LMHAL I

MAN ve BADETLER

Diyanet leri Bakanl

LMHAL I
MAN ve BADETLER

indekiler
Birinci Blm Din ve Mahiyeti
I. DN KELMES ..................................................................................................................... 1 II. DNN TANIMI .................................................................................................................... 3 III. DNN KAYNAI ................................................................................................................ 5 IV. DNN NEM .................................................................................................................... 6 V. DNLERN TASNF ............................................................................................................. 8 VI. DER DNLER ve SLM ................................................................................................ 10

kinci Blm slm Dini

I. SLM DNNN MAHYET ................................................................................................ 15 II. TARH SRE ................................................................................................................. 19 A) TKAD FIRKALAR .................................................................................................. 21 a) Selefiyye............................................................................................................. 24 b) Eariyye ............................................................................................................ 25 c) Mtrdiyye ........................................................................................................ 26 d) Mutezile ............................................................................................................ 27 e) Cebriyye ............................................................................................................. 28 f) Hriclik .............................................................................................................. 29 g) a ..................................................................................................................... 29 B) FIKIH MEZHEPLER.................................................................................................. 31 a) Kavram ve Tarihe ............................................................................................... 31 b) Fkh Mezhepleri ................................................................................................... 34 c) Mezhebe Ballk ve Telfik..................................................................................... 40 aa) Mezhebe Balanmann Tarih ve Fikr Temelleri ............................................. 41 bb) Tek Mezhebe Ballk .................................................................................... 45 cc) Telfik ............................................................................................................ 46 C) TASAVVUF ............................................................................................................... 48 a) Tasavvuf Dncenin Din ve Fikr Temelleri ........................................................ 48 b) Tarih Geliim ....................................................................................................... 55 c) Tasavvufta rgtlenme Dnemi ............................................................................ 58 d) Tasavvufta Kurumlama Dnemi .......................................................................... 60 e) Tasavvufta Sapmalar ............................................................................................ 62 f) lkeler ................................................................................................................... 65

VI

LMHAL

nc Blm Akaid
I. MAN ............................................................................................................................. 68 A) MANIN TANIMI ve KAPSAMI .................................................................................. 68 B) CML ve TAFSL MAN ......................................................................................... 70 a) cml man .......................................................................................................... 70 b) Tafsl man .......................................................................................................... 71 C) TAKLD ve TAHKK MAN....................................................................................... 71 D) MAN ile AMEL ARASINDAK BA ........................................................................... 72 a) Amel mann Ayrlmaz Paras Deildir.................................................................. 72 b) Amelin Gereklilii ve manla Olan lgisi ................................................................. 73 E) MANIN ARTMASI ve EKSLMES ............................................................................. 73 F) MANIN GEERL OLMASININ ARTLARI ................................................................. 74 G) MAN-SLM LKS ............................................................................................... 75 H) BYK GNAH KAVRAMI ....................................................................................... 76 I) TASDK ve NKR BAKIMINDAN NSANLAR ............................................................. 77 a) Mmin ................................................................................................................. 77 b) Kfir .................................................................................................................... 77 c) Mnafk ............................................................................................................... 77 J) KFR ve RK ......................................................................................................... 78 K) MAN ile KFR ARASINDAK SINIR........................................................................ 79 L) TEKFR ..................................................................................................................... 79 II. MAN ESASLARI .............................................................................................................. 81 A) ALLAHA MAN ....................................................................................................... 82 a) Allah nanc.......................................................................................................... 82 b) Allahn Varl ve Birlii ....................................................................................... 83 c) Allahn Varlnn Delilleri .................................................................................... 84 d) Allahn sim ve Sfatlar........................................................................................ 85 1. Allah zel smi ............................................................................................ 85 2. sm-i Azam ................................................................................................... 85 3. Esm-i Hsn................................................................................................. 85 4. Allahn Sfatlar.............................................................................................. 87 aa) Zt Sfatlar ............................................................................................. 88 bb) Sbt Sfatlar ......................................................................................... 89 B) MELEKLERE MAN................................................................................................... 92 a) Melek Kavram ve Meleklere man ........................................................................ 92 b) Meleklerin Mahiyeti .............................................................................................. 92 c) Meleklerin zellikleri............................................................................................. 92 d) Meleklerin Grevleri ve eitleri ............................................................................ 94 e) nsanlarla Melekler Arasndaki stnlk Derecesi .................................................. 95 f) Cin ve eytan ........................................................................................................ 96 aa) Cin ............................................................................................................... 96 bb) eytan.......................................................................................................... 98

NDEKLER

VII

C) KTAPLARA MAN .................................................................................................... 99 a) lh Kitap Kavram ve Kitaplara man ................................................................... 99 b) lh Kitaplar ...................................................................................................... 101 aa) Suhuf ......................................................................................................... 101 bb) Tevrat ........................................................................................................ 101 cc) Zebur .......................................................................................................... 102 dd) ncil ........................................................................................................... 102 ee) Kuran ........................................................................................................ 102 1. Kurann Nzl .................................................................................... 103 2. Kurann Muhtevas ............................................................................... 103 3. Kurann Mcize Oluu .......................................................................... 105 4. Kuran Dier Kutsal Kitaplardan Ayran zellikler .................................. 105 D) PEYGAMBERLERE MAN ....................................................................................... 106 a) Peygamber Kavram ve Peygamberlere man ....................................................... 106 b) Peygambere Olan htiya ve Peygamber Gnderilmesindeki Hikmet ..................... 108 c) Peygamberlerin Sfatlar ...................................................................................... 109 d) Kuranda Ad Geen Peygamberler ..................................................................... 110 e) Peygamberlik Dereceleri ...................................................................................... 110 f) Peygamberlik ve Vahiy ........................................................................................ 112 g) Peygamberliin spat ......................................................................................... 113 aa) Mcize ....................................................................................................... 113 bb) Dier Olaan st Haller ............................................................................ 115 h) Hz. Muhammedin Peygamberliinin spat (Mcizeleri) ...................................... 115 aa) Mnev (akl) Mcize Olan Kuran Mcizesi................................................. 115 bb) Hiss Mcizeler ........................................................................................... 116 cc) Haber eklindeki Mcizeler .......................................................................... 117 E) HRETE MAN ....................................................................................................... 117 a) hiret Gn ve hirete man .............................................................................. 117 b) hiretin Varlnn spat ..................................................................................... 119 c) hiret Hayatnn Devreleri................................................................................... 120 aa) Kabir Hayat (Berzah) ................................................................................. 121 bb) Kyamet ve Kyamet Almetleri ................................................................... 121 1. Kyametin Kopaca Zaman .................................................................... 122 2. Kyamet Almetleri (Erts-Sat) ......................................................... 123 3. Sr ve Sra fr ................................................................................. 124 cc) Bas (Yeniden Dirilme) ve hiret Halleri ....................................................... 125 1. Bas ....................................................................................................... 125 2. Hair ve Maher ..................................................................................... 126 3. Amel Defterlerinin Datlmas ................................................................. 127 4. Hesap ve Sual ........................................................................................ 127 5. Mzan .................................................................................................... 128 6. Srat ....................................................................................................... 128 7. Havuz .................................................................................................... 128 8. efaat..................................................................................................... 129

VIII

LMHAL
9. Arf ...................................................................................................... 129 10. Cehennem ............................................................................................ 130 11. Cennet ................................................................................................. 131 F) KAZ ve KADERE MAN.......................................................................................... 132 a) Kaz ve Kaderin Anlamlar ................................................................................. 132 b) Kaz ve Kadere man .......................................................................................... 133 c) Kader ve Kaz ile lgili yet ve Hadisler ............................................................... 134 d) nsann radeli Fiilleri ve Fiillerinin Yaratlmas ..................................................... 135 aa) Allahn ve nsann radesi .......................................................................... 135 bb) nsan radesi ve Fiildeki Rol ...................................................................... 136 cc) nsann Fiillerinin Yaratlmas ...................................................................... 136 e) Tevekkl ............................................................................................................ 137 f) Hayr ve er ........................................................................................................ 138 g) Rzk .................................................................................................................. 139 h) Ecel ................................................................................................................... 140

Drdnc Blm F k h
I. KAVRAM ........................................................................................................................ 141 II. KAYNAK ve METOT ....................................................................................................... 143 A) GENEL OLARAK ...................................................................................................... 143 B) DELLLER ................................................................................................................ 144 a) Kitap .................................................................................................................. 145 b) Snnet ............................................................................................................... 145 c) cm ................................................................................................................... 146 d) Kyas ................................................................................................................. 148 e) stihsan .............................................................................................................. 149 f) stislh (Meslih-i Mrsele) ................................................................................. 151 g) rf ve det ........................................................................................................ 151 h) stishb .............................................................................................................. 152 ) Sahbe Sz........................................................................................................ 153 j) slm ncesi eriatlar .......................................................................................... 153 k) Sedd-i Zeri ....................................................................................................... 154 C) REY ve CTHAD ..................................................................................................... 155 III. MKELLEFYET ve HKM .......................................................................................... 157 A) EHLYET ................................................................................................................. 157 B) HKM ................................................................................................................... 160 a) Vaz Hkm ...................................................................................................... 161 b) Teklif Hkmler (Mkellefin Fiilleri) ................................................................... 163 aa) Be Temel Teklif Hkm ............................................................................ 164 1. VCP .................................................................................................... 164 a) Farz ................................................................................................. 165 b) Vcip ............................................................................................... 166

NDEKLER

IX
2. MENDUP................................................................................................ 167 a) Snnet ............................................................................................. 167 b) Mstehap ......................................................................................... 169 3. MUBAH ................................................................................................. 169 a) Ciz ................................................................................................. 171 b) Hell ................................................................................................ 172 4. MEKRUH ............................................................................................... 172 a) Tahrmen Mekruh ............................................................................ 173 b) Tenzhen Mekruh ............................................................................. 174 5. HARAM ................................................................................................. 174 a) Haram Fiillerin Nevileri ..................................................................... 175 1. Haram li-aynih .......................................................................... 175 2. Haram li-gayrih ......................................................................... 175 b) Haramlk Hkm fade Eden Lafzlar ................................................ 176 c) Haram Hkmn Belirleme Yetkisi .................................................... 176 d) Haramdan Kanmann nemi .......................................................... 177 bb) Azmet ve Ruhsat ....................................................................................... 178

IV. LMHAL ....................................................................................................................... 180

Beinci Blm Temizlik

I. LKELER ve AMALAR ................................................................................................... 183 II. MADD ve HKM TEMZLK .......................................................................................... 185 A) SULARIN HKM ................................................................................................... 186 a) Mutlak Su Mukayyet Su ................................................................................... 187 b) Durgun Su Akar Su .......................................................................................... 188 B) MADD ve HKM KRLLK ..................................................................................... 190 a) Necset .............................................................................................................. 190 b) Hades ................................................................................................................ 192 C) TEMZLEME YOLLARI ............................................................................................. 192 a) Depo ve Kuyularn Temizlenmesi ........................................................................ 192 b) stibr ve stinc ................................................................................................. 193 III. ABDEST ........................................................................................................................ 195 A) MAHYET ve NEM............................................................................................... 195 B) ABDESTN GEREKLL .......................................................................................... 195 C) ABDESTN FARZLARI .............................................................................................. 197 D) ABDESTN SNNETLER ve DBI .......................................................................... 198 E) ABDEST BOZAN DURUMLAR ................................................................................. 199 F) ABDESTN EKL ..................................................................................................... 200 G) ZRLNN ABDEST ............................................................................................ 201 H) MESH...................................................................................................................... 202 a) Mest zerine Mesh ............................................................................................. 202 b) Sarg zerine Mesh............................................................................................. 203

LMHAL

IV. GUSL .......................................................................................................................... 204 A) GUSL GEREKTREN DURUMLAR .......................................................................... 204 a) Cnplk ........................................................................................................... 205 b) Hayz ve Nifas .................................................................................................... 205 B) GUSLN FARZLARI ................................................................................................. 206 C) GUSLN SNNETLER ve DBI ............................................................................. 207 V. TEYEMMM .................................................................................................................. 208 A) TEYEMMMN SEBEPLER .................................................................................... 209 B) TEYEMMMN YAPILII......................................................................................... 209 C) TEYEMMM BOZAN DURUMLAR ......................................................................... 210 VI. KADINLARA MAHSUS HALLER .................................................................................... 210 A) HAYIZ ..................................................................................................................... 211 a) Sresi ................................................................................................................. 212 b) Din Hkmler .................................................................................................... 212 B) NFAS ...................................................................................................................... 214 C) STHZE ................................................................................................................. 215

Altnc Blm Namaz

I. GENEL OLARAK BADETLERN AMACI ........................................................................... 217 II. NAMAZIN MAHYET ve NEM ..................................................................................... 219 III. NAMAZ ETLER........................................................................................................ 223 A) FARZ NAMAZLAR .................................................................................................. 223 B) VCP NAMAZLAR .................................................................................................. 224 C) NFLE NAMAZLAR ................................................................................................ 224 IV. NAMAZIN FARZLARI ve VCPLER ............................................................................. 226 A) NAMAZIN FARZLARI .............................................................................................. 227 a) NAMAZIN ARTLARI ......................................................................................... 227 1. Hadesten Tahret ......................................................................................... 227 2. Necsetten Tahret ....................................................................................... 229 3. Setr-i Avret .................................................................................................. 229 4. stikbl-i Kble .............................................................................................. 231 5. Vakit ............................................................................................................ 233 aa) Be Vakit Namazn Vakitleri .................................................................. 234 bb) Mstehap Vakitler ................................................................................ 236 cc) Mekruh Vakitler .................................................................................... 237 dd) Kutuplarda Namaz ................................................................................ 238 6. Niyet ............................................................................................................ 238 b) NAMAZIN RKNLER ...................................................................................... 240 1. ftitah Tekbiri ................................................................................................ 240 2. Kyam .......................................................................................................... 241 3. Kraat ........................................................................................................... 241

NDEKLER

XI
aa) Kuran Meliyle Kraat .......................................................................... 242 bb) Gizli ve Ak Okumann ls ............................................................. 243 cc) Zelletl-kar ......................................................................................... 245 4. Rk ............................................................................................................ 246 5. Secde ........................................................................................................... 247 6. Kade-i Ahre ................................................................................................ 247

B) NAMAZIN VCPLER ............................................................................................. 249 V. NAMAZIN SNNET ve DBI ........................................................................................ 251 A) SNNETLER ........................................................................................................... 252 B) NAMAZIN DBI .................................................................................................... 255 VI. NAMAZA AYKIRI DAVRANILAR ................................................................................. 256 A) NAMAZIN MEKRUHLARI ........................................................................................ 256 B) NAMAZI BOZAN EYLER ........................................................................................ 259 VII. NAMAZIN KILINII ....................................................................................................... 262 VIII. EZAN ve KAMET......................................................................................................... 266 IX. CEMAATLE NAMAZ ..................................................................................................... 270 A) CEMAATLE NAMAZ ................................................................................................ 270 a) Cemaatle Namaz Klmann Fazileti ...................................................................... 270 b) Cemaatle Namazn Hkm.................................................................................. 271 c) Kadnlarn Mescidlere Gitmeleri ve Saf Dzeni ...................................................... 272 d) Cemaate Gitmemek in Mazeret Saylan Haller ................................................... 275 e) Bir Mescidde Cemaatin Tekrarlanmas.................................................................. 276 f) Cemaatle Namaz Klmann db ......................................................................... 277 B) MAMLIK ................................................................................................................. 277 a) mamln artlar ............................................................................................... 278 b) mama Uymann Geerlilik artlar ...................................................................... 279 c) Cemaatle Namaza likin Baz Meseleler ............................................................... 281 C) MAMA UYANIN HALLER ....................................................................................... 282 a) Mdrik ............................................................................................................... 282 b) Lhik ................................................................................................................. 284 c) Mesbk .............................................................................................................. 285 X. CUMA NAMAZI ............................................................................................................. 287 A) DNDEK YER ve HKM ....................................................................................... 288 B) CUMA NAMAZININ ARTLARI ................................................................................ 289 a) Cuma Namaznn Vcb artlar .......................................................................... 290 1. Erkek Olmak .............................................................................................. 290 2. Mazeretsiz Olmak ....................................................................................... 292 3. Hrriyet ..................................................................................................... 293 4. kamet ....................................................................................................... 294 b) Cuma Namaznn Shhat artlar .......................................................................... 294 1. Vakit ............................................................................................................ 294 2. Cemaat ......................................................................................................... 294 3. ehir ............................................................................................................ 295 4. Cami ............................................................................................................ 296

XII

LMHAL
5. zin .................................................................................................. 298 6. Hutbe ............................................................................................... 299 aa) Hutbenin Rkn ....................................................................... 299 bb) Hutbenin artlar ...................................................................... 300 cc) Hutbenin Snnetleri .................................................................. 301 dd) Hutbenin Mekruhlar ................................................................ 302 C) CUMA NAMAZININ KILINII .................................................................................... 302 1. Zuhr-i Ahr Namaz............................................................................................. 302 2. Cuma Vakti ve Cuma Namazyla lgili Baz Meseleler ............................................ 303

XI. VTR NAMAZI .............................................................................................................. 304 XII. BAYRAM NAMAZI ....................................................................................................... 306 XIII. NFLE NAMAZLAR ................................................................................................... 308 A) REVTB SNNETLER ............................................................................................ 308 a) Vakit Namazlaryla Birlikte Dzenli Olarak Klnan Snnetler................................ 308 aa) Mekked Snnetler ..................................................................................... 309 bb) Gayr-i Mekked Snnetler .......................................................................... 309 b) Teravih Namaz .................................................................................................. 311 B) DER NFLE NAMAZLAR ..................................................................................... 315 a) Teheccd Namaz ............................................................................................... 315 b) Kuluk Namaz ................................................................................................... 315 c) Evvbn Namaz ................................................................................................. 315 d) Tahiyyetl-mescid ............................................................................................. 316 e) Abdest ve Guslden Sonra Namaz ....................................................................... 316 f) Yolculua k ve Yolculuktan Dn Namaz ..................................................... 317 g) Hcet Namaz ..................................................................................................... 317 h) stihre Namaz .................................................................................................. 318 i) Tvbe Namaz ..................................................................................................... 319 j) Tesbih Namaz .................................................................................................... 319 k) Yamur Duas .................................................................................................... 320 l) Ksf ve Husf Namazlar ................................................................................... 321 m) Mbarek Gecelerde Namaz Klmak ..................................................................... 322 XIV. NAMAZLA LGL BAZI MESELELER........................................................................... 322 A) HASTA NAMAZI...................................................................................................... 322 B) YOLCU NAMAZI ...................................................................................................... 323 a) Seferliin Mahiyeti ............................................................................................. 323 b) Seferliin Hkmleri .......................................................................................... 326 C) K NAMAZI BR VAKTTE KILMAK (CEM) .............................................................. 329 D) KORKU NAMAZI ..................................................................................................... 333 XV. NAMAZLARIN KAZSI ................................................................................................ 334 A) Sebepler ................................................................................................................... 335 B) fa ekli ................................................................................................................... 337 XVI. SECDELERLE LGL MESELELER ............................................................................... 339 A) SEHV SECDES ....................................................................................................... 339 a) Sehiv Secdesinin Yapl Biimi ............................................................................ 340 b) Sehiv Secdesini Gerektiren Durumlar ................................................................... 341

NDEKLER
aa) Terkedilmi Bir Farzn Namaz inde Kaz Yoluyla

XIII

Telfi Edilebilecei Durumlar ..................................................................... 343 bb) Sehiv Secdesi Yaplmas Gereken Durumlar .................................................. 344 cc) mamlara zel Durumlar.............................................................................. 351 B) TLVET SECDES .................................................................................................... 352 C) KR SECDES ...................................................................................................... 354 XVII. CENAZE NAMAZI ...................................................................................................... 354 A) Cenazenin Ykanmas .............................................................................................. 356 B) Cenazenin Kefenlenmesi ......................................................................................... 359 C) Cenaze Namaz ....................................................................................................... 360 D) Cenaze Namaznn Kln ....................................................................................... 362 E) Cenazeye likin Baz Meseleler ............................................................................... 364 F) Tanmas ............................................................................................................... 365 G) Defin ...................................................................................................................... 366 H) Kuran Okuma ve Telkin ......................................................................................... 367 ) J) Tziye .................................................................................................................... 369 Iskat ve Devir ......................................................................................................... 370 a) Iskat .................................................................................................................. 370 b) Devir .................................................................................................................. 374 K) ehidlere Ait Hkmler ........................................................................................... 377

Yedinci Blm Oru

I. LKELER ve AMALAR ................................................................................................... 379 II. ORUCUN MAHYET ve NEM ....................................................................................... 381 III. ORUCUN ETLER ...................................................................................................... 384 A) FARZ ORU ............................................................................................................ 384 B) VCP ORU ............................................................................................................ 385 C) NFLE ORU .......................................................................................................... 385 D) ORU TUTMANIN YASAK OLDUU GNLER .......................................................... 388 IV. ORUCUN RKN ve ARTLARI .................................................................................... 390 A) HLLN GRLMES .............................................................................................. 391 a) Hillin Grlme Vakti ......................................................................................... 392 b) Ryet-i Hill Meselesi ........................................................................................ 392 B) YKMLLK ARTLARI ....................................................................................... 394 a) Ykmllk artlar ............................................................................................ 395 b) Oru Tutmamay Mubah Klan Mazeretler ........................................................... 395 C) GEERLLK ARTLARI ............................................................................................ 398 a) Niyet .................................................................................................................. 399 b) Orucu Bozan eylerden Kanmak ....................................................................... 402 D) ORULU N MSTEHAP OLAN EYLER ................................................................ 402 E) TKF ..................................................................................................................... 404

XIV

LMHAL

V. ORUCUN YASAKLARI .................................................................................................... 405 A) ORUCUN MEKRUHLARI .......................................................................................... 405 B) ORUCU BOZAN EYLER .......................................................................................... 406 a) Kaz ve Kefreti Gerektiren Durumlar.................................................................. 406 b) Sadece Kazy Gerektiren Durumlar..................................................................... 407 c) l Kullanmann ve ne Yaptrmann Hkm ..................................................... 409 VI. ORUCUN KAZSI .......................................................................................................... 411 A) RAMAZAN ORUCUNUN KAZSI ............................................................................. 411 B) KEFRET ORUCU .................................................................................................... 411 C) FDYE ...................................................................................................................... 413 D) ISKAT- SAVM ......................................................................................................... 415

Sekizinci Blm Zekt

I. LKELER ve AMALAR ................................................................................................... 419 II. MAHYET ve NEM ..................................................................................................... 422 III. ZEKTIN ARTLARI ...................................................................................................... 426 A) YKMLLK ARTLARI....................................................................................... 426 a) Mkellef ile lgili artlar ...................................................................................... 426 b) Mal ile lgili artlar.............................................................................................. 427 B) GEERLLK ARTLARI ........................................................................................... 436 a) Niyet .................................................................................................................. 436 b) Temlik................................................................................................................ 437 IV. ZEKTA TB MALLAR ................................................................................................ 439 A) ALTIN ve GM .................................................................................................... 440 a) Mbdele Arac Olmas Bakmndan Nakit veya Kle Altn ve Gm ....................................................................................... 440 b) Altn ve Gmten Yaplan Ziynet Eyas ............................................................ 441 c) Maden ve Kt Paralarn Zekt ......................................................................... 442 B) TCARET MALLARI .................................................................................................. 443 C) TOPRAK RNLER................................................................................................. 444 D) BAL ve DER HAYVAN RNLER ........................................................................ 447 E) MADENLER ve DENZ MAHSULLER ....................................................................... 448 a) Rikz ................................................................................................................. 448 b) Madenler ............................................................................................................ 450 c) Deniz rnleri .................................................................................................... 452 F) HAYVANLAR ........................................................................................................... 452 a) Develerin Zekt ................................................................................................. 453 b) Koyunlarn Zekt ............................................................................................... 454 c) Srlarn Zekt .................................................................................................. 454 d) Atlarn Zekt ..................................................................................................... 455

NDEKLER

XV

G) SINA SERVET, YATIRIM ve RETM ve ARALARI ................................................. 457 H) BNA ve NAKL VASITALARI GB GELR GETREN MALLAR ................................... 460 I) MAA, CRET ve SERBEST MESLEK KAZANLARI .................................................. 462 J) HSSE SENED ........................................................................................................... 463 V. ZEKTIN DENMES ...................................................................................................... 469 A) ZEKTIN DENME ZAMANI ................................................................................... 469 B) ZEKTIN DENME EKL ........................................................................................ 472 VI. ZEKTIN DAITIMI ....................................................................................................... 476 A) ZEKTIN SARF YERLER ......................................................................................... 476 1. FAKRLER ve MSKNLER .................................................................................. 477 2. MLLER ........................................................................................................... 481 3. MELLEFE-i KULB .......................................................................................... 482 4. RKAB ................................................................................................................ 483 5. BORLULAR ...................................................................................................... 484 6. F SEBLLLAH ................................................................................................... 486 7. BNs-SEBL ..................................................................................................... 487 B) ZEKTIN DAITIM USUL ...................................................................................... 489 C) ZEKT VERLMEYECEK KMSELER ......................................................................... 490 D) ZEKT VERMEDE YANILMA ................................................................................... 492 VII. ZEKT-VERG LKS ................................................................................................. 493 a) Zektn Vergiye Benzemeyen Taraflar....................................................................... 494 b) Zektn Vergiye Benzeyen Taraflar ........................................................................... 495 VIII. ZEKT VERMENN DBI .......................................................................................... 498 IX. FITIR SADAKASI ........................................................................................................... 501 A) FITIR SADAKASININ NEM .................................................................................... 502 B) FITIR SADAKASIYLA MKELLEFYET ..................................................................... 502 C) DEME VAKT ......................................................................................................... 505 D) FITIR SADAKASININ DENMES .............................................................................. 506 a) Miktar ............................................................................................................... 506 b) deme ekli ....................................................................................................... 508 c) Fitre Verilebilecek Kimseler .................................................................................. 509

Dokuzuncu Blm Hac ve Umre

I. LKELER ve AMALAR ................................................................................................... 511 II. HACCIN TANIMI ve MAHYET ....................................................................................... 514 III. HACCIN ARTLARI ........................................................................................................ 516 A) YKMLLK ARTLARI....................................................................................... 516 B) EDA ARTLARI ....................................................................................................... 516

XVI

LMHAL
C) GEERLLK ARTLARI ............................................................................................ 518 a) HRAM .............................................................................................................. 518 aa) hramn Rknleri ...................................................................................... 519 bb) hramn Vcipleri ........................................................................................ 522 cc) hramn Snnetleri....................................................................................... 523 dd) hram Yasaklar .......................................................................................... 523 ee) hramlya Yasak Olmayan eyler ................................................................. 525 b) ZEL VAKT ...................................................................................................... 525 c) ZEL MEKN .................................................................................................... 526

IV. HACCIN RKNLER..................................................................................................... 526 A) ARAFAT VAKFES ................................................................................................... 526 a) Vakfenin Geerli Olmasnn artlar...................................................................... 527 b) Arafat Vakfesinin Snnetleri ............................................................................... 527 B) ZYARET TAVAFI ..................................................................................................... 528 a) Tavafn Sahih Olmasnn artlar ....................................................................... 529 1. Tavafn Vaktinde Yaplmas ........................................................................... 529 2. Niyet ............................................................................................................ 529 3. Tavafn Haremin iinde, Kbenin Etrafnda Yaplmas ................................... 530 4. avtlarn ounu Yapm Olmak ................................................................... 530 b) Tavafn Vcipleri................................................................................................. 530 c) Tavafn Snnetleri .............................................................................................. 531 d) Tavafn Yapl................................................................................................... 532 e) Tavaf eitleri ..................................................................................................... 532 V. HACCIN VCPLER ........................................................................................................ 533 A) SAY ........................................................................................................................ 533 a) Sayin Geerli Olmasnn artlar.......................................................................... 534 b) Sayin Vcipleri .................................................................................................. 534 c) Sayin Snnetleri ................................................................................................ 535 d) Sayin Yapl .................................................................................................... 535 B) MZDELFE VAKFES .............................................................................................. 536 a) Geerli Olmasnn artlar .................................................................................... 536 b) Mzdelife Vakfesinin Zaman .............................................................................. 536 c) Akam ve Yats Namazlarnn Cem-i Tehir ile Klnmas ...................................... 537 C) EYTAN TALAMA .................................................................................................. 537 a) eytan Talamann Geerli Olmasnn artlar ...................................................... 537 b) eytan Talama Zaman...................................................................................... 538 c) Atlacak Ta Says .............................................................................................. 539 d) eytan Talamann Snnetleri ............................................................................. 540 e) eytan Talamann Mekruhlar ............................................................................ 540 f) eytan Talamann Yapl .................................................................................. 540 g) eytan Talamada Veklet .................................................................................. 541 h) Vaktinde Atlamayan Talarn Kazs .................................................................. 541 ) Artan Talar ........................................................................................................ 541

NDEKLER

XVII

D) SALARI TIRA ETMEK veya KISALTMAK .............................................................. 541 a) Zaman ve Yeri ................................................................................................... 542 b) Tra Edilecek veya Ksaltlacak San Miktar ...................................................... 542 c) Tra ile Dier Mensik Arasnda Tertip ................................................................ 543 d) Tra Olma ve Salar Ksaltmann Hkm ........................................................... 543 E) VED TAVAFI.......................................................................................................... 544 a) Vcip Olmasnn artlar ...................................................................................... 544 b) Vakti ve Shhat art ........................................................................................... 544 VI. HACCIN SNNETLER ve DBI ................................................................................... 545 A) HACCIN SNNETLER.............................................................................................. 545 a) Kudm Tavaf .................................................................................................... 545 b) Hac Hutbeleri ..................................................................................................... 545 c) Arefe Gecesini Minada Geirmek ........................................................................ 546 d) Bayram Gecesini Mzdelifede Geirmek .............................................................. 546 e) Bayram Gnlerinde Minada Kalmak ................................................................... 546 f) Muhassabda Bir Sre Dinlenmek ........................................................................ 546 B) HACCIN DBI ........................................................................................................ 546 VII. UMRE .......................................................................................................................... 547 A) Tanm...................................................................................................................... 547 B) Umrenin Farz ve Vcipleri ........................................................................................ 547 C) Umrenin Zaman ...................................................................................................... 547 D) Umrenin Yapl ...................................................................................................... 548 VIII. HACCIN ETLER ...................................................................................................... 548 A) HKM BAKIMINDAN HAC ETLER ................................................................... 548 B) YAPILI EKL BAKIMINDAN HAC ETLER .......................................................... 548 a) frad Hacc.......................................................................................................... 549 b) Temettu Hacc ................................................................................................... 549 c) Krn Hacc ........................................................................................................ 549 d) Temettu ve Krn Haccnn artlar ..................................................................... 549 IX. HAC ve UMRENN YAPILII .......................................................................................... 550 X. HAC ve UMRE ile LGL KURBANLAR ........................................................................... 555 A) HEDYN MAHYET.................................................................................................. 555 B) HEDY KURBANIYLA YKML OLANLAR ve HEDYN ETLER .......................... 556 a) Tatavvu Hedy .................................................................................................... 556 b) Vcip Hedy ......................................................................................................... 556 C) HEDY KURBANININ KESLECE YER ve ZAMAN .................................................... 556 D) HEDY KURBANLARININ ETLER ............................................................................. 557 E) KURBAN YERNE ORU ........................................................................................... 557 XI. HAC ve UMRENN CNAYETLER .................................................................................. 558 A) CNAYETN ANLAMI................................................................................................ 558 B) CNAYETLERN CEZA ve KEFRETLER................................................................... 559 a) Hac ve Umrenin Bozulmasna Yol Aan ve Kaz Edilmesini Gerektiren Cinayetler ........................................................................................ 559 b) Deve veya Sr Kesmeyi (Bedene) Gerektiren Cinayetler ..................................... 559

XVIII

LMHAL
c) Koyun veya Kei Kesmeyi (Dem) Gerektiren Cinayetler ........................................ 560 aa) Hac ve Umrenin Vcipleriyle lgili Olanlar .................................................... 560 bb) hram Yasaklaryla lgili Olanlar .................................................................. 560 d) Ftr Sadakas Kadar Bata Bulunmay Gerektiren Cinayetler .............................. 562 e) Bedel demeyi Gerektiren Cinayetler ................................................................... 562 aa) Karada Yaayan Av Hayvanlaryla lgili Olanlar ........................................... 562 bb) Harem Blgesinin Avlar ve Bitkileriyle lgili Olanlar .................................... 563 f) zr Sebebiyle hram Yasaklarna Uymamak ....................................................... 563

C) CNAYET CEZA ve KEFRETLERN DEME ZAMANI ve YER .................................. 563 XII. HSR ve FEVT ......................................................................................................... 564 A) HSR ..................................................................................................................... 564 a) hsr Sebebiyle hramdan kma ......................................................................... 565 b) hsr Sebebiyle Yaplamayan Mensikin Kazs ................................................... 565 B) FEVT ..................................................................................................................... 565 XIII. HACDA VEKLET ....................................................................................................... 566 A) badetlerde Veklet ................................................................................................... 566 B) Farz Olan Hac in Veklet artlar ............................................................................ 567 XIV. MEDNEDE MESCD-i NEBY ve PEYGAMBERMZN KABRN ZYARET ................. 569

Onuncu Blm
Hz. Peygamberin badet Hayat ................................................573

nsz
Ksaca "davran bilgisi" demek olan ilmihal, Rabbine, kendine ve iinde yaad toplum ve evreye kar sorumluluklar olan ve bunu yerine getirme gcne sahip bulunan insann, kendisinden beklenenleri yerine getirmesinde ona klavuzluk etmeyi hedefleyen derli toplu bilgilerden ibarettir. Bu bilgiler hem din metinlerin dorudan belirlemelerini hem de bu belirlemeler etrafnda oluan yorumlar, tecrbe birikimlerini ve uzun dnemlerden szlp gelen bir din yaay geleneini temsil eder. Ferd ve sosyal hayat dinin emir ve nerilerine uygun ekilde yaayabilmeyi mmkn klan bir bilgilenmeye olan ihtiya, slm toplumlarnda ilk dnemlerden itibaren deiik usullerde karlanm, fakat hem alma hayatnn ve meguliyetlerin artt hem de asrlardr oluan din bilgi ve yorum mirasnn iyice zenginleip oald ve deta bir kargaann yaand gnmzde bu ihtiya daha mbrem hale gelmitir. Elinizdeki bu ilmihalde akaid, ibadetler, haramlar ve helller, aile hayat, ticar ve sosyal hayat da dahil olmak zere gnlk hayat kuatan btn din ve fkh konu ve problemler, dinin asl kaynaklarna ve genel kabul grm bilimsel metotlara bal kalnarak, fakat gnmzdeki gelime ve deiim de gz ard edilmeksizin ele alnmtr. Bylece bu almada, ilmihal kltr erevesindeki problemleri gncelletirmek ve gnceli de problem edinmek, din-fkh hkmlerin anlatmnda klasik doktrindeki farkl grlerin ve ekl tartmalarn arasna skp kalmadan fakihlerin yaklam tarzlarn ve demek istediklerini aratrmak, hem geleneksel fkh kltrn vermek hem de bu balamda mkul ve uygulanabilir bir zm nerisi getirmek amalanmtr. Konularn anlatmnda dinin asl kaynaklarnda yer alan hkmler ile slm toplumunda bu hkmler etrafnda oluan fkh kltr ve geleneini, yorumlar ve farkl bak alarn birbirinden titizlikle ayrt etmek de bu almada izlenen temel bir metot olmutur. Eserin telifinde Hanef mezhebinin grleri esas alnm olmakla birlikte bu konuda salkl bir muhakeme yapabilmeye zemin hazrlamas iin ou zaman dier fkh mezheplerinin ve amz slm bilginlerinin grlerine de yer verilmi, gerektiinde bunlar arasnda gerekesi de aklanarak tercihlerde bulunulmutur. Bununla birlikte bir konuda fkh kltrnde farkl grlerin bulunmasnn birey asndan ne anlama geldii ve bunlardan nasl ve hangi llerde yararlanlabilecei hususu hem balangta bir metodoloji sorunu olarak ilenmi hem de yer yer zel olarak belirtilmitir.

XX

LMHAL

zellikle ibadet konular incelenirken, ilk nce, ibadetin anlam ve gayesini genel olarak bildirmek zere sz konusu ibadetin ilke ve amalarndan bahsedilmi, daha sonra verilecek birtakm ekl bilgilerin hangi anlam erevesi ierisinde yer ald gsterilmeye allmtr. Ayrca, ibadetlerin yaplna ilikin mevcut bilgi ve hkmlerin anlamna da yer yer iaret edilmitir. badet konularnda verilen ilke ve amalar ile izilen anlam erevesi, dier birok ilmihalde yer alan ve mkellefi dnme, kavrama ve bilinli ifada bulunma konumundan uzaklatran gereksiz ayrnt ve bilgi ynn tekrar etmemize gerek brakmamtr. Yazm konusunda izlenen bu metot, netice itibariyle bireyin, ibadetlerin ifasna ilikin soru ve sorunlar konusunda Allah karsnda sorumluluk stlenmesini ve bu sorumluluk erevesinde inisiyatif kullanmasn mmkn ve gerekli klmaktadr. Eserin telifinde fkh kltrndeki arlkl grlerin yan sra, byk bir ilm mesai ile hazrlanan Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi'nden, yine aratrma rn bilimsel bir eser olan slm'da nan badet ve Gnlk Yaay Ansiklopedisi'nden, merhum mer Nasuhi Bilmen'in Byk slm lmihalinden ve kaynak belirtilmemekle birlikte genel fkh literatrnden zami lde yararlanlmtr. Birinci ciltte, din ve slm dini, slm dininin tarih sreteki anlalma tarz ve ekollemeler, fkh ilminin geliim seyri, ilmihal kltrnn iyi kavranabilmesi iin anahtar konumundaki temel fkh ve fkh usul kavramlar zerinde durulduktan sonra slm'n be esas ilenmitir. I. cilt mslmann yaratan karsndaki konum ve sorumluluunun ilenmesine tahsis edilmitir. II. ciltte ise, sosyal ierikli baz ibadetler, helller ve haramlar, aile hayat, sosyal ve siyasal hayat, hukuk ve ticar hayat, ferd ve toplumsal ahlk da dahil mslmann toplum iindeki konumu ve ilikileri ele alnmtr. Konularn ats, telif heyetinde yer alan sahasnn uzman ilim adamlarnca oluturulmutur. Heyetimiz, bu tr almalarn kolektif bir alma sonucu daha verimli hale geleceinin idraki iinde ortak mesai ile her bir konuyu aralarnda tartarak baz tercih ve zm nerileri gelitirmi ve eserin niha ilm sorumluluunu yazarlarla birlikte stlenmitir. Bu itibarla eserin hazrlanmasnda bilimsel katklarda bulunan ilim adamlarna, bu projenin gereklemesini aktif olarak destekleyen SAM ve DVANTA yetkililerine ve personeline teekkr ederiz. 12.09.l998 Balarba-stanbul Prof. Dr. Hayreddin Karaman Prof. Dr. Ali Bardakolu Prof. Dr. H. Yunus Apaydn

DN ve MAHYET

Blm 1

Birinci Blm

Din ve Mahiyeti

Din insann Tanr, dier insan ve varlklarla mnasebetlerini dzenleyen ve hayatna yn veren, onlarla ilgili davranlarna esas olacak kurallar btnne verilen addr. nsanla beraber var olan, tarihin btn devirlerinde ve btn topluluklarnda karlalan din olgusu, eitli ekillerde kendini gstermektedir. Btn bu eitlilii kuatacak bir tanm zor olmakla birlikte bu messeseye verilen isimlerden yola karak dinin mahiyeti hakknda bilgi sahibi olunabilir.

I. DN KELMES
Arapa kkenli bir kelime olan din szlkte rf ve det, ceza ve karlk, mkfat, itaat, hesap, boyun eme, hkimiyet ve galibiyet, saltanat ve mlkiyet, hkm ve ferman, makbul ibadet, millet, eriat gibi eitli anlamlara gelir. Bugn Bat dillerinde din karl kullanlan religion kelimesinin asl Latincedir ve "bir eyi vazife edinmek, tekrar tekrar okumak, yapmak", ayrca "insanlar Tanr'ya balayan ba" anlamlarn iermektedir. Kelimenin bu iki anlam dikkate alndnda religion kelimesi, hem insanlar Tanr'ya

LMHAL

balayan ba (iman), hem de belli baz davranlar dikkatle yapmak (ibadet) gibi din kavramnn iki temel niteliini ifade etmektedir. Hinduizm'in kutsal dili Sanskritede dharma, Budizmin kutsal metinlerinin yazld Pali dilinde ise dhamma din karldr ve "gerek, doktrin, doruluk, kanun, dstur" gibi mnalara gelmektedir. Her din kltrn din kavramn ifade etmek zere setii kelimelere ait anlamlarn ortak noktasnn "yol, inan, det, kulluk" olduu sylenebilir. Btn bu kelimeler, kkleri insann i hayatnda bulunan ve semereleri eitli davranlarla tezahr eden kkl bir fenomeni ifade etmeyi amalamaktadr. Kur'n- Kermde din kelimesi doksan iki yerde gemekte, ayrca yette de deiik trevleri yer almaktadr. Kuranda bu kelimenin balca u anlamlarda kullanld grlr: "Ynetme, ynetilme, itaat, hkm, tapnma, tevhid, slm, eriat, hudud, det, ceza, hesap, millet". Kur'n- Kermde din teriminin, srelerin nzil olu srasna gre kazand deiik anlamlar u ekilde sralamak mmkndr: lk dnem Mekk yetlerde bu kelime "yevmd-dn" (din gn, hesap, ceza-mkfat gn) eklinde gemektedir ve insann, iman ve ameline gre hesaba ekilecei hiret gnn ifade etmektedir (el-Ftiha 1/4; ez-Zriyt 51/6). Mekke dneminin ikinci yarsnda ise artk, sorumluluk ve hesaptan tevhid ve teslimiyete geilmektedir. Bu dnemdeki yetlerde insann sadece Allaha ibadet etmesi, ona ortak komamas vurgulanarak dinin Allah tarafndan konulan ve insanlar ona ulatran yol olduu belirtilmektedir. Bu dnemde "dnen kyemen" (dosdoru din), "millete brhim" (brhimin dini) ibareleri ayn yette yan yana gemektedir (el-Enm 6/161). Medine dneminde millet-i brhim ve mslimn kelimeleri bir arada gemekte (el-Hac 22/78), tevhidden mmete, kendisini Allaha teslim edenler cemaatine geilmektedir. "Dn'l-hak" ifadesiyle muharref ve btl dinlere kar bu yeni dinin salam esaslar belirtilmi ve onun btn dinlere stn klnaca mjdelenmitir (et-Tevbe 9/29, 33; el-Fetih 48/28; es-Saf 61/9). Yine Medine dneminde "Allah katnda din phesiz slmdr" (l-i mrn 3/19; el-Bakara 2/193); "Kim slmdan baka bir dine ynelirse, onun dini
kabul edilmeyecektir, o hirette de kaybedenlerdendir" (l-i mrn 3/85)

melindeki yetlerle slmn dier dinlere kar stnl vurgulanmtr. Mekke dneminde din kavram: "Tarihin akna ve tabiatn gidiine yn veren, zamana ve leme hkmeden, dini ortaya koyan, hesap gnn elin-

DN VE MAHYET

de tutan Allahn otoritesi" eklinde zetlenebilecek bir muhteva kazanrken Medine dneminde bu muhteva geniletilerek "Kiinin Allaha bal bir hayat srdrmesi, mslman topluluuna kar grevlerini yerine getirmesi; Allahn mutlak tasarruf ve hkimiyete sahip olmas" (el-Bakara 2/193; elEnfal 8/39) gibi unsurlar da dinin muhtevasna katlmtr. Kur'n- Kermde din kelimesi sadece mslmanlarn deil, bakalarnn inanlarn da ifade etmek zere kullanlm olmakla birlikte, zel anlamda din kelimesiyle slm kastedilmi (l-i mrn 3/99); slmla din deta e anlaml iki kelime telakki edilmi ve btn peygamberlerin getirdii dinin slm olduu ifade edilmitir (l-i mrn 3/85; en-Nis 4/125; el-Mide 5/3; e-r 42/13). te yandan Kuranda din kelimesi hem ulhiyyeti hem ubdiyyeti yani Tanr ve kul asndan iki farkl anlam ifade etmektedir. Buna gre din, hlik ve mbud olan Allaha nisbetle "hkim olma, itaat altna alma, hesaba ekme, ceza-mkfat verme"; mahlk ve bid olan kula nisbetle "boyun eme, aczini anlama, teslim olma, ibadet etme"dir. Netice itibariyle de din, bu iki taraf arasndaki mnasebeti dzenleyen kanun, nizam ve yolun genel addr.

II. DNN TANIMI

Tanm en zor kavramlarn banda din gelmektedir. Dini tanmlarken gerek gemite yaam gerekse gnmzde mevcut btn inan ekillerini kuatan ve hepsinde mterek esaslar ifade eden bir tanm yapmann zorluu ortadadr. Dinin btn dinleri iine alabilecek bir tanm ancak din kavramnn snrlar kesin bir ekilde belirlendikten sonra yaplabilir. Kapsaml bir tarif iin ncelikli olarak ahs tecrbe yoluyla elde edilmi olan dindarlk kavramn tahlil etmek ve elde edilen sonucu din gereklerle karlatrmak gerekir. Btn zorluklarna ramen yine de dinin eitli tanmlar yaplmtr ve bu tanmlar genelde tanm yapanlarn kendi sbjektif grlerini yanstmaktadr. ada Batl ilim adamlar tarafndan dinin birbirinden farkl tarifleri yaplmtr. Bu tarifler byk lde ferd tecrbe ile zihn, hiss, taabbd ve itima elemanlardan ibaret be unsurun birini ya da birkan ne kararak yaplmtr. Ferd tecrbe dnda kalan mevcut bu drt unsuru u ekilde aklamak mmkndr:

LMHAL

a) Zihn unsur. nsann kendisinden stn bir g ve kudretin mevcudiyetini zihnen kabul. Tanr kavram veya ok genel ifadesiyle kutsal kavram, btn dinlerin zndeki temel unsurdur. b) Hiss unsur. Zihnen varl kabul edilen bu stn g ve kudrete kar kalben duyulan ballk duygusu. c) Taabbd unsur. Zihnen varl kabul edilen, kalben kendisine balanlan yce kudrete kar baz davranlar yapma ykmll. Buna davran faktr de denilmektedir ki ok genel olarak ibadeti veya kulluk gereklerini ifade etmektedir. d) tima unsur. Ayn zihn, hiss, taabbd unsurlar paylaan insanlarn oluturduu sosyal grup. Dinlerde bulunan bu unsurlarn yannda, din bilimleri asndan dini oluturan hususlar olarak kabul edilen ve btn dinlerde bulunabilen unsurlarn balcalarn u ekilde sralayabiliriz: Tabiat st, insan st varlklara inan (Tanr, melekler, cinler, ruhan varlklar gibi); kutsalla kutsal olmayan ayrma; ibadet, yin ve trenler; yazl veya yazsz gelenek (kutsal kitap, ahlk kanunnme); tabiat st, insan st varlk veya kutsalla ilgili duygular (korku, gven, sr, gnahkrlk, tapnma, ballk duygular gibi); insan st ile irtibat (vahiy, peygamber, dua, niyaz, ilham gibi vasta ve yollarla); lem ve insan, hayat ve lm tesi gr, hayat nizam; itima grup (cemaat) ve bu gruba mensubiyet. Baz dinlerde bunlarn hepsi, bazlarnda ise sadece bir ksm bulunur. slm bilginleri dinin tarifini, Kur'n- Kerm'de yer alan aklamalar ve slm inanlarn gz nnde bulundurarak yapmlardr. Buna gre hak dinin tarifi u ekildedir: Din akl sahibi insanlar kendi tercihleriyle bizzat hayrl olan eylere gtren ilh bir kanundur. slm bilginlerinin din tarifleri hak din iin dnlm dar kapsaml tariflerdir. Bu tariflerde ortak noktalardan biri dinin ilh kaynakl olduunun vurgulanmasdr. Buna gre gerek din beer kaynakl olamaz. Yine bu tariflerde dinin akl ve irade ile ilikisi gsterilmitir; bu da dinin bir akl ve tercih konusu olduu anlamn tar. Nihayet dinin insanlar z itibariyle hayr olana ynelten bir kanun eklinde tanmlanmas dinin ayn zamanda bir aksiyon alan olduunu gsterir. Buna gre din, insann kinattaki varlklar mahede ederek duyular st ilh gerekleri kavramasndan ibaret grlebilecei gibi kiinin kendi abasyla ulaamayp, sadece vahiy kanalyla elde edebildii gerekler btn olarak da tarif edilebilir.

DN VE MAHYET

III. DNN KAYNAI

slm inancna gre dini vahiy yoluyla bildiren Allahtr; btn gerek dinler Allahtan gelmi ve safiyetlerini koruduklar srece yrrlkte kalmtr. lk insan ayn zamanda ilk peygamberdir ve kendisine bildirilen din de tevhid dinidir. Allahn varl ve birlii ile nbvvet ve hiret inanc btn ilh dinlerde deimez ilkeler olarak yer alr. Bundan dolay Hz. demden Hz. Muhammede kadar btn peygamberlerin getirdii hak dinlerin ortak ad slmdr. Ancak tarihin ak iinde insanlar hak dinden uzaklam ve beer zaaf neticesinde yanl yollara, btl inan ve yaaylara ynelmiler, dinde meydana gelen bu bozulma ve farkllama sebebiyle Allah peygamberler gndererek insanlar ya eski dinlerini asl ekilde renip uygulamaya arm veya yeni bir din ve eriat gndermitir. Bu bakmdan slmn insan ve din telakkisi, insann ve dinin evrim iddialaryla badamaz. slma gre insan balangta en gzel bir kvamda yaratlmtr (et-Tn 95/4). Hz. demden itibaren btn insanlar, Allah tarafndan gnderilen tevhid dininin esaslarn kavrayp benimseyecek ve hayatlarn bu esaslara gre dzenleyecek seviyede zihn, ruh ve beden kapasiteye sahip klnmtr. Allahn balangtan itibaren insanlara bildirdii dinin tevhid dini olduu ve onlarn bu dini benimsemeye yatkn bir ftratta yaratld belirtilmitir (er-Rm 30/30). slm bilginleri Kur'an'n bu konudaki aklamalarna dayanarak insanda hak dini benimseme temaylnn ftr olduunu ifade ederler. Yine slm bilginlerinin ouna gre yette (er-Rm 30/30) geen ftratullah tabiri Allahn dini demektir ki o da slm ve tevhiddir. yet ve hadislerde hak dinlerin ilh kaynakl olduu srarla vurgulandndan slm limlerinin din tariflerinde de bu kayt daima yer alr. Bu sebepledir ki herhangi bir hak dinin, peygamberine veya ortaya kt kavme nisbet edilerek adlandrlmas slm literatrde pek kabul grmez. Bat'da XVI. yzyldan balayarak ilkel kabilelerin hayat ve dinlerine ilgi duyulmu; XVIII. yzyldan itibaren dinin kayna konusunda kutsal kitaplarn verdii bilgi dnda baz kaynaklarn tesbitine allm; arkeolojik, antropolojik almalarla elde edilen bulgular deerlendirilerek gemiteki milletlerin, hatta tarih ncesi toplumlarn dinleri ve inanlar zerine baz tezler ileri srlmtr. Mesel ilk dnemlerde insanlarn tabiat olaylarnn etkisi altnda kalp onlara kutsallk atfettii (natrizm), ruhlara, zellikle de ecdat ruhlarna tapnd (animizm), byye, bitki ve hayvanlarn kutsallna inand (totemizm) veya kutsal toplumun ve sosyal yaptrmn belirle-

LMHAL

dii, ilkel toplumlara ait bu inanlarn ileri dnem dinlerinin temelini oluturduu gibi teori ve varsaymlar ileri srlmtr. XIX. yzyln ortalarndan itibaren Bat'da etkili olan pozitivist ve materyalist propagandalar ile evrim teorisinin, kutsal kitaplarla atan iddia ve faraziyelere kaynaklk ettii sylenebilir. Dinin en basit, en yaln ve sade ekline ilkel kavimlerde rastlanabilecei fikrinden yola kan bu teoriler, zamanla bunu, aratrmalarnn dayand bilimsel yntem olarak da benimsediler. Sz konusu teoriler, tekml nazariyesini esas almakta ve dinin kaynann hurafe trnden inanlar, btl itikadlar ve ok tanrclk olduunu, evrim neticesinde insanln tek Tanr inancna ulatn savunmaktayd. Bu teorilerin yannda yine ayn bilimsel yollar takip eden ve fakat tmyle farkl neticelere varan bir baka teori daha vardr ki o da ilkel monoteizm teorisidir. Bu teze gre insanolunun en eski inanc tek Tanr inancdr. Taylor'un animizm nazariyesine kar ilk ciddi itirazda bulunan rencisi Andrew Lang, Gneydou Avustralya ilkel kabilelerinde animizme rastlanmadn fakat insanlarn ahlk dba uyup uymadklarn denetleyen ve gkte bulunan bir yce Tanr kavramna her yerde rastlandn ortaya koydu. Buna benzer bir ilkel tek tanrclk Wilhelm Schmidt tarafndan da savunuldu. O, btn ilkel kabilelerde bir yce varlk inancnn delilleri bulunduunu ispat etti. Btn din gelimelerin balangcnda grlen her eye kadir bir yce varlk inancnn tarih-kltrel deimeler sonucu daha sonralar politeizm, animizm gibi inanlara dnt, bununla beraber bu eski inancn izlerinin hl mevcut olduu tezi ilm evrelerce akland. Dinin kayna konusunda en son ilm neticeler vahyin bildirdiini desteklemekte ve dinin kaynann tevhid inanc olduunu ortaya koymaktadr.

IV. DNN NEM

Din tarihin btn devirlerinde ve btn toplumlarda daima mevcut olan evrensel ve kkl bir olgudur. nsana hitap eden ve insan iin sz konusu olan din, insanla beraber var olmu ve tarih boyunca varln srdrmtr. Din insanln vazgeilmez bir gerei olmas sebebiyle bundan byle de varln devam ettirecektir. Tarihin hangi devresine baklrsa baklsn dinsiz bir toplum grlmemektedir. nsanlk tarihinin her dneminde din, canlln korumu ve insan hayatnn ayrlmaz bir vasf olma karakterini sr-

DN VE MAHYET

drmtr. Bunun da temel sebebi, insann din bir varlk olmas, baka bir ifadeyle din duygunun, ftr (doutan gelen) bir zellik olarak insann kendi z varl hakkndaki uur ile birlikte ortaya kmas, bu uur ile birlikte gelimesidir. Din duygusu insann doutan beraberinde getirdii bir duygudur. nsan, her zaman ve her yerde yce, kudretli ve ulu bir varla snma, ona gvenme ve ondan yardm dileme ihtiyacn hissetmitir. Bu snma ve gvenme duygusu, din ile karlanmaktadr. Dinin ftr oluu Kuranda u ekilde belirtilmektedir: "Sen yzn bir
hanf olarak dine, Allahn ftratna evir ki O, insanlar bu ftrat zerine yaratmtr. Allahn yaratmas deitirilemez" (er-Rm 30/30).

nsan, yaps itibariyle dine muhtatr. nk insan ruh ve bedenden ibarettir. Beden ihtiyalar karlamak nasl hayatn bir gerei ise, mnev varln devam da ruh ihtiyalarnn karlanmasna baldr. Onun bu ihtiyalarn karlayan en kkl messese ise dindir. nsann, yce bir kudretin mevcudiyetini kabul edip ona ynelmesi, dua ve niyaz ile ona snmas, doutan getirdii snma, gvenme ve balanma duygularnn en gzel karldr. Bu gvenme, snma ve balanma duygular insanda ylesine kkldr ki tarih boyunca btn insanlar u veya bu ekilde bir kii, nesne veya varla kutsallk ve ycelik nisbet edip balanmlardr. Kendisine ynelinecek, snlacak en mkemmel varlk ise phesiz kinatn yaratcs olan Allahtr. eitli dinlerde farkl isimlerle anlan, eitli ekillerde tasvir edilen yce kudret veya kutsal varlklarn znde bu inan yatmaktadr. Her eyi var eden bir yce kudretin mevcudiyetini kabul edip ona balanma insan kuvvetlendirdii gibi, dua, niyaz ve Allaha snma insan yceltir. Din fertleri mukaddes duygu ve alkanlklarda birletiren, toplumlar ycelten ve gelitiren bir kurumdur. Din insanlara yn verip, onlar iyi ve faydal eyler yapmaya ynelten bir hayat nizamdr. Din ayn zamanda ahlk bir messese olarak insanlara yn veren, en mkemmel kanunlar ve en sk nizamlardan daha kuvvetli bir ekilde kiiyi iten kuatan, kucaklayan ve ynlendiren bir disiplindir. nsann psikolojik yap ve yaaynda karlat yalnzlk, aresizlik, korkular, znt ve sarsntlar, hastalklar, musibet ve felketler karsnda ona mit, teselli ve gven salayan en son snak din olmutur. Ayrca

LMHAL

din yaayn insan ruh bunalmlardan koruduu; kendisine ve evresine kar daha duyarl ve dengeli yapt bilinmektedir. Dindeki hiret inancnn hem dnya hayatndaki davranlarda etkili olduu hem de insandaki ebediyet duygusuna cevap verdii ortadadr. nsanln mnev ve zihn gelimesinde dinin nemli pay vardr.

V. DNLERN TASNF
Dinlerle ilgili ilm aratrmalara paralel olarak dinler deiik alardan eitli kstaslara gre tasnife tbi tutulmu ve ele alnan kstaslara gre farkl tasnif emalar ortaya kmtr. Batda din tasnifleri genelde Tanr kavram, sosyoloji-tarih ve corafyatarih alarndan olmak zere kavrama dayal olarak yaplmaktadr. Tanr kavram ele alnarak yaplan tasnif u ekildedir: 1. Tek tanrl dinler (ilh dinler). 2. Dalist (iki tanrl) dinler (Mecslik). 3. ok tanrl dinler (Eski Yunan, Roma ve Msr dinleri gibi). 4. Tanr konusunda ak ve net olmayanlar (Budizm, intoizm gibi). Sosyolojik-tarih adan yaplan din tasniflerinden birisi u ekildedir: 1. Kurucusu olan dinler (Yahudilik, Hristiyanlk, slm, Budizm gibi). 2. Geleneksel dinler (kimin tebli ettii belli olmayan dinler, ilkel dinler, Eski Yunan, Eski Msr dini gibi). Bir dier tasnif ise yledir: 1. lkel dinler. Bundan maksat, bazlarnn din gelimenin ilk basama olarak dndkleri animizm, natrizm, totemizm, fetiizm gibi aslnda sadece bir klt olarak dikkate alnabilecek nazariyeler deil, ilkel kabile dinleridir (Nuer, Dinka, Ga dinleri gibi). 2. Mill dinler. Genellikle bir kurucusundan sz edilmeyen, sadece bir millete ait olan geleneksel yapdaki dinlerdir (Eski Yunan, Msr, Roma dinleri gibi). 3. Dnya dinleri. Hristiyanlk ve slm gibi. Coraf-tarih adan ise dinler; Ortadou veya Smi grubu (Yahudilik, Hristiyanlk ve slm), Hint grubu (Hinduizm, Budizm, Jainizm), in-Japon grubu (Konfyslk, Taoizm, intoizm), Afrika grubu eklinde bir ayrma tbi tutulabilir. Dinler tipolojik, morfolojik, fenomenolojik zellikleri gz nnde tutularak da tasnif edilebilir. Vahye dayanan-dayanmayan, misyonerlie

DN VE MAHYET

yer veren-vermeyen, hiret inanc olan-olmayan, kutsal kitab olanolmayan, gemiin-gnmzn dinleri, bir blgeye veya ktaya zg dinlerdeiik blge ve ktalara yaylan dinler gibi tasnif kitlelerine gre de din tasnifleri yaplabilir. slm bilginlerinin din tasnifi "hak din-btl din" eklindedir ve bu ayrm Kur'n- Kerme dayanmaktadr. Kur'n- Kermde slm iin "Allah katndaki din" (l-i mrn 3/19), "dosdoru din" (er-Rm 30/30), "hak din" (et-Tevbe 9/33; el-Fetih 48/28; es-Saf 61/9) tabirleri yer almaktadr. Yine Kur'n- Kerm'de slm dndaki inan sistemlerine de din denilmektedir (et-Tevbe 9/33; el-Fetih 48/28; es-Saf 61/9; el-Kfirn 109/6). Buna gre kaynann ilh olmas ve orijinal eklini korumas sebebiyle slm hak dindir. lh vahye dayanmakla birlikte asl eklini koruyamam dinlere de (Yahudilik, Hristiyanlk) deitirilmi, tahrif edilmi anlamnda muharref dinler denilmektedir. lh vahye dayanmayan dinler ise btl dinlerdir. slm kaynaklarda vahye dayanan dinler iin genellikle "milel", btl dinler iin "nihal" kelimeleri de kullanlr. Nihle (oulu nihal) kelimesi, din iinde oluan frka anlamnda da kullanlr. Bu temel snflandrma dnda baz slm bilginleri tarafndan daha ayrntl tasnifler de yaplmtr. Mesel, tannm slm bilginlerinden ehristn ilh dinler-btl dinler ayrmn yapmakta, asl mnada din ehli olarak mslmanlar; Ehl-i kitap denilen yahudileri ve hristiyanlar; kitab bulunmas pheli olan Mecsleri saymakta; kendi beer telakkilerine uyan kimseler olarak da filozoflar, Sbiler, Dehrler, yldzlara ve putlara tapanlarla Brahmanlar zikretmektedir. slm inancna ve Kur'n- Kerm'e gre ilk insan eitli teorilerde ne srld gibi ilkel, mantk dnce ve yorumdan yoksun bir vahi deil, Allahn emirlerine muhatap olan sorumluluunun bilincinde ve en gzel biimde yaratlm sekin bir varlktr. lk insan ayn zamanda dier btn varlklar arasnda Allahn halife olarak niteleyip setii bir peygamberdir. Yahudilik ve Hristiyanlk'ta olduu gibi slmda da din ilh bir kaynaa dayanmaktadr. Dolaysyla dinin ilk ekli, XIX ve XX. yzyllarda ne srlen teorilerde olduu gibi ok tanrclk, btl inanlar, hurafeler ve putperestlik deil, bir yce kudrete iman yani tevhid inancdr. Nitekim monoteist (tek tanr) teori de bunu dorulamaktadr.

10

LMHAL

slma gre ilk peygamberin tebli ettii din ile daha sonra gelen peygamberlerin ve son peygamber Hz. Muhammedin tebli ettii din, temel nitelikleriyle ayndr. Allaha iman, peygamberlik messesesi ve hiret inanc hepsinde vardr. Sadece yaanlan blge ve dneme gre deien baz kurallar dnda temel inan esaslarnda ve genel prensiplerde deime yoktur. nk dinin hitap ettii insan, temel nitelikleri bakmndan her dnemde ayn insandr. Btn peygamberler hak dini tebli etmi, onun yaanmasn tevik etmi, kendileri de rnek olmulardr. Hz. Msnn getirdii dine Yahudilik, Hz. snn getirdii dine de Hristiyanlk ad sonradan verilmitir. Ne Hz. Ms, ne de Hz. s bu adlar kullanmlardr. Onlar Allahn emirlerini tebli etmi, bir olan Allaha iman ve kullua arm, ilh kitap olan Tevrat ve ncile gre yaamaya davet etmilerdir. Kur'n- Kerm, peygamberlerin getirdikleri dinlerin ayn hak din olduunu kaynak ve temel esaslar asndan belirtmi, ama slm adn son peygamberin tebli ettii dine ad olarak vermitir. "Bugn size dininizi ikmal
ettim, zerinize nimetimi tamamladm ve sizin iin din olarak slm setim" (el-Mide 5/3) melindeki yet de bunu ifade eder.

VI. DER DNLER ve SLM

Mild VII. yzylda Hz. Muhammed, slm vahyini teblie baladnda yeryznde ateizm, putperestlik, politeizm (irk), yldzlara tapma da dahil birok din ve inan ekilleri mevcuttu. Bu dinlerden Mecslik, Brahmanlk, Budizm, Sbilik, Yahudilik ve Hristiyanlk en nemlileri olarak ve hatta bir dereceye kadar vahiy dinleri olmalar ynyle o gnn Mekkelileri tarafndan kolaylkla kabul edilebilir dinlerdi. Fakat yeni bir din gnderilmitir. nk btn bu dinler, zaman iinde orijinal ve aslna uygun ekillerini kaybetmi, zaman ve mekna bal olarak eitli deiikliklere uramlar, ayrca kendilerinden sonra gelecek ve artlar daha da iyiletirip mkemmelletirecek bir ahs ve onun mesajn mjdelemilerdir. Mecslik en eski dinlerden biriydi ve Zerdt'n getirdii dinin bozulmu ekline verilen add. Zerdt tek Allah yani Ahura Mazda inancn tebli etmi, O'nun setii kimselere ilh vahyin geleceine, meleklere ve lm sonras hayata iman emretmiti. Zend-Avesta'da (Yat, 13, XXVIII, 129) putlar kracak olan Soeyant adl birinin gelecei bildirilmektedir. Ancak Zerdt'n tebli ettii tevhid inanc daha sonra hem iyilik hem de ktlk

DN VE MAHYET

11

tanrs olmak zere iki tanr inancna (dalizm=seneviyye) dnm, Tanr'nn kudret ve kuvvetini temsil ettiine inanlan ate yceltilerek ate klt (Mecslik) olumutur. Brahmanizm ok tanrl bir dindir. Gerekte Brahmanlar tek Tanr'ya inanmakla birlikte O'nun yaratklar veya O'nun sfatlar eklinde de olsa Tanr'nn birtakm tezahrlerine tapma bunlarda da mevcuttur. Hintliler Tanr'nn kendisini tarihin her devresinde eitli ahsiyetlere brnerek insanlara gsterdiine inanrlar. Bu hull (avatara=enkarnasyon) inanc hem Tanr'nn bedenlemesi ve madd ekillerle tasvirine hem de binlerce ilhn mevcudiyeti kanaatine yol amtr. Dier taraftan bu dinde mevcut olan kast sistemi, dinin evrensel gerei olan eitlik ve kardelik unsurlaryla da elimektedir ve bu din, kapal bir din hviyetindedir. Dardan biri bu dine giremez ve ona mensup olanlar da ebed bir tensh hali iindedirler. Asl hviyetini kaybedip ok tanrcla, Tanr'nn bedenlemesi ve tensh inancna sapmas ve kast sistemini benimsemesine ramen Brahmanizm'de de "ileride gelecek, beklenen kimse" inanc vardr. Budizm Brahmanizm'deki puta tapma inancn reddedip ona kar kmaktan domu bir dindir ve ana din olan Brahmanizm'den birok esas tamaktadr. Bir bakma Brahmanizm'deki putlarn krlmas yolunda bir reform nitelii tar. Ancak putlara kar olan Buda'nn getirdii din kendisinden sonra Buda heykellerine tapma eklinde putperest bir karaktere brnmtr. Buda, hayatn tabii olaylarn bir strap olarak gryor ve bundan kurtuluu btn arzu ve ihtiraslardan uzaklamaya balyordu. Bu da onlar ar riyzet, nefse ez ve hatta dnya hayatnn tamamen terkedilmesi gibi arlklara sevkediyordu. Yapsndaki kkl deiiklik ve bozulmalara ramen Budizm'de de ileride gelecek bir kurtarc (Maitreya veya Metteya) mjde ve beklentisi vardr. Sbilik de slm'n geldii asrda mevcut bir inan idi. Sbiler hicr ilk yzylda mslmanlarn hkimiyeti altna girmi ve onlara zimmlik stats tannmtr. Sbiler'in olduka eskiye dayanan bir tarihleri olmakla birlikte nasl doduu, kimin tarafndan yayld ak ve net olarak bilinmemektedir. Sbilikte bir yce varlk inanc mevcut olmakla birlikte k lemi ile karanlk lem arasndaki mcadeleye dayanan bir dalizm inanc hkimdir. Peygamberlik inancnn mevcudiyeti tartmal olmakla birlikte Hz. Yahy'ya byk nem verilmekte ve kendi peygamberleri olarak aklanmaktadr. Dier taraftan Sbiler Hz. brhim, Hz. Ms, Hz. s ve Hz. Muhammed'i ktlk peygamberi, yalanc olarak nitelemektedirler. zetle

12

LMHAL

denilebilir ki Sbilik orijinal eklini yitirmi, zamanla eitli inanlar karm ve mntesipleri azalm bir din hviyetindedir. Bugn ilh kaynaa dayanan dinler diye kabul edilen Yahudilik, Hristiyanlk ve slmiyet'in temel zelliklerini ve slm dininin dier ikisinden farkl olduu ynleri de u ekilde tesbit mmkndr: 1. Allah inanc. Yahudilik Tanr'nn birlii zerinde srarla durmasna ramen, en azndan tarihlerinin baz dnemlerinde ona beer nitelikler nisbet etmiler ve det Tanr'y beer organ ve duygular tayan bir insan gibi tasvir etmiler, insanlatrmlardr. Hristiyanlar ise Tanr'nn birliini farkl ekilde ele alp teslsi savunmular, ar ballk duygusuyla, Hz. s'y tanrlatrmlardr. Halbuki slm, Allah inanc hususunda gerek yahudilerin gerekse hristiyanlarn sonradan dtkleri yanllk ve arlklar dzeltmi, Tanr'nn beerlemesini veya beerin tanrlamasn reddetmi, bu noktada Hz. Ms ve Hz. s'nn hakiki mesajn hatrlatarak Allah'n bir ve benzersiz olduunu vurgulamtr. 2. Melek inanc. Meleklerin Allah'n oullar ve kzlar olduu iddiasn ve beer ekillerdeki tasvirlerini reddederek hem yahudi ve hristiyanlarn dtkleri yanl gstermi hem de Allah'n yceliini vurgulamtr. 3. Kutsal kitaplar. Ne yahudiler ne de hristiyanlar, Allah tarafndan Hz. Ms ve Hz. s'ya verilmi kutsal kitaplar orijinal ekilleriyle muhafaza edebilmiler, Tevrat ve ncil zaman iinde ya kaybolmu ve yeniden yazlm, ya da eitli ilve ve eksiltmelere mruz kalmtr. Kur'n- Kerm ise hem vahyedildiinde yazya geirilmi olmas hem de ezberlenmek suretiyle muhafaza edilmesi ynyle orijinal ve aslna uygun ekliyle gnmze kadar gelmitir. 4. Peygamberlik. Yahudilik ve Hristiyanlk sonradan tahrif edildikleri iin rnek ve nder ahsiyetler olan peygamberlerle ilgili eitli iddia ve iftiralarda bulunup sonra gelecek peygamberleri kabul etmezken slm, hem btn peygamberlere iman art komu hem de onlar lyk olduklar gzel vasflarla tavsif etmitir. 5. Dnya-hiret dengesi. Yahudilik dnya hayatna, Hristiyanlk da dnyadan uzaklap mnev hayata daha ok arlk verirken slm her ikisi arasndaki dengeyi kurmu ve korumutur: "Allah'n sana verdiinden
(Onun yolunda harcayarak) hiret yurdunu iste, ama dnyadan da nasibini unutma..." (el-Kasas 28/77).

DN VE MAHYET

13

6. Mkellefiyetlerin azl. Madde-mna, dnya-hiret dengeleri asndan en ll ve kolayca yaanabilir; eitli emir ve hkmlerde kolayl ngrmesi asndan en kolay olan din slm'dr. slm, dier ilh dinlerde var olan baz ar din sorumluluklar ortadan kaldrm, insann yaratlna en uygun ve yaanabilir kurallar sunmu, bylece dini daha da arlatran ve yaanmasn zorlatran din yorumcularna da nemli bir uyarda bulunmutur. Bu son dinin peygamberi Kur'an'da u ekilde anlatlr: "Yanlarndaki Tevrat ve ncil'de yazl bulduklar o
eliye, o mm peygambere uyanlar (var ya) ite o peygamber onlara iyilii emreder, onlar ktlkten meneder, onlara temiz eyleri hell, pis eyleri haram klar. Arlklarn ve zerlerindeki zincirleri indirir. O peygambere inanp ona sayg gsteren, ona yardm eden ve onunla birlikte gnderilen nura (Kur'an'a) uyanlar var ya, ite kurtulua erenler onlardr" (el-Arf 7/157).

Bu yette hem Ms eriatnda mevcut ok saydaki kural ve vecbelere

(temizlik kurallar, yiyeceklerle ilgili esaslar, detli kadnla ilgili yasaklar gibi)

hem de nciller'de ortaya konan retinin gerektirdii ar riyzeti eilimlere iaret edilmektedir. slm, daha nceki eriatlarda mevcut baz ar ykleri kaldrm veya hafifletmi, dini daha kolay ve yaanabilir klmtr. nk "te bylece sizin
insanla ahitler olmanz, resuln de size ahit olmas iin sizi mtedil bir mmet kldk" (el-Bakara 2/143) buyurulmaktadr. Reslullah da "Kolay ve yce Hanflikle gnderildim" (Msned, V, 266; bk. Buhr, mn, 29) diyerek

slm'n dier eriatlara gre daha mtedil, kolay ve msamahal olduunu vurgulamaktadr. Kur'an ve Snnet'te, din mkellefiyetlerin azaltlarak ve gerekli ve yeterli seviyede tutulduu, slm'n insanlara ar ykler yklemek iin deil, rahmet ve inyet olarak gnderildii sklkla tekrarlanr. Kur'an ve Snnet'teki bu vurgu sebebiyle de slm bilginleri dinin anlatm ve yorumunda daima kolayl ve uygulanabilirlii tercih etmilerdir. slmn peygamberi peygamberlerin, onun getirdii din de dinlerin sonuncusudur. slm'n bir dier zellii onun evrenselliidir. Son din olmas asndan ncekileri kucaklayc ve en mkemmel olmasdr.

SLM DN

Blm 2

kinci Blm

slm Dini

I. SLM DNNN MAHYET

Din, ister hakikatin dorudan yansmas veya alm olarak kabul edilsin ister insan yaratlnn bir gerei olarak deerlendirilsin, sonuta insann znde, ftratnda yerleik bulunan ve oradan kaynaklanan "kutsala sayg, ona balanma ve onunla btnleme" ihtiyacn karlar ve onu kinat iindeki yalnzlndan kurtaran bir can simidi grevini yerine getirir. Din kelimesi yer yer bir ferdin veya grubun doru kabul ettii ve davranlarn direktifleri dorultusunda dzenledii ey anlamnda kullanlsa da, z ve gerek kullanmnda din, beer kurgusu olmayan, tam tersine Tanr kaynakl olan ey anlamndadr. Vahyedilmi olarak nitelenen ve bir bakma Tanr'nn gkten yeryzne ve insanoluna uzatlm kurtulu ipi olan dinin temel amac, insan ile Tanr arasnda etkili, gl ve salkl bir ba kurmaktr. Bu anlamda vahiy kaynakl btn dinlerin bir, tek ve ayn olduunu sylemek doru olur. Nitekim Kur'an'daki "Allah katndaki din slm'dr" (l-i mrn 3/19) ifadesi, Allah'n itibar ettii, geerli sayd ve dikkate ald tek dinin, zel anlamyla son ilh din saylan slm dini anlamn ifade etmesinin yan sra, Tanr kaynakl olan vahyedilmi dinlerin zde birliini ve bu dinlerin temel zelliinin -seilen kelimenin szlk anlamna da uy-

16

LMHAL

gun ekilde- Tanr'ya boyun ei, O'na balan ve teslim olu olduunu da ayrca vurgulamaktadr. Bir dinin mkemmel olduu iddias, sadece mensuplar asndan o dinin btn teki dinlere tercih edilebilir olduunu ima eder. Bir dinin bu ama dorultusunda btn teki dinler karsnda inan ve ibadete ilikin sembolik tutarlln, safiyet ve orijinalitesini korumak maksadyla kendisi iin bir sylem oluturmas ve itham, isnat ve itirazlara kar bir savunma mekanizmas gelitirmesi hakl ve anlaml grlebilir. Fakat vahiy kaynakl olan ve kopuksuz bir gelenek zinciriyle gelen btn dinler, z ve orijinalite itibariyle ayn zirveye gtren yollar olarak tanmlanr ve slm dini bu halkann son ve bozulmaktan korunmu eklini temsil eder. Dinin Tanr tarafndan vahyedilmi olduunun sylenmesiyle vahiy, dinin daha dorusu otantik dinin temel nitelii yaplm olmakta ve dolaysyla dinin yaln bir Tanr inancndan ibaret olmad, Tanr'ya inanmak yannda, O'nun deiik biimlerde tecelli edeceine inanmak gerektii de vurgulanm olmaktadr. slm literatrde bu tecelli ve inyet yani Tanr'nn kendini gstermesi, genellikle "yaratma ve buyurma" (halk ve emir) kavramlaryla ifade edilir. Kur'n- Kerm'de ise yaratma ve buyurmann Allah'a ait olduu vurgulanr. Buyurma, Tanr'nn iradesinin sonucudur ve din bu iradenin iinde yer alr. z itibariyle mkul ve kavranabilir olsa bile din, Tanr iradesinin vahiy yoluyla alm olduu iin, teorik olarak, insan akl da dahil tm beer glerden stndr. Bu yaklam Tanrsal iradenin alm olan vahyin "aktif ve kurucu", buna mukabil vahye muhatap olan insann akl ve dier melekelerinin "pasif ve alc" konumda olduuna iaret etmektedir. Tanrsal iradenin insanlara ulamnn peygamberler kanalyla olmasn dikkate alan kimi slm bilginleri peygamberlii lemin ruhu olarak nitelemilerdir. nsan, kendisini vahye balayan gelenek zincirini korumak durumundadr. slm dnce geleneinde tevtr ve icm gibi kurumsal yaplar, byk lde vahiyle irtibatl gelenek zincirini korumak amacyla oluturulmu veya hi deilse bu amaca hizmet etmitir. Vahiy ve gelenek kavramlar, dinin yapsn ve temel zelliklerini iaret etmektedir. Din, en yaln biimiyle Tanr'ya inanma ve ona ibadet etme olduuna gre, onun bir inan sistemini ve bir ibadet sistemini iermesi zorunludur. Bu iki temel unsur yannda, dinin ahlk hkmleri de iermesi gerekir. Ahlk, dikey olarak veya metafizik boyutta, bu inan ve ibadetlerdeki itenlik ve samimiyet (ihls, ihsan) anlamn ierdii gibi, dnyev boyutta, Tanr inancnn ve Ona olan sevginin Tanr'nn kullar zerinde gsterilmesi, onlarn

SLM DN

17

ho ve mutlu edilmesine allmas, onlarn hukukunun ihll edilmemesi, onlar rahatsz ve huzursuz etmekten kanlmas anlamn da ierir. Bu durumun slm dini asndan da aynyla geerli olduunu aka gstermesi bakmndan Cibrl hadisi diye mehur olan diyalogu anmak uygun olur. Bu diyalogda getiine gre vahiy melei Cibrl, bir gn dini retmek zere Hz. Muhammed'e gelmi, ona iman, slm ve ihsann ne demek olduunu sormu ve bunlar yine kendisi cevaplamtr. Cibrl'in bu kavrama getirdii aklama z itibariyle dinin yukarda deinilen temel unsurunu, yani inan, ibadet ve ahlk iermektedir. Cibrl iman Allah'a, hiret gnne, peygamberlere, meleklere, kitaplara ve kadere inanmak olarak; slm, irk komakszn sadece Allah'a ibadet etmek, namaz klmak, oru tutmak, zekt vermek ve haccetmek olarak; ihsan da, Tanry gryormuasna ibadet etmek olarak aklamtr (Buhr, mn, 1). Tanr'ya iman ve bunun etrafnda oluturulan inan sistemi dinin temelini oluturur. nan sistemi yaps itibariyle dogmatik olabilirse de, inanlan Tanr'nn zellikle varl ve birliinin ortaya konulmas, temel niteliklerinin kavranmas ve sistemletirilmesi akl bir abay gerektirir ve tm bunlarn kesinlik gerektiren bilgiye dayanmas gerekir. Mslman bilginlerin inan konularn sistematik bir yapya kavuturmaya altklar ilm bir disiplin olan kelm ilminin kesinlik ifade eden veri ve malzeme taban ve burhan zerine kurulmu olmasnn anlam ve nedeni budur. Dinin ikinci unsuru olan ibadetler (ritel), Tanr'ya itaatin biimsel gstergeleri saylr. Yaln ve teorik bir Tanr inanc yeterli olmayp bu inancn pratik olarak eylemle gsterilmesi ve sergilenmesi gerekir. Tapma, tapnma eylemi olan ibadetin z ve genel yap itibariyle kayna da vahiy olduu iin belirli ibadetler, Tanr'ya itaat erevesinde ve bir inan ve kanaat gerei olarak yaplrlar. Tapma ihtiyac, beer dncesinin rnleriyle karlanamaz. Kald ki beerin bu alana mdahalesi asgari olarak, dinin esasl unsurlarndan birinin zedelenmesi anlamna gelir. Bu bakmdan Tanr bizim ibadet olarak ne yapmamz gerektiini belirlemi ve kendisine bu ekilde ibadet etmemizi emretmitir. badetler biimsel olarak basit grnseler bile Tanr'nn tasarm olduklar iin, aslnda onlarn gc ve gizemi bu dnyann telerine uzanr ve her biri Tanr ile balantnn deiik biim ve boyutlarda gerekletirilmesine hizmet edecek mahiyettedir. Hatta bir ibadete bal olarak belirli dualarn ezberlenmesi ve okunmas da o ibadetin bir parasn tekil edebilir ve bu okumann etkisi salt bir zihn kavray artna bal deildir. Hz. Muhammed'in na-

18

LMHAL

mazlarda zellikle Ftiha'nn okunmas ynndeki direktifi bu adan deerlendirilebilir. Dinin nc unsuru "ahlk"tr. Dinin ilk iki unsuru olan inan ve ibadet, kiinin dorudan Tanr ile teorik ve pratik balant ve iletiimini salamas ynyle insan-Tanr ilikisinin dikey-metafizik boyutuna ilikin iken ahlk, inan ve ibadet yoluyla tesis edilmi bulunan insan-Tanr ilikisinin, dnyev planda her trl tutum ve davrana yansmas olarak deerlendirilir. nsann bakalarna iyi davranmas, onlarla iyi geinmesi, ktlk etmemesi ahlk birer davran olmas yannda, ayn zamanda biimsel ibadetler dnda Tanr'nn houna gidecek davranlardr. Ahlkn dier bir boyutu ise Tanr'ya olan inancn ve ona yaplan ibadetin itenlik derecesine ilikindir ki bu husus slm terminolojide ihls ve ihsan diye anlr. Dinin asl unsurlarndan olan iman bir bakma dinin Tanry tanma ve bilme (marifetullah) boyutu, ibadetler Tanr'ya itaat boyutunu ve ahlk ise Tanry sevme (mhabbetullah) boyutunu tekil eder. mann akl ve bilgi, ibadetlerin inan ve kanaat, ahlkn ise gnl ve duygu kaynakl olmas her birinin mahiyeti gereidir. nsanlarn birbirleriyle ilikilerini normatif olarak dzenleyen hukuk ise, dinin tanmnda ve unsurlar iinde yer almamakla birlikte, genel olarak din ile irtibatl olarak dnlebilir ve dinin temel unsurundan her biriyle ayr ayr balants kurulabilir. Bu yaklam erevesinde bal bana ama olmayan hukuk dzenlemeler, zellikle ahlk hkmlerin deiik zaman ve zeminlerde gerekletirilmesine hizmet eden normatif dzenlemeler olmas itibariyle belli llerde deimeye ve dolaysyla insann belirlemesine aktr. Esasen hukukun biimsel ynnn, temel yaps ve mahiyeti itibariyle akl st ve dogmatik olan dinin kapsamnda yer almaynn anlam da budur. Burada dinin bu temel unsurunun tarih sre ierisinde sistemletirilme biimlerine, ayrca tm bunlarla balants olduu iin fkhn tarih sre ierisindeki geliimine iaret ettikten sonra, dinin temel unsurlarndan ilk ikisini yani inan ve ibadet sistemini ilmihalin I. cildinde ele aldk. Dinin nc unsuru olan ahlk ve dinden btnyle bamsz dnlmesi doru olmayan, hatta temel din retinin toplumsal hayata ve beer ilikilere olumlu katks saylabilecek olan hukuk ilke ve dzenlemeleri ve mslman toplumlarn bu izgide oluan toplumsal yaama kltr ve geleneini ve ilgili baz konular da II. ciltte inceleyeceiz.

