You are on page 1of 36

LA CATEGORÍA “ENEK”

Para mayor inteligencia de la realidad de las nociones míticas de los seres que
se van a presentar, conviene tener cuenta con la división de los que pueblan el
cosmos actual en que se desenvuelve la vida de los pemón en continua
relación con todos ellos.

En el SEREWARE (ahora) los seres, fuera del hombre, han perdido la


"pemonidad” y, aunque todos tiene su vida propia, la más perfecta es la de los
animales y la de los hombres.

Los animales son agrupados en dos secciones, diversas por su relación


directa con el pemón. Unos son YEKEN; y son los domésticos o domesticados,
que de alguna manera colaboran en la vida diaria humana. Los otros son
ENEK, que son los seres selváticos, enemigos del hombre, bichos peligrosos,
amigos de hacer el mal; si bien algunos se presentan eventualmente como
favorecedores del hombre. A este grupo pertenecen no sólo los animales
salvajes sino también la mayoría de los catalogados como fantásticos, como
Piaimá, Rató, Orodan, Amariwak, Awoinerupue, Kanaimá...

Todos éstos, igual que las frutas de la tierra y bestias del campo tienen
una potencia maleficiadora que llaman IMORONEK que actúa
automáticamente al ponerse en contacto inmediato con ellos. Para evitar estos
efectos maléficos hay que prevenirse con el uso de remedios y prescripciones
recibidas por tradición de los antepasados.

Estas prescripciones son más estrictas cuando se trata de padres de


niños recién nacidos, que son más accesibles a esos malos efectos. En esos
primeros años del niño el padre y la madre han de someterse a una dieta muy
pormenorizada en las comidas, bebidas, trabajos, tratos con otros, viajes, etc.
A la falta de esta circunspección atribuyen muchos de los males de carácter,
enfermedades, conformación corporal y hasta la mayoría de las muertes
infantiles.

De ahí que la vida del pemón, desde su mentalidad atávica, está llena de
peligros, inseguridades y zozobras amenazantes al menor descuido.
El conocimiento de estos mitos es de gran importancia para comprender
algo de la muy complicada vida del pemón autóctono, sometido
sistemáticamente al influjo peligroso de los seres que le rodean, tal como él los
ha concebido tradicionalmente.

Para esa comprensión del pemón tradicional he querido resumir


sintéticamente los más relevantes personajes de su mitología sin la cual no es
posible tener un concepto claro de su vida y de sus costumbres. Por el hecho
naturalmente admitido de haber sido "todos los seres” del "tiempo primordial"
verdaderamente "personas”, en su vida siguen teniendo una relevancia,
inexplicable para los foráneos. Para tener una idea correcta de la "actualidad"
hay que remontarse inevitablemente a las realidades de "aquel tiempo”, único
en que se daba la verdad y la bondad, a las que hay que tratar de conducir
nuestro mundo del AHORA degenerado.

AKUWAMARI

Personaje mitológico, al que consideran como "alma de la yuca", a la que


ayuda a crecer y dar buenos tubérculos. La representan como una anciana
venerable y cariñosa (ESEWON NOSAM0). Esta se les aparece en sueños a
unos niños perdidos en la selva. Se llaman con este nombre unas piedrecitas
rojas como peloticas, que se colocan entre las plantas de la yuca para
ayudarlas a crecer; también un bejuco que se siembra en los yucales con el
mismo fin.

Paralela es la leyenda KESEPAME (KEREPAME). En tiempo de hambre


el padrastro lleva a dos niños, hijos de la mujer, a la selva donde se extravían,
con el pretexto de ir catar colmenas. Cuando el hermano va a rajar colmenas el
alma de la yuca llamada KESEPAME se presentó a la hermanita con un poco
de casabe en las manos. ¿Qué haces, Sewai? ¿dónde está tu hermanito,
Sewai?.- Se fue a rajar colmenas y volvió a ellos con casabe para los dos.
Después les trajo cambures. Y los llevó a su lugar, donde los fue criando; les
enviaba a buscar leña.

Pero ellos ven los palos como negros y regresan sin traerla. Vuelve a
enviarlos y, aunque los ven como negros lo traen como leña. Crecieron ambos
y se hicieron él un buen mozo y ella una joven esbelta. El joven tala un conuco
que siembran de yuca, la que crece mucho y pronto por tener "chiwon”.

Hicieron kachiri y se emborracharon; y llegó su madre verdadera; como


se emborracharon se enfadaron con la anciana y la dijeron: ¿cómo sin serlo
nos llamas tus hijos?. Después se durmieron y mientras dormían los cambió a
otro lugar. Al despertar se encontraron en un lugar distinto, en un rastrojal.

TEXTO PEMON

Saknankon mureton puek to enaikapuetipoe iwan daktai, "iwanton yek, entana


toinokon yek” kaima. Muere daktai to yumpe tesenda to arepuetipoeya ture tak,
“ena se". Daro poire to tenonkai, to piapai yenapopuetipoe; muere dakare to
aradaupapoe; muere wi to kowampuetipoe turetau.

Tise rike i pi etepuetipoe wandamä amorikai; muere patapue dau kesera chiwon
(KESEPAME itesek) esemboikapoe i paruchi piak, manare rike ekii piapue it en
nau. “¿E puek rike auchi, Sewai?; ¿atente rike a pichi, Sewai?” kaima to
esatipoeya. "Wan amorikai netei" taurepoeya Kesepame puek. Muere wi
Kesepame yenapopoe ekii piapue rike pemon: paruchi dokoi tirii”. I pi kanan
yepui te paruchi piak, ekii piapue rike sakpe enasak ponare.

¿Ane ne nepuipoe muere ekii piapue? Te paruchi ekamapopoe.- “Ina re ne;


nosanton niyepuii; ekii piapue nepuipoe nichii" taurepoeya tu pi puek.

Iyaren yaktai kanan wan amorikai i pi etepoe; muere, patapue dau ti tawere
teukin i pe erupa dare ekii netukapoe Kesepameya.- ¿Tare nak medan, Sewai?.
Atareteke rike, Sewai, a pi tapuemai“ taurepoeya i paruchi puek. “A pi rike
apuemata etentokon be" tatukapoeya wi. Aire re to areya kupui muere te
patasek dak.

Muere wi tu pi pa tak itepoe tutekon pa dare. Muere wi to arimankapoeya ti yau;


muere dakare apok pa tak arimapoeya. Muere daktai mekorodamä i kamatupe
ichipoe; muere tise arimankaton ichipoe narik ke i kamatu puek, mekorope to
yenu yau ichinin. ¡Woi! Apok tenese pra, to enapopoe karik ke tuchikon yenin.

“Apok pra nichii, koko; mekorope rekin to nichii” taurepoe toda nosanton puek.
Muere wi to muenapotukaya apok pa tak. ¡Tok! mekoro domba apichipoeya te
kamatupe mureton yenu yau mekorope tise.

¡Ain! kurene to mapoeya; moineripuepe i pi enapoe, amanonpe i paruchi. I piya


i muariten aketipoe; tannope wi kesera chiwonpe tuchi moron dak tannope kese
ichipoe.

Muere puekere t etaripatok kon rike konekapoe toda; muere nipoe toda. To
ripasak tise, to daninda pata eporipoe. Muere wi nosamo puek tetaripai to
enaikapoe. “A mukuton neke ina tese, u mukuton muekai” taurepoe toda
Kesepame puek. Taure tepo to wenumäpoe; to wenunsak tise, ¡ain! to motapoe
iyaren daire. ¡Uru! to paka ¡Kore! to eputu pra, mampuetape ichipoe to
patapuepe.

RATO

Entre los principales seres del mundo fantástico pemón, uno de los que
más literatura tiene es, sin duda, RATO. Es el "jefe" o POTORI del reino
acuático en el que todos los seres son o sus hijos o sus servidores. Se figuran
que en su elemento vive como un pemón, con su casa, sus conucos, hijos,
animales domésticos, etc. etc. Hasta enferma a veces, incluso por influencia de
los pemón.

En "aquel tiempo" era persona-pemón y sus hijos o hijas casaban


frecuente con los pemón. Se dice que vive en los pozos más profundos y que
se vale los remolinos para atraer su presa, incluso el hombre, con curiara y
todo. Es el señor de los MAWARIES del agua.
TEXTO PEMON

Pemon ichipoe ti muari kenak tuna yepi po. Tise Rato yenchiyamä
yepuetipoe mua dak kese mokai; muere wi kurai yan kese moka yesak tise,
kese mokapoe toda eremapoeya. Muere yenin yesenumenkapoe: ¿Aneyanda
wi u serapu mokaputi ma kochi?. Muere yenin t ewik tak tenaposak daktai tu
rume puek kamapoeya.

Muere wi i rume mua dak itepoe, yei pona enkupoe tiyesan eremai. Yei
po tese, to yepuipoe werisan: ¡chiriu, chiriu, chiriu! to mosa yariku
echiriuchiriumapoe. Mia toikin werisan ichipoe emadono manare amanonpe
ichipoe, i puekeren manare amanonpe ichipoe; to daropoiren ichipoe
amanonompe; i puekeren ichipoe amanonpe manare; to etikatok daren ichipoe
amanompe manare.

Muere wi kese mokapoe toda ¡kuru, kuru, kuru! kaima; muere tepai t
akachi kon aichitepoe toda; muere tepai to enapopoe: ¡son, son, son!; yei yoko
puek to yepuipoe; tise kurai utepoe ¡aichoron!: ¿E puek uy amamuyakon?
taurepoeya.- “Ad amama inada neke; ina esema sane; papai nachi
mamapuetiuya nere" i maimikupoe toda (morokdamä puek ta toda).

Tise to daropoiren apichipoe kuraiya: "Mesere weri areda sere u yewik


tak” it ombaton puek taurepoe kuraiya,- “Inna” taurepoe toda. Muere daktai
Rato yenchiton ewomäpoe tuna wak; tise kuraiya to dombaripue t ewik tak
arepoeya dare ti chi pa...

Muere tepai Rato yechiya kurai puek taurepoe: “Papai yewik tak eten
pai". Tise tiyemuda taurepoe: "Ewonne poken pra man, tunape ichi".-
"Ayewomä, ayewomä” turepoe i nopueya. Muere wi i rawere i nopue etepoe
¡tukui! ¡teren, teren, teren! ¡ai! ti tiyemu yapai itepoe; i puekere pemon
yeseurankapoe ¡tukui! ¡kore! ete poken pra ichipoe, muere wi ¡pusai! tatavai
pemon epakapoe.

Ti tiyemu ite warante pra, i nopue yenapotukasak yepuipoe eremai.- ¿E


puek aute pra auchi mayi? taurepoeya.- “Ete poken pra sa ichi, tunape sa ichi”.-
Muere wi i nopueya tu mosa yaruku aketi; ¡sapu! T i n tak kamaya apo pa;
¡sakan, sakan, sakan! Apoya re: ¡kuyuk! Kuyukaya.

Muere daktai i tiyemuya tuna eremapoeya tunape pra, katurupe


eremapoeya. Muere wi chikaichare ¡teren, teren, teren! to ete re. Mämpueta
emadope eporipoe toda; anai ichipoe manare; muere wi entakapoe toda.
Muere tepai menak re to muari eporipoe toda; manare pra kese ichipoe,
puemuei re, mekerente re, erupa re tukare.

Muere wi Rato yewik yesemboikapoe. Tise porokata po ököyimä ichipoe


tuke vedoivedoipe.- “¡Aiki!" ti tiyemuya taurepoe.- "Kentaimapuetii, ichamore u
tenkechiton” i nopueya taurepoe.
Rato piau wi ichipoe tenkeipe; aruma anaipe; ereke, mekerentepe;
kuruak, parirape; wokpi, puemueipe; kepeuri, kadarumape; wadamori,
uradanta...

