪347,‬‬
‫‪ (22‬ﺳــــــــــــــــــــــــــﻨﻦ اﺑــــــــــــــــــــــــــﻦ ﻣﺎﺟــــــــــــــــــــــــــﻪ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪1443,‬‬
‫‪ (23‬ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺑﺤﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص‬
‫‪) 40 -34‬ﺣـــــــــــــﺪﻳﺚ ‪ (21 1-‬و ص ‪) 42‬ﺣـــــــــــــﺪﻳﺚ ‪ (35‬ﻣﺮاﺟﻌـــــــــــــﻪ ﺷـــــــــــــﻮد‪.‬‬
‫‪ (24‬ﺑﺤـــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪) 43‬ﺣـــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪﻳﺚ ‪.(39‬‬
‫‪ (25‬ﻫﻤـــــــــﺎن‪ ،‬ص ‪) ،48‬ﺣـــــــــﺪﻳﺚ ‪ ،(51‬ص ‪) 42‬ﺣـــــــــﺪﻳﺚ ‪ (31‬و ص ‪) 38‬ﺣـــــــــﺪﻳﺚ ‪.(10‬‬
‫‪ (26‬آﻳــــــــﺎت ﺷــــــــﻔﺎﻋﺖ ﻛــــــــﻪ ﺳــــــــﺎﺑﻘﺎً ذﻛــــــــﺮ ﺷــــــــﺪ ﻣﻼﺣﻈــــــــﻪ ﺷــــــــﻮد‪.‬‬
‫‪ (27‬ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﻣـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪ‪‬ﺛّﺮ )‪48, - 40 :(74‬‬
‫‪ (28‬ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﻳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮﻧﺲ )‪18, :(10‬‬
‫‪ (29‬ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره زﻣـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮ )‪3, :(39‬‬
‫‪ (30‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره اﻧﻌــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎم )‪94, :(6‬‬
‫‪ (31‬ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮﻧﺲ )‪18, :(10‬‬
‫‪ (32‬ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﺑﻘـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮه )‪80, :(2‬‬
‫‪ (33‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﺑﻘــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮه )‪123, - 122 :(2‬‬
‫‪ (34‬ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﺑﻘـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮه )‪80, :(2‬‬
‫‪ (35‬ﺳﻮره ﺟﻤﻌﻪ )‪:(62‬‬
‫‪.7 - 6‬‬
‫‪ (36‬اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎى ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻫﻤﻪ ‪ -‬ﺣﺘﻰ وﻫﺎﺑﻴﻬﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺠﺰ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻛﻪ ﺑﺪان ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ ﻫﻤـﺎن‬