SLM DN

19

II. TARH SRE

Hz. Muhammed'in yirmi yllk peygamberlii dneminde tamamlanan vahiy (Kur'an) ve onun aklamas mahiyetindeki snnet slm dininin inan, ibadet ve ahlk yannda hukuk, bireysel ve sosyal hayatla ilgili temel ilkelerini ve amalarn belirlemi ve dinin ana atsn kurmutur. Bununla birlikte slm'n bu iki asl kaynann, bu kaynaklarda ifade edilen ilke, hkm ve hedeflerin, rneklendirme ve benzetmelerin anlalmas, yorumlanmas ve bunlardan amel hayatn eitli ynlerine ilikin baz deer hkmlerinin ve uygulanabilir sonularn karlmas akl muhakeme ile mmkn olmaktadr. Snrl say ve muhtevadaki naslarn yani Kur'an ve Snnet metninin, snrsz sayda ve ok eitli olaylara k tutabilmesi, farkl konum ve mahiyetteki insan davranlarn ynlendirebilmesi ancak byle bir anlama ve yorumlama faaliyetiyle mmkn olur. Anlama, yorumlama ve bak as ynyle bireyler arasnda nemli farkllklarn bulunmas, stelik insanlarn kltr, gelenek, bilgi ve tecrbe birikimlerinin dnem ve blgelere gre de deimekte olmas ayn Kur'an veya hadis metninden ayn dnemde veya farkl dnemlerde farkl anlam ve hkmlerin karlmasn kanlmaz klmtr. Bu durum, slm'da fikr tartmann ve ihtilfn hogryle karlanp tabii bir hadise olarak grlmesinin de, slm mmeti iindeki dinle ilgili gr ayrlklarnn da ana sebebini tekil etmitir. Byle olunca, Kur'an'n metninden, snnetin muhtevasndan ve slm toplumunun asrlarca devam eden geleneinden aka anlalan ve mslmanlarn asgari mtereini tekil eden deimez bir slm z ve ana unsur yannda bir de anlama, yorumlama ve bak asna gre deiebilen ve eitli toplumlara renk ve ton farkyla deierek yansyan bir slm hayattan ve gelenekten sz etmek mmkndr. Buna ilveten, naslarn insan zihninin cevabn arad her soruyu, ferd ve itima hayatn her alann ayrntyla ele almad, ou yerde bu konulardaki cevaba ve zme yardmc olacak ana ilke ve hedefleri vermekle yetindii ve geride "bilinli boluk" denilebilecek geni bir alan brakt da bilinmektedir. Bu alan mslman birey ve toplumlar tarafndan, dinin ilke ve hedeflerine aykr olmamas, hatta onlarla btnlemesi kaydyla serbeste dzenlenebilecektir. Bu nisb serbestlik de haliyle slm dnyasnda tarih seyir iinde dnemlere ve blgelere gre deiiklik gsteren zengin bir eitliliin yaanmasnn bir dier sebebini tekil etmitir. Yukarda yaplan tasvir nda, slm'n anlalmas, deimezlii ve uygulamaya da yansyan farkl tezahrleri ynyle i ie halkadan sz

20

LMHAL

etmek mmkndr. Bu ayrm ayn zamanda slm'n dorudan ve dolayl olarak ilgi alann ve kapsamn tantc da olacaktr. En ite Kur'an ve Snnet metninden dorudan ve ak bir ekilde anlalan z, slm'n ana ve deimez unsuru yer alr. kinci halkay naslarn dolayl ekilde ve yorumlama sonucu kapsad alan, naslarn izdm alan tekil eder. Bu alanda, izlenen akl istidlle, muhakemelere ve bak alarna gre naslara farkl yorumlar getirmek ve onlardan farkl sonular karmak mmkn olduundan ksm bir deikenlik ve farkllk gzlenir. En dta ise, mslman fert ve toplumlarn dinin rehberlii ve ynlendirmesi sonucu belli bir kvama gelmi kendi z inisiyatifleriyle, bilgi ve tecrbe birikimlerinden, kltr ve geleneklerinden kaynaklanan tercihleriyle dolduracaklar fakat ilk iki alanla da elimemeye zen gsterecekleri nc halka yer alr. slm'n ilgi alann ve kapsamn deimezlik deikenlik, yoruma ak veya kapal olu, dorudan veya dolayl olu itibariyle byle bir l ayrma tbi tutmak mmkn ve doru ise de, hangi hkmn hangi halkada yer ald konusunda belli lde izfliin bulunmas ve birtakm farkl grlerin olmas kanlmazdr. zetle ifade edilen bu kategorik tasvir ve genelleme, Hz. Peygamber'in vefatn takip eden ilk birka asr iinde, naslarn anlalmas, yorumlanmas ve gnlk hayatn bu istikamette dzenlenmesi abalarnn tek bir izgide seyretmeyip slm'n yayl alanyla ve hzyla da balantl olarak farkl birok anlay, ekol ve temayln ortaya km olmasna nemli bir aklama getirmektedir. slm'n yayl srecinde slm'la tanan ve mslman olan toplumlarn kendi geleneklerini, rf ve detlerini slm dneminde de bir lde devam ettirmi olmas, komu kltrlerin slm medeniyeti iinde kendini ifade imkn bulmas, slm'n blgesel ve sosyal artlara kolayca uyum salayabilmesi de yine ayn alan ayrmnn salad esneklikle ve uyum kabiliyetiyle yakndan balantldr. Bununla birlikte tarih sre itibariyle slm dnyasnda slm'n anlalmas, yorumu ve gnlk hayata geirilmesi konusundaki msaade edilen farkllklar sadece mslman fert ve toplumlar arasndaki anlay ve yorum farkyla, kltr ve gelenek farkyla aklamann yetersiz kalacan, bunun dnda birok milin de sz konusu edilebileceini ayrca belirtmek gerekir. slm'n getirdii fikir ve vicdan hrriyeti, fertlerin birbirinden farkl duygu, dnce ve karakterde yaratlm olmalar, yet ve hadislerin bir ksmnn ifade ve kapsam ynnden kolay anlalr, bir ksmnn da mnalarnn kapal olmas, bunlar deerlendiren bilginlerin deiik metot ve llere sahip olmalar, hilfet tartmalar, mslmanlar arasnda meydana gelen i savalar, mslmanlarn eitli kltrlere sahip milletlerle temasa gemesi,

SLM DN

21

felsef eserlerin tercme edilerek slm dnyasnda yaylmas, deien akmlar ve gelien toplum hayatnn dourduu ihtiyalar karsnda yet ve hadislerden hkm karma zorunluluunun hissedilmesi ve deiik siyas dnceler zamanla fkh ve itikad ekollerin ve gruplamalarn ortaya kmasna sebep olmu, Kitap ve Snnet'ten hkm karma gcnde olmayanlar bu gteki limlerin gr ve dnceleri etrafnda toplanarak mezhepleri oluturmulardr. Mezhep szlkte "gidilecek yer, gidilecek yol, gr, doktrin ve akm" gibi mnalara gelir. Bir terim olarak ise mezhep, kendi iinde tutarl bir dnce sistemine sahip olduu kabul edilen itikad ve fkh doktrini ifade eder. oulu "mezhib"dir. Mezhep kurucusu kabul edilen imam veya mctehid hibir ekilde bir din koyucusu veya din teblicisi deildir. Yce Allah tarafndan konulan ve Hz. Muhammed tarafndan tebli edilen slm dininin gerek inan, gerekse fkh (ibadet ve hukuk) alanna giren meselelerini delilleriyle birlikte ele alp bunlara ilikin yorum ve zmler getirme ihtiyac karsnda, delillerinden hkm karma yeterliine sahip bilginler birbirinden farkl grler ve zm rnekleri ortaya koymulardr. te belli grler etrafnda oluan ve yeni katlmlarla da giderek zenginleen fikr kmelemeye mezhep denilmitir. Genellikle fkh mezhepleri, kurucularnn isimleri ile anlr. Hanef mezhebi, Mlik mezhebi gibi. Akaid mezhepleri ise, a, Mutezile, Havric gibi belli topluluklara nisbet edildii gibi kurucusuna izfetle de anlmtr: Mtrd, Ear gibi. Ana akaid mezheplerinin ayrld kollar da fkh mezhepleri gibi daha ok bir ahsa nisbet edilmitir. Akaid mezhepleri iin daha ok "grup" anlamna gelen "frka" (oulu frak), "gr" anlamna gelen "makale" (oulu makalt) ve "anlay tarz" mnasna gelen "nhle" (oulu nihal) kelimeleri kullanlr.

A) TKAD FIRKALAR
slm tevhid dinidir. Tevhid, Allah' ztnda, sfatlarnda, fiillerinde bir kabul etmek, onu yegne tapnlan varlk olarak tanmak demektir. Bu anlay rk, dil, blge gibi farkllklara ramen btn mslmanlar birlik ve beraberlik iinde tutan bir at ilevi de grmektedir. Dinimizde mslmanlarn birlik ve btnln bozan her trl sosyal paralanmalar ve bu sonuca gtren fikir ayrlklar yasaklanmtr. u yetler bu hususu vurgulamaktadr: "Hepiniz Allah'n ipine (dinine, kitabna) smsk sarln, paralanp ayrlmayn" (l-i mrn 3/103), "Allah'a ve Resul'ne itaat edin. Birbirinizle ekimeyin, aksi takdirde zaafa der, kuvvet ve devletinizi elden ka-

22

LMHAL

rrsnz" (el-Enfl 8/46). Fikir ayrlklar her ne kadar tabii ve kanlmaz

ise de, bu serbesti, mslmanlarn blnmesine yol amama art ile snrldr. Kur'n- Kerm'de yle buyurulur: "Siz kendilerine apak yetler ve deliller geldikten sonra paralanp dalanlar gibi olmayn" (l-i mrn, 3/105). yete gre sosyal anlamdaki paralanmann yan sra, hakknda apak yet ve deliller bulunan iman esaslarnn, slm'n artlarnn ve farz veya haram oluu kesin delille sabit olmu dier din hkmlerin mslmanlar arasnda ekime konusu yaplmas ciz deildir. Ancak yoruma msait olan hususlarn anlalmas erevesinde farkl ilm grler ortaya koymak serbesttir. te slm mezhepler bu noktada kullandklar metot ve anlay farkllklarndan domutur. Nitekim fkh konularda farkl sonulara ulamak genellikle msamaha ile karlanm, rahmet olarak telakki edilmi ve hatta Hz. Peygamber tarafndan tevik edilmitir (bk. Eb Dvd, Akzye, 11; Msned, V, 230, 236). Bilindii gibi Hz. Peygamber'in vefatndan sonra Mslmanlar arasnda ortaya kan ihtilaflarn bir ksm siyas bir ksm da fikr sebeplere dayanyordu. Ancak siyas nitelikli ihtilflar da zamanla fikr ve din ekillere brnm ve akaid sahasn ilgilendiren meseleler arasna girmitir. Bylece daha ilk dnemlerde Hriclik ve ia gibi siyas-itikad mezhepler ile Mutezile ve Mrcie gibi eitli itikad mezhepler ortaya kmtr. tikad alanda ortaya kan mezhepler daha ok tevhid, kader, iman-amel ilikisi gibi temel konular erevesinde Allahn sfatlar, mtebih ayetlerin anlalmas, ruyetullah, Allahn irdesi, amelin imandan bir cz olup-olmamas gibi konularda farkl grler ileri srmtr. Hz. Peygamber bir hadislerinde yahudilerin yetmi bir, hristiyanlarn yetmi iki frkaya ayrldn, kendi mmetinin yetmi frkaya ayrlacan, bunlardan birinin kurtuluta, dierlerinin atete olacan belirtmi, kurtulua erenlerin kimler olaca sorusuna "Benim ve ashabmn yolunu izleyenler" (Eb Dvd, Snnet, 1; bn Mce, Fiten, 17) cevabn vermitir. Hadiste bir isimlendirmeden ve belirlemeden ziyade mslmanlarn ayrlk ve ekimeye dmesi halinde bundan herkesin zarar greceine iaret vardr. Ancak hadiste geen "kurtulua erenler" ve "atete olanlar" ayrm gz nnde bulundurularak btn mezhepler kendilerinin kurtulua eren grup yani frka-i nciye olduunu iddia etmitir. Kuranda Her frka kendi grnden memnuniyet duymaktadr (Mminun, 23/53; Rm, 30/35) eklinde de anlamlandrlan ayetlerin iaret ettii olgu erevesinde her grup kendini doru yolda grerek hak ehli olarak nitelendirmi, muha-

SLM DN

23

liflerinin ise sonradan ortaya kan bidat gruplar olduunu savunmutur. Bu erevede Ehl-i snnet alimleri de mezhepleri Ehl-i snnet ve Ehl-i bidat olmak zere ikiye ayrarak incelemitir. Ehl-i snnet din literatrde, dini anlama ve yaamada Allah'n kitabn ve Hz. Muhammed'in snnetini rehber edinen ve sahbenin yolunu izleyen mmet ounluu anlamnda kullanlan bir terim olmutur. Bu grup mensuplar snnete bal olduklar ve cemaat ruhundan ayrlmadklar dncesiyle kendilerini "Ehl-i snnet ve'l-cemat" adyla da anm, "ehl-i hak" terimini de ounlukla Ehl-i snnet anlamna kullanmtr. Erken dnem hadis kaynaklarnda Ehl-i snnet tabiri grlmemekle birlikte snnet ve cemaat kelimelerine rastlanmaktadr. Ehl-i snnet de, hadiste geen "kurtulua erenler" ifadesinden hareketle kendisini "frka-i nciye olarak nitelendirmitir. Ehl-i snnet, Allah'n zt, sfatlar, lemin yaratl, kader, peygamberlik, mcize ve keramet, efaat, hair ve hiret gibi slm akaidinin temel konularnda fikir birlii iinde olmakla beraber, bu konularn detaylarnda, izah ve yorumlanmasnda farkl grlere de sahip olmu, bu sebeple kendi arasnda, Selefiyye, Mtrdiyye ve Eariyye olmak zere e ayrlmtr. Selefiyye'ye "Ehl-i snnet-i hssa", Mtrdiyye ve Eariyye'ye "Ehl-i snnet-i mme" denildii de olur. Ehl-i snnet'in mezhebi arasndaki gr ayrlklar Ehl-i snnet'in temel prensiplerini oluturan ereveyi ihll etmeyen snrlar iinde kalmtr. Bugn dnya mslmanlarnn % 90'dan fazlas Ehl-i snnet anlayna baldr. Ehl-i bidat kelimesi, szlkte "dinle ilgili yeni gr ve davranlar benimseyenler" anlamna gelirken, Ehl-i snnet alimlerince din literatrde, akaid sahasnda Hz. Peygamber'in ve ashabnn snnetini terkederek, onlarn izledikleri yoldan ayrlan, slm mmetinin ounluunu yani ana gvdesini oluturan Ehl-i snnet'e muhalefet eden mezhep ve gruplar anlamnda kullanlmtr. Ehl-i snnet alimleri Galiyye, Btniyye gibi mezheplerin bir ksmn, grleri itibariyle slm ve iman erevesinin dnda grdkleri iin; Hriciye, Mutezile ve a gibi dier bir ksmn da slm dairesi iinde ve slm mmetine mensup yani ehl-i kbleden grmekle birlikte snnete ve ounluun genel kabul ve izgisine aykr bir yol izlemeleri sebebiyle eletirmilerdir. Bir ksm itikad gr ve mezheplerin tarihte kalmas ve zamanla mezhep kimliinin zayflamas sebebiyle gnmzde slm dnyas Ehl-i snnet (Snn) ve a (i) eklinde iki ana grupta alglanmakta ise de tarihte ortaya kan balca mezhepler u ekilde sralanabilir:

24

LMHAL

a) Selefiyye Szlkte selef nceki nesil, selefiyye de bu nesle mensup olanlar anlam tar. slm literatrde Selef ilk dnemlere mensup bilginler ve gemi slm bykleri anlamnda, Selefiyye terimi ise iman esaslaryla ilgili konularda ilk dnem bilginlerini izleyerek yet ve hadislerdeki ifadelerin zhiri ile yetinip bunlar aynen kabul eden, tebih ve tecsme dmeyen (Allah' yaratklara benzetmeye ve cisim gibi dnmeye yeltenmeyen), bunlar baka bir anlama ekme (tevil) yoluna gitmeyen Ehl-i snnet topluluunu belirtmek iin kullanlr. Allah'n zt, fiil ve haber sfatlarnn hepsini tevilsiz, naslsa yle kabul ettii iin Selefiyye'ye "Sftiyye" de denilmitir. "Ehl-i snnet-i hssa" ismi ile kastedilen zmre olan Selefiyye Hz. Peygamber ve sahblerin inanta takip ettikleri yolu dorudan doruya izleyen gruptur. Tbin, mezhep imamlar, byk mctehidler ve hadisiler Selefiyye'dendirler. Earlik ve Mtrdlik ortaya kncaya kadar, Snn mslman evrede hkim olan inan, Selef inancdr. mam fi, Mlik, Ahmed b. Hanbel -bir ksm grleri itibariyle Eb Hanfe- Evza, Sevr gibi mctehid imamlar, Buhr, Mslim, Eb Dvd, Drim, bn Mende, bn Kuteybe ve Beyhak gibi hadisiler, Taber, Hatb el-Badd, Tahv, bn'l-Cevz ve bn Kudme gibi bilginler Selef dncesinin nde gelen isimleri arasnda saylabilir. lk dnem (mtekaddimn) Selefiyye anlaynn en belirgin zellii akaid sahasnda akla rol vermemek, yet ve hadisle yetinmek, mnas apak olmayan, bu sebeple de baka mnalara gelme ihtimali bulunan yet ve hadisleri yorumlamadan, bunlar bilmeyi Allah'a havale etmektir. Selefiyye'nin mtebihler konusundaki grne unlar rnek gsterilebilir: "Allah'n eli onlarn ellerinin stndedir" (el-Feth 48/10) yetini Selefiyye yle deerlendirir: "Yce Allah yette elinin(yed) varln bildirmektedir. Allah'n elinin olduuna inanrz, fakat bu elden kastedilen mnay Allah'a havale ederiz, bunu ancak Allah bilir, der, mahiyeti zerinde dnmeyiz. Baka bir mnaya yorumlamadmz gibi, onu yaratklarn eline de benzetmez, Allah'n kendine has bir sfat olarak kabul ederiz. Bu konuda soru sormaktan da kanrz". mam Mlik'e (. 179/795) "Allah Tel Kur'an'da rahmn ara istiv etti (Th 20/5) buyuruyor. Nasl istiv etti?" diye sorulmu o da u cevab vermitir: "stiv bilinen bir eydir (yetle sabittir). Nasll aklla kavranamaz. Allah'n ara istiv ettiine inanmak farzdr. Mahiyeti hakknda soru sormak da bidattr". Selefiyye, mtebih yet ve hadisleri akln nda yorumlayan kelmclarla filozoflar da, kef ve ilhamn nda yorumlayan sfleri de ar

SLM DN

25

biimde eletirmi, onlar bidat ve sapk olmakla sulamtr. Hicr VIII. asrdan nce yaam olan Selef bilginleri akl karsnda kesin tavr taknp, nakli tek hkim kabul ederken, sonraki Selef bilginleri akl karsndaki tutumlarn gzden geirmiler, inan konularnda az da olsa akla yer vermilerdir. Bu dnemin en nemli ismi saylan bn Teymiyye (. 728/1328) salam olduu bilinen nakil ile aklselimin asla elimeyeceini, dolaysyla tevile de gerek kalmayacan srarla savunmutur. Ona gre aklla nakil eliirse ya nakil sahih deildir veya akl salkl bir muhakeme yapamamaktadr. Selefin aklcl hibir zaman kelm ve felsefedeki aklclk gibi olmam, naslarn msaadesi ile snrl bir erevede kalmtr. Sonraki dnemin en mehur Selef limleri (mteahhirn-i Selefiyye) arasnda bn Teymiyye, bn Kayyim el-Cevziyye (. 751/1350), bn'l-Vezr (. 840/1436), evkn (. 1250/1834) ve Mahmd kr el-ls (. 1342/1924) saylabilir. Selefiyye gnmze kadar az ok taraftar bulmutur. Genellikle fkhta Hanbel olanlar akaidde Selefdirler. Hadisle ilgilenen bilginler de ounlukla Selef inancn benimsemilerdir. Gnmzde dnya mslmanlarnn % 12'si Selefdirler. En youn olduklar lkeler Suudi Arabistan, Kveyt ve Krfez lkeleridir. b) Eariyye Akaid konusunda Ebl-Hasan Ali b. smil el-Ear'nin grlerini benimseyen Ehl-i snnet mezhebine verilen isimdir. Mezhebin kurucusu olan mam Ear, hicr 260 (873) ylnda Basra'da domu, krk yana kadar Mutezile mezhebine bal kalm, sonra " karde meselesi" diye bilinen meselenin tartmasnda hocas Eb Ali el-Cbb'ye (. 303/916) stn gelmi, hocasnn grlerini doyurucu bulmad iin Mutezile'den ayrlm ve Earlii kurmutur. mam Ear 324 (936) ylnda Badat'ta lmtr. mam Ear'nin fkhta fi mezhebine bal olmas ihtimali kuvvetlidir. mam Ear, Allah Tel'nn ezel sfatlar bulunduunu kabul etmi, inan konularnda akla da deer vererek, yet ve hadislerin yannda akl deliller de kullanmtr. Ear'nin inan metodu kendisinden sonra gelen kelmclar tarafndan da devam ettirilmitir. En mehur Ear kelm bilginleri arasnda, Bklln (. 403/1013), bn Frek (. 406/1015), Cveyn (. 478/1085), Gazzl (. 505/1111), ehristn (. 548/1153), mid (. 631/ 1233), Fahreddin er-Rz (. 606/1210), Kad Beyzv (. 685/1286), Teftzn (. 793/1390) ve Crcn (. 816/1413) saylabilir.

26

LMHAL

Earlik, daha ok Mutezile'ye bir kar tez olarak domutur. Bu sebeple Earlik, Selef inancna Mtrdlik'ten daha uzak olarak gsterilebilir. Ear bilginler zamanla tevile ok fazla yer vermilerdir. Zaman zaman da kelmda yenilikler ve deiiklikler yapmlar, bu ilmi felsefe ile rekabet edebilecek bir gce kavuturmulardr. Eariyye mezhebi Ehl-i snnetin temel prensiplerini kabullenmekle beraber, baz noktalarda kendine has grleri bulunmaktadr. Snn mslmanlarn % 13'n oluturan Mlikler'in hemen hemen tamam ile % 33'n tekil eden filer'in drtte , Hanefler'le Hanbeller'in ok az bir ksm inanta Eariyye mezhebini benimsemilerdir. Earlik daha ok Endls, Hicaz, Kuzey Afrika, Msr, Irak, Suriye ve Endonezya'da yaylmtr. c) Mtrdiyye Akaid konusunda Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmd el-Mtrd'nin grlerini benimseyenlerin oluturduu Ehl-i snnet mezhebinin addr. mam Mtrd yaklak 238 (852) ylnda Trkistan'da Semerkant ehrinin bir ky olan Mtrd'de domutur. Trk olmas kuvvetle muhtemeldir. Hayat hakknda fazla bilgi bulunmayan mam Mtrd'nin eserleri incelendiinde, onun kelm, mezhepler tarihi, fkh usul ve tefsir alanlarnda otorite olduu grlr. Eserlerinde Ehl-i snnet'in temel prensiplerini hem yet ve hadislerle hem de akl delillerle savunmu, zellikle Mutezile ve a'nn grlerini tenkit etmitir. 333 (944) ylnda Semerkant'ta vefat etmitir. slm dnyasnda hicr II. asrdan itibaren ortaya kan bidat mezheplere, zellikle aklc bir tavr taknan Mutezile'ye, Selefin metoduyla kar kmak, Ehl-i snnet inancn savunmada yetersiz kalyordu. Bu sebeple inan konularnda, yet ve hadislerin yannda akla da yer verecek, akl aklamalar yaparak konunun daha iyi anlalmasn ve kabul edilmesini salayacak yeni doktrinlere ihtiya duyulmutur. Bu ihtiyacn bir sonucu olarak Ehl-i snnet kelmnn iki nemli mezhebi Mtrdiye ve Eariyye ortaya kmtr. Mtrdlik, akaid sahasnda yet ve hadisle birlikte, akl da dinin anlalmas iin gerekli bir temel kabul etmi, mam Mtrd'den itibaren kelm metodunu gittike gelitirmitir. Mtrdiyye, baz konularda Selef'e Eariyye'den daha yakndr. Baz konularda ise, daha aklc davrandndan

SLM DN

27

Eariyye ile Mutezile arasnda yer almtr. Bir ksm aratrmaclar Mtrdlii Hanefliin devam sayarlar. Onlar bu dnceye iten sebep, mam Mtrd'nin, mam Eb Hanfenin akaid konusunda koyduu prensipleri aklayp gelitirmi olmasdr. Eb Hanfenin ve Hanefliin bu anlamdaki etkisi bir gerek olmakla beraber, mam Mtrd ve rencilerinin eserleri incelendiinde, Mtrdliin inan konularnda tutarl ve kkl zmler getiren, meselelere ok iyi nfuz ederek nemli bir sistem kuran mstakil bir kelm mezhebi olduu aka grlr. Ne var ki Mtrdlik, Mvernnehir gibi kapal bir havzada ortaya kmas, Badat ve Basra gibi dnemin ilim ve siyaset merkezlerinden uzak bir blgede yaylmas sebebiyle Earlik kadar hret bulamamtr. Hakm es-Semerkand (. 342/953), Eb Seleme es-Semerkand (. IV/X. asr), Eb'l-Ysr Muhammed el-Pezdev (. 493/ 1100), Eb'l-Man (Mun) en-Nesef (. 508/1115), mer en-Nesef (. 537/1142), Ebl-Berekt Hfzddin en-Nesef (. 710/1310), Burhneddin en-Nesef (. 687/1289), bn'l-Hmm (. 861/1457), Kad Celleddinzde Hzr Bey (. 863/1458) ve Beyzzde Ahmed Efendi (. 1098/1687) en mehur Mtrd kelmclardr. Mtrdiyye Ehl-i snnet'in temel prensiplerinde Earler ile ayn grte olmakla beraber, u grleriyle onlardan ayrlrlar: 1. Din tebli olmasa da kii aklla Allah' bulabilir. 2. yi ve kt, gzel ve irkin aklla bilinebilir. Allah Tel bir eyi gzel ve iyi olduu iin emretmi, kt ve irkin olduu iin yasaklamtr. 3. Kulda bal bana bir cz' irade vardr. Kul iradesiyle seimini yapar, Allah da kulun seimine gre fiili yaratr. 4. Yce Allah'n dier sfatlar gibi tekvn sfat da ezeldir. 5. Allah kulun gcnn yetmeyecei eyleri kula yklemez. 6. Allah'n fiillerinin muhakkak bir sebep ve hikmeti vardr. Fakat kul her zaman bu sebep ve hikmetleri bilemeyebilir. 7. Peygamberlerde aranan niteliklerden biri de erkek olmaktr. Bu sebeple kadn peygamber gnderilmemitir. 8. Allah'n nefs kelm iitilemez. itilen nefs kelmn varln gsteren lafz kelm yani Kur'an'n harf ve sesleridir. Bugn dnyadaki Snn mslmanlarn en azndan yarsn oluturan Hanefler'in byk bir ounluu inanta Mtrd mezhebine baldrlar. Mtrdiyye, Trkiye, Balkanlar, Orta Asya, in, Hindistan, Pakistan ve Eritre'de yaylmtr. Genellikle Trkler fkhta Hanef, inanta Mtrd'dirler. d) Mutezile Mutezile, kelime olarak "ayrlanlar, uzaklaanlar, bir tarafa ekilenler" anlamna gelir. Byk gnah ileyen kimsenin iman ile kfr aras bir mertebede olduunu syleyerek Ehl-i snnet bilginlerinden Hasan- Basr'nin

28

LMHAL

(. 110/728) dersini terkeden Vsl b. At (. 131/148) ile ona uyanlarn

oluturduu mezhep bu isimle anlr. Mutezile ise kendini "ehl'l-adl ve'ttevhd" diye adlandrr. Aklc bir mezhep olan Mutezile, mantk kurallaryla eliir grd yet ve hadisleri Ehl-i snnetten farkl biimde yorumlam ve bu yorumlarnda akla ncelik vermitir. Ehl-i snnet tarafndan kurulan kelm ilmi hicr IV. asrdan itibaren ortaya km olmakla birlikte, bu ilmi ortaya karan etkenler arasnda Mutezile'nin ayr bir yeri vardr. Hatta kelm ilminin Mutezile'nin nclnde domu olduu sylenebilir. Bu mezhep, ayn zamanda iyi bir edebiyat ve tefsirci olan Eb'l-Hzeyl elAllf (. 235/850), Nazzm (. 231/845), Chiz (. 255/869), Bir b. Mutemir (. 210/825), Cbb (. 303/916), Kad Abdlcebbr (. 415/1025) ve Zemaher (. 538/1143) gibi byk kelmclar yetitirmitir. Abbsler dneminde en parlak gnlerini yaam olan Mutezile daha sonra etkinliini hatta bir mezhep olma hviyetini yitirmitir. Gnmzde Mutezile bal bana bir mezhep olarak mevcut olmamakla birlikte grleri a'nn Caferiyye ve Zeydiyye kollar ile Hricliin bzyye kolunda yaamaktadr. Mutezile'nin grleri be prensip halinde sistemletirilmitir. Bunlar da; 1. Allah'n zt ve sfatlar ynyle bir kabul edilmesi (tevhid), 2. Kullarn ihtiyar fiillerini hr iradeleriyle yapt ve kul iin en uygun olan yaratmann Allah'a gerekli olduu (adl), 3. yilik yapann mkfat, ktlk yapann da ceza grmesinin zorunluluu (vaad ve vad), 4. Byk gnah ileyenin iman ile kfr arasnda fsk mertebesinde olduu (el-menzile beyne'l-menzileteyn), 5. yilii yaptrmaya ve ktl nlemeye almann btn mslmanlara farz olduu (emir bi'l-marf nehiy ani'l-mnker) prensipleridir. e) Cebriyye rade hrriyeti konusunda Mutezile'ye taban tabana zt grlere sahip olan Cebriyye mezhebi, her eyin Allah'n ilmi ve iradesi dahilinde cereyan ettiini, insann izilmi bir kaderinin bulunduunu bildiren yetlerden (elArf 7/178, et-Tevbe 9/51, er-Rad 13/8, ez-Zmer 39/62, el-Kamer 54/49, elnsn 76/30) hareketle insann irade hrriyeti, seme imkn ve fiil gc

bulunmadn, insan fiillerinin gerek filinin Allah olduunu, kulun Allah tarafndan nceden takdir edilmi bulunan ileri yapmaya mecbur olduunu savunur. Gnmzde irade, kaz-kader konusunu iyi anlamam birok kimse de bilerek-bilmeyerek bu gre meyletmilerdir. Ancak bu grler, irade hrriyeti ve iledii fiillerden dolay insann sorumlu tutulmas, sevap veya azab hak etmesi prensibiyle elitii iin Ehl-i snnet bilginlerince reddedilmitir.

SLM DN

29

f) Hriclik Hriclik ekol (Havric), Hz. Ali ile Muviye arasnda geen Sffn Savandan (h. 37/m. 657) sonra halife tayin ii hakeme braklnca ortaya kmtr. Bu durumda bir grup Hz. Ali'ye isyan edip byk gnah ileyenlerin dinden kaca ve gnah ileyen devlet bakanna itaat edilmeyecei iddiasyla onunla mcadeleye balam ve onu ehid etmilerdir. Hricler'in ilk planda din hkmleri korumada titizlik eklinde alglanabilecek fakat sbjektif deerlendirmelere ak bu grleri slm toplumunda anarinin de ilk tohumlarn oluturmutur. Hriclik balangta cahil halk tabakasnn ve ehrin disiplinli hayatna uyum salayamam bedevlerin baland ve destekledii bir cereyan olarak ortaya km, her dnemde az veya ok mntesibi bulunmu, bu mezhebin bzyye kolu gnmze kadar yaama imkn bulmutur. Gnmzde bzler'e daha ok Kuzey Afrika, Madagaskar, Zengibar ve Uman sultanlnda rastlanr. Kur'an'n sadece zhirine dayanmalar sebebiyle Ehl-i snnet'e gre baz farkl fkh grleri de vardr. g) a a, Ehl-i snnet grubunun dnda yer alan, gnmze kadar varln koruyan ve hl-i hazr slm dnyasnda da nemli sayda taraftar bulunan en nemli itikad, fkh ve siyas mezheptir. Szlkte "taraftar, yardmc" anlamna gelen a, literatrde Hz. Peygamber'in vefatndan sonra Hz. Ali'yi halifelie en lyk kii olarak gren ve onu ilk mer halife kabul eden, vefatndan sonra da hilfete Ali evldnn getirilmesi gerektiine inanan topluluklarn ortak ad olmutur. Hz. Osman'n ehid edilmesini takip eden yllarda bu misyon ve iddia ile ortaya kanlarn oluturduu bir siyas gruplama hareketi olarak domu, hicr II. yzyln ikinci yarsndan itibaren de eitli frkalara ayrlan itikad bir mezhep haline gelmeye balamtr. Ancak, slm dnyasnda a hareketinin ortaya kn sadece Hz. Ali'yi destekleme teebbsnn giderek mezhep halini almas ve kurumlamas eklinde aklamak yerine bunda d tesirlerin ve Araplar karsnda yenilgiyi hazmedemeyen Irak ve ran halknn tepkisinin ve kimlik araynn etkisinin bulunduunu da sylemek doru olur. a'nn gnmze ulaan byk frkas Zeydiyye, smiliyye ve mmiyye-snaeriyye'den ibarettir. Zeydiyye Hz. Ali'nin torunu Zeyd b. Ali Zeynelbidn'e nisbet edildii iin bu ismi alr. Gnmzde Yemen blgesinde taraftarlar bulunan Zeydiyye itikad konularda Mutezile mezhebine,

30

LMHAL

fkh sahasnda ise Hanef mezhebine yakn grlere sahiptir. a iindeki en mtedil frka olan Zeydler, hilfetin Hz. Ali'nin ve soyundan gelenlerin hakk olduuna inanmakla birlikte, Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'in hilfetini de mer grrler. Hilfetin Hseyinoullar'na ait olduu ve devlet bakannn msum olduu fikrini de kabul etmezler. Cafer es-Sdk'n lmnden sonra devlet bakanlna olu smil'in ve soyunun hak sahibi olduu iddias, a iinde ar grleriyle tannan smiliyye frkasnn olumasnn balangcn tekil etti. smiller'in hicr IV. yzyln banda Ftm Devletini kurmasyla mezhep glendi, daha sonra dou ve bat smiller'i (Nizriyye-Mstaliyye) eklinde iki ana kola ayrld. Eski Yunan ve Dou felsefelerinden, Ortadou dinlerinden etkilenmesi ve btn tevillere dayanmas sebebiyle birok u gre sahip bulunan mezhep mensuplarna gnmzde, saylar fazla olmamakla birlikte Pakistan, ran ve Orta Asya'da rastlanmaktadr. mmiyye, amzda dnya mslmanlarnn yaklak yzde onunu tekil eden a'nn byk ounluunu bnyesinde toplayan ana koldur. Mezhebin siyaset ve immet gr on iki imam dncesi etrafnda ekillendiinden snaeriyye, akaid ve fkhta Cafer es-Sdk'n grlerini esas aldklarndan Caferiyye adlaryla da anlrlar. Hz. Ali ve Hseyin soyundan gelen on iki imama inanma, hem iman esaslarndan birini hem de mezhebin ana doktrinini tekil eder. Akaid konularnda yer yer Mutezile mezhebiyle paralellik arzeden grlere sahiptir. Sadece Ehl-i beyte mensup rvilerin hadis rivayetini kabul eder, ilk halifenin hilfetini mer grmez ve devlet bakanlna Hz. Ali ve soyunun nas ile tayin edildiini yani imamln (halifeliin) bunlara ait olduunu Hz. Peygamber'in aka belirttiini ve bunlarn vahiy alma hari peygamberlere benzer vasflara sahip olup gnah ilemekten ve hata yapmaktan korunmu (msum) olduklarn iddia ederler. Kk yata gaip olan on ikinci imamn kurtarc (mehd) olarak tekrar geri geleceine inanma, ak ve gizli bir tehlikenin bulunduu durumlarda inanc gizleme ve farkl grnme (takyye), Hz. Ali'ye biat etmeyen sahblere kar tavr alma ve onlara tan etme de yine mezhebin temel n kabullerindendir. mmiyye halen ran'n resm mezhebi olup Irak'ta ve Azerbaycan'da yaayan mslmanlarn yzde altm da bu mezhebe mensuptur. Hz. Ali dneminde balayan, Emev ve Abbs dnemlerinde de devam eden iktidar mcadeleleri, baarszlklar ve maduriyetler sebebiyle iine kapanan ve mmet ounluundan kendini tecrit ederek gemite kalan siyas mcadeleler ve immet fikri etrafnda kendine zg teoriler gelitiren

SLM DN

31

ve bunlar itikad esaslar haline de getirerek ve kendi fkh doktrinini de kendi iinde gelitirerek siyas, itikad ve fkh almlar bulunan bir mezhep haline getiren a, daha ok mmet iinde yol at ihtilflar, izledii uzlamaz tutum ve sahip olduu itikad grler sebebiyle Ehl-i snnet limlerince eletirilmitir. Fakat Allah'a, hirete, Hz. Muhammed'in peygamberliine iman, namaz, oru, zekt, hac, iki, kumar, zina, hadler gibi slm ahkm konusunda mslmanlarn ounluu ile ittifak halinde bulunan mtedil a, hibir zaman tekfir de edilmemitir. Gnmzde, mezhebin itikad ve fkh grleri gncelletirilerek ve gemite kalan husumetler canl tutularak siyasal ve sosyal hatta ekonomik rgtlenmede, kimlik ve kltrel tavr belirlemede nemli bir unsur olarak deerlendirilmektedir.

B) FIKIH MEZHEPLER
a) Kavram ve Tarihe Fkh kelimesi szlkte "bir eyi bilmek, iyi ve tam anlamak, iyzn ve inceliklerini kavramak" anlamna gelir. Terim olarak fkh hicr ilk asrlarda zihn aba ile elde edilen din bilgilerin tamamn ifade etmiken, iman ve itikad konularnn ayr bir ilim dal olarak teekkl etmesine paralel olarak, ileri dnemlerde slm'n fert ve toplum hayatnn deiik ynleriyle ilgili er-amel hkmlerini bilmenin ve bu konuyu inceleyen ilim dalnn zel ad olmutur. Fkh ilminde uzman olan kimselere de fakih (oulu fukah) denir. te yandan fkh, ilk dnem literatrnde, er delillerden hkm elde etme faaliyeti olan ictihad anlamnda kullanlm, fakih ve mctehid e anlaml kabul edilmiken, ileri dnemlerde ictihad yetkinliine ulaamam fakat fkh hkmleri delilleriyle birlikte bilen veya fkh ilmi ile megul olan kimselere de fakih denmeye balanmtr. Bir bakma mslmann davran bilgisi demek olan fkhn iki ana kayna, Kur'an ve Snnettir. Kur'an'n nzl ve Hz. Peygamber'in bu dini insanla teblii mild 610-632 yllar arasna rastlayan yirmi yla yakn bir zaman dilimine yaylmt. slm retilerin doru anlalabilmesi ve salkl biimde uygulanabilmesi iin kukusuz slm tebliinin bir btn olarak dnlmesi gerekir. Ancak, bu kapsamdaki hkmlerin tebliinde izlenen metodun ve esas alnan ncelikler sralamasnn dikkate alnmas da, btnn iyi kavranmas asndan nemlidir. Konuya bu adan bakldnda slm tebliinin farkl zellikler tayan biri Mekke dnemi dieri Medine dnemi olmak zere iki ana dneme yayld grlr.

32

LMHAL

Gerekten Hz. Peygamber, hicrete kadar geen on iki yl akn sre iinde (Mekke dneminde) irk ve sapklkla mcadele etmi, insanlarn slm'n inan ve ahlk esaslarna gnlden balanmalar iin aba harcamtr. Bu dnemde inen Kur'n- Kerm yetleri, kalplere tevhid inancn, yardmlama ve fazilet duygusunu yerletirmeyi hedef alyor, evrendeki varlk ve olaylar zerinde dnmeye ynlendiriyor, yer yer somut anlatmlarla hemen bu hayatn pei sra bir hiret hayatnn bulunduunu vurguluyor, gemi toplumlarn tarihinden ibret levhalar gsteriyor; bylece daha sonra tebli edilecek hkmler sisteminin ruhunu ve kll esaslarn hazrlyordu. Bu dnemde inen yetlerde amel hkmler pek ndirdi. Hz. Peygamber Medine'ye geldikten sonra, rgtledii toplumun bar iinde yaayabilmesini salayacak bir ahidnme (antlama metni) dzenleme iine ncelik verdi. Reslullah'n bu giriimi, onun bu dnemde, ashabna ve tm insanla hayatn din, siyas ve meden btn ynlerine ait uygulamal bir model ortaya koymay planladn gsteriyordu. Sra, Mekke dneminde oluturulan salam inan ve ahlk temellerinin zerine, dnyev hayat hiret hayat ile dengeli biimde dzenleyecek bir sistemin stunlarn oturtmaya gelmiti. te byle bir sre iinde ortaya konan fkh esaslar ve hkmler, daha sonra mstakil bir ilmin ve zengin bir hukuk hazinesinin ana malzemesini oluturmutur. Hz. Peygamber hayatta iken vahiy devam ettiinden, karlalan meseleler dorudan doruya Reslullah'a arzedilir, konu hakknda ya yet iner veya Hz. Peygamber onu dorudan kendisi zmlerdi. Bu ikinci yol, Hz. Peygamber'in kendi ictihadna gre hkmetmesiydi. Esasen Reslullah'n ictihad vahyin kontrolnde olduundan, onun ulat sonularn isabetsiz olmas halinde, o ekli ile kalmas dnlemez ve -son tahlilde- bu hkmler de snnet kapsamnda saylr. Reslullah'n bu yola bavurmasnn asl nemli yn ise, sahbeyi ictihada altrmas ve zendirmi olmasyd. Nitekim Hz. Peygamber'in Muz b. Cebel'i Yemen'e kad olarak gnderirken ona, nne getirilen uyumazlkla ilgili Allah'n kitabnda ve Peygamber'in snnetinde bir hkm bulunmadnda ne yapacan sormas zerine Muz'n "Kendim ictihad ederim" cevabn vermesi Hz. Peygamber'i ziyadesiyle memnun etmiti (Tirmiz, Ahkm, 3). Hz. Peygamber'in vefatndan sonra sahbenin hem Kur'an ve Snnet'in izdii istikametten ayrlmama hem de karlatklar yeni meseleleri bu erevede zme kavuturma zaruretiyle kar karya kald, bu sebeple de din zm retme (fetva) ve ictihad faaliyetini youn olarak srdrd, bilhassa

SLM DN

33

Hz. mer'in devlet bakan sfatyla birok farkl gr ve uygulamay gndeme getirdii bilinmektedir. Sahbe dnemini takip eden tbin ve tebeuttbin dneminde sosyal artlardaki ve siyasal yapdaki deiim, normatif ilimlerin oluum seyrine uygun olarak, fkhn da gitgide nazar bir renk kazanmasna zemin hazrlad. Sahblerin, o gnk slm corafyasnn deiik yerleim merkezlerine dalarak balatt tebli, eitim ve retim faaliyeti daha sonraki nesillerde meyvesini vermeye balad, stat ve muhit farkllnn yan sra nceki nesilden intikal eden snnet malzemesi ve rey ictihad karsnda tavr farkll da hadis ekol (ehl-i hads) ve rey ekol (ehl-i rey) adyla iki ana temayln ve gruplamann sebebini tekil etti. Emevler'in sonu ile Abbsler devrinin balarnda Hicaz (veya Medine) merkezli olarak oluan fkh ekol ehl-i hads (veya ehl-i eser), Irak merkezli olarak oluan fkh ekol de ehl-i rey adyla anlmaya balanmt. Her iki ekol de kitap, snnet ve sahbe icmn hkm kayna olarak kullanmakla birlikte, Hicazllar Medine halknn rfne Hz. Peygamber'in yaayan snneti diyerek ayr bir deer verdiler ve muhitleri gerei ellerinde bulunan zengin hadis malzemesiyle yetinmeye altlar. Hayat tarznn ve karlalan meselelerin olduka sade olmas sebebiyle blgede rey faaliyetine ciddi bir ihtiyacn bulunmad, ayrca bu fakihlerin de hadisten cevabn bulamadklar yeni fkh meselelerde ictihad etme konusunda hayli ekingen davrandklar bilinmektedir. Irakl fakihler ise, blgede hkim olan fikr ve siyas kargaann, sosyal artlarn Hicaz'a nisbetle hayli farkl oluunun tabii sonucu olarak, karlatklar yeni meselelerin din hkmn ictihad ederek belirleme ve inisiyatifi karmama, rivayet edilen hadisleri de titizlikle inceleyerek daha ihtiyatl karlama yolunu setiler. Bu iki ekol bir bakma, Kur'an ve Snnet metinlerini anlamada ve yorumlamada lafzla yani sylenenle yetinme ile lafzn yan sra maksad yani sylenmek isteneni de gz nnde bulundurma ve rivayetlerin ierik tenkidine de yer verme eklinde zetlenebilecek ve her dnemde slm bilginleri arasnda varln koruyacak olan iki farkl temayl bnyesinde barndrmakta veya ksmen temsil etmekteydi. Tbin ve tebeut-tbin dnemlerinde bata Hicaz ve Irak olmak zere eitli blgelerde ve merkezlerde devam eden rey, fetva ve tedrs faaliyetinin hicr II. yzyln ortalarndan itibaren daha sistemli ve doktriner hale geldii, nce Kfe'de Eb Hanfe ve rencilerinin ehl-i rey fkhn, sonra da Medine'de mam Mlik'in ve rencilerinin ehl-i hads fkhn zenginletirerek ekolletirdii, bu ilim halkalarnda doktriner bir fkh eitim ve tartma ortamnn kurulduu ve bunu verimli tedvn faaliyetinin izledii grlr.

34

LMHAL

Bunu tepkici veya sentezci dier fkh ekollemeler takip etmi ve neticede hrriyeti ve hogrl bir ictihad ortamnda zengin doktriner tartmalarn yaplmasna ve ileride mezhep olarak ekillenecek yeni fkh oluumlarn ortaya kmasna imkn hazrlanmtr. ctihad grler ve fkh ekollemeler hakknda iyi niyetle yaplan hatal ictihad iin bile ecir olduu ilkesinden hareketle, hak-btl, snnet-bidat ayrm ve nitelendirmesi doru olmayp en fazla isabetli-isabetsiz, yanldoru gibi nitelendirmeler yaplabilir. Siyas ve itikad bir hareket olan a'nn ayn zamanda kendine zg fkh doktrin ve zm de rettiini, ancak a'nn Ehl-i snnet dnda tutulmasnn sebebinin mezhebin fkh grleri deil siyas tutumu ve itikad grleri olduunu burada tekrar hatrlatmak gerekir. a ksmnn ayr bir blok oluturmas ve hicr ilk asrlarda mnferit gr ve ekollerin ounun da zamanla unutulmas veya taraftarlarnn kalmamas sonucu, Snn dnyada Hanef, Mlik, fi ve Hanbel mezhepleri kalm, a kesiminde de Caferiyye ve Zeydiyye mezhepleri kayda deer lde yaygnlk kazanm ve gnmze kadar belirli younlukta yaama imkn bulmutur. b) Fkh Mezhepleri tikad frkalar gibi fkh mezheplerinin de byk ksm kurucusu saylan mctehidlerin isimlerine nisbetle anlrlar. Burada "drt mezhep" adyla hret bulmu Snn fkh ekolleri olan Hanef, Mlik, fi ve Hanbel mezhepleri ile dier fkh ekolleri hakknda zet bilgi verilmekle yetinilecektir. Hanef mezhebi Snn fkh ekollerinin kronolojik sra itibariyle ilki olup, mm- zam Eb Hanfe'ye nisbet edildii iin bu isimle anlmtr. mm- zam Eb Hanfenin asl ad Numn b. Sbit'tir. 80 (699) ylnda Kfe'de domu, 150 (767) ylnda Badat'ta vefat etmitir. Aslen Trk veya Fris olduu ynnde grler vardr. Numn b. Sbit, Hanef mezhebi muhitinde "mm- zam" (byk imam) lakab ile anlr. Dindar ve varlkl bir aileden gelen Numn b. Sbit nce Kfe'de Kur'n- Kerm'i hfzedip, sarf, nahiv, iir ve edebiyat, cedel ve kelm rendi. Kfe, Basra ve Irak'n ileri gelen statlarndan hadis dinledi. Yirmi yann biraz zerindeyken Irak'n en nl fakihi ve Irak fkhnn stad Hammd b. Eb Sleyman'n (. 119/738) ilim halkasna katld ve uzun zaman bu ders halkasna devam etti. Bu arada Cafer es-Sdk, Muhammed elBkr da dahil olmak zere pek ok limden istifade etti.

SLM DN

35

Eb Hanfe, Hammd b. Eb Sleyman'n vefat zerine onun krssne geti ve ders vermeye balad. Takv sahibi, zeki, konulara hkim ve bildiklerini tatl dil, gleryz ve zl ifadelerle anlatan iyi bir stat olduu ksa zamanda duyuldu ve ok gemeden ders halkas dnemin ileri gelen ilim erbabnn katld ve fkh meselelerin ve zmlerinin derinlemesine tartld ileri dzey bir fkh akademisine dnt. Krk yalarnda balam olduu bu retim hayatna otuz sene kadar devam etti. Onun ders halkalarnda yetien talebelerin saysnn 4000i at ve bunlardan krk kadarnn ictihad derecesine vard nakledilir. Eb Hanfenin ticar hayatn ve gnlk meselelerin iinde bulunmas, insanlarn problem, temayl ve ihtiyalarn yakndan tanmas da, ictihadlarnn kabul grmesini salam ve uygulanma ansn artrmtr. Eb Hanfe, hocalar tarafndan kendisine intikal ettirilen nceki nesillere ait fkh grleri, rivayetleri ve ilm miras, iinde bulunduu devrin artlarn ve insanlarn ihtiyalarn dikkate alarak dinin genel ilke ve amalar asndan yeniden deerlendirmeye ve snrl naslar ile snrsz olaylar, naklin hkm ile akln yorumu, hadis ile rey arasnda mkul bir denge kurmaya almtr. Bunun iin de rf ve deti, Kur'an'n genel ilkelerini, kamu yararn daima gz nnde bulundurmu ve istihsan metodunu sklkla kullanmtr. Verdii hkm ve fetvalarnda ahs teebbs ve sorumluluun, kii hak ve hrriyetlerinin korunmasn ilke edinmitir. Onun bu metodu ve tavr, daha sonra adna izfe edilerek oluacak olan Hanef mezhebinin de genel esaslarn ve metodunu tekil etmitir. mm- zam Eb Hanfenin talebeleri onun tedrsatn devam ettirdiler ve ondan rendikleri usule uyarak kaynaklardan hkm istinbatn srdrdler. Talebelerinden bilhassa ictihad derecesine ykselenler, zellikle de Eb Ysuf ve mam Muhammed hocalarnn gr ve fetvalarn tasnif ve tedvn iine giritiler. Hanef mezhebi Irak'ta domu ve Abbsler devrinde Eb Ysuf'un "kadlkudt" (ba kad) olmas ile devletin balca fkh mezhebi haline gelmitir. Hanef mezhebi bilhassa douya doru yaylarak Horasan ve Mvernnehir'de byk bir gelime gstermitir. Pek ok Hanef fakihi de buralardan yetimitir. Abbs devri sona erince yaylma durmusa da Osmanl Devletinin kurulmas ve bu mezhebi lke genelinde hukuk istikrar ve yarg birliini salamak maksadyla deta devletin resm mezhebi olarak benimsemesi zerine etki alan yeniden genilemitir. Bugn Trkistan, Afganistan, Trkiye ve Balkanlarda Hanef mezhebi ok yaygndr. Dier

36

LMHAL

mezhep mensuplarnn pek az bulunduu Hindistan'da ve Pakistan'da ise Hanef mezhebinin tek mezhep olduu sylenebilir. Mlik mezhebi, fkh ekollerinin kronolojik sra itibariyle ikincisi olup, byk hadis ve fkh bilgini Mlik b. Enes'e nisbet edildii iin bu isimle anlmtr. mam Mlik b. Enes, 93 (712) ylnda Medine'de dnyaya geldi. Orada yetiti. Medine o dnemde, Peygamber'in hadisleri ve sahbe ve tbin fetvalar bakmndan bir merkez idi. Mlik b. Enes bylesine zengin bir ilim atmosferinde eitim retim grd. bn Hrmz, bn mer'in zatls Nfi, bn ihb ez-Zhr, Yahy b. Sad gibi tannm tbin bilginlerinden hadis ve fkh dersleri ald. Olgunluk ana gelince, Medine'de Mescid-i Nebev'de ders ve fetva vermeye balad. Dneminde Medine fkhnn imam olarak tannd, etrafnda geni bir ilim halkas olutu, renciler yetitirdi ve 179 (795) ylnda vefat etti. rencilerinin rivayetlerinden ve mezhebin usuln yazan limlerin ifadelerinden mam Mlik'in hkm istinbatnda kitap, snnet, icm, sahbe kavli, rf ve det delilleri dnda kyas, istihsan, meslih-i mrsele, sedd-i zeri gibi fer delillere de bavurduu anlalmaktadr. mam Mlik'in fkhnn en belirgin zellii, Medine halknn uygulamasna (ameli ehl-i Medne) ok nem vermesidir. O haber-i vhidi kabul iin, bu haberin Medineliler'in ameline muhalif bulunmamasn art komutur. Ona gre, Medinelilerin ameli mtevtir snnet mesabesindedir. Zira mam Mlik zamanndaki Medine tatbikat, Hz. Peygamber dneminden tevtr saysnn ok zerinde topluluklar araclyla intikal ettirilmi uygulamalardr. Hz. Peygamber yaklak on yl onlarn iinde yaam, onlarn rf ve detlerini grm, slm'n ruhuna aykr olanlarn ilga etmi, bir ksmn dzeltmi, dier bir ksmn da olduu gibi brakmtr. u halde bu uygulamann (amelin) mtevtir snnet mesabesinde saylmas gerekir. Mlik mezhebi iki yolla yaylmtr. Bunlardan biri mam Mlik'in yazd eserler, ikincisi de onun talebelerinin tedvn ve eitim faaliyetidir. lkenin eitli blgelerinden zellikle de Msr ve Kuzey Afrika tarafndan gelen renciler daha sonra blgelerine dnerek mam Mlik'in gr ve fetvalarn yaydlar. Sahnn'un (. 240/854) nclnde tedvn edilen ve mam Mlik'in ve yakn rencilerinin grlerini toplayan el-Mdevvene isimli hacimli eser, Muvatta ile birlikte Mliki mezhebinin temel iki kitab saylr. Mlik mezhebi, nce Hicaz blgesinde yaylm, sonra mam Mlik'in Esed b. Furt, Abdullah b. Vehb, Abdurrahman b. Kasm gibi talebeleri vastasyla Msr, Kuzey Afrika ve Endls'e yaylmtr. Hatta, bu mezhep bir

SLM DN

37

zamanlar spanya'da Endls Emev Devletinin resm mezhebi olmutur. Gnmzde Msr'da, Kuzey Afrikada (Tunus, Cezayir, Fas), Sudan'da Mlik mezhebi ok yaygndr. Hicaz blgesinde ise, Mlikler'in says olduka azdr. fi mezhebinin kurucusu saylan, Muhammed b. drs e-fi 150 (767) ylnda Gazze ehrinde (Filistin) dodu. mam Mlik'ten Medine fkhn, mam Muhammed'den Irak fkhn rendi. Bylece Hicaz fkh ile Irak fkhn birletirdi. mam fi Badat'ta muhtemelen iki yl kadar kaldktan sonra Mekke'ye dnd ve Mekke'de dokuz sene ders verdi. Bu devir fi'nin ilim hayatnn en verimli devridir. nk o, Mekke'ye ehl-i rey fkh ile ehl-i hads fkhn birletirerek dnm, yapt seyahatlerde asrnda yaayan limlerin grlerine vkf olmu, onlar incelemi, rivayet ettikleri hadislerin ounu toplamt. mam fi hicr 195 senesinde tekrar Badat'a geldi. Bu ikinci geliinde, artk o Irak ve Hicaz fkh ekollerini derinlemesine incelemi, fkhta kendi usuln ortaya koymu olarak talebe yetitirmeye balad. Hicr 198 ylnda Msr'a gitti ve 204 (820) ylnda orada vefat etti. Vefat ettii zaman elli drt yanda idi. Msr'da kald drt sene iinde tecrbeleri ve yeni muhitin artlar nda eski bilgilerini yeniden ett etmeye balad, baz grlerinden vazgeti, yenilerini ortaya koydu. Bylece onun rc ettii eski grleri ile yeni grlerinden oluan "mezheb-i kadm"i ve "mezheb-i cedd"i teekkl etmi oldu. O hicr 204 ylnda Msr'da vefat ettii zaman arkasnda zengin bir fkh hazinesi ve kalabalk bir talebe topluluu brakt. Mekke, Badat ve Msr'da yetitirdii sekin talebeleri onun eserlerini okuttular, grlerini ve dier fakihlerle olan ihtilflarn naklettiler. te bu rencilerin gittike genileyen ders halkalar neticesinde fi mezhebi ortaya km oldu. fi mezhebi nce Msr'da sonra Suriye, Irak, Horasan ve Mvernnehir'de yayld. ou zaman fetvada ve retimde Hanefler'le yan yana yer ald. Bugn fi mezhebi lkemizin gneydou ve dou illeri ile yukarda saylan blgelerde yaygn durumdadr. Hanbel mezhebinin kurucusu saylan, Ahmed b. Hanbel hicr 164 ylnda Badat'ta dnyaya geldi. Gen yatan itibaren Badat'ta hadis toplamaya balad. Hicr 186 ylna kadar hadis limlerinden dinledii btn hadisleri kaleme ald. Hadis aratrma ve tesbiti amacyla slm lkelerini diyar diyar dolat. Ahmed b. Hanbel hadis ilminde rivayete nem verdii kadar, naslardan hkm karmaya da itina gsterdi. O mam fi'nin fkhtaki bilgi-

38

LMHAL

sine, hkm karma ve istinbat usul ve metoduna hayrand. Ahmed b. Hanbel Mekke'de, Badat'ta mam fi'den bu metotlar rendi ve benimsedi. Bylece hadisleri sadece rivayetle yetinmeyip, onlarn fkh mna ve maksatlarn da aratrd. Olgunluk yana geldii zaman ders okutmaya ve fetva vermeye balad. Bu devirde fakihlerin almalar meyvelerini vermi, ok deerli fkh eserleri birer birer ortaya km, ilk mezhebin birinci el kaynaklar tedvn edilmiti. mam Ahmed b. Hanbel kendisini byle zengin bir fkh servetinin iinde buldu. Bunlardan en iyi bir ekilde istifade etmesini bildi. Ahmed b. Hanbel ibadet ve mumelt konularnda iki ayr usul benimsedi. badet konularnda naslara ve Selefin eserlerine smsk sarld. Delilsiz hkm vermekten saknd. Mumeltta da yine Selefin yolu olan, bir eyin haram veya hell olduuna dair naslarda delil yoksa o mubahtr prensibine sarld. "Eyada aslolan mubahlktr" prensibini Hanef, fi ve Mlikler de benimserler, ancak Hanbeller mumeltta daha belirgin biimde serbestlik taraftardrlar. Onlar mukavele serbestisini alabildiine geni tutmulardr. Dinin haram kld artlar mstesna, bu mezhep ticarette taraflarn istedikleri artlar koabileceini hkme balar. Bu mezhepte nassa ve esere sk skya bal olmann neticesi bir yandan ictihadla hkm elde etme gletirilirken, dier yandan nassa dayanmadan bir eye ciz deildir demeyi de zorlatrmtr. Eyada aslolan mubahlktr kaidesi temel alnd iin mubah ufku genilemi ve bu bak as byk lde akidlere de yansmtr. Ahmed b. Hanbel'in ou mstakil veya mezhepte mctehid olan talebe ve mntesipleri, onun grleri etrafnda Hanbel fkh ekolnn olumasn salamlar, nceleri Badat'ta doan bu mezhep daha sonra dier slm blgelerine de yaylmaya balamtr. Hanbel mezhebinin usul ve zellikleri, temelde Ahmed b. Hanbel'in metodolojisi ve fkh grlerine dayanr. Mezhebin ayrc vasf olarak rey ve kyastan ok yet, hadis ve sahbe kavli gibi nakl delillere dayanmas dikkat eker. Mezhepte bir bakma hadise dayal fkh anlay hkimdir. Sadece fiilen karlalan problemlere zm retilmitir. Teknik anlamda tam bir fkh mezhebi deil, bir nevi hadis ekol olarak da grld iin, Hanbellii fkh mezhepleri arasnda saymayanlar da vardr. Ahmed b. Hanbel'in, devrinde a'ya ve dier Ehl-i snnet d fikr ve itikad akmlara kar mcadele etmesi, onlara kar hadisleri ve geleneksel din anlayn (Seleflik) savunmu olmas, onu devrinde Ehl-i snnet'in temsilcisi konumuna getirmi, Hanbelliin fkh mezhebi olmasnda bu hususun byk etkisi olmutur. Ancak Hanbelliin fikr ve fkh geliiminde yukarda zikredilen tedvn faaliyetlerinin yan sra bn Teymiyye ve rencisi bn Kayyim el-Cevziyye'nin eserlerinin de byk pay vardr.

SLM DN

39

Son yzylda Arap dnyasnda ba gsteren ve din olduu kadar siyas ve sosyo ekonomik bir mahiyet de arzeden Vehhblik hareketi, zellikle akaid alanndaki grleri ve Selef tavr sebebiyle Hanbel mezhebini kendilerine yakn bulduu iin Hanbel mezhebi gnmzde bata Hicaz blgesi olmak zere Irak, Suriye, Filistin ve Msr'da da bir hayli taraftar bulmu durumdadr. Hanbel mezhebi bugn Suudi Arabistan'da resm mezhep konumundadr. Rey ve ictihad faaliyetinin younlap fkh dncenin daha doktriner ve sistematik hale geldii ve hogrl-hrriyeti bir fikr tartma ortamnn bulunduu hicr II ve III. yzylda, yukarda haklarnda zet bilgi verilen drt byk Snn fkh mezhebinin imamnn ve rencilerinin yan sra birok byk ve bamsz mctehidin yetitii ve bunlarn da grleri etrafnda ksm bir gruplamann olduu bilinmektedir. Bunlar arasnda Mekke'de Sfyn b. Uyeyne (. 198/813); Kfe'de Sfyn es-Sevr (. 161/ 778), bn Eb Leyl (. 148/765), bn brme (. 144/761); Badat'ta Eb Sevr (. 240/854), Dvd ez-Zhir (. 270/883). bn Cerr et-Taber (. 310/922); Msr'da Leys b. Sad (. 175/791); Basra'da Hasan- Basr (. 110/728); am'da Evz (. 157/774); Nbur'da shak b. Rhye (. 238/ 853) saylabilir. ctihad metotlar ve delillerden hkm karma asndan kendilerine zg grleri bulunmas itibariyle mstakil birer mctehid olan bu ve benzeri fakihlerin pek ou sonradan mntesipleri kalmad iin mezhep imam olarak tannmam ve grleri mezhep olarak fiil hayata aksetmemitir. Bununla birlikte ilk dnem hadis ve fkh literatrnde grlerine yer verilen bu mctehidler, hem slm hukukunun doktrin boyutunu ve yorum-zm zenginliini gstermesi hem de gnmzdeki kanunlatrmalarda ihtiya duyulabilecek alternatif zmleri hatrlatmas ynyle ayr bir nem tarlar. Gnmzde mntesibi kalmam olmasna ramen rey ve ictihad hareketine kar srdrd sert eletirileriyle, farkl bak alaryla ve grleriyle fkh kltrne ayr bir zenginlik kazandran Zhiriyye ekol ve bu ekoln iki byk imam Dvd ez-Zhir (. 270/883) ve bn Hazm (. 456/ 1064) burada ayrca anlmaya deer. Kyasa ve rey ictihadna iddetle kar kp yet ve hadislerin zhirine tutunmann tek yol olduunu savunan bu ekol hicr IV. asrdan itibaren bir sre etkili olmu ise de daha sonra, ksmen yakn bir anlaya sahip olan fi mezhebi iinde erimitir. Fkhn usul ve fr alannda birok eser veren ve kendinden nceki fakihlerin grlerine ve metotlarna naslarn lafzn esas alma ve hadise ballk gelenei iinde kalarak ciddi bir eletiri ynelten bn Hazm, ekoln fkh yn n plana kan bir mezhep halinde tannmasn da salamtr.

40

LMHAL

Snn mezheplerin dnda kalan fkh mezhep ve ekollerin, mntesipleri itibariyle en nemli ksmn a grubunda yer alan fkh ekoller tekil eder. a esasen balangta siyas, devamnda da itikad bir gruplama iken mezhepleme srecine bal olarak kendine zg fkh doktrin ve uygulamas da gelitirdiinden a'nn byk frkas ayn zamanda birer fkh mezhebi olarak da grlebilir. mmiyye akaid ve fkhta Cafer es-Sdk'n grlerini esas aldndan Caferiyye olarak da anlr. Cafer fkhnda Snn kesimdeki ehl-i hads ehl-i rey ayrmn ksmen andrr tarzda iki temel eilim grlr ve bunlarn temsilcileri Ahbrler ve Usller diye anlrlar. Birinciler hkm karmada hadisleri esas alr ve Kur'an'n da ancak bu hadislerle anlalabileceini sylerken ikinci grup kitap, snnet, icm ve akl eklinde drt delilden sz eder. Ancak a'nn snnet ve icm anlay Snn mezheplerinkinden olduka farkl olup Hz. Peygamber'in ve msum imamlarn (on iki imam) sz, fiil ve tasviplerini l alr, sadece Ehl-i beytin rivayet ettii hadisleri kabul ederler. Mta nikhn ciz grme, abdestte plak ayaklarn stne meshi yeterli sayma, boamada iki ahit zorunluluu, be vakit namaz cem yoluyla vakitte klma, zekt (humus) din adamlar eliyle toplama gibi baz farkl gr ve uygulamalar vardr. a'nn dier kolu olan Zeydiyye, fkh grleri itibariyle Hanef mezhebine bir hayli yakndr. Mest zerine meshi, gayri mslimin kestiini yemeyi ve Ehl-i kitaptan bir kadnla evlenmeyi ciz grmezler. Esasen birer siyas-itikad frka hareketi olan a'nn dier kollar veya Hriclik fkh alannda baz farkl grlere sahip ise de bu tr fkh farkllklar dier Snn fkh mezhepleri iinde de mevcut olduundan fazla bir nem tamazlar. c) Mezhebe Ballk ve Telfik slm dnyasnda ilk dnemlerden itibaren youn bir ictihad ve rey faaliyetinin srdrld, bunun tabii sonucu olarak eitli blgelerde ilim halkalarnn, ilm gelenek ve ekollemenin olutuu IV. (X.) yzyldan itibaren de fkh srecinin halk nezdinde de hzland bilinmektedir. Abbsler'den itibaren slm devletlerinin kadlkudtlk ve resm mezhep uygulamas, mezhep fkhlarn esas alan tedvn ve tedrs faaliyeti gibi millerin yan sra Eyyb ve Memlkler dnemi uygulamalar neticesinde Snn mslmanlar arasnda yaklak olarak V. (XI.) yzyln sonlarndan itibaren bugnk drt fkh mezhebinin takarrur ettii grlr. O tarihlerden itibaren de mezhep, mezhebe ballk, ictihad, taklid ve telfik gibi meseleler gerek avam gerekse entelektel boyutta tartlagelmitir.

SLM DN

41

aa) Mezhebe Balanmann Tarih ve Fikr Temelleri slm hukuk tarihinde mezhepler konusunu iyi tahlil edebilmek iin u bal birbirinden ayrt etmek gerekir: 1. Mezheplerin ortaya k ve olumas. 2. Mezheplerin istikrar kazanmas (mezhep realitesinin toplumda yer etmesi). 3. Mezheplerin belirli blgelerde yaylm ve tutulmu olmas. Birinci balkla ilgili olarak u kadarn sylemek herhalde yeter: Farkl anlalmaya msait yazl bir kaynaktan hkm karma durumunda bulunan hkim veya hukukularn farkl yntemler izleyebileceklerini hukuk nosyonuna sahip herkes kabul eder. Bundan ayr olarak slm hukukunun ikinci asl kayna olan snnet malzemesinin snrlandrlmasnda nemli bak farkllklarnn olmas (hadisin tedvni ncesinde bir lime ulaan hadisin
baka bir lime ulamam olmas, gerek tedvn ncesinde gerekse tedvn sonrasnda bir limin sahih sayd hadisi dierinin sahih saymamas, bylece birincisi bakmndan konu nas ile dzenlenmi olduu halde dierine gre konu hakknda kanun boluunun bulunduunun kabul) vkas hatrlanrsa gr

ayrlklarnn yeni bir boyut kazanm olacan kavramak g olmaz. nc balkla ilgili olarak, yani bir mezhebin belirli yerlerde yaylmasnn milleri etrafnda slm hukuk tarihi yazarlar deiik tesbitler ortaya koymulardr. Bu erevede bir mezhebin belirli dnemlerde devletin desteini alm olmas veya bir mezhebin eilim ve ilkeleriyle belirli bir blgenin kltrnn ve sosyal yapsnn uygunluk arzetmesi gibi miller anlabilir. Bir mezhebe balanmann gerekli olup olmad ve birden fazla mezhepten yararlanmann sakncal olup olmad sorusuna salkl bir cevap bulabilmenin yolu ise, yukardaki ikinci baln tetkikinden yani "mezheplerin istikrar kazanmasnn temelinde hangi ihtiyacn yattn" tesbit etmekten geer. Sahbe-i kirm ve tbin dnemlerinde henz mezhepler olumamt. Bir mslman karlat din bir mesele iin, gvendii limin grne bavuruyor, tutumunu buna gre ayarlyordu. Hkimler de nlerine getirilen hukuk ihtilflar ya kendi ictihadlar ile ya da ittib ettikleri bir mctehidin ictihadna gre zmlyorlard. Zamanla, slm lkesinin farkl blgelerinde farkl hkmler uygulanyor olmasnn toplumda nemli rahatszlklara yol amaya balad anlalmaktadr. Esasen, bir meselede delil ve yorum farkll sebebiyle birbirine taban tabana zt iki zm ilm adan izah etmek ok g olmayabilir. Mesel,

42

LMHAL

bir fakihin tazminat denmesi gerekeceine hkmettii bir olayda baka bir fakih tazminata gerek olmadna; bir fakihin kadnn hkim hkmyle evliliin sona erdirilmesi (tefrik) talebinin kabul edilmesi gerektiine hkmettii bir olayda bir baka fakih hkime byle bir yetki verilemeyeceine, hatta bir fakihin ksas gerekeceine hkmettii bir olayda baka bir fakih ksas yaplamayacana hkmedebilir ve bu ictihadlarn ikna edici ilm izahlar olabilir. Nitekim fkh kitaplar bu tr gr ayrlklaryla doludur ve bu farkl grler deiik bilginlerce savunulagelmitir. Yine, farkl lkelerde veya bir lkede olmakla beraber farkl zamanlarda, bu birbirine zt zmlerin herkese uygulanmas halinde, -taraflardan biri mahkeme kararn kendisi iin ar bulsa bile- bu hkmlerin kiilerin adalet duygularn rencide etmeden varln korumas ok g olmayabilir. Nitekim "eriatn kestii parmak acmaz" vecizesi bu anlay yanstmaktadr. Fakat ayn toplumda yaayan fertlere, kaza (yarg) alannda farkl hkmlerin uygulanmasna imkn verilmesi halinde bu, ksa zamanda nemli sanclar meydana getirir ve hukuk anarisine yol aar. te Abbs hilfetinin balarnda slm lkesinde bu istikamette gelien gidiat farkeden devlet sekreteryasnda grevli Abdullah b. Mukaffa, devlet bakanna sunduu genel bir raporda, hukuk anarisini giderici tedbirler alnmasn nerme ihtiyacn duymutur. Bu raporda yle deniyordu: "Emr'l mminnin (halifenin)... zerine eilmesi gereken hususlardan biri de, ok nemli ihtilflara yol aan birbiriyle elikili farkl hkmler meselesidir. Keke emr'l-mminn, bu farkl hkm ve uygulamalarn -her bir tarafn snnetten ve kyastan dayand delillerle birlikte- derlenip bir kitap halinde kendisine sunulmasn emretse, sonra bunlara bakp birletirici ve kesin karakterde bir kitap yazsa; umarz ki Allah hata ile dorunun karm olan bu hkmleri tek bir doru hkm klar". Ksaca bn'l-Mukaffa lke genelinde bir kanunlatrmaya gidilmesini teklif ediyordu. phesiz fkh hkmlerin tedvninin (derlenip kanun haline getirilmesinin) faydalarnn yan sra birtakm sakncalar da vard. Ayrca slm hukukunun asl kaynaklarndan snnetin henz tedvn edilmemi olmas da, bu meyanda dikkate alnmas gerekli ok nemli bir husus idi. Bu yzden mam Mlik, halifenin kanunlatrma ynndeki teklifini kabul etmedi. Sonu olarak, slm dnyasndaki bu ilk kanunlatrma giriiminin olumlu neticelenmedii grlmektedir. Fakat bu, sz edilen giriimi harekete geiren ihtiyacn ortadan kalkt anlamna gelmez. Aksine bu yndeki ihtiya zamann ilerlemesi ile kendisini daha fazla hissettirir olmutu.