Muerete wi kuratu, kaikusedamä, eneton re eporipoe, toda tapui poropoyi


poro, tekenompe re

AMUCHIMA

Con este nombre, que a veces se ve MOCHIMA, designan un águila


gigantesca de la región (harpia harpija) que suele llevar venados, muchachos y
hasta personas mayores. Las describen así: "Es grande, mayor que el rey
zamuro, sus alas como las hojas de los bananos; arma sus garras y se
precipita en picado sobre su presa, que lleva a los cerros altísimos donde la
devora.

El origen de esta ave de rapiña lo refiere un mito: El hermano mayor dijo


a su hermanito que acompañara al suegro en el viaje, y al regresar se convierte
en danto. Al suegro le pide que al regresar, si encuentra un danto lo mate y le
reserve el corazón.

El suegro le trajo el corazón del danto que mató sin saber que era el
hermano de su yerno. Se lo entregó a éste que lo colocó en una ollita, y se
convirtió en un pájaro que fue creciendo y creciendo hasta convertirse en el
águila AMUCHIMA, que devoraba muchos hombres. Cansados de ello los
hombres se juntaron para acabar con ella.

Después de deliberar ampliamente, por medio del pájaro AYITEN,


lograron descubrir el “curare”, con el que, puesto en las flechas, acabaron con
ella.

Pero como el corazón de AMUCHIMA era la ollita, las flechas no la


entraban, pero advertidos por el pájaro "curachire" dispararon las flechas hacia
lo alto y al caer se la clavaron en la espalada, con lo que murió.

Otra versión dice que murió en un cerro, a causa del corte que le dio un
pemón con el hacha. De las plumas salieron las cañas de la cerbatana.

TEXTO PEMON

Amochima ichipoe pemondamä mankanin Wëkpuimatepui pona, to


nenin pe re ichipoe. Kurenan ichipoe, kasanak yentanino, erupa dare waraino i
dapueri.
Emadokpe pemon sutapue se epakasak arepoeya. Iyaren daktai muere
warante re pemon sutapue se epakasak tise aretukapoe ya. Muerete pai
Amochima esemparesak pemondamä api chena epare re yepuipoe.

Muere wi pemon esenumenkapoe: waka atepoeya; muere wi i nemueki


puek ichipoe tapui porokata po. Kowamäpe pra, wei nai Amochima
esemboikapoe; ka tau chima te mareri kupuipoeya ¡tiri, tiri, tiri! kaima; muere
tepai yeseikapoe pemon kare puek; ¡woroi! anumäpoeya.

Muere wi pemón arepoya Akopantepui pona; Tise Amochima


yatainapueti tanna, pemonda i dapueri aketipoeya i mota dai manare. Muerete
pai Amochima itetukapoe tiaren wëk pona: muerete tise dapueri iketapoe,
muere wi Amochima yariwomä poken pra yenapoe, muerete wi yerikipoe. Tise
Amochima yapueri depue arotapoe kurak pe.

Muere nawa ichinin sereware Amochima pra ichi, nawa pra ina mankaya
epaino.

Pemon ichipoe t akon darenkon; tise i rui ichipoe waranapi payunupe...


“Taponkadai, u payunu” taurepoeya.- “¿Teukin chare nak ke aute ma, u mui?-
Inna, teukin chare te sere” taurepoeya.

Nawa ichinin t akon arimapoeya te keipuni puekere. "Auyepuikon daktai,


wairape menai it emari tak”.- Te keipuni puek taurepoeya: "Waira
wesauyanokon dau, uyanomampe it ewan yenapue memokai, u mui".- I
keipuniya taurepoe: “Inna, aire wi etedai”....

I tekowampueti tepo, waranapi yenapopoe i poitori dakon wi dare....


Pata eporituyanokon daktai, tunape tesen kuau i poitori enemapoe, wairape
tena pa. Muere wi i puekere chimare wairape yenapoe; muere puekere
waranapi yeken tapichipoe....

Te poitori tupuse pra, i weya wi; te poitori nemuekiima i wekapoeya;


¿woroi! t ewan enapue mokapoeya, te poitoriya tu puek tauresakya yenin....

Sena wi waira yewan enapue, poi, taurepoeya. ¡Too! i poitoriya wi


anumäpoe; ¡teren! eine murepue pona ripoeya ¡teren! yei piapue pona
ritukapoeya muere; etiñakapoe AMOCHIMApe....

Tairimansak daktai, tannope pemondamä nepuetipoeya; muere yenin i


Wetoktuyakonten yuapoe toda.

MAICHAK

Maichak, Maisak, Maichapue, Maichauri y Maichopa son los nombres


que se dan al protagonista de una leyenda recogida en diversas partes de la
Gran Sabana y de las Guayanas. Unos le dicen ancestro de los Kamarakotos,
otros de los Pichaukok.
Se conocen varias versiones de esta leyenda, con diversidad de
episodios y con principio y fin diferentes. En la que me han dictado los
hermanos Tello de Kamarata aparece entre los episodios la leyenda de
AKARAPICHAIMA.
Maichak es un ancestro ignorante de las artes y oficios indígenas; pero
es piache y entiende el lenguaje de los animales; de ellos adquiere diversos
murán para pescar y cazar mágicamente y sus cuñados se aprovechan de él
pero no lo aceptan en la familia.

Un día lo someten a un castigo exagerado y él para vengarse de la


mujer, la lleva a cazar, la mata, y partida en trozos la asa y la lleva a casa en su
guayare entregándosela a su madre. En tanto, disimulando la fechoría, finge
que la sale a esperar -pues viene detrás despacio- y aprovecha para huir; en la
huída de los vengadores lo ayudan sus "YAITON", logrando escapar. Vive
algún tiempo en la selva, donde se junta a la hija de KASANAK, que la lleva al
cielo para presentarlo a su padre como marido de ella.

Kasanak le encarga diversos trabajos antes de aceptarlo; el último se


trata de un MUREY que hable y camine. Lo hace, pero coloca debajo un
enjambre de avispas que se le pegan en las nalgas a KASANAK al sentarse en
él. Para huir de las represalias MAICHAK huye de nuevo.

Unas versiones dicen que MAICHAK regresó, por medios mágicos a su


tierra; otras dicen que huyó dejándolo en el misterio.

TEXTO PEMON

(Principio de MAICHAK según la piasán SANKORO)

Tenaruya Maichapue pinumpapuetipoe terachipe ti muari yau ete daktai,


yesenekama tanna eremanin pe re. Muere tise, Piaimada weri wotoroten
emboikapuetipoeya: wora, pawi, maruk re e re re. Muere wi narik ke chima, weri
anumpuetipoeya t ekari pe. ¡Woroi! t akachi yau tesonanse, arepoeya i chanda
empenaru namai.

Tenan puek Piaima puek tesepamäpoe; muere wi dare to ichipoe. Kapui


tentakairare, awore yenapoe. Muere nawa ichinin, i chanda ekamapopoe: ¿Ane
dare epueti ma?.- “Ake, ane dare enasak neke yure!” i rumeda maimuyukupoe,
manen pe.

Ewaputesak tise, tannope it ewan enasak daktai, mure esembotok


esepori moron dak, i chanda taurepoe tu rume puek, manon puek: "Teke wa a
tiyemu pe tesen piak, a dawopui piak nawa pra, mure embouya daktai a puikate
topeyau”.- ¡Ain! weri ite re ti pi yare, Maichapue dare.
Chinte, turetau, to patasek po tu rume embopoeya. Muere wi it awopui
poni aketipoe, tauronse ti pai ke re aurompuetipoeya. Tuna wak tarei, mawai
tapiche mure ronapoeya. Piaima nosamoda mure surusurumapoeya, tannope
re t eku manati ke i wopapoeya. Mure i wenumpapoeya te potoriya t eremuten
ke kamaya tanna. Maichapueda te pana dau ekamaya tanna re, ti pai ariteya
tanna re.

Wei tuke pra esentakasak tise, mure dan enapopoe te san piak. Muere
wi i chanda tateimerumpai ekamapopoe: ¿E nawa ichi ko ke?.- Te rume ke pra
iyepui yenin etinipuipoe.- ¿A rume nak pakamapoeuya, to piau i nonkasauya
nak ma kari?.- “Ake, t anoman pe re u puekere yene puek man” mure danda
taurepoe.- ¿E puek wi arepere tetamesen pe yenapoe, kapui teukin neke re
tikapuese pra re? i chanda ekamapopoe.- “E puek pra re, to eseruk muere; i noi
n arimankapoe muere tanno manati ke" yukupoe manonda.

Muere wi, dairen pe mure taitai pe yepui eremapoeya, Maichapue i


petoyi pe ¡Tu yare man! tukai, ti poitori te san dokoi emboikapoeya
Maichapueya. T enna noiya enka tanna, Piaima mureya y kuchikapoeya,
amekapoeya arimarika warante.

Muere tepai, pata ewarumamä kaichare mure yun, Piaima, yepuipoe


pemonton yewik tak, waipa tak, tu mu eremba sena ¡ei, ei, ei! tukai. Muere wi
tannope mu yenapuetipoe pareda pra re.

Tise rekin, iyaren yaktai, "Asokome" tesapuese Piaima eserenkapoe.


Muere wi pata munatonda Maichapue ekamapopoe toda. ¿Ane puek Asokome
taya muere?.- Muere wi amadai Maichapueda taurepoe: "Kavai puek taya
muere".- Amadai, tiri tau tau resakya tise, Piaimada etapoe.

Muere wi mure karimi esewariton ataketipoe, Piaima wi epepo


tapurunpuense, tu mu wi ekaton arepoeya re. ¡Ain! to patapue dau pemonton
enonkapoe tekenare re. Piaima patapue dau Maichapue atapichipoe piasan pe;
muere venai katetek pe pra yenonkapoe.

AMARIWAK

Los pemón que hablan frecuentemente de este ser maligno (ENEK), que
habita en los cerros, bajo las cascadas y lagunas y anda dentro de los árboles,
no describen sus formas externas.

Le atribuyen los ataques epilépticos, alucinaciones propias del hambre


prolongada, el enamoramiento neurótico, las manifestaciones catameniales,
etc.. Al enfermo de "Amariwak" se le va el alma con frecuencia
(desfallecimientos, vahídos). Estando enamorado, se le aparece Amariwak
como mujer si es hombre y como hombre si es mujer. Se pierde el apetito, el
color natural y las fuerzas.
Cuando se encuentra uno a un Amariwak que grita en los ribazos, si se
paran a escucharle y mirarle, lo alcanza su mal, se cae por tierra, se
desvanece, se les va el alma.

Para curar el mal de Amariwak se emplea el ají picante, los olores ácidos
y desagradables y cosas punzantes, una ascesis rígida y el evitar cosas
demasiado suaves y perfumadas.

TEXTO PEMON

Pemon etepue toron munketon kanka sena; yei puek enkusak


tise, i petoiya i nekpu mokapoeya; i moka tepo, itepoe. Yute poken pra
ichinin, torondamä (sakudamä) yen nak ewonsak; muerete tise, to daninkonda
eporipoe. "Karan niyepuii, amai; awo niyepuii", taurepoe toda.

Muere tepai yei eperu ke i repapoeya te mukuton kaichare; muerete re i


kowampuetipoe; ti yapai to ariwomä namai, to dapueri kankapoeya. Tise,
esetaka yenin, to nonkapoe; muere wi to dapuerítapoe; muere daktai i yapai to
yariwomäpoe.

Muere daktai pemon apuekapuipoe, t ekariten pra ichinin. Muera wi t


utentokten yuaya tanna, Amariwak esemboikapoe: ¿E puek auchi, yako?
Taurepoeya. "Ake, torondamäda u nemapoe patapue dau apuekai sere,
epakatokten pra ichinin", i maimiyukupoe pemonda.

Muere yenin Amariwakda "se poro epakake", kaima, yei


arakambukapoe. Muerete pai yei dawere Amariwakda pemon arepoe i
manumäpe; kupue dak arepoe; muere wi peretekupe yenapoe; peretekuyamä
kuretau i kowampuetipoe.

I chanda yua kowanka tanna, tapui piatawere i manumäpe Amariwakda


arepoe, i pinumpapoe. T eseton epakapoe api chena, tise to piapai epepoe,
tuna wak eseurankapoe; tise to patapue po yesewoukapoe.