‫ﻣﻔﺎد ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮﻳﻒ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ »إِد‪‬ﺧَﺮْت‪ ‬ﺷَﻔﺎﻋ‪‬ﺘﻰ ﻟِﺄﻫ‪‬ﻞِ اﻟْﻜَﺒﺎﺋِﺮِ ﻣِـﻦْ أُﻣ‪‬ﺘـﻰ« )ﻣﺠﻤـﻊ اﻟﺒﻴـﺎن‪ ،‬ج ‪،1‬‬
‫‪.(104‬‬ ‫ص‬
‫‪ (37‬و‪ ‬اﻋ‪‬ﻠَﻤﻮ‪‬ا اَﻧﱠﻪ‪ ‬ﺷﺎﻓﻊ‪ ‬و‪ ‬ﻣ‪‬ﺸَﻔﱠﻊ‪ ...‬و‪ ‬اَﻧﱠﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦْ ﺷَﻔَﻊ‪ ‬ﻟَﻪ‪ ‬اﻟْﻘُﺮْآنُ ﻳ‪‬ﻮ‪‬م‪ ‬اﻟﻘِﻴﺎﻣ‪‬ﺔِ ﺷُﻔﱢﻊ‪ ‬ﻓﻴﻪِ‪) .‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏـﻪ‪ ،‬ﻓـﻴﺾ اﻟـﺴﻼم‪ ،‬ﺧﻄﺒـﻪ‬
‫‪.(567‬‬ ‫ص‬ ‫‪،175‬‬
‫‪ (38‬ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺮاد از ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻋﻠﻤﺎ در ﺣﻖ ﺷﺎﮔﺮدان ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﭼـﻮن ﻋﻠﻤـﺎ واﺳـﻄﻪ ﻓـﻴﺾ اﻧـﺪ ﻟـﺬا‬
‫ﺷـــــــﻔﺎﻋﺖ ﺑـــــــﻪ ﻫﻤـــــــﻴﻦ ﻣﻌﻨـــــــﺎ ﺑـــــــﻪ آﻧﻬـــــــﺎ ﻧـــــــﺴﺒﺖ داده ﺷـــــــﺪه اﺳـــــــﺖ‪.‬‬
‫‪ (39‬ﺑﺤـــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪) 48‬ﺣـــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪﻳﺚ ‪.(51‬‬
‫‪ (40‬ﺑﺤـــــــﺎراﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪) 35‬ﺣـــــــﺪﻳﺚ ‪ ،(7‬ص ‪) 45‬ﺣـــــــﺪﻳﺚ ‪ (46‬و ص ‪) 47‬ﺣـــــــﺪﻳﺚ ‪.(48‬‬
‫‪ (41‬ﺧﻮاﺳــــــــــﺖ ﭘﻴــــــــــﺎﻣﺒﺮ )ص( در واﻗــــــــــﻊ ﺧﻮاﺳــــــــــﺖ ﺧﺪاوﻧــــــــــﺪ اﺳــــــــــﺖ‪.‬‬
‫‪ (42‬اﻳﻦ ﺗﺬﻛﺮ ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺪﻋﻰ ﺻﺮاﺣﺖ اﻳﻦ رواﻳﺎت در ﻣﻌﺎﻧﻰ ﻳـﺎد ﺷـﺪه ﻧﻴـﺴﺘﻴﻢ و ﺻـﺮﻓﺎً ﻣـﻰ ﮔـﻮﻳﻴﻢ‬
‫ﻣﻤﻜـــــــﻦ اﺳـــــــﺖ ﻛـــــــﻪ اﻳـــــــﻦ ﻣﻌـــــــﺎﻧﻰ از اﻳـــــــﻦ رواﻳـــــــﺎت اﺳـــــــﺘﻈﻬﺎر ﺷـــــــﻮد‪.‬‬
‫‪ (43‬ﻗـــــــﺒﻼً دو ﺷـــــــﺒﻬﻪ از اﻳـــــــﻦ ﺷـــــــﺒﻬﺎت را ﻃـــــــﺮح ﻛـــــــﺮده و ﭘﺎﺳـــــــﺦ ﮔﻔﺘـــــــﻴﻢ‪.‬‬
‫‪ (44‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﻫــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮد )‪46, :(11‬‬
‫ﺿ ـﺮَب‪ ‬اﻟﻠّ ـﻪ‪ ‬ﻣ‪ ‬ـﺜَﻼً ﻟِﻠﱠــﺬﻳﻦَ ﻛَﻔَــﺮو‪‬ا اﻣ‪ ‬ـﺮَأَةَ ﻟ ـﻮ‪‬طٍ‪ ....‬در ﻣﺒﺎﺣــﺚ ﮔﺬﺷــﺘﻪ اﻳــﻦ آﻳــﺎت ﺑــﻪ ﻣﻨﺎﺳــﺐ ذﻛــﺮ ﮔﺮدﻳ ـﺪ‪.‬‬