SLM DN

43

te bu amaz (bir yandan hukuk birlii ihtiyacnn bulunmas, dier yandan kanunlatrmaya gidilememesi) karsnda mslman toplumlar spontane (kendiliinden) bir zmle bu meseleyi halletmek durumunda kalmlardr. Bu zm de mezheplerin istikrar kazanmas, bir anlamda, bir mezhebin esas alnp ona kanun misyonunun grdrlmesi olmutur. Artk bir mezhebin zmleri baz konularda dier mezheplerdekilere gre -toplumun ihtiyalarn karlama, fakihe ve hkime doyurucu grnme ve hatta adalet duygusunu tatmin etme ynnden- daha zayf grnse bile, hukuk birliinin salanm olmas dier ynlerdeki sakncalar nemli lde hafifletmi oluyordu. Bylece slm dnyas -baz snrl ve mevzi dzenlemeler bir yana- birden fazla mezhepten yararlanarak toplum geneline uygulanacak hukuk hkmleri kanun haline getirme ynndeki bir tercihe ancak XX. asrn balarnda (1917 ylnda Osmanl Hukk- Aile Kararnmesi'ni yrrle koyarak) ulaabilmi, bir anlamda, "hukuk emniyeti" dncesine hukukun dier fonksiyonlarna nisbetle daha fazla nem verilmitir. u halde, bir mezhebe sk biimde balanmann temel gerekesi, elimezlik ve kendi iinde tutarllk araydr. ayet mezheplerin, kendi iinde tutarll salayan metotlara sahip birer hukuk doktrini olduu sylenebilirse, bir mezhebin esas alnmas bu aray tatmin edecek en iyi yollardan biri saylabilir. Fkh usul eserlerinin kaleme alnmaya baland ilk dnemlerde ortaya konan tavrlar (zellikle Hanef usul etrafndaki tartmalar ve aklamalar) dikkatle incelenirse, slm bilginlerinin mezheplere (zellikle kendi mezheplerine) bu nazarla baktklar yani onu kendi iinde tutarl kurallar btn olarak grdkleri anlalr. Bununla birlikte her mezhepte bu hususta eletiriye ak noktalar bulunabilecei inkr edilemez. te yandan, teorik olarak mezhebin usul kendi iinde tutarl olsa da, pratik hayatn ortaya kard ihtiyalar ve toplumdaki deimeler karsnda, ya da dayanlan delilin (zellikle snnet malzemesinin) yeniden gzden geirilmesi ile, fkh alannda uzman kiilerce (bir
mezhep esas alnmakla beraber baz meselelerde baka mezheplerden iktibasta bulunma yahut her bir meseleyi yeniden inceleyerek en uygun zm belirleme eklinde) deiik mezheplerden yararlanma yoluna gidilmesi, elimez-

lik aray dncesini ihll etmez. Gnmz artlarnda, hukuk uyumazlklara (yarg kararlarna) konu olan meselelerde, bu mnadaki ihtiyacn giderilmesi -izlenecek yol asndan- byk zorluklar tamaz. Her bir konunun uzmanlarnca, toplumun ihtiyalarn karlayacak ve delili en kuvvetli grn belirlenmesi ve bu

44

LMHAL

zmn kanunlatrlmas; sonra kaz ictihadlar mekanizmas ile bir taraftan bu zmlerin doyuruculuunun kontrol bir taraftan da uygulama birliinin salanmas; artlar deitike bu erevede gereken deiikliklerin yaplmas mmkndr. Dolaysyla, hukuk alannda tek mezhebe sk bir ekilde balanma dncesi, temelindeki gerekeyi yitirmi demektir. slm fkhnn sadece gnmzdeki erevesi ile hukuk alann dzenlemekle kalmayp kiinin Allah'a kar vecbelerini de dzenledii dikkate alnrsa, konuya mslman fert asndan da bakmak gerei ortaya kar: Dar anlamyla din konularda da (ibadetler ve hell-haram konularnda) bir mslmann kendi iinde tutarl kurallar btnn hayatna uygulamak istemesi tabiidir. Hukuk birliinin olmad bir lkede farkl farkl hkmler uygulanarak bir hukuk anarisi yaanmas ne kadar rahatsz edici ise, kiinin kendisini ikna eden hakllk gerekeleri olmakszn din yaantsn deiken, lden mahrum kurallara gre ynlendirmesi de o kadar, hatta -mahkeme kararlarnda olduu gibi dnyada olup biten bir hesaplama ile snrl olmad iin- daha ok rahatsz edicidir. te bu ynyle bir mezhebe ballk, kii iin gvenli bir yol saylabilir. Fakat bu, izlenmesi zorunlu ya da en iyi yol olduu anlamna da gelmez. Avam asndan konuya bakldnda, kiinin her bir meselede hkmn dayand delilleri lp tartmas, bir meselede baka mezhebin hkmn aldnda metodik adan elikiye dlp dlmeyeceini tesbit edebilmesi beklenemez. u halde ona, bir mezhebe balanmann verdii gveni salayc bir alternatif sunmak gerekir. Bu konuda gven verici bir yntem olmak zere (kiinin Allah'a kar
kulluk grevini huzurla ifa edebilmesi iin) biri genel dieri zel nitelikli iki yol

nerilebilir: Genel nitelikli gven yolu, icmya aykr olmayan (yaplan uygulamann
hibir slm liminin vard sonula badatrlamaz duruma dmedii) bir -

zm olmak kayd ile, herhangi bir mctehidin gr ile amel edilebileceinin kabuldr. Bu yolu izleyen kii, her bir mctehidin Allah katnda doru olan aratrmak iin zami abay harcam olduu, hepsinin ayn kaynaklar esas ald ve Allah katndaki dorunun bunlardan herhangi birindekine uygun olduuna dair ak bir delil bulunmad noktasndan hareket etmi olacaktr. Felsef temel itibariyle bu tutum tutarl saylr; nk kaynaklar birdir ve ictihadla amalanan hedef birdir. Metodoloji asndan ise tutarllna gvenle baklabilmesi kolay deildir. Mesel, bir meselede Kur'an'n mtevtir de olsa

SLM DN

45

snnetle neshini kabul etmeyen bir mctehidin grn uygularken, baka bir meselede Kur'an'n mtevtir snnetle neshini kabul eden bir mctehidin grn uygulamak; bir meselede, bir sahbenin Reslullah'tan rivayet edip daha sonraki tabakalarda tevtr saysndaki rvilerce rivayet edilen hadise (mehur snnet) metodik adan ayr bir deer veren mctehidin grn uygularken, baka bir meselede bu tr hadisi haber-i vhid sayan ve ona gre bir metodik rol tanyan mctehidin grn uygulamak gibi durumlara dlmeyeceini garanti etmek mmkn deildir. Bununla birlikte, zaruret, ihtiya gibi gerekelerle (ki bunlar slm fkhnn herkese kabul edilen ilkeleridir) kiinin birden fazla mezhep hkmn din hayatnda bir araya getirmesi de, kstastan mahrum geliigzel bir seim yapm olma endiesini ortadan kaldran bir gvence saylabilir. zel nitelikli gven yolu ise, bir meselede hangi ictihadn delillerinin daha kuvvetli ve iinde bulunulan zamann artlarna daha uygun olduuna dair ehliyetli kiilerin veya kurulularn yaptklar tercihlerin esas alnmasdr. Bu tr tercihler, ounlukla, metodik eliki phelerinden uzak olup, daha ok, hadislerin shhat derecelerinin gzden geirilmesine, farkl yorumlar yahut maslahatla ilgili farkl deerlendirmeler iinden mevcut artlara en uygununun belirlenmesine yneliktir. Bu ikinci yolun, avam asndan, din yaanty tutarszlklara dmeden srdrebilmek iin izlenebilecek en emin yol olduu sylenebilir. Bu yolda, tercih edilen grn dayanaklar ve dier grlerle karlatrmasnn yapld yaynlar takip ederek yrnmesi halinde, bu yolun ayn zamanda kiinin fkh kltrn gelitirmesine ve bylece topluma bu konuda bir seviye kazandrlmasna da yardmc olaca phesizdir. Bu alanda mslmanlar aydnlatma ve onlarn gvenerek uyabilecekleri tercihleri ortaya koyma hususunda ilgili kurululara nemli grevler dt aktr. Bu tahliller nda tek mezhebe ballk ve telfik ile ilgili grlere ksaca deinip, mezheplerin kolay hkmlerini izleme hakknda bir deerlendirme yapmak uygun olur. bb) Tek Mezhebe Ballk "Telfik" konusu ile "tek mezhebe ballk" meselesi arasnda sk bir ba olduundan, nce bu mesele hakkndaki grlere ksaca deinmek gerekir. Bu mesele ele alnrken, mctehid olmayan bir mkellefin durumunun sz konusu olduuna ve byle bir kimsenin er-amel konularda daima bir

46

LMHAL

mezhebe gre davranmas gerekip gerekmedii sorusuna cevap arandna dikkat edilmelidir. Gerek devlet gerekse fert plannda bir mezhebe balanma gereini ortaya karan tarih ve fikr temellere daha nce temas edilmiti. te bu balanmann "taassup" derecesine ulamasn takip eden dnemlerde, bir mezhebe bal davranmann ve hatta hep o mezhep zere kalmann vcip olduu (dahas mezhebinden ayrlana tazir cezas uygulanmas gerekecei) ynnde fikirler ileri srlr olmutur. Buna karlk muhakkk limler, ictihad edemeyen bir mkellefin hep bir mezhebe bal kalmasn gerektirecek er bir delil bulunmadn, byle bir kimse iin vcip olann, ehliyetine kani olduu limlere sormak, renmek ve buna gre davranmaktan ibaret bulunduunu ispat etmeye almlardr. cc)Telfik Telfik, szlkte, "kuman iki kenarn birletirip dikmek" anlamna gelir. Fkh ve usl-i fkhta da bu anlamdan hareketle, farkl hkmlerin bir araya getirilmesini ifade etmek zere kullanlmtr. Ancak bu ortak noktann tesinde fkh ve usl-i fkh eserlerinde telfik balca anlamda kullanlmtr: a) Fkh eserlerinde telfik kelimesi bazan, ictihad ihtilftan kaynaklanmayan iki farkl hkm birletirerek uygulamak anlamnda kullanlmtr. Mesel, "yemin kefretinde on fakirin bir ksmn yedirmek, dierlerini giydirmek eklinde telfik yaplmas ciz deildir" denirken bu mna kastedilmitir. b) Fkh usul eserlerinde telfik bazan, bir meselede nceki mctehidlerin sylemedii ve onlarn grlerinin ortak noktasn ihll eden yeni bir gr ortaya atmak anlamnda kullanlmtr. Daha ok icm bahsinde incelenen bu meselenin taklit deil ictihad ile ilgili olduu aktr. Buna "ictihadda telfik" denebilir. c) Fkh ve fkh usul eserlerinde, telfik denince daha ok u anlam kastedilir: Belirli bir meselede birden fazla ictihad gr bir arada (veya bir arada saylabilecek ekilde, yani birincisinin tesiri kalkmadan dieriyle) amel edip ortaya bu mctehidlerden hibirinin kabul etmeyecei mrekkep bir durumun ortaya kmas. Telfikin dar anlam budur. Buna "taklitte telfik" denir. slm tarihinde hicr VII. asrdan itibaren tartlmaya balanan bu mesele hakknda mutlak olarak olumsuz gr belirtenlere kar bunun ciz olduunu savunan pek ok lim vardr. Bununla birlikte genellikle muhakkk limler ve zellikle muasr aratrmaclar bu konuda baz kaytlar konmas ve bu kaytlara riayet edilmesi halinde telfikin ciz olacan kabul ederler.

SLM DN

47

Bu kaytlar ylece zetlemek mmkndr: a) Telfike ihtiya duyulmas. b) Daima kolay hkmleri alarak din hayatn keyflie dntrlmemesi. c) Bu yolun "kanuna kar hile" amacna alet edilmemesi. d) Hellharam meselelerinde ihtiyata riayet edilmesi. En geni anlamyla ele alnrsa telfik deiik mezheplerin hkmlerinden yararlanmay da (buna intikal de denilmektedir), dolaysyla deiik mezheplerin kiiye kolay gelen hkmlerini semeyi de ifade eder. Dar anlamyla telfik (yani bir meselede birden fazla ictihad birletirip bu ictihad sahiplerinin hibirinin benimsemeyecei mrekkep bir durum meydana getirme) dahi -baz kaytlarla- tecviz edilince, bunun (mrekkep bir durum meydana getirmeden deiik mezheplerden yararlanmann) tecvizi -belirtilen kaytlara riayet artyla- evleviyet gerei olur. Fakat bunda, b kknda belirtilen arta riayet etmeme ihtimali ok kuvvetlidir. nk deiik mezheplerin kolay hkmlerini alrken, kiiyi buna ynelten mil "kolayclk" dncesidir. slm dinindeki "kolaylatrma" ilkesi, bu ilkenin amalarna uygun olarak kullanlrsa ilke hedefine ulam olur. Fakat bu ilke ahs arzulara vasta olarak kullanlrsa, ilke hedefinden sapm ve din hayat keyflie dntrlm olur. Mezhebe balln tarih ve fikr temellerini aklarken belirtildii zere, burada zerinde durulan konu, hukuk ihtilflar zmleyecek hkmler (kanun ve kanunlatrma) olmayp, mslmann dnya ve hiret saadetini kazanmak zere izleyecei ve meyyidesi sadece uhrev olan kurallar, ksaca din hayatn tanzimi meselesidir. u halde, kii bu konuda tutarllk fikrine nem vermek, telfik iin konan kaytlara riayetsizlik halinde gerekte kendisini aldatm olacann bilincinde olmak ve azmet yahut ruhsat tercih konusunda (tb'nin de belirttii zere) kendisinin fakihi gibi davranmak durumundadr. slm Konferans Tekilt'na bal slm Fkh Akademisi de 21-27 Haziran 1993 tarihleri arasnda Bruney Drsselm'da yaplan VIII. dnem toplantsnda ald 1 nolu tavsiye kararnda, fkh mezheplerinin kolaylk salayan hkmlerini alp uygularken balcalarna yukarda deinilen llere riayet edilmesi gerektiine dikkat ekmi ve zellikle kiinin byle bir yol izlerken kendisini vicdanen rahat hissetmesi gerektiine iaret etmitir. Bu arada, fkh mezheplerine veya mezhep imamlarna baz meselelerde farkl grlerin nisbet edilmesinin tabii karlanmas gerektiine iaret edilmesi yararl olur. yle ki: ounluk itibariyle mezhep imamlarnn grleri

48

LMHAL

rivayet yoluyla sonraki nesillere intikal ettiinden, fkh eserlerinde bir meselede ayn fakihe ait birden fazla gr yer alabilmi ve bunlardan hangilerinin daha kuvvetli olduunu ortaya koymaya ynelik tesbitler zerinde daima fikir birlii olumamtr. te yandan bir fakihin deiik zamanlarda veya farkl deerlendirme sebebiyle ayn mesele iin farkl grler ortaya koyduu da bir gerektir. zellikle mam fi'nin Msr'a geldikten sonra birok gr deitiinden, genellikle ona nisbet edilen ictihadlarda genelde kadm (eski) ve cedd (yeni) eklinde bir ayrma gidildii grlr.

C) TASAVVUF
nsann i dnyasyla, ruh ve mnev ynden kendini gelitirmesiyle ilgili olarak Kur'n- Kerm'de, Hz. Peygamber'in hayatnda ve sahih hadislerinde mevcut olan bilgiler ve ynlendirmeler, ilk dnemlerden itibaren mslmanlarn dini daha iyi anlama ve yaama talep ve gayretlerine itikad ve fkh cephesinden ayr olarak tasavvuf ad altnda zetlenebilecek nc bir cephe ve zenginlik kazandrmtr. Tasavvuf kelimesi Kur'an'da ve hadislerde gemez. Hicri ilk iki yzylda kiinin kendi i dnyasndaki derinlik ve zenginlii, cokulu dindarln ifade iin genelde zhd, rikak-rekaik, takv, ibadet gibi kelimeler kullanlyor, byle kimselere de zhid ve bid deniliyordu. Hicr III. yzyldan sonra daha kapsaml olarak tasavvuf, sf, sfiyye gibi terimler kullanlmaya baland ve bir dnemden sonra tasavvuf ayr bir ilim ve davran biimi olarak ortaya kt. Tasavvuf, kalp temizliini, gzel ahlk ve ruh olgunluunu konu alr. Ama mminleri terbiye etmek ve mnen ykseltmektir. Bu amaca ulamak iin dnyadan ok hirete nem vermek, madd deerlerden fazla mnev deerlere balanmak, daha nitelikli ve daha ok ibadet etmek ve nefsi disiplin altna almak gerekir. a) Tasavvuf Dncenin Din ve Fikr Temelleri slm, mminlerin dnya hayatna ve madd zevklere dalmamalarn, hirete ve mnev deerlere ncelik vermelerini ister. Yce Allah yle buyurur: "Azgnlaan ve dnya hayatn tercih edenin gidecei yer cehennemdir" (en-Nzit 79/38). "Siz dnya hayatn tercih ediyorsunuz ama hiret hayat daha hayrl ve daha kalcdr" (el-Al 87/16). Tasavvufta dnya hayatna hiret hayat kadar veya daha fazla nem vermemek esastr. Bu nokta Kur'n- Kerm'de ve hads-i eriflerde de kuvvetle vurgulanmtr. Allah Tel buyurur:

SLM DN

49

"Dnya hayat aldatc bir metdan baka bir ey deildir" (l-i mrn 3/185). "Dorusu dnya hayat ancak bir oyun ve elencedir" (Muhammed 47/36). "Allah'n vaadi haktr, sakn dnya hayat sizi kandrmasn ve eytan Allah'n affna gvendirerek sizi aldatmasn" (Lokmn 31/33). "Dnya menfaati nemsizdir, takv sahipleri iin hiret daha hayrldr" (en-Nis 4/77). "u dnya hayat sadece bir oyun ve elencedir, hiret ise gerek bir hayattr" (Ankebt 29/64). "Dnya hayat sadece bir oyun, bir elence, bir ss, aranzda bir nme vesilesi ve daha ok servet ve evlda sahip olma yardr" (el-Hadd 57/20). "Mal ve evlt dnya hayatnn ssdr. Kalc olan iyi iler ise hem sevap olmas bakmndan hem de mit balanmas bakmndan Rabbinin nezdinde ok hayrldr" (el-Kehf 18/46).

Kur'n- Kerm birka yerde dnya hayatn temsille anlatmtr: "Onlara

unu misal ver: Dnya hayat gkten indirdiimiz bir yamura benzer. Bu sayede yeryznde biten bitkiler birbirlerine karm, sonra kurumu, rzgrn savurduu erp haline gelmitir. Allah'n gc her eyin stndedir" (el-Kehf 18/45; l-i mrn 3/117; Ynus 10/24; el-Hadd 57/20).

Kur'n- Kerm'e gre insan dnyadan ok hireti istemelidir: "Kim

hiret yararn isterse ona bunu fazlasyla veririz, kim dnya yararn isterse ona da dnyadan bir eyler veririz, ama hirette bir nasibi olmaz" (e-r 42/20; el-Bakara 2/200; l-i mrn 3/145; Hd 11/15). Ksaca servetler, ka-

zanlar, zenginlikler ve her eit nimetler hirette ve Allah katnda bol bol mevcuttur (bk. en-Nis 4/94). Hads-i eriflerde de ayn hususlarn sklkla ifade edildii grlr: "Dnyada bir garip veya yolcu gibi yaa, kendini kabirde yatanlardan say" (Buhr, Rikak, 3; Tirmiz, Zhd, 25; bn Mce, Zhd, 6). "Dnyaya kar souk olan Allah, halkn malna gz dikmeyeni insanlar sever" (bn Mce, Zhd, 1). "Kabirleri ziyaret ediniz. Zira bu, sizi dnyadan soutur, hirete sndrr" (bn Mce, Ceniz, 47). Hz. Peygamber dnyann gsteri ve ekiciliine kaplmann muhtemel tehlikeleri konusunda mmetini uyarmtr (Buhr, Rikak, 3; Tirmiz, Zhd, 25).

Hz. Peygamber ahsen yukarda anlatlan ilkelere uygun olarak yaam; dnya malna tamah etmemi, madd zevkler peinde komam, daima hiret hayatna ncelik vermi ve onu stn tutmutur. yle buyurmutur:
"Uhud da kadar altnm olsa, borcumu demek iin bundan ayracam miktar hari, altnlarn gnden fazla yanmda kalmasn arzu etmezdim" (Buhr, Zekt, 4; Mslim, Zekt, 31).

50

LMHAL

Hz. Peygamber vefat edince altn, gm miras brakmad. Brakt miras beyaz bir katr, bir silh ve vakf arazisinden ibaretti (Buhr, Vesy", 1). Hz. Peygamber sade ve mtevazi bir hayat yaam, hibir zaman dnya nimetlerinin cazibesine kaplmam, ganimet mallar sebebiyle mslmanlarn elleri az ok geniledii halde o eski yaama biimini srdrm, br mslmanlar dzeyinde bir hayata kavumak isteyen hanmlarna ksm ve onlardan dnya ile kendisi arasnda bir tercih yapmalarn istemiti (bk. el-Ahzb 33/28; Buhr, Tefsr, 66; Mslim, Talk, 5). Dnyay hiretle bir ve eit tutmak veya ondan stn tutmamak zhddr. Zhd ilkesine bal olarak yaayan kiilere de zhid denir. Kur'an ve hadislerde zhde byk nem verilmi, bunun zdd olan dnyaya dkn olma, tamah, ihtiras ve karclk iddetle yerilmitir. Zhd tasavvufun temelidir. hiretin dnyadan stn, oradaki nimetlerin buradaki servetten daha nemli olduuna inanan bir mslman daha nitelikli ve daha ok ibadet eder, hak hukuk gzetir, ahlk kurallarna bal kalr, haram ve helli bilir. Byle bir hayat yaamayan bir kimsenin dnyadan ok hirete nem ve deer verdii sylenemez. badet zhdn tabii bir sonucudur. Yce Allah namaz, oru, hac ve zekt gibi ibadetleri farz klmtr. Hz. Peygamber ise farz olan ibadetlerle yetinilmemesini, nfile ve snnet olanlarn da yerine getirilmesini tavsiye etmitir. Farz namazlardan nce ve sonra klnan snnetler, teheccd, evvbin ve tahiyyet'l-mescid gibi dier nfile namazlar, receb ve ban gibi aylarda belli miktarda tutulan orular, umre ve sadaka byledir. badetlerin amac nefsi disiplin altna alarak Allah'a yaklamaktr. Tasavvufta farz ve nfile ibadetleri artlarna uygun olarak hu ve ihlsla yerine getirmek esastr. Sfler zellikle farz olmayan ibadetleri belli dzen iinde yerine getirmeye zen gsterirler. badetsiz tasavvuf olmaz. slm'da kalp temizlii nemlidir. Her eyden nce Cebril Kur'n- Kerm'i Hz. Peygamber'in kalbine indirmitir (el-Bakara 2/97; uar 26/194). Vahiy de ilham da kalbe gelir. "Allah'n huzuruna temiz (selim) bir kalple
kmaktan baka hibir eyin faydas yoktur" (e-uar 26/89; es-Safft 37/84; Kaf 50/33). "Allah sekneti (huzuru) mminlerin kalplerine indirmitir" (el-Feth 48/4). "Kalpler Allah' zikretmekle itminan bulur" (Ynus 10/74). Onun iin Allah' ok zikretmek tavsiye edilmitir (bk. el-Ahzb 33/41). Her eyin temeli olan iman kalbin tasdiklerinden ibarettir. Niyet

SLM DN

51

btn ibadetlerin temelidir. Halis niyet de kalpte gerekleir. badetlere kalbin temiz, niyetin iyi olmas orannda sevap verilir (Buhr, mn, 41; Mslim, mret, 155). Kur'an kalbin grme niteliinden sz eder. Yeryznde dolap ibret almayanlar, dnecek kalbi, iitecek kula olmayanlar uyarr: "Dikkat edin, bataki gzler deil, gsteki kalpler kr olur" (el-Hac 22/46). Hassas, yufka ve temiz kalplerden bahseden Kur'an ta gibi kat, kirli ve kilit vurulmu kalplerin bulunabileceine de dikkat eker. Kalbin kirlenmi ekline bazan nefis de denir. Buna kar nefsin arnm ekli de kalptir, kalp hkmndedir. "Nefsini kirleten hsrandadr, onu arndran kurtulua erer" (bk. e-ems 91/9-10). Bir hads-i erifte yle buyurulmutur: "nsann bedeninde bir et paras vardr. O iyi olursa beden tmyle iyi, kt olursa tamamyla kt olur. Dikkat, o kalptir" (Buhr, mn, 39; Mslim, Mskat, 107). Bir hadiste, "Bakalar fetva verse de, sen fetvay kalbine sor" (Drim, Buy, 2; Msned, IV, 228) denilerek vicdann sesine kulak verilmesi istenmitir. Hz. Peygamber, "yi, gnle yatan, gnah gnl trmalayan eydir" (Msned, IV, 194, 228) buyurarak pheli konularda kiinin kalbine ba-

vurmasn, bakasnn denetlemesinden nce kiinin kendi kendini denetlemesini tavsiye etmitir. Kur'an'da ve hadislerde takvya byk nem verilmitir. Hz. Peygamber kalbine iaret ederek, "Takv buradadr" demiti (Msned, V, 379). Tasavvufun konusu kalptir. Tasavvuf bir kalp ilmidir. Sflere bu yzden gnl ehli denilmitir. Tasavvuf dnce Allah korkusu ve Allah sevgisi temeline dayanr. Allah Korkusu. Kur'n- Kerm ve hads-i eriflerde "havfullah (mehfetullah) ve hayetullah" denilen Allah korkusu zerinde ok durulmutur. Gnah ileyenlerin ve bakalarna hakszlk edenlerin Allah'n gazabndan ve azabndan korkmalar lzmdr. Kur'an'da "Eer inanyorsanz biliniz ki en ok korkulmaya lyk olan Allah'tr" (et-Tevbe 9/13; el-Ahzb 33/37), "Onlardan deil, benden korkun" (l-i mrn 3/175) buyurulur. Kii insanlardan deil, Allah'tan korkarak gnah ilememeli, ktlk ve hakszlk etmemelidir. Gizli-ak ilenen her ktl bilen Allah Tel'nn ilenen ktlkleri cezasz brakmayacana, er veya ge bunun hesabn soracana inanmal, dinin emirlerine uyup yasaklarndan kanrken Allah'tan baka hibir kimseden korkmamaldr. Allah Tel byle kullarn ver: "Onlar Rablerinden

52

LMHAL

de, kt azaptan da korkarlar" (er-Rad 13/28). "Allah'tan baka hibir kimseden korkmazlar" (et-Tevbe 9/18; el-Ahzb 33/39).

Bata peygamberler ve veller olmak zere btn mminler Allah'tan korkar. Hz. Peygamber, "Allah' en iyi bileniniz ve ondan en ok korkannz benim" buyurmutur (Buhr, Edeb, 72; Mslim, Fezil, 35). Bir hadiste de "Hikmetin ba Allah korkusudur" (Acln, Kef'l-haf, I, 421) buyurulmutur. Allah'tan korkan bakasndan korkmaz. Allah korkusu dier korkular siler ve kiiyi cesur hale getirir. Allah'tan korkanlarn hirette de korkular olmayacak, mahzun olmayacaklardr (el-Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277). te Allah'n vel ve ergin kullar bunlardr. Allah korkusu konusu zerinde ok duran sfler bunu tasavvufun temel ilkelerinden biri haline getirmilerdir. Buradaki korku ayn zamanda Allah' sevmekten kaynaklanan bir ekinme mahiyetindedir. Bu sebeple Allah korkusu ile Allah sevgisi, birbirini tamamlayan iki kavramdr. Allah Sevgisi. Bu sevgi slm'daki mnev hayatn temelidir. Bu temele dayanmayan ibadet ve ahlk gibi davranlar slm asndan bir anlam ifade etmez. Bir mmin severek Allah'a itaat ve ibadet ederse, onun emirlerine ve yasaklarna uyarsa bunun deeri vardr. Allah Tel'y seven onun kelm olan Kur'an' ve resul olan Hz. Muhammed'i, onun dava arkadalar olan sahbeyi de sever. Ksaca Allah'n sevdii herkesi ve her eyi sever. Kur'an'da Allah sevgisi zerinde nemle durulur. Yce Allah yle buyurur: "man edenler Allah'a olan sevgileri ise ok fazladr" (el-Bakara 2/115). iddetli ve ok sevgi ak demektir. Bu yet bata olmak zere birok yette muhabbetullah denilen Allah sevgisine ve ilh aka iaret edilir. Bir mslman Allah', Resul'n ve Allah yolunda mcadele etmeyi babasndan oullarndan, kardelerinden, elerinden, kabilesinden, servetinden, ticaretinden ve meskeninden daha ok sevmekle ykmldr. Eer daha ok sevmezse Kur'an'n ifadesiyle "Allah'n hkm tecelli edene kadar
bekleyin, Allah gnahkr bir toplumu hidayete erdirmez" (et-Tevbe 9/24)

tehdidine muhatap olur. Bunun anlam udur: Bir mslmann Allah', Resuln ve Allah yolunda mcadele etmeyi yrekten sevmesi ve bu sevgi ve isteini her zaman dier eylerden nde tutmas gerekir. Hz. Peygamber "Allah ve Resul'n dier eylerden daha fazla sevmeyen kimse imann hazzna eremez" deyince Hz. mer, "Ey Allah Resul!

Kendim hari seni herkesten ve her eyden ok seviyorum" demi, Hz. Peygamber de "Olmad y mer!" demiti. Hz. mer, "O halde seni kendimden

SLM DN

53

de ok seviyorum" deyince Reslullah "imdi oldu y mer!" buyurdu (Buhr, mn, 9; Mslim, mn, 15). slm'da Allah'la kullar arasndaki sevgi karlkldr. Allah kullarn sever, kullar da onu severler. Kur'an yle der: "Ey iman edenler! inizden
her kim dininden dnerse, Allah onlarn yerine yle bir kavim getirir ki Allah onlar sever, onlar da Allah' severler" (el-Mide 5/54). slm inancna gre

Allah Tel vedd ve veldir. Yani mmin kullarn ok sever ve onlar dost edinir. Kur'an'da Allah'n hangi kullarn sevdii yle aklanr:
"Allah dil olanlar sever" (el-Mmtehine 60/8; el-Hucurt 49/9). "Allah temiz insanlar sever" (et-Tevbe 9/108; el-Bakara 2/222). "Allah takv sahibi kullarn sever" (l-i mrn 3/76, et-Tevbe 9/4, 7). "Allah ihsan sahibi drst kiileri sever" (l-i mrn 3/148, el-Mide 5/13, 93). "Allah tevekkl ehlini sever" (l-i mrn 3/159). "Allah sabrllar sever" (l-i mrn 3/146). "Allah tvbe edenleri sever" (el-Bakara 2/222).

Yce Allah, Peygamberimiz'i herkesten ok sevdii iin ona "habbullah" (Allah'n sevgilisi) denilmitir (Tirmiz, Menkb, 1). Nitekim Hz. brhim iin de hallullah (Allah'n dostu) ifadesi kullanlmtr. Burada sz edilen adalet (kst, vera), temizlik, takv, ihsan, tevekkl, sabr, tvbe tasavvufun temel kavramlardr. Sfler ve veller Allah'n sevgili kulu olma mertebesine ermek iin bu hususlar byk bir zenle gerekletirmeye alr, ilh sevgiden mahrum olmamak iin bunlarn zdd olan hususlardan dikkatle kanrlar. nk Allah zlimleri, kfirleri, gnahkrlar, kibirlileri, hinleri, bozguncular, msrifleri, saldrganlar sevmez (er 42/40, el-Bakara 2/176, en-Nis 4/107, el-Hadd 57/23, el-Hac 22/38, elMide 5/64, el-Arf 7/31, el-Mide 5/87).

Seven sevgilisine itaat eder, ona tbi olur, onu raz etmeye alr, emirlerine uyar, onu darltacak davranlardan saknr. Ksaca sevginin sonucu Allah'n emirlerine uymak, yasaklarndan kanmaktr. Allah'n peygamberine uymak Allah'n sevgisini kazandrr. Onun iin yce Allah buyurur: "Ya Muhammed: De ki eer Allah' seviyorsanz bana tbi olun ki O da sizi sevsin" (en-Nis 4/80). Reslullah'a itaat Allah'a itaat demektir: "Reslullah'a itaat eden Allah'a
itaat etmitir" (en-Nis 4/80).

54

LMHAL

Hz. Peygamber, mminlerin Allah iin birbirini sevmeleri gerektiini nemle vurgulamtr. Kuts bir hadiste, "Benim iin birbirini sevenleri sevmem vciptir" (Muvatta, iir, 16; Msned, V, 233) buyurulmutur. Hz. Peygamber,
"Birbirinizi sevmedike iman etmi olmazsnz" (Mslim, mn, 93; Eb Dvud, Edeb, 131). "Bir kimse kendisi iin istedii bir eyi mmin kardei iin istemedike iman etmi olmaz" (Buhr, mn, 7) buyurarak bu sevgi ile

kmil iman arasnda sk bir ba bulunduuna iaret etmitir. slm, mminleri sevgi ve dostluk balaryla birbirine balam, kaynatrm ve bylece fertleri birbirine kenetlenmi bir toplum meydana getirmitir. Sevgi ba hem mslmanlar Allah'a ve Resul'ne, hem de birbirlerine balar. Mslmanlar iyi ve kt gnlerde, mutlu ve skntl zamanlarda daima bir arada olurlar. Hz. Peygamber, "Kii sevdiiyle beraberdir" buyurmutur (Buhr, Edeb, 69; Mslim, Birr, 165). Bir mslman Allah'n gazabna uramamak ve cehennem azabndan kurtulmak iin yaratcsna ibadet eder. Bu amala ibadet etmek cizdir. Genellikle halk, zellikle zhidler ve bidler bu maksatla ibadet ederler. Cennete girmek ve oradaki nimetlerden yararlanmak iin Allah'a ibadet ise evvelkine gre bir derece daha stndr. Fakat srf Allah'n emrine uymak, rzsn kazanmak iin Allah'a ibadet etmek daha stn bir mertebedir. Bu ibadet sevgi temeline dayanr. Sevenin sevgilisine itaat etmesi trnden bir boyun eme ve emredileni gnl holuu ile yerine getirme halidir. Peygamberlerin, sa iken cennetle mjdelenen on sahbenin, vellerin ve riflerin ibadetleri byledir. Rbia el-Adeviyye'nin dedii gibi onlar cehennem ve cennet olmasa da Allah'a ibadet eder, ona itaati canlarna minnet bilirler. Nitekim bu konudaki hadislerden birinde, "Suhayb, Allah'n ne ho bir kuludur ki ondan korkusu olmasa bile gnah ilemez", dierinde, "Eb Huzeyfe'nin zatlas Slim, Allah'a k olduundan Ondan korkmasa bile gnah ilemez" (Acln, Kef'l-haf, II, 323) buyurulmutur.

Tasavvufta hedef bir mslmann gnll olarak ve seve seve Allah'a ibadet etmesini salamaktr. Bu mertebede ibadet insana zor gelmez, tersine ona haz ve huzur verir. badet halinde olmamas ise onu rahatsz eder. Hz. Peygamber zamannda var olan bu anlay ondan sonra gelierek devam etmitir. Bu hareketin en nemli temsilcisi hicr II. (VIII.) asrn ikinci yarsnda yetimi olan nl sf Rbia el-Adeviyye'dir (. 185/801). Bu tarihten sonra bu anlayn yaygnlaarak ve gelierek devam etmesi tasavvufun slm bir hareket olarak ortaya kmasna sebep olan faktrlerin banda gelir. Zhd ile tasavvuf arasndaki en nemli fark zhdde korku, tasavvufta

SLM DN

55

sevgi unsurunun ar basmasdr. Zhd hareketinde korku sevgiyi, tasavvuf hareketinde ise sevgi korkuyu kapsar. Zhd hirette kurtuluu amalayan nisbeten zel bir mnev hal, tasavvuf ise bu hayata dayanan ama daha ok Allah'n rzsn ve sevgisini kazanmay amalayan daha kapsaml mnev hayattr. Tasavvufta Allah sevgisinin ne kadar nemli olduunu gstermek iin sflerin zerinde zenle durduklar ve nemle akladklar u hads-i erife bakmak yeterlidir. Kuts hadiste yle buyurulmutur: "Kulum farz ibadetlerle yaklat kadar baka hibir eyle bana yaklaamaz. Nfile ibadetlerle de bana yaklar. O kadar ok yaklar ki ben onun gren gz, iiten kula, tutan eli, yryen aya olurum. Artk o benimle grr, benimle iitir, benimle tutar, benimle yrr. Byle bir kul bana snrsa onu korurum, benden bir ey isterse dileini yerine getiririm" (Buhr, Rikak, 38).

Tasavvuf kulun Allah'a yaklamas ve Onunla byle bir mnev iliki kurmasdr. Allah kuluna ah damarndan daha yakndr (Kaf 50/16). Allah'n bir ismi el-karbdir. Yani o her zaman herkese yakndr. Fakat sevdii kullarna zel bir anlamda yakndr. Allah'n yaknln kazanan insanlara mukarreb denir (el-Vka 56/88-89). Mslmanlarn iman ve ibadet itibariyle eitli dereceleri vardr. Bir hadiste imann alt, slm'n be art sayldktan sonra en byk mertebe olan ihsan yle tarif edilmitir: "hsan, Allah'a, onu gryormusun gibi ibadet etmektir,
her ne kadar sen Onu grmyorsan da O seni grmektedir" (Buhr, mn, 37; Mslim, mn, 57). Kur'n- Kerm'de, "hsan zerine olunuz, Allah ihsan zere olanlar sever" (el-Bakara 2/195; el-Mide 93) buyurulmutur. Mutasav-

vflar bu hadisten slm'n mertebesi olduu sonucunu karmlardr. Bunlar srasyla slm, iman ve ihsan mertebeleridir. slm zhir, iman zhir ve btndr. hsan ise zhir ve btnn hakikatidir. slm'da bilgi amelle, amel ihlsla, ihls da Allah'n rzsn taleple kemale erer. Bilgi, ihls ve rz bu mertebenin baka bir ifadesidir. Mminler ilim, amel ve mertebe itibariyle birbirinden farkldrlar. Nitekim Kur'an'da yle buyurulur: "Kendilerine ilim verilenler derece derecedir". "Amel edenlerin de mertebeleri vardr". "Bakn nasl bazsn dier bazlarna stn kldk" (el-Mcdele 58/11; el-Ahkaf 46/19; el-sr 17/21).

b) Tarih Geliim Hz. Peygamber, sahbe, tbin ve tebeut-tbin dnemlerinde dindar mslmanlarn yaadklar hayat yukarda tasvir edilen mnev bir atmosferde cereyan etti. Bu neslin dindarlar dnyaya nazaran hirete ncelik

56

LMHAL

veriyor, btn davranlarda Allah'n rzsn gzetiyorlard. Bu tr hayat Kur'an'n istedii bir hayatt. Bunun en gzel rnei de Hz. Peygamber'di (el-Ahzb 33/21). Hz. Peygamber zamannda eitli eilimlere sahip olan sahbeler vard. Bunlardan bir ksm ilim renmeye, bir ksm dini teblie, bir ksm cihada, bir ksm yneticilie daha fazla ilgi duyarken bir ksm ibadete daha ok nem veriyor, uhrev kurtulu zerinde younlayorlard. Bata ilk drt halife ve aere-i mbeere olmak zere Osman b. Mazn, Musab, Ammr, Habbb, Bill, Suhayb, Selmn, Eb Zer, Mikdd, Muaz, Ebd-Derd, Huzeyfe, Abdullah b. mer, Abdullah b. Amr bu sahbenin bid ve zhidleri olarak tannmlard. Daha sonraki dnemlerde yaayan bid, zhid ve dindar mslmanlar her zaman bunlar rnek almlard. Tasavvuf zincirinin ilk halkalar bunlard. Daha sonra eklenen yeni halkalarla bu silsile gnmze kadar gelmi, bu halkalardaki lim ve zhidler slm'n ilim, ihls, takv, ihsan, his, heyecan ve zhd anlayn yaayarak amza tamtr. Veysel Karn, Eb Mslim el-Havln, Habb el-Acem, Hasan- Basr, Abdlvhid b. Zeyd, eybn er-R, Slih el-Mrr, Ferkad es-Senc, Mlik b. Dnr, bns-Semmk, brhim b. Edhem, akk-i Belh, Dvd et-T, Fudayl b. yz ve benzeri pek ok bid ve zhid ikinci nesli, silsilenin ikinci halkasn oluturur. Tasavvufta sz konusu neslin yaad zaman hicr I ve II. (VII ve VIII.) asrlar kapsar ve zhd dnemi diye bilinir. Bu dnemde tasavvuf tohumunun imlenmi bir ekli mevcuttur. Bundan sonra gelen ve nc halkay oluturan brhim el-Havvs, Bir el-Haf, Ser es-Sakat, Cneyd-i Badd, Byezd-i Bistm, Hris el-Muhsib, Znnn el-Msr, Hamdn el-Kassr, Marf-i Kerh, Ahmed b. Hadraveyh, Eb Sleyman ed-Drn, Sehl etTster gibi sfler tasavvufun ilk temsilcileri ve mjdecileridir. Tasavvuf hayat geni lde bunlarn tesbit ettikleri hedefler ynnde gelimitir. Kueyr'nin de ak bir ekilde belirttii gibi tasavvuf Ehl-i snnetin bnyesinden domutur. lk sflerin hepsi Snndir. Sfliin ortaya kt dnem slm dnyasnda eitli ilimlerin kurulduu, deiik mezhep ve akmlarn ortaya kt bir dnemdir. Bu dnemde hadis, fkh, kelm gibi ilim dallar kurulmu, bunlarla uraanlara hadisi, fkh, kelmc (muhaddis, fakih, mtekellim) gibi isimler verilmiti. Kayna Kur'an ve hadis olmakla beraber sz konusu ilimlerden de etkilenen ve Ehl-i snnet muhitinde doan slm'daki ruh ve mnev hayat tarzna tasavvuf denmitir. Bu hayat tarznn temelleri Kur'an ve Snnet'in retisinde, nceki nesillerin szlerinde ve yaay tarzlarnda mevcuttu. Sfler fikirleri ve mnev tecrbele-

SLM DN

57

riyle gelitirip sistemletirdikleri tasavvuf hayat tarzn sz edilen temeller zerinde ina etmilerdir. Kk ve z eski olan tasavvuf hayatn baz yenilikler iermesi ve farkllk gstermesi bundandr. Byk sflerin yetitii hicr III ve IV. (IX ve X.) yzyllarda tasavvufla ilgili birtakm eserler yazlm, sfliin esaslar yazl hale getirilmiti. Dier taraftan ayn dnemde melmet ve ftvvet gibi nemli tasavvuf ekoller ortaya kmt. Marf-i Kerh, Ser es-Sakat, Hris el-Muhsib ve Cneyd-i Badd gibi nl sfler Irak'ta tasavvuf ad altnda slm'n mnev hayatn gelitirirken Horasan blgesinde Hamdn el-Kassr (. 271/884) melmet ad altnda sz konusu hayatn farkl bir yorumunu ortaya koyuyordu. Eb Hafs, Ahmed b. Hadraveyh ve h uc- Kirmn gibi Horasanl dindarlar ise daha ok ftvvet ve mrvvet zerinde duruyorlard. Melmet ehli ihls ve riya konusuna arlk verirken, ftvvet ehli daha ok dinin insaniyet yn zerinde duruyorlard. Bu konuda zellikle Byezd-i Bistm (. 234/848) son derece zgn yorumlar yapyordu. Sz konusu dnemde tasavvufa dair yazlan en mehur eserler ve yazarlar ise unlardr: Hris el-Muhsib (. 243/857) er-Riye li-hukkllah, Cneyd-i Badd (. 297/ 909) Resil, Sehl b. Abdullah et-Tster (. 283/896) et-Tefsr, Hakm et-Tirmiz (. 320/932) Hatm'l-velye, Hallc- Mansr (. 309/921) Kitb'tTavsin, Eb Nasr es-Serrc (. 378/988) el-Luma, Kelbz (. 380/990) et-Taarruf, Eb Tlib el-Mekk (. 386/996) Kt'l-kulb, Slem (. 412/1021) Tabakt's-sfiyye, Eb Nuaym sfahn Hilyet'l-evliy, Kueyr (. 465/1072), erRisle, Hcvr (. 470/1077) Kef'l-mahcb, Abdullah Ensr el-Herev (. 481/1088) Menzil's-sirn, Gazzl (. 405/1111) hy Ulmi'd-dn. Bu eserlerin tamamna yakn matbu olup bir ksm Trke'ye de evrilmitir. Bu yazarlarn tasavvuf konusunda daha baka deerli eserleri de vardr. zellikle Sehl etTster'nin, Slem'nin, Kueyr'nin ve Abdullah el-Ensr'nin tefsirle ilgili eserleri ir tefsirler bakmndan nemlidir. Slem'nin Tabakt' ile Eb Nuaym'n Hilye'si ise evliyann hayat hikyelerine ve menkbelerine dairdir. Tasavvufun douunu, gelimesini ve ilk sflerin yaama tarzlarn her biri bir tasavvuf klasii niteliinde olan sz konusu eserlerden izlemek mmkndr. Hicr VI. (XII.) asra kadar olan tasavvufun ilk dnemi ve hareketin doduu, gelitii ve ekillendii bir zaman dilimidir. Bu dnemde tasavvuf basit fakat derin, sade fakat anlaml bir mnev hayat tarzdr. Geni lde pratiklere dayanr, teorilere ok az yer verir. Hal, his, heyecan ve vecd gibi isimler alan ve din psikolojisi bakmndan byk nem tayan ruh hayat

58

LMHAL

tarz zerinde younlukla durulur. Bu fikr harekette felsef etkiler yok denecek kadar azdr. Ama sflerin mnev tecrbeleri ve bu tecrbelerle ilgili olarak yaptklar yorumlar zerine kurulan bir tasavvuf felsefesi vardr. Bu, daha ok sflerin kendi dnce ve abalaryla oluturmu olduklar zgn bir felsefedir. Tasavvuf hayat, z ve hareket noktas itibariyle slm temeller zerine ina edilmi olduundan, bata bn'l-Cevz, bn Teymiyye ve bn'l-Kayyim olmak zere bu hareketin baz ekillerini sert bir biimde eletiren limler tarafndan da sayg ve takdirle karlanmtr. Bununla beraber bu dnem tasavvufu da tartma ve eletiriye ak baz konular iermektedir. teden beri tartlan ve eletirilen bu konular tasavvufun z ve geneliyle ilgili deildir. Mnferit konulardr, ayrntyla ilgilidir. c) Tasavvufta rgtlenme Dnemi Tasavvufun ferd yn daha nemli olmakla beraber sosyal yn de kmsenmeyecek kadar nemlidir. Tasavvuf hayatn baz biimlerini bireyler tek bana yaar. Fakat bu hayat, bu konunun uzmanlar, hocalar ve statlar olan eyhlerden ve mridlerden renilir. Bu renmede mrid ve tlip denilen rencilerin statlaryla birlikte bulunmalar, mnev hayat beraber yaamalar arttr. nk tasavvuf hayat tpk birok sanat gibi egzersizler ve pratiklerle renilir. Bunun iin de birliktelik ve beraberlik esastr. te bu durum hem zaman zaman mridlerin ve statlarn bir araya gelerek yaadklar mnev ve derun deneyler konusunda fikir alveriinde bulunmalarn ve vardklar sonular aralarnda mzakere etmelerini gerektirir, hem de mridlerin mridlerinin gzetiminde ve denetiminde bulunmalarn zorunlu klar. Bu sebeple batan beri sfler sohbet denilen bir birliktelie byk nem vermilerdir. lk zamanlarda eyhlere daha ok stat ve sohbet eyhi, mridlere de ship (sohbette bulunan, sohbete katlan) deniliyordu. Bylece statlar evresinde toplanan ve sohbetlere devam eden shipler, yani mridler birer cemaat oluturuyordu. Bu cemaatlerin yaptklar sohbetlerin ou halka ak olmakla beraber baz sohbetlere yabanclar alnmyordu. Ancak belli bir mertebeye ulaan mridler bu sohbetlere kabul ediliyordu. Cneyd-i Badd, "Biz tasavvuf sohbetlerini kapal kaplarn ardnda yapardk" derken bu hususu anlatyordu. te bu gizlilik tasavvuftaki srr, yani gizemi meydana getirir. Tasavvuf hayatn belli bir aamasnda mutlaka bir gizem sz konusudur. Bazan mridlere gre yabanclar iin, bazan statlara gre mridler iin bir gizem, yani yabanclara gre mridlerin, mridlere gre stadn az ok gizemli bir yn vardr. Bundan daha nemlisi ilh srdr. Tasavvuf bir bakma, imkn lsnde rubbiyyetin

SLM DN

59

srlarna ina olmay amalar. Tasavvuf sohbetlerinin mridlere edep ve erkn reten, onlar terbiye eden, ahlklarn gzelletiren yn kadar sz konusu esrarengiz yn de nemlidir. Gizliliin sebebi, mnev alt yaps bakmndan eksik olanlarn yanl anlama ve sapmalarn engellemektir. Son derece gsterisiz balayan, ama gayet feyizli geen tasavvuf sohbetler ksa bir zaman sonra bir cemaatleme halini ald. Byk sflerin tasavvuf grleri ve yaaylar az ok birbirinden farkl idi. Bu da merep (miza, karakter, zevk) fark olarak grld. Bu durum tasavvufa eilimli olanlarn kendi mizalarna, ruh ve zihin yaplarna uygun den statlar tercih etmelerine imkn verdi. Bylece Tayfriyye (Bistmiyye), Cneydiyye, Mushibiyye, Sehliyye, Hakmiyye, Haffiyye, Seyyriyye, Nriyye, Harrziyye, Kassriyye (Melmetiyye) ve Tsteriyye gibi tasavvuf cemaatler ortaya kt. Bu ekollerden birine balanan bir mrid, mnev hayatnda belli bir stadn grlerine arlk veriyordu. Cemaatler arasndaki olumlu ilikiler tasavvuf gelimeyi hzlandrd. Sz konusu tasavvuf sohbetler ve cemaatler hicr VI. (XII.) asrda daha dzenli, daha disiplinli bir rgtlemeye dnt. Bu rgte tarikat denildi. Abdlkadir-i Geyln'ye (. 562/1166) nisbet edilen Kadiriyye, Ahmed Yesev'ye (. 562/1166) nisbet edilen Yeseviyye, Ahmed er-Rif'ye (. 578/1183) nisbet edilen Rifiyye, Eb'n-Necb es-Shreverd'ye (. 563/1167) nisbet edilen Shreverdiyye, Eb'l-Hasan e-zel'ye (. 593/1196) nisbetle zeliyye tarikatlar bu asrda ortaya kt. Bunlar Necmeddn-i Kbr'ya (. 618/ 1221) nisbetle anlan Kbreviyye, Mevln Celleddn-i Rm'ye (. 672/ 1273) nisbet edilen Mevleviyye, Ahmed el-Bedev'ye (. 675/1277) nisbetle Bedeviyye gibi tarikatlar izledi. VII. (XIV.) asrda ise Bahaeddin Nakibend'e (. 791/1389) nisbetle Nakibendiyye, Sirceddin mer'e (. 800/1397) nisbet edilen Halvetiyye tarikatlar kuruldu. Bu tarikatlar eyhlerin mrid ve halifeleri araclyla Fas'tan Endonezya'ya, Somali'den Kazan'a kadar slm lkelerine yayld. Seluklular ve Osmanllar zamannda ise Mevlevliin yan sra Anadolu'da Hac Bekt- Vel'ye (. 670/1271) nisbet edilen Bektiyye, Hac Bayrm- Vel'ye (. 833/1429) nisbet edilen Bayramiyye, Aziz Mahmud Hd'ye (. 1038/1628) nisbet edilen Celvetiyye gibi tarikatlar, ayrca daha evvel Anadolu dnda kurulan tarikatlarn pek ok ubeleri olutu. Bundan baka Ah Evran diye bilinen eyh Nasrddin (. 660/1262) Krehir'de ahlik tekiltn kurdu. Ftvvet ehli Anadolu'da birok ehirde rgtlendi. 1071'de Anadolu fethedildikten sonra Irak'tan, Suriye'den, daha fazla da Horasan'dan gelen gazi derviler, alperenler ve Horasan erleri slmiyet'in Anadolu'da ve Balkanlar'da yaylmasnda etkili oldular.

60

LMHAL

d) Tasavvufta Kurumlama Dnemi Sflik ve sf cemaatler ortaya ktktan sonra bu cemaatler ve rgtler meknlara ve binalara ihtiya duydular. lk zamanlarda camiler, mescidler, evler, i yerleri, sflerin buluma, konuma ve meselelerini mzakere etme yerleri idi. Fakat rgtler geliip yaygnlanca yeni meknlara ve binalara ihtiya duyuldu. Herev'nin Tabakt's-sfiyye'de dedii gibi ilk tasavvuf kurum Suriye'de Remle'de Hankah adyla kuruldu, zamanla hzl bir art ve yaygnlk gsterdi. eitli dnemlerde ve blgelerde bu kurumlara ribat, tekke, zviye, dergh, sitne gibi isimler verildi. simlendirmede kurumun byk veya kk, merkez veya ube olmas da dikkate alnd. Tekkeler, tarikat denilen rgt yelerinin devam ettikleri, toplu veya ferd olarak zikir yaptklar, sohbet ettikleri, edep-erkn rendikleri, terbiye grdkleri, ruhen arndklar ve olgunlatklar kurumlar olmakla beraber ou zaman eitli din ve dnyev ilimlerin retildii kurumlar da oldular. zellikle krsal alanlarda medreselerin grevlerini de stlendiler. Ayrca yolcularn ve gariplerin barndklar nemli sosyal messeseler haline geldiler. Tekkelere yaplan vakflar, devlet adamlarnn, hayr sahiplerinin ve tarikat mensuplarnn yaptklar balar tekkelerin grevlerini etkin bir biimde srdrmelerine ve toplumlarn ihtiya duyduklar huzurlu bir mnev havay meydana getirmelerine imkn verdi. Ayrca tekkeler bata edebiyat, iir ve msiki olmak zere birok gzel sanatn doduu ve gelitii messeseler oldu. Bir tekkede eyh veya halifesi, eitli mertebelerde bulunan mridler, derviler, tekkede yemek hazrlama, sofra kurma, odun getirme, temizlik yapma gibi ilerde grevli iiler, tekkeye yardm eden ve oradaki ilere nezaret eden yneticiler, misafirler ve garipler bulunur. Bunlarn dzenli bir biimde almalar ve grevlerin aksamamas iin uyulmas gereken birtakm kurallar, bir eit ynetmelikler vardr. Bu kurallar ilk defa derli toplu bir biimde ortaya koyan Eb Sad Eb'l-Hayr (. 440/1048) oldu. Eb Hafs mer es-Shreverd (. 632/1234) Avrif'l-marif isimli eserinde sz konusu kurallar geniletti ve ayrntl bir ekilde ortaya koydu. VII. (XII.) asr tasavvufta nemli gelimelerin gerekletii bir dnemin balangcdr. bn Arab (. 638/1240) kendisinden nceki sflerin fikirlerinden de yararlanarak, vahdet-i vcd terimi ile ifade edilen bir gr ortaya att. el-Ftht'l-Mekkiyye ve Fss'l-hikem gibi eserlerinde bu konudaki dncelerini genie aklad. Allah-evren, Allah-insan ilikisinin vahdet-i vcd eksenli bir aklamasn yapt. Felsefeden ve kelmdan ald baz delillerle fikirlerini ispatlamaya alt. Sadreddin Konev, Fahreddn-i Irk,

SLM DN

61

Abdlkerm el-Cl, bn Frz, Aziz Nesef, ebster, Abdrrezzk el-Kn ve Cm gibi nl sfler bu yolda onu izleyerek geni lde vahdet-i vcdu birok mslman ilim ve fikir adamnn dnya gr haline getirdiler. Dier taraftan Eb Sad Eb'l-Hayr Arapa'nn yan sra Farsa'y tasavvuf dili haline getirmek iin ilk defa ciddi bir adm att. Onu bu yolda Hcvr izledi ve Farsa ilk tasavvuf kitab olan Kef'l-mahcb'u yazd. Baba Thir (. 410/1019) ve Sen (. 525/1131) gibi airler tasavvuf dncelerini Farsa iirlerle ifade ederek bu tarz deta tasavvufun dili haline getirme yolunu tuttular. Onlar bu yolda Attr (. 627/1223) ve Mevln (. 672/ 1273) gibi nl sf airler izledi. Mevln'nn Mesnev ve Dvn- Kebr isimli eserleriyle bu hareket zirveye ulam oldu. ebster (. 720/1320) Glen-i Rz'da, Fahreddn Irk (. 688/1289) Lemat'ta, Cm (. 898/ 1492) eitli eserlerinde bu yolda yrd. Ysuf el-Hemedn'nin mridi, Yeseviyye tarikatnn kurucusu Pr-i Trkistan Ahmed Yesev (. 562/1166) ilk defa ve baarl bir ekilde tasavvuf hayat tarzn ve dncesini Trke ifade etmeye balad. Hikmet denilen tasavvuf iirlerini Dvn- Hikmet ad verilen bir eserde topland. Daha sonra Mansr Ata, Abdlmelik Ata, bunun olu Tac Hoca, torunu Zeng Ata, Said Ata, Sleyman Hakm Ata, Sadr Ata, Bedr Ata gibi mrid ve halifeleri onun tasavvuf geleneini Trkistan'da devam ettirdiler. 1071'de Anadolu'nun fethedilmesi zerine eitli tarikatlara mensup derviler, zellikle Yesev geleneine bal olanlar burada faaliyet gstermeye baladlar. Fakat yeni fethedilen bu beldelerde daha ziyade baba, gazi, sultan gibi unvanlarla anldlar. Ahmed Yesev'nin iir anlay Ynus Emre'de (. 1320) daha da sadeleerek ve gzelleerek devam etti. Anadolu ve Balkanlar'daki pek ok mutasavvf onu rnek ald. Yazcolu Muhammed'in (. 855/1451) Muhammediyye'si, Ahmed-i Bcn'n (. 858/1454) Ahmediyye'si ve Envru'lkn'i, Erefolu Rm'nin (. 874/1469) Divan' ve Mzekki'n-nfs'u, Niyaz-i Msr'nin (. 1150/1737) Divan', Anadolu ve Balkanlar'da byk bir ilgi ile okunan eserler oldu. Sadece mutasavvflar ve tarikat ehli tarafndan deil, bunlarn dndaki dindarlar tarafndan da asrlarca rabet grd. Bata Ynus Emre'ninkiler olmak zere bu air mutasavvflarn iirleri din msikinin de ana malzemesini oluturdu. Bu gelimeler geni kitlelerde din duygusunun yerlemesini ve kklemesini salad. lh denilen bu tr iirler cokuyla okundu ve dinlendi. Osmanllar'da tekke edebiyat kadar tasavvuf msikisi de byk bir gelime gsterdi. zellikle mevlevhneler bu iin ncln yapt.

62

LMHAL

e) Tasavvufta Sapmalar Tasavvuf beden-ruh, zhir-btn, lafz-mna ayrm yapar ve daima bunlardan ikincilere arlk verir, fakat birincileri de ihmal etmez. Bununla birlikte tarih seyir iinde zaman zaman zhir ile btn, zhir-er ilimlerle btn-mnev ilimler arasndaki mesafe alm, uurum derinlemitir. Alan mesafeyi kapatmak iin eriatla tasavvufu badatran ve kaynatran Eb Nasr es-Serrc, Eb Tlib el-Mekk, Kueyr, Hcvr ve Gazzl gibi byk mutasavvf limler deerli eserler yazmlar, bylece zhir ehli ile btn ehli arasndaki ztlamalar ve anlamazlklar ortadan kaldrmaya veya en aza indirgemeye almlardr. Tasavvufun Ehl-i snnet arasnda daha fazla yaygnlamasnn nemli bir sebebi sz konusu mutasavvf bilginlerin bu tr almalardr. Zhir ile btn, akl ile kalp arasnda zaman zaman grlen kartln ve uzlamazln sebebi ou zaman taraflarn birbirini anlamalarn salayacak yeterli bilgi donanmna sahip olmamalardr. Yetime tarznn, alnan eitimin ve mizacn da bunda byk tesiri olmutur. Bu hususlar ihtilfn bir dereceye kadar tabii ve anlalr sebepleridir. Taraflar birbiri hakknda yeterli bilgiye sahip olduklar zaman ihtilf ya ortadan kalkar veya hafifler, hogr snrlar iinde kalr. Sz konusu ihtilfn dier sebepleri tasavvuf perdesi altnda slm'a d kaynaklardan sokulmak istenen yabanc unsurlar, dier dinlerden, mezheplerden, mistik akmlardan, felsefelerden ve din geleneklerden kaynaklanan szmalardr. Bu evrelerin kltrne ina olan zmreler ve fertler slm ncesi sahip olduklar din inanlar ve felsef kanaatleri belki iyi niyetle belki de art niyetle slm'a tamlar ve bunlar tasavvuf ats altnda yaatma yoluna gitmilerdir. Bunun sonucunda tasavvuf hayatta baz sapmalar olmutur. Tasavvuftaki sapmalar erken dnemlerde balamtr. lk sfler dneminde bile bu tr sapmalarn mevcut olduunu biliyoruz. Ancak ilk sfler bu tr hareketler karsnda ok dikkatli, hassas ve uyank davranmlar, sapmalar ve sapknlar eletirmiler, reddetmiler, bylece kendilerini onlardan korumulardr. Dier taraftan sz konusu hususlar zhir ulems tarafndan da eletirilmitir. Slem bu konuda Galatt's-sfiyye adyla bir eser yazm, Serrc da elLma'da bu konuya bir blm ayrmtr. Daha sonraki mutasavvf yazarlar

SLM DN

63

da bu husus zerinde nemle durarak mslmanlar sapknla kar uyarmlardr. Bunlardan baz rnekleri aaya alyoruz. 1. badetin dmesi inanc. Baz szde mutasavvflar insann ibadet ve kullukla Allah'a ereceini, erince ibadet etme ykmllnn deceini ve kulluktan zat olacan iddia etmiler: "Yakn gelene kadar Rabbine ibadet et" (el-Hicr 15/99) melindeki yeti bu inan istikametinde yorumlamlardr. Hakiki sfler bir mslmann son nefesini verene kadar dinin emirlerine uymak ve yasaklarndan kanmakla ykml olduu inancndadrlar. Bunlar yukardaki yette geen "yakn" kelimesini "lm" eklinde yorumlamlardr. Allah'a kul olmak hr olmaktan daha stndr. 2. Riyadan kurtulmak ve ihls halini gerekletirmek iin din geleneklere aykr davranmak gerektii inanc. Bunlara gre bir mslman Allah'a kulluk ederken halk unsurunu dikkate almamal, Allah'tan bakasna deer vermemeli; ister doru, ister btl olsun hibir hususta halkla uyum halinde olmay dnmemelidir. Bu anlay esasen doru olmakla birlikte yanl istikamette kullanlm, neticede onlar edep ve terbiye snrlarn ama, dinin emir ve yasaklar konusunda saygsz, duyarsz, kaytsz ve lubali olma noktasna gtrmtr. Baz Melmler'de ve Kalenderler'de bu hal grlr. 3. Velnin peygamberlerden stn olduu inanc. Baz szde mutasavvflar Kehf sresinde anlatlan Ms-Hzr (a.s.) kssasn ileri srerek velnin nebden stn olduunu iddia etmiler; nk veller dorudan, nebler vastayla Allah'tan bilgi alr demilerdir. Bu btl bir inantr. Zira vellik, peygamberlik mealesinden sadece bir prltdr. Hibir zaman bir vel bir neb derecesinde olamaz. Her neb ayn zamanda veldir. Onda hem vellik, hem peygamberlik birletiinden vellerden stndr. 4. Her eyin mubah olduu inanc. Baz szde mutasavvflara gre eyada asl olan mubah olutur. Bakasnn hakkna tecavz nlemek iin yasaklar konulmutur. Bakalarnn haklarna sayg gsteren bir kimse iin her ey mubahtr. Bu inanta olanlara bhyye veya Mubahiyye denir. Bazlar da niyetlerinin iyi, kalplerinin temiz olduunu ileri srerek emir ve yasaklarn kendilerini balamadn iddia ederler. 5. Hull inanc. Bunlara gre Allah insan bedenine girer. Bedene girince ondaki insanlk nitelikleri kalkar, yerini tanrlk nitelikleri alr. 6. Cebir inanc. Baz szde mutasavvflar insana nisbet edilmesi gereken her eyin Allah'a ait olduunu, aslnda insanlarn iradeleri ve tercih yapma

64

LMHAL

imknlar bulunmadn, cebir altnda olduklarn iddia ederek kiilerin sorumluluunu ortadan kaldrmlardr. Bunlar, "Biz kap gibiyiz, hareket ettiren olursa hareket ederiz" derler. Bu grte olanlar aslnda sapk olup mutasavvf grnen kimselerdir. 7. Allah' grme inanc. Baz szde mutasavvflar yce Allah' dnyada grdklerini iddia ederler. Bu iddia da sapklktan baka bir ey deildir. 8. Allah Tel'ya kar saygsz davranmak. Baz szde mutasavvflar Allah'a yakn olma mertebesine erdiklerini, bu mertebede edep ve resmiyetin sz konusu olmadn iddia ederek Allah ile kulu arasnda bulunmas gereken edebi gzetmez ve Allah'tan sz ederken ok lubali ifadeler kullanrlar. 9. Tensh inanc. Baz szde mutasavvflar len bir insann ruhunun, lmeden evvelki davranlarna ve yaayna bal olarak insan veya hayvan eklinde tekrar dnyaya geldiklerini ve cezalarn ektiklerini iddia ederler, hirete inanmazlar. 10. ttihat inanc. Baz szde mutasavvflar belli bir yntem izleyerek beer niteliklerden arnan baz kiilerin Tanr ile birletiklerini (ittihat) iddia eder ve insanlar tanrlatrrlar. Gerek sfler ise yaratc varlkla yaratlan varl birbirinden ayrr, yaratlan varln hibir ekilde yaratc ile birleip tanrlaamayacana inanrlar. Bunlara ilve olarak mutasavvflarn bir ksmnda kfir veya sapk olmay gerektirmeyen birtakm hatal inanlar ve davranlar da vardr: Ar ilecilik, dnya ilerini tmden terk, bir tr ruhbanlk, evlenmemek, et yememek, tedbir almay tevekkle engel saymak, eyhleri kutsal sayacak kadar yceltmek, yoksul yaamay ama haline getirmek, nefse ikence etmek, mubah olan nimetlerden yararlanmamak, zel giysiler giymek ve bunlarla halka kar bbrlenmek, klk-kyafet, sa-sakal gibi konularda temizlik kurallarna uymamak, vakf geliriyle geinmek, dilenmek, toplumu terkedip inzivaya ekilmek, tasavvufu kssaclktan, menkbecilikten, raks ve semdan, evrad ve ezkrdan ibaret sanp ilhiler okunan meclislerde comak ve yapay olarak vecde gelmek, cezbelenmek. Sz edilen bu hususlar aslnda tasavvufta var ise de, bunlarn birtakm kurallar, snrlar, ekilleri ve miktarlar da tesbit edilmitir. Bu kurallara uymayan ve snrlar aan biimleri hatadr.

SLM DN

65

f) lkeler Yukardaki bilgiler nda, tasavvuf ve tarikat konusunda gz nnde bulundurulmas gereken nemli baz hususlar u ekilde zetlenebilir: 1. Tasavvuf biri Kur'an ve hadisin z, dieri bu z istikametinden sfler tarafndan gelitirilen ekil olmak zere iki ksmdr. badet, ahlk ve din heyecandan, insann i dnyasn zenginletirip ruh ve mnev ynden kendini gelitirmesinden ibaret olan birinci ksm kabul etmek ve uygulamak her mslmann zerine farzdr. kinci ksm ise ihtiyardir. Zira zel bir hayat tarzdr ve bir gnl meselesidir. Bu yola girmeyenlerin girenlere, girenlerin de girmeyenlere sayg gstermesi, hogrl davranmas gerekir. 2. Tasavvuf yolunu tutan ve tarikata girenler dier mslmanlar kmseyemezler. Zira kibir haram, tevazu farzdr. 3. Tasavvuf yolu ince bir yoldur ve bu yolda ehliyetli, kmil bir rehbere ihtiya vardr. Her ey erbabndan renilirse doru renilmi olur. Kendi bana bu yolda yryenlerin yolu kaybetmeleri daima ihtimal dahilindedir. 4. Tasavvuf ince ve uzun olduu kadar zor ve tehlikeli bir yoldur. Eb Ali Rzbr, "Biz bu yolda ban srt gibi bir noktaya ulatk, azck saa sola meyletsek cehenneme deriz" demitir. ok krl olan bir iin riski de oktur. Onun iin bu yola giren kimse, eytan, nefis, benlik, hret, menfaat gibi tehlikelerin ve yalanc cazibenin ok olduu bu yolda gayet ihtiyatl ve son derece dikkatli olmaldr. 5. Genel olarak mslmanlarn makbul ve muhterem saydklar Byezd-i Bistm ve bn Arab gibi mutasavvflarn, eriatn hkmlerine aykr gibi grnen baz fikir ve ifadelerine bakp bunlar hakknda suizanda bulunmak ve acele hkm vermek doru deildir. Konuyu uzmanlarna sormak, yanl anlamalara elverili hususlar onlarla mzakere etmek gerekir. 6. Derecesi ne kadar yksek olursa olsun bir vel gnah ileyebilir. Peygamberlerden bakas gnahsz deildir. Ancak gnah ileyen veller gnahta srar etmezler, ederlerse vel sfatn kaybederler. Fsk ve fcir (gnahkr) bir kii zel anlamda vel, yani Hak dostu olamaz. Bunlardan uzak durmaldr. 7. Vellerin, akl ve din hkmlerle badamaz grnen szlerini iitenler ve bu tr hallerini grenler bu konularda onlar kendilerine rnek almamal, delil saymamal, bu tr sz ve ifadeleri onlarn zel yaay veya hatas sayp kendileri eriatn hkmlerine bal kalmaldrlar. nk dinin

66

LMHAL

ak hkmlerine, emir ve yasaklarna bal olmak esastr. Bu olmadan tasavvuf da olmaz. 8. Tasavvuf alannda mslmanlar asrlar boyu olgunlaarak gelien kltr birikimi ve gelenek sebebiyle zengin bir mirasa, byk bir ilim ve irfan hazinesine sahiptir. Bir mslman tasavvuf kitaplarn okuyabilir, tasavvuf dnceden yararlanabilir. Bunun iin tasavvuf yoluna girmesi ve bir eyhe balanmas gerekmez. Ancak tasavvuf kitaplarnda grd her eyi doru kabul etmemelidir. nsan elinden kan her kitapta doru da yanl da vardr. Yanl olmayan tek kitap Kur'n- Kerm'dir. 9. Vellerin kerameti vardr ve haktr. Bir velnin vel olmas iin kerameti olmas da art deildir. En byk keramet iyi bir ahlk sahibi olmaktr. Hatta istikamet (doruluk, drstlk) kerametten stndr. Mnev kerametler madd kerametlerden ok daha makbuldr. Bu sebeple kerametleri ve menkbeleri l almamak ve abartmamak gerekir. 10. Veller kef ve ilham denilen bir yolla Allah'tan bazan zel bilgiler alabilirler. Gvenilir olup olmamalar, eitli yorumlara ak bulunmalar bakmndan bu tr bilgilerin eitli dereceleri vardr. Kef ve ilham yoluyla elde edilen en salam bilgiler bile ancak ilhama mazhar olan kiinin kendisi iin delil olabilir. Bakalar iin balayc delil deildir. Bu tr bilgilerden yararlanmak iin bunlarn Kur'an ve hadislerin ak ve kesin hkmlerine aykr olmamas arttr. Eb Sad el-Harrz'n dedii gibi: "Zhir hkmlere aykr olan her btn btldr."

AKAD

Blm 3

nc Blm

Akaid

Akaid, akd kknden tretilmi olan akde kelimesinin ouludur. Akde, szlkte "gnlden balanlan, dm atmasna salam inanlan ey" demektir. Din literatrde akde, "inanlmas zorunlu olan ilke" (iman esas, m'menn bih), oulu olan akaid kelimesi ise "slm dininde inanlmas farz olan hususlar, iman esaslar, dinin temel kural ve hkmleri" anlamna gelmektedir. Buna gre, dinin temel kural ve hkmlerini oluturan iman esaslarndan bahseden ilme de akaid ilmi denir. slm akaidinin ilk ve en nemli kayna Kur'n- Kerm, daha sonra da sahih hadislerdir. slm akaidini oluturan esaslar, Kur'n- Kerm'de ve hadislerde hibir yoruma mahal brakmayacak ekilde ak, yaln ve sade olarak yer almtr. Kur'an'da Allah'a, peygamberlerine, kitaplara, meleklere, hirete, kaz ve kadere iman konusuna temas eden ve yer yer ayrntl bilgiler veren birok yet vardr. Hadis kitaplarnn iman, enbiya, tevhid, cennet, cehennem, kader, kyamet gibi blmlerinde, iman esaslaryla ilgili eitli aklamalar yer almaktadr. Bu sebeple de Kur'an yetleri ile bata mtevtir hadisler olmak zere sahih hadisler akaidin temel kaynaklarn tekil eder. Duyu organlarnn verileri ve akl her ne kadar akaid ilminin kaynaklar arasnda ise de, bu ikisi dorudan doruya din prensiplerin ve

68

LMHAL

iman esaslarnn belirlenmesinde kaynak saylmazlar. Akl ve duyu organlarnn verileri, daha ok yet ve hadislerin belirledii esaslarn aklanmas, yorumu ve ispatlanmas konusunda malzeme olutururlar, nakli desteklerler. Bu sebeple iman esaslarnn belirlenmesinde tek kaynak vahiydir. slm akaidini oluturan esaslar, hem kesin delile dayanmaktadr hem de apaktr. Zamana, mekna, fert ve toplumlara gre deiiklik gstermez. Bu hkmler bir btn tekil edip, blnme kabul etmezler. Yani bir ksmna inanp bir ksmna inanmamak sz konusu olamaz.

I. MAN
A) MANIN TANIMI ve KAPSAMI
man szlkte, "bir kiiyi syledii szde tasdik etmek, dorulamak, sylediini kabullenmek, gnl huzuru ile benimsemek, karsndakine gven vermek, gvenlikte olmak, pheye yer vermeyecek biimde iten ve yrekten inanmak" anlamlarna gelir. Terim olarak ise, Hz. Peygamber'i, Allah Tel'dan getirdii kesin olarak bilinen hkmlerde (zarrt- dniyye) tasdik etmek, onun haber verdii eyleri tereddtsz kabul edip bunlarn gerek ve doru olduuna gnlden inanmak demektir. Buna gre; imann hakikati ve z kalbin tasdikidir. Kalbin tasdiki imann deimeyen asl unsurudur. manla bilgi arasnda ok yakn bir iliki sz konusudur. Her inanan kii, neye inandn bilir, fakat her bilme inanmay gerektirmez. nanlacak esaslarla ilgili bilgiye iman denilebilmesi iin, kiinin gnlnde ve kalbinde hr iradeye dayal bir boyun eiin, teslimiyetin ve tasdikin bulunmas gerekir. man edene sevap, etmeyene ceza verilmesinin dayana, kiinin gnlden ballnn ve tasdikinin bulunup bulunmamasdr. mann, bir kalp ii, kalbin tasdiki olduunu gsteren yet ve hadislerden bazlar unlardr:
"Ey Peygamber, kalpleri iman etmedii halde, azlaryla inandk diyenlerden ve yahudilerden kfr iinde kouanlar seni zmesin..." (el-Mide 5/41). "Allah kimi doru yola iletmek isterse onun kalbini slm'a aar..." (elEnm 6/125).

AKAD

69

"Allah cennetlikleri cennete, cehennemlikleri cehenneme koyacak, sonra da bakn kalbinde hardal tanesi kadar iman olan birisini bulursanz onu cehennemden karn diyecektir" (Buhr, mn, 15; Mslim, mn, 82).

Grld zere imann esas, inanlacak eyleri kalbin tasdik etmesidir. Bir kimse diliyle inandn sylese bile kalbiyle tasdik etmezse mmin olamaz. Buna karlk kalbiyle tasdik edip inand halde, dilsizlik gibi bir zr sebebiyle inancn diliyle aklayamayan veya tehdit altnda olduu iin kfir ve inansz olduunu syleyen kimse de mmin saylr. Bunun en belirgin rnei u olaydr: Sahblerden Ammr b. Ysir, Kurey mriklerinin ar basklarna ve lm tehditlerine dayanamayarak kalben inanmakla birlikte, diliyle mslman olmadn, Hz. Muhammed'in dininden ktn sylemi, bu olay hakknda yet-i kerme inerek, Ammr'n mmin bir kimse olduu belirtilmitir: "Kalbi imanla dolu olduu halde (inkra) zorlanan kimse hari,
kim iman ettikten sonra Allah' inkr ederse ve kim kalbini kfirlie aarsa, ite Allah'n gazab bunlaradr. Onlar iin byk bir azap vardr" (en-Nahl 16/106).

mann asl unsuru kalbin tasdiki olmakla birlikte kalpte neyin gizli olduunu insanlar bilemedii iin, kalpteki inancn dil ile sylenip aa vurulmas, o kiinin de dnyada bu sz ve ikrarna gre bir ileme tbi tutulmas gerekmektedir. Bu sebeple ikrar, yani kalpte bulunan inancn dil ile ifade edilmesi, imann bir paras deil, deta onun dnyev artdr. Kalplerde neyin gizli olduunu ancak Allah bilir. Bir kimsenin iman ettii, ya kendisinin sylemesiyle veya cemaatle namaz klmak gibi mmin olduunu gsteren belli ibadetleri yapmasyla anlalr. O zaman bu kimse mmin olarak tannr, mslman muamelesi grr, mslman bir kadnla evlenebilir. Kestii hayvann eti yenir, zekt ve r gibi din vergilerle ykml tutulur. lnce de cenaze namaz klnr, mslman mezarlna defnedilir. Eer bir kimse inancn diliyle ikrar etmezse ona, mslmana zg bu tr hkmler uygulanmaz. manda ikrarn ok nemli olduunu Peygamber Efendimiz u hadisleriyle dile getirmilerdir:
"Kalbinde buday, arpa ve zerre ls iman olduu halde Allah'tan baka Tanr yoktur. Muhammed O'nun elisidir diyen kimse cehennemden kar" (Buhr, mn, 33; Tirmiz, Cehennem, 9; bn Mce, Zhd, 37).

70

LMHAL

"nsanlar Allah'tan baka Tanr yoktur. Muhammed O'nun elisidir deyinceye kadar kendileriyle savamakla emrolundum. Ne zaman bunu sylerlerse can ve mal gvenliine sahip olurlar. Ancak kamu hukuku gerei uygulanan cezalar bundan mstesnadr. yzlerinin muhasebesi ise Allah'a aittir" (Buhr, Cihd, 102; Mslim, mn, 8; Eb Dvd, Cihd, 104).

Dil ile ikrar bu derece nemli olduu iin genellikle iman, "Kalp ile tasdik ve dil ile ikrardr" eklinde tanmlanmtr. Fakat iman bu ekilde tanmlamak, kalbi ile inanmad halde inandm diyenin mmin olmasn gerektirmez. Bu konuda bir yet-i kermede, "nsanlardan bazlar da vardr ki, inanmadklar halde Allah'a ve hiret gnne inandk derler" (el-Bakara 2/8) buyurulmutur. Gnlden inanmad halde, diliyle inandn syleyen kii kalpteki inan ve ikrar bilinemedii iin dnyada mslman gibi ilem grr. Fakat iman bulunmad ve mnafk olduu iin hirette kfir olarak ilem grecek ve cehennemde ebed kalacaktr. Bu bilgilerden de anlalaca gibi kalbin tasdiki, imann rkn, olmazsa olmaz unsuru ve deimez temelidir. Dilin ikrar da, bu asl ve gerein tannmasn salayan bir arttr.