Amakpe to enapopoe api chena; muere wi i waketipoe toda; apichi toda,


tise merunte ichipoe, tuna wak to areya; tise ekenepamäpoe; muere wi arepoe
toda tapui tak.

I maimu pra ichipoe, i maimukasak, tise puemuei ke t inta yumpapoe


toda; muere wi i maimu yepuipoe; muere wi i manumbapoe toda. Tise
Amariwak yepuipoe te kare puek; tise puemuei ke embepuetipoe toda.

Amariwak kowamä i meru yono; iyaren, kupue dau; yei yau etame, tise
eserema neke; iwan pe ena dau, tesemboikasen; auronipuesan piak
tesemboikasen nere.
Los indios dicen que cuando uno está enamorado y piensa nada más
que en su novia o en su amor, se aparece Amariwak en forma de esa
muchacha, pero con brazos para atrás, porque tiene las uñas largas y feas.

Nawa te nopue warante yesemboikasak dau; muere puenise aware


kupuetipon ichi yau, dai tutepuese yeriki. Nawa ichinin pemondamäda t i nta
kon yumba muere puemuei ke. Masa manare: Amariwak yewanmape ichi
puemuei. Nawa ichinin puemuei uppuek pemondamä entanapueti,
piasandamäda te urumapue kon apuresak toda.

Taren tekuse, techipoepuese, tetipopuese, tepipopuese re awarayek


yempu ke, tesepiktesan Amariwak puekenkon. Awareyek t eki saru; muere
yempu tepiche, etpopuenetok. Totopui, Amariwak esek iyarenkon piau.

Al hacer el tarén los enfermos de Amariwak se han de remediar


pichándolos y también azotándolos con un ramal hecho del cogollo de la palma
llamada “amaradek”, que tiene muchas espinas. Otros llaman TOTOPUI al
Amariwak.

En el taren contra Amariwak se nombra al abejorro "Arukuima”, la zorra


“Iworok”, el puercoespín “Aruk” y la hormiga “Irak” (veiticuatro).

ARAMARI

En la categoría de los ENEK está el ARAMARI que es un ser con cabeza


humana y cuerpo de serpiente. El origen de este ser híbrido lo explican así.
Con uno pemón que iban a echar barbasco iba una joven recién entrada en la
pubertad. Al pasar vio unos huevecilos que creyó ser del pájaro PAIPAICHO
(minero) y ¡uruk! los metió en el cestico que colgado de la cabeza llevaba a la
espalda. Como iban debajo de las presas, ¡chirik!, se quebraron y la sustancia
corrió por la espalda introduciéndose hasta el sexo, donde, sin saberlo ella, la
fecundó.

La creció, creció el vientre. Cuando los URAYEK tenían maduros sus


frutos, la mujer fue a recogerlos. El hijo que llevaba dentro la instruyó cómo se
había de colocar al lado del árbol. Se acostó junto a él; el hijo sacó la cabeza,
luego el cuerpo, y sin salir del todo se enroscó en el árbol y recogió frutas hasta
llenar el cesto; después se introdujo luego en el vientre y regresaron a casa.

La madre, extrañada, la preguntó cómo había recogido tanto. Ella


disimulando contestó que sólo había recogido los que estaban caídos por el
suelo. Varios otros días sucedió lo mismo y daba semejante respuesta a la
pregunta. Nadie la creía.

Por lo que un día sus hermanos fueron a escondidos detrás de ella y


vieron todo el proceso y oyeron cómo el hombre culebra cantaba mientras
recogía la fruta. Volvieron a casa y lo contaron. Otra vez salieron escondidos
detrás de ella, y cuando estaba el animal en su faena le cayeron a machetazos;
él se fue como serpiente por los árboles, mientras su madre se iba en sangre,
hasta que la abuela la remedió.

Hay otro episodio con el nombre de ARAMARI. En este caso los


protagonistas son una hija de Aramarí que anda buscando ají para su padre; y
engañada recoge uno que parece ají, pero que no lo es, sino “orodan
tumapue”, que no pican nada.

El hombre gusta de la muchacha y se ofrece para traerle unos bien


buenos. Va a su conuco y trae un cesto lleno, que entrega a la muchacha, que
lo invita a ir con ella a casa. Llegados allí lo presenta como yerno de su padre
Aramarí. Le presenta la hija el cesto de ajíes que le gustan mucho y en
respuesta les dice: “Siendo así sea padres de mis nietos”.

Hay otro episodio de Aramarí. Un pemón fue siguiendo las huellas de los
váquiros y dentro de la selva encontró a Aramarí. Quiso flecharlo y se cayó
sobre él; Aramarí lo mordió en el cuello, lo enroscó y lo metió en su cueva.

Sus compañeros fueron a ver qué había sido de él y por el rastro


llegaron hasta la cueva. Mientras observaban la tierra convertía en laguna;
trataron de escapar, pues oyeron la trompeta de Aramarí; pero se hundían; con
gran esfuerzo salieron todos menos uno que atrapo Aramarí y lo llevó a su
cueva.

Días después pensaron ir a caza de danto; pero uno contó un sueño que
había tenido: “Soñé que me caían encima unos bejucos y me angustiaba”. Pero
ellos no hicieron caso. Yendo bosque adelante encontraron a Aramarí
dormido. "Véte tú a flecharlo” dijeron al soñador. Él trató de hacerlo, pero
Aramarí despertó y saltó sobre él, viéndose todo acongojado. Los compañeros
se pusieron a flecharlo, pero él se introdujo en su cueva. Ellos la cortaron a
machetazos. Al regresar la tierra se convirtió en laguna y todos se hundieron
ella; así los encontraron sus compañeros que fueron a verlos.

MUESTRA PEMON

Ada tun se to etepoe; to dare auronipue ichipoe. Muere wi, auronipueda


toron pumoi eporipoe, enek pumoi kini. ¡Suruk! t wotoro dokoi t waikarapueri
dak kamaya. ¡Teren! T i m pona t waikarapueri ripoeya. ¡Chirik! pumoi emopoe
waikarapue dau chima. ¡Sekerere! it eda poro weri danoman dak yewomäpoe.
¡Ain! muere re kini i rumeteya awareda. Muere wi yawota i champe; tise
yesembopuën te san rota pai.

Tise ura daktai i chan tepoe ura patak; muere daktai te san puek
ipemontapoe. Te san puek ka pai tuchinin, tepemontai te san puek turepoeya:
“Uy esakpe meperenkai, ura puikai enku tanna.

Muere yenin urayek eposaktuya dau i chan eperenka. Muere daktai te


san sayi dai ököipe yepaka, pemompe i pai tise. Muere wi enku urayek puek,
ura puikaya te san dokoi. Ura puek tenkusak daktai yeserenkapuetipoe aiyan
yetempe. Muere wi tatarampapai it ewan dak yewontukapoe. Muere wi weriya it
akachi arepoeya inta puekere.

I chanda ekamapopoe: ¿E kaima i puikauya?.- “Dano re anunsakda”


taurepoe i rumeda.- "Tise danope pra ichi ma? te sanda i maimiyukupoe.
(Dano, tanomampere yesorokasak). Tise epuirikantokpe re ichinin, dairen
ekamaya puën.

Iyaren yaktai muere warante re ura yek piak, tu rume embakapoeya, tise
dapoire rekin, i kete, pemompe tísen putu yau enemapoe. Muere wi yei puek
tewowoimapuese, ura pikapoeya penna warante, mamanre para. Tapui tak t
akachi arepoe, weriya i nta puekere. I chanda ekamapotukapoe: ¿E tukai kin
mepuikai: e nawa yei puek tekusen amare?.- “Dano re anunsakda” tauresaya
tise. Dairen poken pra, i maimu apure toda puën.

Muere nawa ichinin, iyareren yaktai "ura anun sena etedai" tauresakya
yenin, i pi etepoe tesonanse i puek ere t eseru eremai. Muere wi amadai t eseru
eremapoeya, muere wi t enaru eseru ekamapoaya tu runan puek.

Muere tepai iyaren yaktai tureta paire to yenaru puekere tesonanse i


piran etepoe. Muere wi ura yei piau eperenka eremapoe toda, nosampe i rume
epaka re, ei puek tataimapuese enku re; muere wi i piran epakapoe: ¿E nawa
ichinin enek ichi a yewan dau ekamauya puën? Taurepoe toda, “tare pai aketi
inada; muere wi ¡kitiu! Aketipoe toda kasupara ke.

Muere daktai ichínin entaimapuetipoe, teskanonkai kru yerikipoe, tise i


rume yei nakata poro itepoe Aramaripe.

WARANAPI

Este es el nombre que dan los pemón del Sur a los rayos, que los
Arekuna llaman KORUME. Dicen que los WARANIPI viven en las nubes, que
les sirven de casa, de vehículo, etc.. Los imaginan como enanitos, de cara
rojiza, pelo ensortijado; llevan una escopeta pequeñita, que produce un gran
estallido y que se puede convertir en bastón. Ellos, a capricho, se pueden
convertir en huracán, en pemón, etc..

Se dice que tienen su casa en el cerro SEITA, cerca del río KUKENAN.
A veces aparecen emparentados con los pemón, a los que hacen sus favores.
Los pemón no hacen, al parecer, distinción entre “rayo” y “trueno”.
TEXTO PEMON

Waranapiyamä ataponkapoe kurupara, piroto re ennapoe se enekton


kureta paire. Konok kuretau to ataponkapoe; konok ichi to yempe, to wapu, to
paru, to kanau re.

Muere tise, chiriparada to domba ekapoe; manaren tise, ököipe ichi to


yenu yau. Muere nawa ichinin, t ombaton ete tanna, eseparantesak
yenemapoe t ombaton piapai; to kaichare ite pokenpe pra.

Wontai yau te kamatuten ukasak ya tise, pemonda akamunape itesak,


waranapi eporipoe. Ekuinapueti saire.- ¿E puek avichi? pemonda
ekamapopoe.- "Ake, ököi ya uy ekasak sere", waranapi ya taurepoe..
Pemonda ekamapotukapoe: ¿Atën wi ököi?.- Waranapiya i maimu yukupoe:
"Mesere wi enek (chiripara puek taya); "uy etarembake, a repa tope da".

"Aiki, manare kru man", pemonda taurepoe. T i n putupe re


tarembapoeya. ¡Uruk! Waranapi yemasaka wi. Muere wi kurupara yen ke
emapoe ya. Muere wi,"tannope a rapayi ka s aritei", taurepoe waranapiya, "ad
arunenin".

T ombaton puekere Waranapi tesak tise, pemonda ti rapayi aritepoe


manare; potepoeya wi waranapi maimu poro tanno pe. Tise inare entepoeya
tannope, kaima: ¿Kaimayekpe nak ke ichi netayi?. Muere wi potepoeya
tannope, pemon rapayi takitukai.

Muere wi pemon eseparankapoe t anomanpe re: waranapi maimu poro


re i kuruparariya pemon arunepuipoe kak tak waranapiyamä dombape.-
Waranapiyamä epueti nuatepe chiwouchiwoupe to pupayi, chuyu re to
dembata; tannope to rapayi tepotesen, chirkepe chima.
….
…… Tapui tak to etepoe, pemon to dare. Tannope arakabusa vedoi
vedoi masak eremapoe (waranapiyamäpe kini to tise); pemon ekaritepoeya
eurumataya pa patape…..

Waranapiyamä potoriya taurepoe: "Enekton yamore Piaimadamä,


pemondamä nenan. Muere wi ¿Atente to nai? Kaima, arakabusape i n
eremasan utepoe pemompe tanai.- “Chinte to man, arineton enekton" pemonda
taurepoe.- “Masa kin, to eremai ten pai nokon” taurepoe toda.

Wëk yai to enkupoe, pemon yutepoe dakwere; i mota woi to enapoe;


enekton patasek dak to arepoeya.- ¿Atente to nai? ekamapopoe toda.- "Muete
to man” pemonda taurepoe, "auru tau, chinak kuretau".- Muete nak tutei
¡purutui! to eporipoe toda.