‫‪َ (45‬‬
‫‪ (46‬اﻟﺤﻴﺎة ج ‪ ،2‬ص ‪) 293‬ﺣﺪﻳﺚ اول( ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺑﺤﺎر اﻷﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،96‬ص ‪ 233‬از ﻛﺘـﺎب ﺻـﻔﺎت اﻟـﺸﻴﻌﻪ‪ ،‬ﺻـﺪوق‬
‫)ره(‪.‬‬
‫‪ (47‬رك‪ :‬ﺳﻮره ﻫﺎى ﻣﺪﺛﺮ )‪:(74‬‬
‫‪48 -40‬؛ ﺷﻌﺮاء )‪:(26‬‬
‫‪101 -91‬؛ اﻋـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮاف )‪53, - 50 :(7‬‬
‫‪ (48‬ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﻣـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺆﻣﻦ )‪18, :(40‬‬
‫‪ (49‬ﻛـــــــــــــــﺎﻓﻰ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ﺻـــــــــــــــﺪ ‪ 401‬و ج ‪ ،3‬ص ‪ 270‬و ﺗﻬـــــــــــــــﺬﻳﺐ ج ‪ ،9‬ص ‪107,‬‬
‫‪ (50‬ﻋﻴـــﻮن اﻻﺧﺒـــﺎر اﻟﺮﺿـــﺎ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،66‬از اﻳـــﻦ رواﻳـــﺖ ﺑـــﺮاى اﺛﺒـــﺎت ﺷـــﻔﺎﻋﺖ ﻧﻴـــﺰ اﺳـــﺘﻔﺎده ﺷـــﺪ‪.‬‬
‫‪ (51‬اﻣــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎﻟﻰ ﺻــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪوق‪ ،‬ص ‪5,‬‬
‫‪ (52‬اﺻــــــــــــــــﻮل ﻛــــــــــــــــﺎﻓﻰ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪) ،469‬ﺑﺨــــــــــــــــﺸﻰ از ﺣــــــــــــــــﺪﻳﺚ(‪.‬‬
‫‪ (53‬ﻣﺤﺎﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻦ ﺑﺮﻗــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻰ‪ ،‬ص ‪184,‬‬
‫‪ (54‬ﻛــــــــﺴﻰ ﻛــــــــﻪ دﺷــــــــﻤﻦ ﺧﺎﻧــــــــﺪان رﺳــــــــﺎﻟﺖ و اﻫــــــــﻞ ﺑﻴــــــــﺖ اوﺳــــــــﺖ‪.‬‬
‫‪ (55‬اﺷﺎره دارد ﺑـﻪ آﻳـﻪ‪ :‬و‪ ‬ﻣِـﻦَ اﻟﻠﱠﻴ‪‬ـﻞِ ﻓَﺘَﻬ‪‬ﺠ‪‬ـﺪ‪ ‬ﺑِـﻪِ ﻧﺎﻓِﻠَـﺔٍ ﻟَـﻚ‪ ‬ﻋ‪‬ـﺴﻰ أَنْ ﻳ‪‬ﺒ‪‬ﻌ‪‬ﺜَـﻚ‪ ‬ر‪‬ﺑ‪‬ـﻚ‪ ‬ﻣ‪‬ﻘﺎﻣـﺎً ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﻤـﻮ‪‬داً )اﺳـﺮاء‪(79 ،‬‬
‫‪ (56‬اﻣـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎﻟﻰ ﺻـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪوق‪ ،‬ص ‪177,‬‬
‫‪ (57‬ﺗﻮﺣﻴــــــــــــــــــﺪ در ذات‪ ،‬ﺻــــــــــــــــــﻔﺎت‪ ،‬اﻓﻌــــــــــــــــــﺎل و ﻋﺒــــــــــــــــــﺎدت‪.‬‬
‫‪ (58‬ﺑﻨﮕﺮﻳــــﺪ ﺑــــﻪ ﺳــــﻮره ﻫــــﺎى ﺑﻘــــﺮه )‪80 :(2‬؛ ﻳــــﻮﻧﺲ )‪18 :(10‬؛ زﻣــــﺮ )‪3 :(39‬؛ اﻧﻌــــﺎم )‪94, :(6‬‬