B) CML ve TAFSL MAN

man, inanlacak hususlar asndan icml ve tafsl iman olmak zere ikiye ayrlr. a) cml man nanlacak eylere ksaca ve toptan inanmak demektir. mann en zl ve en ksa ekli olan icml iman, tevhid ve ehadet kelimelerinde zetlenmitir. Tevhid kelimesi: L ilhe illallah Muhammedn Reslullah (Allah'tan
baka hibir Tanr yoktur. Muhammed O'nun elisidir) cmlesidir. ehadet keli-

mesi de: Ehed enl ilhe illallah ve ehed enne Muhammeden abdh ve reslh (Ben Allah'tan baka hibir Tanr olmadna, Muhammed'in O'nun kulu ve elisi olduuna inanr ve tanklk ederim) ifadesidir. mann ilk derecesi ve slm'n ilk temel direi budur. Gerekte Allah' yegne Tanr tanyan, Hz. Muhammed'i O'nun peygamberi olarak kabullenen kii, dier iman esaslarn ve Peygamberimizin getirdii dini de toptan kabullenmi demektir. nk dier iman esaslar bize Hz. Peygamber arac-

AKAD

71

lyla bildirilmitir. yleyse Allah elisini tasdik etmek, getirdii hkmleri de tasdik etmek demektir. nanlacak eyler ayr ayr sylenmediinden dolay bu imana icml (toptan) iman denmektedir. Mmin saylabilmek iin, icml iman yeterli olmakla birlikte, slm'n dier hkmlerini ve inanlmas gerekli olan eylerin her birini kiinin teker teker renmesi zorunludur. b) Tafsl man nanlacak eylerin her birine, ak ve geni ekilde, ayrntl olarak inanmaya tafsl iman denilir. Tafsl iman derecede incelenir: Birinci derece, Allah'a, Hz. Muhammed'in Allah'n peygamberi olduuna ve hiret gnne kesin olarak inanmaktr. Bu, icml imana gre daha genitir. nk burada hirete iman da yer almaktadr. kinci derece, Allah'a, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, hiret gnne, ldkten sonra tekrar dirilmeye, cennet ve cehennemin, sevap ve azabn varlna, kaz ve kadere ayr ayr inanmaktr. Tafsl imann ikinci derecesi amentde ifade edilen prensiplerdir. nc derece, Hz. Muhammed'in Allah katndan getirdii, bize kadar da tevtr yoluyla ulatrlan btn haberleri ve hkmleri tasdik etmektir. Bir baka ifadeyle, mnas apak (muhkem) yet ve mtevtir hadislerle sabit olan hususlarn hepsine ayr ayr, Allah ve Resul'nn bildirdii ve emir buyurduklarn da iine alacak ekilde btn ayrntlar ile inanmaktr. Bu durumda namaz, oru, hac ve dier farzlar, hell ve haram olan davranlar renip btn bunlarn farz, hell ve haram olduklarn yrekten tasdik etmek tafsl imann nc derecesini oluturur. Mslman olmayan bir kimse, icml iman ile slm'a girmi olur. Bu iman zere lrse neticede cennete girer. Fakat tafsl iman ile mslmann iman ycelir, olgunlar, salam temeller zerine oturur. Bir insann, Allah' ve O'ndan geleni gnlden tasdik ettikten sonra, Hz. Peygamber'in aklad buyruk ve yasaklar btnyle, farz farz, haram haram bilerek renmesi, kabullenmesi ve uygulamas gerekir. Tafsl imann nc derecesi, zarrt- diniyye denilen ve inanlmas zorunlu bulunan btn inan, ibadet, mumelt ve ahlk hkmlerine inanmay iermektedir.

C) TAKLD ve TAHKK MAN

Delillere dayal olmakszn sadece evrenin telkini ile meydana gelen ve deta kiinin slm toplumunda doup bym olmasnn tabii sonucu

72

LMHAL

olarak gzken imana takld iman denilir. Ehl-i snnet bilginlerinin ouna gre bu tr iman geerli olmakla beraber, kii iman akl ve din delillerle glendirmediinden dolay sorumludur. Takld iman, inkrc ve sapk kimselerin ileri srecei itirazlarla sarsntya urayabilir. Bunun iin iman, din ve akl delillerle glendirmek gerekir. nk deliller, ileri srlecek phe ve itirazlara kar iman korur. Delillere, bilgiye, aratrma ve kavramaya dayal imana ise tahkk iman denir. Aslolan her mslmann tahkk imana sahip olmas, neye, niin ve nasl inandnn bilincini tamasdr.

D) MAN ile AMEL ARASINDAK BA

Amel, iradeye dayal i, davran ve eylem demektir. Esasen tasdik ve ikrar da birer ameldir. Ancak amel deyince daha ok kalp ve dil dnda kalan organlarn ameli anlalmaktadr. Bu durumda iman ile amel birbirinden ayr eyler olmasna, amelin imann bir paras olmamasna ramen, her ikisi arasnda ok sk bir ba ve iliki bulunmaktadr. a) Amel mann Ayrlmaz Paras Deildir Ehl-i snnet bilginlerine gre amel, imann paras, rkn ve olmazsa olmaz unsuru deildir. Bu sebeple btn din esaslar kalpten benimsemi fakat eitli sebeplerle buyruklar yerine getirmemi veya yasaklar inemi olan kimse, iledii gnah hell saymad mddete mmin saylr. nk: a) Kur'n- Kerm'de "man edenler ve slih amel ileyenler..." diye balayan pek ok yet vardr (el-Bakara 2/277; Ynus 10/9; Hd 11/23). Bu yetlerde iman edenlerle slih amel ileyenler ayr ayr zikredilmitir. Eer amel imann bir paras olsayd, "iman edenler" denildikten sonra bir de "slih amel ileyenler" denmesine gerek olmazd. b) Baz yetlerde iman, amelin geerli olabilmesi iin art klnmtr. Mesel: "Her kim mmin olarak iyi iler yaparsa, artk o, ne zulmden ne de hakknn inenmesinden korkar" (Th 20/112) buyurulmutur. Eer iman ile amel ayn ey veya amel imann paras olsayd, o zaman ayr ayr zikredilmezdi ve iman, amelin geerli olmasnn art saylmazd. c) Baz yetlerde de byk gnahn imanla birlikte bulunabilecei ifade edilmitir. Bunlardan birinde: "Eer mminlerden iki grup birbirleriyle vuruurlarsa aralarn dzeltin..." (el-Hucurt 49/9; ayrca bk. el-Bakara 2/178; etTahrm 66/8) denilmi, byk gnah saylan ldrme fiilini ileyerek ameli

terkeden kiilerden "mminler" diye sz edilmitir.

AKAD

73

d) Peygamber Efendimiz dneminden itibaren byk din bilginleri, kalbinde iman bulunduu ve bunu diliyle syledii halde dinin emrettii amelleri ilemeyen veya baz yasaklar ineyen kimseleri yaptklarn hell ve mer grmedikleri srece mmin saymlar, ancak bu kimselerin gnahkr mmin olduklarn ifade etmilerdir. Bu, Ehl-i snnet limlerinin ortak grdr. b) Amelin Gereklilii ve manla Olan lgisi Amel ile iman arasnda ok yakn bir iliki vardr. Kur'n- Kerm'in birok yetinde iman ile sahih amel yan yana zikredilmi, mminlerin slih amelleri ileyerek madd-mnev gelimelerini salamalar srarla istenmitir. nk dnce ve kalp alanndan eylem ve hareket alanna kamam olan iman meyvesiz bir aaca benzer. Kalpte mevcut olan iman nn hi snmeden parlamas, giderek gcn artrmas slih amellerle mmkn olabilir. Ayrca imann olgunluuna ermek, iman stn bir dereceye getirmek ve byle iman sahiplerine Allah'n vaad ettii sonsuz nimetlere kavumak iin de amel gereklidir. nsan sadece inanlmas gerekli eyleri tasdik eder, ameli umursamayan bir tavr sergileyip yasaklar inerse, dine, Allah'a ve Peygamberine olan ball yava yava azalr, gnn birinde kalbindeki iman da snp gider. O halde amelin hem iman glendirmede stlendii rol, hem de mminin cehennem azabndan kurtularak nimetlere ulamasna arac olmas ve Rabbine kar kulluk grevini gerek anlamda yerine getirmesi bakmndan nemi ok byktr.

E) MANIN ARTMASI ve EKSLMES

man, inanlmas gereken hususlar (iman esaslar) asndan artmaz ve eksilmez. Bir kimse iman esaslarnn hepsini kabul edip de, bir veya bir kana inanmasa mesel meleklere inanmasa veya namazn farz yahut adam ldrmenin haram oluunu inkr etse, iman etmi saylmaz. Bu durumda iman gereklemediinden artmas ve eksilmesi sz konusu olamaz. Herkes ayn hususlara iman etmekle ykmldr. nanlacak esaslar konusunda bilginle cahil, peygamber olan ve olmayan, kadnla erkek arasnda hibir fark yoktur. man, gl veya zayf olma asndan farkllk gsterir. Kiminin iman kuvvetli kiminin zayftr. Kiminin iman tam anlamyla iine sinmi, kimininki yzeysel kalmtr. Kimininki iitme ve dnmeye bal bilgi ve inan seviyesinde, kimininki grmeye dayal bilgi ve inan seviyesinde, kimininki

74

LMHAL

de yaamaya, gnlden duymaya ve i tecrbeye dayal bilgi ve inan seviyesindedir. manda bu eit bir farklln bulunduuna yet ve hadislerde de iaret edilir. brhim (a.s.) lleri nasl dirilttiini gstermesini Allah'tan istemi, yette buyurulduu gibi yce Allah'n "inanmadn m?" sorusuna "(gzmle de grerek) kalbim tam yatsn diye" (el-Bakara 2/260) cevabn vermitir. Bylece onun Allah'n lleri nasl dirilttiini grdkten sonraki imannn nceki imanndan daha gl olduu belirtilmitir. Kur'n- Kerm'deki "man etmi olanlara gelince (her inen sre) daima onlarn imann artrmtr" (et-Tevbe 9/124); "O, mminlerin yreklerine
imanlarn katmerli bir imanla artrmalar iin mnev kuvvet indirendir" (elFetih 48/4); "Mminler ancak onlardr ki, Allah anld zaman yrekleri titrer. Allah'n yetleri kendilerine okunduu zaman bu onlarn imann artrr" (el-Enfl 8/2) anlamndaki yetler ile bu konudaki hadisler, imann kuv-

vet, kalbin derinliklerine nfuz ynyle farkl seviyelerde olabileceini, nitelik ynyle artma ve eksilme gsterebileceini ifade etmektedir.

F) MANIN GEERL OLMASININ ARTLARI

mann geerli olabilmesi ve sahibini hirette ebed kurtulua erdirebilmesi iin u artlar tamas gerekir: 1. mann dnyada hr iradeye dayal bir tercih olmas, bask, tehdit veya dnya hayatndan mit kesme (ye's) durumunda gereklememi bulunmas gerekir. Daha nce mmin olmayan bir kimsenin, hayattan midini kestii son nefesinde urayaca azab farkedip iman ettim demesi halinde, onun bu iman geerli olmaz. Bir yette "Artk o etin azabmz grdkleri zaman Allah'a inandk ve O'na ortak kotuumuz eyleri inkr ettik derler. Fakat azabmz grdkleri zaman imanlar kendilerine bir fayda vermeyecektir. Allah'n kullar hakknda sregelen kanunu budur. te kfirler burada hsrana uramlardr" (el-M'min 40/84-85) buyurulmutur.

2. Mmin, iman esaslarndan birini inkr anlamna gelen tutum ve davranlardan kanmaldr. Mesel Allah Tel'y ve btn peygamberleri tasdik edip de Hz. Muhammed'in peygamberliine inanmayan yahut farz veya haram olduu kesin olarak bilinen bir hkm, mesel namazn farz, arap imenin haram olduunu kendi hr iradesiyle inkr eden, yahut alaya alan, puta, haa vb. eylere tapan bir kimseye mmin denilemez. 3. Mmin Allah'n rahmetinden ne mitsiz ne de emin olmaldr. Korku ile mit arasnda bulunmaldr. Mminin "Nasl olsa imanm var, o halde

AKAD

75

muhakkak cennete giderim" dncesiyle kendinden emin olmas veya "ok gnah iledim, ben muhakkak cehennemliim" diye Allah'n rahmetinden mit kesmesi imann kaybetmesine sebep olabilir. Bu konuda Kur'an'da yle buyurulur: "Dorusu kfirlerden bakas Allah'n rahmetinden mit kesmez" (Ysuf 12/87), "Fakat byk zarar gze alanlar topluluundan bakas Allah'n azabndan (azabnn olmayacandan) emin olmaz" (elArf 7/99).

G) MAN-SLM LKS
slm szlkte, "itaat etmek, boyun emek, balanmak, bir eye teslim olmak, esenlikte klmak" anlamlarna gelir. Terim olarak, yce Allah'a itaat etmek, Hz. Peygamber'in din adna bildirmi olduu eylerin hepsini kalp ile tasdik edip dil ile syleyerek, inandklarn yaamak, szleri ve davranlar ile kabul edip benimsediini gstermek demektir. Kur'n- Kerm'de iman ile slm, bazan ayn bazan farkl anlamda kullanlmtr. man ile slm ayn anlamda kullanlrsa bu durumda slm kelimesi, slm'n gerekleri olan hkmlerin dinden olduuna inanmak, slm' bir din olarak benimsemek ve ona boyun emek mnasna gelir. slm ok geni bir kavramdr ve teslimiyet demektir. Teslimiyet ise trl olur. Ya kalben olur ki, bu kesin inan demektir. Ya dille olur ki, bu da ikrardr. Ya da organlarla olur ki, bunlar da amellerdir. te slm'n eklinden biri olan kalbin teslimiyetine ve ballna iman denilir. u yette iman ile slm ayn anlamda kullanlmaktadr: "...Ancak yetlerimize inanp da teslim olanlara duyurabilirsin" (en-Neml 27/81). Eer iman ile slm ayn anlamda kullanlrsa, o zaman her mmin mslimdir, her mslim de mmindir. man ile slm'n farkl kavramlar olarak ele alnmas durumunda her mmin, mslim olmakta, fakat her mslim, mmin saylmamaktadr. nk bu anlamda slm, kalbin balan ve teslimiyeti deil de, dilin ve organlarn teslimiyeti, belli amellerin ilenmesi demektir. Bu durumda slm daha genel bir kavram, iman daha zel bir kavram olmaktadr. Mesel mnafk, diliyle mslman olduunu syler, buyruklar yerine getiriyormu izlenimi verir, fakat kalbiyle inanmaz. Mnafk gerekte inanmad halde, dnyada mslmanm gibi gzkebilir. u yet-i kermede iman ile slm ayr kavramlar olarak gemektedir: "Bedevler inandk dediler. De ki: Siz iman etmediniz, ama boyun edik deyin. Henz iman kalplerinize yerlemedi..." (elHucurt 49/14).

76

LMHAL

H) BYK GNAH KAVRAMI

Arapa'da kebre (oulu kebir) kelimesi ile ifade edilen byk gnah, bozgunculua sebep olan, hakknda tehdit edici bir nas (yet ve hadis) bulunan, ileyenin dnyada veya hirette cezalandrlmasna sebep olan byk sular ve davranlara denir. Byk gnahlarn en by Allah'a irk komak ve O'nu inkr etmektir (kfr). Byk gnahlarn neler olduu konusunda hadislerde eitli bilgiler vardr. Peygamberimiz bir hadisinde, "Size byk gnahlarn en byklerinden haber vereyim mi? Onlar: Allah'a ortak tanmak, ana babaya itaatsizlik ve yalanc ahitliktir" (Buhr, Edeb, 6; Mslim, mn, 38; Tirmiz, Tefsr, 5) buyurmu, bir baka hadislerinde "Mahveden yedi gnahtan saknnz. Onlar: Allah'a ortak komak, sihir yapmak, haksz yere adam ldrmek, yetim mal yemek, rib (faiz), savatan kamak, iffetli ve iman sahibi bir kadna zina iftirasnda bulunmaktr" (Buhr, Vesy, 23; Mslim, mn, 38; Eb Dvd, Vesy, 10) diyerek, byk gnahlarn yedi tanesini zikretmitir. Bir baka hadiste byk gnahlarn says dokuz olarak belirtilmi, ana babaya itaatsizlik ve Mescid-i Harm'da yaplmas yasak bir fiili ilemek de bunlara eklenmitir (Eb Dvd, Vesy, 10).

Kalbinde inanc olduu halde inancn diliyle syleyen, fakat eitli sebeplerle ameli terkeden, dolaysyla irk ve kfr dndaki byk gnahlardan birini ileyen (fsk ve fcir) kimse, iledii gnah hell saymyorsa mmindir, kfir deildir. Fakat byk gnah iledii iin ceza grecektir. Ancak bu kimse iin tvbe kaps aktr. Yce Allah byle bir kimseyi hirette dilerse affeder, efaat olunmasna izin verir, dilerse gnah lsnde cezalandrr. Neticede ise, kalbinde inanc bulunduu iin cennete girdirir. Sahblerden Eb Zer el-Gfr'nin anlattna gre, Hz. Peygamber: "Allah'tan baka hibir Tanr yoktur deyip de bu inanc zere len kimse cennete girer" buyurmu, Eb Zer, "O kii zina yapsa, alsa da m?" diye sor-

mu, "Evet, zina yapm, hrszlk etmi de olsa cennete girer" cevabn vermitir. Eb Zer soruyu kez tekrar edip ayn karl alnca, drdnc sorusunda Allah elisi, "Eb Zer bu durumdan holanmasa bile o kimse cennete girer" buyurmutur (Buhr, Tevhd, 33; Rikak, 16; Mslim, mn, 40; Tirmiz, mn, 18).

AKAD

77

I) TASDK ve NKR BAKIMINDAN NSANLAR

nsanlar tasdik ve inkr asndan grupta incelenebilirler. a) Mmin Allah'a, Hz. Peygamber'e ve O'nun haber verdii eylere yrekten inanp, kabul ve tasdik eden kimseye mmin denir. Mminler hirette cennete girecekler, orada pek ok nimetlere kavuacaklardr. Gnahkr mminler, sular lsnde hirette cezalandrlsalar da sonunda cennete konulacaklardr. Mminlerin ebed cennetlik olacana dair Kur'an'da pek ok yet vardr. b) Kfir slm dininin temel prensiplerine inanmayan, Hz. Peygamber'in yce Allah'tan getirdii kesin olan ve tevtr yoluyla bize kadar ulam bulunan esaslardan (zarrt- dniyye) bir veya birkan yahut da tamamn inkr eden kimseye kfir denir. Mesel namazn farz, arabn haram oluunu inkr eden, meleklerin ve cinlerin varln kabul etmeyen kimse kfirdir. Kfir szlkte "rten" anlamna gelmektedir. Gerek ve doru inanc rtt, yanl eylere inand iin byle kimselere kfir denmitir. Bir insan kfir olarak lrse ebed cehennemde kalacaktr. Bu konudaki yetlerden birinde yle buyurulmutur: "(yetlerimizi) inkr etmi ve kfir olarak
lm olanlara gelince, ite Allah'n, meleklerin ve btn insanlarn lneti onlarn stnedir. Onlar ebediyen o lnet iinde kalrlar. Artk ne azaplar hafifletilir, ne de onlarn yzlerine baklr" (el-Bakara 2/161-162).

c) Mnafk Allah'n birliini, Hz. Muhammed'in peygamberliini ve onun, Allah'tan getirdiklerini kabul ettiklerini syleyerek, mslmanlar gibi yaadklar halde, kalpten inanmayan kimselere mnafk denir. Mnafklarn ii baka d bakadr. Sz zne uygun deildir. Bir yette yle buyurulur: "nsanlardan bazlar da vardr ki, inanmadklar halde Allah'a ve hiret gnne inandk derler" (el-Bakara 2/8). Mnafklarn gerekte kfir olduklar bir baka yette yle ifade edilir: "Onlarn Allah yolundan sapmalarnn sebebi, nce iman edip sonra inkr etmeleridir. Bu yzden kalpleri mhrlenmitir. Artk onlar hi anlamazlar" (el-Mnfikun 63/3).

Mnafklar slm toplumu iin ak kfirden daha tehlikelidirler. nk onlar dtan mslmanm gibi gzktklerinden tannmalar mmkn deildir; iten ie mslman toplumun huzur ve dzenini bozar, kuzu postuna

78

LMHAL

brnerek dikkatsiz ve bilgisiz mslmanlar yanl ynlere srklerler. Peygamberimiz vahiyle kimlerin mnafk olduunu bilir, bu sebeple de onlara nemli grevler vermezdi. Hz. Peygamber'den sonra insanlar iin byle bir bilgi kayna (vahiy) sz konusu olmadndan ve mslman olduunu syleyenlerin i dnyasn aratrmak da doru olmadndan mnafk, dnyada mslman gibi ilem grr. Onun cezas hirete kalmtr. Bir yette akland zere cehennemin en alt tabakasnda mnafklar bulunur:
"phe yok ki mnafklar, cehennemin en alt katndadrlar (derk-i esfel). Artk onlara asla bir yardmc da bulamazsn" (en-Nis 4/145).

J) KFR ve RK
Kfr kelime olarak "rtmek" demektir. Din literatrde ise Hz. Peygamber'i Allah'tan getirdii eylerde yalanlayp, onun getirdii kesinlikle sabit din esaslardan bir veya birkan inkr etmek anlamna gelir. Szlkte "ortak kabul etmek" anlamna gelen irk, terim olarak Allah Tel'nn tanrlnda, isim, sfat ve fiillerinde, ei, dengi ve orta bulunduunu kabul etmek demektir. Mrikler Allah'n varln inkr etmezler. O'ndan baka ilh olduunu kabul edip, onlara da taparlar veya isimleri, sfatlar, irade ve otorite sahibi olmas asndan Allah'a edeer g ve varlklar tanrlar. irk ile kfr birbirine yakn iki kavramdr. Aralarndaki fark, kfrn daha genel, irkin ise daha zel olmasdr. Bu anlamda her irk kfrdr, fakat her kfr irk deildir. Her mrik kfirdir, fakat her kfir mrik deildir. nk irk sadece Allah'a, zt, isim ve sfatlarna ortak tanma sonucu meydana gelir. Kfr ise, kfr olduu bilinen birtakm inanlarn kabul ile gerekleir. Kfr olan inanlardan biri de Allah'a ortak tanmadr. Mesel Mecslik'te olduu gibi iki tanrnn varln kabul etmek irk olduu gibi ayn zamanda kfrdr. Halbuki hiret gnne inanmamak kfrdr, ama irk deildir. Allah'a irk komak gnahlarn en bydr. irk dndaki gnahlar, Allah'n diledii kimse iin balayaca bir yette yle ifade edilir: "Allah
kendine ortak koulmasn asla balamaz. Bundan bakasn diledii kimse iin balar. Kim Allah'a ortak koarsa bsbtn saptmtr" (en-Nis 4/116).

Kur'an'a gre, gklerde ve yerde hkimiyetin yegne sahibi Allah'tr. Yaratma O'na mahsustur. Her ey O'na istese de istemese de boyun emitir. Her eyde O'nun hkm geerlidir. Yaratma ve hkmranlkta hi kimse O'na ortak olamaz.

AKAD

79

K) MAN ile KFR ARASINDAK SINIR

man, Hz. Peygamber'in getirdiklerinin hepsini tasdik, kfr de inkr etmektir. Buna gre, iman ile kfr belirleyen balca ayra kalbin tasdikidir. Ancak kalbin tasdiki, insanlar tarafndan bilinemediinden, ikrar ve ikrar gsteren din grevleri yerine getirmek, yani amel, kalpteki imann varlnn gstergesi olarak kabul edilmitir. Kfrn en belirgin almeti, dinin temel esaslarndan birini veya tamamn reddetmek yahut onlar beenmemek, nemsememek ve deersiz saymaktr. Mslman olduunu syleyen bir kimsenin, bu dnyada mmin kabul edilmesi ve slm toplumundan dlanmamas gerekir. nk dnyada d grne ve ikrara gre ilem yaplr. ten inanp inanmadn tesbit ise Allah'a mahsus ve hirete ilikin bir meseledir: ...Size selm verene dnya
hayatnn geici menfaatine gz dikerek, sen mmin deilsin demeyin... (en-Nis 4/94) buyurularak buna iaret edilir. Hz. Peygamber de imanda

ikrarn nemini vurgulamak ve kelime-i tevhidi syleyenin, mslman kabul edilmesi gereine iaret etmek iin yle buyurmutur: "nsanlar Allah'tan baka Tanr yoktur, Muhammed O'nun elisidir deyinceye kadar kendileriyle savamakla emrolundum. Ne zaman bunu sylerlerse, can ve mal gvenliine sahip olmu olurlar..." (Buhr, Cihd, 102; Mslim, mn, 8; Eb Dvd, Cihd, 104). Bu sebeple imann diliyle ikrar ettii veya davra-

nlarna yanstt srece herkesin slm toplumunun tabii bir yesi olarak grlmesi, can ve mal gvenliine sahip olmas, dnyev-din ahkm, sosyal ve beer ilikiler bakmndan da mslmann sahip olduu btn stat, hak ve sorumluluklara muhatap olmas gerekir.

L) TEKFR
Tekfir, mslman olduu bilinen bir kiiyi, inkr zellii tayan inan, sz veya davranndan tr kfir saymak demektir. rtidad ise mslmann dinden kmas anlamna gelir. Dinden kana mrted denilir. Bu itibarla tekfir bir ahsn bakalar tarafndan kfrne hkmedilmesi, irtidad ise kiinin kendi irade ve ifadesiyle slm'dan ayrlmas ve hukuk dzeni tarafndan da mrted saylmas demektir. Bir mslmann kfir olduuna hkmedilmesi onu pek ar dnyev sonulara, meyyide ve mahrumiyetlere mahkm etmek anlamna geldiinden, tekfir konusunda ok titiz davranmak gerektii aktr. Bu, bireysel bir isnat ve iddia anlamndaki tekfir iin de toplumsal bir yarg anlamndaki

80

LMHAL

irtidad iin de byledir. Geliigzel tekfir iddialarna dayanlarak irtidad hkmleri uygulanamaz. slm kltrndeki tekfir ve irtidad kavramlar, din ve vicdan hrriyetinin snrlandrlmas ve tehdit altnda tutulmas deil, toplumun ortak deerlerine ve din inanlarna kar alen saygszlk ve saldrganl nleme, toplumda gerekli olan huzur ve sknu gvence altna alma, nesilleri inkrcln olumsuz etkilerinden koruma, tekfir edilen ahsa gerekli yaptrmlarn uygulanmasyla da kamu vicdan asndan adaleti gerekletirme gibi gayelere mtuf bir tedbir ve toplumsal saduyu refleksi niteliindedir. Yersiz yaplan tekfir, fert asndan ar sonular dourmasnn yannda toplum hayatnda kapatlamayacak yaralarn almasna, birlik ve btnln zedelenmesine ve paralanmaya sebep olur. nk bu durumdaki bir kimse, gerek durumunu Allah bilmekle birlikte, toplumda mslman muamelesi grmez, selm alnmaz, kendisine selm verilmez, kestikleri yenilmez. Mslman bir kadnla evlenmesine msaade edilmez. ldnde cenaze namaz klnmaz. Mslman kabristanna gmlmez. Tekfir bu denli ar sonular dourduu iindir ki, Hz. Peygamber Medine toplumunda, mnafklarn varln bildii halde onlar kfrle itham etmemi, temelleri hogrye bal bir slmlatrma siyaseti izlemi, pek ok hadiste de "Ben mslmanm" diyeni kfrle sulamaktan saknmay tavsiye etmitir. Bir hadiste "Kim bir insan kfir diye arrsa, yahut yle olmad halde ey
Allah dman derse syledii sz kendisine dner" (Buhr, Feriz, 29; Mslim, mn, 27) buyurulurken, bir baka hadiste de yle denilmitir: "Bir insan mslman kardeine ey kfir diye hitap ettii zaman, ikisinden biri bu sz zerine alm olur. ayet syledii gibi ise kfr onda kalr, deilse syleyene dner" (Buhr, Edeb, 73; Mslim, mn, 26).

Hadislerden de anlalaca gibi bir kimseyi kfrle itham ederken gz nnde bulundurulmas gereken husus, o kimsenin kfr olan bir inanc gnlden benimsediinin iyi tesbit edilmesidir. Muhatap kfr aka benimsemiyorsa, onun inan, sz veya davran ile kfre girdiini syleme konusunda temkinli olmak gerekir. Hz. Peygamber'in anlan tavsiyelerini gz nnde bulunduran bilginler "ehl-i kbleden olup da gnah ilemi bulunan bir kimseyi bundan dolay tekfir etmemeyi" Ehl-i snnet'in temel prensipleri arasnda zikretmilerdir.

AKAD

81

II. MAN ESASLARI

slm dininin iman esaslar ilmihal kitaplarnda ment terimiyle ifade edilir. Arapa mene fiilinin birinci tekil ahs olan ment, "inandm" demektir. Terim olarak, iman esaslarn ksa ve z olarak ihtiva eden metni ifade etmek iin kullanlr. mentnn metni udur: "ment billhi ve
meliketih ve ktbih ve ruslih ve'l-yevmi'l-hiri ve bi'l-kaderi hayrih ve errih minallhi tel ve'l-bas bade'l-mevti hakkun. Ehed enl ilhe illallh ve ehed enne muhammeden abduh ve raslh" (Allah'a, melek-

lerine, kitaplarna, peygamberlerine, hiret gnne, kadere, hayr ve errin Allah'tan olduuna inandm. ldkten sonra dirili haktr. Allah'tan baka ilh olmadna, Muhammed'in O'nun kulu ve elisi olduuna ahitlik ederim). mentde belirtilen esaslarn hepsi Kur'an'da eitli ifadelerle yer almtr: "...Asl iyi olan kimse, Allah'a, hiret gnne, meleklere, kitaba, peygamberlere inanan...dr" (el-Bakara 2/177), "Kim Allah', meleklerini, kitaplarn, peygamberlerini ve hiret gnn inkr ederse, phesiz derin bir sapkla sapmtr" (en-Nis 4/136) melindeki yetlerde iman esaslar Al-

lah'a, meleklere, kitaplara, peygamberlere ve hirete iman olmak zere be ilkede toplanm, kader bunlar arasnda zikredilmemitir. Ancak baz yetlerde (er-Rad 13/8; el-Hicr 15/21; el-Furkan 25/2; el-Kamer 54/49) her eyin Allah'n takdirine bal bulunduuna dair ifadelerden hareketle limler hayr ve erri ile birlikte kadere inanmay bir iman esas olarak zikretmilerdir. Cibrl hadisinin Mslim, Eb Dvd, Tirmiz ve bn Mce rivayetleri de kader konusunu bir iman esas olarak zikreder. Kader konusunun iman esaslarn belirten yetlerde yer almay, Allah'n ilim, irade, kudret ve tekvn sfatlarnn kapsam iinde yer almasna balanmaldr. nk Allah'n anlan sfatlarna gereince inanan, kadere de inanm olmaktadr. mentde yer alan esaslardan Allah'a iman ile kader ve kazya iman konularnda, vahiyle birlikte akl-mantk aklama ve ispatlar yaplabilecei, his ve tecrbeye dayal bilgilerden yararlanlabilecei kabul edilmi ise de, hirete iman ve meleklere iman konularnda bu mmkn grlmemi, bu hususlarda sadece vahyin verdii bilgilere gvenilebilecei belirtilmitir.

82

LMHAL

A) ALLAH'A MAN
a) Allah nanc Kinat yaratan, idare eden, kendisine ibadet edilen tek ve en yce varlk olan Allah'a iman, iman esaslarnn birincisi ve temelidir. Btn ilh dinlerde Allah'n varl ve birlii (tevhid) en nemli inan esas olmutur. nk btn inan esaslar Allah'a imana ve O'nun birlii esasna dayanmaktadr. "Allah" kelimesinin, kendisine ibadet edilen yce varln zel ismi olduunu kabul eden btn slm limleri konu ile ilgili aklamalar srasnda O'nu yle tanmlamlardr: "Allah, varl zorunlu olan ve btn vglere lyk bulunan yce varln addr". Tanmdaki "varl zorunlu olan" kayd, Allah'n yokluunun dnlemeyeceini, var olmak iin baka bir varln O'nu var etmesine ve desteine muhta olmadn, dolaysyla O'nun, evrenin yaratcs ve yneticisi olduunu ifade etmektedir. "Btn vglere lyk bulunan" kayd ise, yetkinlik ve aknlk ifade eden isim ve sfatlarla nitelendiini anlatmaktadr. Allah kelimesi, slm metinlerde, gerek mbudun (ibadet edilen varln) ve tek yaratcnn zel ismi olarak kullanlagelmitir. Bu sebeple O'ndan baka bir varla ad olarak verilmemi, gerek Arapa'da, gerekse bu lafz kullanan dier mslman milletlerin dillerinde herhangi bir oul ekli de olumamtr. Allah'a iman, Allah'n var ve bir olduuna, btn stnlk sfatlaryla nitelenmi ve noksan sfatlardan uzak ve yce bulunduuna inanmaktr. Bir baka deyile Allah hakknda vcip (zorunlu, gerekli), ciz ve imknsz sfatlar bilip ylece kabul etmektir. Her eyi bilen ve her eye gc yeten bir Allah'a inanmak, ergenlik ana gelmi ve akll her insann ilk ve asl sorumluluudur. lh dinlerin kesintiye urad dnemlerde yaam olan veya hibir dinden haberi olmayan kimseler de bir Allah inancna sahip olmakla ykmldrler. nk insan yaratltan getirdii mutlak ve stn gce inanma duygusu ile evrendeki akllara durgunluk veren dzeni grdkten sonra bu dzeni salayan bir ve esiz yaratcnn varl inancna kolaylkla ular. "...Gkleri ve yeri yaratan Allah hakknda phe mi vardr?..." (brhim 13/10) melindeki yet bu gerei dile getirmektedir.

AKAD

83

b) Allah'n Varl ve Birlii Allah inanc insanda ftr (yaratltan) olduu iin, normal artlarda evreden olumsuz bir ekilde etkilenmemi bir kiinin Allah'n varln ve birliini kabullenmesi gerekir. Bu sebeple Kur'n- Kerm'de Allah Tel'dan bahseden yetlerin ou, O'nun sfatlarn konu edinmitir. Bu yetlerde zellikle tevhid inanc zerinde durularak Allah'n orta ve benzeri olmad srarla vurgulanmtr. Allah'n var oluu konusu, Kur'an'da insan iin bilinmesi tabii, zorunlu ve apak bir gerek olarak kabul edilmitir. Selim yaratl bozulmam insann normal olarak yaratann tanyaca belirtilmitir. Ancak her toplumda eitli sebeplerle inanmayanlar veya phede olanlar bulunabilecektir. te byleleri iin Allah'n varlnn ispat edilmesi nem arzetmektedir. Bu da ncelikle Allah'n varlnn ve birliinin delillerinin renilmesi ile mmkn olur. slm akaidine gre Allah birdir ve tektir. Bu bir olu, say ynyle bir "bir"lik deildir. nk say blnebilir ve katlanabilir. Allah byle olmaktan ycedir. O'nun bir oluu, ztnda, sfatlarnda, isimlerinde ve fiillerinde, rab oluunda ve hkimiyetinde ei ve benzeri olmay ynndendir. hls sresinde Allah'n bir olduu, hibir eye muhta olmad, dourmad ve dourulmad, O'nun hibir denginin bulunmad ifade edilirken, Kfirn sresinde de ibadetin ancak Allah'a yaplaca, Hz. Peygamber'in, kfirlerin taptklarna nceden tapmad gibi, sonra da tapmayaca srarla vurgulanmaktadr. Kur'n- Kerm'in pek ok sresinde Allah'n birliini, ei ve benzerinin bulunmadn vurgulayan pek ok yet vardr: "Allah evlt
edinmemitir. O'nunla beraber hibir Tanr da yoktur. Aksi takdirde her Tanr kendi yarattn sevk ve idare eder ve onlardan biri mutlaka dierine stnlk salard. Allah onlarn yaktrdklar eylerden mnezzehtir" (elM'minn 23/91), "Eer yerde ve gkte Allah'tan baka tanrlar bulunsayd yer ve gk kesinlikle bozulup gitmiti..." (el-Enbiy 21/22). Evrendeki dzen

Allah'n birliinin en ak delilidir. Mekke'de nzil olan Kur'an yetlerinin birou dorudan tevhidi telkin etmekte, bir ksm da irki reddetmektedir. Allah' yegne ilh, Rab ve otorite olarak tanmak, birliini ikrar etmek, her eit ortaktan uzak olduuna inanmakla gerekleen tevhid, slm dininin en nemli zelliidir. slm, bu zelliiyle hem Chiliye putperestliinden, hem Yahudilik ve Hristiyanlk gibi dinlerin sonradan bozulmaya uram ekillerinden, hem de Mecslik'ten ayrlr.

84

LMHAL

c) Allah'n Varlnn Delilleri Bir ksm slm bilginine gre insandaki Allah inanc, zorunlu ve yaratltan olduu iin Allah'n varlna dair dardan deliller aramaya, mantk ve akl deliller sunmaya ihtiya yoktur. Yaratl bozulmam, akl karmam her insan Allah'n var ve bir olduunu bulur ve anlar. Bu yoldaki deliller sadece insan uyarmak, iindeki zorunlu bilgiyi ve uuru gelitirmek iindir. Mknats ile demir birbirine yaklanca mknats demiri eker. nk bu onun tabiatnda gizlenmitir. Bu zellii bozulmadka da yaratlnn gerei gerekleecektir. te insan da byledir. O, sadece i ve d dnyada Allah'n varln ispat eden eylere bakarak Allah'n varln bunlardan anlayabilecek zellikte yaratlmtr. Ayrca insann kendi yaratl da bizzat Allah'n varlnn ak bir delilidir. slm bilginlerinin ouna gre insan, z benliinde ve d dnyada Allah'n varln gsteren birtakm deliller zerinde durup dnerek Allah'n varlna ulamak durumundadr. "O'nu gzler idrak edemez. Fakat O, gzleri idrak eder" (el-Enm 6/103) melindeki yet, Allah'n duyularla dorudan doruya idrak edilemeyeceini bildirir. Fakat duyular, Allah' tanyacak olan akla, gnle ve kalbe malzeme temin ederler. Bu malzeme de yaratlm olan her eydir, evrenin henk ve dzenidir. Bunlar Allah'n varln gsteren belirtiler, izler ve delillerdir. nsan, akl ile bu belirti, iz ve delillerden hareketle yaratcy bulmaya alr. Bu bir yette yle dile getirilir: "nsanlara ufuklarda ve kendi nefislerinde yetlerimizi gstereceiz ki,
onun gerek olduu, onlara iyice belli olsun..." (Fusslet 41/53; ayrca bk. elMminn 23/12-14; el-Furkan 25/47; er-Rm 30/20-22; Ysn 36/37-40; Kaf 50/6-10).

Allah'n varlna dellet eden ve insan bu konuda dnmeye ve iman etmeye aran Kur'an yetlerini ve hadisleri dikkatlice inceleyip hem de d dnyay ve insann yaratln gzlemleyen limler, Allah'n varln ispatlamak iin insann ftraten Allah inancna sahip oluu (ftrat delili), lemin ve lemdeki varlklarn sonradan yaratlm olup bir yaratcya muhta olduu (huds delili), mmkin bir varlk olan lemin var olmas iin bir sebebe ihtiya olduu (imkn delili), tabiatn byk bir henge ve amaz bir dzene sahip olup bunun bir yaratcnn eseri olmasnn gerektii (nizam delili) gibi baz deliller ortaya koymulardr.

AKAD

85

d) Allah'n sim ve Sfatlar Mminin Allah' tanmas amacyla ilh zt nitelendiren kavramlara isim veya sfat denilir. Hay (diri), alm (bilen), hlik (yaratan) gibi dil asndan sfat kalbnda olan kelimeler isim kabul edilirken, bunlarn masdarlarn oluturan ve Allah'n ztna nisbet edilen kavramlar sfat olarak deerlendirilir. 1. "Allah" zel smi Kendisine ibadet edilen yce varln zel ismidir. zel isimler dier dillere tercme edilemezler. Hatta Arapa olan bir baka kelimenin onun yerini tutmas da mmkn deildir. Bu sebeple bilginler ister Arapa olsun, ister dier herhangi bir dilden olsun, baka bir kelimenin "Allah" isminin yerini tutamayaca konusunda fikir birlii iindedirler. Ancak Kur'an'da, Allah kelimesinin iaret ettii zt iin ilh, mevl, rab gibi isimler de kullanlmtr. Bu sebeple Farsa'daki Hda ve Yezdn, Trke'deki Tanr ve alab... gibi isimler her ne kadar Allah zel isminin yerine gemezse de ilh, mevl, rab gibi yet ve hadislerde geen Allah'n dier isimlerinin yerine kullanlabilir. 2. sm-i Azam Bu tamlama, szlkte en byk isim anlamna gelmektedir. Terim olarak Allah'n en gzel isimleri ierisinde yer alan baz isimleri iin kullanlmtr. Bir grup slm limi, Allah'n isimlerinin hepsinin eit derecede byk ve stn olduunu sylemi, birini dierlerinden ayrmamlardr. Bir grup ise hadisleri gz nnde bulundurarak, baz isimlerin dierlerinden daha byk ve faziletli olduu grn benimsemilerdir. Hz. Peygamber'in baz hadislerinde ism-i azamdan bahsedilmekte, bu isimle dua edildii zaman, duann mutlaka kabul edilecei bildirilmektedir (bk. Eb Dvd, Vitr, 23; Tirmiz, Daavt, 64, 65, 100; Nes, Sehv, 58; bn Mce, Du, 9, 10). Fakat Allah'n en byk isminin hangisi olduunu kesin olarak belirlemek mmkn deildir. nk bu hadislerin bir ksmnda Allah ismi, bir ksmnda ise rahmn, rahm (esirgeyen, balayan), el-hayy'l-kayym (diri ve her eyi ayakta tutan), z'l-celli ve'l-ikrm (ululuk ve ikram sahibi) isimleri Allah'n en byk ismi olarak belirtilmektedir. 3. Esm-i Hsn smin oulu olan esm kelimesi ile, en gzel anlamndaki hsn kelimesinin oluturduu bir sfat tamlamas olan esm-i hsn (el-esm'lhsn), yce Allah'n btn isimleri iin kullanlan bir terimdir.

86

LMHAL

"Allah, kendisinden baka ilh olmayandr. En gzel isimler O'na mahsustur" (Th 20/8), "...En gzel isimler O'nundur. Gklerde ve yerde olanlar O'nun ann yceltmektedirler. O galiptir, hikmet sahibidir" (el-Har 52/24)

melindeki yetlerde de ifade edildii gibi en gzel isimler Allah'a mahsustur. nk btn kemal ve yetkinliklerin sahibi O'dur. O'nun isimleri en yce ve mutlak stnlk ifade eden kutsal kavramlardr. Allah'n isimlerine esm-i ilhiyye de denilir. Allah Tel'nn Kur'an'da ve sahih hadislerde geen pek ok ismi vardr. Kul bu isimleri renerek Allah' tanr, O'nu sever ve gerek kul olur. Kur'an'da "En gzel isimler Allah'ndr. O halde O'na o gzel isimlerle dua edin..." (el-Arf 7/180) buyurularak, esm-i hsn ile dua ve niyazda bulunulmas emredilmitir. Esm-i hsnnn birden fazla olmas, iaret ettii ztn birden ok olmasn gerektirmez, btn isimler o tek zta dellet ederler: "De ki: ster Allah deyin, ister rahmn deyin, hangisini deseniz olur..." (el-sr 17/110). Hz. Peygamber bir hadislerinde, yce Allah'n 99 isminin bulunduunu, bu isimleri sayan ve ezberleyen kimselerin cennete gireceini haber vermitir (Buhr, Daavt, 68; Tevhd, 12; Mslim, Zikr, 2; Tirmiz, Daavt, 82). Hadislerde geen saymak (ihs) ve ezberlemek (hfz) ile maksat Allah gzel isimleriyle tanmak ve Ona iman, ibadet ve itat etmektir. Allahn isim ve sfatlar 99 isimden ibaret deildir. Allah'n yet ve hadislerde geen baka isimleri de vardr. Hadiste 99 saysnn zikredilmesi, snrlama anlamna deil, bu isimlerin Allah'n en mehur isimleri olmas sebebiyledir. Tirmiz ve bn Mce'nin rivayet ettikleri bir hadiste bu doksan dokuz isim tek tek saylmtr (Tirmiz, Daavt, 82; bn Mce, Du, 10). Bu isimler unlardr: Allah, Rahmn (esirgeyen), Rahm (balayan), Melik (buyruklar tutulan), Kudds (noksanlklardan arnm), Selm (yaratklarn selmette klan), M'min (inananlar gvenlikte klan), Mheymin (hkm altna alan), Azz (ulu, galip), Cebbr (dilediini zorla yaptrma gcne sahip olan), Mtekebbir (yegne byk), Hlik (yaratc), Br (eksiksiz yaratan), Musavvir (her eye ekil veren), Gaffr (gnahlar rtc, mafireti bol), Kahhr (isyankrlar kahreden), Vehhb (karlksz veren), Rezzk (rzklandran), Fetth (hayr kaplarn aan), Alm (her eyi bilen), Kabz (ruhlar kabzeden, can alan), Bst (rzk genileten, mrleri uzatan), Hfd (kfirleri alaltan), Rfi (mminleri ykselten), Muiz (ycelten, aziz klan), Mzil (deersiz klan), Sem (iiten), Basr (gren), Hakem (hkmedici, iyiyi ktden ayrt edici), Adl (adaletli), Latf (kullarna lutfeden), Habr (her eyden haberdar), Halm (yumuaklk sahibi),

AKAD

87

Azm (azametli olan), Gafr (ok affedici), ekr (az amele bile ok sevap veren), Al (yce, yceltici), Kebr (byk), Hafz (koruyucu), Muht (kuatan), Rezzk (rzklarn yaratc), Hasb (hesaba eken), Cell (ycelik sfatlar bulunan), Kerm (ok cmert), Rakb (gzeten), Mcb (dualar kabul eden), Vsi (ilmi ve rahmeti geni), Hakm (hikmet sahibi), Vedd (mminleri seven), Mecd (erefi yksek), Bis (ldkten sonra dirilten ve peygamber gnderen), ehd (her eye ahit olan), Hak (hakkn kendisi), Vekl (kullarn ilerini yerine getiren), Kav (gl, kuvvetli), Metn (gl, kudretli), Vel (mminlere dost ve yardmc), Hamd (vgye lyk), Muhs (her eyi sayan, bilen), Mbd (her eyi yokluktan karan), Mud (ldrp yeniden dirilten), Muhy (hayat veren, dirilten), Mmt (ldren), Hay (diri), Kayym (her eyi ayakta tutan), Vcid (istediini istedii anda bulan), Mcid (an yce ve keremi ok), Vhid (bir), Samed (muhta olmayan), Kadir (kudret sahibi), Muktedir (her eye gc yeten), Mukaddim (istediini ne alan), Muahhir (geri brakan), Evvel (balangc olmayan), hir (sonu olmayan), Zhir (varl ak olan), Btn (zt ve mahiyeti gizli olan), Vl (sahip), Mtel (noksanlklardan yce), Ber (iyilii ok), Tevvb (tvbeleri kabul edici), Mntakim (silerden intikam alan), Afv (affedici), Raf (efkati ok), Mlik'l-mlk (mlkn gerek sahibi), Z'l-celli ve'l-ikrm (ululuk ve ikram sahibi), Muksit (adaletli), Cmi (birbirine zt eyleri bir araya getirebilen), Gan (zengin, kimseye muhta olmayan), Mun (dilediini muhta olmaktan kurtaran), Mni (istedii eylere engel olan), Zr (dilediini zarara sokan), Nfi (dilediine fayda veren), Nr (aydnlatan), Hd (hidayete erdiren), Bed (ok gzel yaratan), Bk (varl srekli olan), Vris (mlkn gerek sahibi), Red (yol gsterici), Sabr (ok sabrl). Allah'n isimleri konusundaki temel dayanak vahiy olduu iin, bu isimler insanlar tarafndan deitirilemez. yet ve hadisler Allah' nasl isimlendirmi ise yle isimlendirmek gerekir. 4. Allah'n Sfatlar Allah Tel'ya iman etmek demek, O'nun yce varl hakknda vcip ve zorunlu olan kemal ve yetkinlik sfatlaryla, ciz sfatlar bilip, ylece inanmak, ztn noksan sfatlardan yce ve uzak tutmaktr. Allah, anna lyk olan btn kemal sfatlaryla nitelenmi ve noksan sfatlardan mnezzehtir. Allah Tel'nn sfatlarnn hepsi ezel ve ebed sfatlardr. O'nun sfatlarnn balangc ve sonu yoktur. Allah'n sfatlar, yaratklarn sfatlarna benzemez. Her ne kadar isimlendirmede bir benzerlik varsa da Allah'n ilmi, iradesi, hayat, kelm; bizim, ilim, irade, hayat ve kelmmza benzemez. Biz, Allah'n ztn ve mahiyetini bilemediimiz ve kavrayamadmz iin O'nu isim ve

88

LMHAL

sfatlaryla tanrz. Kur'n- Kerm "Onu gzler idrak edemez. Fakat O, gzleri
idrak eder. O, eyay pek iyi bilen, her eyden haberdar olandr" (el-Enm 6/103) buyurarak, Allah'n ztn idrak etmenin, mahiyetini bilmenin imknsz olduunu aklamtr. Hz. Peygamber de bu konuda yle buyurmutur: "Allah'n yaratklar hakknda dnnz. Fakat Allah'n zt hakknda dnmeyiniz. Gerekten siz buna hi g yetiremezsiniz" (Syt, el-Cmiu's-sagr, I, 132; Acln, Kef'l-haf, I, 311).

Yce Allah'n varl zorunlu ve vcip olan sfatlar iki gruba ayrlr: Zt sfatlar, sbt sfatlar. aa) Zt Sfatlar Sadece Allah Tel'nn ztna mahsus olan, yaratklarndan herhangi birine verilmesi ciz ve mmkn olmayan sfatlardr. Zt sfatlarn ztlar Allah hakknda dnlemedii, bu sebeple noksanlk, sonluluk ve eksiklik ifade eden bu zelliklerden O'nun tenzih edilmesi gerektiinden bu sfatlara tenzh sfatlar ve selb sfatlar da denilmitir. Zt sfatlar unlardr:
1. Vcd. Var olmak demektir. Allah vardr, varl bakasndan deil, ztnn gereidir, varl zorunludur. Vcdun zdd olan yokluk Allah hakknda dnlemez. 2. Kdem. Ezel olmak, balangc olmamak demektir. Hibir zaman dnlemez ki, bu zamanda Allah henz var olmam olsun. nk zaman denilen eyi de O yaratmtr. Ne kadar geriye gidersek gidelim O'nun var olmad bir zaman dnlemez, bulunamaz. Allah sonradan meydana gelmi varlk deildir. Ezel (kadm) varlktr. Kdem sfatnn zdd olan sonradan olma (huds) Allah hakknda dnlemez. 3. Beka. Varlnn sonu olmamak, ebed olmak demektir. Allah'n sonu yoktur. Ezel olann ebed olmas da zorunludur. Bekann zdd olan sonu olmak (fen) Allah hakknda dnlemez. Ne kadar ileriye gidilirse gidilsin, Allah'n olmayaca bir an dnlemez. Kur'n- Kerm'de Allah'n ezel ve ebed oluu hakknda yle buyurulur: "O, ilktir, sondur..." (el-Hadd 57/3), "...Allah'n ztndan baka her ey yok olucudur..." (el-Kasas 28/88). 4. Muhlefetn li'l-havdis. Sonradan olan eylere benzememek demektir. Allah'tan baka her varlk sonradan olmutur. Allah, sonradan olan eylerin hibirisine hibir ynden benzemez. Allah, kendisi hakknda bizim hatra getirdiklerimizin de tesinde bir varlktr. Bu sfatn zdd olan, sonradan olana benzemek ve denklik (mbehet ve mmselet) Allah hak-

AKAD

89

knda dnlemez. Kur'an'da yle buyurulur: "...O'nun (benzeri olmak yle dursun) benzeri gibisi (dahi) yoktur..." (e-r 42/11).
5. Vahdniyyet. Allah Tel'nn ztnda, sfatlarnda ve fiillerinde bir ve tek olmas, ei, benzeri ve ortann bulunmamas demektir. Vahdniyyetin zdd olan birden fazla olmak (taaddd), ei ve orta bulunmak (irk), Allah hakknda dnlmesi imknsz olan sfatlardandr. slm'a gre Allah'tan baka ilh, yaratc, taplacak, snlacak, hkm ve otorite sahibi bir baka varlk yoktur. hls ve Kfirn sreleri ile Kur'an'n pek ok yeti Allah'n tek ve esizliini ortaya koyarken, irki reddeder (bk. el-Enbiy 21/22; el-sr 17/42; ez-Zmer 39/4). 6. Kym bi-nefsih. Varl kendiliinden olmak, var olmak iin bir baka varla ihtiya duymamak demektir. Allah kendiliinden vardr. Var olmak iin bir yaratcya, bir yere, bir zamana, bir sebebe muhta deildir. Bakasna muhta olmak (kym bi-gayrih), Allah hakknda dnlemez. Kur'n- Kerm'de bu sfatla ilgili olarak yle buyurulur: "De ki: O Allah birdir. O, sameddir (bakasna ihtiya duymayandr)..." (el-hls 112/1-2), "Ey insanlar, Allah'a muhta olan sizlersiniz. Zengin ve vlmeye lyk olan ancak O'dur" (el-Ftr 35/15).

bb) Sbt Sfatlar Varl zorunlu olan ve kemal ifade eden sfatlardr. Bu sfatlar "Allah diridir, irade edendir, g yetirendir..., hayat, irade ve kudret... sfatlar vardr" gibi msbet (olumlu) ifadelerle Allah' tantt iin sbt sfatlar adn almlardr. Sbt sfatlarn ztlar olan zellikler Allah hakknda dnlemez. Bu sfatlar ezel ve ebed olup, yaratklarn sfatlar gibi sonradan meydana gelmi deildir. ster hay (diri), lim (bilen), kadr (g sahibi) gibi dil kurallar asndan sfat kelimeler olsun, ister hayat, ilim, kudret gibi masdar kalbndaki kelimeler olsun btn sbt sfatlar Allah'a verilebilir. simlendirmede bir benzerlik olsa da sbt sfatlar hibir ekilde yaratklarn sfatlarna benzememektedir. nk Allah'n ilmi, kudreti, iradesi... sonsuz, mutlak, ezel ve ebeddir, kemal ve yetkinlik ifade eder. Kullarnki ise sonlu, kaytl, snrl, sonradan yaratlm, eksik ve yetersiz sfatlardr. Sbt sfatlar sekiz tanedir.
1. Hayat. Diri ve canl olmak demektir. Yce Allah diridir ve canldr. Her eye, kuru ve l topraa can veren O'dur. Ezel ve ebed bir hayata sahiptir. Hayat sfatnn zdd olan l olmak (memt) Allah hakknda dnlemez. Kur'an'da bu sfatla ilgili olarak yle buyurulur: "lmsz ve

90

LMHAL

daima diri olan Allah'a gvenip dayan..." (el-Furkan 25/58), "(Artk btn) yzler, diri ve her eye hkim olan Allah iin eilip boyun bkmtr..." (Th 20/111). 2. lim. Bilmek demektir. Allah her eyi bilendir. Olmuu, olan, olaca, gelmii, gemii, gizliyi, a bilir. Allah'n bilgisi yaratklarn bilgisine benzemez, artmaz, eksilmez. O, her eyi ezel ilmiyle bilir. Allah, her eyi olaca iin bilir. Yoksa her ey Allah bildii iin olmaz. lemde grlen bu gzel dzen, tertip ve amaz henk, onun yaratcsnn engin ve sonsuz ilminin en byk gstergesidir. lim sfatnn zdd olan cehl (bilgisizlik), Allah hakknda dnlmesi imknsz olan bir sfattr. lim sfat ile ilgili yetlerden ikisinde yle buyurulur: "O karada ve denizde ne varsa bilir. O'nun ilmi dnda bir yaprak dahi dmez..." (el-Enm 6/59), "Gklerde ve yerde olanlar Allah'n bildiini grmyor musun?..." (el-Mcdele 58/7). 3. Semi. itmek demektir. Allah iiticidir. Gizli, ak, fslt halinde,

yava sesle veya yksek sesle ne sylenirse Allah iitir, duyar. Bir eyi duymas, o anda ikinci bir eyi iitmesine engel deildir. itmemek ve sarlk Allah hakknda dnlemez.
4. Basar. Grmek demektir. Yce Allah her eyi grcdr. Hibir ey Allah'n grmesinden gizli kalmaz. Sakl, ak, aydnlk, karanlk ne varsa Allah grr. Grmemek (mlk) Allah hakknda dnlemez. Allah'n iitici ve grc olduuna dair pek ok yet vardr. Bunlardan birinde yle buyrulur: "(Allah) gzlerin hain bakn ve kalplerin gizlediini bilir. Allah adaletle hkmeder. O'nu brakp taptklar ise hibir eye hkmedemezler. phesiz ki Allah, hakkyla iiten ve grendir" (el-M'min 40/19-20). 5. rade. Dilemek demektir. Allah dileyicidir. Allah varlklarn konumlarn, durumlarn ve zelliklerini belirleyen varlktr. Allah'n diledii olur, dilemedii olmaz. rade sfatnn zdd olan iradesizlik ve zorunda olmak (cb bi'zzt) Allah hakknda dnlemez. Meet de irade anlamna gelen bir kelimedir. Kur'an'daki "De ki: Mlkn gerek sahibi olan Allahm, sen mlk dilediine verirsin ve mlk dilediinden alrsn. Dilediini yceltir, dilediini de alaltrsn..." (l-i mrn 3/26), "Gklerin ve yerin mlk Allah'ndr. O, dilediini yaratr..." (e-r 42/49) yetleri irade sfatnn nakl delillerindendir.

Allah Tel'nn iki trl iradesi vardr: Tekvn rde. Tekvn (yapma, yaratma ile ilgili) irde; btn yaratklar kapsamaktadr. Bu irde, hangi eye ynelik gerekleirse, o ey derhal meydana gelir. "Biz bir eyin olmasn istediimiz zaman ona sz-

AKAD

91

mz sadece "ol" dememizdir. Hemen oluverir" (en-Nahl 16/40) anlamndaki

yette belirtilen irade bu eit bir iradedir. Ter rade. Ter (yasama ile ilgili) iradeye din irade de denir. Yce Allah'n bir eyi sevmesi ve ondan honut olmas, onu emretmesi demektir. Allah'n bu mnadaki bir irade ile bir eyi dilemi olmas, o eyin meydana gelmesini gerekli klmaz. "Muhakkak ki Allah adaleti, iyilii ve akrabaya yardm etmeyi emrediyor (irade ediyor)..." (en-Nahl 16/90) melindeki yetteki irade bu eit bir iradedir. Tekvn irade hayra da erre de, iyilie de ktle de ynelik olarak gerekletii halde ter irade, sadece hayra ve iyilie ynelik olarak gerekleir. Allah, hayr da erri de irade edip yaratr. Ancak Onun erre rzs yoktur, erri emretmez ve erden holanmaz.
6. Kudret. Gc yetmek demektir. Allah sonsuz bir g ve kudret sahibidir. Kudret sfatnn zdd olan acizlik ve g yetirememek (acz), Allah hakknda dnlemez. O'nun kudretinin yetiemeyecei hibir ey yoktur. Kinatta her ey Allah'n g ve kudretiyle olmaktadr. Yldzlar, galaksiler, btn uzay, canl-cansz tm varlklar Allah'n kudretinin ak delilidir. Kur'an'da Allah'n kudreti ile ilgili olarak yle buyurulur: "Allah gece ile gndz birbirine eviriyor. phesiz bunda basiret sahipleri iin mutlak bir ibret vardr. Allah her canly sudan yaratt. te bunlardan kimi karn stnde srnr, kimi iki aya stnde yrr, kimi drt aya stnde yrr. Allah dilediini yaratr. phesiz Allah her eye kdirdir" (en-Nr 24/44-45). 7. Kelm. Sylemek ve konumak demektir. Allah bu sfat ile peygamberlerine kitaplar indirmi, baz peygamberler ile de konumutur. Ezel olan kelm sfatnn mahiyeti bizce bilinemez. Ses ve harflerden meydana gelmemitir. Kelmn zdd olan konumamak ve dilsizlik, Allah hakknda dnlemez. Allah kelm sfatyla emreder, yasaklar ve haber verir. Bu sfatla ilgili olarak Kur'an'da yle buyurulur: "Ms tayin ettiimiz vakitte (Tr'a) gelip de Rabbi onunla konuunca Rabbim, bana (kendini) gster, seni greyim dedi..." (el-Arf 7/143), "De ki: Rabbimin szlerini (yazmak) iin btn denizler mrekkep olsa ve bir o kadar daha ilve getirsek dahi, Rabbimin szleri bitmeden nce deniz tkenecektir" (el-Kehf 18/109). 8. Tekvn. Yaratmak, yok olan yokluktan varla karmak demektir.

Yce Allah yegne yaratcdr. O, ezel ilmiyle bilip diledii her eyi sonsuz g ve kudretiyle yaratmtr. Yaratmak, rzk vermek, diriltmek, ldrmek, nimet vermek, azap etmek ve ekil vermek tekvn sfatnn sonulardr. Bir yette "Allah her eyin yaratcsdr. O, her eye vekildir" (ez-Zmer 39/62) buyurulmutur.

92

LMHAL

B) MELEKLERE MAN
a) Melek Kavram ve Meleklere man Szlkte "haberci, eli, g ve kuvvet" anlamlarna gelen melek, Allah'n emriyle eitli grevleri yerine getiren, gzle grlmeyen nrn ve ruhan varlktr. Kur'an'da meleklere imann farz olduunu bildiren birok yet vardr:
"Peygamber Rabbi tarafndan kendisine indirilene iman etti, mminler de. Her biri Allah'a, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine iman ettiler..." (elBakara 2/285). "...Asl iyilik Allah'a, hiret gnne, meleklere, kitaplara ve peygamberlere iman edenlerin iyi amelidir..." (el-Bakara 2/177).

Meleklere inanmayan kii, bu yetlerin hkmn inkr ettii iin kfir olur. Ayrca Cenb- Hak, Kur'an'da meleklere dman olanlar kfir diye nitelemi ve byle kimselerin Allah dman olduunu vurgulamtr (elBakara 2/98). Meleklere inanmamak, dolayl olarak vahyi, peygamberi, peygamberin getirdii kitab ve tebli ettii dini de inkr etmek anlamna gelir. nk din hkmler, peygamberlere melek araclyla indirilmitir. b) Meleklerin Mahiyeti Melekler duyu organlaryla alglanamayan, gzle grlmeyen, srekli Allah'a kulluk eden, asla gnah ilemeyen, nrn ve ruhan varlklardr. Bu sebeple onlar hakkndaki tek bilgi kayna yetler ve sahih hadislerdir. Onun tesinde bir ey sylemek mmkn deildir. Meleklerin gzle grlmez, duyu organlaryla alglanamaz varlklar oluu, inkr edilmeleri iin bir gereke olamaz. Gerek akla gerekse pozitif bilimlere dayanlarak, meleklerin var veya yok olduklarna dair kesin deliller ileri srlemez. nk melekler, gzlem ve deneye dayanan pozitif bilimlerin ilgi alan dnda kalan fizik tesi varlklardr. artlanmam insan akl da meleklerin varln imknsz deil, ciz ve mmkn grr. c) Meleklerin zellikleri Melekleri dier varlklardan ayran birtakm zellikler vardr. Bunlar u ekilde sralamak mmkndr:

AKAD

93

1. Melekler nrdan yaratlm; yemek, imek, erkeklik, diilik, uyumak, yorulmak, usanmak, genlik, ihtiyarlk gibi fiillerden ve zelliklerden arnm nrn ve ruhan varlklardr: "...O'nun huzurunda bulunanlar, O'na ibadet
hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, bkp usanmakszn gece gndz (Allah') tesbih ederler" (el-Enbiy 21/19-20), "Onlar rahmnn kullar olan melekleri dii kabul ettiler. Acaba meleklerin yaratllarn m grmler? Onlarn bu ahitlikleri yazlacak ve sorguya ekileceklerdir" (ez-Zuhruf 43/19);

ayrca bk. es-Sfft 37/149; en-Necm 53/27-28). 2. Melekler Allah'a isyan etmezler, Allah'n emrinden kmazlar, asla gnah ilemezler, hangi i iin yaratlm iseler o ii yaparlar. "Onlar, stlerindeki Rablerinden korkarlar ve kendilerine ne emrolunursa onu yaparlar" (en-Nahl 16/50; ayrca bk. el-Enbiy 21/26-28; et-Tahrm 66/6).

3. Melekler, son derece sratli, gl ve kuvvetli varlklardr: "Gkleri ve

yeri yaratan, melekleri ikier er ve drder kanatl eliler yapan Allah'a hamdolsun. O, yaratmada diledii artrmay yapar. phesiz Allah her eye gc yetendir" (el-Ftr 35/1). slm kaynaklarda meleklerin kanatlar ol-

duu bildirilmekle birlikte bu kanatlarn mahiyeti konusunda bir ey sylemek mmkn deildir. Meleklerin nrn varlklar olduu gz nnde tutulursa, bunlar ku veya uak kanatlar gibi madd nitelemelere konu etmenin doru olmayaca ortadadr. Kanatlarn mahiyetini ancak Allah ve melekleri gren peygamberler bilebilirler. Meleklerin kanatlar onlarn sretini, kanatlarnn fazlal onlarn g ve srat ynnden derecelerini, Allah katndaki deerlerini gsterdii eklinde anlalabilir. 4. Melekler Allah'n emir ve izniyle eitli ekil ve klklara brnebilirler. Cebril (a.s) Hz. Peygamber'e ashaptan Dihye eklinde grnm, bazan kimsenin tanmad bir insan eklinde gelmitir. Yine Cebril (a.s), Hz. Meryem'e bir insan eklinde grnm (Meryem 19/16-17), meleklerden bir grup, Hz. brhim'e bir olu olaca mjdesini getiren insanlar eklinde gelmi, o da onlar misafir zannederek kendilerine yemek hazrlam, fakat yemediklerini grnce korkmu, sonra da melek olduklarn anlamtr (Hd 11/69-70). Bu yetten meleklerin yiyip imedikleri sonucu da kmaktadr. 5. Melekler gzle grnmezler. Onlarn grnmeyileri, yok olduklarndan deil, insan gznn onlar grebilecek kabiliyet ve kapasitede yaratlmam olmasndandr. Melekler peygamberler tarafndan asl ekilleriyle grlmlerdir. Asl ekillerinden kp bir baka madd ekle, mesel insan ekline girmeleri durumunda dier insanlarca da grlmeleri mmkn olur. Cibrl hadisi diye bilinen, iman, islm ve ihsan kavramlarnn tanmlarnn yapld hadiste

94

LMHAL

belirtildii gibi, Cebril ashap tarafndan insan eklinde grlmtr (bk. Buhr, mn, 37; Mslim, mn, 1; Eb Dvd, Snnet, 15). 6. Melekler gayb bilemezler. nk gayb, ancak Allah bilir. Eer Allah tarafndan kendilerine gayba dair bir bilgi verilmi ise, ancak o kadarn bilebilirler. Kur'an'da ifade edildiine gre Allah, Hz. dem'e varlklarn isimlerini retmi, sonra da isimlerin verildii varlklar meleklere gstererek, bunlarn isimlerini haber vermelerini onlardan istemi, bunun zerine melekler "Seni tenzih ederiz. Senin bize rettiinden baka bizim hibir bilgimiz yoktur. nk her eyi hakkyla bilen, hkm ve hikmet sahibi olan sensin" demilerdir. Bunun zerine de Cenb- Hak Hz. dem'in, varlklarn isimlerini haber vermesini emretmi, o da syleyiverince yle seslenmitir:
"Size demedim mi ki, gklerin ve yerin gaybn phesiz ben bilirim. Neyi aklarsanz neyi de gizlemiseniz ben bilirim" (el-Bakara 2/31-33).

d) Meleklerin Grevleri ve eitleri yet ve hadislerde saylar hakknda herhangi bir bilgi bulunmayan fakat pek ok olduklar anlalan meleklerin temel grevleri Allah'a kulluk ve O, neyi emrederse onu yerine getirmektir. Melekler grevleri asndan u gruplarda incelenebilirler: Cebril, drt byk melekten biridir. Allah tarafndan vahiy getirmekle grevlidir. Cebril'e (a.s.) gvenilir ruh anlamna gelen "er-Rhu'l-emn" de denilmitir: "O (Kur'an') korkutuculardan olasn diye Rhulemn senin kalbine indirmitir" (e-uar 26/193-194). Bir baka yette de ona Rhulkuds ad verilmitir: "...Kur'an' Rabbinden hak olarak Rhulkuds indirmitir" (en-Nahl 16/102). Cebril, meleklerin en stn ve en by, Allah'a en yakn olduu iin kendisine meleklerin efendisi anlamnda seyyid'l-melike denilmitir. Mkl, drt byk melekten biri olup, kinattaki tabii olaylar ve yaratklarn rzklarn idare etmekle grevlidir. srfl, sra flemekle grevli melektir. srfil, sra iki kez fleyecek, ilkinde kyamet kopacak, ikincisinde ise tekrar dirili meydana gelecektir. Azril ise, grevi lm srasnda canllarn ruhunu almak olduu iin "melek'l-mevt" (lm melei) adyla anlmtr: "De ki: Size vekil klnan lm melei cannz alacak, sonra Rabbinize dndrleceksiniz" (es-Secde 32/11). Kirmen Ktibn, insann sanda ve solunda bulunan iki melein addr. Sadaki melek iyi i ve davranlar, soldaki ise kt i ve davranlar tesbit etmekle grevlidir. Hafaza melekleri ad da verilen bu melekler kyamet gn hesap srasnda yaplan ilere ahitlik de edeceklerdir. Kur'an'da

AKAD

95

bu melekler hakknda yle buyurulmutur: "ki melek (insann) sanda ve

solunda oturarak yaptklarnz yazmaktadrlar. nsan hibir sz sylemez ki, yannda gzetleyen yazmaya hazr bir melek bulunmasn" (Kaf 50/17-18), "unu iyi bilin ki zerinizde bekiler, deerli yazclar vardr. Onlar yapmakta olduklarnz bilirler" (el-nfitr 82/10-12; ayrca bk. ez-Zuhruf 43/80).

Mnker ve Nekir, lmden sonra kabirde sorgu ile grevli iki melektir. Bilinmeyen, tannmayan, yadrganan anlamndaki mnker ve nekir, mezardaki lye, hi grmedii bir ekilde grnecekleri iin bu ismi almlardr. Bu iki melek kabirde llere, "Rabbin kim? Peygamberin kim? Kitabn ne?" diye sorular yneltecekler, alacaklar cevaplara gre lye iyi veya kt davranacaklardr. Hamele-i Ar, ar tayan meleklerin addr. Kur'an'da haklarnda yle buyurulur: "Ar yklenen, bir de onun evresinde bulunanlar (melekler) Rablerini hamd ile tesbih ederler. O'na iman ederler..." (el-M'min 40/7; ayrca bk. el-Hkka 69/17).

Mukarrebn ve lliyyn adyla anlan melekler, Allah' tesbih ve anmakla grevli olup, Allah'a ok yakn ve O'nun katnda erefli mevkii bulunan meleklerdir (en-Nis 4/172). Cennet ve cehennemdeki ileri yrtmekle grevli melekler de vardr (bk. er-Rad 13/23-24; et-Tahrm 66/6; elMddessir 74/29-31). Bunlardan baka, insann kalbine doruyu ve gerei ilham etmekle
(Tirmiz, Tefsr, 3), namaz klanlarla birlikte Ftiha sresinin bitiminde "min" demekle (Buhr, Ezn, 111, 112; Daavt, 63; Mslim, Salt, 18), hergn sabah ve ikindi namazlarnda mminlerle birlikte olmakla (Buhr, Mevkt, 16; Mslim, Mescid, 37), Kur'an okurken yeryzne inmekle (Buhr, Fezil'l-Kur'n, 15; Mslim, Msfirn, 36), sokaklar ve yollar dolap zikir, Kur'an ve ilim meclislerini arayp bulmakla (Buhr, Daavt, 66; Mslim, Zikr, 8), mminlere (Ahzb 33/43) zellikle bilgin olan mminlere rahmet okumakla (Tirmiz, lim, 19), sadece Allah'a hamd ve secde etmekle (Arf 7/206) grevli melekler de vardr.

e) nsanlarla Melekler Arasndaki stnlk Derecesi Ehl-i Snnet'e gre insanlar iinden seilen peygamberler, meleklerin peygamberleri durumunda olan byk meleklerden daha stndr. nk yce Allah insan iin "halife" tabirini kullanarak (el-Bakara 2/30) onu melekler karsnda yceltmi, Hz. dem'e secde etmeleri iin meleklere emretmi, eya ve lemi meleklere gsterip bunlarn adlarn sorduu zaman me-

96

LMHAL

lekler cevap verememi, Hz. dem ise birer birer saymtr (el-Bakara 2/3134). Ayrca meleklerin Allah'a kulluklar ve hayrl eyleri yapmalar, iradeye bal olmayan hareketlerdir. Halbuki insan Allah'a kulluunu ve iyi ileri, kendisini doru yoldan ayracak pek ok engeli aarak yapar. Btn bunlar insan cinsinin melek cinsinden stn olduunu gsterir. Meleklerin nde gelenleri, peygamber olmayan btn insanlardan; takv sahibi mminler, ehidler, salih amel ileyenler, dinde dosdoru hareket edenler, dier meleklerden; dier melekler de insanlarn kfir, mnafk, mrik, inanc bozuk, amelsiz, ahlksz olanlarndan daha stndr. f) Cin ve eytan aa) Cin Szlkte, "gizli ve rtl varlk, grlmeyen ey" anlamna gelen cin, terim olarak duyu organlaryla alglanamayan, eitli ekillere girebilen; ateten yaratlm, mnev, ruhan ve gizli varlklara verilen bir addr. Cin kelimesi geni anlamyla ele alndnda, insan kelimesinin kart olarak kullanlr ve herhangi bir kaytla snrlandrlmamsa, duyu organlarndan gizlenmi btn mnev varlklar ifade eder. Dar anlamyla ise cin kelimesi, ruhan varlklarn bir ksmn belirtmek iin kullanlr. nk gzle grlmeyen ruhan varlklar: Hayrl olan ve Allah'n emrinden kmayan ve insana iyi eyler ilham eden melekler, insan aldatan ve erre ynelten eytanlar, hem hayrllar hem de erlileri bulunan cinler, olmak zere e ayrlmaktadr. Cinler, duyu organlaryla alglanamayan varlklar olduu iin, onlar hakkndaki tek bilgi kayna vahiydir. Kur'n- Kerm ve sahih hadisler, cinlerden bahsetmekte, doru dnebilen akl da bunu imknsz grmemektedir. nsanlarn cinleri gremeyii, gzlerinin cinleri grecek yetenekte yaratlmam olmasndandr. Kur'an'a gre insan topraktan, cinler ise ateten yaratlmtr: "Cinleri z ateten yaratt" (er-Rahmn 55/15), "Andolsun biz insan, kuru kara amurdan, ekillenmi kara balktan yarattk. Cinleri de daha nce, zehirli ateten yarattk" (el-Hicr 15/26-27). Sonuncu yet cin trnn insan trnden nce

yaratldn da gstermektedir. Kur'an'da cinlerden bahseden, yirmi sekiz yetten oluan ve Cin sresi diye bilinen bir sre bulunmaktadr. Bu srede de dile getirildii gibi, cinler eitli gruplara blnmlerdir. Cinlerin bir ksm mslmandr. Bir ksm da

AKAD

97

kfirdir. Kfir olanlar cinlerin ounluunu olutururlar. Cinlerin mmin olanlar, mminlerle beraber cennette, kfir olanlar da kfirlerle beraber cehennemde kalacaklardr. Cinler eitli ekillere girebilecek ve insanlarn yapamayaca baz ilerin stesinden gelebilecek yetenekte yaratlmtr. Hz. Sleyman Sebe melikesinin tahtn getirtmek istediinde cinlerden birinin, o henz yerinden kalkmadan taht getirebileceini sylemesi (en-Neml 27/39) bunu gstermektedir. Cinin Hz. Sleyman'la karlkl konumas, onlarn gzle grlebilecek bir ekle girebileceklerine iarettir. Allah cinleri Hz. Sleyman'n emrine vermi, o da cinleri ar ve meakkatli ilerde kullanmtr. Cinlerin mutlak gayba dair bilgileri yoktur. Ancak hayat srelerinin uzunluu, ruhan ve mnev varlklar olmalar, meleklerden haber almalar gibi sebeplerle, insanlarn bilmedii, gemie ve u ana ait baz olaylar bilebilirler. Ancak bu durum, cinlerin insandan daha stn varlklar olduunu gstermez. Bir yette, "Sleyman'n lmne hkmettiimiz zaman, onun
ldn, ancak deneini yiyen bir aa kurdu gsterdi. (Sonunda) yere yklnca anlald ki cinler gayb bilselerdi, o kk drc azap iinde kalmazlard" (Sebe 34/14) buyurularak, onlarn gayb bilmedikleri ak bir

ekilde ortaya konulmutur. Cinler de insanlar gibi iman ve ilh emirlere itaat etmekle ykmldrler: "Ben cinleri ve insanlar ancak bana kulluk etsinler diye yarattm" (ezZriyt 51/56). Cinler tpk insanlar gibi yerler, ierler, evlenir ve oalrlar, erkeklik ve diilikleri vardr, doar, byr ve lrler. Ancak cinlerin mr, insanlarnkine gre epeyce uzundur. Baz durumlarda cinlerin insanlara zarar vermesi sz konusu olabilirse de, mslman bir kimsenin cinlerden korkmamas ve Allah'n izni olmadan, bir varln baka bir varla zarar veremeyeceine gnlden inanmas gerekir. Dier varlklardan gelebilecek zararlara kar Allah'a snmak gerektii gibi cinlerden gelebilecek zararlar hususunda da ayn tutum gsterilmelidir. Nitekim Hz. Peygamber'in de cinlerin insanlar etkilemesine kar yet'lkrs'yi, Felk ve Ns srelerini okuduu bilinmektedir (bk. Buhr, Vekle, 10; Fezil'l-Kur'n, 10; Tirmiz, Tb, 16). Mslmanlar, cinlerden zarar grdklerini sandklar durumlarda Hz. Peygamber'den rendii tedbirlerle yetinmeli, cahil cinci ve frklerin tuzana dmekten saknmaldrlar.