“Masa, senek yei piau eke, pasan kekai" taurepoe toda pemon puek; “to
tika inada tanna, ketinipuii ina rapayi potepueti inada puek”.- Muere wi pemon
asaredek piau enemapoe. Muere daktai, waranapipe tenai, Piaimadamä tikapoe
toda; tannope Piaimadamä tikapoe toda; yeiton pueketipoe toda to pirotoriya;
asitumpe nere to ichipoe. Tise pemon tinipui pra ichipoe, adontepoe toda
warante.
.............

Taure tepo, waranapiyamä etepoe, asitumpe tenai.

........ Pemon esemboikapoe to yewik tak; "yedai wi" taurepoeya; "u san s
enedai, u paruchiton nere".- Muere wi te paruchiton ke repapuetipoe
waranapiyamä dokoi, to nopuetompe e tope. Muerete to epatamapoe
waranapiyamä piau; pareda re to kowampuetipoe.

KANAIMÄ

A KANAIMÄ lo podemos considerar el “coco” de los pemón; el enemigo


número uno y el causante de todas las muertes, por sistema. Pero
contrariamente a lo que piensan los civilizados, Kanaimä no es ningún espíritu
del mal ni demonio; simplemente es un hombre de carne y hueso desalmado,
enemigo de todos y, por tanto voluntariamente segregado de los demás.

Camina siempre solo en la oscuridad y tiempo desapacible; espera a sus


presas oculto en sendas solitarias, las hace caer mediante un lazo
cuidadosamente preparado, les da un toletazo en la nuca y luego los sujeta a
mil torturas inhumanas. Su voz típica de ataque es SOE, SOE, que todo pemón
teme y queda casi paralizado al oído.

Se le atribuyen fuerzas extraordinarias, incluso a distancia. Nunca


remata en el acto; se llega luego a casa del atacado y, cuando este fallece, le
entra un paroxismo de locura y huye a las barrancos a danzar macabramente
con otros animales que acuden a acompañarle en su danza macabra y
enloquecida. A veces se le identifica con el AWOINERIPUE.

Con frecuencia los pemón identifican a los PIASAN, a los que atribuyen
las enfermedades epidémicas y muertes, con Kanimä, por lo que los más
famosos suelen morir violentamente, en venganza de las fechorías que les
atribuyen.

TEXTO PEMON

Pemon tepoe konoi puek, mare patak teima. Emadokpe konoi puek
ichipoe; tise amape kanaimä yepuipoe im poi vina; tise pemonda eremapoe
tereupe chima. Konoik puek tesen embasakapoe; ema tawere tekatunse itepoe;
i puekere kanaimä tepoe; pemon kenapamäpoe. Muere wi kanaimäda
apichipoe; i koroukoroumapoeya; nosampe dane embakapoeya; muere wi
aketiya chinte i mue yau.

Muere tepai werupue ke i kepapoeya yeri tope; muere wi pemon


emokapoe ante, yerichak warante ichipoe; kanaimäya i n tatipoe dak arepoe te
kamaya namai. Pemon emasaka yenin, surimepe tenumuima apichitepon
tepoe; muere wi pemon emiyukupoe tapui tak.

Muerete yekomimapoe; aute meda tak kanaimä atarimapoe eta sena.


Muere wi yeriki yenin, yaranta dak wochitai itepoe muere. Tewochita tepo
warupue tau daretak i ma pona yepui, tannope t enu tepotoikai. Muere wi i
makaya non dapai; i kuchikuchima pa; muere puekere awoinerisan ataretepueti.

Muere wi t ewochita kon dau ököyima manati; muere tepai piaima manati
nere eni toda t ewankon dau chi yenin enekpe, etinipan tope. Chimporo re wëk
tak to ete; muere tepai to enaka; to epuruya, to piyaipaya; muere wi to enaka
enektonpe re techitekompo. Araiva, ivaruana, maikan, wareme, ivarika, re te
chitekompo, to pemonta; penna techipoekon dak to ena.

PIAIMA

Entre los seres fabulosos del mundo pemón, PIAIMA es uno de los que
más frecuentemente nombran en su legendaria y que -en contra de lo general-
describen minuciosamente en su fisonomía física. Es considerado como ENEK,
bicho malo, devorador de hombres, habitante de barrancas escarpadas; pero, a
veces amigo del hombre, al que favorece.

Se dice que fue hecho de "friura" y por eso se le invoca contra las
fiebres; se le considera, "maestro primero" de todos los piaches y a esto parece
aludir su nombre que es un superlativo: Es muy alto y de formas extravagantes:
es calvo desde que "en aquel tiempo” lo peluqueó OROKONTE y le restregó la
calva con ají. Sus orejas son grandísimas; en ellas tiene perforados los
lóbulos, por los que introduce los pies de sus presas los hombres, colgándolos
a la espalda y ventoseándoles en la cara mientras los lleva a su guarida. Las
piernas son larguísimas, torcidas y peludas; el escroto del tamaño del toro; su
miembro viril larguísimo y como un hilo un poco grueso.

Es un gran cazador; sus flechas se disparan automáticamente y


sobrepasan la presa para herirla al caer sin darse cuenta de ello. Posee un
arma mortífera, llamada EMBUKUCHIMA, con la que mata a los enemigos que
llegan a su casa. También usa para cazar la trampa llamada PIAIMA MARERI:
se trata de una flor muy vistosa, que atrapa a las presas, cuando la tocan y las
aguanta hasta que llega Piaimá y la mete en su enorme cesto, que se abre y
cierra a un simple mandato, para llevarlo a su cueva donde lo devorará.

En vez de “casabe” usa yesca y por fuego tiene un palo fosforescente,


que se llama AVAKAMATU (fuego del avaré = zarigüeya). Es muy ignorante y
se le engaña fácilmente con el PIAIMA TATIPUE, un sencillo rompecabezas
hecho de cañitas. Es gran tejedor y en cesticos pequeños introduce
muchísimas presas; pero sólo él sabe amarrarlos.

TEXTO PEMON

Pemon etepoe kurak dai sarauraiyek pona torondamä puepue sena;


Torondamä munketon (chisiyamä) kankapoeya nere. Tise Piaimada eporipoe,
muere wi apichipoe te pana dai i ta embakapuetipoeya, muere wi arepoeya.
Naruk yai kaponokok arepoeya; muere tepai wëk nakata pona, Charantepui t
esek, arunepuipoeya. Chinak ichipoe narik yepoi, Piaima wenkaruntok;
muerete re waka piapue ichipoe, tise i nopueton ichipoe chinte dono.

Tenkei puek i nopueton ichipoe, t enchiton nere. Nawa ichinin, kaponok


eparante te puek ichipoe, muere yenin: “Sena warante esewoimapueke"
Piaimada taurepoe, "tiuynki kamia".- Tise i putuima re, “putuya pra edai"
taurepoe kaponokokda.- Nawa ichinin, t entak Piaima esewoimapueti tanna,
waka piapue ke t ewa aketipoeya.

Muere wi Piaima yenapoe ¡peu, tirin! narik yai yesakupoe tise


yesewoikatukapoe; ¡teren! tenkei puek tesan, te nopueton piak enapoe "A
wotoro kon muere, ereukatek" kaponokok entaimapuetipoe kaimape re. Muere
nawa ichinin, kaponokok kaima, tenkei daino ke ereukapuetipoe toda. Tise i
rate toda tanna, ti un kompe ereapoe toda; muere to echiripuetipoe, to
karaumäpoe. Nawa ichinin, kaponokok panepuipoe toda, se nawa kaima: "A
san piak autesak dau, averiki; erupa kumasak eni tepo averiki".

Chinte, ka tau kaponokok enemasak ichipoe; tu tentokten yuaya tanna,


Piaima yekatonipoe, awakaparupe tenai, kaponokok eporipoe; muere wi
euromapoeya: “Se poro uteke, a rawere te tanna”. Nawa ichinin, n ekamapoe
yaire yutepoe, t emapue kon puek itepoe, te san eporipoe.

I chanda taurepoe: ¿Aten tepai auyepui?.- “Awareda uy arepoe nichii” i


rumeda taurepoe. I chanda tu rume i entanapapoe, i wokiten erupa kumapoeya,
enipoeya; muere tepai te karimi tak enkupoe. Iwenumä kaima i chan ichipoe,
yeriki tanna.

Panepuipoe Piaima yenchitonda poro re yerikipoe ante. Muere wi to


esemapoe.
TUENKARON

Con este nombre llaman los pemón a un ser fabuloso, que se puede
identificar con nuestra SIRENA. Es un ser del elemento acuático de la familia
de RATO; lo describen con cuerpo de mujer, de larguísima cabellera y
extremidades de pez.

Aparace en el principio de la leyenda de los MAKUNAIMA. WEI (Sol) que


“entonces” era pemón, andaba apesadumbrado, descontento porque no tenía
una “para-su-mujer”. Un día, después del trabajo, y antes de volver a casa, se
fue a bañar al río. Oyó que alguien golpeaba el agua; se acercó y logró ver a
TUENKARON, que al sentir la presencia de un extraño, se lanzó al agua; pero
no fue tan rápida que WEI no la atrapara por la cabellera.

La pidió que fuese su mujer; pero ella se negó; en cambio se


comprometió a enviarle al día siguiente una-para-su-mujer; Lo cumplió,
efectivamente; pero no le resultó buena, a la primera prueba que hizo con ella.
Se quejó a TUENKARON de esa burla. Ella le dijo que le enviaría otra; lo
cumplió; pero también le falló a la hora de hacer el trabajo.

WEI la amenazó con secarla el río; pero ella le dijo que le enviaría otra.
Esta sí le resultó apta para todo trabajo; con ella se casó; estaba hecha de
KAKO, que es una “roroimita”, roca muy dura, de color chocolate, que los
criollos han dado en llamarla “jaspe”. TUENKARUN es poco frecuente en la
legendaria.

TEXTO PEMON

WEI ichipoe pemompe etiaktepe; ti muari kuima puek, yanepueti puek re


ichipoe. Tise tuna warin ichi TUENKARON t esek;; tuna anun sena ite tanna
eremapoeya, tuna sokosokomaya; moripe re re ichipoe, nosampe i nchek.

Muere wi WEI yepui yenin, yeseurankapoe; yeseurankape re, WEIya


TUENKARON apichipoe i nchek puek. Tise "yure neke; masa, masa, a
nopueten arima topeda” taurepoe TUENKARONda. Muere yenin, Weiya i
nonkapoe.

Yayukasak tise, Wei ti muari puek, kuima puek, tise, Tuenkaronda weri
arimapoe aimunan.- ¿Mukuimai nak? Wei puek taurepoeya.- “Inna, i kuimada
pra edai, sena rekin u n kuimapoe u n annanepuetipoe" Weiya taurepoe...
Muere nawa ichinin kak vina bambuek t wokiten anun sena itepoe;
Tuenkaron puek teseuromai: “Kaimayek ka Tuenkaron ri!” kaima.

Pata yayukasak dau, Wei tepoe ti muari kuima tuka sena. Kuimaya
tanna, tachikpe Wei tise, tentana pra tise, Tuenkaron weri arimatukapoeya,
mekoro pa waraino...

Muere nawa ichinin, tuna wak tuyei, Weya taurepoe: “¡Aiki!, kaimayek kru
Tuenkaron kari; apok repueten neke u weruchiten arimasauya man, morompue
kasak”.

Muere wi Tuenkaron tinmaya kaima: “Tare pai a paru akunanepuiya,


tukarere akunanepuiya”.- Muere wi Tuenkaronda, teskanonkai: “Ake, masa, a
nopueten mori arimada se” taurepoe.

PAUSUMA

Unos pemón que vivían en la quebrada PURMAI, afluente del Caroní,


vieron remontar cantidad de pescados. Dijeron al piache, su cuñado, que
preguntara a los POTORI de los peces si era tiempo de embarbascarlos. El
piache se puso a su "tumaya"; los POTORI le dijeron que aún no.