‫‪ (59‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره زﻣــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮ )‪53, :(39‬‬
‫‪ (60‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﻧــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺴﺎء )‪31, :(4‬‬
‫‪ (61‬ﻣﺜــﻞ اﻳــﻦ آﻳــﻪ‪ :‬و‪ ‬إﻧّــﻰ ﻟَﻐَﻔّــﺎر‪ ‬ﻟِﻤ‪‬ــﻦْ ﺗــﺎب‪ ‬و‪ ‬آﻣ‪‬ــﻦَ و‪ ‬ﻋ‪‬ﻤِــﻞَ ﺻــﺎﻟِﺤﺎً ﺛُــﻢ‪ ‬اﻫ‪‬ﺘَــﺪى ‪) .‬ﺳــﻮره ﻃــﻪ )‪.(82 :(20‬‬
‫‪ (62‬ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ آﻳﻪ‪ :‬ﻓَﺄَﻣ‪‬ﺎ ﻣ‪‬ﻦْ ﺗﺎب‪ ‬و‪ ‬آ ‪‬ﻣﻦَ و‪ ‬ﻋ‪‬ﻤِﻞَ ﺻـﺎﻟِﺤﺎً ﻓَﻌ‪‬ـﺴﻰ أَنْ ﻳ‪‬ﻜـﻮ‪‬نَ ﻣِـﻦَ اﻟْﻤ‪‬ﻔْﻠﺤـﻴﻦَ )ﺳـﻮره ﻗـﺼﺺ )‪.(67 :(28‬‬
‫ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ و اﻳﻤﺎن آورد و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ ﭘﻴـﺸﻪ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬اﻣﻴـﺪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ از ﺟﻤﻠـﻪ رﺳـﺘﮕﺎران ﻣﺤـﺴﻮب ﮔـﺮدد‪.‬‬
‫‪ (63‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﻧﺠــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻢ )‪39, :(53‬‬
‫‪ (64‬ﻣﺜﻞ آﻳﺎت ‪ 123 ،48‬و ‪ 254‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه ﻛﻪ در آﻳﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻰ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ :‬و‪ ‬اﺗﱠﻘﻮ‪‬ا ﻳ‪‬ﻮ‪‬ﻣﺎً ﻻ ﺗﺠ‪‬ﺰى ﻧَﻔْﺲ‪ ‬ﻋ‪‬ﻦْ ﻧَﻔْﺲٍ ﺷَـﻴ‪‬ﺌﺎً‬
‫و‪ ‬ﻻ ﻳ‪‬ﻘْﺒ‪‬ﻞُ ﻣِﻨْﻬﺎ ﺷَﻔﺎﻋ‪‬ﺔٌ و‪ ‬ﻻ ﻳ‪‬ﺆْﺧَﺬُ ﻣِﻨْﻬﺎ ﻋ‪‬ﺪ‪‬لٌ و‪ ‬ﻻ ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ﻨْﺼ‪‬ﺮو‪‬نَ‪ :.‬ﺑﺘﺮﺳﻴﺪ از روزى ﻛﻪ در آن ﻫﺮ ﻛﺴﻰ ﺑـﻪ ﺟـﺎى دﻳﮕـﺮى‬
‫ﻣﺠﺎزات ﻧﺸﻮد و ﻫﻴﭻ ﺷﻔﺎﻋﺘﻰ از ﻛﺴﻰ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﮕـﺮدد و از ﻛـﺴﻰ ﻋـﻮض ﻧـﺴﺘﺎﻧﻨﺪ و ﻛـﺴﻰ ﻳـﺎرى و ﻛﻤـﻚ ﻧـﺸﻮد‪.‬‬
‫‪ (65‬ﻗـــــﺮآن در اﺳـــــﻼم‪ ،‬ﻋﻼﻣـــــﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒـــــﺎﻳﻰ )ره( ص ‪ ،45‬ﺑـــــﻪ ﻧﻘـــــﻞ از در اﻟﻤﻨﺜـــــﻮر‪ ،‬ج ‪،2‬ص ‪8,‬‬
‫‪ (66‬ﻧﻬـــــــــــــــﺞ اﻟﺒﻼﻏـــــــــــــــﻪ ﺻـــــــــــــــﺒﺤﻰ ﺻـــــــــــــــﺎﻟﺢ‪ ،‬ﺧﻄﺒـــــــــــــــﻪ ‪133,‬‬