98

LMHAL

bb) eytan Gzle grlmeyen fakat varl kesin olan, azgnlk ve ktlkte ok ileri giden, kibirli, si, insanlar saptrmaya alan cinlere eytan ad verilir. Kur'n- Kerm'de ilk eytandan bls diye sz edilir, bls, azm ve Rabbinin buyruuna isyan ederek sapkla dm cinlerdendir. "Hani biz meleklere dem'e secde edin demitik. bls hari hepsi secde ettiler. O yz evirdi, byklk taslad ve kfirlerden oldu" (el-Bakara 2/34) anlamndaki

yet, onun melek olduunu gstermez. nk bu yette, ifadenin ounlua gre dzenlenmesi kuralna uygun bir slp kullanlmtr. "...bls cinlerdendi; Rabbinin emrinden dar kt..." (el-Kehf 18/50) yetinden de aka anlalaca gibi, aslnda o bir cindir. Allah'a ibadet ederek derecesini ykseltmi, melekler arasna karm, daha sonra da isyan yznden bu konumunu yitirmitir. Melekler ve cinler gibi duyu organlaryla alglanamayan fakat varl Kur'n- Kerm ve sahih hadislerde kesin biimde haber verilen eytan, ateten yaratlmtr. Hz. dem'in amurdan, kendisinin ise ateten yaratld gerekesiyle ondan stn olduunu iddia etmi, dem'e secde etmekten kanm, Allah'n lnetine uram ve O'nun huzurundan kovulmutur. Daha sonra Hz. dem ve ei Havv'y yanltarak, onlarn cennetten karlmalarna sebep olmutur. eytan ilk insandan beri btn insanlara ktlkleri, kfr ve gnahlar ssleyip gzel gstermi, insanlar hak yoldan uzaklatrmak iin elinden geleni yapmtr. Allah'n gsterdii dosdoru yoldan uzaklamak, yasaklar inemek, eytana imkn ve frsat vermek demektir. Sapklk ve azgnlkta devam edenler, eytann kendilerini epeevre kuatmasna, kendilerinin de eytann esiri olmalarna sebep olurlar. Yce Allah insanlar eytann dmanlna, hile ve aldatmacalarna kar uyarmtr: "nk eytan sizin dmannzdr. Siz de onu bir dman sayn. O, kendi taraftarlarn ancak ate ehlinden olmaya arr" (el-Ftr 35/6).

Dnyada insanlar hak ve hakikatten uzaklatran eytan, hirette de onlar iledikleri ile babaa brakacak, bu konuda kendisini sulamamalarn syleyecektir. eytanlar, her peygambere dman klnd gibi, her insan yoldan karmaya alacak ve kt eyleri ssl gsterip, yasaklar inemeye tevik edecek bir eytann bulunaca da Hz. Peygamber tarafndan bildirilmitir (bk. Mslim, Mnfikun", 11).

AKAD

99

Yce Allah, Kur'an okunduunda kovulmu eytandan kendisine snlmasn emrettikten sonra, Allah'a itenlikle inanp ibadet eden, yasaklarn inemeyen kimseler zerinde eytann hibir etki ve hkimiyetinin olmayacan ifade etmitir (bk. en-Nahl 16/98; el-sr 17/65; el-Arf 7/21). Allah Tel varlklar, biri dierinden ayrt edilebilsin ve aralarndaki fark insanlarca kolaylkla anlalabilsin diye ztlaryla birlikte yarattndan, eytan da yaratklarn en temiz ve en ereflilerinden olan, hak ve hayr tavsiye eden meleklerin varlna zt ve alternatif olarak yaratmtr. nk belli fiillerin ibadet, hayr, gzel ve iyi oluu, ancak ztlarnn varl ile bilinebilir ki, insanlara er ve irkin fiillerde yol gsteren de eytandr.

C) KTAPLARA MAN
a) lh Kitap Kavram ve Kitaplara man Kitap, szlkte "yazmak ve yazl belge" anlamna gelir. Terim olarak ise, Allah Tel'nn kullarna yol gstermek ve aydnlatmak zere peygamberine vahyettii szlere ve bunun yazya geirilmi ekline denilir. oulu "ktb"dr. Hristiyan ve yahudilere ilh kitap olarak ncil ve Tevrat verildiinden onlara "Ehl-i kitap" denilmitir. lh kitaplara Allah katndan indirilmi olmas sebebiyle "ktb-i mnzele" veya "semav kitaplar" da denilir. Kitaplara iman, Allah tarafndan baz peygamberlere kitaplar indirildiine ve bu kitaplarn ieriinin tmyle doru ve gerek olduuna inanmak demektir. Yce Allah Hz. Peygamber'e, "te onun iin sen (tevhide) davet et ve
emrolunduun gibi dosdoru ol. Onlarn heveslerine uyma ve de ki: Ben Allah'n indirdii kitaba inandm ve aranzda adaleti gerekletirmekle emrolundum..." (e-r 42/15) diye hitap etmi, mminlere de "Ey iman edenler, Allah'a, peygamberine, peygamberine indirdii kitaba ve daha nce indirdii kitaba iman ediniz. Kim Allah', meleklerini, kitaplarn, peygamberlerini ve kyamet gnn inkr ederse tam mnasyla saptmtr" (en-Nis 4/136) buyurarak, kitaplara inanmann bir iman esas olduunu belirtmitir.

slm'da iman esaslar birbiriyle balantl ve birbirinden ayrlmaz olduu iin kitaplara iman dier esaslardan ayrlmaz. Allah'a inanmak, bizi O'nun birer yol gsterici olan peygamberler gnderdiini kabul etme sonucuna gtrr. Peygamberlere iman da onlarn Allah'tan getirip tebli ettiklerini tasdik etmeyi gerektirir. Peygamberlerin tebli ettikleri eyler de Allah'n kitaplardr.

100

LMHAL

Her ilh kitap bir peygamber araclyla gnderilmitir. Kendisine kitap indirilen peygamber de, ondaki emir ve yasaklarn uygulanmasn gstermi ve bunlarn yaanabilir olduunu ortaya koymutur. lh kitaplar konusu Allah'n kelm sfat ile ilgilidir, bu sfatn eseridir. Peygamberlerine vahiy yoluyla bildirildii mesajnn ortaya km eklidir. Peygambere indirilen kitaplara ilh kitap denilmesinin sebebi, bu kitaplarn Allah tarafndan gnderilmesi, sz ve ierik olarak onlarda hibir beer katksnn bulunmamasdr. Bizler bugn kitaplarn u andaki ekillerine deil, Allah'tan gelen bozulmam ekillerine inanmakla ykmlyz. nk ilh kitaplara inanmadka kiinin iman gerekleemez. lh kitaplardan bir ksm tamamen kaybolmu, bugn iin elimizde ondan hibir ey kalmamtr. Hz. brhim'in sahifeleri byledir. Tevrat, Zebur ve ncil ise zamanla insanlarn iyi veya kt niyetli mdahaleleri sonucu deiiklie ve bozulmaya uramtr. Allah'n vahyettii ekilde varln korumu, hibir bozulma ve deiiklie uramadan gnmze kadar gelmi ve kyamete kadar da bu zelliini srdrecek olan yegne kitap Kur'n- Kerm'dir: "Kur'an' kesinlikle biz indirdik. Elbette onu yine biz koruyacaz" (el-Hicr 15/9) yetiyle Allah, insanlara Kur'an'n ilh koruma altnda bulunduunu ve kyamete kadar deiiklie uramadan kalacan bildirmektedir. Kur'n- Kerm, kendinden nceki kitaplar tasdik etmi, fakat onlarn koymu olduu baz hkmleri ortadan kaldrarak yeni hkmler getirmitir. Mmin olabilmek iin, Hz. Peygamber'e ve ona indirilen Kur'an'a uymay srarla vurgulamtr (bk. l-i mrn 3/31; en-Nis 4/47; el-Mide 5/15; el-Enm 6/153; el-Arf 7/3). Buna gre Ehl-i kitabn mmin diye nitelenebilmesi ve kurtulua eriebilmesi iin Hz. Peygamber'i ve Kur'an'n hkmlerini gnlden benimsemesi gerekmektedir. Peygamber gndermek ve kitap indirmek Allah iin bir grev ve zorunluluk deildir. Fakat insanlarn peygamberlere ve kitaplara ihtiyac vardr. Geri insan yaratlrken birtakm yeteneklerle donatlmtr. Bu yetenekler sayesinde insan kendi gayretiyle kendisi, evresi ve dier yaratklar hakknda baz bilgiler edinebilir, birtakm gerekleri kavrayabilir. Fakat btn bunlar snrl ve kendi gc oranndadr. nsann gcn aan hususlarda, yeterli olmad konularda ilh yardma, vahye ve kutsal kitaba olan ihtiyac ortadadr. nsann bu ihtiyacn en iyi bilen Allah, kuluna bir lutuf ve ikram olarak peygamberleri araclyla kitaplar indirmi ve yol gstermitir. lh kitaplar indirildii mmet iin Allah'n hkmlerinin akland ilk kay-

AKAD

101

naktr. Dinin inan esaslar, amel ve ahlk hkmleri, farz ve haramlar kitap ile belirlenir. lh kitaplar dorudan Allah katndan gelir. Bu bakmdan hem sz hem de mna asndan Allah kelmdr. lh kitaplarn hedefi ise insanl sapklktan kurtarmak, hidayete, iyilie, aydnla karmak ve sonunda iki dnyada mutlu klmaktr. b) lh Kitaplar lh kitaplar Allah kelm olmak bakmndan aralarnda farkllk bulunmamasna ramen, hacimleri ve hitap ettikleri kitlenin byklne gre, suhuf ve kitap olmak zere ikiye ayrlrlar. aa) Suhuf Sahife kelimesinin oulu olan suhuf, dar bir evrede, kk topluluklara, ihtiyalarna cevap verebilecek ekilde indirilen birka sayfadan olumu kk kitap ve rislelere denilir. Kur'n- Kerm'de Hz. brhim ve Ms'ya indirilen sayfalardan bahseden iki yet vardr (en-Necm 53/36-37; el-Al 87/1419). Bunun dnda Kur'an'da ve mtevtir hadislerde suhuf ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadr. Eb Zer'den rivayet edilen bir zayf hadise gre sayfalarn says 100 olup u peygamberlere indirilmitir: Hz. dem'e 10 sayfa, Hz. t'e 50 sayfa, Hz. drs'e 30 sayfa, Hz. brhim'e 10 sayfa (bk. Syt, ed-Drr'lmensr, VIII, 489; ls, Rhu'l-men, XV, 141-142). Bugn bu sayfalardan elimizde hibir ey yoktur. Suhufa gre daha hacimli ve kitap eklinde olan ve evrensel mesajlar ieren ilh kitaplar ise Tevrat, Zebur, ncil ve Kur'an olmak zere drt tanedir. bb) Tevrat Tevrat brnce bir kelime olup "kanun, eriat ve reti" anlamlarna gelir. Hz. Ms'ya indirilmitir. Tevrat'a Ahd-i Atk ve Ahd-i Kadm de (Eski Ahit) denilir. Tevrat'n aslnn Allah kelm ve peygamberine indirdii kutsal bir kitab olduuna inanmak her mslmana farz olup, bunu inkr etmek kiiyi kfre drr. nk Kur'n- Kerm'de Tevrat'n Allah'n kutsal kitaplarndan biri olduu aklanmtr: "Biz, iinde doruya rehberlik ve nur olduu halde Tevrat' indirdik..." (el-Mide 5/44). Tevrat Hz. Ms araclyla sriloullar'na gnderilmitir. Ancak onlar tarihte yaadklar srgn ve esirlik dnemlerinde Tevrat'n Allah'tan gelen eklini koruyamamlardr. Tevrat'n asl nshas kaybolunca, yahudi din

102

LMHAL

bilginleri tarafndan kaleme alnan Tevrat nshalar ortaya kmtr. Bugn elde mevcut olan Tevrat tahrif edilmi, btnyle ilh kitap olma zelliini yitirmitir. cc) Zebur Kelime olarak yazl ey ve kitap anlamna gelen Zebur, Hz. Dvd'a indirilmi olan ilh kitabn addr. Bu konuda Kur'an'da yle buyurulur:
"...Gerekten biz, peygamberlerin kimini kiminden stn kldk. Dvd'a da Zebur'u verdik" (el-sr 17/55).

Zebur, ilh kitaplarn en k olup, yeni din hkmler getirmemitir. Bugn elde mevcut olan Zebur nshalar, lirik syleyi ve ilhlerden, Allah'a vg ve hikmetli szlerden ve birtakm nasihatlardan meydana gelmitir. Mezmrlar adyla Eski Ahid'de yer almaktadr. dd) ncil ncil kelime olarak mjde, tlim ve retici anlamna gelir. Hz. s araclyla sriloullar'na indirilmitir: "Kendinden nce gelen Tevrat' dorulayc olarak peygamberlerin izleri zerinde, Meryem olu s'y arkalarndan gnderdik. Ve ona, iinde doruya rehberlik ve nur bulunmak, nndeki Tevrat' tasdik etmek, saknanlara bir hidayet ve t olmak zere ncil'i verdik" (el-Mide 5/46).

ncil'e, Allah'tan Hz. s'ya indirildii ekliyle inanmak imann gereklerindendir. Fakat bugn ncil'in orijinal metni de dier bozulmu kitaplar gibi elde yoktur. Bozulmu ve insanlar tarafndan mdahaleye mruz kalm ekli vardr. ncil'e Ahd-i Cedd de (Yeni Ahit) denilir. Bir mslmana nceki kutsal kitaplarda bulunan bir hususun haber verilmesi durumunda; eer bu husus, Kur'an ve sahih hadislerdeki bilgilere uygunsa kabul edilir. yet ve hadislere aykr ise reddedilir. yet ve hadislerde hi bahsedilmiyor ve slm'n temel prensiplerine de zt dmyorsa Hz. Peygamber'in u tavsiyesi dorultusunda hareket edilir: "Ehl-i kitab tasdik de
etmeyin, tekzip de (yalanlamayn). Biz Allah'a, bize indirilene, brhim'e... indirilene inandk deyin" (Buhr, Tefsr, sre: 2/11; tism, 25).

ee) Kur'an Allah tarafndan gnderilen ilh kitaplarn sonuncusu olan Kur'n- Kerm, son peygamber Hz. Muhammed'e indirilmitir. Szlkte "toplamak, okumak, bir araya getirmek" anlamna gelen Kur'an terim olarak yle tarif edilir:

AKAD

103

"Hz. Peygamber'e indirilen, mushaflarda yazl, Peygamberimiz'den bize kadar tevtr yoluyla nakledilmi, okunmasyla ibadet edilen, insanln benzerini getirmekten ciz kald ilh kelmdr". Bu tarifte baz hususlar gze arpmaktadr: "Peygambere indirilen" derken Hz. Muhammed kastedilmektedir. "Tevtr yoluyla nakledilmi olan" derken, her devirde yalan zerine birlemelerini akln imknsz grd bir topluluk tarafndan nakledildii ve nesilden nesile byle getii iin onun, Allah'a ait oluunun kesinlii ifade edilmektedir. "Okunmasyla ibadet edilen" derken de, okumann ibadet olduuna, namaz ibadetinde vahyedilen metnin okunmas gerektiine ve Kur'an tercmelerinin namazda okunmasnn ciz ve geerli olmadna iaret edilmektedir. 1. Kur'an'n Nzl Kur'n- Kerm, Allah Tel'dan Hz. Peygamber'e Cebril araclyla ve vahiy yoluyla indirilmitir. Kolayca ezberlenebilmesi, ksa zamanda etrafa yaylmas, mnasnn kolaylkla anlalmas, zihinlerde ve akllarda derece derece bir gelime ve altrma salamas, inanlarn ve deer yarglarnn yava yava glenip kklemesi vb. sebeplerle, o bir defada toptan indirilmemi, yaklak 23 senede, blmler halinde indirilmitir. Yce Allah Kur'an'n bir defada toptan indirilmeyiinin sebebini yle aklamaktadr:
"nkr edenler: Kur'an ona bir defada topluca indirilmeli deil miydi? dediler. Biz onu senin kalbine iyice yerletirmek iin byle yaptk ve onu tane tane okuduk" (el-Furkan 25/32).

yetler dorudan doruya indii gibi, ounlukla meydana gelen bir olayn hemen sonrasnda olay zmlemek ve sorulan sorular cevaplamak iin inerdi ki, yetin inmesine sebep olan olay veya soruya sebeb-i nzl (ini sebebi) denilir. Kur'n- Kerm kendisinin, bir yette ramazan aynda, bir baka yette mbarek bir gecede, bir dierinde de Kadir gecesinde inmeye baladn haber vermektedir (bk. el-Bakara 2/185; ed-Duhn 44/1-3; el-Kadr 97/1). Kadir gecesinin ramazan aynda mbarek bir gece olduu gz nnde tutulursa, yetler arasnda bir elikinin de bulunmad anlalacaktr. 2. Kur'an'n Muhtevas nsanlar hem bu dnyada hem de hirette mutlulua kavuturmak iin gnderilmi bulunan Kur'n- Kerm balca u konular kapsamaktadr:

104

LMHAL

1. tikad. Bata Allah'a iman olmak zere peygamberlere, meleklere, ki-

taplara, kaz ve kadere, hirete ait nemli konular ve inanla ilgili eitli meseleler, Kur'an'n kapsad konularn banda gelir.
2. badetler. Kur'an'da mslmanlarn yapmakla ykml bulunduklar namaz, oru, hac, zekt vb. ibadetlere dair yetler vardr. 3. Mumelt. Kur'an bir toplumun devamn salayan ve toplum fertleri-

nin aralarndaki ilikileri dzenleyen birtakm hkmleri kapsar. Kur'an'da alveri, emanet, ba, vasiyet, miras, aile hayat, nikh ve boanma gibi kiiyi ve toplumu ilgilendiren konulara dair aklamalar ve hkmler vardr.
4. Ukubat. slm toplumunun mutlulua eriebilmesi, bu toplum fertlerinin, slm'n koyduu kurallara aynen uymasyla mmkn olur. Toplumun dzenini bozan, insan haklarn ve yasaklar ineyen kimseler cezay hak edecekleri iin Kur'an bunlarla ilgili hkmleri de kapsamaktadr. 5. Ahlk. Kur'an, kiilerin dnya ve hiret mutluluunun salamasna yardmc olmak zere, ana babaya hrmet, insanlarla iyi geinme, iyilii emretme, ktlkten sakndrma, adalet, doruluk, alak gnlllk, merhamet, sevgi... gibi ahlk hkmleri de kapsamna almaktadr. 6. Nasihat ve Tavsiyeler. nsanlara emir ve yasaklar konusunda duyarl olmalarn, nefislerine esir dmemelerini, dnyay hirete tercih etmemelerini, dnyada imtihana ekildiklerini hatrlatan, eitli tehlikelerden koruyan nasihat ve tavsiyeler de Kur'an'n ierdii konular arasndadr. 7. Vad ve Vad. Allah'n emirlerine boyun eip yasaklarndan kananlarn cennetle mkfatlandrlacaklarna, buyruklarn terkedip yasaklarn ineyenlerin cehennemle cezalandrlacaklarna dair Kur'an'da pek ok yet bulunmaktadr. 8. lm Gerekler. Kur'an, insanla gerekli olan ilm gereklerin ve tabiat kanunlarnn ilham kaynan tekil eden yetleri de kapsamaktadr. Kur'an, bu ilm gereklerden bir pozitif bilim kitab gibi bahsetmek yerine insanlar, lemin yaratcsnn kudret ve bykln dnmeye, Allah'n nimetlerini anarak O'nu yceltmeye tevik eder. 9. Kssalar. Kur'n- Kerm nceki mmetlerle, peygamberlerin hayatn-

dan da sz eder. Ancak bunlar bir tarih kitab gibi deil, insanlarn ibret alacaklar bir slp ile anlatr.
10. Dualar. nsan yapaca ilerde srekli Allah'n yardmna muhta olduu iin Kur'an'da eitli dualar da yer almtr.

AKAD

105

3. Kur'an'n Mcize Oluu Kur'an, slbu ve ierii bakmndan akllara durgunluk veren, hayrette brakan byk ve ebed bir mcizedir. Dier peygamberlerin mcizeleri, dnemleri geince bittii, onlar yalnz o dnemde yaayanlar grd halde, Kur'an mcizesi kyamete kadar srecektir. Kur'n- Kerm hem sz hem de mna ynnden mcizedir ve esizdir. Onun sz ynnden mcize oluu, Arap edebiyatnn en st noktada olduu bir dnemde inmesine ramen, Araplar'a kendisinin bir benzerini getirmeleri iin meydan okumu olmas, onlar bu konuda ciz brakmasdr:
"De ki: Andolsun, bu Kur'an'n bir benzerini ortaya koymak zere insanlar ve cinler bir araya gelseler, birbirlerine destek de olsalar, onun benzerini ortaya getiremezler" (el-sr 17/88). "Eer kulumuza indirdiklerimizden herhangi bir pheye dyorsanz, haydi onun benzeri bir sre getirin. Eer iddianzda doru iseniz Allah'tan baka ahitlerinizi (yardmclarnz) arn. Bunu yapamazsanz ki elbette yapamayacaksnz yakt, insan ve ta olan cehennem ateinden saknn..." (el-Bakara 2/23-24; ayrca bk. Hd 11/13; et-Tr 52/33-34).

Kur'n- Kerm mna ynyle de mcizedir. Hz. Muhammed'in okuma yazma bilmeyen bir kimse iken, Allah'tan ald vahiy ile insanlara bildirdii Kur'an, en yksek gerekleri de kapsamaktadr. ster pozitif ister sosyal bilimler alannda, insanln asrlar sonra ulat gerekler, asrlar nce Kur'an tarafndan haber verilmi, hibir bulu, onun getirdiklerinin aksini ortaya koyamamtr. Aksine bilimsel gelimeler, Kur'an'n anlalmasn kolaylatrmtr. 4. Kur'an' Dier Kutsal Kitaplardan Ayran zellikler Hz. Peygamber'e Cebril araclyla Arapa olarak indirilen ve bize kadar tevtr yoluyla gelen Kur'an' dier kutsal kitaplardan ayran ve esiz klan zelliklerin balcalar unlardr:
1. O, Peygamberimize dier kutsal kitaplarda olduu gibi toptan deil, zamann ve olaylarn akna gre yetler ve sreler halinde indirilmitir. 2. Kur'an, en son kutsal kitaptr ve ondan sonra baka bir ilh kitap

gelmeyecektir. Getirdii hkmler ve bunlarn geerlilii kyamete kadar srecektir.

106

LMHAL

3. Kur'an, bize kadar hi bozulmaya ve deitirilmeye uramadan gel-

mi, kyamete kadar da yle kalacaktr.

4. O, Hz. Muhammed'in peygamber olduunu gsteren mcizelerin en

by ve srekli olandr.
5. Kur'an'n kapsad yce gerekler kyamete kadar btn insanlarn ve alarn ihtiyacn karlayacak deerdedir. Bilimin ve akln, ondaki gereklerde eliki bulaca bir zamann gelmesi dnlemez. 6. Kur'an'n bir baka stnl kolayca ezberlenebilmesidir. Bu zellik tarihte hibir kitaba nasip olmamtr. 7. Kur'an, ayn zamanda baka din mensuplar arasndaki ihtilflar zme kavuturacak bir zellie sahiptir.

D) PEYGAMBERLERE MAN
a) Peygamber Kavram ve Peygamberlere man Peygamber, Farsa'da haber tayan ve eli anlamlarna gelir. Din terim olarak, Allah'n kullar arasndan setii ve vahiyle ereflendirerek emir ve yasaklarn insanlara ulatrmak zere grevlendirdii eliye peygamber denir. Arapa'da, peygamber kelimesinin karl olarak, gnderilmi ve eli demek olan resul ve mrsel kelimesi kullanlr. Terim olarak resul ve mrsel, yeni bir kitap ve yeni bir eriatla insanlara gnderilen peygambere denilir. oullar "rsul" ve "mrseln"dr. Neb de Allah'n emir ve yasaklarn insanlara haber veren, fakat yeni bir kitap ve yeni bir eriatla gnderilmeyip, nceki bir peygamberin kitap ve eriatn mmetine bildirmeye grevli olan peygamberdir. oulu "enbiy"dr. Rislet ve nbvvet kelimeleri masdar olup, peygamberlik anlamna gelmektedir. Peygamberlere iman, imann alt esasndan biridir. Peygamberlere iman demek, insanlara doru yolu gstermek iin, Allah tarafndan sekin kimselerin gnderildiine, bu kimselerin Allah'tan getirdii btn bilgilerin gerek ve doru olduuna inanmak demektir. Yce Allah her mslmana, aralarnda herhangi bir ayrm yapmadan btn peygamberlere inanmay farz klmtr:
"Peygamber de kendisine Rabbi tarafndan indirilene iman etti, mminler de. Her biri Allah'a, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine iman ettiler. Allah'n peygamberlerinden hibiri arasnda ayrm yapmayz..." (el-Bakara 2/285). Bu

sebeple peygamberlerin bir ksmna inanp, dierlerini tasdik etmemek kfr saylmtr: "Allah' ve peygamberlerini inkr edenler ve Allah ile peygamberle-

AKAD

107

rini birbirinden ayrmak isteyip bir ksmna iman ederiz, ama bir ksmna inanmayz diyenler ve bunlar arasnda bir yol tutmak isteyenler yok mu? te gerekten kfirler bunlardr..." (en-Nis 4/150-151).

Kur'an'da da belirtildii gibi yce Allah, asrlar boyunca peygamberler gndermi, insanlar onlar araclyla gerei benimseyip yaamaya armtr. Kendilerine peygamber gelmemi hibir topluluk ve mmet bulunmad Kur'an'da yle dile getirilmektedir: "(Gemi) her mmet iinde mutlaka bir uyarc peygamber bulunagelmitir" (el-Ftr 35/24), "Allah'a andolsun ki biz senden nceki mmetlere de peygamberler gndermiizdir..." (enNahl 16/63; ayrca bk. Ynus 10/47).

Peygamberlik, Allah vergisidir. alma, ibadet ve taatla elde edilemez. Allah, peygamberlik ykn tayabilecekleri ve lyk olanlar bilir ve dilediini peygamber olarak seer: "Bu, Allah'n lutfudur. Onu dilediine verir..." (el-Cuma 62/4). Bu seimde mal, mlk, an, hret ve makam etkili deildir. Her konuda olduu gibi peygamberlik konusunda da orta yolu gzeten slm, onlar ilh mertebesine kartmam, Allah'n elisi ve kulu saymtr. Biz peygamberlerin vahiyle ereflendirilmi ve dier insanlarda bulunmayan niteliklere sahip, sekin kiiler olduklarn kabul ederiz. Fakat onlarn hibirisinde Tanrlk zellii olmadna, Allah'n msaadesi dnda fayda salama ve zarar giderme glerinin bulunmadna, Allah'n bildirdikleri dnda gayb bilmediklerine inanrz (bk. el-Mide 5/72-73, 75; el-Arf 7/188; etTevbe 9/30). Peygamberler sadece dini teblile yetinmemiler, din esaslar aklamlar, sonra mmetlerine retmiler, onlar eitip ktlklerden arndrmlardr. Bu ileri yaparken davalarndan tviz vermemiler, bu uurda pek ok eza ve skntya gs germilerdir. Kur'n- Kerm'de de bildirildii gibi, peygamberlik Hz. Muhammed ile son bulmutur: "Muhammed sizin erkeklerinizden hibirinin babas deildir.
Fakat o, Allah'n resul ve peygamberlerin sonuncusudur..." (el-Ahzb 33/40). Artk ondan sonra peygamber gelmeyecektir. Onun getirdii mesaj

da kyamete kadar srecektir. Hz. Muhammed'den sonra yeni bir peygamber gelecei, onun da yeni bir kitap getirecei konusunda ortaya atlan iddialar, Kur'an'n bu apak hkmn, Hz. Muhammed'in htem'nnebiyyn (peygamberlerin sonuncusu) olduu inancn inkrdan baka bir ey deildir.

108

LMHAL

b) Peygambere Olan htiya ve Peygamber Gnderilmesindeki Hikmet nsanlarn gerek birer yol gsterici olan peygamberlere ihtiyac vardr. Her ne kadar insan yaratlrken akl, bilin, idrak, seme imkn gibi birtakm yeteneklerle donatlm ve bu yetenekler sayesinde kendisi, evresi ve dier yaratklar hakknda baz bilgiler edinmi olsa da btn bunlar snrl ve kendi gc oranndadr. nsann gcn aan konularda ve yeterli olamad hususlarda yahut da gc dahilinde olup da d evrenin olumsuz etkisiyle geree ulaamad hususlarda elinden tutulmas ve yolunun aydnlatlmas gerekmektedir. te yaratt insann bu ynn en iyi bilen yce Allah, hikmetinin, lutuf ve yardmnn bir sonucu olarak insanlara peygamberler gndermitir. Bunun dnda insanlarn peygamberlere ihtiya duymalarnn sebepleri arasnda unlar sylemek mmkndr: 1. nsanlar kendi akllaryla Allah'n varln, birliini anlayabilirlerse de, bunun tesinde O'na ait birtakm yce sfatlar tamamen anlayamazlar. Allah'a nasl ibadet edileceini, hiretle ilgili durumlar dosdoru bilemezler. En ksa ve przsz bir yoldan giderek dnya ve hiret mutluluuna kavumak, fikir ve ahlk ynyle ykselmek, ancak peygamberlerin rettii buyruklar yerine getirmekle mmkn olabilir. te yce Allah, insanlarn bu ihtiyacn gidermek iin peygamberler gndermitir. 2. Eer peygamber gnderilmemi olsa insanlar, gerek, iyi, doru ve gzeli bulmada, faydal ve zararly ayrt etmede zorlanacaklar, bunun iin ok zaman harcayacaklar, ou zaman da bu konuda duygularnn, geleneklerinin, geici arzu ve isteklerinin basks altnda kalacaklar, gerek doru ile pratik yarar birbirine kartracaklar, isabetli karar veremeyeceklerdir. te bu ve benzeri sebeplerle Allah rahmetinin bir sonucu olarak peygamberler gndermitir: "Biz seni ancak lemlere rahmet olarak gnderdik" (el-Enbiya 21/107). 3. nsann belli ilerle sorumlu ve ykml tutulabilmesi ve bundan dolay onlara sevap ve ceza verilebilmesi iin bilgilendirilmesine, bunun iin de peygamber gnderilmesine ihtiya vardr. Bylelikle hirette insanlarn "bilmiyorduk, peygamber gnderilmedi" diye Allah'a kar mazeret ileri srmelerinin peinen nne geilmi olmaktadr: "Biz mjdeleyici ve sakndrc olarak peygamberler gnderdik ki artk peygamberlerden sonra insanlarn, Allah'a kar bir bahaneleri olmasn..." (en-Nis 4/165).

AKAD

109

4. Peygamberler sanat, ticaret, ziraat ve eitli meslekleri topluma retmek suretiyle medeniyete, kltre ve toplumsal gelimeye katkda bulunmulardr. mmetlerini hem bu dnyada hem de hirette mutlu klmaya aba gstermilerdir. c) Peygamberlerin Sfatlar Peygamberlerin sfatlar deyince onlarda bulunmas ciz olan sfatlarla gerekli (vcip) ve zorunlu olan sfatlar anlalr. Kur'n- Kerm'in pek ok yerinde vurguland gibi peygamberler de insandr. Onlar da dier insanlar gibi oturup kalkar, yiyip ierler, gezerler, evlenip oluk ocuk sahibi olurlar, hastalanr ve lrler; bu gibi zelliklere, peygamberler hakknda dnlmesi ciz zellikler denir. lh emir ve yasaklarla ykmllk konusunda peygamberler de dier insanlar gibidirler. Fakat onlar her hareketleriyle Allah'n insanlar iin setii kullar ve elileri, insanlarn kendilerine bakarak davranlarna ekidzen verdikleri birer rnek olduklarnn bilinci iindedirler. Bu sebeple fakirken, skntdayken bile Allah'a krederler. Haset etmek, ii dna uymamak gibi kt huylardan hibiri onlarda bulunmaz. Her peygamberde insan olmann da tesinde birtakm sfatlarn bulunmas gerekli ve zorunludur. Bunlara vcip sfatlar denir. Bu sfatlar unlardr: 1. Sdk. Doru olmak demektir. Her peygamber doru szl ve drst bir insandr. Onlar asla yalan sylemezler. Eer syleyecek olsalard kendilerine inanan halkn gven duygusunu kaybederlerdi. O zaman da peygamber gndermekteki gaye ve hikmet gereklememi olurdu. Sdkn zdd olan yalan sylemek (kizb), peygamberler hakknda dnlemez. Btn peygamberler peygamberlikten nce de sonra da yalan sylememilerdir. 2. Emanet. Gvenilir olmak demektir. Peygamberlerin hepsi emin ve gvenilir kiilerdir. Emanete asla hainlik etmezler. Bu konuda bir yette yle buyurulur: "Bir peygamber iin emanete hyanet yaramaz..." (l-i mrn 3/161). Emanet sfatnn zdd olan hyanet, onlar hakknda dnlmesi imknsz olan bir sfattr. 3. smet. Gnah ilememek, gnahtan korunmu olmak demektir. Peygamberler hayatlarnn hibir dneminde irk ve kfr saylan bir gnah ilemedikleri gibi zellikle peygamberlikten sonra kasten gnah ilememilerdir. nsan olmalar sebebiyle gnah derecesinde olmayan birtakm ufak tefek hatalar bulunabilir. Ancak onlarn bu hatas yce Allah'n kendilerini uyarmasyla derhal dzeltilir. Peygamberlerin bu tip kk hatalarna "zelle"

110

LMHAL

denilir. smetin kart olan msiyetten (gnah ilemek) Allah onlar korumutur. Peygamberler rnek ve nder kiiler olduklar iin, konumlarn zedeleyecek davranlardan da uzaktrlar. 4. Fetnet. Peygamberlerin akll, zeki ve uyank olmalar demektir. Bunun zdd olan ahmaklk peygamberlikle badamaz. Peygamberler zeki ve akll olmasalard hitap ettikleri kiileri ikna edemezler, toplumsal dnm salayamazlard. 5. Tebli. Peygamberlerin Allah'tan aldklar buyruklar ve yasaklar mmetlerine eksiksiz iletmeleri demektir. Tebliin kart olan gizlemek (kitmn) peygamberler hakknda dnlemez. "Ey peygamber, Rabbinden sana indirileni tebli et. Eer yapmazsan Allah'n eliliini tebli etmemi olursun" (el-Mide 5/67) melindeki yet, bu sfattan sz etmektedir.

d) Kur'an'da Ad Geen Peygamberler lk peygamber Hz. dem'den son peygamber Hz. Muhammed'e kadar pek ok peygamber gelip gemitir. Gnderilen peygamberlerin says konusunda Kuran'da herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Bir hadiste peygamberlerin saysnn 124.000 olduu, bunlardan 315'ini resullerin tekil ettii haber verilmektedir (Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 266). Fakat bir yette
"Andolsun, senden nce de peygamberler gnderdik. Onlardan sana kssalarn anlattmz kimseler de var. Sana kssalarn bildirmediimiz kimseler de var..." (el-M'min 40/78) buyurulmas gz nnde bulundurulursa peygam-

berlerin says ile ilgili bir rakam belirlemeksizin "Hz. dem'den Hz. Muhammed'e kadar gnderilmi olan peygamberlerin hepsine inandm, hepsinin hak ve gerek olduklarn kabul ettim" demek daha uygundur. Kur'an'da ad geen peygamberler unlardr: dem, drs, Nh, Hd, Slih, Lt, brhim, smil, shk, Yakub, Ysuf, uayb, Hrn, Ms, Dvd, Sleymn, Eyyb, Zlkifl, Ynus, lys, Elyesa, Zekeriyy, Yahy, s, Muhammed. Bunlardan baka Kur'an'da isim daha zikredilmitir. Fakat onlarn peygamber mi, vel mi olduklar konusunda fikir ayrl vardr. Bunlar zeyir, Lokmn ve Zlkarneyn'dir. e) Peygamberlik Dereceleri slm inancna gre btn peygamberler, peygamber olmak asndan eittirler. Allah, her mslmana aralarnda herhangi bir ayrm yapmadan btn peygamberlere inanmay farz klmtr. Hal byle olmakla birlikte,

AKAD

111

onlarn peygamberliklerini tasdik ettikten sonra aralarnda derece farkllnn bulunabilecei de kabul edilir. Bu konuda Kur'an'da yle buyrulur: "te
bu peygamberlerden bir ksmn dierlerinden stn kldk. Allah onlardan bir ksm ile konumu, bazlarn da derecelerle ykseltmitir..." (el-Bakara 2/253). yetteki "Allah'n derecelerle ykselttii kii"den kast, peygamberi-

miz Hz. Muhammed'dir. Onun dier peygamberler arasnda stn ve esiz bir yeri vardr. nk; 1. Hz. Peygamber yaratlmlarn en stn ve en hayrls, Allah'n en sevgili kuludur. Bir yette "Siz, insanlarn iyilii iin ortaya karlm en hayrl mmetsiniz..." (l-i mrn 3/110) buyurulmutur. Bir mmetin en hayrl mmet olmas, o mmetin uyduu peygamberinin de en stn varlk olmasn gerektirir. 2. Onun peygamberlii btn insanl kapsamna alr. Halbuki teki peygamberler belli topluluklar iin gnderilmilerdir. Bir yette yle buyurulur: "Biz seni btn insanlara ancak mjdeleyici ve uyarc olarak gnderdik..." (Sebe 34/28). 3. nceki peygamberlerin peygamberlii belli bir zaman dilimini iine alrken, onun peygamberlii kyamete kadar srecektir. O, son peygamberdir; ondan baka peygamber gelmeyecektir. 4. O son peygamber olunca, onun getirdii dinin de en son ve en mkemmel din olmas tabiidir. slmiyet nceki dinlerin hkmlerini kaldrmtr. Kyamete kadar en son ve en mkemmel din olarak devam edecektir. Bir yette yle buyrulur: "Bugn size dininizi kemale erdirdim, zerinizdeki nimetimi tamamladm ve sizin iin din olarak slm' beendim..." (el-Mide 5/3). Hz. Peygamber'den sonra derece itibariyle Hz. Nh, brhim, Ms ve s'nn iinde yer ald l'l-azm peygamberler, daha sonra resuller, daha sonra da dier nebiler gelir. l'l-azm peygamberler, aldklar ar grev ve yklendikleri sorumluluk karsnda herhangi bir ylgnlk gstermeden dini insanlara tebli grevini yerine getiren, btn zorluklara gs germede azim ve sebat gsteren peygamberler demektir. l'l-azm peygamberlerin isminin getii bir yette yle buyurulur: "O, dini ayakta tutun, onda ayrla dmeyin diye dinden
Nh'a tavsiye ettiini, sana vahyeylediimizi, brhim'e, Ms'ya ve s'ya tavsiye ettiimizi Allah size de din kld..." (e-r 42/13; ayrca bk. el-Ahzb 33/7).

112

LMHAL

f) Peygamberlik ve Vahiy Peygamberlik ve vahiy birbirinden ayrlmayan iki kavramdr. Allah'tan vahiy almayan peygamber dnlemez. Yce Allah, emir, yasak, hkm ve haberlerini peygamberine vahyetmek suretiyle yaratt insanlara dilediini bildirir. Szlkte "gizli konuma, gnderme, emir, iaret, ilham" gibi anlamlara gelen vahiy, Allah Tel'nn diledii eyleri peygamberlerine, mahiyeti bizce tam bilinemeyen bir yolla bildirmesi, Allah'la elisi arasnda bir eit gizli ve sratli haberleme, Allah'n elisinin kalbine indirdii ey demektir. Vahiy bir haldir, bir yaaytr. Naslln ve niteliini ancak onu yaayan peygamber bilir. O, Allah'la peygamberi arasnda bir srdr. Ancak vahyin geli ekilleri ve peygamberde meydana getirdii etkiler ashap vastasyla bilinmektedir. Vahiy ile, kalpte beliren bilgi demek olan ilham arasnda fark vardr. Vahiy peygambere gelir, Allah tarafndan korunur ve gzetim altnda peygambere ular. Peygamber vahyi alrken bilinci yerindedir. lham ise korunmu deildir, yanlma pay vardr ve bilin d olarak Allah'n sevgili kullarnn kalbinde beliriverir. Vahyin nasl bir olay olduunun ve mahiyetinin insanlarca bilinemeyii ve alglanamay, vahiy olgusunu inkr etmeyi gerektirmez. nk bugn pozitif bilimlerin zellikle parapsikolojinin ilgilendii metapsiik olaylar, varl kabul edilen fakat net ve bilimsel olarak aklanamayan olaylardr. Yce Allah bir yette vahiy ile ilgili olarak yle buyurmutur: "Allah,
bir insanla ancak vahiy yoluyla veya perde arkasndan konuur. Yahut bir eli gnderip, izniyle dilediini vahyeder..." (e-r 42/51).

Hz. Peygamber'e vahiy u ekillerde gelmitir: 1. Doru ryalar. Peygamberimizin grd ryalar, daha sonra gerek hayatta aynen meydana gelirdi. 2. Peygamberimiz uyankken, Cebril tarafndan vahyin onun kalbine braklmasdr. u yet bu eit bir vahiyden sz etmektedir: "Onu, uyaranlardan olasn diye, Cebril, apak Arapa'yla senin kalbine indirmitir" (euar 26/193-195).

3. Cebril'in insan ekline girerek getirdii vahiy, vahyin en kolay eklidir. Cibrl hadisi diye mehur olmu hadis bu yolla gelmitir.

AKAD

113

4. Cebril, grnmeden ngrak sesine benzer bir ses halinde vahyin gelmesidir. Bu eit vahiy, Hz. Peygamber tarafndan vahyin en ar ekli olarak nitelenmitir. Kendisinde tehdit ve korkutma olan yetler bu eit vahiyle gelmitir. Bu eit vahiy gelirken, Hz. Peygamber son derece heyecanlanr, titrer, ok souk gnlerde dahi terlerdi (Buhr, Bed'l-vahy, 2). 5. Cebril'in Hz. Peygamber'e uyku halinde getirdii vahiydir. Bu tr vahiyle alnan sz Kur'an deildir. 6. Cebril'in kendi asl ekliyle getirdii vahiydir. Bu ekliyle vahiy iki defa gereklemitir. Birincisi peygamberliinin ilk gn Hira'da iken, ikincisi de miracda meydana gelmitir: "Andolsun ki, onu bir dier defa da sidret'l-mntehnn yannda grd" (en-Necm 53/13-14). 7. Vahyi, Hz. Peygamber'in dorudan Allah'tan almas veya perde arkasndan Allah'la konumas eklinde gerekleen vahiydir. Miracda gereklemitir. g) Peygamberliin spat Bir peygamberin peygamberliini ispat, ancak hi phe tamayan kesin bir delille mmkn olabilir. Bu kesin delil de, ya onun gsterdii mcizeyi duyu organyla gzlemek, yahut kesin bilgi ifade eden mtevtir bir haberle o mcizeden haberdar olmaktr. Gnmzde bu deliller ancak Hz. Peygamber iin geerlidir. Hz. Peygamber'in ise bata Kur'an mcizesi olmak zere pek ok mcizesi bize tevtr yoluyla ulamtr. aa) Mcize Szlkte "insan ciz brakan, kar konulmaz, olaan st, garip ve tuhaf ey" anlamlarna gelen mcize, terim olarak "yce Allah'n, peygamberlik iddiasnda bulunan peygamberini dorulamak ve desteklemek iin yaratt, insanlarn benzerini getirmekten ciz kald olaanst olay" diye tanmlanr. Tabiat kanunlarnn geerliliini ve etkilerini ksa ve geici bir sre durduran mcizenin mahiyeti, pozitif bilimlerle aklanamaz. Aksi halde bu mcize olmaktan kar ve olaan bir ey olurdu. O halde mcize, peygamber olan kiinin, akllarn alamayaca bir olay Allah'n kudreti ile gstermeyi baarmasdr. Kur'an'da mcize terimi yerine yet, beyyine ve burhan kavramlar kullanlr.

114

LMHAL

Bir olayn mcize saylabilmesi iin u zellikleri tamas gerekir: a) Mcize gerekte Allah'n fiilidir. "Peygamberin mcizesi" denilmesi, mcizenin onun araclyla olmas ve onun doruluunu gstermesi sebebiyledir. b) Mcize peygamberlerde meydana gelir. Peygamber olmayan birinin gsterdii olaan stle mcize denilemez. c) Mcize tabiat kanunlarna aykr bir olaydr. d) Mcize, peygamberlik iddiasyla birlikte bulunur. Peygamberlik iddiasndan nce veya sonra olmaz. e) Mcize, peygamberin isteine uygun olur. "Da yerinden kaldracam" diyen birisinin denizi yarmas mcize saylmaz. Kur'n- Kerm'de baz mcizelerden sz edilir. Bunlarn en mehurlar unlardr: a) Hz. brhim, Bbil Hkmdar Nemrud tarafndan atee atlm ve ate Allah'n "Ey Ate, brhim'e kar serin ve zararsz ol" emrine uyarak onu yakmamtr (el-Enbiy 21/58-69). b) Hz. Slih'in, Semd kavminin istei zerine bir deve getirmesi, Semd kavminin azarak deveyi kesmesi, buna karlk yce Allah'n mthi bir deprem ile onlar yok etmesi (e-uar 26/141-158). c) Hz. Yakub'un olu Ysuf'un gmleini kr olan gzne srmesi sonucu gzlerinin almas (Ysuf 12/92-96). d) Hz. Ms'nn elindeki asnn ylan haline gelmesi (Th 20/17-21); elini koynuna sokup kardnda elinin eksiksiz ve bembeyaz olmas (Th 20/22; en-Neml 27/12; el-Kasas 28/32); assnn Firavun'un huzurundaki sihirbazlarn ip ve sopalarn yutuvermesi (Th 20/65-70); assn denize vurunca denizin yarlp, sriloullar'nn alan yoldan gemesi, Firavun ve ordusu geecei srada denizin tekrar kapanp onlar bomas (e-uar 26/61-66). e) Hz. Sleyman'n bir kula konumas (en-Neml 27/20-28); karncann szn anlamas (en-Neml 27/18-19). f) Hz. s'nn Allah'n izniyle amurdan ku yapp, onu fledii zaman canl bir ku olup umas, lleri diriltmesi, anadan doma kr ve alaca hastalna yakalanm kimseyi iyiletirmesi (el-Mide 5/110), havrilerin istei zerine gkten bir sofra indirmesi (el-Mide 5/114-115).

AKAD

115

bb) Dier Olaan st Haller Dier olaan st haller, olaan st olmak asndan mcizeye benzerse de aralarnda byk fark vardr. Mcize peygamberlik grevini stlenmi bir peygamberde meydana gelir. Mcizede peygamberin meydan okumas da vardr. Mcize dndaki olaan stlkler, peygamber olmayan kiilerde grlr. Bu tip olaylarda meydan okuma da sz konusu deildir. Ayrca mcize taklit edilemezken, dier olaan stlkler taklit edilebilir. Mcize dnda kalan dier olaan st durumlar unlardr: a) rhs. Peygamber olacak ahsn, henz peygamber olmadan nce gsterdii olaan st durumlardr. Hz. s'nn beikte iken konumas gibi (el-Mide 5/110-115). b) Keramet. Peygamberine gnlden bal olan ve ona titizlikle uyan vel kullarn gsterdikleri olaan st hallerdir. c) Menet. Yce Allah'n vel olmayan bir mslman kulunu, darda kald veya skntya dt zaman, olaan st bir ekilde bu darlk ve skntdan kurtarmasdr. d) stidrac. Kfir ve gnahkr kiilerden arzu ve isteklerine uygun olarak meydana gelen olaan st olaydr. e) hanet. Kfir ve gnahkr kiilerden, arzu ve isteklerine aykr olarak meydana gelen olaydr. Mesel, peygamberlik taslayan inkrclardan Mseylime, tek gz kr olan bir adama, iyi olsun diye dua etmi, bunun zerine adamn br gz de kr olmutur. h) Hz. Muhammed'in Peygamberliinin spat Hz. Peygamber'in, peygamberliini ispat eden mcizeler genellikle balk altnda incelenir. aa) Mnev (akl) Mcize Olan Kur'an Mcizesi Kur'an her adaki akl sahibi insana hitap eden, akllara durgunluk verecek derecede byk ve ebed bir mcizedir. Dier peygamberlerin mcizeleri dnemleri geince bittii, onlar yalnz o dnemde yaayanlar gzledii halde, Kur'an mcizesi kyamete kadar srecek bir mcizedir. Hz. Peygamber bir hadislerinde "Hibir peygamber yoktur ki, onlara kendi zamanlarndaki insanlarn inandklar bir mcize verilmi olmasn. Bana mcize olarak verilen ise, ancak Allah'n bana vahyettiidir" buyurmutur (Buhr, tism, 1).

Kur'n- Kerm, hem sz hem de anlam ynnden mcizedir. O, Arap edebiyatnn zirvede olduu bir dnemde inmi, Araplar'a kendisinin bir benzerini

116

LMHAL

getirmeleri iin meydan okumu, slbu, artc nazm (ifadesi, lafz), fesahat ve belgatyla onlar ciz brakmtr. mm olan Peygamber'in, Allah'tan ald vahiy ile insanlara bildirdii Kur'an, en yksek gerekleri kapsamaktadr. Bilim ve tekniin sonradan ulat gerekleri Kur'an asrlarca nceden haber vermi, hibir bulu ve bilimsel gelime, onun ierii ile ters dmemitir. bb) Hiss Mcizeler Hz. Peygamber'in yaad dnemdeki insanlara gsterdii, duyu organlaryla alglanabilen olaan st olaylara hiss mcize denilir. Hz. Peygamber'in hiss mcizelerinin bir ksm kendi ahs ile ilgilidir. Ashaptan, Hz. Muhammed'in beden ve ruh zellikleri, stn ahlk ve rnek davranlar ile ilgili olarak nakledilen rivayetler, bunlar deerlendiren ilim adamlar ve bilge kiiler nezdinde, byle yce niteliklerin ondan nce ve sonra hibir kimsede toplanmad ynnde kesin bir ortak kanaat oluturmutur. Nitekim bir yahudi iken Mslmanl kabul eden Abdullah b. Selm, Hz. Peygamber'le ilk karlatnda: "Bu yz asla bir yalanc yz olamaz" demekten kendini alamamtr. Hz. Peygamber mr boyunca bu stn nitelikleri kendisinde korumu, inanmayanlar ar dmanlklarna ramen onda eletirebilecekleri bir yn bulamamlardr. Bu da onun peygamberlik iddiasn destekleyen ok gl bir delil kabul edilmitir. nk yce Allah'n, peygamber olmad halde peygamberliini ileri sren bir kimsenin ahsnda bunca stnlkleri ve erdemi toplamas, ona 23 yl msaade etmesi, sonra da tebli ettii dini, dier dinlere stn klp dmanlarna galip getirmesi ve lmnden sonra eserlerini kyamete kadar yaatmas aklen imknszdr. Ayrca, Hz. Peygamber'in slm arsn ilk kez, kitap sahibi olmayan ve hikmetten anlamayan bir kavme yneltmesi, onlara kitab ve hikmeti aklamas, din ve hukuk hkmleri retmesi (el-Bakara 2/151) ve onlarn ahlkn mkemmelletirmesi de onun kiilii ile ilgili hiss mcizeleri arasnda saylmtr. Hz. Peygamber'in hiss mcizelerinin bir ksm da ahsnn (bedeni ve kiilii) dnda meydana gelmitir. Bu tip mcizelerinin en mehurlar unlardr: a) Bir gecenin ok ksa bir annda Mescid-i Harm'dan, Mescid-i Aks'ya gitmesi ile balayan isr ve mirac mcizesi (el-sr 17/1).
b) Ayn iki paraya ayrlmas (Buhr, Menkb, 27; Mslim, Mnfikun", 8).

c) Tan Hz. Peygamber'le konumas (Mslim, Fezil, 2).

AKAD

117

d) lk zamanlar yannda hutbe okuduu hurma ktnn, minber yapldktan sonra, Hz. Peygamber'in minbere knda inlemeye balamas, bunun zerine Hz. Peygamber'in ona yaklaarak okar gibi elini gezdirmesi ve ktn susmas (Buhr, Menkb, 25). e) Hayber fethinde bir yahudi kadnn, Hz. Peygamber'i ldrmek amacyla, ona kzartlm zehirli koyun eti sunmas zerine, kendisinin zehirli olduunu koyunun haber vermesi (Buhr, Tb, 55; Mslim, Selm, 18; Eb Dvd, Dyt, 6). cc) Haber eklindeki Mcizeler Bu tr bir mcize, Hz. Peygamber'in herhangi bir eitim ve retimden gemedii halde gemi ve gelecee dair vermi olduu haberleri ifade eder. Haber mcizeler arasnda unlar saylabilir: a) Hz. Peygamber nceki mmetlerin tarihini okumad halde, yahudi ve hristiyan bilginlerinin, gemi peygamberler ve eski mmetler hakkndaki eitli sorularn vahiyle cevaplandrmtr. b) Bedir Sava gnnde, dman ordusundan kimlerin nerede ldrleceklerini nceden haber vermi ve dedii gibi kmtr (Mslim, Cennet, 17). c) Kur'an'daki "Yaknda o (mrik) topluluu bozulacak ve onlar arkalarn dnp kaacaklardr" (el-Kamer 54/45) yeti Mekke'de inmi, yetin haber verdii husus, Bedir Savanda gereklemitir. d) Yine Kur'n- Kerm'deki "Kur'an' sana farz klan Allah, elbette seni dnlecek yere (Mekke'ye) dndrecektir..." (el-Kasas 28/85) yetinde haber verilen husus Mekke fethiyle gereklemitir. e) Peygamberimiz bir hadislerinde "Yeryz nmde drlm ve onun
dousu ile bats bana gsterilmitir. mmetimin hkimiyeti, bana drlp gsterildii yerlere kadar ulaacaktr" (Eb Dvud, Fiten, 1) buyurmutur.

Gerekte de yle olmu, slm'n sesi, dnyann her tarafna ulamtr.

E) HRETE MAN
a) hiret Gn ve hirete man hiret, szlkte "son, sonra olan ve son gn" anlamlarna gelir. Terim olarak hiret, srfil'in (a.s.) Allah'n emriyle, kyametin kopmas iin sra ilk defa flemesiyle balayacak olan ebed hayata denilir. srfil

118

LMHAL

(a.s.) sra ikinci defa fleyince insanlar diriltilip hesaba ekilecek, sonra

dnyadaki iman ve amellerine gre ceza ve mkfat grecek, cennetlikler cennete, cehennemlikler cehenneme girecek ve orada kalacaklardr. hirete iman, iman esaslarndan olup genellikle Kur'an'da "el-yevm'lhir" (son gn) eklinde, Allah'a imanla yan yana zikredilmitir. Bu da hiret inancnn iman esaslar arasnda ok nemli olduunu gstermektedir. Allah'a ve O'nun birer yol gsterici olarak peygamberler gnderdiine inanmak, insanlarn sorumlu olduuna inanmay da gerekli klar. nsandaki sorumluluk duygusu da kiiyi, yaptklarnn karln grecei hiret hayatna inanmaya gtrr. hirete inanmayan kimse Kur'an yetlerini inkr ettii iin kfir olur:
"...Kim Allah', meleklerini, kitaplarn, peygamberlerini ve hiret gnn inkr ederse o tam mnasyla saptmtr" (en-Nis 4/136) melindeki yet

bunu aka belirtmektedir. Kur'n- Kerm'in pek ok yetinde dnya hayatnn geici, hiretin ise ebed olduu, insanlarn dnyann geici zevklerine ve aldatmacalarna kanmamalar, daha hayrl ve kalc olan hiret mutluluunu yakalamalar gerektii vurgulanmaktadr. Bununla birlikte Kur'an, dnya hayatnn da ihmal edilmemesi gerektiini, nk hiretin dnyada kazanlacan, hirette mutlu olmann, dnyadaki yaaya bal bulunduunu ifade etmektedir: "Fakat siz (ey insanlar) hiret daha hayrl ve daha devaml olduu halde dnya hayatn tercih ediyorsunuz" (el-Al 87/16-17), "...phesiz bu dnya hayat geici bir elencedir. Ama hiret, gerekten kalnacak bir yurttur" (el-M'min 40/39), "Allah'n sana verdiinden (O'nun yolunda harcayarak) hiret yurdunu da iste; ama dnyadan da nasibini unutma..." (el-Kasas 28/77).

Kur'an'da hiret ve hiret hayat ile ilgili verilmi olan pek ok isim vardr. Bu isimlerden bazlar unlardr: el-yevm'l-hir (son gn, hiret gn), yevm'l-bas (dirili gn), yevm'l-kyme (kyamet gn), yevm'd-dn (ceza ve mkfat gn), yevm'l-hisb (hesap gn), yevm't-telk (kavuma gn), yevm'l-hasre (hasret ve pimanlk gn). Peygamber Efendimiz'in de hiret ve halleri ile ilgili pek ok hadisi vardr. zellikle kyamet almetleri, kabir hayat, maher, hesap, mzan, srat, efaat, cennet ve cehennemle ilgili ok sayda hadis bulunmaktadr.

AKAD

119

b) hiretin Varlnn spat hiret hayatnn mahiyeti ve hiretteki durumlar, duyular tesi ve gayba ait konular olduu iin, gzlem ve deneye dayanan pozitif bilimlerle ve aklla aklanamaz. Bu konuda tek bilgi kayna vahiydir. Kur'an'da ve sahih hadislerde ne haber verilmise onunla yetinilir. Bunun tesinde akl bir yoruma gidilemez. nk hiretteki durumlar dnyadakine benzemez. Aralarnda isim benzerliinden baka bir benzerlik yoktur. Mesel "srfil sra frecek, insanlarn amelleri tartlacak, herkesin defteri ortaya kacak" denildii zaman, hatra dnyada bilinen bir alet, bir terazi, kttan yaplm bir defter gelmemelidir. Bunlarn gerek eklini ve i yzn ancak Allah bilir. Onlarn varlna inanlmal, mahiyetleri konusunda ise yorum yaplmamaldr. slm dini ve kutsal kitab, hiret inancna byk nem vermitir. Bu sebeple Kur'an'da, hem Mekk hem de Meden srelerde, 100den fazla terim veya deyim kullanlarak, hiret inanc pekitirilmitir. Kur'an'da hiret gnnden bahsetmeyen hemen hibir sre yoktur. Kur'an, hiret fikrini, insann dnce ve kalbine bazan apak delillerle, bazan da rnekler vermek suretiyle yerletirmeyi amalamtr. hiret hayatndan sz eden ok saydaki mnas apak yetler ile sahih hadisler hiretin varln ispat eden, bu konuda pheye asla yer vermeyen nakl delillerdir. Salkl dnebilen insan; akl, kendisinde bulunan adalet, sorumluluk, ebedlik ve sonsuzluk duygusu ile, insann ba bo ve amasz yaratlmad fikrinden hareketle, hiret hayatnn varln tabii bir ekilde kabul eder. eitli Kur'an yetleri bu hususlara aklk getirmektedir: 1. nsandaki adalet duygusu, hirete inanmay zorunlu klar. Biz, yce Allah'n mutlak ve sonsuz adaletine, inanrz. Bilindii gibi bu dnyada herkes iledii suun cezasn tam anlamyla ekmemekte, birtakm hakszlklar meydana gelmektedir. hirette ise durum byle olmayacak, hibir ey gizli kalmayacak, hak yerini bulacak, Allah mutlak adaleti ile ktleri cezalandracak, iyileri de mkfatlandracaktr. u yet iyilerle ktleri bir tutmann ilh adalete uymayacan ortaya koymaktadr: "Yoksa ktlk ileyenler lmlerinde
ve salklarnda kendilerini, inanp iyi ameller ileyen kimseler ile bir mi tutacamz sandlar? Ne kt hkm veriyorlar? Allah gkleri ve yeri yerli yerince yaratmtr. Bylece herkes kazancna gre karlk grr. Onlara hakszlk edilmez" (el-Csiye 45/21-22). yi ile ktnn, zalim ile mazlumun hesaplar-

nn grlecei o gn Kur'an'da "din gn, ceza ve mkfat gn" diye nitelendirilmi, bu terimin getii Ftiha sresi be vakit namazn her rekatnda okunarak, hiret inanc ve adalet duygusu srekli canl tutulmutur.

120

LMHAL

2. nsandaki sorumluluk duygusu da hirette inanmay zorunlu klar. Yce Allah insan, iyi ile kty, doru ile yanl, hayr ile erri ayrt eden ve seen bir varlk olarak yaratm, bu seiminden dolay da sorumlu tutmutur. nsann belli davranlarndan sorumlu olmas bu sorumluluunun karln grecei bir hayat ve yurdu gerekli klmaktadr. Bir yette yle buyurulur: "G, yeri ve ikisi arasndaki eyleri biz bo yere yaratmadk.
Bu, inkr edenlerin zanndr. Vay o inkr edenlerin ateteki haline! Yoksa biz, iman edip de iyi iler yapanlar, yeryznde bozgunculuk yapanlar gibi mi tutacaz? Veya (Allah'tan) korkanlar yoldan kanlar gibi mi sayacaz" (Sd 38/27-28).

3. nsandaki sonsuzluk ve ebedlik duygusu, hirete inanmay gerekli klar. nsanlk tarihi ile ilgili olarak, deiik alanlarda yaplan incelemeler, insanda bir ebedlik ve sonsuzluk duygusunun varln gstermitir. Vatanndan ayr kalm fakat yurduna dnmek isteyen bir garip yolcu olduu duygusu, insanda onu ebed hayat inancna hazr tutan, yaratltan bir zelliktir. Bununla birlikte, dnya hayatna ar tutkunluklar yznden, hiret inancna kar kan ve btn varlk gayelerini geici dnya yaantsna hapseden insanlar da olagelmitir. Kur'an "Hayat ancak bu dnyada yaadmzdr, lrz ve yaarz. Bizi tketip bitiren ancak ve ancak zamandr" diyenlerin, gerek bir bilgiye dayanmadklarn ifade ederek, inkrclar ve hireti yalanlayanlar mahkm etmi (el-M'minn 23/33-37), bu konudaki lmsz gerei yle hatrlatmtr: "De ki: Allah sizi diriltir, sonra ldrr. Sonra sizi phe gtrmeyen kyamet gnnde bir araya toplar. Fakat insanlarn ou bilmezler. Gklerin ve yerin mlk Allah'ndr. Kyametin kopaca gn var ya, ite o gn btla sapanlar hsrana urayacaklardr" (el-Csiye 45/26-27).

4. nsann ba bo ve amasz yaratlmay da hirete inanmay gerektirir. Kur'an'da da ifade edildii gibi insan bo yere ve amasz yaratlmamtr. O, yaratl gayesini gerekletirmek, yeryznde halife olmak, ancak kulluk etmek iin yaratlmtr. yleyse o bu grevleri yerine getirmekle ykmldr. Getirirse hirette karln da grecektir. Bir yette yle buyurulur: "Sizi
sadece bo yere yarattmz ve sizin hakikaten huzurumuza geri getirilmeyeceinizi mi sandnz? Mutlak hkim ve hak olan Allah ok ycedir. O'ndan baka Tanr yoktur. O, yce Ar'n sahibidir" (el-M'minn 23/115-116).

c) hiret Hayatnn Devreleri nsann lmyle hiret hayat balar. Bu durumda hiret, kabir (berzah) hayat, kyamet, bas (yeniden dirilme), hair ve maher, defterlerin datlmas, hesap, mzan, srat, efaat, cennet ve cehennem gibi devreleri kapsamaktadr.

AKAD

121

aa) Kabir Hayat (Berzah) lmle balayp yeniden dirilmeye kadar devam edecek hayata kabir hayat denilir. Kabir hayat "berzah" diye de anlmtr. Bir hadiste "Kabir,
hiret duraklarnn ilkidir. Bir kimse eer o duraktan kurtulursa sonraki duraklar daha kolay geer. Kurtulamazsa, sonrakileri gemek daha zor olacaktr" (Tirmiz, Zhd, 5; bn Mce, Zhd, 32) buyurularak lmle hiret

hayatnn balad ifade edilmitir. Her insan ister lerek topraa gmlsn, ister boularak denizde kalsn veya yanarak kl havaya karsn, mutlaka kabir hayatn geirecek ve kyamet gn diriltilecektir. Genellikle insanlar lnce kabre konulduundan bu gibi durumlarda da kabir hayat ifadesi kullanlmaktadr. nsan ldkten sonra kabre konulunca Mnker ve Nekir adnda iki melek kendisine gelerek Rabb'in kimdir?, Peygamberin kimdir? Dinin nedir? diye soracaklar, iman ve gzel amel sahipleri bu sorulara doru cevaplar verecekler ve kendilerine cennet kaplar alarak cennet gsterilecektir. Kfir ve mnafklar ise bu sorulara doru cevap veremeyecek, onlara da cehennem kaplar alacak ve cehennem gsterilecektir. Kfirler ve mnafklar kabirde ac ve sknt iinde azap grrlerken mminler nimetler ierisinde mutlu ve skntsz bir hayat sreceklerdir (bk. Tirmiz, Ceniz, 70). Kabir azab ve nimeti ile ilgili olarak Kur'an'da ve sahih hadislerde eitli bilgiler bulunmaktadr. bb) Kyamet ve Kyamet Almetleri Szlkte "kalkmak, dikilmek, ayaklanmak" anlamlarna gelen kyamet bir terim olarak, evrenin dzeninin bozulmas, her eyin alt st edilerek yok olmas, yok olan ve len eylerin yeniden yaratlp diriltilerek ayaa kalkmas ve mahere doru ynelmesi demektir. Bu durumda kyamet genel bir lmden sonra genel bir dirilii kapsamaktadr. Kyametin kopmas, akln imknsz grecei bir olay deildir. nk evrenin yaratcs ve yneticisi olan Allah'n, evrendeki dzeni bozmas, dolaysyla bugn tabiat dzenleyen kanunlarn alt st olmas akl asndan mmkndr. Kur'n- Kerm'de kyametin geleceinden kuku duyulmamas gerektiini belirten ve kyamet ile ilgili durumlar aklayan pek ok yet vardr:
"nsan kyamet gn ne zamanm? diye sorar. te gz kamat, ay tutulduu, gnele ay bir araya getirildii zaman! O gn insan kaacak yer

122

LMHAL

neresi? diyecektir. Hayr, hayr! (Kap) snacak yer yoktur. O gn varp durulacak yer, sadece Rabbinin huzurudur" (el-Kyme 75/6-12). "Gkyz yarld, yldzlar dkld, denizler birbirine katld, kabirlerin iindekiler dar karld zaman, insanolu (yapp) gnderdiklerini ve (yapamayp) geride braktklarn bir bir anlar" (el-nfitr 82/1-5).

Kur'an'da kyamet gn; saat, vka (kesin olarak meydana gelecek olan), et-tmmet'l-kbr (en byk felket ve bel), hkka (gerek olan), gaiye (iddetiyle birden bire halk saran), karia (kapy alacak gerek) gibi isimlerle de anlmtr. Kyamet gn nce mminlerin ruhlar alnarak hirete gmeleri salanacak, bylece kyamet, insanlarn ktleri ve kfirler zerine kopacaktr (Buhr, Fiten, 5; Mslim, Fiten, 53; bn Mce, Fiten, 24). 1. Kyametin Kopaca Zaman Kyametin ne zaman kopacan ancak Allah bilir. Bu konuda ne Hz. Peygamber, ne ona vahiy getiren Cebril (a.s.), ne de zaman gelince kyamet olayn fiilen gerekletirmekle grevlendirilecek olan srfil (a.s.) bu bilgiye sahiptir. Yce Allah kyametin kopaca zaman ancak kendisinin bildiini eitli yetlerde ifade etmitir. Bu konudaki baz yetlerin meli yledir:
"Kyamet vakti hakkndaki bilgi ancak Allah katndadr..." (Lokmn 31/34). "Sana kyameti, ne zaman gelip atacan soruyorlar. De ki: Onun ilmi ancak Rabbimin katndadr. Onun vaktini O'ndan bakas aklayamaz. O, gklere de yerlere de ar gelmitir. O size anszn gelecektir. Sanki sen onu biliyormusun gibi sana soruyorlar. De ki: Onun bilgisi ancak Allah katndadr. Ama insanlarn ou bilmezler" (el-Arf 7/187).

Cibrl hadisi diye bilinen hadiste de Cebril (a.s.) iman, slm ve ihsan kavramlarnn ne ifade ettiini Hz. Peygamber'e sorduktan sonra kyametin ne zaman kopacan sormu ve u cevab almtr: "Bu meselede kendisine
soru sorulan, sorandan daha bilgili deildir" (Buhr, mn, 37; Mslim, mn, 1; Eb Dvd, Snnet, 15).

Mslman iin nemli olan, kyametin ne zaman kopacan bilmek deil, onun kopmasyla balayacak olan ebed hayata gerektii ekilde hazrlanabilmektir. Kyametin ne zaman kopacan bilmek mmkn deildir. Ancak Hz. Peygamber baz hadisleriyle onun yaklatn gsteren almetlerden insanlar haberdar etmitir.

AKAD

123

2. Kyamet Almetleri (Ert's-sat) Kyamet almetleri, insan iradesine bal olmas veya olmamas, kyametin kopuuna ok yakn bulunup bulunmamas durumu gz nnde tutularak iki balk altnda incelenir: Kk almetler, byk almetler. Almetlerin byk veya kk diye nitelenmeleri nemlerinden dolay deil, aklanan sebepten dolaydr.
1. Kk Almetler. Din emirlerin ihmal edilmesi ve ahlkn bozul-

mas gibi insan iradesine bal olarak byk almetlerden ok nce meydana gelecek olan olaylardr. Peygamberimizin gnderilmesi ve onunla peygamberliin sona ermesi, ilmin ortadan kalkp bilgisizliin artmas, arap ime ve zinann aka yaplr olmas, ehliyetsiz insanlarn sz sahibi olmas, adam ldrme olaylarnn artmas, dnya malnn bollamas, zekt verecek fakirin bulunmamas gibi olaylar kyametin kk almetlerinin bazlardr (Buhr, Tefsr, 79, Hudd, 20, Fiten, 25; Tirmiz, Fiten, 34; bn Mce, Fiten, 25; Eb Dvd, Snnet, 15).
2. Byk Almetler. Kyametin kopmasnn hemen ncesinde mey-

dana gelecek ve birbirini izleyecek olan olaylardr. Byk almetler, tabiat kanunlarn aan ve insan iradesinin dnda gerekleen olaylardr. Hz. Peygamber bir hadislerinde, "Kyametten nce on almet grmediiniz srece dnyann sonu gelmez" buyurmu ve bu almetleri u ekilde sralamtr (Mslim, Fiten, 39; Eb Dvd, Melhim, 11; bn Mce, Fiten, 28):
a) Duman. Mminleri nezleye tutulmu gibi bir duruma getiren ve kfirleri sarho eden bir dumann k ve btn yeryzn kaplamas. b) Deccl. Bu isimde bir ahs kacak ve Tanrlk iddiasnda bulunacak, istidrc denilen baz olaan stlkler gsterecek ve Hz. s tarafndan ldrlecektir. c) Dbbet'l-arz. Bu isimde bir canl kacak, yannda Hz. Ms'nn ass ve Hz. Sleyman'n mhr bulunacak, as ile mminin yzn aydnlatacak, mhr ile kfirin burnunu kracak, bylelikle mminlerin ve kfirlerin tannmalar salanacaktr. d) Gnein Batdan Domas. Evrenin tek hkimi Allah'n emriyle

gne batdan doacak, bu olaydan sonra iman edenlerin iman, kendilerine hibir fayda vermeyecektir.

124

LMHAL

e) Ye'cc ve Me'cc'n kmas. Bu isimde iki topluluun yeryzne

dalarak bir sre bozgunculuk yapmalar da kyametin bir baka byk almetidir.
f) Hz. s'nn Gkten nmesi. Hz. s kyametin kopmasna yakn gkten inecek, insanlar arasnda adaletle hkmedecek, Hz. Peygamber'in dini zere amel edecek, deccli ldrecek, sonra da lecektir. g) Yer knts. Biri douda, biri batda, biri de Arap yarmadasnda olmak zere yer knts meydana gelecektir. h) Ate kmas. Hicaz taraflarnda byk bir ate kacak ve her taraf aydnlatacaktr.

Kyamet almetleriyle ilgili olarak hadis kitaplarmzda pek ok rivayet ve bilgi bulunmaktadr. hiretle ilgili dier konularda olduu gibi kyamet almetlerinin mahiyeti konusunda da gerek bilgi sahibi yce Allah'tr. Onlarn gerek yz bilinemez. Ancak baz yorumlar yaplabilir, mahiyeti ise Allah'a havale edilir. 3. Sr ve Sra fr Kelime olarak sr, "seslenmek, boru, flenince ses karan boynuz" anlamlarna gelir. Terim olarak kyametin kopuunu belirtmek ve kyamet koptuktan sonra btn insanlarn maher yerinde toplanmak zere dirilmelerini salamak iin srfil (a.s.) tarafndan frlecek olan boruya sr denilir. Hz. Peygamber bir hadislerinde srun, kendisine flenen bir boru ve boynuz olduunu haber vermilerdir (Tirmiz, Kymet, 8). Fakat bu borunun mahiyeti insanlar tarafndan bilinemez. Sr da btn hiret hallerinde olduu gibi dnyadaki borulara benzetilemez. Kur'an yetlerinden anlaldna gre, srfil (a.s.) sra iki defa frecektir. lkinde Allah'n diledikleri hari, gklerde ve yerde olan her ey dehetinden sarslacak (nefha-i feza=korku fr) ve her ey yklp lecek ve kyamet kopacak (nefha-i sik=lm fr), ikincisinde de insanlar dirilecek ve maher yerinde toplanmak zere Rablerine koacaklardr (nefha-i
kym=kalk fr) (en-Neml 27/87; Ysn 36/51; ez-Zmer 39/68; elHkka 69/13-16).

srfil'in sra iki defa frmesi arasnda geecek zaman ise kesin olarak bilinmemektedir.

AKAD

125

cc) Bas (Yeniden Dirilme) ve hiret Halleri 1. Bas ldkten sonra tekrar dirilmek anlamna gelen bas, hiret hayatnn en nemli devrelerinden biridir. Kyametin kopmasndan sonra srfil (a.s.) sra ikinci defa frecek ve btn canl yaratklar tekrar diriltileceklerdir. Ehl-i snnet inancna gre tekrar dirili, hem beden hem de ruh ile olacaktr. Buna gre insan, ldkten ve rdkten sonra, Allah, onun bedenine ait asl paralar bir araya getirecek (veya benzerini yaratacak) ve ruhu buna iade edecektir. Kur'n- Kerm'deki "phesiz yetlerimizi inkr edenleri gn gelecek bir atee sokacaz. Onlarn derileri piip ac duymaz hale geldike derilerini baka derilerle deitiririz ki, acy duysunlar..." (en-Nis 4/56) melindeki yet ile hesap srasnda insann dil, el ve ayaklarnn a-

hitlik yapacan bildiren yetler (en-Nr 24/24-25), yeniden diriliin, ruhbeden birliktelii ile olacann delilleridir. Kur'n- Kerm ldkten sonra tekrar dirilii inkr edenlere kar, yeniden dirilmenin aklen mmkn olduunu ve mutlaka meydana geleceini srarla vurgulamakta ve bu konuda u delilleri ileri srerek, bu gerei ispatlamaktadr:
1. Bir eyi yoktan var edenin, onu ikinci defa var etmesi ncelikle mmkndr. Bu tr ispata rnek olarak u yetler verilebilir: "Kendi yaratln unutarak bize kar misal getirmeye kalkyor ve: u rm kemikleri kim diriltecek? diyor. De ki: Onlar ilk defa yaratm olan diriltecek. nk O, her trl yaratmay gayet iyi bilir" (Ysn 36/78-79). "Ey insanlar! Eer yeniden dirilmekten phede iseniz, unu bilin ki, biz sizi topraktan, sonra nutfeden (sperm), sonra alakadan (alanm yumurta), sonra organlar nce belirsiz, (sonra) belirlenmi canl et parasndan yarattk ki, size (kudretimizi) gsterelim. Ve dilediimizi belirlenmi bir sreye kadar rahimlerde bekletiriz. Sonra sizi bir bebek olarak dar karrz. Sonra gl anza ulamanz iin (sizi bytrz). inizden kimi vefat eder. Yine iinizden kimi de mrn en verimsiz ana kadar gtrlr, ta ki bilen bir kimse olduktan sonra bir ey bilmez hale gelsin..." (el-Hac 22/5). 2. Zor bir eyi yaratan, kolay bir eyi elbette yaratabilir. Gklerin ve ye-

rin yaratlmas, insann yaratlmasndan daha zordur. Gkleri ve yeri yaratp, onlar bir eye dayanmadan uzayda tutan Allah, insan ldkten sonra

126

LMHAL

tekrar diriltmeye phesiz kadirdir: "Gkleri ve yeri yaratan ve bunlar yaratmakla yorulmayan Allah'n, lleri diriltmeye de gcn yeteceini dnmezler mi?..." (el-Ahkaf 46/33).

Ayrca insann ilk yaratl, ikinci yaratlna gre daha zordur. nsan ilkin yaratmaya kadir olan Allah, onu ikinci defa yaratmaya daha ok kadirdir: "O ilkin mahlku yaratp sonra da tekrar diriltecek olandr ki, bu ona
gre (birinciden) pek daha kolaydr..." (er-Rm 30/27). 3. l bir durumda olan yeri canlandran Allah, insan da diriltebilir: "...Sen yeryzn de l ve kupkuru grrsn. Fakat biz onun zerine yamuru indirdiimiz zaman, o harekete gelir, kabarr, her eitten i ac bitkiler verir. nk Allah hakkn ta kendisidir. O lleri diriltir, yine O her eye hakkyla kdirdir. Kyamet vakti de gelecektir. Bunda phe yoktur. Ve Allah kabirlerdeki kimseleri diriltip kaldracaktr" (el-Hac 22/5-7). 4. Bir eyi zddna eviren onu benzerine evirebilir. Mesel suyun bol miktarda bulunduu yeil aatan atein kmas, deta imknsz iken, atei yeil aatan karan Allah, insan tekrar yaratabilir: "Yeil aatan sizin iin ate karan O'dur. te siz atei ondan yakyorsunuz. Gkleri ve yeri yaratan, onlarn benzerlerini yaratmaya kdir deil midir? Evet elbette kdirdir. O, her eyi hakkyla bilen yaratcdr" (Ysn 36/80-81).

Hz. Peygamber de eitli hadislerinde, ldkten sonra tekrar diriltme konusunda bilgi vermitir. O bir hadiste yle buyurmutur: "nsann kuyruk
sokumu kemii (acb'z-zeneb) dndaki her eyi, lmnden sonra ryp yok olacaktr. Kyamet gn tekrar diriltme bu rmeyen paradan olacaktr" (Buhr, Tefsr, 39/3; Mslim, Fiten, 141, 142). Yine bu konu-

daki hadislerde kyamet gnnde btn insanlarn diriltilecei, kabirden de ilk defa Hz. Muhammed'in kalkaca bildirilmektedir (Buhr, Tefsr, 39/3; bn Mce, Ceniz, 58). Hz. Peygamber bir hadislerinde, insanlarn diriltilirken ilk yaratllarndaki gibi olacaklarn haber vermi (Buhr, Rikak, 45; Mslim, Cennet, 55-59), bir baka hadiste de "Her kul, ld hal zere diriltilir" buyurmutur (Mslim, Cennet, 83). 2. Hair ve Maher Szlkte toplanmak, bir araya gelmek demek olan hair, terim olarak yce Allah'n insanlar hesaba ekmek zere tekrar diriliten sonra bir araya toplamasdr. nsanlarn toplandklar yere maher veya arast denilir. Kur'n- Kerm'de maherden ve bu srada yaanacak olaylardan bahseden pek ok yet vardr. Bu yetlerden birinde yle buyurulur: "Allah, onlar

AKAD

127

sanki gnn ancak bir saati kadar kaldklarn sandklar bir durumda yeniden diriltip toplayaca gn aralarnda birbirleriyle tanrlar. Allah'n huzuruna varmay yalanlayanlar elbette zarara uramlardr. nk onlar doru yola gitmemilerdi" (Ynus 10/45).