Pero los cuñados estaban ansiosos de comer pescado y volvieron a


insistir que preguntara de nuevo. Ellos le dijeron que "bueno". El piache les
dice: “vayan y embarbasquen, pero déjenme dormir tranquilo, hasta que todo
esté listo para ir yo a recogerlos.

Fueron y embarbascaron el agua con lo que morían muchísimos peces;


entonces la esposa del piache, viendo cómo los otros recogían tantos, fue a
despertarle; pero él estaba muy dormido, su alma estaba con los potorí de los
peces; en vista de que no despertaba, lo zarandeó; él medio en sueños
preguntó qué pasaba. “Tus cuñados están recogiendo muchísimos pescados;
ven tú también".

Él, medio dormido, recogió sus corotos y se fue al río; pero sin darse
cuenta llegó a la orilla y siguió hasta caer al agua. Entonces todos los peces
recogidos saltaron al agua revividos y se pusieron a bailar en torno al piache,
que se había convertido en PAUSUMA, potorí de los grandes peces. Y
empezaron a remontar el río; ellos cortaron el paso con palos y piedras; pero
los peces siguieron su camino saltando los obstáculos. Entraron por el río
IKABARU; pero no encontraron buen sitio y bajaron luego, para entrar por el
PARKUPI, su afluente; muy arriba encontraron un salto que hace un gran pozo
y allí se quedaron.
Los cuñados, airados por el chasco, le dieron a la esposa del piache, su
hermana, una gran paliza. Decía la narradora: Esto no es cuento; allí
está Pausumá con sus súbditos.
TEXTO PEMON

Pemondamäda morok annasak eremapoe; muere yenin, ti tumu te puek


ichipoe.- "To tun tope inada to ekamapoke, dako" taurepoe toda piasan puek.
Muere yenin, to yeseda to ekamapopoe tumaya puek tese. Morokdamä
epotoriya taurepoe: "To tumu poken pra man".

"Inare to ekamepoke” taurepoe t esetonda; teskanonkai morok ne pai to


ichipoe. Muere yenin, piasan puek to yese etukapoe, inare to ekamapopoeya.-
"To tumu poken man, muere yau" taurepoe to potoriya. Muere yenin, piasan
yeseton atauchimbapoe; ada mokapoe toda tannope; apapoe toda re;
morokdamä tun sena to etepoe.

To ete patape piasanda taurepoe: “Wenumä tanna, to tutantek; masa


wenumä tanna yure kesembakateu; kutukutupan ereutasak ki kutukateu to
tuansauyanokon ponare ete tope".

Muere wi teseton etepoe morokdamä tun sena. Muere tepai to tumupoe


toda; tannope apichipoe toda. Tannope to etika yenin, píasan nopue etepoe ti
tiyemu embaka sena iwenumä tanna; "masa, yure kembakateu” tauresakya
tise.- "Morok anapitaneke" taurepoeya; “tannope to etikan puek man”.- Muere
tise tatadaupai i tiyemu epakapoe; t apon anumäpoeya, te kavayu nere; te
kavayuyen nere tanunse; tukare re tapiche yepakapoe.

Muere wi ite re; muere wi tatadaupai, morokdamä, to nu tumu ten kureta


paire yenapoe; morokdamä epurupe yenapoe. Muere daktai to n apichichan
emasakapoe, nure to enapoe; to esorokapoe tuna wak ¡chiten, chiten! kaima.

Muere nawa ichinin, t ese kon nopueripue i popuetipoe toda. “¿E nawa
ichinin a tiyemu embakai netei?; nawa morokdamä kemasakanin taure mayi"
taurepoe toda i puek. Meruntepe i popuetipoe toda, morokdamä etetok
temaputei yesak yenin.

Murikdamä piasan, t epuru kon dak tanno tuna wakwere etepoe,


yamuyau tanno kupue eporipoe toda; muerete to ewipamäpoe aimaradamä
epotoriton pe.
WOPAIMA

Esta palabra es el grado superlativo de WOPA, que es una bandeja o


azafate, de cestería, redondo, poco profundo, que se emplea para varios usos
domésticos; algunos llevan diversos dibujos geométricos y hasta zeriformes,
usuales en estos trabajos de artesanía pemón.

Con él designa a un ser fabuloso que habita en las aguas y es


compañero de RATO o acaso su doble. Tiene varios dibujos, como el WOPA,
y, como lo indica su nombre es redondo, muy barrigudo; dicen que se aparece
algunas veces a los que están para morir.

Como es muy frío, se le invoca contra las fiebres con estos nombres:
WOPAMEN-KAUNA-PIA; WOPAMEN-KENITIN-PIA; que significan: el ancestro
de la púber del wopa pintado; el ancestro de la friura del wopa pintado.

TEXTO PEMON

To eseurano ayeketonda taurepoe: Taren u n putu se warante tauron:


"Tekpraparima eneirumbapoe turatarinkonda, pawanadamäda, piasanda,
sirianadamäda, enwokepe tesanda... yamoreda i komimapuetipoe tetetete
tukai. Tise WOPAIMA yepuipoe Tekpraparima kare puek; muere wi esesatipoe
tarenpe: "Ure sane ko, WOPAIMA-KAUNA-PIA, WOPAMEN-KINITIN-PIA.

WOPAIMA, tuna warin, tapai yarin; i menu tonaren waikarupue warante;


it ewannipue, kenan, amokowari; tesemboikasen nurenope yeten piak. Komik
ke ichinin esapueti toda paran ekomimapuetok taremurupe.

URUPERE

Uruperé es un gran cazador del tiempo inicial, que para salir a cazar se
viste de culebra, gracias a lo cual le es fácil atrapar sus presas. Se le considera
habitante de la selva profunda, donde vive en compañía de una hija soltera.

Un día aparece por allá un pemón desafortunado en la caza y en la vida;


hasta su mujer, mientras andaba de cacería, le ha abandonado para juntarse a
otro más afortunado. Llega hambriento y deshecho; la joven lo recibe
hospitalariamente y le da de comer toda clase de cacería asada de la que
abunda su despensa.
Le agradó la muchacha y su servicialidad y la propone casarse; la joven,
aunque lo está deseando, se excusa con la braveza de su padre, de muy mal
carácter e impaciente. No obstante ello, él insiste y se queda hasta que llega
Uruperé de la caza; al fin se entera de la situación del huésped y, mirando por
el bien de la hija, lo recibe y le aplica los remedios para hacerle buen cazador.
Se le invoca en el tarén para hacer buenos cazadores a hombres y perros.

A veces se le identifica con ARAMARI, el hombre culebra, hijo de mujer.

TEXTO PEMON

Urupere iwonekpe kru ichipoe. Tise muere daktai re ureto pia ichipoe
iwomära, kamotepe, woto pokanin neke; muere puenise t ombaton dewanmape
ichipoe, i nopue re yewanmape. Eparere wonun se tutepuesen muere; waikin
iwai, waira iwai itepuetipoe; tise ¡kore! to eporiya pra epuetipoe, tuke iwiyu
tewonumä puek ture tau tise.

I patapue po i nopue awotapoe; piato iwomuen nopui iyaren dare


epuetipoe, ture tau i tiyemu kowampueti tanna. Tennaposak daktai, weri eseru
pusakya tise, taurepoeya: ¡Aiki nekin yure!; ¿nawaren nak ke muere”.- Muere
tise, amincha pampuek tureta paire kru itepuetipoe. Amincha itesak tise, iyaren
yaktai Urupere yenchi yare to eseporipoe.

Urupere yenchi posaktuya daktai, i puekere i tepoe, it ewik tak kare


ewomäpoe; muerete woto pun puek esekaritepoe atarete tepose. Muere wi
pemón esenumenkapoe, tesenumenkapoe ekamapoe Urupere yenchi, puek:
“¡Aiki ya, karie da, a dare e pai edai te; a dare kowam pai edai te".

Tise Urupere yenchiya yukupoe: “Inapa re; amare nekin, a yeserupe


nichii u yanomampe pra re”.- Muere wi pemonda tauretukapoe: "Innape man te;
a puete puek edai te, a dare e payai te”.- "Un warai yau dare enan se, sakne
mare kowanne se. Tise, masa ekamada etake: narik kru papai, t enumuiten
muere, ay eneya poken muere”.- Taurepoe Urupere yenchiya.

Muere etasakya tise, pemonda ekamapopoe: “¿Ane kin muere? ¿Ane


waraino muere?”.- Weriya taurepoe: “Tanno muere, kuranau warante tiyesen
muere chinte pai”.- Pemonda taurepoe: “Masa kin; nawa re tise, a dareichiche”.
Pemon piau sakrere arimaraka ichipoe; muere nawa ichinin, Urupere eseru
etasakya tise, muerete ikowamapoe Urupere yenchi yare. Urupere ennapotok
esepori tanna, it enchiya inare taurepoe pemon puek: “Narik kru muere, papai;
ay eneya poken ichi chi puyai”.- “Inapa re”, taurepoe pemonda: “uy ekama dau
uy ekama; nawa pra, uy ekamaya neke”.
Urupere yenchi itepoe te potori ra ponare; pemon wi ekonekapoe t ekaya
namai. T enchiya Urupere epori patape, meruntepe asitun esetapoe, yeiton
ewoimapueti, yeiton etetekapueti esetapoe; tapui toroutoroumapoeya,
nikinikimapoeya re. Muere tepai apok waraino esemboikapoe, waranapi
echiuchiukapueti warante; ¡ten, ten, ten! ¡verou, verou, verou!...

Muere daktai wi, pemonda i rapona t eken, arimaraka, arimapoeya.


Arimaraka eseure esetapoe; arimarakada Urupere dane ekapoe, apok warante
tiyesen. Tise, Ekenepansak ekamaya tanna, i puekeren arimaraka arimapoeya;
i puekere to eseurano arimapoeya; muere puekere to ataretikatok
arimatukapoeya. Tukare it ane aketipuetipoe toda...

Urupereda pata eporipoe, ököi tannope esemboikapoe. Meruntepe


yekirorokapoe eseunapuerun warante anek puek, muere wi t enchi puek
taurepoe: “Arepere u pon mokake”. It enchiya i ponkapoe; muere wi Urupere
yenapoe ököipe pra, ureto warante re.........

MAWARI

Es impropio catalogar a estos seres fabulosos como "demonios” que


viven en los cerros, bajo las piedras, en las selvas y entre las nubes, de les que
se dice ser sus canoas, siendo ellos mismos, que tienen capacidad para
adoptar diversas formas de presentarse. Aparece como súbditos de RATO, son
muy iracundos por cosas insignificantes y se presentan en forma de
nubarrones amenazadores o vendavales irresistibles.

Son muy aficionados a las jóvenes en sus períodos y arman enormes


tremolinas por su causa. Aconsejan los pemón que se ande con mucha cautela
cuando se va por selva o sabanas, pues cualquier cosa: como el derramarse el
caldo al hervir una olla, el echar al agua cáscaras de cambur o piña, lavar
cosas picantes, etc. les irrita grandemente y se arman verdaderas batallas
entre ellos, con malas consecuencias para los viandantes. En tiempo de los
PIA eran personas que vivían entre los pemón, como los demás seres, y se
casaban con ellos, de lo que se citan varios casos legendarios.

TEXTO PEMON

Putu yentai, daktai pra, chin poro eparere ina epakepueti, ina
ekarambapueti re. Wonun se, ada tun se re etamen daktai, mawariton patasek
daire ene poken, to dokoi ene poken re.

Muere daktai ina maimu sere; esepe etamendok; tuma paru chorokandok
neke; eine echiuka, yekuika daktai, esenarimandok. Eine echiuka tuwansak
dau, mawariton sakorota, masa pra, tapuruka amuesak inada pra tise. Muere
tise re, tarembatok punimpe auchi yau, tuwanmara ataponte kon poken...

Eparere tutesan ina icha tureta dannarita paire; muere puenise


wonumpainokonda waküpe eta poken ichi, to esenupa pai ichi taren sere puek.