‫‪ (67‬ﺑـــــــــــــﻪ ﺗﻔـــــــــــــﺴﻴﺮ اﻟﻤﻴـــــــــــــﺰان ج ‪ ،1‬ص ‪ 167‬ﻣﺮاﺟﻌـــــــــــــﻪ ﺷـــــــــــــﻮد‪.‬‬
‫‪ (68‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﻳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮﻧﺲ )‪3, :(10‬‬
‫‪ (69‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﻃــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻪ )‪109, :(20‬‬
‫‪ (70‬ﻣﺮﺣﻮم ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ )ﻗﺪه( ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮاد از »ﺷﻬﺎدت ﺑﻪ ﺣﻖ« اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ )اﻟﻤﻴﺰان‪،‬‬
‫‪.(127‬‬ ‫ص‬ ‫‪،18‬‬ ‫ج‬
‫‪ (71‬ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره زﺧـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮف )‪86, :(43‬‬
‫‪ (72‬و‪ ‬ﻣِــــﻦَ اﻟﻠﱠﻴ‪‬ــــﻞِ ﻓَﺘَﻬ‪‬ﺠ‪‬ــــﺪ‪ ‬ﺑــــﻪ ﻧﺎﻓِﻠَــــﺔً ﻟَــــﻚ‪ ‬ﻋ‪‬ــــﺴﻰ أَنْ ﻳ‪‬ﺒ‪‬ﻌ‪‬ﺜَــــﻚ‪ ‬ر‪‬ﺑ‪‬ــــﻚ‪ ‬ﻣ‪‬ﻘﺎﻣــــﺎً ﻣ‪‬ﺤ‪‬ﻤــــﻮ‪‬داً‪.‬‬
‫‪ (73‬و‪ ‬ﻟَــــــــــــــــــ ـﺴ‪‬ﻮ‪‬ف‪ ‬ﻳ‪‬ﻌ‪‬ﻄﻴــــــــــــــــــ ـﻚ‪ ‬ر‪‬ﺑ‪‬ــــــــــــــــــ ـﻚ‪ ‬ﻓَﺘَﺮْﺿــــــــــــــــــــﻰ ‪.‬‬
‫‪ (74‬ﻣﺠﻤــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻊ اﻟﺒﻴــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪104,‬‬
‫‪ (75‬در ﺑﺤﺜﻬــــﺎى ﮔﺬﺷــــﺘﻪ ﺑــــﻪ ﺑﺮﺧــــﻰ آﻳــــﺎت و رواﻳــــﺎت ‪ -‬در اﻳــــﻦ ﺑــــﺎره ‪ -‬اﺷــــﺎره ﺷــــﺪ‪.‬‬
‫‪ (76‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻛﺮم )ص(‪ :‬ﺗَﻌ‪‬ﻠﱠﻤ‪‬ﻮا اﻟْﻘُﺮْآنْ ﻓَﺎِﻧﱠﻪ‪ ‬ﺷﺎﻓﻊ‪ ‬ﻟِﺄﺻ‪‬ﺤﺎﺑِﻪِ ﻳ‪‬ﻮ‪‬م‪ ‬اﻟْﻘﻴﺎﻣ‪‬ﺔِ‪ .‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 249‬و ‪) 251‬ﻗﺮآن را ﻓﺮا‬
‫ﮔﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺘﻰ در روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﺑﺮاى اﺻﺤﺎب و ﭘﻴﺮوان ﺧﻮﻳﺶ ﺷﺎﻓﻊ اﺳﺖ( اﻣﻴـﺮ اﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ )ع(‪ :‬إِﻋ‪‬ﻠَﻤـﻮ‪‬ا أَﻧﱠـﻪ‪) ‬اى‬
‫اﻟﻘــﺮآن( ﺷــﺎﻓﻊ‪ ‬و‪ ‬ﻣ‪‬ــﺸَﻔﱠﻊ‪ ....‬و‪ ‬إِﻧﱠــﻪ‪ ‬ﻣ‪‬ــﻦْ ﺷَــﻔَﻊ‪ ‬ﻟَــﻪ‪ ‬اﻟْﻘُــﺮآنُ اﻟْﻘﻴﺎﻣ‪‬ــﺔِ ﺷُــﻔﱢﻊ‪ ‬ﻓﻴــﻪ‪ .‬ﻧﻬــﺞ اﻟﺒﻼﻏــﻪ‪ ،‬ﻃﺒــﻪ ‪171,‬‬