Hair gn insanlar kendi dertlerini, hesaptan yz akyla kp kmayacaklarn dneceklerinden yaknlaryla bile ilgilenmeyeceklerdir. O gn mminlerin yzleri parlayacak, kfirlerin ise kararacaktr. Hz. Peygamber her kulun ld durum zere, iyilik zere lmse iyi, ktlk zere lmse kt olarak diriltileceini, yaln ayak ve ilk yaratllar gibi haredileceklerini bildirmitir (Buhr, Rikak, 45; Mslim, Cennet, 14, 19; Tirmiz, Tefsr, 18). 3. Amel Defterlerinin Datlmas nsanlar hesaplarnn grlmesi iin toplandktan sonra, kendilerine dnyada iken yaptklar ilerin yazl bulunduu amel defterleri datlr. Bu defterlerin mahiyeti bilinmemektedir. Onlar dnyadaki defterlere benzetilemez. Kirmen Ktibn ad verilen melekler tarafndan yazlan bu defterler hakknda Kur'an'da yle buyurulur: "Kitap ortaya konmutur. Sulularn
onda yazl olanlardan korkmu olduklarn grrsn. Vay halimize derler, bu nasl kitapm. Kk byk hibir ey brakmakszn hepsini sayp dkm. Bylece yaptklarn karlarnda bulmulardr. Senin Rabbin hi kimseye zulmetmez" (el-Kehf 18/49).

Amel defterleri cennetliklere sadan, cehennemliklere soldan veya arkadan verilir. Defteri sadan verilenlere "ashb- yemn", soldan veya arkadan verilenlere "ashb- iml" ad verilir. Defterin sadan verilmesi bir mjde, soldan verilmesi ise azabn habercisidir. 4. Hesap ve Sual nsanlar amel defterlerini ellerine aldktan ve yaptklarnn en ince detayna kadar yazldn grdkten sonra Allah Tel tarafndan hesaba ekileceklerdir. Hesap ve sorgulama srasnda amel defterlerinden baka, insann organlar ve yeryzndeki mevcdat da insann yaptklarna ahitlik edecektir. Zerre ls hayr ileyenin mkfatn, ktlk ileyenin cezasn grecei ve hibir adaletsizliin sz konusu olmayaca sorgu ve hesap srasnda insanlara u be ey sorulacaktr: mrn nerede tkettii, genliini nasl geirdii, maln nerede kazand, nereye harcad, bildiklerini uygulayp uygulamad (Tirmiz, Kymet, 1).

128

LMHAL

eitli hadislerde de btn insanlarn, arac olmakszn Allah tarafndan hesaba ekilecei, mminler sorulan sorulara kolaylkla cevap verirlerken, kfirlerin ince ve titiz bir hesap ve sorgulamadan geirilecekleri haber verilmektedir (Buhr, Rikak, 49; Mezlim, 2; Mslim, Zekt, 20; Cennet, 18). 5. Mzan Szlkte "terazi" anlamna gelen mzan, hirette hesaptan sonra herkesin amellerinin tartld ilh adalet lsdr. yz bizce bilinemeyen mzan, dnyadaki l aletlerinin hibirine benzemez. Tartda iyilikleri ktlklerinden ar gelenler kurtulua erecek, hafif gelenler ise cehenneme gideceklerdir. Cehenneme gidenlerden mmin olanlar, iledii suun karl olan cezay ektikten sonra oradan karlp cennete girdirileceklerdir. Mzan hakknda Kur'an'da yle buyurulur: "Biz kyamet gn iin adalet terazileri kurarz. Artk kimseye, hibir
ekilde hakszlk edilmez. (Yaplan i) bir hardal tanesi kadar dahi olsa, onu (adalet terazisine) getiririz. Hesap gren olarak (herkese) yeteriz" (el-Enbiy 21/47).

6. Srat Srat cehennemin zerine uzatlm bir yoldur. Herkes buradan geecektir. Mminler yaptklar amellerine gre kimi sratli, kimi daha yava olarak bu yoldan geecek, kfirler ve gnahkrlar ise ayaklar srerek cehenneme deceklerdir. Sratn nasl bir ey olduuna dair sahih hadislere rastlamak mmkn deildir. Peygamberimiz bir hadislerinde, cehennemin zerine kurulacak srattan ilk geenin kendisi ve mmeti olacan, insanlarn iyi amelleri sayesinde oradan sratle geeceklerini bildirmitir (Buhr, Ezn, 129; Rikak, 48-52; Mslim, mn, 81; bn Mce, Zhd, 33). 7. Havuz Kyamet gnnde peygamberlere ihsan edilecek havuzlar bulunacaktr. Mminler bunlarn tatl ve berrak suyundan ierek susuzluklarn gidereceklerdir. Kur'an'daki "Kukusuz biz sana kevseri verdik" (el-Kevser 108/1) yetinde geen kevser, genellikle havuz olarak anlalmtr. Bu sebeple Hz. Peygamber'in kyametteki havuzu iin "havz- kevser" denilmitir. Hadislerde bildirildiine gre kyamet gn her peygamberin bir havuzu olacaktr. Bu havuzdan o peygamberin kendisi ve mmeti iecektir. Hz. Peygamber'in havuzu ok geni, suyu stten daha beyaz, kokusu miskten daha gzel, kadehlerinin says da gkteki yldzlardan daha oktur. Ondan bir kere ien bir daha ebediyen susamayacaktr (Buhr, Rikak, 53; Fiten, 1; Mslim, Fezil, 9; Tirmiz, Kymet, 14, 15).

AKAD

129

8. efaat hirette btn peygamberlerin Allah'n izniyle efaat etmeleri haktr ve gerektir. efaat demek, gnah olan mminlerin gnahlarnn balanmas, olmayanlarn daha yksek derecelere erimeleri iin peygamberlerin ve Allah katndaki dereceleri yksek olanlarn Allah'a yalvarmalar ve dua etmeleri demektir. Kfir ve mnafklar iin efaatin hibir ekilde sz konusu olmad o gnde, bata Peygamberimiz olmak zere dier peygamberler ve Allah'n has kullar, "...zni olmadan onun katnda kim efaat edebilir?..." (el-Bakara 2/255), "...Onlar Allah rzsna ulam olanlardan bakasna efaat etmezler..." (el-Enbiy 21/28) melindeki yetler efaatin varln ortaya koyarlar. Peygamberimiz de "efaatim, mmetimden byk gnah ileyenler iindir" (Eb Dvd, Snnet, 21; Tirmiz, Kymet, 11; bn Mce, Zhd, 37) buyurmutur. Hz. Peygamber'in bundan baka bir de genel ve kapsaml bir efaati vardr. Maherde btn yaratklar strap ve heyecan iinde hesaplarnn grlmesi iin bekleirlerken, o Allah'a dua ederek hesap ve sorgunun bir an nce yaplmasn ister. Buna "efat-i uzm" (en byk efaat) denilir. Peygamberimizin bu efaati, Kur'an'da makam- mahmd (vlen makam) adyla anlr (el-sr 17/79); efat-i uzm konusunda bk. Buhr, Zekt, 52). Mslmanlara den grev, efaate gvenip dinin gereklerini terketmek deil, efaate lyk olmak iin alp abalamaktr. 9. Arf Da ve tepenin yksek ksmlar anlamna gelen arf, cennetle cehennemin arasnda bulunan srun ve yksek ksmn addr. Bilginler, arf ve arflklarn kimler olaca konusunda farkl iki gre sahip olmulardr:
1. Herhangi bir peygamberin tebliini duymam olarak len insanlarla, kkken len mrik ocuklar arfta kalacaklardr. 2. Arflklar, iyi ve kt amelleri eit olan mminlerdir. Bunlar cennete girmeden nce cennetle cehennem arasnda bir sre bekletilecekler, sonra Allah'n lutfuyla cennete gireceklerdir.

Kur'an'da arfta bulunanlarla ilgili olarak yle buyurulur: "ki taraf

(cennetliklerle cehennemlikler) arasnda bir perde ve arf zerinde herkesi simalarndan tanyan adamlar vardr ki, bunlar henz cennete giremedikleri halde (girmeyi) umarak, cennet ehline selm size diye seslenirler. Gzleri cehennem ehli tarafna dndrlnce: Ey Rabbimiz, bizi zalimler topluluu ile beraber bulundurma, derler" (el-Arf 7/46-47).

130

LMHAL

10. Cehennem Kelime olarak derin kuyu anlamna gelen cehennem, hirette kfirlerin srekli olarak, gnahkr mminlerin de gnahlar lsnde cezalandrlmak zere kalacaklar azap yeridir. Kur'an'da cehennem iin yedi isim kullanlmtr: Cehennem (derin kuyu), nr (ate), cahm (son derece byk, alevleri kat kat ykselen ate), hviye (denlerin ounun geri dnmedii uurum), sar (lgn ate ve alev), lez (dumansz ve katksz alev), sakar (ate), hutame (obur ve kzgn ate). Baz bilginler bu yedi ismin, cehennemin yedi tabakas olduunu ileri srmlerdir. Cehennem ve oradaki hayat, Kur'n- Kerm'de u ekilde tasvir edilir: Sulular cehenneme vardklarnda, cehennem onlara byk kvlcmlar saar (el-Mrselt 77/32-33), uzaktan gzktnde onun kaynamas ve uultusu iitilir (el-Furkan 25/12). nkrclar iin bir zindan olan cehennem (elsr 17/8), ateten rt ve yataklaryla (el-Arf 7/40-41), cehennemlikleri her taraftan kuatan (el-Kehf 18/29), yzleri dalayan ve yakan (brhim 14/50; el-M'minn 23/104), deriyi soyup kavuran (el-Meric 70/16), yreklere ken (el-Hmeze 104/7), kzgn ate dolu bir ukurdur (el-Karia 101/9-11). Yakt insanlarla talar olan cehennem (et-Tahrm 66/6), kendisine atlanlardan bkmayacaktr (Kaf 50/33). nsann iine ileyen bir scaklk ve kaynar su iinde, serin ve ho olmayan bir kara dumann glgesinde bulunacak cehennemliklerin (el-Vka 56/42-44) derileri, her yannda, azab tatmalar iin baka deriler ile deitirilecektir (en-Nis 4/56). Onlarn yiyecei zakkum aac (es-Sfft 37/64-66), iecekleri kaynar su ve irindir (el-Vka 56/53-55; en-Nebe 78/25). Orada serinlik bulamadklar gibi iecek gzel bir ey de bulamayacaklardr (en-Nebe 78/24). Allah' grmekten mahrum kalacak inkrclara (el-Mutaffifn 83/15) Allah rahmet etmeyecek (en-Nis 4/137, 168), cehennem azab ise onlar ebed olarak kuatacaktr. Gnahkr mminler ise cehennemde ebed kalmayacaklar, Peygamberimizin hadislerinde de bildirildii gibi, cezalarn ektikten sonra cennete konulacaklardr (Buhr, Rikak, 51; Tevhd, 19; Tirmiz, Birr, 61; bn Mce, Mukaddime, 9). hiret hayatnn her devresinde olduu gibi cehennem azabn ruh, beden ile birlikte ekecektir. Ancak cehennem hayatnda sz edilen, ac, strap, azap, ate vb. eyler bu dnyadakilere benzetilemez. Bunlarn i yzn insanlarn bilmesi mmkn deildir. Ancak Allah bilir.

AKAD

131

11. Cennet Szlkte bahe, bitki ve sk aalarla rtl yer anlamna gelen cennet, terim olarak eitli nimetlerle bezenmi olan ve mminlerin iinde ebed olarak kalacaklar hiret yurduna denir. Cennet ve oradaki hayat sonsuzdur. Kur'an'da cennet iin eitli isimler kullanlmtr. Cennetin tabakalar olmas ihtimali de bulunan bu isimleri yle sralayabiliriz: Cennet'l-me'v (ehid ve mminlerin barna ve kona olan cennet), cennet-i adn (ikamet ve ebedlik cenneti), dr'l-huld (ebedlik yurdu), firdevs (her eyi kapsayan cennet bahesi), dr's-selm (esenlik yurdu), dr'l-mukame (ebed kalnacak yer), cennt'n-nam (nimetlerle dolu cennetler), el-makam'l-emn (gvenli makam). Kur'n- Kerm'i incelediimiz zaman onun cenneti ve cennetlikleri u ekilde tasvir ettiini grrz: Cennet, genilii gklerle yer kadar olan (l-i mrn 3/133), yakc scan da dondurucu souun da grlmeyecei bir yerdir (el-nsn 76/13). Temiz su, tad bozulmayan st ve szme bal rmaklarnn yer ald cennette (Muhammed 47/15), suyu zencefille kokulandrlm tatl su pnar (selsebl) (el-nsn 76/18) ve sonunda misk kokusu brakan bir iecek de vardr (el-Mutaffifn 83/25-26). Cennet iecei ba artmayan, sarho etmeyen, ienlere zevk baheden ve bembeyaz bir kaynaktan kan (es-Sfft 37/45-47) bir iecektir. ildii zaman sarho etmedii gibi ne ba dnmesi yapar (el-Vka 56/19), ne gnah ilemeye iter, ne de samalatr (et-Tr 52/23). Cennette trl meyveler, hurmalklar, nar aalar (er-Rahmn 55/68), balar (en-Nebe 78/32), dikensiz sedir aalar, salkmlar sarkm muz aalar (el-Vka 56/28-29), eit eit ku etleri (el-Vka 56/21) bulunur. Cennetliklerin elbiseleri ince ve kaln halis ipektendir (el-Kehf 18/31; el-nsn
76/21), ssleri altndandr (el-Kehf 18/21; el-Hac 22/23; el-Ftr 35/33), evleri gzeldir (et-Tevbe 9/72). Cennettekilere hizmet etmek iin lmsz genler (vildan) dolar, onlar gzelliklerinden dolay salm birer inci sanlrlar (elnsn 76/19). Bunlar altn kadeh ve tepsiler dolatrrlar, cennetliklerin canlarnn istedii ve gzlerinin grd her ey orada hazr bulunur (ez-Zuhruf 43/71). Cennettekilere altlarndan rmaklar akan, st ste bina edilmi kkler vardr (ezZmer 39/20), cennetlikler iin pek ok gzelliklerle nitelenmi tertemiz eler bulunacaktr (el-Bakara 2/25; el-Vka 56/35-38; es-Sfft 37/48-49; en-Nebe 78/33). Cennetliklerin hem kendileri hem de eleri cennetin glgelerinde tahtlar zerine kurulup yaslanrlar (Ysn 36/56). Allah tarafndan kalplerinden kin

sklp atlm olan cennetlikler, kardeler halinde, kar karya tahtlar ze-

132

LMHAL

rinde otururlar. Orada bunlara hibir yorgunluk ve zahmet yoktur (el-Hicr 15/4748). Cennette bo ve yalan sz de iitilmez (en-Nebe 78/35). Cennet nimetlerinin insan akl ve hayalinin alamayaca gzellikte olduunu Hz. Peygamber bir kuts hadiste yle aklamtr: "Cenb- Hak buyuruyor ki: Slih kullarm iin ben, cennette hibir gzn grmedii, hibir kulan iitmedii ve insann kalbinden bile gemeyen nice nimetler hazrladm" (Buhr, Tefsr, sre 32; Mslim, Cennet, 1; Tirmiz, Tefsr, sre 32).

phesiz cennetteki nimetlerin en by Allah'n honutluunu kazanmak ve Allah' grmektir. Bu konuda Kur'an'da yle buyurulmutur: "...
Allah'n rzs ise hepsinden (btn cennet nimetlerinden) daha byktr. te byk kurtulu ta budur" (et-Tevbe 9/72).

Allah'n hirette Grlmesi (R'yetullah). Mminler, hirette, cennete girdikten sonra Allah' greceklerdir. Bu grmenin mahiyeti hakknda kesin bilgi yoktur. Ancak bilginler Allah' grme olaynda, bu dnyada varlklarn grlmesi iin zorunlu olan artlarn gerekmediini ileri srmlerdir. Kur'n- Kerm'de "Yzler vardr ki, o gn l l parlayacaktr. Rablerine
bakacaklardr" (el-Kyme 75/22-23) buyurularak, hirette mminlerin Allah'

grecekleri haber verilmektedir. Peygamber Efendimiz de bir hadislerinde yle buyurmaktadr: "Muhakkak ki siz u ay grnz gibi, Rabbinizi de greceksiniz. Ve o srada izdihamdan tr birbirinize zarar vermi de olamayacaksnz" (Buhr, Mevkt, 16; Tevhd, 24; Mslim, mn, 81; Tirmiz, Cennet, 15).

Bir baka hadiste de, mminler cennete girdikten sonra, Allah'n mminlere "Daha vermemi istediiniz bir ey var m?" diye soraca haber verilmektedir. Onlarn bu soruya "Daha ne isteyelim?" diye cevap vermeleri zerine, Allah'n kendisini mminlere gsterecei, artk mminler iin Allah'a bakmaktan daha ho gelecek bir eyin bulunmayaca ayn hadiste bildirilmitir (bk. Mslim, mn, 80; Tirmiz, Cennet, 16).

F) KAZ ve KADERE MAN

a) Kaz ve Kaderin Anlamlar Kader szlkte "l, miktar, bir eyi belirli lye gre yapmak ve belirlemek" anlamlarna gelir. Terim olarak yce Allah'n, ezelden ebede kadar olacak btn eylerin zaman ve yerini, zellik ve niteliklerini, ezel ilmiyle bilip snrlamas ve takdir etmesi demektir. Allah'n ilim ve irade sfatlaryla

AKAD

133

ilgili bir kavram olan kader, evreni, evrendeki tm varlk ve olaylar belli bir nizam ve lye gre dzenleyen ilh kanunu ifade eder. Szlkte "emir, hkm, bitirme ve yaratma" anlamlarna gelen kaz, Cenb- Hakk'n ezelde irade ettii ve takdir buyurduu eylerin zaman gelince, her birisini ezel ilim, irade ve takdirine uygun biimde meydana getirmesi ve yaratmasdr. Kaz Allah'n tekvn sfat ile ilgili bir kavramdr. b) Kaz ve Kadere man Kader ve kazya iman yce Allah'n ilim, irade, kudret ve tekvn sfatlarna inanmak demektir. Bir baka deyile bu sfatlara inanan kimse, kader ve kazya da inanm olur. Bu durumda kader ve kazya inanmak demek, hayr ve er, iyi ve kt, ac ve tatl, canl ve cansz, faydal ve faydasz her ne varsa hepsinin Allah'n bilmesi, dilemesi, kudreti, takdiri ve yaratmas ile olduuna, Allah'tan baka yaratc bulunmadna inanmak demektir. Dnyada meydana gelmi ve gelecek olan her ey, Allah'n ilmi, dilemesi, takdiri ve yaratmas ile olur. Her eyin bir kaderi vardr. Bunun anlam ise udur: Yce Allah, insanlar hr iradeleriyle seecekleri eylerin nerede ve ne ekilde seileceini ezel yani zamanla snrl olmayan mutlak ilmiyle bilir ve bu bilgisine gre diler, yine Allah bu dilemesine gre takdir buyurup zaman gelince kulun seimi dorultusunda yaratr. Bu durumda Allah'n ilmi, kulun seimine bal olup, Allah'n ezel mnada bir eyi bilmesinin, kulun irade ve seimi zerinde zorlayc bir etkisi yoktur. Aslnda insanlar, Allah'n kendileri hakknda sahip olduu bilgiden habersizdirler ve pratik hayatta bu bilginin etkisi altnda kalmakszn kendi iradeleriyle davranmaktadrlar. Bir baka ifadeyle sylersek biz, yce Allah bildii iin belli ileri yapmyoruz. Bizim bu ileri yapacamz, O'nun tarafndan ezel ve mutlak anlamda bilinmektedir. Allah, kulu seen ve setiklerinden sorumlu olan bir varlk olarak yaratm, onu emir ve yasaklarla sorumlu ve ykml tutmutur. Ayrca Allah Tel, kulun seimine gre fiilin yaratlaca noktasnda bir ilh kanun da belirlemitir. Kader konusunda bilinmesi gereken bir baka husus da udur: Kader i yzn ancak Allah'n bilebilecei, mutlak ve kesin bir biimde zmlenmesi mmkn olmayan bir ilh srdr. Zaman ve mekn kavramlaryla yorulmu bulunan insan akl, zaman ve mekn boyutlarnn sz konusu olmad bir ilh ilmi, irade ve kudreti kavrayabilme g ve yeteneinde deildir. Kader konusunu kesin biimde zmeye girimek, insann kapasitesini zorlamas ve imknsza tlip olmas demektir.

134

LMHAL

Kader ve kazya inanmak iman esaslarndandr. Ancak insanlar kaderi bahane ederek, kendilerini sorumluluktan kurtaramazlar. Bir insan "Allah byle yazm, aln yazm buymu, bu ekilde takdir etmi, ben ne yapaym?" diyerek gnah ileyemeyecei gibi, gnah iledikten sonra da kendisini susuz gsteremez, kaderi mazeret olarak ileri sremez. nk bu fiiller, insanlar byle tercih ettikleri iin, bu seime uygun olarak Allah tarafndan yaratlmlardr. Ayrca sr olan kaderin i yz Allah'tan bakas tarafndan bilinemez. O halde kader ve kazya gvenip almay brakmak, olumlu sonucun salanmas ya da olumsuz sonularn nlenmesi iin gerekli sebeplere sarlmamak ve tedbirleri almamak, slm'n kader anlay ile badamaz. Allah her eyi birtakm sebeplere balamtr. nsan bu sebepleri yerine getirirse Allah da o sebeplerin sonucunu yaratacaktr. Bu da bir ilh kanundur ve bir kaderdir. c) Kader ve Kaz ile lgili yet ve Hadisler Kader ve kazya iman, her eyin Allah'n takdirine bal bulunduuna iaret eden yetlerin yan sra ilh ilmin, olmu ve olacak tm varlk ve olaylar kuattn belirten yetlerde srarla vurgulanmtr. Hz. Peygamber de baz mehur hadislerinde kadere iman bir iman esas olarak aklamtr. Kader konusu ile ilgili baz yetlerin meli yledir:
"...O'nun katnda her ey bir l (miktar) iledir" (er-Rad 13/8). "...Her eyi yaratp ona bir nizam veren ve mukadderatn tayin eden Allah, yceler ycesidir" (el-Furkan 25/2). "De ki: Allah'n bizim iin yazdndan bakas bize asla erimez..." (etTevbe 9/51).

Bu yetlerden baka Allah'n her eyin yaratcs olduunu, dilediini sapkla sevkedip, dilediini hidayete erdirdiini, insanlar arasnda lm O'nun takdir ettiini bildiren yetler de (bk. ez-Zmer 39/62; es-Sfft 37/96; el-Arf 7/178; el-Vka 56/60 vb.) kapsam asndan kinatta her eyin belli bir kadere bal bulunduu, bunun da Allah Tel tarafndan belirlendii sonucunu ortaya karmaktadr. Hz. Peygamber de Cibrl hadisi diye bilinen hadiste akland gibi, kadere iman iman esaslar arasnda saymtr. Bu hadiste getiine gre Cebril (a.s.) Peygamberimize: man nedir? diye sormu, o da:

AKAD

135

Allah'a, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, hiret gnne, hayr ve erriyle kadere inanmandr cevabn vermitir (bk. Mslim, mn, 1; Eb Dvd, Snnet, 15; bn Mce, Mukaddime, 9). Kaderin bir ilh sr oluunu ve insanlar tarafndan gerek anlamda zlmesinin imknszln gz nnde bulunduran Hz. Peygamber kader konusunu tartan ashabn uyararak yle buyurmutur: "Siz bununla m
emrolundunuz? Veya ben bunun iin mi peygamber olarak gnderildim? unu biliniz ki sizden nceki mmetler bu tr tartmalara baladklar zaman helk olmulardr. Byle tartmalara girmemelisiniz" (Tirmiz, Kader, 1).

d) nsann radeli Fiilleri ve Fiillerinin Yaratlmas aa) Allah'n ve nsann radesi Szlkte "semek, istemek, ynelmek, tercih etmek ve karar vermek" anlamlarna gelen irade terim olarak, Allah'n veya insann ilgili seeneklerden birini seip belirlemesi, tayin ve tahsis etmesi diye tanmlanr. Allah'n iradesi ezeldir, sonsuzdur, snrszdr, herhangi bir eyle balantl deildir ve mutlaktr. nsann iradesi ise sonlu, snrl, zaman, mekn vb. eylerle balantldr. Evrende meydana gelen her olay ve varlk, Allah'n tekvn (oluumla ilgili) iradesi ile meydana gelir. Kul da Allah'n kendisine tand snrlar iinde fiilini seer. Kulun fiilinde hr olmas demek, hrriyetine inanmas, fiili yaparken herhangi bir bask altnda olmadn kabullenmesi demektir. Ehl-i snnet'in nemli iki kolu olan Earler ve Mtrdler, insann iradesi ve bu iradenin fiildeki rol konusunda temelde gr birlii iinde olmulardr. Ancak Earler, Allah'n iradesinin her eyi kuattn dikkate alarak, bu iradeye kll (genel) irade adn vermiler ve byle bir nitelendirme ile onu, kulun iradesinden ayrt etmek istemilerdir. Mtrdler ise, Allah'n iradesine ilh ve ezel irade demiler, kll ve cz' irade terimlerini kulun iradesinin iki ynn belirtmekte kullanmlardr. Kll irade, Allah tarafndan kula verilmi olan, yapma veya yapmamay tercihte arac kabul edilen seme yeteneidir. Cz' irade ise kll iradenin, iki taraftan birine aktif biimde ynelmesinden ibarettir. Mtrdler bu sebeple cz' iradeye, azm-i musammem (kesinlemi karar), ihtiyr (seim) ve kast (ynelme) adn da verirler.

136

LMHAL

bb) nsan radesi ve Fiildeki Rol nsanlar fiillerde gerek bir irade hrriyetine sahiptirler. nk insan bu gerei kendi iinde her an duymakta, yapt ilerde hr olduunu hissetmektedir. Yce Allah, insanlarn irade sahibi, dilediini yapabilir bir varlk olmasn irade ve takdir buyurmu ve onlar bu g ve kudrette yaratmtr. Bu sebeple insanlar kendi istek ve iradeleriyle bir ey yapp yapmamak gcndedirler, iki ynden birini tercih edip seebilirler. nsann sevab ve cezay hak etmesi, belli ilerden sorumlu olmas bu hr iradesi sebebiyledir. Fiilin meydana geliinde kulun hr iradesinin etkisi vardr. Fakat fiillerin yaratcs Allah Tel'dr. Allah kullarn iradeli fiillerini, onlarn iradeleri dorultusunda yaratr. Bu, Allah'n buna mecbur ve zorunlu olmasndan deil, detullah ve snnetullah ad verilen ilh kanununu yani kaderi bu ekilde dzenlemesindendir. Bu durumda fiili tercih ve semek (kesb) kuldan, yaratmak (halk) Allah'tandr. Kul iyi veya kt ynden hangisini seer ve iradesini hangisine yneltirse Allah onu yaratr. Fiilde seme serbestisi olduu iin de kul sorumludur. Hayr ilemise mkfatn, er ilemise cezasn grecektir. nsann hr bir iradeye sahip olduunu ve bu iradesinden dolay sorumlu ve ykml bulunduunu gsteren yetler vardr:
"Nefse ve ona birtakm kabiliyetler verip de iyilik ve ktlklerini ilham edene yemin ederim" (e-ems 91/7-8). "phesiz biz ona doru yolu gsterdik. ster kredici olsun, ister nankr" (el-nsn 76/3). "Kim iyi bir i yaparsa lehine, kim de ktlk yaparsa aleyhinedir. Rabbin kullara asla zulmedici deildir" (Fussilet 41/46).

O halde insanlar, Allah'n kullar olarak sorumluluklarn bilip doru, iyi, gzel, hayrl eyler ileyip, yanl, kt, irkin ve er davranlardan uzaklamallar, bylelikle hirette gzel karlklara ve mkfatlara ulamaya almaldrlar. cc) nsann Fiillerinin Yaratlmas nsann fiilleri, zorunlu (ztrar) fiiller ve ihtiyar (iradeli) fiiller olmak zere ikiye ayrlr. Nefes almz, kalp atmz, midemizin sindirimi gibi zorunlu ve refleks hareketlerimizin oluturduu fiillere ztrar fiiller ad veri-

AKAD

137

lir. Bunlarn oluumunda insan iradesinin herhangi bir rol yoktur. Dolaysyla da insan bu fiillerden sorumlu deildir. Yaz yazmak, oturup kalkmak, namaz klmak veya klmamak, hayr veya er, iyi veya kt bir ey ilemek gibi hr irademizle seerek yaptmz fiiller ise iradeli fiillerimizdir. radeli fiillerimizin oluumunda herhangi bir bask ve zorlama altnda deilizdir. Her ne ekilde olursa olsun bizi ve yaptklarmz yaratan Allah Tel olduu iin, bizim her iki eit fiilimizi yaratan da Allah Tel'dr. Ehl-i snnet'e gre kullarn fiillerini onlarn iradeleri dorultusunda yaratan Allah olduu iin, yaratma sfat Allah'tan baka bir varla verilemez. Bu sebeple kulun, fiilini kendisinin yaratt ileri srlemez. nk bir yette "Allah her eyin yaratcsdr..." (ez-Zmer 39/62) buyurulmutur. nsann fiili de ey kapsamndadr. ey somut varl olan demektir. O halde insan fiilinin yaratcs da Allah Tel'dr. Buna gre insan, hr iradesi ile fiili seer, gerekli gc sarfeder, Allah da onun neyi seeceini ezel ilmi ile bilir, bu ilmine gre irade ve takdir buyurur ve bu iradesi dorultusunda yaratr. e) Tevekkl Szlkte "gvenmek, dayanmak, ii bakasna havale etmek" anlamlarna gelen tevekkl terim olarak, hedefe ulamak iin gerekli olan madd ve mnev sebeplerin hepsine bavurduktan ve yapacak baka bir ey kalmadktan sonra Allah'a dayanp gvenmek ve ondan tesini Allah'a brakmak demektir. Mesel bir ifti nce zamannda tarlasn srp ekime hazrlayacak, tohumu atacak, sulayacak, zararl bitkilerden arndrp illayacak, gerekirse gbresini de verecek, ondan sonra iyi rn vermesi iin Allah'a gvenip dayanacak ve sonucu O'ndan bekleyecektir. Bunlarn hibirisini yapmadan "Kader ne ise o olur" tarznda bir anlay tembellikten baka bir ey deildir ve slm'n tevekkl anlayyla badamaz. Tevekkl, mslmanlarn kadere olan inanlarnn tabii bir sonucudur. Tevekkl eden kimse Allah'a kaytsz artsz teslim olmu, kaderine raz bir kimsedir. Fakat kadere inanmak da tevekkl etmek de tembellik, gerilik ve miskinlik demek olmad gibi, alma ve ilerlemeye mni de deildir. nk her mslman olaylarn, ilh dzenin ve kanunlarn erevesinde, sebep-sonu ilikisi ierisinde olup bittiinin bilincindedir. Yani tohum ekilmeden rn elde edilmez. l kullanlmadan tedavi olunmaz. Slih ameller ilenmedike Allah'n rzs kazanlmaz ve dolaysyla cennete girilmez. yleyse tevekkl, alp a-

138

LMHAL

balamak, alp abalarken Allah'n bizimle olduunu hatrdan karmamak ve sonucu Allah'a brakmaktr. Yce Allah bir yette "...Kararn verdiin zaman artk Allah'a dayanp
gven. nk Allah, kendisine dayanp gvenenleri sever" (l-i mrn 3/159) buyurmu, mminlerin bir baka varla deil, yalnzca kendisine

gvenmelerini emretmi, nk tevekkl edene kendisinin yeteceini bildirmitir (bk. l-i mrn 3/122, 160; el-Mide 5/11; et-Tevbe 9/51; brhim 14/11; et-Tegabn 64/13; et-Talk 65/3). Hz. Peygamber de devesini salarak tevekkl ettiini syleyen bedevye "nce deveni bala, Allah'a yle tevekkl et" (Tirmiz, Kyamet, 60) buyurarak tevekklden nce tedbirin alnmas iin uyarda bulunmutur. f) Hayr ve er Szlkte "iyilik, iyi, faydal i ve fayda" anlamlarna gelen hayr, Allah'n emrettii, sevdii ve honut olduu davranlar demektir. Szlkte "ktlk, fenalk ve kt i" demek olan er de Allah'n honut olmad, sevmedii, mer olmayan, ilenmesi durumunda kiinin ceza ve yergiye mstehak olaca davranlar demektir. mentde ifade edildii zere her mslman kadere, hayr ve errin Allah'tan olduuna inanr. Yani lemlerin yaratcs olan Allah Tel hayr da erri de irade eder ve yaratr. nk lemde her ey onun irade, takdir ve kudreti altndadr. lemde ondan baka gerek mlk ve kudret sahibi, tasarruf yetkisi olan bir baka varlk yoktur. nsan, hayr da erri de kendi iradesi ile kazanr. Allah'n hayra rzs vardr, erre ise yoktur. Hayr seen mkfat, erri seen ceza grecektir. errin Allah'tan olmas, kulun fiilinin meydana gelmesi iin Allah'n tekvn iradesinin ve yaratmasnn devreye girmesi demektir. Yoksa Allah kullarn kt filleri yapmalarndan honut olmaz, erri emretmez, erre ter (din) iradesi yoktur. Ehl-i snnet'e gre, Allah'n erri irade edip yaratmas kt ve irkin deildir. Fakat kulun er ilemesi, erri kazanmas, erri tercih etmesi ve erle nitelenmesi ktdr ve irkindir. Mesel usta bir ressam, sanatnn btn inceliklerine riayet ederek, irkin bir adam resmi yapsa, o zat takdir etmek ve sanatna duyulan hayranl belirtmek iin "ne gzel resim yapm" denilir. Bu durumda resmi yaplan adamn irkin olmas, resmin de irkin olmasn gerektirmemektedir. Yce Allah mutlak anlamda hikmetli ve dzenli i yapan yegne varlktr. Onun erri yaratmasnda birtakm gizli ve ak hikmetler vardr. Canl lden, iyi ktden, hayr erden ayrt edilebilsin diye, Allah eyay ztlaryla birlikte yaratmtr.

AKAD

139

Ayrca insana er ve kt eylerden korunma yollarn gstermi, erden saknma g ve kudretini vermitir. Dnyada er olmasa hayrn mnas anlalamaz, bu dnyann bir imtihan dnyas olmasndaki hikmet gerekleemezdi. er Allah'n adalet ve hikmeti gerei veya kendisinden sonra gelecek bir hayra vasta ve arac olmak ya da daha kt ve zor bir erri defetmek iin yaratlmtr. Allah'n kudreti ile meydana gelen her ite ya kendimiz, ya bakalar, ya da toplum iin birtakm faydalar bulunabilir. Bir eyin er olmas bize gredir. Bir yette bu husus yle aklanmaktadr: "Umulur ki, holanmadnz bir ey sizin
iin hayrdr. Ve yine umulur ki, sevdiiniz bir ey de sizin iin erdir. Siz bilmezsiniz, Allah bilir" (el-Bakara 2/216). Bir eyin er saylmasnn geree ve sonuca

uymayna yle bir rnek verilebilir: Hz. Peygamber'in yurdundan ayrlmaya zorlanp Mekke'den Medine'ye hicret etmesi ilk bakta birok kimseye er olarak gzkm ise de, bu olay bir sre sonra Mekke fethi gibi iyi bir sonuca ortam hazrlam ve nice hayrl gelimelere vesile olmutur. g) Rzk Szlkte "azk, yenilen, iilen ve faydalanlan ey" anlamna gelen rzk, terim olarak, yce Allah'n, canllara yiyip imek ve yararlanmak iin verdii her ey diye tanmlanr. Bu tanma gre rzk, hell olan eyleri kapsad gibi, haram olanlar da kapsamaktadr. Ehl-i snnet rzk konusunda u temel prensipleri benimsemitir: 1. Yegne rzk veren (rezzk- lem) Allah Tel'dr. Kur'an'da, "Yeryznde yryen her canlnn rzk, yalnzca Allah'n zerinedir..." (el-Hd 11/6) buyurularak, tm canllarn rzkn verenin Allah olduu bildirilmi, bir

baka yette de O'nun, dilediine bol rzk verip, dilediinin rzkn ise daraltt ifade edilmitir (e-r 42/12). 2. Rzk yaratan ve veren Allah Tel'dr. Kul, Allah'n evrende geerli tabii kanunlarn gzeterek alr, abalar, sebeplere sarlr ve rzk kazanmak iin tercihlerde bulunur. Allah da onun bu tercihine ve abasna gre rzkn yaratr. Allah'n yegne rzk veren olmas, tembellik yapmay, almamay, yanl bir tevekkl anlayna sahip olmay gerektirmez. Kazan iin, mer yollardan gerekli giriimde bulunmak kuldan, rzk yaratmak ise Allah'tandr. 3. Haram olan bir ey, onu kazanan kul iin rzk saylr. Fakat Allah'n haram olan rzk, kulun kazanmasna rzs yoktur. Bir yette, "Artk Allah'n size verdii rzktan hell ve temiz olarak yiyin..." (en-Nahl 16/114) buyurularak, hell yenilmesi emredilmi, haram yasaklanmtr.

140

LMHAL

4. Herkes kendi rzkn yer. Bir kimse bakasnn rzkn yiyemeyecei gibi, baka biri de onun rzkn yiyemez. h) Ecel Szlkte "nceden tesbit edilmi zaman ve sre" anlamna gelen ecel, terim olarak, insan hayat ve dier canllar iin belirlenmi sreyi ve bu srenin sonunu yani lm ann ifade eder. Her ferdin ve toplumun bir eceli vardr. Ecel tek olup Allah'n kaz ve kaderiyledir. nsanlar dirilten, rzklandran ve ldren Allah olduundan, eceli belirleyen de O'dur. "Aranzda lm takdir eden biziz..." (el-Vka 56/60) yeti bu hususu ortaya koymaktadr. Kur'an yetlerinden anlaldna gre, ecel ne vaktinden nce gelebilir ne de geciktirilebilir: "Her mmetin bir eceli vardr. Ecelleri gelince ne bir an geri kalrlar, ne de bir an ileri gidebilirler" (el-Arf 7/34; Ynus 10/49), "Allah eceli geldiinde hibir kimse iin erteleme yapmaz..." (Mnfikun 63/11). Ecel hibir sebeple deimez. Baz ibadet ve gzel davranlarn mr artracana dair hadisler (bk. Syt, el-Cmiu's-sagr, II, 44) insanlar hayrl ve gzel ilere tevik etmeyi amalayan hadisler olup, genellikle u anlamda yorumlanmlardr: 1. mrn artmasndan maksat, elem ve kederden uzak, huzur ve mutluluk iinde, salkl, gl ve kuvvetli yaamaktr. 2. Yce Allah bu gibi kimselerin iyilik yapacan bildii iin ezel planda onlarn mrn buna gre fazla belirlemitir. Ehl-i snnet bilginlerine gre, ldrlen ahs da (maktul) btn insanlar gibi eceliyle lmtr. nk ecel, hayatn tereddtsz olarak son bulduu andr. ayet maktul ldrlmemi olsayd, o anda tabii veya bir baka biimde lecekti. Bu hususu belirleyen ilh iradedir. u halde katil o kiiyi ldrmekle onun ecelini ne alm deildir. Katilin cezay hak etmesinin sebebi de, Allah'n
"...Ktlklerin ana da gizlisine de yaklamayn ve Allah'n yasaklad cana haksz yere kymayn. te bunlar Allah'n size emrettikleridir. Umulur ki dnp anlarsnz" (el-Enm 6/151) buyruu ile yasaklad bir eyi ile-

mesi, kul olarak kendine verilen gc kullanma hususunda dinin haram kld bir davran isteme ve yapma ynnde seimini yapm olmasdr. Onun bu seimi zerine de snnetullah diye ifade edilen tabiat kanunlarna gre Allah, lm denen sonucu yaratm olmaktadr. Allah'n bu durumu ezel ilmiyle biliyor olmas, kulun iradesinin elinden alnm olmas anlamna gelmez.

FIKIH

Blm 4

Drdnc Blm

F k h

I. KAVRAM
kinci blmde de ifade edildii gibi, fkh kelimesi szlkte "bir eyi bilmek, iyi ve tam anlamak, i yzn ve inceliklerini kavramak" anlamna gelir. Terim olarak ise, hicr ilk asrlarda zihn aba ile elde edilen din bilgilerin tamamn ifade etmiken, iman ve itikad konularnn ayr bir ilim dal olarak teekkl etmesine paralel olarak, ileri dnemlerde slm'n fert ve toplum hayatnn deiik ynleriyle ilgili er-amel hkmlerini bilmenin ve bu konuyu inceleyen ilim dalnn zel ad olmutur. Fkhn, er delillerden elde edilen fkh hkmleri sistematik tarzda ele alan dalna fr-i fkh, delillerden hkm elde etme metodunu inceleyen dalna da usl-i fkh denir. Fkh ilminde uzman olan kimselere de fakih (oulu fukah) denildiini biliyoruz. Fkh ferdin Allah'a, kendine ve topluma kar amel sorumluluklarn, beer ilikilerin sbjektif, ahlk ve objektif (hukuk) ynlerini btnyle kuattndan ve bir bakma slm toplumunun dini anlama ve yaama tarzn ve eitliliini, kltr ve geleneini temsil ettiinden slm hukuku tabirinin ilk planda artrd dar ve ekl alana gre daha kapsamldr. Fakat Bat'daki slmoloji almalarnn etkisiyle fkh yerine slm hukuku tabiri de e anlaml olarak kullanlr olmutur.

142

LMHAL

Kur'an'n fert ve toplum hayatna ilikin olarak koyduu amel hkmler, kural ilke ve amalar ile bunlarn aklamas, rneklendirmesi ve uygulanmas mahiyetindeki Hz. Peygamber'in snneti, slm'n amel hkmlerinin temel kaynaklarn tekil eder. Kur'an ve Snnet'in bu belirleyici ve ynlendirici tavr, ferdin kiiliine ve temel haklarna mdahale deil aksine dnya hayatnda eitli zaaf ve sapmalara mruz kalan insana ilh inayet ve rahmet elinin uzanmas, onun akl ve ftr temizliinin vahiyle korunmas ve desteklenmesi ve insann dnya ve hirette mutluluu yakalamasna yardmc olunmas anlamn tar. Mslmanlar ferd, ailev ve sosyal hayatlarn dzenlerken dinin bu yol gstericiliinden zami lde yararlanmay bu sebeple isterler. te yandan, Kur'an ve Snnet'te yer alan amel hkmlerin, ilke ve amalarn anlalmas, yorumlanmas ve gnlk hayatn bu izgide dzenlenmesi konusunda slm toplumlarnn tarih sre itibariyle zengin ve ok eitli bir tecrbe birikimine sahip olduu, naslarn ak ifadelerinin ereveledii ortak alan etrafnda zengin bir hukuk kltr ve geleneinin olutuu da bilinmektedir. Bu itibarla slm fkh bir ynyle ilh teblile, Kur'an ve Snnet'te yer alan aklamalarla, bir ynyle de mslman hukukularn entelektel retimleri, gzlem ve tecrbe birikimleri, toplumlarn kltr, gelenek ve vakalaryla balantldr. Bu durum, slm fkhnn hem ilh inyetten, vahyin yol gstericiliinden, hem de beer abadan, fert ve toplumlarn art ve ihtiyalarndan kopmamasnn, ikisi arasnda denge kurarak fert ve toplumlara mkul, dengeli ve yaanabilir bir hayat tarz nerebilmesinin temel mili olmutur. Bu itibarla slm fkh veya slm hukuku denince, sadece Kur'an ve Snnet'in amel hkmleri deil de slm toplumlarnn bu ortak alan etrafnda gelitirdii hukuk kltr ve gelenei, uygulama zenginlii kastedilir. Dier bir anlatmla slm fkh veya hukuku tabirini mslman toplumlarn fkh veya hukuku eklinde amak mmkndr. Bu arada, fkhn hukuka gre daha kapsaml bir kavram olduunu da zellikle vurgulamaya ihtiya vardr. nk hukuk beer ilikileri ekl ve objektif kurallarla ve madd meyyidelerle dzenlerken fkh ferdin yaratanla, kendisiyle ve toplumla ilikilerini ekil ve z, dnya ve hiret, madd ve mnev meyyide, cebr hukuk ve sosyal bask gibi deiik boyutlaryla ele alr. Bu sebeple de fkhn iinde slm kltr ve medeniyetinin birok ayrntsn, zengin bilgi ve tecrbe birikimini, fert ve toplum hayatnn deiik kesitlerini bulmak mmkndr. Ancak burada slm fkhnn bu deiik

FIKIH

143

vecbeleriyle ilgili ayrntya girilmeyecek, sadece ibadet ve ahsn hukuku (ahvl-i ahsiyye) erevesinde kalan ilmihal bilgilerinin daha iyi kavranabilmesi iin bunlarn elde edilmesinde kullanlan asl ve tli kaynaklar ve metotlar ile bu konudaki din-hukuk mkellefiyetin mahiyeti fkhn klasik doktrin ve sistematiinde yer ald ekliyle verilmekle yetinilecektir.

II. KAYNAK ve METOT

A) GENEL OLARAK
Kur'n- Kerm ve Hz. Peygamber'in snneti, slm'n dnya ve hireti, fert ve toplum hayatn, inan, ibadet, ahlk ve hukuk konularn genel bir yaklamla veya zel bir ayrntyla kuatan hkmlerinin kaynan tekil eder. Bu iki kaynakta hayat gemiiyle ve sonuyla aydnlatacak, ferd mutlulua ve sknete, toplumu huzur ve gvene kavuturacak btn ana prensipleri, aklama ve ynlendirmeleri bulmak mmkndr. Hz. Peygamber dnya hayatna veda etmeden nce mminlere u uyarda bulunmutu.
"Size iki emanet brakyorum ki onlara sk sarldnz srece doru yoldan sapmazsnz: Allah'n kitab ve resulnn snneti" (bn Mce, Mensik, 84; Eb Dvd, Mensik, 56). Ancak Kur'an ve Snnet fert ve toplumlara takip

edecekleri ana izgiyi, koruyacaklar temel deerleri, tayacaklar mkellefiyet ve sorumluluklar gstermekle veya hatrlatmakla yetinir. Buna din literatrde, hidayetin bir tr olarak yol gsterici hidyet (hidyet-i mrde) denir. Bu iki kaynakta yer alan hkmleri ve gsterilen hedefleri kavrama, ondan amel hayata ve tek tek her bir olaya ilikin sonu karma tamamyla Kur'an ve Snnet'in muhatab olan mslmanlara ait bir sorumluluktur. Bu sebeple de Hz. Peygamber'in vefatndan sonra Kur'an ve Snnet'in nasl anlalaca, bu iki kaynaktan nasl istifade edilecei ve hangi l ve usullere bal kalnarak hkm karlaca hususu daima nemini korumutur. Zaten tarih sre itibariyle ortaya kan farkl mezhep, ekol, temayl ve anlaylar da bu zihn ve beer abann birer rnei mesabesindedir. slm toplumlarnn gelenei ve hukuk kltr, ok zengin doktriner tartmalarla dolu hacimli fkh literatr de bu aba sonucu ulalm bilgileri yanstr. Ayrca, metinden (nas) hkm karma metodolojisini konu alan bir ilmin tarihte usl-i fkh adyla ilk defa mslmanlar tarafndan kurulmu olmas da bu srecin tabii bir sonucudur. Byle olunca, amel hayata ilikin din hkmlerin asl kayna (delil) Kur'an ve Snnet olmakla birlikte, bu iki kaynaktaki lafzlarn anlalmasna ynelik akl muhakeme ve yorum metotlar da benzeri bir ilev yklenmektedir.

144

LMHAL

B) DELLLER
Fkh ve usl-i fkh bilginleri salkl bir zihinsel ilemde, aratrlan hususa dair hkm vermeye ulatran veya bir hkmn kantlanmasn salayan vastaya, daha zel ifadeyle aratrlan hususta er-amel nitelikteki hkme ulatran vastaya delil derler. Delil, ierdii bilginin kayna asndan akl-nakl, ulatrd sonu hakknda kar ihtimali ortadan kaldrp kaldrmamas asndan kati-zann ayrmna tbi tutulabilir. Fkhta delil genelde, fkh bir hkmn dinhukuk dayana (edille-i eryye, edillet'l-ahkm) anlamnda kullanldndan, hkm kayna asl deliller de, bu kaynaktan hkm elde etmeye yarayan metotlar da ou zaman delil olarak adlandrlr. Bu sebepledir ki, Kur'an ve Snnet'i anlamay, naslarla zm beklenen olay arasnda ba kurmay ve naslardan olay aydnlatacak bir sonu karmay hedefleyen akl ve mantk metotlarn ayn zamanda er (din-hukuk) delil olarak adlandrlmas da bu sebepledir. er deliller, zerinde ittifak edilen-ihtilf edilen deliller eklinde bir ayrma da tbi tutulabilir. Nakl deliller sahibine aidiyeti (sbt) ve bir anlam ifade ermesi (dellet) ynyle kat veya zann olabilmektedir. Mesel Kitap ve Snnet btn olarak alndnda zerinde ittifak edilen nakl ve kat delil saylabilirse de herhangi bir yet veya hadis, belirli bir hkme dellet ynyle zann, akl-mantk ncllere dayanmas ynyle de akl delil olarak nitelendirilebilir. Nitekim Kur'an ve Snnet ahkmnn eriyyt-hissiyt veya semiyyt-akliyyt eklinde bir ayrma tbi tutulmas da mmkn olmaktadr. te yandan btn delillerin nakle ve akla veya sadece Kur'an'a irca edilmesi de mmkndr. Bu itibarla delillerin eitli adlandrma ve ayrmnda bak asna gre deiebilir bir izfliin bulunduu grlr. Bu deikenlik ve yoruma aklk din literatrde bir hkmn u veya bu delile dayand, yet veya hadisin u veya bu hkme dellet ettii eklinde sklkla grlen iddialar da haliyle yakndan ilgilendirmektedir. Fkh literatrnde yaygn genel kabule gre er delillerden Kitap, Snnet, icm ve kyas asl deliller; istihsan, istislah (meslih-i mrsele), istishb, sedd-i zeryi gibi deliller de fer veya tli deliller grubunda yer alr. Bu asl delillerin bir dier ad da "drt delil"dir (edille-i erbaa). Bu tr adlandrma bir bakma, zerinde ittifak edilen-ihtilf edilen deliller ayrm olarak da alglanabilir. Hatta Kur'an ve Snnet'i delil, dierlerini de bu iki delilden hkm karma metotlar olarak deerlendirmek daha dorudur. Akl da bu blmlemede bir ynden delil bir ynden de delilleri anlama ve mevcut metotlar ileme melekesi konumundadr. Burada delil ve metot veya asl delil-fer delil ayrm yaplmakszn klasik literatrde yer alan deliller ve onlardan hkm karma metotlar hakknda zet bilgi vermekle yetineceiz.

FIKIH

145

a) Kitap Kitap, yani Kur'an Hz. Peygamber'in snnetiyle birlikte slm dininin ve onun din-hukuk (er) hkmlerinin asl kaynan tekil eder. Fkh usulnde de slm hukukunun asl ve tli kaynaklar incelenirken asl delillerden ilk srada kitap yer alr. Kur'n- Kerm'in sbt deeri zerinde yani aslna uygun olarak bize ulam olduu hususunda gr ayrl bulunmad iin btn metodolojik tartmalar Kur'an'n ve ona tbi olarak snnetin lafznn yorumlanmasna ve hkme delletine ilikin kurallar zerinde younlamtr. Hatta fkh usulnn esas itibariyle, Kur'an ve Snnet'in doru ve tutarl biimde anlalmasn salayacak metot ve kurallar belirlemeyi hedefleyen bir ilm disiplin olduunu sylemek mmkndr. Ancak Kur'an yetleri slm'n asl kayna, Kur'an hkmleri de yine slm'n asl ahkm olmakla birlikte, tafsil ve cz' yetlerin bile fkh hkme ne lde ve ne ynde dellet ettii hususu ciddi bir bilimsel abay ve metodolojiyi gerektirir. Bu itibarla yetler, iman, ahlk, db- mueret, gemi toplumlardan kssa ve tler, genel insan ve akl deerler, beer ilikiler gibi konularda okuyucuya dorudan ana fikir vermekte ve onu byk lde ynlendirmekte ise de yetlerden sradan okuyucunun gerek ilmihal gerekse hukuk doktrini alannda hkm karmas ou zaman kolay olmaz. Kur'an'n anlalmasnda, yetlerin lafz kadar Kur'an'n btncl anlatm, ilke ve hedefleri, Hz. Peygamber'in aklama ve uygulamas, fkh doktrin ve gelenei ayr ayr nem tarlar. te yandan Kur'an'n lafzndan dorudan ve aka anlalan anlamlar ile onun dolayl anlatm arasnda da bir ayrm yapmann gerektii aktr. Kur'an bu zenginlik ve ayrmlar iinde okunmazsa ahslarn kendi kiisel yorum ve tercihlerini Kur'an'la irtibatlandrp onlar Kur'an'n hkm olarak alglamas ve neticede birden fazla eliik grn Kur'an'a dayandrlmas yanll ortaya kabilir. b) Snnet Snnet fkh usulnde, Hz. Peygamber'in sz, fiil ve onaylar (takrir) demek olup slm dininin Kur'n- Kerm'den sonraki ikinci ana kaynan tekil eder. Fkh dilinde, zellikle de ilmihal literatrnde snnet ise, Hz. Peygamber'in yolunu izleyerek yaplan fakat farz ve vcip kapsamnda olmayan fiiller anlamndadr. Hz. Muhammed'in peygamber sfatyla syledii szler ve yapt iler ile devlet bakan, ordu kumandan, st yarg mercii veya toplumun bir ferdi olarak syledikleri ve yaptklar arasnda da belirli bir ayrmn yaplmas

146

LMHAL

gerektii aktr. slm limleri, Hz. Peygamber'in hangi tasarrufunu hangi sfatnn gerei olarak yapt konusunda farkl nitelendirme ve deerlendirmelere sahip iseler de byle bir ayrm slm dininin ikinci asl kayna olan snnetin, dolaysyla slm'n anlalmasnda elzem bir usul olarak grrler. Snnetin fonksiyonunun sadece Kur'an' aklama ve Kur'an hkmlerinin uygulanmasn rneklendirme ile snrl tutulmas veya Kur'an yannda ikinci ve mstakil bir din hkm kayna saylmas konular da limler arasnda tartmaldr. te yandan bir hadisin ierii kadar sbtu yani Hz. Peygamber'e aidiyeti de slm bilginleri arasnda derinlemesine aratrmalara konu olmu, bu ynde birtakm ller gelitirilmi, baz ayrmlar da yaplmtr. Sonu itibariyle bu ayrm ve tartmalar, Resl-i Ekrem'in herhangi bir sz veya fiilinin farkl ekillerde ve ynlerde yorumlanmasnn da ana sebebini tekil etmitir. Dier bir ifadeyle slm limleri arasnda Hz. Peygamber'in snnetine uyma, onu delil ve rnek alma konusunda bir gr ayrl mevcut deildir. Gr ayrl snnetin nasl anlalmas ve yorumlanmas gerektii konusundadr. Fkh kltrnde yer alan baz bilgilerin hadis kitaplarnda yer alan baz hadislere aykr gibi grnmesi, limlerin Hz. Peygamber'in snnetinin sbtu, hkme delleti, mahiyeti ve gayesi konusunda farkl deerlendirmelere sahip oluundan kaynaklanmaktadr. Bu sebeple de bir konuda mevcut btn hadisleri gzden geirmeden veya fkh literatrnde ve geleneindeki sz konusu ayrmlar, snnetle ilgili yaklam farkllklarn ve tartmalar bilmeden, bir hadisten ilk bakta anlalan anlam esas alp fakihlerin buna aykr den grlerine eletiri getirmek yanltc olabilir. Bu sebeple de Kur'an ve Snnet slm dininin, slm akaid ve fkhnn iki asl kayna olmakla birlikte bu iki kayna anlama ve yorumlamada belirli ilm metotlarn takip edilmesi, bu kaynaklar etrafnda oluan bilgi birikiminin, fkh kltr ve geleneinin gz nnde bulundurulmas kanlmaz olmaktadr. c) cm Fkh usul terimi olarak icm "Muhammed (s.a.) mmetinden olan mctehidlerin Hz. Peygamber'in vefatndan sonraki herhangi bir devirde er bir meselenin hkm zerinde fikir birlii etmeleridir" eklinde tanmlanr. Tanm, icmn olumu saylabilmesi iin hangi artlarn arand konusunda da fikir vermektedir. Bu anlamyla icm, fkhn kaynaklar arasnda nc sray tutar. cm mctehidlerin, er bir meselenin hkmne dair grlerini ayn ynde olmak zere tek tek aklamalar yoluyla meydana gelebilecei gibi

FIKIH

147

(sarih icm), er bir mesele hakknda bir veya birka mctehid gr belirttikten sonra, bu grten haberdar olan o devirdeki dier mctehidlerin aka ayn ynde kanaat belirtmemekle birlikte itiraz beyannda da bulunmayp skt etmeleri suretiyle de (skt icm) oluabilir. slm bilginlerinin byk ounluuna gre, sarih icm, kesin ve balayc bir kaynaktr. Skt icmn balayc delil olup olmayaca ise fakihler arasnda tartmaldr. cm teorisinin slm muhitinde hicr II. asrn sonlarndan itibaren olumaya balad ve icmda aranacak artlarla ilgili birok ayrntnn, icmn temelini tekil eden ictihad messesinin ilemez hale geldii dnemlerde belirlenmi olduu dikkate alnrsa, icmn misyonunu fkh usul eserlerinde anlan tm artlar tayan bir fikir birliinin gereklemesi durumu ile snrl tutmamak gerekir. Sahbe dneminde, zellikle ilk iki halife zamannda icm kavramnn temelindeki dnceye uygun bulunan ictihad birlii rneklerine bolca rastlanabildii halde, daha sonraki dnemlerde gerek naslardan aka anlalabilecek sonularn o zamana kadar ekillenmi olmas, gerekse mctehidlerin deiik beldelere dalm bulunmalar sebebiyle bu tarz bir fikr ittifakn gerekletii kolayca sylenemez. Nitekim fkh usul eserlerinde icmn balayclk gc meselesi ele alnrken bu adan icmlar deiik derecelendirmelere tbi tutulmakta ve hemen herkesin balayc sayd ve inkr kfr gerektiren icm, iaret edilen dneme inhisar etmektedir. mam fi de teorik olarak icm kavramn her devir iin geerli saymakla birlikte pratikte kesin icm iddiasnn ancak naslarda aka dzenlenmi ve slm dinin temel hkmlerinden olan (le namaznn drt rekat oluu, arabn haram oluu gibi) hususlarla snrl olduunu belirtmektedir. Bu durumda icmn misyonunu iki ana noktada zetlemek uygun olur: 1. slm dinini simgeleyici zellikteki temel hkmlerin korunmas. Naslarla dzenlenmi pek ok konuda -farkl anlaya elverili olduundan- mctehidler farkl hkmler karlabilmilerdir; fakat baz naslardan karabilecek sonular bakmndan slm mmetinin Reslullah dneminden itibaren ortak bir anlay benimseye geldii de grlr. Gerekten, slm tarihinin her dneminde ve tm slm corafyasnda, -mezhep ve anlay farkllklar ne lde olursa olsun- farkllk gstermeyen ve deiiklie uramayan ortak hkmlere rastlanr ki, bu hkmler naslara dayanr; icmn fonksiyonu ise bunlarn korunmasna yneliktir. 2. ctihad meselelerde olabildiince uygulama birliinin salanmas. slm'da ictihad serbestisi bulunmakla beraber, gerek din yaantnn kendi iinde tutarllnn, gerekse yarg birliinin salanmas amac ile, bilimsel tartmalar ve kaz uygulamalar nda doruya en yakn ictihadn belirmesi iin aba sarfedilebilir. te bu ynde yap-

148

LMHAL

lacak sistemli bir alma ile byk ounluun gr salkl bir biimde ortaya karlabilirse icm messesesinin temelindeki dnceden yararlanlm olur. lm kanaatlerin belirgin hale gelmesini ve byk ounluun grnn ortaya kmasn salayacak bir fkh akademisinin, yine kaz uygulamalar nda en elverili zmn benimsenmesine zemin hazrlayacak bir yksek yarg mekanizmasnn oluturulmas, bu dnceden yararlanmann en uygun yollar arasnda anlabilir. Ancak muhalif mctehid bulunduu mddete gerek/balayc icmdan sz edilemez. d) Kyas Fkh usul terimi olarak kyas, "naslarda (Kitap ve Snnet'te) hkm bulunmayan fkh meseleye, aralarndaki illet (gereke) birlii sebebiyle, naslarda dzenlenmi meselenin hkmn vermek" eklinde tanmlanr. Kyas ilemini meydana getiren unsurlara "erkn'l-kyas" (kyasn rknleri) denir. Bu rknler unlardr: 1. Asl. Hkm nas tarafndan belirlenmi fkh olay. 2. Fer. Hkm nas tarafndan belirlenmemi fkh olay. 3. Asln hkm. Asl hakknda sabit olan ve kyas yoluyla fere de uygulanmak istenen hkm. 4. llet. Asla ait hkmn konmasna esas tekil eden zellik. Kyas yoluyla fer iin belirlenen hkm ise kyasn rkn deil, kyas ileminin sonucu ve semeresidir. Mesel, mrisi ldren vrisin mirastan mahrum olaca hkm nas ile belirlenmitir (bk. Eb Dvd, Diyt, 18; Drim, Feriz, 41). Msyi (vasiyet edeni) ldren ms-lehin (vasiyet alacaklsnn) vasiyetten mahrum olup olmayaca ise nas ile belirlenmi deildir. Birinci olaydaki mahrumiyet hkmnn illeti, kiinin su ileyerek (mrisin canna kastederek) bir hukuk sonucu zamanndan nce meydana getirmeye ynelmesidir. kinci olayda da ayn illet mevcuttur. u halde aralarnda illet birlii bulunan bu iki benzer olaydan nas tarafndan dzenlenmi olann hkmn naslarda dzenlenmemi olana da vermek gerekir. Bylece, naslarda mssiyi ldren ms-leh hakknda zel bir hkm bulunmad halde, kyas yoluyla byle bir kimsenin vasiyetten mahrum olacana hkmedilmi olur. Yukarda anlan rknlerin bulunmas, kyas ileminin varlndan sz edilebilmesi iin gerekli olmakla beraber, bu rknlerin bulunmas yaplan kyasn geerli olduuna hkmetmek iin yeterli deildir. Kyas ileminin shhatli ve hukuken geerli saylabilmesi iin baz artlar tamas gerekir. Bunlar her bir rknde aranan artlar eklinde olmak zere fkh usul eserlerinde detaylandrlarak incelenmitir. Tartmalar daha ok illet ile ilgili artlarda younlar. Asln hkmnn benzer bir mesele olan fere tarlabilmesi iin ortak ba olan illetin ak, belirli, istikrarl, uygun ve geili bir

FIKIH

149

vasf olmas artlar aranarak naslarn yorumunda keyflik ve tutarszlk nlenmek, hukuk objektiflik ve gven salanmak istenmitir. Bat hukuk metodolojisi incelemelerinde de, kanunda zel olarak dzenlenmemi meseleleri zmlerken (kanun boluklarn doldururken) -kanun koyucu tarafndan baka bir yol ngrlmemise- yargcn bavurabilecei imknlarn banda kyas metodunu uygulamann yer ald kabul edilmektedir. Ancak, kanun boluklarnn doldurulmasnda kyasa bavurulmas ile, bizzat kanun koyucunun kyasen uygulanacak hkmlere atfta bulunmas ve kanunun yorumlanmasnda kyas metodundan yararlanma gibi durumlar birbirine kartrmamak gerekir. Kyasn slm hukuk metodolojisinde ok nemli bir yere sahip olmasna ve fkh usul melliflerince ok nce ayrmlara (kys- ebeh, kys- ille vb.) ve tetkiklere tbi tutulmasna karn, zellikle illet konusundaki ar teorik yaklamlar ve ictihad messesesinin faal olmay sebebiyle, kyas metodunun verimli biimde iletilemedii gzlenmektedir. te yandan, slm hukuk terminolojisinde ve zellikle Hanef fkh ve fkh usul eserlerinde kyasn daima teknik ve dar anlamda (cz'den cz'ye gei, temsil, analogie anlamnda) kullanlmadna, pek ok yerde kyasn genel kaide veya nastan kan genel nitelikli hkm anlamna geldiine, dolaysyla buradaki istidllin klden cze gei tarznda olduuna dikkat edilmelidir. Buna gre, zellikle Hanef fkh literatrnde "kanun kyas"tan ok "hukuk kyas"n arlkl olarak iletilen bir istidll yolu olduu grlmektedir. mam fi'nin kyas ve ictihad kavramlarn e anlaml olarak kulland dikkate alnrsa, onun metodolojisinde de kyasn cz'den cz'ye gei ile snrl olmayp, genel fkh kaidelerini ve ilkelerini fkh olaylara uygulayarak sonuca ulama (istislh) metodunu da iine alacak bir kapsamda olduu sylenebilir. e) stihsan stihsan, mctehidin bir meselede, zel bir delil sebebiyle, o meselenin benzerlerinde verdii hkmden vazgeip baka bir zm benimsemesi, ya da iki farkl kyas imkn bulunduunda, ilk bakta dikkat ekmeyen kyas (kapal kyas) gereke birlii asndan daha gl bulduu iin ak kyasa tercih etmesidir. Buna gre, istihsan eitlerini iki gruba ayrmak mmkndr: 1. Genel hkmden istisna yoluyla yaplan istihsan. 2. Kapal kyas istihsan. Genel hkmden istisna yoluyla yaplan istihsan yle aklamak mmkndr: Nassn genelinden kan anlamn veya fkhta yahut bir mez-

150

LMHAL

hepte benimsenmi yerleik kuraln baz durumlarda kat biimde uygulanmas, fkh hkmlerin genel amalar ve ilkeleri ile badamaz. te bu durumda, fakihin benzeri durumlara uygulad hkmden vazgeip baka bir zm benimsemesi zellikle Hanef ve Mlik mezheplerinde zel bir metot olarak ele alnm ve "istihsan" ad ile anlmtr. Mesel, Hanef fkhnda benimsendii ekliyle, "Hz. Peygamber artl alverii yasaklad" hadisinin genelinden kan anlama ve (esasen bu ve benzeri hadislerden karlm bulunan) szlemelerde ileri srlen artlarn geersiz saylaca ynndeki kurala sk biimde uyulmas halinde, akid hukukunda taraflara kolaylk ve yarar salayan baz zmlere imkn tannmam ve bu konudaki naslarn asl amac gerekletirilememi olacaktr. te Hanef fakihler bu naslardaki yasan asl gerekesinin taraflar arasnda ekimeye yol ama ihtimali olduunu dikkate alarak akid esnasnda ileri srlen artn rf ve det haline gelmi olmas halinde, (niza ihtimali ve dolaysyla yasan gerekesi ortadan kalkm olacandan) istihsanen bu tr artlar ciz saymlardr. Kapal kyas istihsan ise bir meseleye zm aranrken, birbiriyle atan ve biri ak dieri kapal iki kyas imkn bulunan durumlarda gerekleir. Genel hkmden istisna yoluyla yaplan istihsan, mctehidi benzeri meselelerdeki hkmden vazgeip baka bir hkm vermeye ynelten gereke asndan baz ayrm ve adlandrmalara tbi tutulur. Bir meselenin benzerlerinde uygulanan genel hkm, o meseleye dair zel bir nas sebebiyle, icm veya rf sebebiyle terkedilebilecei gibi, genel kuraln kat biimde uygulanmasnn skntya yol amas, kamu yararna aykr dmesi hallerinde de genel kural terkedilip dinin genel ilke ve amalarnn da yardmyla mnferit ve istisna zmler retilir. Bu itibarla istihsan, kurallarn katl ve genellii ile olaylarn deikenlii ve eitlilii arasnda dengeyi kuran bir hakkaniyet hukuku grnmndedir. zellikle Hanef fakihleri istihsan metoduna sklkla bavurmulardr. Ayrca istihsan kavramnn "hakkaniyet", "hsnniyet", "hakkn ktye kullanlmamas", "kolaylk" gibi hukuk ilke ve kavramlarnn youn biimde uygulanmasna imkn veren zengin bir ierie sahip olduu da sylenebilir. stihsann genellikle Hanef ve Mlik mezheplerine zg bir delil olduu fikri yaygn olmakla birlikte, fur-i fkh eserlerini inceleyenler, birok ynyle bu metodun -isim belirtilmeksizin- dier mezheplerce de benimsenmi olduunu grrler.

FIKIH

151

f) stislh (Meslih-i Mrsele) slm hukuk terminolojisinde maslaha terimi geni anlamda kullanldnda, hem "yarar salama"y hem "zarar savma"y ifade eder. Maslahann bu iki yn ayr ayr anlatlmak istendiinde birincisi iin "celb'l-menfaa" (veya celb'l-maslaha), ikincisi iin "der''l-mefsede" veya "def'l-mefsede" tabiri kullanlr. slm bilginleri slm dinindeki hkmlerin, kullarn dnyev ve uhrev menfaatlerini salama ve onlar dnyev ve uhrev zararlardan koruma amacn hedefledii, yine riin emrettiklerinin kullarn yararna, yasakladklarnn da kullarn zararna olduu noktasnda fikir birlii iindedirler. Ancak naslarda tm olaylarn hkm zel olarak belirlenmi olmad iin, karlalan yeni olaylarn imkn varsa kyas yoluyla, kyasn mmkn olmad durumlarda naslardan kan genel ilkelere gre hkme balanmasna ihtiya vardr. te, -yorum yoluyla da olsa- naslarn kapsamna girmeyen ya da "illet" ba kurularak (kyas yoluyla) nasta dzenlenmi bir olaya balanamayan fkh bir meselenin hkmn slm fkhnn genel ilkelerine gre belirleme yntemine "istislh", bu metodu uygulayarak hkme ularken esas alnan maslahatlara da "meslih-i mrsele" denir. stislh, hukuk kurallar ile toplumsal vka arasnda dengenin kurulmasna, naslarn ilke ve amalar ile kamu yararnn birlikte gzetilmesine ve bu uyum ierisinde zmler retilmesine imkn vermekte olduundan fkh usulnde fevkalde nemi hiz olmutur. Bu metodu daha ok Mlik fakihlerinin kulland bilinmekle birlikte dier mezheplerin de benzeri metotlar kullanarak naslarn yorum ve uygulanmasnda ayn esneklie ulatklar grlr. Mesel Hanef fkhnda istihsan byle bir ilev de grmtr. g) rf ve det rflerin hukuk kurallarna benzeyen ve hukuk kurallarndan farkllklar gsteren ynleri vardr. Bu benzerlik ve farkllklar bir yana, rfn sosyal bir norm olduu, hukukun da sosyal hayatn bir formu olduu dikkate alnrsa, rf ile hukuk arasnda derin bir ilikinin bulunduu grlr. Nitekim bir sosyal norm nitelii tamas itibariyle rflerden teaml hukuku meydana gelebilmektedir. te, yetkili bir makamn yazl olarak aklanm iradesi deil mer vicdann kanaati olarak ortaya kan ve yazl hukuk kurallarndan ayr olarak hukuk normu grevi stlenen rf ve det kurallarnn tm rf ve det hukukunu meydana getirmektedir.

152

LMHAL

Kur'an ve Snnet'in hukuk dzenlemelerinde, sosyal realitenin ve insanlarn alkanlklarnn gz ard edilmedii, kkl deiikliklerde tedrclik metodunun uyguland, kendi ilkelerine ters dmeyen kurum ve kurallarn ise korunduu grlr. Hz. Peygamber'in bu konudaki tavr ve uygulamalar nda fakihler de, ictihadlarnda ve kaz kararlarnda rf ve deti olabildiince dikkate alarak hkm verme usuln benimsemilerdir. Bununla birlikte klasik dnem slm hukuk metodolojisinde (fkh usul eserlerinde) zellikle rf ve dete yer verilmemitir. Bir baka anlatmla, slm hukukunun "dorudan" kaynaklar arasnda yer alamayan rf ve det, hkm karmada stlendii rol daha ok istihsan ve istislh gibi metotlar araclyla yerine getirmitir. Bununla birlikte ileri dnem fkh usul literatrnde rf ve det hukukun yardmc bir kayna olarak ele alnr. Fakihlere gre bir toplumdaki rf ve detin geerlilii iin onun yaygn ve srekli olmas, naslarn lafzna ve ruhuna yani slm hukukunun temel ilkelerine aykr dmemesi gerekir. Bu artlar tayan rfe sahih rf, tamayana da fsid rf ad verilir. h) stishb Fkh usul terimi olarak istishb, daha nce varl bilinen bir durumun aksine delil bulunmadka varln koruduuna hkmetme yntemidir. stishb metodunun temelini, slm hukukunun en kapsaml be genel kuralndan biri olan "el-yakn l yezl bi'-ek" (Mecelle'deki ifadesi ile "ek ile yakn zil olmaz" (madde 4) kaidesi oluturur. Buna gre, kesin olarak varl (ya da var olmad) bilinen bir durumun deitiine dair delil bulunmadka o duruma gre hkmedilmesi asldr; bir tereddt sebebiyle o hkm ortadan kaldrlamaz ve o durum iin yeni delil istenmez. Mesel, ayptan slim olduu art ile bir mal satn alndnda, alc ayp bulunduu iddias ile mal iade etmek isterse ve sat srasnda aybn bulunup bulunmad hususunda ihtilf karsa, bunu ispat klfeti alcya aittir. nk asl olan maln ayptan salim olmasdr. stishb, nceden varl bilinen hkm itibariyle nevidir: a) bha-i Asliyye stishb. Buna gre bir eyden yararlanma veya bir davranta bulunma hakknda naslarda zel bir hkm yoksa veya kyas yahut istislh yoluyla naslardan bu hususta zel bir sonu kmyorsa, "Eyada aslolan mubahlktr" prensibine gre o eyden yararlanmann veya o ii yapmann mubah olduu sonucuna ulalr. Bu tarz hkm verme metoduna "istishb" denir.

FIKIH

153

b) Beret-i Zimme stishb. Bir kimsenin borlu veya sulu olduuna dair delil bulunmadka borsuz ve susuz kabul edilmesi esastr. Buna gre, alacakl olduunu iddia eden kimse bunu isbat edemedii takdirde davalnn borlu olmadna; yine, su iledii iddia edilen kiinin bu fiili isbat edilmedike ayn prensibe gre sulu olmadna hkmedilir. c) Vasf stishb. eran varl kabul edilen bir hkmn, sebebinin ortadan kalkt ispat edilmedii srece sabit saylmas esastr. Mesel, satm ve miraslk gibi bir mlkiyet sebebine binaen sabit olan mlkiyetin, geerli bir nikh akdinden sonra kurulan evlilik bann, aradan ne kadar zaman geerse gesin, ortadan kalktn gsteren bir delil olmad srece devam ettiine hkmedilir. ) Sahbe Sz. Fkh usul bilginlerine gre, Hz. Peygamber'e yetiip ona iman etmi ve rfen arkada denebilecek bir sre onunla birlikte bulunmu kimseye sahb denir. Sahbeden intikal eden fetvalarn ve onlarn fkh grlerinin er bir delil saylp saylmayaca fakihler arasnda ayr bir tartma konusu olmutur. Rey ve ictihad ile bilinemeyecek konularda sahbe sznn snnet kapsamnda deerlendirilmesi, rey ve ictihad ile bilinebilecek konularda ise sahb sznn balayc saylmamas gr hkimdir. Bununla birlikte daha sonraki dnem mctehidleri, hkm verirken sahbeden nakledilen fetvalara ayr bir deer atfetmiler zellikle tm sahb grlerinin dna kmamaya zen gstermilerdir. Drt halifenin gr ve uygulamalar da amel deeri ve daha sonraki dnemlere uzanan kalc tesirleri sebebiyle fkh literatrnde ayr bir nemi haiz olmutur. j) slm ncesi eriatlar Hz. Muhammed'den nceki ilh dinlerin hkmlerinden (er men kablen) Kur'n- Kerm'de veya Hz. Peygamber'in snnetinde yer almayanlarn mslmanlar iin balayc olmadnda limler fikir birlii iindedir. nceki ilh dinlerin hkmlerinden olduu Kur'an'da veya Snnet'te belirtilmi olan hkmlere gelince, bunlardan neshedildiine dair delil bulunan hkmler mslmanlar hakknda geerli olmaz. Mesel yahudilere haram klnd bildirilen yiyeceklere ilikin hkmn (el-Enm 6/146), bir nceki yetin delletiyle mslmanlar hakknda geerli olmad anlalmaktadr. Bunlardan mslmanlar hakknda da geerli olduuna dair delil bulunan hkmlerin durumu da aktr. nceki dinlerin hkmleri hakknda Kur'an ve Snnet'te red veya onay ynnde bir aklama mevcut deilse, Hanefler

154

LMHAL

dahil bir grup slm limi bu tr hkmlerin de mslmanlar hakknda da balayc delil olaca grndedir. k) Sedd-i Zeri Harama, kt ve zararl bir sonuca vasta olan davranlarn yasaklanmas, ktle giden yollarn kapatlmas demek olan sedd-i zeri, btn slm limlerince benimsenen bir ilke olmakla birlikte daha ok Mlik ve Hanbel mezheplerinde telaffuz edilen ve sklkla iletilen bir metot olmutur. Bunun karlnda yer alan ve iyilie gtren yollarn almas anlamna gelen feth-i zeri de yine slm hukukunda hkim ilkelerden biridir. slm'n bir eyi kt ve zararl grp yasakladktan sonra ona gtren, ona vasta olan davran serbest brakmayaca aktr. Ancak ktle ulamakta vasta olarak kullanlabilecek usul ve yollar insan zeksnn retim gcne, dnem ve toplumlara gre deiiklik ve eitlilik gsterebileceinden slm sadece yasaklardan sz etmi, hangi yol ve vastalarn bu yasaa gtrebileceinin tesbitini ve yasaa uyulmas ynnde gerekli tedbirlerin alnmasn mslmanlara bir sorumluluk olarak yklemitir. slm hukukular ktle, haram ve zararl olan eye gtrp gtrmemesi asndan fiilleri ksma ayrrlar: a) Aslen ciz olmakla birlikte ktle gtrmesi ok pheli veya ndir olan davranlar asl hkm zere braklmtr. Mesel pazarda satlan zmn arap imaltnda, silhn su ilenmesinde kullanlmas muhtemel olsa bile satcya bu kt sonutan emin olmad srece bir sorumluluk terettp etmez. b) Ktle ve harama yol amas kesin olan davranlar, mesel arap imaltsna zm satmak, kumarhane iletmecisine i yeri kiralamak byledir. Bu kabil iler sedd-i zeri prensibi gerei genelde yasak saylmtr. c) Ktlk ve harama yol amas kesin veya ndir olmayan fakat muhtemel olan davranlara gelince Hanef ve filer hukuk ilikilerde istikrar ve gven ortamn koruyabilmek iin objektif delilleri ve ekl artlar esas almlar ve kesin veya ok kuvvetli bir sebep-sonu ilikisi olmad srece yasaklama yani sedd-i zeri ilkesini iletme cihetine gitmemilerdir. Mlik ve Hanbeller ise aksi grtedir. Mesel Mlik hukukular baz vadeli satlar, faize yol aaca endiesiyle yasaklamlardr. Hanbeller de borlunun alacaklsna mtat l ve detin dnda hediye vermesini, bir tr faiz hkmnde olaca veya buna yol aabilecei endiesiyle ciz grmezler. yle anlalyor ki, bir fiil ve ilem ile ktlk arasnda kurulacak sebep-sonu ilikisi konusunda farkl bak alar ve deerlendirmeler gndeme gelebileceinden, fakihler arasndaki gr ayrlklar, sedd-i zeri ilkesini kabulden ziyade bu ilkenin yorum ve uygulamasnda younlamaktadr.