Mawariton sakorota tauretukada, eine paru echiukasak dau yekuika


tanna: tuna wak puemuei pakamasak inada dau; iyaren puek re, manaren rike
puek, ina nuputu neke puek, tesakorotasan yamo. Muere daktai mawariton
yepui kare to puek tannope, kuyukuyupe, konokpe, kaikusedamä ropoire:
wairarima, uruturu iyarenkon re.

Muere daktai, taren tukusen apok pona; muere tepai i chorokauya


puyukuyu tukai konok yetok winikei, tuna wak nere techorokasen. Muere daktai
kru apok tesapuesen; apok ichi i tetamurupe. Tukare tesakorotasan yemari
akepuenin apok. Dairen kru.

MAWARI DE CHIMATE

En mi primer viaje de WONKEN a TIRIKA, al pasar cerca del cerro-mesa


CHIMATE, el Guía Gabriel me llamó la atención sobre una roca del flanco en
forma hominoide con una escopeta entre las manos. Me aseguró que se trata
de un MAWARI, muy bravo, que está allí de centinela para guardar la región, y
dispara su arma produciendo tempestades cuando algún intruso se acerca al
lugar.

Afortunadamente Gabriel conoce los tarén del caso y el furioso MAWARI


se quedó quieto, mientras pasábamos por allí, cosa no habitual en él.

ORODAN

No hay fijeza en el significado de este sustantivo ambivalente. Unas


veces se emplea para denominar al alma separada de su cuerpo (el difunto)
que regresa a su casa, casi invisible al principio y que poco a poco va
asumiendo forma corporal. Otras veces designa un "ser maligno”, acaso
“espíritu malo"; de donde el adjetivo ORODANIPAN = el poseso de un espíritu
malo. Se aparece en forma indeterminada fantástica. Antes se aparecía a los
pemón para enseñarles tarén y otras cosas, en cambio ahora ya no se
aparecen.

Hay un artefacto llamado ORODAN TATIPUE = rompecabezas del


Orodán; hecho con cañas o palitos en forma ingeniosa; cuando aparece un
Orodán se le deja en el suelo y se entretenga en descifrarlo, para tener tiempo
de huir de él. También se le llama a este artefacto PIAIMA TATIPUE.
TEXTO PEMON

Pemon ataponkapoe enekton kureta paire; i patapue dau i nopue


yunatepoe toda, enakinipe ichinin, dawopueiya yunatepoe. Yunatesak toda tise,
pemon enapopoe t ewik tak; muere wi yeraitepuetipoe, tise patapuepe ichipoe,
pemon pra; muere yenin: ¿Aten daire wi to etepoe se ko ke? taurepoeya.

Muere nawa ichinin, peretekuyamä i puek atarikapoe; muenata kuyau to


woi i nopueripue eruaki dapainokon.- “¿Aten nawa ichinin u puek avatarikakon?
Pemonpe esemboikatek". Muere yenin, peretekuyamä esemboikapoe te
nopueton pe. Muere tepai te karimiten watepoe toda, arai kaivek to karimipe
tise.

Pata ewarumansak tise, i nopueripue dekatonipue yepuipoe; muenata


ketipuetipoe: "Pipi, arakambukake" taurepoeya. Nawa ichinin, arakambukai
itepoe, tise eputu pra ichipoe. Arakansakya tise, inare ketipuetipoeya.
Arakambukai itetukapoe tise ane re yeserema pra ichinin, yersakorotapoe:- “¿E
puek nawa awomäta?, esemboikake” taurepoeya.

Nawa ichinin, i nopue pemontapoe.- "Amaya yunatepoe netai”


taurepoeya. Muere tepai kamicha ke i pontepoeya, i momoten ke i repapoe,
yarikuten ke re terenterempan ke i repapoeya. Muere tepai, pata ayukasak
daktai pata kuimapoe i nopueya; peretekuyamä sorokapoe ti takon puek
tanunse.

Muere tepai pemon etepoe te sanon piak; tise kese asuka puek i
pasanon ichipoe; yesenekama tope i adontepoe toda. Orodampe tise, tenkei
daino pona yereutapoe. Muere wi t eruya ekamapopoe: ¿Meritainite, mimi?.-
Muere wi tenkei ataketipoe; weri pumue ataketipoe muerepe re; muere wi i pai
tepoe enekpe, i momo tepoe chirikedamäpe ¡chiri, chiri! kaima.

CHIRIKAWAI

Así se llamaba un ancestro de los tiempos primordiales; era piache y


estaba casado con una mujer WADARARE de nombre. En su casa vivía
también una hermana de CHIRIKAWAI con su hijo MARITE; la suegra y un
hermano menor del piache.

La suegra era casquivana y trataba de enamorar a su yerno, incluso


trayéndole los peces llamados "cascudos”, que ella sacaba de su vientre. Se
enteró de esto CHIRIKAWAI por medio de los muchachos y quiso darla una
lección. En la senda del río colocó palos aguzados y piedras resbaladizas.
Cuando la vieja iba contoneándose muy ufana, resbaló, se hirió en los palos y
se desangró.

Wadarare se enteró de la faena y se propuso vengarse de su esposo.


Cuando pasaron los días de duelo, le invitó a ir a buscar onoto con que pintarse
las mejillas descoloridas por el duelo y evitar las apetencias de AMARIWAK.

Subió el hombre al árbol y mientras desgajaba los carrapiellos,


WADARARE con un cuchillo de madera que la había dado, cortó la rama en
que se apoyaba, y CHIRIKAWAI cayó al suelo quebrándose las dos piernas.
Otra versión dice que pinchó fuertemente por el escroto y con el dolor él se
desvaneció y cayó abajo. Abandonándolo allí corrió a casa y se metió en el
chinchorro del hermano menor de CHIRIKAWAI del que estaba enamorada.

Cuando CHIRIKAWAI recobró el sentido volvió poco a poco a casa


arrastrándose con manos y piernas. Envió delante sus yaitones para que
avisasen a su hermano de la mala acción de su mujer.

Al fin llega a la casa y, sin entrar, le dice a su hermano la conducta de


esposa y le pide que le saque sus utensilios de piache, pues se va a subir al
cielo, desde donde enviará grandes aguaceros, con los que habrá bachacos y
otros insectos además de muchos peces que subirán al desove.

Recogidos sus bártulos subió al cielo y allí está ahora convertido en la


constelación TAMUEKAN que llamamos las PLÉYADES.

Cuando Tamuekan aparece sobre el horizonte hacia el mes de julio


empiezan los grandes aguaceros, salen los insectos, como bachacos, anerupa,
kirintú, etc. y remontan los peces al desove, tiempo de abundancia para los
pemón.

Así sucedió cuando CHIRIKAWAI se colocó fijo en el cielo; comieron


pescado hasta saciarse. Para cambiar, WADARARE y su nuevo esposo fueron
en busca de colmenas; cuando encontró la primera hizo un agujero con el
hacha y la chupaban con una caña que llaman SUPA. WADARARE, para
comer más, se subió y metió la cabeza por el hueco.

Entonces el hombre, para vengar a su hermano, la agarró por los pies y


la metió dentro del árbol pero ella no se ahogó, sino que se convirtió en la zorra
ARAIVA, comedora de colmenas. El hacha se convirtió en "pájaro carpintero".
El hombre, al quedar solo, se fue por allá, dejando sola a la hijita de
CHIRIKAWAI que no hacía más que llorar.

La encontró la avispa KAMAIWAK y se compadeció de ella. La dijo: “Tú


no debes morirte así; tú debes convertirte en KUNAWA (rana) y subirte a un
árbol para remedio de los hijos de los pemon, a fin de que sean buenos
cazadores”. En efecto, la niña se convirtió en rana y subió a un árbol y allí está
con su lloro "enwa, enwa”.
TEXTO PEMON

Tarui puek tu payunu CHIRIKAWAI chi yau, "arivai u n apuresan s


eretaina” taurepoe it awopuiya. Iyamore terintei nawa pra to tupuse, to payunu
erupanepuetipoeya. Muere dakare Chirikawai munketonda tu nok kon arivai
emboya eremapoe. Pichau poyipue dak arivai embo eremapoe toda; muere wi
ekamapoe toda te potori kon puek; muere puenise t ewanmape t awopui mapoe
Chirikawaiya.

Muere pona, dawopui enaikatukapoe tu payunu puek, yentaika pra


ichinin arivai erintesak puek. Muere wi i payunu esenumenka t awopui epanate
puek. Piasanpe ichipoe Chirikawai. Kako konekapoeya pichau poyipue dak,
arivai emboi etetok dak...

"Tauripe edai te” taurepoe Chtrikawaiya.- "Masa re morok eremai te tope


u mapur pona” taurepoe nosantonda tu payunu puek. ¡Ain! Ite re. ¡Purutui!
pichau poyipue pona ereuta tanna, aketipoe kakoda. ¡Sau, sau, sau!
mueniripuepe rekin tukuse.

Chirikawai nopueya taurepoeya: ¿E puek amai ichi ma?.- “I.. navare”


taurepoe tiyemuya, i pututuya yenin.- “Masa, s eremataina" taurepoe i
nopueya.– ¡Akan!. Muempe i patapue.

Muere tepo i nopue echipoe asarepuepe, Wadarare it esek.- “Anonte


nekin puika sena ten pai ichi, aruarepe, apimune, piyichi mai yau ekepan tope"
taurepoe Wadarareda. Ti titiyemu eparante puek yekusak ichipoe.

Chirikawai etepoe tu nopue yare kadarapue eremai; i tiyemu enkupoe


kadarapue puikai. Tenku patape yei konekapoeya tavara warante (tipiridek)
muere tepai te nopue dokoi i ripoeya.

Yenkusak tise, i puikaya tanna, i ta dapon aketipoe i nopueya, i n


konekapoe ke, eseparante tope, it akon puete puek te ichinin. Kadarapue poi
enasak tise, t emata aketipoe ante.- "Ad anomampe re aveseparantesak
muere“ taurepoe i nopueya. Taure tepo itepoe tapui tak, ti tiyemu tepuikatei pra,
arepere. Muere wi it akonipue yen nak enkupoe.

¿Atente u ruiko nai? ekamapopoe it akonda.- "Chin poro akamunape


etese, taurepoe ichi pa”, weriya taurepoe. Muere yenin kuraiya: "Masa kin
iyepui ese pai” taurepoe. Iyepui warante pra, esenau ichipoe; chinte weri n
eparantepoe yepui tanna.

Chirikawai manare yenakasak tise, tenan puek yepuipoe temekun puek


temata puek ra ururupe. Mincha tise, masa t ewik tise, pata ewarumamäpoe.
Muere nawa ichinin i panadari temokai, kosore it esek, tetenunsempe
arimapoeya. Muere wi eseranka kaima: “Chirikawai n emata ketipoe,
Wadarere”. Etatuya yenin it akon ataimerumpapoe t ute te puek, tise weriya
apipuetipoe yute namai karimi tapai.
Kosore yentak iyaichiton arimapoeya tetenusampe. Muere wi achiu
bambuek eserenkapoe: "Chirikawai n emata ketipoe Wadarare”. Tise weriya i
pana apusak ¡tek! etaya namai.

Tise Chirikawai yepuipoe muenata pona. Tewonse pra t akon


apuemapoeya: "Yakon, aware weriya makutipueda uy eperantesak yenin
enkuyai ka pona; muere nawa ichinin, uy apon, murei, an embakake,
eseunaimandok re, kachiwoto, an embakake, u wayi re”.

Muere wi i takon murei embakapoeya, kachiwoto re, i wayi re. Muere wi


to piapai ete patape taurepoeya. “U wayi tumbada daktai, ampakdamä
eteenutokpe muere daktai re konok yetokten manare. Kak ra puek atapichi
yaktai konok yetokten tuna umatokten morokdamä puek aventanantokten.
Naware yetokten pata etika tepose, pemonton munkerisan entanantokten
morokdamä puek".