‫‪ (77‬ﻧﮕـــﺎه ﻛﻨﻴـــﺪ ﺑـــﻪ‪ :‬وﻫـــﺎﺑﻴﮕﺮى‪ ،‬ﻫﻤـــﺎﻳﻮن ﻫﻤﺘـــﻰ‪ ،‬ﺗﻬـــﺮان‪ ،‬ﺳـــﺎزﻣﺎن ﺗﺒﻠﻴﻐـــﺎت اﺳـــﻼﻣﻰ‪ ،1367 ،‬ص ‪72,‬‬
‫‪ (78‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻧﻘﺪى ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ وﻫﺎﺑﻴﺎن‪ ،‬ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﻣﻮﺳﻮى ﻗﺰوﻳﻨﻰ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ ﻃـﺎرﻣﻰ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ ،‬وزارت‬
‫ﻓﺮﻫﻨـــــــــــــــــــــــــﮓ و ارﺷـــــــــــــــــــــــــﺎد اﺳـــــــــــــــــــــــــﻼﻣﻰ‪ ،1366 ،‬ص ‪67,‬‬
‫‪ (79‬اﻟﻤـــﻮرد‪ ،‬ﻗـــﺎﻣﻮس ﻋﺮﺑـــﻰ ‪ -‬اﻧﮕﻠﻴـــﺰى‪ ،‬اﻟـــﺪﻛﺘﻮر روﺣـــﻰ اﻟﺒﻌﻠﺒﻜـــﻰ‪ ،‬ﺑﻴـــﺮوت‪ ،‬ﻃﺒﻌـــﺔ ﺟﺪﻳـــﺪة‪1990, ،‬‬
‫‪ (80‬اﻻﺳﻼم اﻟﺴﻌﻮدى اﻟﻤﻤﺴﻮخ‪ ،‬اﻻﺳﺘﺎذ اﻟﺴﻴﺪ ﻃﺎﻟﺐ اﻟﺨﺮاﺳـﺎن‪ ،‬ﻣﺆﺳـﺴﻪ اﻟﻨـﺸﺮ اﻻﺳـﻼﻣﻰ‪ ،‬ﻗـﻢ‪ 1409 ،‬ق‪ ،‬ص ‪.35‬‬
‫‪ (81‬ﻧﮕـــــﺎه ﻛﻨﻴـــــﺪ ﺑـــــﻪ‪ :‬ﻣﻘﺎﻟـــــﻪ ﺷـــــﻔﺎﻋﺖ‪ ،‬از اﻳـــــﻦ ﻗﻠـــــﻢ در ﻧـــــﻮر ﻋﻠـــــﻢ‪ ،‬ﺷـــــﻤﺎره ‪46,‬‬
‫‪ (82‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻘﺒﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﺧﻮد ﻣﺘﻮﺳﻞ و دﻋﺎ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺪ در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻠﻞ ﺗﻜﻮﻳﻨﻰ ﻳـﻚ ﭘﺪﻳـﺪه‬
‫ﻗـــــﺮار ﮔﻴـــــﺮد وﻟـــــﻰ اﻳـــــﻦ ﺳـــــﺒﺐ ﻏﻴـــــﺮ از اﺳـــــﺒﺎب ﻋـــــﺎدى آن ﭘﺪﻳـــــﺪه ﺧﻮاﻫـــــﺪ ﺑـــــﻮد‪.‬‬
‫‪ (83‬ﻣﺆﻟﻒ »ﻧﻘﺪى ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ وﻫﺎﺑﻴﺎن« در ص ‪ 77‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨـﺎرى ﻣـﻰ ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪ ﻛـﻪ ﺧﻠﻴﻔـﻪ دوم در ﻫﻨﮕـﺎم‬
‫ﻗﺤﻄـــــﻰ ﺧﺸﻜـــــﺴﺎﻟﻰ ﺑـــــﻪ ﻋﺒـــــﺎس ﻋﻤـــــﻮى ﭘﻴـــــﺎﻣﺒﺮ ﻣﺘﻮﺳـــــﻞ ﺷـــــﺪ و ﺣـــــﺎﺟﺘﺶ روا ﺷـــــﺪ‪.‬‬
‫‪ (84‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﺑﻘــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮه )‪126, :(2‬‬
‫‪ (85‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﺑﻘــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮه )‪129, :(2‬‬
‫‪ (86‬از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﺳﻼم )ص( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬اَﻧَﺎد‪‬ﻋ‪‬ﻮ‪‬ةُ اِﺑ‪‬ﺮاﻫ‪‬ﻴﻢ‪) .‬ﻣﻦ ﻫﻤﺎن دﻋﻮت ﺣﻀﺮت اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻫـﺴﺘﻢ(‪.‬‬