FIKIH

155

C) REY ve CTHAD
Rey ve ictihad, en genel anlamyla, asl iki delil olan Kur'an ve Snnet'i, saylan metotlar ve benzerlerini kullanarak anlama, yorumlama ve metinle akl ve toplum arasn buluturma faaliyetidir. Szlkte "ahs gr, dnce ve kanaat" mnasna gelen rey kelimesi fkh literatrnde "hakknda ak bir nas yani yet veya hadis metni bulunmayan fkh bir konuda mctehidin belli metotlar uygulayarak ulat ahs gr" anlamnda kullanlan bir terimdir. ctihad szlkte "zor ve meakkatli bir ii gerekletirme urunda kiinin olanca gayreti gstermesi", fkh ilminde ise "fakihin er-amel bir meselenin hkmn ilgili delillerden karabilmek iin olanca gayreti sarfetmesi" anlamna gelir. Bu melekeye sahip olan kimseye mctehid denir. lk dnemlerde fakih ve mft de mctehidle e anlaml olarak kullanlmtr. Son ve evrensel ilh din olan slm'n, farkl dnem ve blgelerde insanolunun karlat problemlere genel veya zel zm getirebilmesi, insan iyi, doru ve gzele ynlendirebilmesi iin Kitap ve Snnet'in anlalmas, yorumlanmas ve snrl naslarn snrsz olaylara uzanmas demek olan ictihad faaliyetine, hem din bir vecbe hem de amel bir zaruret olarak ihtiya vardr. Hz. Peygamber dneminden itibaren zellikle ilk birka asrda bu faaliyet ictihad, rey, fkh istidll, kyas, istinbat gibi deiik isimlerle anlarak ok verimli bir ekilde srdrlm, bunun sonunda hem ferd ve toplumsal hayat kendi tabii seyrinde gelierek devam etmi, problemler zme kavuturulmu hem de mslman toplumlarna has zengin bir hukuk kltr olumutur. ctihad ve rey faaliyetinin yavalad, donuklat, dar kalplar ierisine girip taklit ve ezberciliin yaygnlat ve mevcut sosyal artlara uygun alternatif zm araylarna gidilmedii dnemlerde ise ayn lde bir gelimenin bulunmad grlr. yet ve hadislerde rey ve ictihad faaliyetinin tevik edildii, mslman fert ve toplumlar iin ictihadn hayat derecede nem tad btn slm limlerince de sklkla ifade edildii halde slm dnyasnda hicr IV. yzyldan sonra ictihad faaliyetinin gerileyip zayflad ve ictihadn yerini taklidin almaya balad bilinmektedir. Bu durumun belli bal milleri arasnda; siyas bask ve ekimeler, ictihad kltr ve telakkisinin deimesi, hazr fetvalarn oalmas, mezhepler etrafnda meydana gelen kmeleme, mezhep taassubu, yarg ve eitim faaliyetinin belirli mezheplerin tekeline verilmesi, klasik literatrde yer alan mezhep grlerinin tarih artlarndan koparlarak ele alnmaya ve din ahkmn kendisi olarak alglanmaya balanmas gibi sebepler saylabilir. Bu sebeplerin bir ksm, toplumda hukuk istikrar ve

156

LMHAL

gven ortamn kurma, yarg birliini salama, amel ve pratik ihtiyaca cevap verme gibi toplumsal ve bireysel birtakm hakl sebeplere dayanmakta ve bu yzden mezhepleme kanlmaz grnmekte ise de, entelektel seviyede bir ictihad faaliyetinin olmay slm hukukunun vka ve toplumsal ihtiyala irtibatn zayflatm, onu teorik tutarllkla yetinmeye mahkm etmitir. Bununla birlikte slm dnyasnda geni lekli sosyal ve siyasal deiimin yaand, zmsz braklan problemlerin iyice oald ve slm kltr ve geleneinin ok ciddi tehlikelere mruz kald gnmzde ictihadn nemi yeniden hissedilmeye balanm, eitli kii, kurum ve kurulu tarafndan bu ynde mit verici rnekler sergilenmeye balanmtr. Gnmzde mslmanlarn, gerek dinlerini daha iyi anlayp din ahkm gnlk hayatlarna ve canl problemlerine intibak ettirebilmeleri gerekse kendileriyle ve dinleriyle uyum ve bar iinde yaayabilmeleri iin ictihad ve rey faaliyetine eskiye gre daha ok ihtiyalar vardr. Bunu yaparken de salam bir Kur'an ve hadis bilgisinin yan sra ilgili yetler ve hadisler etrafnda oluan geleneksel fkh kltrn, yet ve hadislerin btnn, genel ilke ve amalarn, toplumun deien art ve ihtiyalarn ayr ayr iyice kavram olmalar gerekmektedir. Bu itibarla, gnmzde ictihad bireysel bir aba ve baar olarak nitelendirmek yerine, deiik ilim dallarnda uzmanlam kimselerden oluan bir ictihad rasnn ortak faaliyeti olarak grmek daha isabetli grnmektedir. te yandan, gnmzde ictihad faaliyetinin amac dorudan bireye yol gstermek ve onun olaylar karsndaki tavrn belirlemek deil de ibadetler ve ahvl-i ahsiyye alannda fetva-ilmihal izgisinde, dier alanlarda ise kanunlatrma hareketine katkda bulunma ve alternatif gr sunma eklinde bir rol stlenmek olmaldr. ctihada kimlerin ehil olduu ve ictihad faaliyeti sonunda ulalacak grn doruluu hususlar kii ve gruplara gre deikenlik tad gibi, naslarn ak hkmne aykr dmeyen her bir ictihadn doru olma ihtimali de teorik olarak eittir. Bu sebeple de ictihad rn grlerin doktrin asndan isabet derecesinin tartlmas kadar toplumsal ihtiya ve beklentilere uygunluu da ayr bir nem tamaya balamtr. Eski dnemlerde de ictihad ve fetvalar arasnda benzeri pratik mlhazalarla baz tercihlerin yapld bilinmektedir. Byle olunca toplumsal dzen ve hukuk istikrar iin sz edilen prosedrel ve pratik bir geerlilik ve meruiyet izgisine ihtiya bulunmaktadr. Bundan hareketle, slm hukuk doktrinindeki zengin tartmalar ve gr farkllklarnn, gnmzde yukarda sz edilen asl ve fer deliller ve metotlar iletilerek buna ilve edilebilecek yeni yorum ve ictihadlarla birlikte, modern toplumlarn hukuk dzenlemeleri iin yeni bir ufuk ve alternatif bir zm nitelii tad sylenebilir.

FIKIH

157

III. MKELLEFYET ve HKM

slm terminolojide mkellefiyet, kiinin dinin hitabna muhatap olmas halini ifade eden bir terimdir. Mkellef de, din hitapla ykml tutulan, dnce, sz ve davranlarna birtakm dnyev-uhrev, din-hukuk sonular balanan akl melekeleri yerinde (kl) ve ergin (bli) olan insan demektir. Mkellefiyetin temel art ehliyet, yani kiinin din-hukuk sorumluluk tamaya elverili olmasdr. Ancak byle bir ehliyetin mevcudiyeti iin ne gibi artlarn aranaca hususu, iman, ibadet, toplumsal devler ve sorumluluklar gibi farkl alanlarda baz farkllklar gsterebilir.

A) EHLYET
Ehliyet, kiinin din ve hukuk hkme konu (muhatap) olmaya elverili oluu demektir. Kur'an'da yerin ve gn tamaktan ekindii emaneti insann yklendii belirtilerek (el-Ahzb 33/72) dier btn varlklar arasnda sadece insann ehliyet ve sorumluluk tadna iaret edilir. nsann dinin hitabna ehil olmas akl denilen anlama, dnme ve ona gre davranma kabiliyetine sahip bulunmas sebebiyledir. nsann bu anlamdaki ehliyet ve sorumluluuna slm limleri ehliyyet'l-hitb derler. Bundan maksat insann dinin davetini anlayacak konum ve kvamda olmas demektir. Bu tr din sorumluluk iin akln tek bana yeterli olup olmad veya ne gibi ilve artlar arand zellikle kelm ve usul limleri arasnda geni tartmalara konu olmutur. slm hukukunda ehliyet kavram, kiinin hak ve borlarnn sabit olmas, din devlerle mkellef tutulmas, hukuk ilem ve davranlarnn geerlilii, toplumsal ve ceza sorumluluk tayabilmesi gibi farkl kademelerdeki hak ve ykmllkleri kapsadndan ehliyetin buna uygun baz ayrm ve kademelendirmelere tbi tutulmas kanlmaz olmaktadr. nk bu kademelerden her biri, farkl seviyede akl ve beden yetikinlii gerektirir. Bunun iin de ehliyet, kiinin anlama, dnme ve yapabilme kabiliyetinin inkiaf seyrine bal olarak tedrcen gelime gsteren itibar bir sfat olarak alglanmtr. Dier bir ifadeyle, ehliyetin belirlenmesinde kiinin konumu kadar karlalan hak ve borcun, din ve hukuk fiil ve ilemin mahiyeti de nem arzeder. Bunun sonucu olarak slm hukukunda ehliyet "vcb ehliyeti" ve "ed ehliyeti" eklinde iki ana safhaya, insan hayat da cenin, ocukluk, temyiz, bul ve rd eklinde devrelere ayrlmtr. Vcb ehliyeti, kiinin haklara sahip olabilme ve bor altna girebilme ehliyetidir. Vcb ehliyetinin temelini zimmet ve hukuk kiilik tekil eder;

158

LMHAL

bu ehliyetin ya, akl, temyiz ve rd ile alkas yoktur. Akl ve beden geliimi ne durumda olursa olsun yaayan her insann bu tr ehliyete sahip olduu kabul edilir. Ceninin sa domas kaydyla miras, vasiyet, vakf ve nesep haklarnn bulunduu bu sebeple de eksik vcb ehliyetine sahip olduu belirtilir. Ed ehliyeti ise, kiinin dinen ve hukuken muteber olacak tarzda davranmaya ve hukuk ilem yapmaya elverili oluu demektir. Ed ehliyetinin temelini akl ve temyiz gc tekil eder. Akl ve temyiz gc tam olduunda tam ed ehliyetinden, eksik olduunda ise eksik ed ehliyetinden sz edilir. Kiinin iyiyi ktden, faydaly zararldan ana hatlaryla olsun ayrabilmesi demek olan temyiz, ed ehliyetinin balangcdr. Temyiz ana gelmeyen ocuun, akl hastasnn ve bu hkmde olan kimselerin ed ehliyeti yoktur, haklarn kanun temsilciler vastasyla kullanrlar. Bunlarn dinen ve hukuken geerli niyet ve iradeleri bulunmadndan imanla ve ibadetlerle mkellef tutulmazlar, fiilleri sebebiyle ceza sorumluluk da tamazlar. Szleri, hukuk fiil ve ilemleri hukuken geersiz olup yok hkmndedir. Henz bula ermemi fakat temyiz ana gelmi ocuklar ise eksik ed ehliyetine sahiptir. Kiiler yaklak olarak yedi yandan bula kadar mmeyyiz saylr. Mmeyyizlerin din ed ehliyeti ile hukuk (meden) ed ehliyeti baz farkllklar gsterir. Mmeyyiz ocuklar iman, namaz, oru, hac, kefret, cihad, iyilii emredip ktl engelleme gibi din devlerle ve beden ibadetlerle mkellef deildir. Davranlarnn hukuk-mal sorumluluu bulunsa da ceza sorumluluklar yoktur. Bu sebeple bu kimseler iin din teklif ehliyeti ile ceza ehliyet ortak zellikler tar. Ancak ocuklarn din hayata, ibadetlerin ifasna erken yata altrlmas ve bu ynde eitilmesi tavsiye edilmitir. Ayrca Mutezile temyiz andan itibaren Allah'a imann vcip olduu, Ahmed b. Hanbel de ocuun on yandan itibaren namaz ve orula mkellef saylaca grndedir. slm limleri, mmeyyiz ocuk mkellef tutulsun-tutulmasn, imann ve ifa ettii ibadetlerin sahih olduu grndedir. Ancak buldan nce yaplan hac ibadeti sahih olsa bile bul sonras farz olabilecek hac farzasn drmez. Mmeyyiz ocuun ve bu hkmde olan kimselerin yapt hukuk ilemlere gelince hibeyi, sadakay, vasiyeti kabul gibi srf fayda yn bulunan ve mal varlnda arta yol aan hukuk ilemleri kimsenin izin ve onayna bal olmakszn geerli olur. Mahiyet icab hem kr hem de zarar yn bulunan alm satm, kira, irket gibi bedelli hukuk ilemleri ancak kanun temsilcisinin izin veya onay ile geerli olur. Hibede bulunma, bor ikrar, kefalet gibi srf zarar saylan hukuk ilemleri ise mmeyyiz de kanun temsilcisi de yapamaz. Bu snrlamalar hem snrl akl yetikinlie ve muhakeme

FIKIH

159

gcne sahip bulunan mmeyyiz k hem de nc ahslar korumay amalayan tedbirlerdir. Biyolojik ergenlik demek olan bul, kiinin ocukluk dneminden kp yetikin insanlar grubuna katld hayatnn nemli bir dnm noktasdr. Bul erkek ve kz ocuunun fiilen ergenlie kavumas (erkeklerin ihtilm olmaya, kzlarn det grmeye balamas) ya da fiilen bli olup olmadna baklmakszn belli bir zami ya snrna ulamas demektir. Bu ikincisine hkmen bul tabir edilir. Hkmen bul ya Eb Hanfe'ye gre erkeklerde 18, kzlarda 17 ya, ounlua gre her ikisi iin de 15 yatr. Bulla birlikte kiinin yeterli akl yetikinlik kazand var sayld iin aksini gsteren bir delil olmadka kii akl ve bul ile tam ed ehliyeti kazanr. Din terminolojide buna "kl ve bli olmak" tabir edilir. Bunun anlam kiinin, haklar kullanmaya, szl yazl ve fiil hukuk ilemleri bizzat yapmaya, din ve itima mkellefiyetlere muhatap olmaya ve ceza sorumluluk tamaya ehil hale gelmesidir. Tam ed ehliyetine teklif ehliyeti de denir. Kiinin mal konularla normal seviyede tedbirli ve basiretli davranmas demek olan rd, genelde bul ile birlikte gerekleir. Kii bli olmu da reid olmamsa, bu durum onun din ve ceza ehliyetini etkilemez, bu iki ehliyeti tam olarak mevcuttur, sadece mal yn bulunan hukuk ilemlerde ehliyetine baz snrlamalar getirilir. Din ve hukuk sorumluk iin kiinin ed (teklif) ehliyetine sahip bulunmas art olduundan bu ehliyeti yok eden veya azaltan her kalc veya rz durum haliyle kiinin mkellefiyetini de yakndan etkiler. Bu sebeple ed ehliyeti bulunmayan gayri mmeyyiz kk ve akl hastalar dinen mkellef saylmazlar. Uyku, unutma, baygnlk gibi rz hallerde de mkellefiyet yoktur. Hz. Peygamber " kiiden kalem (sorumluluk) kaldrlmtr; uyanncaya
kadar uyuyan, bula erinceye kadar ocuk ve akl dengesine kavuuncaya kadar deli" (Tirmiz, Hudd, 1; Drim, Hudd, 1) buyurarak buna iaret

eder. nk slm dininde kiilere yklenen sorumluluk ile kiilerin bu sorumluluu tama gc arasnda daima bir denge bulunur. Kur'an'da da slm tebliinin rahmet ve merhametten ibaret olduu (el-Bakara 2/178; el-Arf 7/52; Ynus 10/57; el-Enbiy 21/107), hi kimseye gcnn zerinde yk yklenmeyecei belirtilmi (el-Bakara 2/286), hadislerde de mkellefiyetlerin vazedilmesinde tedrcliin, insanlarn hal ve artlarnn gzetildii, mkellefiyetlerin asgari snrda tutulup kolayln esas alnd sklkla vurgulanmtr. Ehliyeti ksmen azaltan veya tamamyla yok eden srekli ve geici hallerde din-hukuk mkellefiyetlerin de bu duruma uyumlu olarak azaltlm veya kaldrlm olmas bu genel ilkenin bir uygulamas mahiyetindedir.

160

LMHAL

B) HKM
slm dininin, insanlarn dnya ve hiret mutluluunu salamak zere getirdii kurallarn btnne er hkmler (ahkm- eryye) veya ilh hkmler (ahkm- ilhiyye) tabir edilir. er hkm denince, yet ve hadislerin dorudan ifade ettii hkmler anlalr ve bunlar da konular itibariyle itikad, ahlk ve amel olmak zere ana gruba ayrlabilir. Dinin itikad hkmleri, btn din ahkmn temelini oluturur. man esaslar byle olup bunlara kendi btnl iinde ve naslarn bildirdii ekilde inanlmas esastr. Bu hkmlerle akaid ve kelm ilimleri ilgilenir. Ahlk hkmler, insanlarn kendi aralarnda ve dier canllarla ilikilerini iyiletirip nefsin eitilmesini hedefleyen hkmlerdir. Ahlk ve tasavvuf ilimlerinin ana konusunu tekil ederler. Amel hkmler, itikad hkmlere nisbetle ikinci derecede olduklar iin bunlara ahkm- feriyye de denilir. Bu hkmler mkellefin d dnyaya yansyan davranlarna balanacak sonular ve bunlarla ilgili kurallar konu edinir. Bunlar da ibadetler ve mumelt eklinde iki ksma ayrlr. badetler insan ruhunu ve iradesini terbiye eden, dnme yeteneini gelitiren, fikr olgunluunu artran, dnyev menfaati bulunsun veya bulunmasn srf Allah'n rzsn kazanmak iin yaplan fiil ve davranlardr. badetlerle ilgili temel kurallar ve artlar Allah ve Resul tarafndan tek tek aklanmtr. badetler Allah hakk olarak yaplr, zamann ve artlarn deimesiyle deimez, artmaz eksilmez. Bu sebeple de ibadetlerle ilgili din hkmlere "taabbd hkmler" denilir. Bunlar iman esaslarndan sonra dinin ikinci derecede nemli unsurunu tekil eder. Mumelt ahkm ise ferdin dier fertlerle ve toplumla ilikilerini dzenler, bunlar belli kurallara ve sonulara balar. Bu hkmler temelde adalet ilkesine dayanmakta olup Kur'an ve Snnet'te mumelt ahkmnn sadece temel ilkeleri ve amalar aklanm, bununla birlikte baz konularda ayrntl hkmler de sevkedilmitir. Dier bir ifadeyle Kur'an ve Snnet'teki mumelt ahkm snrl saydadr ve ou ilke ve ama tesbiti mahiyetindedir. slm literatr ve geleneinde oluan zengin mumelt ahkm, genelde slm hukukularnn yet ve hadisler etrafnda gelitirdii hukuk kltrn yanstr. Bu sebeple de mumelet ahkm, Kur'an ve Snnete aykr olmamak kaydyla zaman, yer ve rfe gre deiiklik gsterebilirler. Din hkmler bu ekilde gruba ayrlsa bile, Kur'an ve Snnet'te yer alan bir hkmn hangi grupta yer aldna baklmakszn doruluuna ve geerliliine inanmak ayn zamanda itikad bir vecbedir. Mesel namaz

FIKIH

161

klma, zekt verme, arap imeme, hrszlk yapmama amel bir hkm ise de bu emir ve yasaklara uymann doru ve gerekli olduuna, inanmak itikad bir gerekliliktir. Bu sebeple namaz klmama veya iki ime din-amel bir hkmn ihlli, namazn, orucun farziyetini, faizin, zinann haramln inkr ise itikad bir hkmn ihlli anlamn tar. nk slm inancna gre Allah ve Resul neyi emretmi ve neyi yasaklamsa mslmann nce bunlarn doru ve gerekli olduuna inanmas sonra da gc yettii lde bunlar yerine getirmesi gerekir. Fkh usulnde hkm nce vaz hkm-teklif hkm eklinde iki gruba ayrlr. Her bir grupta yer alan temel kavramlar ve hkmler ayn zamanda mkellefin davranlarnn din ve hukuk sonucunu da yakndan ilgilendirir. a) Vaz Hkm ki durum arasnda riin kurduu ba ifade eden vaz hkm, kendi iinde sebep, art ve mni eklinde e ayrlr. Bu grupta yer alan sebep, rkn, art, mni, shhat, fesad, butln gibi ayrm ve kavramlar zellikle ibadetler ve ahvl-i ahsiyye alannda nemli sonulara sahip olduundan ncelikle bu temel kavramlarn bilinmesine ihtiya vardr. Sebep. riin varln hkmn varl, yokluunu da hkmn yokluu iin almet kld durumdur. Mesel vakit namazn, ramazan aynn girmesi orucun, maln nisab miktarna ulamas zektn sebebidir. badetler genelde mkellefin iradesi dnda gerekleen sebeplere, mumelt ise iradesi ile gerekleen sebeplere balanmtr. Satm akdi mlkiyetin intikali, hrszlk ve adam ldrme ngrlm cezalarn infaz iin sebep olduu gibi. Sebep domazsa hkm de gereklemez. Rkn. Fkh ilminde bir eyin varl kendi varlna bal olan ve onun yapsndan bir para tekil eden bir unsuru ifade eder. Bu daha ok Hanefler'in tanmna gre yaplm bir aklamadr. Dier fakihlere gre, bir eyin temelde varl kendisine bal husus -o eyin yapsndan bir para tekil etmese de- rkn olarak anlr. badetlerde rknler ve bunlarn yannda shhat artlar o ibadetin farzlarn oluturur. Bunlardan birinin eksik olmas o ibadeti geersiz (btl, fsid) klar. Namazda Kur'an okumann (kraat), rk veya secdenin terkedilmesi byledir. art. Bir hukuk sonucun varl kendi varlna bal olan, ancak kendisinin varl onun varln zaruri klmayan ve onun yapsndan bir para tekil etmeyen fiil veya vasftr. Mesel namaz iin abdest, nikh akdinde

162

LMHAL

ahit arttr. Bunlar olmadan namaz ve nikh olmaz. Ancak bunlar namazn ve nikhn birer paras olmad gibi abdest ve ahit namaz ve nikh zorunlu klmaz. ri bir art bir hkmn muteber olmas iin gerekli grmse buna er art denir. Bu artlar bulunmadan ibadetler ve hukuk ilemler gereklemez. Ke malnn verilebilmesi iin rd ana gelmesi, zektta nisab miktarna mlik olduktan sonra zerinden bir yln gemesi artlar byledir. nsanlarn kendi hukuk ilemleriyle ilgili olarak ileri srdkleri artlara da cal artlar denir. Takyd ve talik artlar byledir. zellikle akidlerde hangi tr artn ileri srlebilecei ve bu artlarn akde etkisi slm hukukular arasnda geni tartmalara yol amtr. Mni. "Varl sebebe hkm balanmamas veya sebebin gereklememesi sonucunu douran durum" eklinde tanmlanr. Din ayrl ve mirassn ldrme miras olmaya, hayz ve nifas halleri namazn farz olmasna, yakn kan hsml nikh akdine mni saylmtr. Nisab miktar mala sahip olduu halde ayn miktarda borcun bulunmasnn zektn vcip olmasna mni tekil etmesi de bir dier rnektir. Gerek ibadet gerekse mumelt trnden olsun mkelleften sdr olan er-hukuk nitelikteki fiiller, yukarda sz edilen rkn ve artlar tayp tamamasna gre sahih-btl veya sahih-fsid ve btl eklinde bir ayrma ve nitelendirmeye tbi tutulur. Bir ibadetin veya hukuk ilemin, ngrlen rkn ve artlar ihtiva etmesi halinde sahih olacanda gr ayrl yoktur. Bu balamda shhat, bir fiilin gerekli rkn ve artlar tamas, butln rknnn veya kurucu unsurlarndan birinin eksik olmas, fsid de rkn ve unsurlar tamam olduu halde artlarnn eksik olmas anlamlarn tar. Bir hukuk ilemin btl olmas, onun kurulmam ve yok hkmnde olmas ve bu ileme hibir hukuk sonucun balanmamas demektir. Bir hukuk ilemin fsid olmas ise, esasen onun var olup sadece baz artlarnn eksik bulunmas ve ou kez bu eksikliinin sonradan giderilebilmesi ve ilemin ancak byle bir ikmalden sonra sahih hale gelebilmesi demektir. Bu sebeple fsid bir fiile baz hukuk sonular balanabilir. Mumeltta btl-fsid, yani butln-fesad ayrm zellikle Hanefler'in n plana kard bir yaklamdr. badetlere gelince, fakihler butln ile fesadn ibadetlerde ayn anlama ve sonuca sahip olduunda gr birliindedir. Bu sebeple de ibadetten eksiklik ister rknde isterse artlarn birinde olsun sonu ayndr. Mesel secdesiz namazda rkn, abdestsiz klnan bir namazda art eksiktir. Bu tr fiillere hibir din ve hukuk olumlu sonu terettp etmez. Netice itibariyle rkn ve artlarndan biri eksik olan ibadet fsid veya btl olaca gibi, eran geerli

FIKIH

163

halde balanm bir ibadet, mahiyetleriyle badamayan bir davran sebebiyle de fsid ve btl hale gelebilir. Mesel namazda konuulmas, orulunun bilerek yemesi ve imesi byledir. badetler konusunda fsid ve btl ayn anlam ifade ettii gibi yine ayn anlamda olmak zere sahih deil, ciz deil, muteber olmaz, geersiz gibi tabirler de kullanlabilir. Bozulup geersiz hale gelen ibadetin iadesi veya kazs gerekir. Bazan da ceza olarak ayrca kefret gerekli olur. Fesadn szlkte "bozulma", ifsadn "bozma", fsidin de "bozuk" olan ey" anlamna geldiini biliyoruz. Bundan hareketle, bir ibadeti bozan veya bir hukuk ilemi sakatlayan fiil ve eksiklie mfsid denir. Dier bir ifadeyle, ibadetler alannda mfsid, usul ve dbna uygun ekilde balanm bir ibadeti bozup geersiz hale getiren davran ve eksiklik demektir. Esasen mfsid, er-teklif hkmn eitli ayrmlarnda yer almamakla birlikte mkellefin fiilleri grubuna alnp kiinin bilmesi gereken temel ilmihal bilgileri arasnda saylmas, bir bakma er hkmn vaz hkm grubunda yer alan ve yukarda zetle temas edilen sebep, rkn, art, mni, shhat, fesad ve butln gibi ayrm ve kavramlarn ibadetler ve ahvl-i ahsiyye alanndaki nemli sonularn gstermeyi ve mkellefi bu konuda bilgilendirmeyi amalar. Bu itibarla ilmihal literatrnde mkellefin fiilleri arasnda yer alan mfsid, yukarda zetle temas edilen bu temel kavramlarn bilinmesiyle netleir. b) Teklif Hkmler (Mkellefin Fiilleri) Teklif hkm ise, riin mkelleften bir fiili yapmasn veya yapmamasn istemesi veya onu yapp yapmama arasnda serbest brakmas demektir. riin talebi kesin ve balayc tarzda olabilecei gibi daha yumuak bir slpta da olabilir. te yandan bu emir ve yasa bildiren delilin, sbt ve dellet (yani kaynana aidiyeti ve belli bir anlam ifade etmesi) ynnden baz ayrmlara tbi tutulmas da kanlmazdr. Bu yaklam ve ayrmn sonucu olarak teklif hkm icab, nedb, tahrm, kerhet ve ibha eklinde be kategoride ele alnr. te yandan riin talebinin genel veya belirli durumlara has olmas ynyle teklif hkmler azmet-ruhsat eklinde ikili ayrma, gerekli rkn ve artlar ihtiva etmesi ve hukuk sonu dourmas ynyle de sahih-fsid ve btl eklinde l ayrma tbi tutulabilir. Hanefler'in dnda kalan fakihler bu hkmleri vaz hkm grubunda sayar ve ksmen farkl bir ayrma tbi tutarlar. Bu saylan teklif hkmlerin tamam netice itibariyle din mkellefiyetin birer ynn ifade ettiinden din terminolojide efl-i mkellefn (mkelleflerin fiilleri) adyla anlrlar.

164

LMHAL

Fkh usul limlerinin ounluu er hkm Allah'n mkelleflerin fiillerine ilikin hitab, Hanefler ise bu hitabn neticesi olarak tanmlar. Buna gre ounluk (cumhur) Allah'n haram klma (tahrm) veya vcip klma (icab) ilemine er hkm derken Hanefler mkelleflerin fiillerinin sfatlarna yani farz, vcip, mekruh gibi nitelendirmelere er hkm derler. Fkh literatrnde teklif hkm ile mkellefin fiilleri (efl-i mkellefn) tabirlerinin ayn anlamda kullanlmas bu gelimenin sonucudur. Yine usulclerin ounluu teklif hkm riin hitabna nisbet ederek icab, nedb, ibha, kerhe ve tahrm eklinde be ksma ayrrken Hanefler bunu farz, vcip, mendup, mubah, tenzhen mekruh, tahrmen mekruh, haram eklinde yedi ksma ayrarak inceler. Bu kavramlar ayn zamanda efl-i mkellefnin de blmlerini oluturur. Vcibin ve mekruhun ikiye ayrlmas Hanefler'e ait bir zelliktir. te yandan, arada yakn iliki bulunmakla birlikte vaz hkmn rkn, sebep, art, mni veya shhat, fesad, butln, nefz, lzum gibi alt blm ve ayrmlar ilk bakta efl-i mkellefnin kapsam dnda grnmektedir. Ancak bu durum fkh kitaplarnda yukarda belirtilen ayrmlara snnetmstehap gibi yeni ayrmlar, mfsid gibi yeni blmler ilve edilerek veya farz, vcip, haram gibi kavramlarn kapsam geniletilerek telfi edilmeye allmtr. Neticede efl-i mkellefn azmet ve ruhsat kavramlarnn da ilvesiyle mkellefin muhatap olduu, yani bilmekle, buna uygun davranmakla ykml tutulduu btn amel hkmleri ifade eden geni bir kapsam kazanmtr. Bu sebeple de efl-i mkellefn konusunda bilgilenme, fkhn ibadet ve ahvl-i ahsiyye alanndaki hkmlerinin doru anlalabilmesi ve uygulanabilmesi iin deta n art mesabesinde bir gereklilik haline gelmitir. Fkh literatrnde teklif hkmler esasen vcip, mendup, mubah, mekruh ve haram eklinde be hkm (ahkm- hamse) olarak ele alnmakla birlikte, okuyucuya kolaylk salamas dncesiyle biz burada bu be hkm erevesinde kalan dier baz temel kavramlar ve alt ayrm va adlandrmalar da bu balklar altnda incelemeyi uygun bulduk.

aa) Be Temel Teklif Hkm 1. VCP Din literatrde vcip, Hanefler hari fakihlerin ounluuna gre, kesin bir delille ve kesin bir surette yaplmas istenen din ykmll ifade ederse de Hanefler bunu farz ve vcip eklinde iki kademede ele almay uygun grrler.

FIKIH

165

a) Farz Szlkte "bir eyi kesinletirmek, takdir etmek, pay ve paralara ayrmak, belirlenmi ey ve pay" anlamlarna gelen farz fkh ilminde, Allah ve Resul'nn mkelleften yaplmasn kesin ve balayc tarzda istedii fiil demektir. Hanefler delilin kat veya zann oluuna gre bir ayrm yaparak, bir fiilin yaplmasn kesin ve balayc tarzda istendiini gsteren delil kat ise bunu farz, zann ise bunu vcip terimiyle ifade ederler. Mesel kesin delillerle sabit olan ramazan orucu, abdestte yzn ykanmas, namazda rk ve secdeye gitme farz olarak; vitir namaz, ftr sadakas, namazda Ftiha'nn okunmas gibi ykmllkler vcip olarak nitelendirilir. Fakihlerin ounluu byle bir ayrm gerekli grmeyip farz ile vcibi e anlaml olarak kullanrlar. Bununla birlikte Hanefler'in bazan vcip kavramn farz da iine alacak ekilde kullandklar veya amel ynden balayc oluunu dikkate alarak vcip iin amel farz, farz iin de amel ve itikad farz ayrm ve adlandrmasn yaptklar da grlr. Hanefler'in farz-vcip ayrmnn baz itikad ve fkh sonular vardr. Farz inkr, kiiyi dinden karr, tekfir sebebi olur. Geerli mazereti bulunmad halde farz terkeden kimse fsk durumuna der. Vcibin inkr kfr gerektirmez. Her iki fiilin de mazeretsiz terki kiiyi uhrev cezaya mstehak klarsa da vcibin terki farzn terkine nisbetle daha hafif bir kusur saylr. badetler konusunda farz terkedilirse o amel btl olur, aynen tekrarlanmas dnda telfi imkn olmaz. Buna karlk vcibin terki ile amel btl olmaz, baka bir ekilde telfi edilmesine imkn tannr. Mesel hacda Arafat'ta vakfe farz (rkn) olduundan terkedilirse hac btl olur. Saf ile Merve arasnda say terkedilirse, vcip terkedilmi olur ve ceza kurban ile telfi edilebilir. Bir fiilin farz olduunu gsteren delillerin balcalar unlardr: a) riin bir fiilin yaplmasn emir sigas ile istemesi ve aksine dellet eden bir karnenin bulunmamas. Mesel "Namaz dosdoru kln, zekt verin" (elBakara 2/43), "Akidleri yerine getiriniz" (el-Mide 5/1) yetleri byledir. b) riin bir fiilin yaplmasn "farz oldu", "emrolundu" gibi balayclk bildiren bir ifade ile istemesi. Orucun farz klndn, Allah'n adaleti, iyilii, akrabaya yardm emrettiini bildiren yetler (el-Bakara 2/183; en-Nahl 16/90) byledir. c) Haber verme deil, emir kastedilen baz haber cmleleri de farz hkm ifade eder. Kocas len kadnn drt ay on gn, boanm kadnn ay hali bekle-

166

LMHAL

yeceini bildiren yetler (el-Bakara 2/228, 234) byledir. d) Bir hkmn belirli bir zmreye veya btn insanlara yklendiini haber veren naslar da farz hkm ifade eder. Mesel, "Gc yetenlerin o evi (Kbe'yi) haccetmeleri Allah'n insanlar zerinde bir hakkdr" (l-i mrn 3/97) yeti haccn farziyetinin, "Onlarn (annelerin) dinen ve rfen mkul ller iinde yiyeceini ve giyeceini salamak ocuun babasna aittir" (el-Bakara 2/280) yeti de karsnn nafakasn salamann koca iin farz olduunun delilidir. e) riin bir fiilin yaplmasna sevap ve gzel karlk, terkedilmesine ise ar ceza verileceini bildirmesi de o fiilin farz olduunun delilidir. Farz, mkellefin ifa sorumluluu asndan farz- ayn ve farz- kifye eklinde iki ksma ayrlr. Farz- ayn, riin her bir mkellefin ayr ayr ifa etmesini istedii mkellefiyettir. O emri bakalarnn yerine getirmekte oluu kiiyi sorumluluktan kurtarmaz. Aksine bir delil olmadka, riin emirleri o fiilin ayn farz olduuna dellet eder. Namaz, oru, hac, zekt gibi temel ibadetler byledir. Farz- kifye ise, mslmanlarn ferden deil de toplum olarak sorumlu olduklar mkellefiyetlerdir. Cenaze namaznn klnmas, cihad, ilimle meguliyet, meslek ve sanatlarn icras, iyiliklerin emredilip ktln engellenmesi, ahitlik byledir. Bu grevleri toplumun bir kesimi yerine getirince dierlerinden sorumluluk kalkar. Hi kimse yerine getirmezse btn mslmanlar vebal altnda kalr. Farz- kifyenin sevab yalnz onu ileyene aittir. Toplumda farz- kifyeyi ifa edecek ikinci bir ehil kimse kalmadnda artk bu farz tek ehil kimse iin farz- ayn hkmn alr. Toplumda bir olayla ilgili ahitlik yapacak, iyilii emredip ktl engelleyecek veya hastay tedavi edecek baka kimse bulunmadnda bu grevlerin ifas ehliyetli kii iin ayn farz haline gelir. b) Vcip Szlkte "sabit, lzm, var ve gerekli olan ey" anlamna gelen vcip fkh ilminde fakihlerin ounluuna gre farz ile e anlaml olup riin mkelleften yaplmasn kesin ve balayc tarzda istedii fiil demektir. Hanefler ise kat delille sabit olan hkme farz, zann delille sabit olan hkme vcip diyerek ikili bir ayrm yapmlardr. Ancak Hanefler, vcibin de farz gibi kesin olarak yaplmas gerektii grndedir. Onlarn bu ayrm daha ok delilin kuvvetini ve inkrn din sonularn gstermeyi hedefler. Bu sebeple Hanefler vcibi ou yerde "amel farz" olarak da adlandrrlar. Mesel ftr sadakas, namazda Ftiha'nn okunmas, vitir ve bayram namazlar, kurban kesme zann delille sabit olduundan Hanefler'e gre farz deil vciptirler.

FIKIH

167

Hanefler'e gre vcip iki ksma ayrlr: a) Kat bir delile yakn derecede kuvvetli grnen zann bir delille sabit olan vcipler. Bu ksma giren vcipler amel farz veya zann farz adn alr. Vitir namaz, abdestte ban drtte bir miktarn meshetme byledir. b) Zann delil olan haber-i vhid ile sabit olan vcipler ise nem derecesi itibariyle amel farzn altnda ve snnetin stndedirler. Mesel namazda Ftiha okuma, vitir namaznda kunut tekbiri, bayram tekbirleri, namazn sehiv secdesi ile ikmal edilen vcipleri byledir. Vcibin inkr kfr gerektirmez. Ancak sapklkla itham sebebi grlr. Vcibin terki farzn terki lsnde olmasa bile yine de gnah ve sorumluluu gerektirir. Mesel namazn vaciplerinden birinin yanlarak terk edilmesi, sehiv secdesini gerektirir. Bir vacibi kasten terk etmek ise, tahrimen mekruhtur ve namazn iadesini gerektirir. Ahmed b. Hanbel'e nisbet edilen bir gre gre, Kur'an'da yaplmas emredilen fiillere farz, snnette emredilenlere ise vcip denilir. 2. MENDUP Mendup, tevik edilen, yaplmas kesin olmayan bir tarzda istenen, yani farz ve vcip olmayan davranlarn genel addr. Hanef fkhnda, farz ve vcip dnda yaplmas uygun grlen davranlar kuvvetliden zayfa doru olmak zere; snnet, mstehap (mendup) ve db olarak sralanr. Dier mezheplerde ise mendup, bir balayclk sz konusu olmakszn yaplmas istenen ey olarak tanmlanr. Bu mezheplerin mendup anlay, Hanefler'in snnet anlayna olduka yakndr. Burada fkh ilmindeki kullanmyla snnet ve mstehap kavramlar ele alnacaktr. a) Snnet Snnet, Hz. Peygamber'in sz, fiil ve onaynn genel ad olup fkh usulnde Kur'an'la birlikte slm'n asl iki kaynan ve delilini tekil eder. Fr- fkhta, zellikle de teklif hkm asndan snnet ise, Hz. Peygamber'in farz ve vcip kapsam dnda kalan yani kesin ve balayc olmakszn tavsiye ve rnek olma niteliini tayan sz ve fiillerinin genel addr. Hanefler'in dndaki fakihler, Allah ve Resul'nn kesin ve balayc olmayan tarzda yaplmasn istedii veya tavsiye ettii fiillerin tamamn kapsamak zere mendup terimini kullanrlar. Dier bir ifadeyle, Kur'an ve hadislerden gerek dorudan gerekse dolayl olarak bir fiilin yaplmasnn kesin ve balayc olmayan tarzda istendii yani tavsiye edildii sonucu karlabiliyorsa, bu tr fiillere topluca mendup denilir. Mesel boanmalarda ahit bulundurulmasn, borluya mhlet verilmesini, akidlemelerin yazlmasn emreden yetler fakihlerin ounluunca byle anlalmtr. Mendubun da

168

LMHAL

nem derecesine gre kendi iinde snnet, mstehap, fazilet, db gibi terimlerle ifade edilen bir derecelendirmeye tbi tutulduu grlr. Bu itibarla snnet, mendup grubu iinde yani yaplmas iyi ve gzel olan, tavsiye edilen fakat terkedilmesinde bir gnah ve cezann terettp etmedii fiiller grubunda en st sray igal eder. Hanefler'in ise mendubu genelde mstehap mnasnda kullandklarn bu arada belirtmek gerekir. Snnet kendi iinde ksma ayrlr: Mekked snnet, gayr-i mekked snnet, zevid snnet. Hz. Peygamber'in devaml yapt, srf balayc ve kesin bir emir olmadn gstermek iin ndiren terkettii fiillere mekked snnet denilir. Bunlar bir bakma din vecbeler iin koruyucu ve tamamlayc bir nitelik de tamakta olup nem ynyle farz ve vcipten sonra nc sray igal eder. Mesel abdest alrken aza ve burna su verme, sabah namaznn snneti, ezan, kamet, cemaatle namaz byledir. Bu nevi snneti yerine getiren Allah katnda ho karlanr, vgye lyk grlr, sevap kazanr. Terkeden cezaya ve gnaha arptrlmasa da dinen azarlanmay ve knanmay hak eder. te yandan farz namazlarn cemaatle klnmas, ezan gibi din irlardan olan snnetin fert plannda terki ciz olmakla birlikte toplum olarak terk ve ihmali ciz grlmez. Hz. Peygamber'in ibadet ve taat trnden olup bazan yapt bazan da terkettii veya ou zaman yapt bazan da terkettii fiil ve davranlara gayr-i mekked snnet denilir. Nfile ve mstehap, hatta mendup tabirleri de ou kez bu anlamda kullanlr. kindi ve yats namazlarnn farzlarndan nce klnan drder rektlk namazlar, vcip kapsamnda olmayan infak ve yardm byledir. Bu tr snneti yerine getiren sevap ve vgye lyk grlr, terkeden dinen knanmaz. Bu iki snnet (mekked ve gayr- mekked) eidine "hd snneti" de denir. Hz. Peygamber'in, Allah katndan bir tebli veya Allah'n dinini aklama nitelii tamakszn insan olmas itibariyle yapt normal ve beer davranlara ise zevid snnet veya det snneti denilir. Hz. Peygamber'in giyim ve kuam tarz, yeme ve ime tarz, zevkleri, kna ile sa ve sakaln boyam olmas byledir. Esasen bu fiiller din mkellefiyet erevesinde deildir. Yaplmas dinen tavsiye de edilmemitir. Bununla birlikte bir mslman Hz. Peygamber'in bu tr davranlarn ona olan sevgi ve ballndan dolay yaparsa sevap ve vgye lyk olur. Terkederse knanmaz ve gnah ilemi olmaz. Farz namazlardan nce ve sonra klnmas snnet olan namazlar iin, fi mezhebinde ayrca vitir namaz ve evvalde tutulan alt gn oru iin revtib snnet tabiri kullanlr. Fakihlerin ounluuna gre teravih namazlar da revtib snnetler arasndadr.

FIKIH

169

b) Mstehap Szlkte, "sevimli olan, tercih edilen ve gzel bulunan i" demektir. Hz. Peygamber'in bazan ileyip bazan terkettii, limlerin ve slih kullarn teden beri yapageldikleri ve tavsiye ettikleri fiil ve davranlara din terminolojide mstehap denilir. Mstehaplar ibadetlerin ve beer ilikilerin daha gzel ve verimli olmasn salayan db ve ahlk kurallar niteliindedir. Mesel sabah namaznn ortalk aydnlanncaya kadar, scak mevsimlerde le namaznn serin vakte kadar geciktirilmesi, akam namaznda acele edilmesi byledir. Mstehabn terki dinen knamay gerektirmeyip sadece evl ve gzel olan terk mnas tar. Mstehap ou kez mendup, nfile, tatavvu, db gibi tabirlerle e anlaml olarak kullanlr ve yaplmas terkinden evl olan fiiller arasnda en alt sray igal eder. Bundan sonra yaplmas ile terkedilmesi msvi olan mubah fiiller gelmektedir. Snnet ve mstehap fiiller, daha genel ifadeyle mendup fiiller, farz ve vcip grubundaki din devlerin ve btn beer-sosyal ilikilerin daha anlaml ve verimli olmasna yardmc olan, bir bakma onlar koruyan, onlara maddeten ve ruhen hazrlk nitelii tayan yardmc fiillerdir. Bir ynyle Hz. Peygamber'in gzel ahlkn, tavsiye ve teviklerini bir ynyle de slm toplumlarnn ibadet hayatyla ilgili olumlu izgisini ve tecrbe birikimlerini yanstr. Mstehap ve snnetlerin devaml terki vciplerde ve farzlarda da tembellik ve ihmale yol aabileceinden doru bulunmamtr.

3. MUBAH Mubah kelimesi szlkte "aa kan, aklanan, serbest braklan ey" demektir. Din bir terim olarak ise, bu szlk anlamyla balantl olarak, riin mkellefi yapp yapmamakta serbest brakt fiilleri ifade eder. Hell, ciz, mutlak gibi terimler de, genelde ayn mnada kullanlr ve mkellefin yapmas veya terketmesi halinde herhangi bir vg yahut knamay gerektirmeyen davranlarn belirtir. Bununla birlikte aralarnda baz cz' anlam farkllklar bulunduu iin mubah teriminin yan sra ciz ve hell terimleri zerinde de ayrca durmak gerekir. Fkh usulnde er-teklif hkm be kategoride ele alnr. Bunlardan vcip ve mendup yaplmas gerekenleri, haram ve mekruh ise yaplmamas gerekenleri ifade eder. Mubah ise iki gruba da dahil olmayp yaplmas veya terkedilmesi ynnde herhangi bir er-din ykmlln bulunmad fiil

170

LMHAL

ve konumu ifade eder. Baz usulcler mubah, riin yaplmasna izin verdii fiiller olarak da tarif ederler. Bir fiilin mubah olduu; riin o eyin hell ve mubah olduunu bildirmesiyle (mesel bk. Bakara 2/187, Mide 5/5), ilenmesi halinde bir vebal ve gnahn, din bir sakncann bulunmadn ifade etmesiyle (mesel bk. elBakara 2/173, 235) veya herhangi bir yasaktan sonra gelen emirle (mesel bk. el-Mide 5/2, el-Cuma 62/10) bilinebilecei gibi, o konuda hibir din yasaklama ve kstlamann bulunmamasyla da kendiliinden sabit olur; usulcler birincisine er mubah, ikincisine ise akl mubah adn verirler. Akl mubah, berat-i asliyye veya istishb'l-asl terimleriyle de aklanr. Bu da bir fiilin din-er hkm konusunda herhangi bir aklama yoksa, "Eyada kural olan mubah olmasdr" ilkesi gereince o fiilin mubah olduuna hkm verilmesini ifade eder. Kur'an'da deiik vesilelerle zikredilen "evleniniz, yiyiniz, iiniz, gezip dolanz" gibi emirler, esasen hell ve mubah olan bu fiillerin mubah oluunu desteklemek veya aklamaktan ok bu mubah fiillerin ilenmesinde dikkat edilecek kayt ve artlar, hikmet ve amalar aklamaya yneliktir. Bu itibarla, bu son grup fiilleri de yine akl mubah kavram iinde dnmek gerekir. badetler naslara dayanmak durumunda olduu iin "ibadet alannda akl mubahlk" geerli deildir; yani riin naslarla belirledii ibadetler dnda ibadet eidi icat edilemez, yaplamaz. Mubahn hkm, yaplp yaplmamasnn dinen eit deer hkmnde olmas, yaplmasnda da yaplmamasnda da sevap ve gnahn olmamasdr. Bununla birlikte mubahn iyi niyetle ve ibadet kastyla ilenmesi halinde filin ecir ve sevap kazanaca da ifade edilir. Bir kimsenin cihada hazrlk amacyla spor ve beden eitimi yapmas buna rnek gsterilir. te yandan, bir fiilin kural olarak mubah olmas, o fiilin srekli ve lsz ekilde ilenmesi veya terkedilmesinin de mubah olduu anlamna gelmez. Kiinin diledii zamanda istedii yemek eitlerinden yemesi mubah olmakla birlikte bu konuda lsz davranrsa, mesel ar beslenir veya alk grevi yaparsa artk bu fiil mubah olmaktan kp duruma gre mekruh, haram gibi din hkmler alr. Bu yzden de baz usulcler mubah fiillerin, cz'ye nisbetle bu hkm tasa bile, klliye nisbetle ya yaplmas ya da terkedilmesi gereken bir fiil olduunu belirtirler. Ayn anlayn devam olarak, temiz ve mubah olan eyleri tamamen terketmenin mekruh ve bazan haram, bunlardan kiinin mkul ve mer ller iinde yararlanmasnn genel hkmnn mendup, onlardan bazlarn bazan yapp bazan yapmamasnn zel (cz') hkmnn ise mubah olduu ifade edilmitir. Oyun ve elence, gezip dolama ve dinlenme esasen ve tek tek ele alndnda mubah davranlar olduu halde bunlar devaml bir det ve

FIKIH

171

alkanlk haline getirip hayatn dier devlerini aksatacak ekilde lsz ve ar davranma mekruh veya haram grlmtr. Ayn ekilde karkoca aras cinsel iliki kaideten mubah olduu halde bunun devaml ve kasten terkedilmesi, taraflara veya taraflardan en az birine ak bir zarar verecei ve evliliin nemli bir amacn yok edecei iin haram saylmtr. Bu yaklam, slm'n ferd ve sosyal hayat bir dzen ve btnlk iinde ele alp kiinin kendine, toplumuna ve Rabbine kar devlerini birbiriyle irtibatlandrmas ve bylece hayatn btn yn ve ayrntlarna din, ahlk hatta estetik bir anlam kazandrmasyla aklanabilir. Burada ayrca mubahla yakn anlam ilikisi olan, yer yer e anlaml olarak kullanlan ciz ve hell kavramlarna da temas etmekte yarar vardr. a) Ciz Ciz szlkte "geip gitmek, mmkn, serbest ve geerli olmak" anlamlarna gelen "cevz" kknden tretilmi bir isim olup fkh terimi olarak, dinen veya hukuken yaplmasna msaade edilen fiilleri ifade eder. Bu anlamdaki msaadeyi belirtmek zere de "cevz" kavram kullanlr. Kur'n- Kerm'de birok fiilin serbest olduu ve yasak olmad deiik ifade tarzlaryla belirtilmi olmakla beraber "ciz" lafz gememektedir. Hadislerde ise bu kelime az da olsa kullanlmtr (Eb Dvd, Akzye, 12, Dahy, 6). Ciz kelimesi daha ok sonraki devirlerde karlarna kan yeni meseleleri Kur'an ve Snnet'in hkm ve ilkeleri nda deerlendirmeye ve zmeye alan slm hukukularnca din bir terim olarak gelitirilmi ve "ciz-ciz deil" hkm olayn din adan deerlendirmesini ifadede kullanlmaya balanmtr. Bu anlamda ciz, ibadetlerde "sahih" ile e anlaml ise de mumeltta daha farkl bir anlam kazanm, sahih (geerli) tabiri meselenin dnyev-hukuk ynn, "ciz" tabiri de uhrev-din ynn ifade etmitir. Mesel arap imaltsna zm satmann veya bakasnn evlenme teklif ettii bir kza (henz o konudaki kararn vermeden) tlip olup onunla evlenmenin dinen ciz olmayp hukuk dzeni asndan geerli olmas byle izah edilebilir. te yandan, ilk devir slm hukukular bilhassa "haram" hkmn Allah'n yetkisinde grdklerinden haram ve hell tabirlerini ok az ve dikkatle kullanmlar, kendi ictihad ve yorumlar sonucu ulatklar serbestlii veya sakncay ise "ciz ve ciz deil" tabirleriyle ifade etmilerdir. nk haram ve hell kesin ve ak bir nassa dayanan ve sadece Allah'n tayin ve

172

LMHAL

takdir yetkisinde olan din bir hkmdr. slm mctehidlerinin kanaat ve hkm ise, o meseleyi bu haram ve hell kapsamnda grp grmeme anlam tadndan, dinen kesinlik tamayan bir yorum niteliindedir. Bu sebeple olmaldr ki, mezhep imamlarnn da dahil olduu ilk devir slm limleri karlatklar her ihtilfl meseleyi haram veya hell deer hkmleriyle zmemiler, "bence doru deil", "mahzurlu", "sakncas yok", "irkin" gibi daha esnek tabirleri kullanmay tercih etmilerdir. te "ciz" ve "ciz deil" tabirleri de bu ortamda gelimi ve younluk kazanm terimler arasndadr. b) Hell "Haram"n kart olan "hell", szlkte bir fiilin mubah, ciz ve serbest olmas ve yasan kalkmas gibi anlamlara gelir. Din bir terim olarak da hell, eran izin verilmi, hakknda er bir yasaklama ve kstlama bulunmayan davran ve onun din-hukuk hkmn ifade eder. Ciz, mubah, mutlak gibi terimler de aralarnda cz' anlam farkllklar bulunmakla birlikte genelde ayn anlamda kullanlr ve mkellefin yapp yapmamakta muhayyer brakld davranlar belirtmek zere kullanlr. Hell de esasnda ciz ve mubahla e anlaml olmakla birlikte, din literatrde daha ok haramn zt anlamls olarak yani bir eyin yasaklanmam ve knanmam olduunu bildiren bir terim olarak kullanlr. Kur'an'da ve hadislerde sklkla geen hell ve hill tabirleri de genelde bu son anlamda kullanlmtr (bk. l-i mrn 3/93; el-Mide 5/5, 88; Ynus 10/59; en-Nahl 16/16).

4. MEKRUH Mekruh szlkte "sevilmeyip kerih, naho grlen ey" demektir. Bunun mastar olan kerhet de szlkte irkinlik, sevimsizlik, bir eyi sevmemek ve holanmamak gibi anlamlara gelir. Fkh terimi olarak ise mekruh, riin yaplmamasn kesin ve balayc olmayan tarzda istedii fiil ve davranlardr. Gerek riin bu tarz yasaklamas gerekse bu yasaklamann sonucu kerhet diye anlr; yasaklanan fiil iin de mekruh terimi kullanlr. Mekruh da haram gibi mer olmayan fiil ve davran olmakla birlikte, aralarnda baz farkllklar bulunmaktadr. Bir fiilin mekruh olduunu tesbit edebilmek iin naslarn iyi incelenmesi gerekir. Zira ri bu hususu deiik slp ve ekillerde gstermi olabilir:

FIKIH

173

a) ri, bir fiilin yaplmamasn istemek zere kerhet lafzn kullanm olabilir. Mesel, "Allah, size dedikodu yapmanz, ok soru sormanz ve mal mlk ziyan etmenizi mekruh klmtr" (Buhar, stikrz, 19) hadisinde, dedikodunun, ok soru sormann ve mal mlk ziyan etmenin mekruh olduu bildirilmitir. b) ri, bir fiilin yaplmamasn istemek zere, kendisinde haramla deil, mekruhlua dellet eden bir karnenin bulunduu yasaklama ifadesi kullanm olabilir. Mesel "Allah nezdinde helllerin en sevimsizi boamadr" (bn Mce, Talk, 1) hadisinde, hell lafz kullanldndan ri tarafndan istenmeyen bu fiilin haram deil, mekruh olduu anlalmaktadr. c) ri bazan da fiilin yaplmamasnn tercihe ayan olduunu dolayl bir slpla istemi olabilir. Mesel, Hz. Peygamber, "Mehrin en iyisi en kolay olandr" hadisinde mehirde arln terkedilmesini tevik etmi ve mehirde arla gitmenin mekruh olduunu zmnen ifade etmitir. Mekruh fiil ileyen cezay hak etmez; bazan knanma ve azarlamaya mstehak olur. Ancak mekruh fiili Allah rzs iin terkeden, kii, vlmeye ve sevaba mstehak olur. Bu aklamalar fakihlerin ounluuna gredir. Hanef fakihlere gre ise mekruh iki nevidir: a) Tahrmen Mekruh Bu, riin yaplmamasn kesin ve balayc tarzda istedii bir fiil olmakla birlikte, bu talep haber-i vhid gibi zann bir delil ile sabit olmutur. Bu tr mekruh harama yakn olup, vcibin kartdr. ki kii arasnda yaplan bir akdi bozmak zere yeni bir fiyat teklif etmek, bakasnn evlenme teklifinde bulunduu kadna evlenme teklifinde bulunmak gibi. Vciplerin terkedilmesi de mekruhtur. Bu nevi mekruhun hkm, haram bir fiili ileyenin hkm gibidir, yani cezay gerektirir. Ancak haramdan fark, bunu inkr eden kii kfir olmaz. Fakihlerin ounluu haram, tahrmen mekruhu da kapsayacak ekilde tanmlar. Onlara gre haram "riin yaplmasn kesin ve balayc tarzda kat veya zann bir delil ile istedii fiil"dir. u halde Hanefler'in tahrmen mekruh olarak deerlendirdikleri fiillere, dier mezhep fakihleri haram demektedirler. Hanefler'den mam Muhammed de tahrmen mekruhu haram olarak nitelendirmekle birlikte, zann delil ile sabit olduundan onu inkr edenin kfrne hkmedilemeyecei kanaatindedir.

174

LMHAL

b) Tenzhen Mekruh Bu, riin yaplmamasn kesin ve balayc olmayan bir tarzda istedii fiildir. Bu tanm, cumhr- fukahnn mekruh tanmna uygundur. Tenzhen mekruh, helle yakn olup, mendubun kartdr. kindi namazndan sonra, gnein batmasndan az nce nfile namaz klmak, soan, sarmsak yiyerek camiye gitmek, abdest alrken suyu israf etmek gibi fiiller bu ksma rnek verilebilir. Bu nevi mekruhun hkm, herhangi bir cezay ve knanmay gerektirmemesidir. Ancak tenzhen mekruh hkmndeki fiili istemek, stn ve faziletli olan davran tarznn terkedilmesi demektir. Din literatrde yer alan ve zellikle ibadetler alannda sklkla sz konusu edilen mekruhlar -mendublarda olduu gibi- mkellefleri din hayata, haramdan, kt ve irkin ilerden uzak durmaya hazrlayc, din vecbelerin daha anlaml ve verimli ekilde ifa edilmesini destekleyici bir ilev tar. Ayn ekilde mekruhlardan kanma, Hz. Peygamber'in nerilerini, gzel ahlk ve yaayn, slm toplumlarnn ortak kltrn, tecrbe birikimini ve ahlk deerlerini iyi izleyebilmek asndan da son derece nemlidir.

5. HARAM Teklif hkmlerden biri olan haram; szlkte "yasak, memnu" demek olup hellin zdddr. Din terim olarak ise, riin yaplmasn kesin ve balayc bir ifade ve slpla yasaklad fiildir. Yasaklama iine tahrm veya hazr, yasaklanan eye harm, muharrem veya mahzr, bu yndeki hkm ve vasfa da hurmet denilir. Haram ve mekruh, riin yasaklad, yaplmasn istemedii fiillerin iki nevidir. Yasaklama ak ve kesin bir slpla ve delille olmusa haramdan, daha esnek ve yumuak bir slpla veya daha zayf bir delille olmusa mekruhtan sz edilir. ounluunu Hanefler'in tekil ettii bir grup slm hukukusu ve usulcs, bir fiilin haram hkmn alabilmesi iin hem Kur'an yetleri, mtevtir ve mehur snnet gibi sbtu kesin (veya kesine yakn) bir delilin, hem de bu delilin ak ifadesinin bulunmasn art koarlar. Bu sebeple de, hd hadislerle sabit olan veya dolayl bir ekilde ifade edilen yasaklara "tahrmen mekruh" adn verirler. ounluk ise, itikad ynden olmasa bile amel bakmdan zann delilleri yeterli grdnden, hd hadislerle sabit yasaklar da haram olarak adlandrrlar.

FIKIH

175

a) Haram Fiillerin Nevileri Haram fiiller iki nevidir: 1. Haram li-aynih. riin, bizzat kendisindeki ktlk sebebiyle, batan itibaren ve temelden haramlna hkmettii fiildir. Zina, hrszlk, adam ldrme, dinen murdar saylan eti yeme, evlenme mnii olanlarla evlenme gibi. Bu tr bir haram fiili ileyen kii gnahkr olur ve hirette cezaya arptrlmay hakeder. Bu, haramn uhrev sonucudur. Bir de haram olan bir fiile balanan dnyev sonular vardr. yle ki: Bir mslman byle bir fiili yaparsa, btl kabul edilir ve fiile hibir olumlu hkm balanamaz. Mesel, zina fiili nesep ve mirasln sbtu iin sebep olamaz. Hrszlk fiili de mlkiyetin sbtu iin bir sebep olamaz. Murdar etin sat btldr ve byle bir szlemeye hukuk sonu balanamaz. Ancak bu tr haramlarn bir ksm zaruret durumunda mubah hale gelebilir. Mesel, alktan lecek duruma gelen bir kiinin, lmeyecek miktarda domuz etinden yemesine msaade edilmesi byledir. 2. Haram li-gayrih. Aslnda mer ve serbest olduu halde, haram klnmasn gerekli klan geici durumla ilgili olan fiildir. Mesel, bayram gnnde oru tutmak byledir. Esas itibariyle orucun kendisi mer bir fiildir. Fakat Allah bu fiilin bayram gnnde yaplmasn haram klmtr. nk bu gnde kullar Allah'n misafirleri saylrlar. Bayram gnnde oru tutmak ise, byle bir misafirlii kabullenmekten kanmak anlamna gelir ki, bu davran mslmana yakmaz. Peygamberimiz bir hadisinde "Bir kimse, din kardeinin pazarl zerine
pazarlk etmesin, bakasnn evlenme teklifinde bulunduu kadna evlenme teklifinde bulunmasn" (Buhr, By, 58; Mslim, Nikh, 38) buyurarak,

hadiste zikredilen durumlarda alm satm ve nikh szlemesini yasaklamtr. Bu yasaklama, anlan szlemelerin mahiyetlerinden deil, bu szlemelerin dndaki sebebe; din kardeini incitme ve zme sebebine dayanmaktadr. Yine, cuma namaz ile ykml kii bakmndan cuma namaz esnasnda alverile megul olmak, haksz olarak ele geirilen arazide namaz klmak, dinen yasak birer fiil olmakla beraber, yasaklk fiilin mahiyeti ile deil, onu evreleyen zaman veya mekn faktr ile ilgilidir. Bu ve benzeri durumlarda, yasa ihll sebebiyle kiinin gnahkr ve uhrev sorumluluk stlenmi olaca hususunda fikir birlii bulunmakla birlikte, ibadetin veya hukuk ilemin dnyev hkmler asndan geerli saylp saylmayaca tartlmtr. Fakihler haramlk

176

LMHAL

ynn daha ar bulduklar durumlarda ameli, dnyev sonular bakmndan da geersiz saymlardr. b) Haramlk Hkm fade Eden Lafzlar yet ve hadisler bir eyin haram olduunu deiik slp ve ifade tarzlaryla bildirirler: a) Bazan yet ve hadislerde, bir eyin haram olduu "haram" lafzyla aka ifade edilir. Mesel, "Anneleriniz, kzlarnz... (ile evlenmeniz) sizlere haram klnd" (en-Nis 4/23), "Meyte, kan, domuz eti, Allah'tan bakas
adna boazlanan, boulmu, vurularak ldrlm, yukardan dp lm, boynuzlanp ldrlm, yrtc hayvanlarca paralanm hayvanlar... lmeden yetiip kestikleriniz mstesna, size haram klnd" (el-Mide 5/3)

yetlerinde olduu gibi. b) Bazan, "Bir mslmann mal, rzs olmadka, bir bakasna hell olmaz" (Msned, V, 72) hadisinde olduu gibi, o eyin hell olmad bildirilir. c) Bazan bir iin yaplmas yasaklanr, ondan uzak durulmas istenir.
"Fakirlik korkusuyla ocuklarnz ldrmeyin" (el-Enm 6/151), "Zinaya yaklamayn, nk o ak bir ktlktr ve kt bir yoldur" (el-Hac 22/30)

yetlerinde olduu gibi. d) Bazan da bir fiilin ilenmesine ceza tertip edilir. ffetli kadnlara zina iftirasnda bulunanlara seksen denek vurulmasn isteyen (en-Nr 24/4), yetimin maln haksz olarak yiyenlerin karnlarna ate yemi olduklar ve alevli atele cezalandrlacaklarn bildiren (en-Nis 4/10) yetlerde olduu gibi. c) Haram Hkmn Belirleme Yetkisi Haram ve gayri mer, din bir kavram olup bunu tayin de sadece Allah'n tasarrufunda olan bir konudur. Hz. Peygamber'in bu konudaki hadisleri, Allah'n hkmn ve iradesini beyandan ibarettir. Kur'an'n Ehl-i kitap'la ilgili olarak "Onlar Allah' brakp hahamlarn, rahiplerini ve Meryem olu s'y Rab edindiler..." (et-Tevbe 9/31) yeti nzil olduunda, daha nce hristiyan iken mslman olan Ad b. Htim Hz. Peygamber'e gelerek, "Ya Reslallah! Onlar din adamlarna ibadet etmediler ki!" demitir. Bunun zerine Hz. Peygamber u aklamay yapmtr: "Evet, dediin dorudur.
Ancak yahudi ve hristiyan din adamlar helli haram, haram da hell saymlar, onlar da buna tbi olmulardr. te onlarn din adamlarna ibadet etmeleri bundan ibarettir" (Tirmiz, Tefsr, 9-10).

FIKIH

177

Kur'an'n konuyla ilgili baka bir yeti ise yledir: "Diliniz yalana alm olduu iin her eye "u haramdr, bu helldir" demeyin. Zira Allah'a kar yalan uydurmu olursunuz" (en-Nahl 16/116).

Ancak, Kur'an ve Snnet haram belirlerken ayrntdan ziyade kaideyi ve belirli durumlarn hkmn vazetmekte olup, bu genel kuraln her devirde anlalp uygulanabilir tarzda takdim edilmesini o devrin slm toplumuna, yetkili ve bilgili slm bilginlerine brakmtr. Byle olduu iindir ki, zellikle ilk devir slm bilginleri "haram" tabiri ile Allah'n aka haram kld hususlar kasteder, hakknda kesin ve ak nas bulunmayan eyler iinse "haram" demekten kanrlar, bunlar ifade de daha ok "mekruh, ho deil, doru deil, sakncal, ciz deil" gibi tabirleri kullanrlard. d) Haramdan Kanmann nemi Mslmanlar, Allah'n yasaklarn gerek madd unsur ve gerekse niha hedef itibariyle iyi kavrayabildikleri lde iyi mslman olurlar, lyk olduklar lde dnyev ve uhrev karla ularlar. Bu konularda snnetullah hkimdir. Kur'an'da, Allah'n koyduu llere, snr ve yasaklara uymayanlarn sadece kendilerine yazk ettiinin sklkla tekrarlanmas herhalde buna iaret etmektedir. te yandan slm dininin bir eyi haram kl ve gayri mer olarak nitelendirmesi birok hikmete dayanr. Dinin emir ve yasaklar, kulun Rabbi karsnda ciddi bir snav verii anlamn tad gibi, emrin tutulmasnn, yasaa uyulmasnn kullara ynelik dnyev ve uhrev birok yarar da vardr. Zaten bu, ilh adaletin tabii bir sonucudur. Ayrca, dinin haram ve gayri meru olarak iln edip kanlmasn istedii eyler, mslmann dnyasn zehir edecek, ona soluk aldrmayacak younlukta ve arlkta ve onu mahrumiyetler iinde brakacak tarzda da deildir. Aksine her yasan mer zeminde alternatifi, daha iyisi ve temizi gsterilmitir. irkin ve kt olan yasaklanm, iyi ve temiz olan hell klnmtr. Eyada aslolan hell ve serbest olutur. Bunun iin de slm ancak ok gerekli ve nemli durumlarda yasaklar koymu, te yandan zaruretler, beklenmedik artlar, zorlamalar ve hayat tehlikeler karsnda baz yasaklarn geici olarak ve ihtiya miktarnca ihllini de belli bir msamaha ile karlamtr. Ancak zaruret ve ihtiyacn tayin ve takdirinde ferd kanaatlerden ziyade er llerin esas olaca aktr.

178

LMHAL

unu da belirtmek gerekir ki, bir hususun ri tarafndan aka ve dorudan haram klnmas ile dolayl olarak yasaklanmas arasnda ince bir fark bulunduu gibi, bir iin naslar tarafndan ilke olarak haram klnmas ile slm bilginlerinin bir fiili o yasan kapsamnda kabul etmeleri arasnda da belli lde fark vardr. Ancak bu konuda fertlerin bireysel ve sbjektif tercih ve deerlendirmelere gre davranmalarnn da isabetli bir yol olmad, fertleri mesuliyetten kurtarmayaca, bu konunun slm hukuk disiplini ierisinde belli bir ilm ve idar otoriteye balanmasnn gereklilii de aktr. Kanunlatrmann ve merkez ortak otoritenin bulunmad dnemlerde bu dzenlemeyi fkh mezhepleri belli lde baarm, er yasaklarn snrn izip muhtevasn belirlemede devirlerinin artlarna gre baz ller gelitirmilerdir. Hile ve dolayl yollar gayri mer olan hell klmaz. Bilgisizlik bu konuda mazeret olmad gibi kiinin niyetinin iyi olmas da ou zaman yeterli deildir. Vastalarn da gayeler gibi mer olmas gerekir. Haramn adn deitirmek, ounluun o ii yapyor olmas l alnarak mer grmek de kiiyi mesuliyetten kurtarmaz. Haramdan ve harama yol aan vastalardan kanmak gerektii gibi, haram phesi tayan ilerden ve kazanlardan da uzak durmak gerekir. Hz. Peygamber'in u hadisi bu konuda ihtiyat ve takva sahipleri iin gzel bir l vermektedir: "Hell apak belli, haram da
apak bellidir. Bunlarn arasnda, halktan birounun hell mi haram m olduunu bilmedii pheli eyler vardr. Dinini ve namusunu korumak iin bunlar yapmayan kurtulutadr. Bunlardan bazsn yapan kimse ise haram ilemeye ok yaklam olur. Nitekim korunun etrafnda hayvanlarn otlatan kimse de koruya dalma tehlikesi ile burun buruna gelmi olur. Dikkat ederseniz her hkmdarn bir korusu vardr. Allah'n korusu da haram kld eylerdir" (Buhar, By, 2, Mslim, Mskat, 20).

Samimi bir mslman, hric artlar, toplumun kt gidiat ne olursa olsun her yer ve zamanda dosdoru olan, dinin ahkmn uygulayan, gvenilen ve inanlan bir kimse olmak, istikameti ve hayat ile slm'n teblicisi ve iyi rnei olmak zorundadr. bb) Azmet ve Ruhsat Szlkte azmet "bir eye kesin olarak ynelmek, niyetlenmek" anlamndadr. Fkh ilminde ise, "meakkat, zaruret ve ihtiya gibi rz bir sebebe bal olmakszn ilkten konmu olan ve normal durumlarda her bir mkellefe ayr ayr hitap eden asl hkm" demektir.

FIKIH

179

Azmet farz, vcip, snnet, mstehap niteliindeki bir davrann yaplmasn; haram, mekruh gibi davranlarn da yaplmamasn ifade eden btn teklif hkmleri iine alr. Mesel namaz, oru, hac bata olmak zere Allah'n kullarn ykml tuttuu btn din vecbeler genel tarzda her mkellef kii iin konulmu birer azmet hkmdr. Ayn ekilde arap ime, domuz eti yeme, zina etme gibi haram olan fiiller de her mkellefi balayc genel hkmlerdir. Azmetin kart ruhsattr. Szlkte "kolaylk, devaml olan" ruhsat, fkh ilminde "meakkat, zaruret, ihtiya gibi rz bir sebebe bal olarak azmet hkmn terketme imkn veren ve yalnz sz konusu rz durumla snrl bulunan hafifletilmi ve geici hkm" ifade eden bir terimdir. Mesel mkelleflerin oru tutmas bir azmet hkmdr. Fakat hasta ve yolculara karlatklar glk sebebiyle, oru tutmama kolayl tannm ve bunlardan tutamadklar orularn normal hale dnnce kaz etmeleri istenmitir. Domuz etinin yenmesi, arabn iilmesi haram olduu halde, susuzluktan veya alktan lme tehlikesiyle karlaan kimseye bu azmet hkmn terkedip domuz etinden veya araptan hayat tehlikeyi atlatacak miktarda yemesi imesi mubah klnmtr. badetlerin ekil artlaryla ilgili birok ruhsatn tannm olmas da burada hatrlanmaldr. Bu ruhsatlar, zaten mkellefiyetlerin ok az ve snrl tutulduu slm dininin rahmet ve kolaylk din olmasnn, Allah'n kullar iin zorluu deil kolayl dilemi bulunmasnn tabii sonulardr. Dinin teklif hkmleri incelendiinde birka eit ruhsatn bulunduu grlr. a) Haram leme Ruhsat. Zaruret veya zaruret derecesine varan ihtiya hallerinde haram bir fiil mubah hatta vcip hale gelebilir. Haram ileme ruhsatnn bulunduu baz durumlarda mkellef azmet hkmne uymakla ruhsattan yararlanma arasnda serbest braklr. lm tehdidi altnda kalan kimsenin imann gizleyip kfr telaffuz etmesine ruhsat vardr. Bu mubah olmakla birlikte bu kimse imann aklamakta direnir de ldrlrse ehid olur. yette byle bir ruhsat yazld gibi (en-Nahl 16/106) Hz. Peygamber byle bir zorlama sonucu ldrlen mminin ehid olduunu haber vermitir. Baz durumlarda ise mkellefin azmet hkmn terkedip ruhsattan yararlanmas vcip hale gelir. Alk yznden lm tehlikesiyle karlaan kimsenin domuz eti yiyerek veya lm tehdidi altnda bulunan kimsenin dini tebliden vazgeerek hayatn kurtarmas vcip olduundan, bu kimsenin azmet hkmnde srar edip lmesi halinde gnahkr olaca g-

180

LMHAL

r hkimdir. yette de zaruret karsnda kalan iin bu tr bir ruhsattan sz edilir (el-Bakara 2/173). b) Vcibi Terketme Ruhsat. Farz veya vcip olan bir fiilin edasnda mkellef iin ek bir meakkat bulunduunda, bu vcibi terketme ruhsat tannr. Ramazan orucu btn mkelleflere farz olduu halde hasta ve yolculara, sonradan kaz etmek zere oru tutmama kolayl tannmtr. Mkellef bu ruhsattan yararlanp yararlanmamakta serbesttir. lm tehlikesi gibi ar sonularn sz konusu olmad durumlarda azmete gre mi, ruhsata gre mi davranmann daha sevap olduu hususunda slm limleri farkl grler ileri srmlerdir. Mesel Hanefler'e gre, yolculuk esnasnda drt rekatl farz namazlarn ksaltlarak ikier rekat klnmas esasen bir azmet hkmdr. Bu sebeple de yolcunun bu namazlar ikier rekat klmas asldr. Buna karlk, yolcunun oru tutmama ruhsat bulunsa bile, ilgili yetin dolayl ifadesinden de hareketle (el-Bakara 2/184), zorlanmayacaksa oru tutmasnn daha faziletli olduu ileri srlmtr. c) Genel Kurala Aykr Baz Akidleri ve Hukuk lemleri Yapabilme Ruhsat. Baz akidler ve hukuk ilemler slm hukukunun o konudaki genel kurallarn veya genel er delillere aykr olduu halde insanlarn duyduu ihtiyaca bal olarak mubah saylmtr. leride teslim edilecek bir maln pein para ile satn alnmas demek olan selem akdi, mevcut olmayan bir maln satm mahiyetinde olsa da, insanlarn ihtiyacna binaen Hz. Peygamber tarafndan ciz grlmtr. Eser siparii szlemesi de (istisna) byledir. d) nceki semav dinlerde mevcut ar hkmlerin slm'da kaldrlm olmas da, ilh teriin genel seyri iinde slm mmeti iin ruhsat hkmndedir. Namazn, ibadete ayrlm yerin dnda geerli olmamas, ganimetlerin haram olmas, maln drtte birinin zekt olarak kesilmesi hkmlerinin mslmanlar hakknda kaldrlm veya ok hafifletilmi olmas byledir.

IV. LMHAL
lim ve hl kelimelerinden olumu bir isim tamlamas olan ilmihal (ilm-i
hl) szlkte "durum bilgisi" demektir. Btn mslmanlarn din bilgi ve

uygulama bakmndan ihtiya duyduu, bir bakma mslman olmann ve Mslmanln icaplarn yerine getirmenin n art durumundaki temel bilgiler ilmihal diye anlmtr.

FIKIH

181

Fkh ilminin tarih geliimi hatrlanrsa, ilk dnemlerdeki youn ictihad ve fetva faaliyetinin mezheplerin teekkl ile belirli bir sisteme oturduu, orta dnemlerden itibaren fkh mezheplerinin hem toplumda hukuk istikrar ve gveni, uygulama ve yarg birliini salamada hem de fertlere ibadet ve ahvl-i ahsiyye alannda rehberlik etmede nemli bir rol stlendikleri bilinmektedir. Mezheplerin farkl blgelere yaylp mezhep ii ictihad ve fetvalarn eitlenmesi ve zenginlemesiyle birlikte ayn ihtiya tekrar hissedilmeye balanm, bu sebeple de mezhep iinde oluan farkl grler arasnda sahih ve muteber olann belirlenmesi ve bunlar esas alan metinlerin yazlmas cihetine gidilmitir. Bu dnemde mezheplerin muteber metinlerinin de kamu kesiminde ve bireysel hayatta yukarda sz edilen trden pratik bir ihtiyac karlad sylenebilir. Bu kademede mezhep fkhn doktriner tarzda inceleyen hacimli eserlerin yan sra mezhep fkhnn ana izgisini ortaya koyan muhtasar el kitaplarnn da kaleme alnd ve belli oranda rabet grd bilinmektedir. nk hem yet ve hadisler ile toplumsal hayat ve problemler arasndaki ba kurmak, yet ve hadisler etrafnda zengin bir hukuk kltr ve doktrini oluturmak hem de toplumda hukuk istikrar ve gven ortamn, yarg ve uygulama birliini salamak, Mslmanl renmek ve yaamak isteyenlere sade, kolay ve anlalabilir temel din bilgileri sunmak gerekliydi. Fkh mezheplerinin deiik dnemlerinde kaleme alnan ve mezhebin klasik literatrn tekil eden bu hacimli ve muhtasar kitaplar byle bir amaca hizmet etmitir. slm toplumunda her dnemde canl bir ekilde var olan fetva verme (ift) faaliyeti de din hkmlerin ve mezhep grlerinin deta gnlk hayata uyarlamas mahiyetindedir. Bu sebeple fetva kitaplarnn da temel din bilgilerin yaygnlamas ve fertlerin bu konudaki amel ihtiyacnn giderilmesinde etkin bir rol olmutur. Bu zengin tedvin faaliyeti iinde btn mslmanlar iin kanlmaz olan asgari ortak bilgilerin, ayrca her mslmann kendi durumuna gre bilmesi gereken temel din bilgilerin zl bir ekilde ve belli bir mezhep geleneine bal kalnarak yazld kitaplar ile fetva kitaplar slm toplumundaki ilmihal geleneinin ilk nvelerini tekil ederler. lmihal bilgileri arasnda slm toplumunun din hatta gnlk hayata ilikin tecrbe birikimi ve gelenei de ana hatlaryla mevcuttur. Bylece din eitim iin balang, din hayat asndan ortak payda deerindeki ilmihal bilgileri, fertler iin de kanlmaz pratik bir ihtiyac karlamtr. nk din hkmleri asl kayna olan er delillerden elde etme ve elde edilen bilgiler ile gnlk hayatn ihtiya ve problemleri arasnda ba kurma ciddi bir ilm abay, bilgiyi ve uzmanl gerektirdiinden her bir mslmandan byle bir abay beklemeye imkn bulunmad gibi buna ihtiya da yoktur.