Taure tepo, to piapai etepoe. Enkuima tu wayi tumbapoeya; muere tepai


ampakdamä eteenumupoe, konok yepuipoe manare, taurepoeya dawere.
Muere tepai ka puek datapichi yaktai, tannope konok enapoe; morokdamä
eseuresak ichipoe tannope, muere wi to entanapoe morokdamä puek atarete
tepose.
Muere tepai tu rui nopueripue dare to etepoe wandamä amorika sena,
morokdamä puek to esetakasak yenin. Muere wi to saramopoeya supa ke to
napuipoeya; tise i nopue sekanonkapoe wandamä na puek. I pai tekamai to
napuipoeya; muere tise i ta tanunse yei ata dak kamapoeya; muere tise
araivape yenapoe, wandamä puekempe.

Waka yei puek risakya tise, chituparape itepoe nere yei ata apuetenimpe.
Muere wi i rumepue tenonkai, ikarauk tanna, etepoe iyaren pata pona. Muere wi
kamaiwada eporipoe: ¿E puek aukarak? Taurepoeya.- “U nemasak toda"
taurepoe mureda.-“Ampakpe tenai teke, pemondamä epikpe” taurepoe
kamaiwada. I yapai kamaiwa ete re.

......
“U nemasak toda man” taurepoe weriya.- ¿Inna kari? Muere tise pra,
muresan esepikte tope, waira, waikin, usari, torondamä, wora, pawi... epikpe
yei yatari yak enkuke kunawape" taurepoe kamaiwada. Muere yenin kunawape
yenkupoe yei yatari yak (yarenkonda taure “ampakpe itepoe”) “nwa, nwa, nwa”
kaima. Chirikawai yenchipue yenkupoe mureton epiktpe re.

NOTA: Según K. Grümberg, KUNAWA, la hija abandonada de Wadarare


y Chirikawai, se convirtió en una liana que pende de los árboles.

WEI

Este es el nombre que los pemón da a el Sol, que, “en aquel tiempo” era
un pemón que trabajaba su conuco. Llevaba una vida amargada, pues no tenía
su mujer. Un día después del trabajo se acercó al río; oyó algo que golpeaba el
agua; se acercó sigilosamente y vio a TUENKARON (sirena) con cara de mujer
y cuerpo de pez. No llegó tan a ocultas que TUENKARON no se diera cuenta; y
al ver el extraño que se acercaba se tiró al agua, pero no tan de prisa que WEI
no tuviera tiempo de agarrarla por su larguísima cabellara. Y claro la dijo para
su mujer.

TUENKARON, hija de RATO, se negó a ello, pero se comprometió a


enviarla una “para-su-mujer”. Así lo cumplió al día siguiente. Pero la muestra
fracasó, igual que la segunda que envió otro día. Pero ante el furor de WEI que
la amenazó con secar los ríos, le envió una mujer hecha de KAKO, una roca
durísima, que le satisfizo completamente, pues era apta para todos los trabajos
que él hacía. Se casó con ella; de este matrimonio nacieron los MAKUNAIMA,
de cuyo número no están acordes las leyendas. Los más importantes son los
dos: MANAPE, el mayor, y CHIKE, el menor. MANAPE (llamó CHIKE a su
hermano porque siempre se oponía a sus planes) significa “estropeador”. En
cambio CHIKE significa “nigua”.

Cuando WEI era pemón era amigo de KAPUI (LUNA) que era un hombre
también; pero WEI abusó de una hija de KAPUI y se enemistaron y desde
entonces andan separados, uno de día y el otro de noche.

En aquel tiempo, ya nacido su hijo CHIKE, WEI, viajó a IKEN a comprar


varias mercancías; pero en el camino los MAWARIES lo secuestraron y
detuvieron, metido debajo de una gran olla; CHIKE vino y lo libró, valiéndose de
una escopeta que él mismo se había hecho, encandiló a los MAWARIES y
sacó a su padre; después los dos subieron al cielo, uno como WEI y el otro
como TAUNA. Ahora el sol sale diariamente a recorrer su camino del cielo en
su curiara.

En la leyenda de AKARAPICHAIMA aparece ayudando a este héroe y le


quiere casar con una de sus hijas; pero el hombre se entretiene con las hijas de
los zamuros, se emborracha y no está a tiempo cuando Sol emprende de
nuevo su viaje y lo abandona. A veces los pemón lo invocan como abuelo, pero
en un sentido muy amplio.

TEXTO PEMON

WEI ichipoe pemompe etiaktepe; ti muari kuima puek, yanepueti puek re


ichipoe. Tise tuna darin ichi TUENKARON t esek; tuna anun sena ite tanna
eremapoeya, tuna sokosokomaya; moripe re ichipoe, nosampe i nchek.

Muere wi WEI yepui yenin, yeseurankapoe; yeseurankape re, WEIya


TUENKARON apichipoe i nchek puek. Tise "yure neke; masa, masa, a
nopueten arima topeda” taurepoe TUENKARONda. Muere yenin, Weiya i
nonkapoe.

Yayukasak tise, Wei ti muari puek, kuima puek, tise, Tuenkaronda weri
arimapoe aimunan.- ¿Mukuimai nak? Wei puek taurepoeya.- “Inna, i kuimada
pra edai, sena rekin u n kuimapoe u n annanepuetipoe" Weiya taurepoe.
Muerete mayi, apok nuau u n pupuetipoe kankake” (napui puek taya) Weiya
taurepoe. (Wei epuetipoe napui napui puek rekin tentanasen chirempe nayi).-
Weriya kankapoe.- “Sena wi” taurepoe. Muere wi to esekarite aire.

Muere tepai Weiya taurepoe t esepikte kon tepo: “U n annanepuetipoe


puek apok ripueke”.- Muere wi yei echirimosak ke re apok ripuetipoe weriya.-
Muere wi to enonkapoe. Muere wi “tuna anunta” Weiya taurepoe weri puek.-
"Inna" i maimu yukupoe weriya.

Itepoe tuna wak tuna anun sena yechimuikapoe; anumäya tanna t enna
reti damunupue; muere puekere t emekun, t esak re, tukare re yepichonkapoe.-
Weri yenapo warante pra, ikowamä yenin, Wei tepoe ere sena. Tise tuna
kumasakya eporipoeya; awarepe, kunepe masakya.

Muere wi Weiya, tesakorotai, taurepoeya: “Moripe u wokiten anunten


neke yesak mayi, tava kasak. Muare nawa ichinin, kak vina bambuek t wokiten
anun sena itepoe, Tuenkaron puek teseuromai: “¡kaimayek ka Tuenkaron ri!”
kaima.- Muere tepai, pata kowamäyenin, Wei tepoe t ewik tak wenun sena,
warupuepoe pata temai.
..............

Muere daktai, penanne mare kru Wei atapichipoe ti muari kuima puek.
“Weri yepuipoe nere. Muere wi inere i nopueten dombatukapoeya. Tuna anun
sena, tuka koneka sena re, apok ripue se adontepoeya. Epichonka warante pra,
yekuta warante pra, yechoroka warante pra, i wakiripe yenapoe, t enu puekere
ichipoe. Pata kowamä tanna eku sena to etepoe dare; muere wi; muere wi etek
kasak warante ichipoe ( aimutun neke, rikutun neke re, kako tuna wa rin
waraino).

“U yewik tak ten pai" taurepoe Weiya.- "Tise esekamasak pra man papai
puek” weriya taurepoe.- “Nawa tise re sane” Weiya tauretukapoe.- "Ake, ake”
weriya taurepoe.- "Nawa ichi yau, penanne mare kru miyetukai uy ekari koneka
sena”. Weiya taurepoe. Muere wi weri, etek kasak, yepuipoe; t ekariten
konakapoeya, napui pupuetipoeya; kese mokapoeya, ekii kinapoeya teriteripe.

Muere wi Wei piau ikowampuetipoe; dare to epuetipoe. Muere wi te


mukuton eporipoe toda sakre re tepose, Makunaimape yetenkon.- Weri esek,
Aromadapuen. I mukuton: Meriwarek (Kurai), Chinadapuen (weri),
Arauadapuen (weri), Arukasari (kurai, to damikpue).
MAKUNAIMA

Los MAKUNAIMA son los protagonistas de la más extensa e


interesante de las leyendas del grupo PEMON. Koch Grümber deriva este
nombre de MAKUI = malo, feo. Lo que no parece concordar con la estructura
de la palabra en superlativo mágico con partícula IMA. En una observación del
narrador dice: CHIKE MAKUNAIMA YENTAI, en el sentido de "más inteligente”.

Se da este nombre a los hijos de WEI (Sol) con la mujer de KAKO que
le envió TUENKARON, para que la dejara a ella en libertad celibataria. No hay
conformidad sobre el número de hijos de WEI. Se citan estos nombres:
AROMADAPUEN, la esposa de WEI; WERUWAREK (el mayor);
CHIWADAPUEN, (hembra); ARAWADAPUEN, (hembra); ARUKADARI (el
menor). K. Grümber da estos nombres: MANAPE, ANCHIKIRAN,
WAKARAMPUE, CHlKE y ANIKE. El significado de estos nombres MANAPE y
ANCHIKIRAN no coinciden con el que dan a estas palabras los pemón
actuales. Critica este autor, y con toda razón, que algunos misioneros adoptan
el nombre MAKUNAIMA para designar al Dios de los cristianos.

WEI, como buen pemón, viaja a IKEN en busca de mercancías varias


usuales; al demorarse su regreso, la madre con sus hijos salen en su busca; la
madre muere envenenada por comer los piojos de la vieja sapo. En venganza
los hijos la dan muerte con fuego, huyendo después por allá.

Roban el fuego a MUTUK, el anzuelo de metal a WONORE; llegan


después hasta el árbol WADAKAYEK, que daba toda clase de frutos; lo talan,
del tronco hueco brota un río de agua que inunda la tierra y lleva cantidad de
peces. Se narran muchos episodios, algunos un tanto subidos de color, hacen
de cera un perro que les limpie la casa de desperdicios de comida; introducen
el maleficio mágico en el mundo. Al fin viajan hacia REMONOTA, llanuras del
Rionegro en Brasil, donde se pierde su rastro.

De CHIKE se dice que subió al cielo convertido en la estrella TAUNA,


que es la "alfa" de Regulus.

TEXTO PEMON

Penna daktai Makunaimadamä te kenkonten, arimaraka, konekapoe


morompue ke.

Etiyaktetok sere. Makunaimadamä yewik tau tannope to dok yepueripue


echipoe; eten dau, to epikopuetipoe to kon yepueripue pona.

Muere yenin wi Makunaimadamä taurepoe it akon puek: ¿E tukai kin ichi


pe nai?.- “Inapare" taurepoe it akonda. Tise it akon i pan t eseru ke ichipoe;
muere nawa ichinin, tu rui puek taurepoe: "Morompue ke ina dekenten,
arimaraka, i konekake”.

It akon maimu poro, Makunaima esenumenkapoe te kenkonten koneka


puek morompue ke; i konekapoeya tenempue; i konekasakya tise, esektepoe
“TARIRU”, rikutun tato ¡Tariru! kaima esatipoeya; tise, ¡kore! arimarakada i
maimuyukupuën. Muere puenise i panaten, i taniten konekatukapoeya; muere
daktai etanin pe, i maimu yunin pe re yenapoe. Ti n konekapoeya arimaraka
apakyek dokoi i nonkapoeya, tise arimarakada i kenetapuën.

T ekenten konekasakya tise, i kenetaya pra ichinin, Makunaimada t akon


ekamapotukapoe: ¿E tukai kin ichi pe nai?.- It akonda taurepoe tu rui puek:
"Chinak ke, katavai yei ke it euna apoke, i yeuku ke re epikteke".- It akonda
taurepoe poro, Makunaimada t eken yeuna epiktepoe tapopuese.

Muere tepai re it akonda taurepoe: “Yure tesapuese a yeken tarembake,


yure kru resapuese. Tise i petoiya taurepoe: "Emadokpe esesapueke a puekere
ekama topeda.

Muere daktai Chikeda, tesenumenka tepo, eserenkapoe: "Mesere u


yeken yeuna arakampokada te, auronisan neunaputen pe pra, asaresan
neunaputen pe pra re; ure sane muere iwonek pe u yeken mauya te, waikin
pueken pe re mauya te”.