‫‪ (87‬ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره اﺑـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮاﻫﻴﻢ )‪41, :(14‬‬
‫‪ (88‬ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره اﻋـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮاف )‪151, :(7‬‬
‫‪ (89‬ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﻣـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺆﻣﻦ )‪9,-7 :(40‬‬
‫‪ (90‬ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره آل ﻋﻤـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺮان )‪159, :(3‬‬
‫‪ (91‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﻧــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮر )‪62, :(24‬‬
‫‪ (92‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﻣﻤﺘﺤﻨــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻪ )‪12, :(60‬‬
‫‪ (93‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه )‪ 186 :(2‬آﻣـﺪه‪ :‬و‪ ‬اِذا ﺳ‪‬ـﺄَﻟَﻚ‪ ‬ﻋِﺒـﺎدى ﻋ‪‬ﻨّـﻰ ﻓَـﺈِﻧّﻰ ﻗَﺮﻳـﺐ‪ ‬اُﺟﻴـﺐ‪ ‬د‪‬ﻋ‪‬ـﻮ‪‬ةَ اﻟـﺪ‪‬اعِ اِذا د‪‬ﻋـﺎنِ‪،‬‬
‫ﻓَﻠْﻴ‪‬ــــــــــــﺴ‪‬ﺘَﺠﻴﺒﻮ‪‬ا ﻟــــــــــــﻰ و‪ ‬ﻟْﻴ‪‬ﺆْﻣِﻨــــــــــــﻮ‪‬ا ﺑــــــــــــﻰ ﻟَﻌ‪‬ﻠﱠﻬ‪‬ــــــــــــﻢ‪ ‬ﻳ‪‬ﺮْﺷُــــــــــــﺪو‪‬نَ‪.‬‬
‫‪ (94‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﻧــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺴﺎء )‪64, :(4‬‬
‫‪ (95‬ﺳﻮره ﻳﻮﺳﻒ )‪:(12‬‬
‫‪98, -97‬‬
‫‪ (96‬ﺳــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﻣﺎﺋــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺪه )‪35, :(5‬‬
‫‪ (97‬ﺑـــــــــــــﻪ ﺗﻔـــــــــــــﺴﻴﺮ اﻟﻤﻴـــــــــــــﺰان‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ 333‬ﻣﺮاﺟﻌـــــــــــــﻪ ﺷـــــــــــــﻮد‪.‬‬
‫‪ (98‬ﺳـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﻮره ﻣﻨـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺎﻓﻘﻮن )‪.5 :(63‬‬
‫‪ (99‬ﻣﻔﺎﺗﻴﺢ اﻟﺠﻨﺎن‪ ،‬ﺣﺎج ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺎس ﻗﻤﻰ )ره(‪ ،‬زﻳﺎرت ﺟﺎﻣﻌﻪ‪.‬‬