......
Sere wi arimaraka pia etiyaktepoe muere, morompue tikase. Chinte paire
sere ponare pemondamäda t eken kon epiktepueti katavai yeuku ke arimaraka
teunaki pai; muen waraino kru katavai yeuku.

Maritö kompï.: La lluvia del escorpión maritö (o malidö ).


Para los Pemon, chiwi-chiwi kompï está relacionada con la constelación
Escorpión. Koch-Grünberg (1982, III: 234 y 1923, III: 279) identifica a maritö,
escorpión, como una serie de pequeñas estrellas en las constelaciones
occidentales, Capricornio, Pez Austral (piscis Austrinus) y la Grulla (Grus), que
forma la figura Y. Se refieren a "dziwídziwi" como una estrella aislada entre los
dos brazos de escorpión, representando un pájaro pequeño - una pequeña
golondrina - atrapada por escorpión, y que él pensó que se trataba de la
estrella Formalhaut. En otra parte (1982, III: 239) Koch-Grünberg refiere que un
informante Taurepan le manifestó que esta estrella trae a " lluvia ligera y flores,
el adorno de la cabeza de Scorpio ". Nuestras investigaciones recientes
concernientes a este detalle trajeron como resultado que se trataba de un
detalle caprichoso.
Conforme los aguaceros pluviales se intensifican y aumenta la humedad
ambiental aumenta, la renovación de la vida después de la sequía de toronkan
se hace más notable. Estas lluvias, asociadas a la constelación de maritö,
ocurren en el período que concuerda aproximadamente con el centro y la
segunda mitad de abril y se reconoce como la época en la que comienzan a
volar las hormigas y las termitas. Esto lo hacen al amanecer y al crepúsculo,
cuando el aire pueden estar renegridos por ellos y las bandadas de aves,
incluyendo los golondrinas, las cuales se lanzan ansiosamente sobre ellos. Los
Kapon y los Pemon también hacen presa de estas hormigas, y utilizan un
especie de canastas moldeadas en botella especiales con cuellos estrechos
para levantarlas cuendo caen en montones encima de tierra frescamente
cavada para hacer un nido nuevo para su reina. Dos clases en el detalle están
comidas por las personas de la sabana (kaiwak y kokon). Lo más reciente es
encontrado también adentro áreas boscosas y es comido por Akawaio Kapon,
quienes se refieren a a ellos como kwiawok. Estas hormigas significan un
recurso importante para el Pemon que padece de una escasez de comidas de
proteína, al vivir en un área de pastizal alto, árido. No sólo los hierven y los
tuestan en cantidades grandes para comer inmediatamente, sino que
almacenan el excedente tostado en calabazas cerradas y jarras del vaso.
También pueden ser conservadas y embotelladas en jugo hervido (kumachi) de
la mandioca, a menudo mezcladas con pimientas de Chile, sal y en trozos
pequeños peces desecados. De este modo las hormigas son una comida
disponible a todo lo largo del año y pueden ser convertidas en estofado del
pimentero cada vez que son imaginadas
La lluvia de maritö es también beneficiosa para la pesca del
indoamericano, pues marca el inicio de las migraciones de los peces propias de
la temporada lluviosa incipiente. Como comienzan a proliferar las moscas y los
gusanos para aparecer con la humedad, las lluvias caen en las montañas y
comienzan a crecer los ríos. Los peces ahora tienen las condiciones para
comenzar a proliferar después de la larga sequía, y comienzan a aglomerarse
en montones y nadar arriba de río hacia sus acostumbradas bases de desove.
Finalmente, éste es también un período para cazar a aves, pues,
después de la época de anidamiento y de incubación de toronkan, se multiplica
la población de las aves. Sin embargo, dos aves de caza importantes, el powi '
(Crax Alector) y el maru ' ( Tinamus major), no incuban a su cría hasta abril -
mayo, y es una constelación diferente de de Maritö la que gobierna este
recurso particular. Es llamado kaipuna (en Akawaio Kapon) powi ' potori (en
Pemon) o powi ' - cuál es la Cruz del Sur de la Astronomía Occidental. El
Pemon de la Gran Sabana vive demasiado alejado hacia el norte para que
ésta sea una constelación importante para ellos, pero los Makushi que habitan
más al sur y para a quiénes es más prominente en el cielo, probablemente lo
enfatizan más. La constelación hace referencia al jefe-padre el líder de padre
de las aves poi'.
Según el mito Pemon, este pájaro voló en el cielo perseguido por
Kamaiwa, la avispa, con un soplete (y un dardo venenoso), acompañado por
kunawa, la rana de zarzal, sujetando una antorcha. (Vea Koch-Grünberg 1981,
II: El 61-63 que da la historia de ' pauí-podole". Su Table 3, p. 60, las funciones
la constelación. Vea también a Koch Grünberg 1982, III: 236, y el Higo. 4 en p.
237, Table 41.)
Fernando Martinez, Taurepan de Sta. Elena describe a powi potori como
" directo, como un soplete "; él afirmó que comienza a aparecer en marzo pero
se completa a finales de abril y e l comienzo de mayo cuando kamaiwa, la
avispa, aparece en el cielo como siguiendo a la estrella pájaro.
En español se le llama a esta esta constelación "La Cruz de Mayo", y
tiene significado ritual muy importante a todo lo largo de Venezuela.
Una Pemon entrada en años, Monica, de San Pedro en el Río Kukenan,
manifestó (en 1988) que powi' potori es una constelación para despertar a las
aves powi' - "Para humedecerlas” porque en esta época (en abril) está a punto
de empezar a llover y las lluvias que caen primero son ligeras. Éste es el
tiempo cuando las personas comienzan a cazar al powi. Ella también comentó
que era el tiempo cuando el kunawa y todo las ranas salen afuera y cantan
cuando llueve".
En resumen, encontramos que ese período de marzo - abril es conocido
por el Kapon y la economía Pemon como el período de la recolección de
hormigas y la caza de pájaros. Es cuando comienza un período nuevo de
pesca, cuendo ciertas especies se reúnen en bajíos y echan a andar la serie de
carreras río arriba para desovar en la cabecera del río. Esta renovación de la
vida se debe finalmente a la humedad y los aguaceros ligeros, brumosos que
reemplazan al período expuesto al sol, al viento y a la sequía. En conjunto,
para los Kapon y los Pemon, es un período de humedad gobernado por su
constelación, maritö, escorpión, incluyendo chiwi-chiwi , el pájaro del escorpión
y la constelación asociada de powi' potori, el padre, o el amo del powi'.

El Mito de Chirikawai

Chirikawai descubre que ese pescado, ariwai (Callichthys), que su suegra ha


obtenido y cocinado para él, ha sido defecado por ella. Se disgusta y, enfurecido, la
asesina. Su esposa, Wadararé, trata de vengar a su madre - y está enamorada del
hermano menor de Chirikawai. Chirikawai y su esposa van para recoger las frutas del
árbol del urucu para obtener el tinte rojo para pintura del cuerpo humano. Cuando
Chirikawai trepa el árbol Wadararé corta la rama en la cual él está de pie, usando un
cuchillo muy afilado, y él cae, rompiéndose una pierna. En otras versiones típicas, ella
corta totalmente una de sus piernas. En una cuenta que ella hiere ambas piernas. En
otro (Armellada 1964: 75, la nota 2) ella usó el cuchillo para pinchar a su marido en el
escroto y el dolor resultante causó que él se desmayara y se cayera del árbol.
Wadararé le deja por muerto.

Después de un tiempo (una versión especifica que él estuvo tres días en el


suelo donde cayó), él mandó uno de sus espíritus asistentes, un pájaro llamó a
wati'tepi ', y lo envía a cantar y contarle a su hermano menor lo que Wadararé le había
hecho. Cantó tres veces y, con un breve canto, contó lo sucedido. Chirikawai
comienza a acercarse a su casa arrastrándose, "llegando acerca de media noche" (un
informante especificó entre 11 en la tarde y 1 a.m.). Al llegar se encuentra con que su
esposa ha empezado a cohabitar con su hermano menor. Descartando pensamientos
de convertirse en alguna forma de animal, que podría resultar muerto, Chirikawai
determinó buscar una casa en el cielo y convertirse en una constelación.

Empezó por hacer una serie de promesas para su el hermano menor. Por su
actividad, las personas sabrán que va a llover que y que los peces remontarán el río a
desovar y ellos luego podrán comer peces en abundancia. Hizo una un resumen de los
signos que presagiarían la llegada de las lluvias. Empezaría por tocar su flauta antes
de subir. Cuando él esté al fondo del firmamento no oirán nada. Sólo le conocerán
cuándo llueva. La "cabeza de las estrellas" Chirik Pupai, (las Pléyades) estará a punto
de llover cuando las ranas cantan y luego caen en los lagos, lo cual es el tiempo en el
que comienzan las remontadas de los peces.

Chirikawai sujetó su taburete de shaman a su pierna restante y subió, tocando


su flauta. Cuando se detuvo él había desaparecido (Las Pléyades se habían
sedimentado). Las ranas cantaron: Tronó aun mientras fue de día (una referencia para
tormentas resonando a lo largo del horizonte antes de las lluvias intensas comience):
Hubo un gran relámago. Esto fue cuando Chirikawai se sentaba en su taburete en el
cielo. Luego, cuando amaneció, la lluvia cayó y la estación de lluvia intensiva
comenzó. Hubo manadas de peces.

La constelación Tamökan .

La constelación Tamökan tiene varias partes nombradas de conformidad con la


configuración básica que el mito retrata. Su identificación dentro del sistema de
astronomía occidental se ha hecho por Koch-Grünberg (1982, III: 236) y la siguiente
lista resume lo que sabemos de ellos para fechar, incorporando sus datos.

Chirik pupai "señale con un asterisco cabeza", "la cabeza de Chirik" es las Pléyades
(vea también a Armellada y Gutiérrez Salazar 1981: 35, bajo chirike). Tamökan esati;
Es "el cuerpo humano de Chirikawai" (de la constelación tamökan). Esati, manera
"cuerpo humano" y esati es la forma posesiva; - La pi. es el sufijo indicando anterior o
"después de". Un informante declaró que el esati se refería no sólo al cuerpo humano,
sino a los huesos de la columna vertebral, eficazmente la parte principal del esqueleto.
Koch-Grünberg manifiesta que "temekán-sátepe" se forma por Aldebaran y una serie
de estrellas pequeñas que se encontró con eso en un triángulo acutángulo. Bellatrix
(beta Orionis) forma las asentaderas (werepi) de Chirikawai que él también manifiesta
que la conexión entre Bellatrix y Betelgeuse es el músculo de la pierna amputada.

Tamökan te'mataripi se refiere a anterior pierna de "Chirikawai " (t-


e'mata, su pierna: - rï ", perteneciendo para: - La pï " anterior o después de).
Koch-Grünberg identifica estas estrellas como pertenecer al cinturón y la
espada de Orión y él dice (1981, II: 215, la nota 6) que a ellos les es dados el
nombre peponón, y el informante Taurepan Pemon los define como "las
estrellas de la pierna" y como en lo referente a "la pierna que queda" - que no
fue amputada. Sin embargo, contrastando el término peponón, nuestro
Taurepan revela que información enfrentada con otras anteriores (en 1988).
Después de que algunos pensaron dijeron que la palabra fue ipemon, no
queriendo decir sabiendo cómo nadar". (Armellada y Gutiérrez Salazar 1981:
163 dan pue-muen como un adjetivo con este significado: "Que ningún sabe
nadar".) De cualquier forma que. los mismos informantes procedieron a decir
que p m n es la forma singular, queriendo decir "uno que no sabe cómo nadar",
aun mientras p m nón es plural y quiere decir "esos que no saben nadar".
Luego, referiéndose a Chirikawai, añadieron: "Él es uno que no sabe cómo
nadar".
El taburete en el que Chirikawai se sentó al llegar al cielo está formado por
Rigel, beta Orionis, y cuatro pequeñas estrellas. La primera es el asiento; Las demás
son los cuatro pies.

You might also like