182

LMHAL

lmihal bilgilerinin banda inan, ahlk ve ibadet esaslar ile hemen herkesin gnlk hayatta karlat meselelere ilikin temel hkmler gelir. lmihal kitaplarnn zn oluturan fetva kitaplarnda fkhn genel bir zeti ve ska karlalan fkh meselelerin zm rnekleri verilmitir. Geni ilmihal kitaplarnda ise inan, ahlk, ibadet ve hell-haram yan sra peygamberler tarihi, Hz. Muhammed'in hayat ve rnek ahlk (siyer) ile aile hukuku (mnkeht) blmleri de yer alr. nk bu konular da hem her mslmann ncelikle bilmesi gereken bilgileri, hem de ferd hayatnda devaml yz yze kald problemlerin cevaplarn iermektedir.

TEMZLK

Blm 5

Beinci Blm

Temizlik

I. LKELER ve AMALAR
Kur'n- Kerm'in birok yetinde, Hz. Peygamber'in hadislerinde ve rnek hayatnda temizliin nemi ve gereklilii zerinde srarla durulmu, genel anlamda temizlik ve ibadet amal temizlikle ilgili birtakm ilke ve ller getirilmi ve temizlik baz ibadetler iin n art saylmtr. Bu, slm dininin dnya hayatna hem hirete uzanan bir kpr olmas hem de insann yaratlndan beklenen ulv gaye ve hikmetlerin gerekleme alan olmas cihetleriyle nem vermesinin, insan hayatn madd ve mnev ynleriyle bir btn halinde ele almasnn ve neticede bu hayat dzene koymada ferde yardmc olmasnn tabii bir sonucudur. nk din, z itibariyle mnev kirlerden arnma, Allah' tanma, O'na itaat ve ibadet etmeden ibaret gibi grnse de ruhun ycelii ve insann byle mnev bir balant ortamna geebilmesi iin insan evreleyen fizik artlarn da buna uygun olmas gerekir. badet hayatyla ve mnev temizlenme ile beden ve evre temizlii arasnda sk bir ban kurulmas hatta Kur'an'da temizlikten, hem madd hem de mnev temizlii kapsayacak ekilde genel bir anlatmla sz edilmesi byle bir anlam tar. te yandan slm dini ferdin hiret kadar dnya hayatnda da her ynden mutlu ve huzurlu olmasn arzu ettii, mslmanlarn salkl ve gvenli bir toplum oluturmasn din hayat iin deta n art mesabesinde gerekli grd iin,

184

LMHAL

bata beden temizlii olmak zere madd temizlii de din mkellefiyet kapsamnda grm, bu konuda ferde bir dizi dev ve sorumluluk yklemitir. slm kltrnde genel anlamdaki temizlik ile ibadet amal temizlik birbirini tamamlar ve birlikte bir anlam ifade eder. Bu sebeple slm bilginleri temizlii madd temizlik, hkm temizlik ve mnev temizlik eklinde safhal bir faaliyet olarak grmlerdir. Beden, elbise ve evre temizlii eklinde ifade edilebilecek olan madd temizliin de, genelde ibadete hazrlk ve n art olarak, kimi durumda ibadet olarak deerlendirilmi olmas, ona, slm kltrnde bir ibadet ierii kazandrldn gsterir. Abdest ve gusl, hkm temizlik kademesidir. nc kademede ise kiinin uzuvlarn gybet, yalan, haram yemek, mala hyanet etmek gibi gnahlardan, kalbini haset, kibir, gsteri, hrs ve benzeri kt huy ve hastalklardan, hatta benlik ve bilincini Allah'n gayrsndan (msiv) temizlemesi gelir. Mslmann kademe kademe arnmas ve temizlenmesi, Allah'n huzuruna byle bir safiyet ve arlkla kmas tlenir. Madd temizlik slm dininin fevkalde nem atfettii bir konudur. Kur'n- Kerm'de evrenin ve ibadet yerinin temizliinden sz edilir, Allah'n temizlik konusunda titizlik gsterenleri sevdii bildirilir (el-Bakara 2/125; etTevbe 9/108; el-Hac 22/26). Hz. Peygamber de "Temizlik imann yarsdr" (Mslim, Tahret, 1), "Allah temizdir, temizlii sever" (Tirmiz, Edeb, 41),
"Namazn anahtar temizliktir" (Eb Dvd, Salt, 73; Tirmiz, Tahret, 3)

buyurmu; deiik vesilelerle beden ve evre temizliini emretmi veya tavsiye etmi, bu konuda davranlaryla ashabna ve btn mslmanlara rnek olmutur. slm'n bu srarl takibi neticesinde temizlik mslmanlarn hayatna din yn de bulunan bir kltr ve gelenek olarak yerlemi, fkh kitaplarnn ilk blmn temizlik (tahret) konusu tekil etmitir. Bu blmde ibadetlere hazrlk mahiyetinde ve onlarn n art olan abdest, gusl, teyemmm gibi hkm temizliin yan sra sularn temizlii, dinen ve maddeten pis (necis) saylan eyler, temizlenme usulleri gibi konularn da ayrntlaryla ele alnd grlr. Grnr kir ve pisliklerin giderilmesi "necsetten tahret", abdestsizlik durumunun kaldrlmas ise "hadesten tahret" olarak adlandrlr. Her iki tr temizlik de ibadete hazrlk olmakla birlikte aralarnda mahiyet fark olduu aktr. Bu fark gstermek zere Trke ilmihal kitaplarnda birincisine "madd temizlik", ikincisine "din temizlik" veya "mnev temizlik" denilmitir. Her iki nitelendirme eksik olduu gibi yanl anlalmaya da msaittir. slm dini, beden ve elbise temizliini emrettii gibi, kalp ve gnl temizliini de emretmitir. Beden ve elbise temizlii, grnen kir ve pisliklerin temizlenmesi

TEMZLK

185

anlamna gelir ve buna "madd" (d) temizlik denir. Dinimizin, zerinde daha nem ve titizlikle durduu temizlik ise kalp ve gnl (i) temizliidir. Kalbin temizlii, dnyev ilikiler boyutunda, insann hemcinslerine kar ktlk, kin ve haset gibi olumsuz duygulara kalbinde yer vermemesi, aksine iyilik ve hogry ilke edinmesi anlamna geldii gibi, tasavvuf boyutta, kalbin msivdan arnmas anlamna gelir ki her iki boyutuyla kalbin temizlenmesi, "gerek" bir temizliktir. Bununla birlikte kalpten giderilen ey duyularla alglanr bir kir olmad iin bu temizlik, madd olmayan anlamnda "mnev" temizlik olarak nitelendirilmitir. slm dini gerek madd, gerekse mnev temizlii nemle ve srarla emrettiinden, bu iki tr temizlik iin en genel anlamda "din temizlik" nitelemesini yapmak da mmkndr. nc bir temizlik eidi ise, zellikle namaz ibadeti iin ngrlen ve fkh kitaplarnda "hadesten tahret" olarak isimlendirilen "ibadet amal temizlik"tir. Bu tr temizlik, mahiyete bahsi geen iki tr temizlikten farkl olduu iin bunun isimlendirilmesinde baz skntlar yaanmtr. Madd ve mnev temizliin dinin emri olduu ikinci plana drlecek ekilde, sadece bunun "din temizlik" olarak isimlendirilmesi uygun deildir. nk, "din temizlik" ifadesinin, hem madd (d) temizlik hem mnev (i) temizlik hem de ibadet iin ngrlen bu zel temizlik trn iine alacak ekilde kullanlmas mmkndr. badet amal temizliin, "hkm temizlik" olarak nitelendirilmesi de eksik olup baz zorluklar tamaktadr. nk "hkm temizlik" ifadesi, esasnda, "gerek temizlik" mukabili olarak kullanlmakta, dolaysyla gerek temizlii iermemektedir. Halbuki abdest ve gusl, ibadet amal olmakla birlikte gerek temizlii iermektedir. Bu bakmdan "hkm temizlik" ifadesi, sadece ibadet amal olmakla birlikte gerek temizlik iermeyen "teyemmm" iin kullanlabilir. Dier temizlik trlerinden ayrmak zere, ibadete hazrlk olduu iin vesile ibadet olarak kabul edilen abdest, gusl ve teyemmm iin, "ibadet temizlii" veya "ibadet amal temizlik" tabirini kullanmak daha doru ise de, yaygn kullanma uyarak "hkm temizlik" ifadesini kullanmay imdilik srdreceiz.

II. MADD ve HKM TEMZLK

phesiz ki madd temizliin lt ve temizlenme yollar toplumlarn kltr ve gelenekleriyle, art ve imknlaryla sk skya balantldr. Bu sebeple de slm dini, hem temizliin gereklilik ve nemini sklkla vurgulayarak bu konudaki ana fikri canl tutmaya, hem de hitap ettii toplumlarn temizlik kltr ve usullerini imknlar lsnde daha iyiye doru gelitirmeye nem vermitir. Byle olduu iin de slm toplumlarnda temizlik ana fikri, slm

186

LMHAL

kltrnn asl unsurlarndan birini tekil etmitir. Suyun slm medeniyetinde ayr bir nem kazanmasnn bir sebebi de bu olmaldr. te yandan suyun temizlii ve su ile temizlenme bata olmak zere temizlik ara ve gerelerinin toplumlarn art ve imknlar, pozitif bilimlerin bu konudaki katks nisbetinde giderek deitii ve iyiletii de aktr. Bu sebeple fkh kitaplarnda evre ve beden temizlii konusunda yer alan eitli kstas ve usuller bir ynyle slm limlerinin temizlik konusuna verdii nemi, onlarn bu gayeyi gerekletirmeye mtuf abalarn, bir ynyle de iinde bulunulan art ve imknlara ball yanstr. Temizlik slm'n ok nem verdii din bir vecbe ve salkl yaamann nemli bir art olmasnn yan sra insan olmann onur ve erefinin de gerektirdii tabii bir durumdur. Fkh bir terim olarak tahret (temizlik), hem madd pislikten ve kirlerden hem de hkm kirlilik halinden (hades) temizlenmeyi kapsar. Bu sebeple hkm temizlik ayn zamanda madd temizlii de iine alr. Dier bir ifadeyle, ferdin bedenini ve evresini madd kirlerden temizlemesi, hkm temizlik iin genelde n art durumundadr. Madd temizliin tabii usul su ile temizliktir. Bu yzden fkh kitaplarnda suyun kendisinin temiz olmas ve temizlikte kullanlmas konusu zerinde ncelikle ve nemle durulur. Suyun bulunmad veya temizleyici nitelikte olmad durumlarda dier temizleme ara ve usullerine bavurulur. te yandan temizliin gerektii ekilde yaplabilmesi iin hkm kirlilik hallerinin yan sra dinen kir ve pis (necis) saylan eylerin ve bunlarn temizlenme usullerinin de bilinmesi gerekir. Bu erevedeki bilgilerin bir ksm bilimsel aratrma, tahlil ve deneyimi gerektirse de nemli bir ksm bizzat fertler tarafndan bilinip uygulanabilecek durumdadr. Bu sebeple de madd ve hkm temizlikle ilgili temel bilgiler ve pratik zm yollar ferd mkellefiyet kapsamndaki ilmihal bilgileri arasnda yer almtr.

A) SULARIN HKM
Kur'n- Kerm'de Allah'n insan ve dier canllar sudan yaratt (elEnbiy 21/30, en-Nr 24/45, el-Furkan 25/54), temizlenme dahil birok hikmete mebn olarak gkten temiz su indirdii (el-Bakara 2/22, 164, el-Enfl 8/11, el-Furkan 25/48) belirtilerek suyun yeryzndeki varlklarn hayat asndan nemine ve asl temizlik arac olduuna iaret edilir. Hz. Peygamber'in hadislerinde de yine su ile temizlenmenin nemi sklkla vurgulanarak durgun ve akarsularn, yamur, kaynak, deniz ve gl sularnn madd ve hkm temizlikte kullanlmasyla ilgili temel aklamalar yer alr. Durgun ve

TEMZLK

187

akarsularn temizliinin salanmas ve korunmas, bu konuda nerilen tedbirler, getirilen yasaklamalar hadis kltrnde nemli bir yekn tutar. Sularn temiz saylmas ve temizleyici olmas (hkm temizlikte kullanlabilmesi) konusunda fkh literatrnde yer alan ayrntl bilgiler, yukarda sz edilen hadislerin nda mslman toplumlarn asrlar boyunca oluan bilgi ve tecrbe birikimlerinin rndr. Hanef fkh kltrnde su, doal su zelliine sahip olup olmamas ynyle mutlak ve mukayyet su, yenilenme ve akclk zelliine gre de durgun ve akarsu ksmlarna ayrlr. Sularla ilgili pratik bilgiler, literatrde bu ayrm ve adlandrma iinde verilmeye allr. a) Mutlak Su - Mukayyet Su Yaratld tabii halini koruyan, mahiyetini deitirecek baka maddeler karmam suya mutlak su denilir. Yamur, kar, deniz, rmak, kaynak ve kuyu sular normalde byledir. Mutlak suyun zellii ve iki tabiat vardr. zellikleri, rengi, kokusu ve taddr; iki tabiat da incelii ve akcldr. te yandan mutlak su, temiz ve temizleyici olup olmama ynyle be ksma ayrlr. Suyun temizleyici saylmas, abdest ve gusl gibi hkm temizlik arac olabilmesinin ciz oluunu, temiz saylmas ise dier madd temizlik ve kullanm arac olabilmesini ifade eder. 1. Rengi, kokusu ve tad bozulmam, iine pis bir madde karmam, kullanlmas mekruh ve pheli hale gelmemi sular hem temiz hem de temizleyici saylrlar. Tabiatta normal halde bulunan mutlak sular kural olarak byledir. nsann, at, deve, sr, koyun ve kei gibi eti yenen hayvanlarn ve kularn art sular da, bu sulara madd bir pislik bulamad srece kural olarak hem temiz hem temizleyicidir. 2. Temiz ve temizleyici olmakla birlikte kullanlmas mekruh olan sular: Tavuk gibi eti yenen, kedi gibi eti yenmeyen evcil hayvanlarn, aylak, doan gibi yrtc kularn art sular byledir. Hz. Peygamber kedi hakknda "O pis deildir, nk aranzda dolap duran yaratklardandr" (Eb Dvd, Tahret, 38) buyurarak bunlardan saknmann imknszlna iaret etmitir. Eti yenmeyen yrtc kularn gagalar kemik olduundan, art sular dier yrtc hayvanlarnkinden farkl grlmtr. Bu tr sularla abdest almak veya gusletmek mekruhtur. Ancak normal su bulunmadnda bu sular hem abdest ve gusl gibi hkm temizlikte hem de madd temizlikte kullanlabilir.

188

LMHAL

3. Abdest, gusl gibi hkm temizlikte kullanlm olan sular (m-i mstamel), madd bakmdan temiz olsalar bile ikinci defa hkm temizlikte kullanlamaz. Fakihler bu sularn temizleyici olmadn sylerken bunu anlatmak istemilerdir. Ancak fakihlerin ounluu asl zelliklerini kaybetmemesi ve madd bir kirlilik de tamamas kaydyla kullanlm suyu temiz sayar ve bu suyun madd temizlikte kullanlabileceini syler. Baz fakihlerin ise ihtiyatla hareket edip kullanlm sular dinen necis su grubunda mtalaa ettii grlr. Bu gr ayrlklar suyun kt olmas halinde kullanlabilecek baz ruhsatlar iermesi sebebiyle faydadan hl deildir. Abdestsiz veya cnp olan kimsenin suyu almak veya scaklna bakmak amacyla elini suya sokmasyla bu su kullanlm saylmaz. 4. Temiz ve temizleyici olmayan sular: ine pislik dt kesin olarak veya galip zan ile bilinen tanm aada gelecek olan az miktardaki sular ile iine den pislikten dolay rengi, tad veya kokusu bozulan byk su birikintileri ve akarsular byledir. Kpein, eti yenmeyen vahi hayvanlarn art sular da temiz deildir. 5. Eek ve eekten doan katrn art sularn hkm temizlikte kullanlp kullanlmayaca ise phelidir. Temiz su bulunmadnda bunlarla abdest ve gusl alnr ve ayrca teyemmm yaplr. ine temiz bir maddenin katlmasyla incelik ve akcln kaybeden mutlak sulara veya tabii bir oluumla meydana gelip zel bir isimle anlan sulara "mukayyet su" tabir edilir. Gl suyu, meyve suyu, maden suyu, dier hell merubat trleri veya iinde nohut, mercimek benzeri temiz eylerin pimesiyle incelik ve akcln kaybeden sular byledir. Mutlak sular temiz ve temizleyicilik zelliini kaybetmedii srece hem madd pisliin temizlenmesinde hem de hkm temizlikte kullanlabilirken mukayyet sular, normal su bulunmad zaman sadece madd temizlikte kullanlabilir. Hanefler dndaki dier mezheplerde sular genellikle 1. Temiz ve temizleyici sular, 2. Temiz fakat temizleyici olmayan sular, 3. Temiz olmayan yani necis sular eklinde ksma ayrlarak incelenirse de, bu konuda genellikle tecrbe ve gzleme dayal bilgiler kullanldndan mezhepler arasnda kayda deer bir gr farkll yoktur. b) Durgun Su Akar Su Suyun durgun veya akar olmas, durgun ise miktar, o suyun temiz ve temizleyici olma zelliini belirlemede etkin rol oynar. Akar sular ile byk havuz niteliindeki durgun sular temel vasfndan biri deimedike yani

TEMZLK

189

rengi, tad veya kokusu bozulmadka iine den bir pislikten dolay temiz ve temizleyicilik zelliini yitirmez. Buna karlk kk havuz niteliindeki durgun sular, iine bir pislik dmekle temel vasfnda deime olup olmadna baklmakszn temiz ve temizleyici olmaktan kar. Kural bu olmakla birlikte byk ve kk havuz ayrmnda nasl bir lnn kullanlacanda fkh mezhepleri arasnda gr farkllklar vardr. Hanefler'e gre durgun suyun derinlik ve hacminden ok yzey genilii nemlidir. Hanefler'e gre su, avulandnda elin dibe demeyecek derinlikte olmas kaydyla, yzeyinin yaklak olarak 50 m2 olmas, fi ve Hanbeller'e gre ise hacminin iki kulle (yaklak 206 litre) ve daha fazla miktarda olmas halinde byk havuz hkmn alr. Mlikler'e gre ise normal abdest ve gusl suyu kabnn alaca su az su hkmndedir. Fakihlerin bu konudaki yaklam ve kstaslar dikkatlice incelendiinde, onlarn hem suyun asl zelliini korumasna nem verdikleri hem de iine kk bir pislik dt diye bol miktarda suyun kullanlamaz olmasn nlemek istedikleri grlr. Byle olunca suyun teminindeki kolaylk ve zorluk, suya den pisliin tr ve miktar da gz nnde bulundurulmak kaydyla, mezheplerin bu konudaki farkl grlerinin bir ruhsat olarak deerlendirilebilecei, kiilerin kendi kltr, imkn hatta kalb mutmainlikleri asndan bu ruhsatlardan birini seebilecei sylenebilir. Dier yandan suyun temel zelliklerinde bir bozulma olduunda veya yaplan bilimsel incelemeler ve laboratuvar tahlilleri sonunda insan sal ve evre iin zararl olduu tesbit edildiinde bu suyun kullanmnn dinen de ciz olmayaca aktr. nk insann salk, gvenlik ve huzur iinde yaamas dinin genel hedeflerinden biri olduu gibi bilimin de ana gayesini oluturur. Bu sebeple fkh kitaplarnda suyun madd ve hkm temizlikte kullanlabilmesi iin aranan artlar, suyun kullanmnn din hkmyle ilgili niha bir l ve zm olarak deil, fertlere gnlk yaaylarnda kolaylk salamay ve ortalama bir l getirmeyi amalayan neri ve katklar olarak anlalmaldr. Nitekim maden kaplara konup gnete stlan suyun kullanmn baz fakihlerin mekruh grd, bunu sylerken de bu tr sularn sala zararl olduu noktasndan hareket ettikleri bilinmektedir. Byle olunca suyun temizlii konusunda fkh kltrmzdeki bu tr yaklamlar ilke ve ama ynyle deerlendirip gnmzdeki teknolojik gelimelerden, artma ve tahlil imknlarndan ve pozitif bilimin sonularndan zami lde yararlanmak vazgeilmez bir nem tamaya balamtr.

190

LMHAL

B) MADD ve HKM KRLLK

slm dini ferd ve sosyal hayatn her alannda madd temizlie zami titizliin gsterilmesini istedii, belirli ibadetler iin de buna ilve olarak hkm temizlii art kotuu iindir ki, madd ve hkm temizlik ve onun kart olarak madd ve hkm kirlilik fkh ve ilmihal kltrnn temel kavramlar arasnda yer almtr. Fkh literatrnde "tahret" her iki tr temizlii de iine alan geni bir kapsama sahipken madd kirlilik genelde "necset", hkm kirlilik de "hades" terimleriyle ifade edilir. Beden, elbise ve namaz klnacak yerde bulunan, namaz ve benzeri ibadetlerin shhatine de engel olan hakiki yani madd pisliklerden temizlenmeye "necsetten tahret", abdestsizlik ve cnplk gibi hkm kirlilikten temizlenmeye de "hadesten tahret" denilir. Her iki tr temizlik de namaz ve benzeri ibadetlerin n art konumundadr. a) Necset Necset, hakiki ve madd pislik, kirlilik demek olup byle maddeye "necis" tabir edilir. slm'da bir eyin temiz olmas asl olup necset rz bir vasftr. Bu sebeple fkh kitaplarnda dinen necis saylan maddeler ve necis saylma lleri zikredilmekle yetinilir. Ana hatlaryla ifade etmek gerekirse, etinin yenmesi ister hell ister haram olsun, akc kan olan kara hayvanlarndan din usule uygun biimde boazlanmadan len veya ldrlen ve bu hkmde olan hayvanlarn etleri necistir. Kan, domuz eti, sarho edici ikiler, insan idrar, dks ve az dolusu kusmuu, etinin yenmesi hell olmayan hayvanlarn eti, idrar ve dks dinen necis (pis) olduunda ittifak edilen maddelerdir. Fakihlerin ounluu arab da maddeten necis saymlardr. Eti yenen hayvanlarn idrar ve dksn Mlik ve Hanbeller necis saymazken filer necis sayar. Hanefler'e gre tavuk, kaz gibi kmes hayvanlarnn dklar necset-i galza (ar pislik), sr, koyun, geyik gibi drt ayakl hayvanlarnki ise necset-i haffe (hafif pislik) olarak nitelendirilir. Hanefler'e gre at, eek ve katrn idrar ve dks ile havada pislemeleri sebebiyle saknlmas zor olduu iin, atmaca, kartal, gvercin gibi kularn dklar, hafif pislik grubundadr. Domuz ve kpekte ihtilf olmakla birlikte canl hayvanlarn bedenleri necis olmayp salya, idrar ve dklar etinin hkmne tbi olarak ar veya hafif necis saylr. Hayvanlarn derisi tabaklannca temiz olur. Hanefler domuz derisini, filer domuz ve kpek derisini hari tutarak meytenin (murdar hayvan) derisinin tabaklannca temiz olaca grndedir. Meytenin, iine kan nfuz etmeyen boynuz, kemik, ty, di gibi kat czleri de

TEMZLK

191

Hanefler'e gre temizdir. Hanef ve Mlikler'e gre meni necis olsa da kurumu ise ovalamakla temizlenmi saylr. slm dini temizlie byk nem vermi olup bu ayn zamanda insann salam yaratlnn da gereidir. Vcut, elbise ve evredeki necis maddelerin her bir zerresinin en iyi ekilde temizlenmesi arzu edilen bir eydir. deal olan bu olmakla birlikte byle bir temizlik her zaman iin mmkn olmayabilir. Bu sebeple de slm bilginleri Kur'an ve Snnet'teki kolaylk ve kolaylatrma ilkesinden hareketle ibadetler iin gerekli madd temizliin alt snrn belirlemede baz ller getirmeye almlardr. Bu ayn zamanda namaz temizlii iin hogr snrn da belirledii iin ferd-din mkellefiyet asndan nem tar. Hanef fakihlerinin necis maddeleri ar pislik-hafif pislik eklinde ayrmalar da bu anlayn rndr. Ar necset ile hafif necset arasnda kirlenmeye yol ama ynyle bir fark yoktur, ikisi de kirlilik sebebidir. Bu ayrm daha ok namazn shhatine engel olup olmama ynyledir. Ar saylan necis madde eer kat ise yaklak 3.5 gram (1 dirhem), sv ise el ayasn (avu ii) kapsayacak miktar ve fazlas vcut, elbise veya namaz klnacak yerde bulununca namazn shhatine engel olur. Hafif necsetin ise bir uzvun veya onu rten elbisenin drtte birinden az miktarna bulam olmas namazn shhatine engel olmaz. Temiz olmayan bir maddenin hogr snrn amayan miktar ile namaz klmak mekruh sayldndan, namaza balanmadan nce her trl kir ve pis maddelerden temizlenmek gerekir. te yandan, dinde gl giderip kolayl salama dncesiyle, kanlmas zor olduu iin vcut ve elbiseye srayan idrar serpintileri, sokaklarda yrrken srayan amur paralar, sinek ve benzeri haerattan bulaan pislikler, necis maddelerin buhar ve tozu gibi nesneler ayn hogr snr iinde bulunmutur. Bununla birlikte bu tr ruhsatlardan sadece ihtiya halinde yararlanmal, imkn olduu lde namazda ve namaz dnda vcut, elbise ve evre temizliinde zami lde titizlik gsterilmelidir. Zaten namaz ruhun Allaha ykseliini ve O'nun huzurunda duruu simgelediinden mslmann en temiz ve gzel elbisesiyle namaza durmas tavsiye edilmitir. mkn olanlarn sadece namazlarda giymek zere zel bir elbise edinmesinin yararndan sz edenler, her ne kadar ncelikli olarak bu madd temizlii gzetmi olsalar da, gerek Peygamberimizin ve ashabnn tarzlarna uymad gerekse ibadetin gndelik hayatn doal bir paras olduu esprisini zedeleyecei mlhazasyla, zel namaz elbisesi edinmek ho karlanmam, bunun yerine mmkn olduu lde her zaman temizlie dikkat etmenin gerektii vurgulanmtr.

192

LMHAL

b) Hades Hades fkh dilinde, abdestsizlik veya cnplk sebebiyle insanda meydana geldii var saylan hkm kirlilii veya bu kirliliin sebebini ifade eder. Hades, byk hades ve kk hades eklinde ikiye ayrlr. Guslle giderilebilen cnplk (cenbet), hayz ve nifas gibi hkm kirlilikler byk hades, abdestle giderilebilen hkm kirlilik de kk hadestir. Buna bal olarak gusl byk hkm temizlik, abdest de kk hkm temizlik adn almtr. Buna gre cnplk, hayz ve nifas halleri byk hkm kirlilik halini, abdesti bozan sebeplerin varl da kk hkm kirlilik halini dourur. Bu kimselerin tbi olaca din mkellefiyet ve hkmler aada ayr ayr anlatlacaktr.

C) TEMZLEME YOLLARI
Hkm kirlilik hali demek olan hadesten, hkm temizlik usul olan ve her birinin kendine mahsus ayrntl hkmleri bulunan abdest, gusl ve teyemmmle temizlenilir. Dinen temiz saylmayan madd kirliliin (necset) ise eitli yol ve usullerle giderilmesi mmkndr. Hanef mezhebinde necseti temizleme yollar konusunda sosyal artlar ve ihtiyalar dikkate alnarak daha toleransl davranlm ve kolaylk ilkesine arlk verilmitir. Mlik mezhebinin bu konudaki tavr da Hanef mezhebine yakndr. fi ve Hanbel mezheplerinde ise namazn shhatine engel olur dncesiyle temizlik konusunda daha sk artlar getirildii grlr. zetle ifade etmek gerekirse, temizliin en genel ve tabii usul su ile ykamaktr. Suda kaynatma, atee sokma, silme, ovalama ve kazma, kurutma, zerine toprak serpme, iindeki suyun bir ksmn veya tamamn boaltma, yap deiiklii (istihle), boazlama ve tabaklama balca temizleme yol ve usulleri olarak zikredilebilir. Bunlar arasnda iine necis bir maddenin dt havuz, depo ve kuyularn temizlii ile byk ve kk abdest bozduktan sonra yaplacak beden temizlii ayr bir nem tar. a) Depo ve Kuyularn Temizlenmesi Fkh literatrnde kuyu, havuz ve depo sularnn salk kurallarna uygun biimde korunmas, kirletilmeyip temiz tutulmas, iine bir pislik dtnde ise temizlenmesi usulleri zerinde nemle durulmutur. Hanef fakihleri, durgun sular byk ve kk havuz eklinde ikiye ayrp byk havuzun yani "ok su"yun miktarn belirlemede suyun yzey geniliini esas almlardr. Hanefler'in bu ls gerei kuyular kk su hkmnde olduundan, iine necis bir madde dtnde temizlenmesi iin duruma gre belli miktarda

TEMZLK

193

suyun, bazan da kuyunun tamamen boaltlmas gerekli grlr. fi ve Hanbeller ise byk havuz-kk havuz ayrmnda suyun hacmini esas almlardr. Gr ve lleri ne olursa olsun, fakihlerin hareket noktas, suyun gerekmedike pis saylmasn ve israfn nlemek, bunun yan sra suyun, iine den pislikten etkilenmeyecek lde ok olmas ve suyu kullanan kimsenin pislikle temas ihtimalinin de iyice zayflamas durumunda suyu byk havuz saymak olmutur. Bununla birlikte bu konuda benimsenen l ve miktarlar bu hukukular tarafndan akl istidllle ve yaplan baz deneylerle bulunmu ictihad grlerden ibarettir. Byle olunca kuyu, havuz ve deponun ne miktar boaltldnda ve hangi usuller uygulandnda dinen temizlenmi saylaca hususu, suyun salk kurallarna fizik ve madd temizlik llerine uygun olmas gereinden ayr dnlemez. Fakihlerin konuyla ilgili l ve nerileri suyun hem madd ynden temizliini salamay hem de din ynden temiz ve temizleyici oluuna aklk getirmeyi amalar. Bylece bu suyla yaplan hkm temizliin ve ona bal olarak yaplan ibadetlerin shhatiyle veya iade ykmllyle ilgili objektif ve mkul ller gelitirilip kargaann ve keyfliin nlenmesine, mkelleflere kolaylk ve i huzuru salanmasna allmtr. Fkhn ilk dnemlerde ferd ve sosyal hayatla ilgili btn problemlere eildii ve mslman toplumlarn deta hayat bilgi ve tecrbesini de kapsad dnlrse, suyun temizlii ve temizlenme usulyle ilgili bu grlerin fakihlerin bilgi ve tecrbe birikimlerini yanstan ve madd temizlik iin ortalama bir tedbir getirmeyi amalayan grler olarak alglanmas daha doru olmaktadr. Bu konuda suyun teminindeki veya boaltlmasndaki zorluklar, suya den necis maddenin miktar, suyun miktar ve ahslarn kalben tatmin olmalarnn da ayr ayr nemli olduuna, kiilere bu erevede bir inisiyatif kullandrmann doru ve yeterli olacana iaret etmek gerekir. Netice itibariyle suya dinen pis saylan veya salk asndan zararl bir maddenin dmesi halinde bu depo, havuz ve kuyunun mmkn olduu miktarda boaltlmas, ayrca fen bilimleri ve salk asndan da yeterli dzeyde ve usulde temizliin salanmas gerekir. b) stibr ve stinc slm retiler btn hayat kuatc nitelikte olduu iin, bu retilerde zaman zaman ahslarn en zel ve mahrem grnen durumlaryla ilgilenildii ve bu konuda baz emir ve tavsiyelerde bulunulduu da olur. Tuvalet dbyla ilgili olarak hadislerde ve fkh kltrnde birtakm kural ve nerilerin bulunmas byledir.

194

LMHAL

Kk ve byk abdest bozduktan sonra yaplmas gereken madd temizlik, gerek bunun akabinde yaplacak hkm temizliin ve ibadetlerin shhati gerekse ferdin sal, beden ve elbise temizlii asndan nemlidir. Kk abdest bozduktan sonra idrar yolunda kalabilecek idrar damla ve szntlarnn tamamen kesilmesi iin bir sre bekleme, bundan sonra vcuttaki idrar szntlarn temizleme ilemine fkh dilinde "istibr" denilir. zellikle erkekler asndan istibr daha nemlidir. ayet zr hali sz konusu deilse vcuttan idrar sznts olduu srece abdest geerli olmaz. Bunun iin de idrarn vcuttan iyice kmasn beklemek, bu amala biraz hareket etmek, yrmek veya ksrmek gerekebilir. drar sonras abdest alnmayacak olsa bile, temizlik iyi yaplmadnda geriye kalan idrar sznts elbiseye bulaacandan bu temizlie dikkat edilmesi her zaman nemini korumaktadr. Bunun iin Hz. Peygamber idrardan saknmay emretmi, kabir azabnn ounun idrardan saknmama sebebiyle olacan haber vermitir (Buhr, Vud, 55; bn Mce, Tahret, 26). evre temizlii kadar beden ve elbise temizlii de gerek kiinin sal ve beer ilikileri gerekse ibadet hayat iin nem tadndan literatrde "istinc" terimiyle ifade edilen temizlik yani byk abdest bozulduktan sonra dk ve idrar yollarnda yaplacak dk, idrar vb. temizlii de mslmann hayatnda ayr bir nem tar. Aslolan bu temizliin su ile yaplmasdr. Hatta su ile temizliin slm toplum ve medeniyetinin en belirgin vasflarndan biri olduu ve bu sebeple mslmanlarn kavutuklar beden ve elbise temizliinin Batllar tarafndan da hayranlkla ifade edildii grlr. Su bulunmad takdirde bu temizliin en uygun temizlik aralaryla yaplmas gerekir. Temizlik sol elle yaplmal, suyun ve dier temizlik aralarnn kullanmnda israftan kanlmal, fakat temizliin titizlikle yaplmasndan da dn verilmemelidir. Fkh kitaplarnda eitim ve ilim arac olduu iin kdn istibr ve istincda kullanlmas doru bulunmam ise de gnmzde iki kt tr birbirinden ayrld ve kdn imal ve temini kolaylat iin, zellikle byk abdest temizliinde suyun kullanm ve kurulanma kanlmaz olmutur. Bu itibarla Bat toplumlarnda yaygn olduu ekliyle sadece tuvalet kd ile temizlenmenin yetersiz olduunu, su ile temizlik yapldktan sonra avret yerinin bez veya tuvalet kd ile kurulanmasnn salk ve temizlik asndan daha uygun hatta gerekli olduunu belirtmek gerekir.

TEMZLK

195

III. ABDEST
A) MAHYET ve NEM
Farsa b (su) ve dest (el) kelimelerinden oluan ve "el suyu" anlamna gelen abdest, belirli ibadetlerin ifasnn n art olan ve kendisi de ibadet mahiyetinde grlen bir nevi hkm temizliktir. Arapa karl gzellik, temizlik ve parlaklk anlamna gelen "vud"dur. Fkhta abdest, "belli uzuvlar usulne uygun olarak su ile ykamak ve bazlarn da eldeki su slakl ile meshetmek" eklindeki ibadet temizlii olarak tarif edilir. Abdestle ilgili olarak Kur'n- Kerm'de, "Ey iman edenler! Namaza kalktnzda yzlerinizi, dirseklere kadar kollarnz ykayn, banz meshedin ve topuklara kadar ayanz ykayn. Eer su bulamazsanz temiz toprakla teyemmm edin" (el-Mide 5/6) buyurulur. Bu yet Medine dneminde nzil

olmu ise de, mslmanlarn Mekke dneminde mirac gecesinde namazn farz klnmasndan itibaren namaz ncesinde mendup bir davran olarak abdest aldklar bilinmektedir. yet bunu mstakil bir hkmle teyit etmi, ayrca abdestin her amel iin deil namaz iin farz klndn aklamtr. Hz. Peygamber de hem mslmanlara fiil olarak abdestin nasl alnacan gstermi hem de abdestsiz olarak klnacak hibir namazn Allah katnda kabul olunmayacan belirtmitir (Buhr, Vud, 2; bn Mce, Tahret, 47). Abdest bal bana madd temizlik zellii de tayp salk asndan bir dizi faydalar iermekle birlikte esasen hkm temizlik ilemi ve arnma yoludur. Bunun iin de fkh dilinde madd kirlilikten temizlenme "necsetten tahret" olarak anlr; hkm kirlilik olan hadesten temizlik ise birer hkm temizlik usulleri olan abdest ve guslle olur. Abdest ile az, di, burun, el, yz ve ayaklar gibi kirlenmeye ve dardan gelecek mikroplara en ak uzuvlar gnde birka defa su ile temizlenir. Bu sayede vcudun sinir sistemi ve kan dolam daha dzenli hale gelir ve vcuda fizik-tbb birok fayda salar. Ayrca abdest, namaz ibadetini ifa iin yce Allah'n huzuruna kacak mminin mnev ve ruh hazrlk ve temizlii de demektir. Bu yzden abdest, madd temizlikle mnev temizlii birletirici, mslmana mnev ynden destek ve g salayc bir anlam ve neme sahiptir.

B) ABDESTN GEREKLL
Abdest bal bana ve bizzat ama olan bir ibadet deil belli ibadetleri yapmay mubah klan, kulun bu ibadetlere mnen ve ruhen hazrlanmasna ve bu ibadetlerden zami verim elde etmesine yardmc olan vasta (vesile)

196

LMHAL

ibadettir. Baz ibadetler ve fiiller iinse abdestli olmak dinen gerekli grlmemi olsa bile, tad birok madd ve mnev faydalar sebebiyle tavsiye edilmitir. Bundan dolay abdestin din deer ve balayclk hkm farz, vcip ve mendup eklinde eittir. Namaz klmak, Kbe'yi tavaf etmek, tilvet secdesi yapmak, Kur'an'a dokunmak iin abdest dinen gereklidir. Snn mezheplerin ou bunlarn farz olduunda gr birliinde olup yalnz Hanefler Kbe'yi tavafta abdesti vcip grrler. Kur'an'a dokunmak iin abdestin farz olduu hkm, Kur'an'a ve Snnet'e de (el-Vka 56/79; Beyhak, Snen, I, 87-88) dayandrlmakla birlikte esasen mslmanlarn Kur'an'a atfettikleri nemi ve ondan istifadeyi zami lye karma gayretlerini yanstan ve bnyesinde birok sosyal ve psikolojik gerekeyi barndran kolektif uur konumundadr. Yatmadan nce abdest almak, vakit namazlar iin ayr ayr abdest almak, ezan okurken abdestli bulunmak mendup grlmtr. Hatta mmine mnev destek salad, deta mminin silh olduu, ayrca Hz. Peygamber'in mmkn olduu lde abdestli halde bulunduu gz nnde tutularak slm limleri mminin imkn lsnde her ie abdestli olarak balamasn ve abdestli bulunmasn tavsiye etmilerdir. Abdestin yukarda zetlenen bu din hkmnn tabii sonucu olarak abdestsiz kimsenin, cenaze namaz da dahil namaz klmas, kr ve tilvet secdesi gibi namaz hkmne tbi fiilleri yapmas, Kbe'yi tavaf etmesi, Kur'an'a dokunmas ve onu elle tutmas ciz grlmez. Abdestsiz olarak Mushaf'a bakarak veya ezberden Kur'an okumak ise cizdir. Kur'an yce Rabbin kelm olduu iin ona her zaman zami sayg gstermek, s-i edeb olarak alglanacak davranlardan kanmak gerekir. Kur'an tilveti, teden beri snnet deer hkm atfedilen bir ibadet olarak telakki edildii iin, Kur'an tilvet ederken hem bu kolektif uuru incitmemek ve hem de esasen her eidiyle ibadetin abdestli olarak ifasnn ibadeti tamamlayan bir boyut olmas sebebiyle byle davranp ibadet lezzetini daha derinden almak iin abdestli olmaya zen gstermelidir. Fakihlerin Kur'an tilvetini snnet olarak nitelendirip ona ibadet ierii yklemeleri bu anlamda dorudur ve bunun iin abdestli olmann art koulmas da yerindedir. Ancak Kur'an okumaktan asl maksat mnasn anlamakszn okuma deil, anlamak ve gereini yerine getirmek zere okumadr. Zaten Kur'an'n indiriliinin asl amac da budur. Birinci okuyuta ibadet nitelii n plana kt, ikincisinde ise anlama nem kazand iin iki tr okuyu arasnda abdest asndan bir ayrm yapmak mmkndr. Bu ayrm sebebiyle olmal ki, baz bilginler, ikinci tr okuyu biiminde abdest almay art komamlardr.

TEMZLK

197

C) ABDESTN FARZLARI
Abdestin farzlar, bir fiilin abdest saylabilmesi iin onda bulunmas zorunlu olan ana unsurlar demektir. Abdestin farzlar ilgili yette (el-Mide 5/6) zikredildii zere drttr: 1. 2. 3. 4. Yz ykamak. Kollar dirseklerle birlikte ykamak. Ba meshetmek. Ayaklar topuklarla birlikte ykamak.

Yzn snr iki kulak yumua, alndaki sa bitim yeri ile enenin sona erdii yer arasnda kalan ksm olarak belirlenmitir. Yz ykanrken sakal sk ise stn ykamak yeterlidir. Abdest alrken parmaktaki yzn altna su alacak ekilde oynatlmas, el, yz ve ayakta bulunan ve suyun deriye temasn nleyen maddelerin imkn dahilinde temizlenmesi gerekir. Dirseklerin ykanmas da abdestin farzlar kapsamndadr. Ban drtte birinin el iinin slaklyla meshedilmesi Hanefler'e gre yeterlidir. Ban mesh miktar fi mezhebinde daha az iken dier iki mezhepte deta ban tamamdr. Abdestin bu drt farznda Snn fkh mezhepleri ittifak etmitir. Ancak Hanef mezhebinin dnda kalan dier Snn mezhebin buna baz artlar da ilve ettii grlr. Mesel niyet bu mezhebe gre, abdeste balarken besmele ekmek Hanbeller'e gre, drt farzn yette saylan sraya uygun yaplmas (tertb) fi ve Hanbeller'e gre, bu ilemlerin ara verilmeden yaplmas (muvlt) Mlik ve Hanbeller'e gre farzdr. Caferler, abdestle ilgili yetin ifade tarzndan hareketle ayaklarn ykanmasnn deil meshedilmesinin farz olduunu ileri srmlerdir. Bu gre yakn olan baz Snn limler de vardr. Abdestin farzlarnn yerine getirilmi olmas kukusuz alnan abdestin fkhen geerli (sahih) olmas sonucunu da dourur. Bununla birlikte kullanlan suyun temiz ve temizleyici olmas, abdest alrken zr durumu hari abdesti bozan bir durumun bulunmamas, ykanmas gereken uzuvlarda hi kuru yerin kalmamas da gerekir. Baz ilmihal kitaplarnda, abdest alrken ykanan uzuvlarda ine delii kadar kuru yerin kalmamasnn istenmesi, hakiki anlam deil bu konuda zami titizliin gsterilmesi gerektiini ifade iindir. Abdest uzuvlarnda bulunup suyun deriyle temasn nleyen maddelerin imkn lsnde temizlenmesi gerekir. Temizlemede zorluk varsa bunlarn bulunmas abdeste zarar vermez. Boyac, marangoz gibi esnafn, sanatkrlarn el ve kollarnda bulunan boyalar byledir. Bunlar el ve trnaklardan kaznmadka abdestin geerli olmayacann sylenmesi, bilgiye

198

LMHAL

dayal fkh bir hkm olarak deil de yukarda sz edilen hassasiyetin abartl ifadesi olarak anlalmaldr. Ayn ekilde bir uzvu ykamak salk asndan sakncal ise meshedilir, meshetmek de zararl ise terkedilir.

D) ABDESTN SNNETLER ve DBI

Hz. Peygamber'in farz ve vcip kapsamnda olmakszn srekli veya genelde yapt ve mmetine de yaplmasn tavsiye ettii fiillere fkh ilminde ve ilmihal dilinde snnet, Hz. Peygamber'in bazan yapp bazan da terkettii fiillere ise mendup, mstehap veya dp denildiini, fkh usulnde ise bu gruba giren btn fiillerin, er hkmn beli taksimi iinde "mendup" olarak nitelendirildiini biliyoruz. Abdestin balca snnetleri yle sralanabilir : Abdest almaya niyet etmek, balarken besmele ekmek, elleri bileklerle birlikte defa ykamak, az ve buruna su ekip iyi bir az ve burun temizlii (mazmaza ve istinak) yapmak, misvak kullanmak veya dileri fralamak, sakaln iine su girmesini salamak, el parmaklarn birbirine sokup ovuturmak, ban tamamn elin slaklyla meshetmek, boynu meshetmek, abdest uzuvlarn ykarken bu saylan sraya uymak, abdeste sa uzuvlardan balamak, bu uzuvlar er defa ykamak ve su ile iyice ovmak (delk), abdeste ara vermeden tamamlamak. Abdestin bu saylan snnetlerine ilve olarak abdestin db olarak da; abdest alrken mmknse kbleye dnmek, abdest sularn vcuda ve elbiseye sratmamak, dnya ilerine ilikin konumayp abdest dualarn veya bildii dualardan okumak, suyu ll kullanmak, abdest sonunda kelime-i ehdet (Ehed enl ilhe illllah ve ehed enne Muhammeden abdh ve reslh) getirmek gibi fiiller tavsiye edilir. Abdestin dbndan maksat, abdestin farzlarnn ve snnetlerinin daha uygun ekilde ve ortamda, mkemmel bir ekilde yerine getirilmesini salamaktr. Bu sebeple abdest alan kimse hangi davrannn abdestin amacna daha uygun olacana ve abdest alrken nelerden kanmas gerektiine biraz da kendisi karar vermelidir. Mesel gnmzde abdest ncesinde ellerin ve yzn sabunlu su ile ykanmas, iyi bir az ve burun temizlii, imkn varsa dilerin fralanmas, suyun ll kullanlmas, evre temizliine zen gsterilmesi hem bireyin sal asndan hem de nc ahslara saygnn gerei olarak ayr bir nem kazanmtr.

TEMZLK

199

E) ABDEST BOZAN DURUMLAR

Abdestin madd temizlik olma zellii de tamakla birlikte esasen hkm temizlik olduunu yukarda grmtk. Bu sebeple abdesti bozan durumlarn bir ksm madd kirlilik, bir ksm da hkm kirlilik grubunda yer alr. u durumlarda abdest bozulur: 1. drar ve dk yollarndan idrar, dk, meni, mezi, kan gibi bir necsetin, herhangi bir svnn veya maddenin kmas, yellenmek. 2. Vcudun herhangi bir yerinden kan, irin veya herhangi bir maddenin kmas. Azdan kan akc haldeki kan, tkrkten fazla veya ona eit ise abdesti bozar. Vcuttan kan kan akmad veya kt yerin evresine dalmad srece abdesti bozmaz. Yaradan kan irin ve sar su da byledir. kt yerin dna kendiliinden dalmayan bu svlarn silinmesi halinde de abdest bozulmaz. fi ve Mlikler'e gre idrar ve dk yollar hari vcuttan kan kan ve benzeri sv maddeler abdesti bozmaz. 3. Az dolusu kusmak. Kusulan ey ister yemek, ister safra veya kan olsun, abdest bozulur. 4. Baylma, delirme, sarho olma, uyuma gibi uurun kontrolne engel olan durumlar. Uyku dndaki uur kaybna yol aan durumlarn sresi ve o esnada kiinin konumu ne olursa olsun abdest bozulur. Uyku halinde ise, kiinin farknda olmadan abdestinin bozulmu olmas ihtimalinin derecesi l alnr. Bu sebeple yatarak derin uykuya dalma abdesti bozar, uyku ile uyanklk arasndaki hal ise bozmaz. Oturduu yerden uyuklamada oturuun ekli kadar bu kimsenin durumu, abdestin bozulma ihtimalinin kuvvet derecesi de nemlidir. Bundan dolay tereddtl durumlarda abdest alnmas tavsiye edilir. 5. Namazda yakndaki ahslarn duyabilecei ekilde sesli olarak glmek. Hanefler'e gre rklu ve secdeli namazda sesli glme abdesti de bozar. Dier mezhepler ise sadece namazn bozulaca grndedir. 6. Cins mnasebet veya fhi (ar) temas ve dokunma. Hanefler'e gre erkekle kadnn tenlerinin birbirine demesi ile abdest bozulmasa da plak olarak veya arada bedenlerin scaklnn hissedilmesini engelleyecek bir giysi bulunmakszn erkek ve kadnn ar derecede ehev temas, oynama ve kucaklamas abdesti bozar. Hanef fakihlerinin ounluu temasn arlnda erkein cinsel organnn sertlemesini l alrken, mam Muhammed mezi gibi bir yalk kmadka abdestin bozulmayaca grndedir. filer'e gre erkek ve kad-

200

LMHAL

nn tenlerinin birbirine demesi, Mlik ve Hanbeller'e gre ise temastan cinsel haz duyulmas halinde abdest bozulur. 7. kimse yolcu kimse Mazeret halinin sona ermesi. Su bulamad iin teyemmm eden suyu bulunca, mest zerine mesh yapan kimsenin -yolcu olanlara , olmayanlara bir gn olarak tannan- mesh sresi dolunca, zrl iin de namaz vakti knca abdesti bozulmu olur.

Hanefler'in dndaki mezhebe gre bir kimsenin kendi cinsel organna temas da abdesti bozar. Bir kimse abdest aldn kesin olarak bilse de abdestinin bozulup bozulmadnda tereddt etse, Mlikler'e gre abdesti bozulmu olur, dier mezhebe gre ise bu durumda abdest bozulmu saylmaz. Alamak, gzden ya gelmesi, kabuk balam bir yarann kabuunun kan kmakszn dmesi, tkrk ve sme az miktarda kan karmas, az dolusu olmayan kusma, srlan elma, ayva gibi sert bir meyve veya kullanlan misvak-di fras zerindeki akcl olmayan kan (di eti kanamas hari), sivrisinek, pire gibi haeratn emdii kan, namazda uyuklama, namazda sessiz glme, trnak kesme, tra olma kural olarak abdesti bozmaz. Abdestin bozulup bozulmadyla ilgili gr ayrl bulunan konularda ihtiyatl davranmak uygun olur. zellikle imam olan kimselerin abdestinin dier mezheplere gre de bozulmam olmasna zen gstermesi art deilse de yerinde bir davrantr.

F) ABDESTN EKL
Snnet ve dbna riayet edilerek, ayrca drt mezhebin farz sayd hususlar da ierecek ekilde abdest yle alnr: Abdest suyunun elbiseye sramayaca bir konum alnr, mmknse kbleye dnlr. Niyet ve besmele ile abdeste balayp nce eller bileklere kadar ve parmak aralar da ovuturularak defa ykanr, cilt zerindeki hamur, boya, sakz gibi maddeler temizlenir. Parmakta yzk varsa oynatlr. Misvak veya di fras ile, bunlar yoksa sa elin parmaklaryla diler temizlenir. Az, sa el avucuna alnan su ile defa alkanp temizlenir. defa da burna su ekilip sol elle burun temizlenir. Orulu olmayan kimse az ve burnun her yerine suyun iyice ulamasn salar. kere yz ykanr. Varsa sakaln iinden parmaklar geirilerek suyun sakal diplerine ulamas salanr. Sonra dirsekle birlikte sa kol defa, sonra ayn ekilde sol kol defa ykanr. Sa el slatlarak avu ve parmaklarn iiyle ban st bir defa meshedilir. Bu ekilde ban drtte birini meshetmek yeterli ise de iki elle ban tamamnn meshedilmesi salk bakmndan endie verici bir durum yoksa snnettir.

TEMZLK

201

Eller yine slatlarak ba parmakla kulan d, ahadet parma veya sere parmakla ii meshedildikten sonra her iki elin arkasyla boyun meshedilir. nce sa sonra sol ayak, parmak ularndan balanarak topuk ve ak kemikleri de dahil olmak zere ykanr. Parmak aralarnn ykanmasna zen gsterilir. Abdestten sonra kelime-i ehdeti okumak, iilebilir ise abdest alnan sudan bir miktar imek ve Kadr sresini okumak da abdestin dbndandr.

G) ZRLNN ABDEST
Devaml burun kanamas, idrar tutamama, devaml kusma, yarann devaml kanamas, kadnlarn aknts gibi abdesti bozan ve ksmen sreklilik tayan beden rahatszlklara ilmihal dilinde zr (mazeret), byle kimselere de zrl kimse (mzur, mzure) denilir. slm dini kolaylk ve rahmet dinidir. Namaz bata olmak zere kiilerin ibadetlerini zamannda ve gerektii ekilde yerine getirebilmeleri hem bir grev hem de bir haktr. Bu sebeple slm dini kiiye gcnn stnde yk yklememi, ibadet hayat da dahil daima kolayln salanmasn, zorluk ve skntnn nlenmesini ilke edinmitir. Bu sebepledir ki normal durumlarda abdesti bozan eyler konusunda zrl kimseler iin zel hkmler getirilerek bu kimselerin ibadet etmesine frsat tannmtr. Su bulunmadnda veya suyun kullanmnn sala zararl olduu durumlarda teyemmm imkn, yarann stne mesh hkmleri de yine slm'n hem namaz ferdin asl grevi ve dinin direi saymasnn hem de kolaylk prensibinin birer rneidir. Yukarda saylan trde olup en az bir namaz vakti sresince devam eden beden rahatszlklar zr hali saylr. zrl kimse her namaz vakti iin abdest alr, bu zr halinin abdesti bozmad var saylarak o vakit iinde ald abdestle, onu bozan yeni bir durum meydana gelmedike, diledii kadar farz, vcip, snnet, eda ve kaz namaz, cuma ve bayram namaz klabilir, Kbe'yi tavaf edebilir, Mushaf tutabilir. Namaz vaktinin kmasyla zrl kimsenin abdesti bozulmu olur, yeni namaz vaktinde tekrar abdest almas gerekir. zrl kimsenin abdesti zr hali dnda abdesti bozan ikinci bir sebeple de bozulur. Mesel idrarn tutamayan kimsenin burnu kanamakla abdesti bozulur. mam fi'ye gre zrl kimsenin her namaz iin ayr abdest almas gerekir. zrl kimsenin bu sebeple elbisesine bulaan idrar, kan zr devam ettii srece namazn shhatine engel olmaz. Kadnlar iin ayba ve lousalk hali farkl fkh hkmlere tbi olup bunun dnda kalan kanamalar ve devaml akntlar (istihze) zr hali saylr.

202

LMHAL

H) MESH
slm dini namazn ifasn dinin temel vecbelerinden saym olmasnn yan sra her trl mkellefiyette zorluu gidermeye ve kolayl temin etmeye de ayr bir nem vermitir. Bunun bir rnei de, mkellefler iin mest ve sarg zerine mesh yaparak abdest alma ve bylece zerine den ibadetleri ifa etme imkn getirmi olmasdr. Mesh, bir ey zerinde eli gezdirmek, o eyi elle silmek demektir. Fkhta mesh, bir nevi hkm temizlik ilemi olup abdestte elin slaklyla bir uzuv, mest veya sarg zerinde, teyemmmde ise yz ve kollar zerinde toprakla yaplan sembolik temizlik eididir. Abdest alrken ba, boyun ve kulaklarn meshedilmesi abdestin ilkten (asl) hkm, mest ve sarg zerine mesh ise ykama yerine geen (bedel, halef) bir ilemdir. a) Mest zerine Mesh Dinimizin ibadetlerde kolayl tercih etmi olmas sebebiyle, ayaklara mest vb. giyildiinde, abdest iin bunun karlmas ve ayan ykanmas istenmeyip mestin zerine mesh yapma ciz grlmtr. Mest deri ve benzeri maddelerden ayaklara giymek maksadyla yaplan, ayaklar topuklarla birlikte rten, iine su geirmeyecek veya yere konduunda kendi kendine dik durabilecek bir ayakkab eididir. Ayaklar ayn ekilde rten izme, potin, kendisiyle yol yrnebilecek dayankllkta orap ve boazl terlikler ve benzerleri de Hanefler'e gre mest hkmndedir. Devaml olarak yerle temas halindeki izme ve ayakkablara meshetmek yeterli olmayp altnda veya zerindeki necis maddelerin de temizlenmesi gerekir. Abdest alrken mestin zerinde elin parma kadar yerin elin slaklyla bir defa meshedilmesi gerekir ve yeterli olur. Bunun iin mestin abdestli olarak giyilmi, mestin ayan abdestte ykanmas gereken yerlerini tamamen kaplam, ayrca dayankl ve salam bir maddeden yaplm olmas aranr. Mest ile yaklak 6 kilometre yrnebilmesi veya brakldnda dik durabilmesi bu dayankllk ve salamln ls olarak zikredilir. Mestin topuktan aa ksmnda, altnda veya stnde ayak parmaklardan girecek ekilde bir deliin, yark veya yrtn bulunmamas, mestin iine su almamas da gerekir. zerine deri kaplanm veya altlarna pene vurulmu orap zerine mesh edilebilir. Hanef fakihlerinden Eb Ysuf ve mam Muhammed, altna pene vurulmu olmas artn aramakszn kaln ve iini gstermeyen dayankl kee ve yn oraplar zerine, bir grup fakih ise bu artlar da aramayarak orap zerine meshedilebilecei grndedir.

TEMZLK

203

badetlerin ve onlara hazrlk mahiyetindeki vecbelerin yerine getirilmesinde baz ller belirlemeyi ve imkn dahilinde kolaylk salamay hedefleyen fakihler arasndaki bu tr gr farkllklar mkellefe bu grlerden istedii tarzda bir kompozisyon oluturma hakkn vermekten ziyade ihtiya halinde kullanlabilecek ruhsatlar gstermesi ynyle nem tar. Abdesti bozan durumlar mest zerine meshi de bozar. zerine meshedilen mestin ayaktan kmas veya karlmas, mestin iine giren suyun bir ayan yardan fazlasn slatmas, mesh sresinin sona ermesi meshi bozar. Mest zerine meshin sresi, yolcu olmayanlar iin bir gn bir gece (24 saat), yolcular iin gn gecedir (72 saat). Bu sre, mestin abdestli olarak giyilmesinden sonra ilk hadesten yani abdesti bozan ilk durumdan balar. Bu sre dolduktan sonra, ayaklar su ile ykanarak abdest alnp gerekiyorsa mest tekrar giyilmelidir. te yandan, ayaklarn ykamak suretiyle abdestli olan kimsenin bu abdesti devam ettii srece mestleri karp giymesiyle abdesti bozulmaz. Mestlerin zerine meshetmek suretiyle abdestli olup mestlerini karan kimse, sadece ayaklarn ykayarak abdestini tamamlayabilir. b) Sarg zerine Mesh zerinde sarg bulunan bir organn abdest alrken su ile ykanmas salk asndan zararl ise, bu sarg zlmeyip zerinin meshedilmesiyle yetinilir. Yaplan bu mesh o uzvu hkmen ykama saylr. Hatta mesh de zararl ise ondan da vazgeilebilir. Sargnn ounluunu sadece bir defa meshetmek yeterlidir. Sargnn abdestsiz veya cnp iken sarlm olmas meshe engel olmad gibi bu meshin sresi de yoktur. zr hali devam ettii srece sarg zerine meshedilebilir. Sarg zerine ikinci bir sarg sarlsa bu sargya ayrca meshetmek gerekmez. Bir sarg zerine mesh yapldktan sonra o sarg deitirilirse hkm yine ayn olmakla birlikte yeni sargnn meshedilmesi mstehaptr. zerindeki il, merhem bulunan yaralarn meshi de sarg zerine mesh hkmndedir. Yarann iyileip sargnn karlmas halinde sarg zerine yaplan mesh bozulmu olur. Bu kimsenin ayet abdestli ise, sarg yerini ykamakla iktifa etmesi mmkn ise de yeniden abdest almas daha yerinde bir davran olur. Doldurulmu veya kaplanm diler de sargl veya merhemli yara veya suyun deriye ulamasn engelleyen fakat karlmas zor olan boya vb.nin bulat organ gibidir. Suyun kaplama ve dolguya ulamas yeterlidir.

204

LMHAL

IV. GUSL
Szlkte gusl (gasl ve gusl) "bir eyi su ile ykamay", fkh ilminde ise "btn vcudun temiz su ile ykanmas eklinde yaplan hkm temizlik ilemi"ni ifade eder. Fkhta abdeste kk temizlik, abdest almay gerektiren hallere kk kirlilik (hades-i asgar), gusle byk temizlik, gusl gerektiren hallere de byk kirlilik (hades-i ekber) denilir. Gusln Trke'deki bir baka ad da boy abdestidir. Kur'an'da "Eer cnp iseniz iyice temizlenin" (el-Mide 5/6) buyurularak cnplk halinden kurtulmak iin gusln gereklilii bildirilmi, ayrca hayzn (ay hali) kadnlar iin mazeret hali olduu belirtilerek gusledip temizleninceye kadar onlarla cinsel iliki kurulmas yasaklanmtr (el-Bakara 2/222). Cnplk hali ile kadnlarn hayz ve nifas kanlarnn kesilmesi halinde gusln gerekli olduu ve bunun nasl yaplmas gerektii hususuna Hz. Peygamber'in sz ve uygulamalar da nemli aklamalar getirmitir. Abdest gibi gusl de esasen hkm-din temizlenme ve arnma vastasdr. Byle olmakla birlikte bunlarn madd temizlenmeyi de salad, ayrca birok tbb yararlar ierdii de inkr edilemez. Gusln insan sal asndan nemi ve yarar Doulu ve Batl ilim adamlarnca ayr ayr dile getirilmi, boy abdesti temizlii mslman milletlerin belirgin zellii, slm medeniyetinin beden temizliine ve salna verdii nemin deta simgesi olmutur. Gusl ile, hayz, nifas ve cnplk halinin vcutta brakabilecei madd bir kalnt ve bulaklar iyice temizlenmi olur. Ayrca gusl, cnplk halinin vcutta yol aaca yorgunluk ve geveklii giderme, bedende yeni bir denge kurma, kan dolamn dzene koyma ve kiiyi hkm kirlilikten kurtararak ibadet atmosferine hazrlama gibi beden ve ruh sal asndan birok yarar iinde barndrr. Buna ilve olarak, bilinebilen veya bilinemeyen birok hikmet ve fayda tad inancyla Allah'n bu emrini yerine getiren mmin Allah'a kaytsz artsz itaat etmenin haz ve sevabna kavuur.

A) GUSL GEREKTREN DURUMLAR

Esasen hkm-din temizlenme ve arnma vastas olan gusln sebebi hkm kirliliktir. Bu sebeple hkm kirlilik hali saylan cnplk, hayz ve nifas halleri gusl gerektiren temel sebeptir. Ancak bu durumun din literatrde byk kirlilik olarak anlmas, bu durumdaki kimselerin dinen necis sayld anlamna gelmez. Mmin necis olmaz. Hatta mriklerin necis olduu melindeki yet de (et-Tevbe 9/28) onlarn hkm kirliliklerine iaret

TEMZLK

205

olarak anlalmtr. Bu sebepledir ki, cnp olan, hayz ve nifas gren kimselerin hkm kirlilii, onlarn namaz, tilvet secdesi, Kbe'yi tavaf, Kur'an' eline alma ve Kur'an okuma, mescide girme gibi belirli ibadetleri veya ibadetle yakndan ilgili fiilleri yapmak iin gerekli ruh ve mnev hazrla sahip olmadklar anlamna gelir. Bundan dolay cnp kimsenin oruca devam etmesi veya namaz vaktine kadar ykanmay geciktirmesi gnah saylmayp namazn klnabilecei son vakit ncesinde gusletmesi farz grlmtr. Dier bir anlatmla gusl, hkm kirlilii sona erdirip belirli ibadetleri yapmay mmkn hale getiren bir hkm temizlenme usulnden ibarettir. a) Cnplk Fkh dilinde cnplk (=cenbet), cins mnasebet veya ehvetle meninin gelmesi (inzal) sebepleriyle meydana gelen ve belirli ibadetlerin yaplmasna engel olan hkm kirlilik halinin addr. Meni gelsin veya gelmesin cins mnasebet sonunda kadn da erkek de cnp olur. Cnple yol aan cins mnasebetin ls ve balang snr, erkeklik organnn snnet ksmnn girmi olmasdr. Erkek veya kadndan ehvetle (cins zevk vererek) meninin gelmesi cnpln ikinci sebebidir. Meninin uyku halinde veya uyankken, irad ya da gayri irad gelmesi sonucu deitirmez. filer hari fakihlerin ounluu, cnplk iin meninin ehvetle gelmesini art grdklerinden, ar kaldrma, dme, hastalk gibi sebeplerle meninin gelmesini cnplk sebebi saymazlar. Uyandnda ihtilm olduunu hatrlamamakla birlikte elbisesinde meni bula gren kimsenin gusletmesi gerekir. Buna karlk ihtilm olduunu hatrlad halde elbisesinde byle bir iz grmeyen kimsenin ise gusletmesi gerekmez. Cnp olan kimsenin farz veya nfile herhangi bir namaz klmas, tilvet secdesi yapmas, Kbe'yi tavaf etmesi, Mushaf' eline almas, camiye girmesi ve orada bulunmas ciz grlmez. Bu kimseler dua ve zikir maksadyla besmele ekip Ftiha, hls, yet'l-krs gibi sre ve yetleri okuyabilirler. Cnp kimsenin bu halini herhangi bir farz namazn ifas vaktine kadar geciktirmesi ve bu arada yeme ime de dahil beer ve sosyal faaliyetlerini srdrmesi fkhen ciz ise de bir an nce cnplkten kurtulmas, bunun iin de ilk frsatta boy abdesti almas, deilse cinsel organn, el ve azn ykamas tavsiye edilmitir. b) Hayz ve Nifas Hayz (ay ba) ve nifas (lousalk) kanlarnn kesilmesiyle veya bu iki hal iin ngrlen zami srelerin dolmasyla gusl gerekli olur. Bu sreyi

206

LMHAL

aan kanamalar zr hali (istihze) sayldndan bu tr kanamann sona ermesi halinde gusl gerekmez. Hayz ve nifas halindeki kadnn hkm cnp kimseninki gibidir. Ayrca bu durumdaki kadnlarn cinsel ilikide bulunmas haramdr, oru tutmas da ciz deildir. Kadnlara mahsus haller ve bunlarn fkh hkm aada anlatlacaktr. Fakihlerin ounluuna gre, mslmann cenazesinin ehid hkmne tbi olanlar hari ykanmas gerekir ve bu grev geride kalanlar iin cenaze namaz gibi farz- kifye cinsinden bir din sorumluluktur. Bu ykama bir ynyle o mslmann cnp olarak lmesi ihtimaline kar bir tedbir mahiyetinde ise de esasen slm'n insana verdii deerin, mslman olarak yaam bir kimseye kar gsterilen sevgi ve saygnn bir ifadesidir. Yeni mslman olmu bir kimsenin srf bu sebeple gusletmesi Mlik ve Hanbel fakihlerine gre vcip, Hanef ve filer'e gre ise mendup bir davrantr. Cnp ise gusletmesinin gerekliliinde ittifak vardr. slm dinine giren kimsenin bu sebeple gusl, geride kalan mnev kirlilikten ve gnahlardan arnp yeni bir hayata tertemiz balang anlamn tar. Yukarda saylanlara ilve olarak cuma ve bayram namazlar ncesinde, hac veya umre niyetiyle ihrama girerken ve Arafat'ta vakfe iin gusletmek snnet, cenaze ykama, kan aldrma, Mekke ve Medine'ye girme, Berat ve Kadir gecelerini ihya etmeyi isteme, bir toplantya katlma, yeni elbise giyme, bir gnahtan tvbe etme gibi eitli sebep ve durumlarda gusletmek de mstehap grlmtr.

B) GUSLN FARZLARI
Gusl, ilgili yette de (el-Mide 5/6) iaret edildii gibi btn vcudun kuru bir yer kalmayacak ekilde tamamen ykanmasndan ibarettir. Bunda btn fakihlerin ittifak vardr. Ancak Hanef ve Hanbel mezhebinde az ve burnun ii guslde bedenin d ksmndan saylmtr. Byle olunca gusln; aza su almak (mazmaza), burna su ekmek (istinak) ve btn vcudu ykamak eklinde farzndan sz edilir. Mlik ve filer ile a'dan Caferler'e gre az ve burnun iini ykamak snnettir. Guslde niyet Hanefler'e gre snnet, dier mezheplere gre farzdr. Mlikler'e gre vcudu ovalamak ve gusl ilemlerinin arasn amamak da gusln farzlarndandr. Gusl mutlak su denilen nehir, pnar, kuyu, deniz, kaynak ve yamur sular ile yaplr. Sa, sakal, byk ve kalarn ykanp diplerine suyun ula-

TEMZLK

207

mas, kadnlarn rgl olmayan salarn ykamalar ve sa diplerine suyun ulamas gerekir. rgl san zlmesi art olmayp sadece diplerine suyun ulatrlmas yeterli olur. Hanbeller hayz ve nifas sebebiyle gusl iin rgnn zlp san ykanmasn gerekli grr. Gusl esnasnda, bedendeki yara zerinde sarg varsa baklr; ayet ykama yara iin zararl olmayacaksa sarg zlp ykanr, deilse sarg zerine meshedilir. lmihal tr kitaplarda yer alan, boy abdesti alan kimsenin vcudunda inenin delii kadar kuru yer kalmamas tavsiyesi gerek mnada deil, vcudun su ile iyice ykanmas gerektii eklinde anlalmaldr. Di dolgusu ve kaplama, ayrca deri zerinde olup suyun deriyle temasn nleyen ve izlesinde de glk bulunan boya ve benzeri maddeler, yukarda da akland zere gusle mani deildir. Bu sebeple vcudun madd temizliini imkn lsnde ve sabun kullanarak yaptktan sonra deri zerinde kalp suyun deriye ulamasna mani olan boya, hamur gibi maddeler gusln shhatine engel olmaz. Di dolgu ve kaplamas da byledir.

C) GUSLN SNNETLER ve DBI

Bu ibadeti oluturan fiillerden hangilerinin farz veya vcip, hangilerinin snnet ve db olduu konusunda fakihlerin gr ayrlna dmesinin sebebi, Hz. Peygamber'in sahbeye ibadetleri, hangi alt fiilin farz veya adb, emredilmi veya tavsiye edilmi olduu aklama ve ayrmn yapmakszn btn halinde uygulayarak ve fiilen rnek olarak gstermi, sahbenin de ibadetleri Hz. Peygamber'den grd ve rendii ekilde yapmaya alm olmasdr. Daha sonraki dnemde fakihler bu rivayet ve bilgileri inceleyip hangi fiilin o ibadetin ana unsuru, hangilerinin de tavsiye edilen fiiller olduunu belirlemeye almlardr. Bu durum, bir ibadetin farz ve snnetleri konusunda fakihlerin farkl sonulara varmasn kanlmaz klmtr. Byle olunca ibadetlerin ifas, bir mezhebin belirledii farz izgisinin altna dmedii mddete kiiyi prensip olarak sorumluluktan kurtarrsa da, madem ki ibadetler Allah'n rzsn kazanmak, ona kulluumuzu ve ballmz en iyi ekilde arzetmek iin yaplr, o halde ibadetlerin mmkn olduu lde btn farz, snnet ve dbyla yaplmas gerekir. Gusle besmele ve niyet ile balamak, ncelikle elleri ve avret yerini ykamak, bedenin herhangi bir yerinde kir ve pislik varsa onu gidermek, sonra namaz abdesti gibi abdest almak, fakat su birikintisi varsa ayaklarn ykanmasn sona brakmak, abdestten sonra nce defa baa, sonra sa, sonra sol omuza su dkmek, sonra dier uzuvlar ykamak, her defasnda bedeni iyi ovuturmak, her zay er defa ykamak, suyun kullanmnda

208

LMHAL

ar davranmamak, avret yerlerini rterek ykanmak, gusl esnasnda konumamak, guslden sonra abucak giyinmek gusln belli bal snnet ve dbndandr. Abdestin db saylan dier gzel davranlar gusl iin de geerlidir. Mslmann kaplca, yzme havuzu, hamam gibi umuma ak yerlerde ykanrken avret yerlerini rtmede titizlik gstermesi, bakasnn alan avret yerlerinden gzn sakndrmas, ayrca bu yerlerde salk ve temizlik kurallarna da zami lde uymas gerekir. Hz. Peygamber hamama bir rt ile girilmesini emretmi, avret yerlerini aarak veya plak ykanan kimselere meleklerin lnet edeceini haber vermitir (Eb Dvd, Hammm, 2-3; Nes, Gusl, 2). slm bilginlerinden hamama gitmeyi doru bulmayanlar da dnemlerinde hamamlardaki aklk ve hayaszlktan ikyeti olduklar iin bir bakma tepkisel davranp kar tedbir almaya almlardr. Hadislerde ve fkh kitaplarnda bu konuda dile getirilen kayg ve sakncalar, o dnemde insanlarn rtnmeye ve edebe dikkat etmeksizin ftursuzca soyunup ykand hamamlarn komu lke ve blgelerde yaygn olmas, ayn detin mslmanlar arasnda da yaylma istidad gstermesi sebebiyledir. Bu tehlike ve sakncann bulunmad dnemlerde hamamlar ve umumi temizlik mahalleri slm'n temizlie verdii nemin bir yansmas olarak slm toplumunda giderek yaygnlam, neticede bu eserler slm medeniyet ve mimarisinin ayrlmaz bir paras olmutur.

V. TEYEMMM
Szlkte "bir ie ynelmek, bir eyi kastetmek" anlamna gelen teyemmm din literatrde, suyu temin etme veya kullanma imknnn bulunmad durumlarda hadesi yani byk ve kk hkm kirlilii gidermek maksadyla, temiz toprak veya yer kabuundan saylan bir maddeye srlen ellerle yz ve iki kolu meshetmekten ibaret hkm temizlik demektir. Abdest ve gusl normal durumlarda su ile yaplan ve madd temizlenme zellii de tayan hkm bir temizlik iken teyemmm istisna hallerde bavurulan, abdest ve gusl yerine geen (bedel) sembolik bir ilemdir. slm'n mkellefler iin byle bir imkn getirmi olmas, hem namaz bata olmak zere ibadetlerin ifasna byk nem vermi bulunmasnn hem de kolayl ilke edinmi olmasnn sonucudur. Kur'an'da teyemmm imknyla ilgili olarak yle buyurulur: "Eer
hasta olur veya yolculukta bulunursanz, yahut biriniz ayak yolundan ge-

TEMZLK

209

lirse, yahut kadnlarla temasta bulunur da su bulamazsanz, temiz toprakla teyemmm edin. Onunla yzlerinize ve kollarnza meshedin" (el-Mide 5/6). Hz. Peygamber de hicretin 5. ylnda nzil olan bu hkm tatbik ola-

rak gstermi ve aklam; teyemmmn cevaz ve mahiyeti hakknda, ayrntyla ilgili gr farkllklar hari tutulursa, fakihler arasnda kayda deer bir ihtilf olmamtr.

A) TEYEMMMN SEBEPLER
Teyemmm abdest ve gusl yerine geen bir bedel ve istisna hkm olup ancak belli bir mazeretin bulunmas halinde yaplabilir. Bu mazeretler de iki grupta toplanabilir: 1. Abdest veya gusle yetecek miktarda suyun bulunmamas. 2. Suyu kullanmay engelleyen fiil bir durumun veya suyu kullanmamak iin dinen geerli bir mazeretin/engelin bulunmas. Abdest ve gusle yetecek suyun hi bulunmamas, yryerek veya vastayla kolayca gidilip gelinebilecek bir mesafeden daha uzakta olmas, su yolunda bir tehlikenin varl, parayla su satn alma imknnn olmay veya fiyatnn rayi bedelin ok stnde olmas, suyu kullanmann salk asndan tehlikeli oluu, suyu elde etme ara ve gerecinin bulunmay, havann veya suyun ar derecede souk olmas gibi durumlar da yukardaki iki mazeret halinin sk rastlanlan rnekleri olarak saylabilir. Bu konuda mkellef kendi karar vermeli, hakl ve geerli bir mazeretinin bulunduuna kanaat getirdiinde dinin bu ruhsatndan yararlanmaldr.

B) TEYEMMMN YAPILII
Teyemmm, hkm temizlenme niyetiyle temiz topraa srlen el ayasyla yz ve kollar dirseklerle birlikte meshetmekten ibarettir. Bu sebeple teyemmmn niyet, yz meshetmek, kollar dirseklerle birlikte meshetmek eklinde farz vardr. Dier bir anlatmla teyemmm bu fiilden oluur. Teyemmme balarken besmele ekmek, sraya riayet etmek yani nce yz sonra kollar meshetmek, bunlar yaparken ara vermemek, elleri topraa vurduunda ileri geri hareket ettirmek ve topran parmak aralarna girmesini salamak, ellerini topraktan kaldrnca parmaklardaki toz ve topraklar silkelemek teyemmmn snnet ve db olarak saylr. Temiz, kuru ve tozlu toprakla teyemmm edilebilecei gibi ta, kum, akl, tula, kiremit gibi maddelerle de yaplabilir. ki elin i yz, yzn meshi ve kollarn meshi iin ayr ayr topraa srlr. Birincide iki elin iiyle yzn tamam, ikincisinde sol elin ii ile sa el ve kol, sa elin ii ile sol el

210

LMHAL

ve kol dirseklerle birlikte tamamen meshedilir. Yzn ve kollarn ekserisini meshetmeyi yeterli gren fakihler de vardr. Namaz vakti girmeden teyemmm edilmesi cizdir. Su bulunmad, mazeret hali kalkmad srece bir kimse yapt teyemmmle diledii kadar farz ve nfile namaz klabilir. Bu Hanef mezhebinin grdr. Hanef mezhebi dndaki mezhebe gre, teyemmmn geerli olabilmesi iin namaz vaktinin girmi olmas gerekir ve bir teyemmmle birden fazla farz namaz klnamaz. Ancak Hanbeller birden fazla kaz namaz klnabilecei grndedir.

C) TEYEMMM BOZAN DURUMLAR

1. Abdesti bozan ve gusl gerektiren durumlar teyemmm de bozar. nk teyemmm bu ikisinden bedeldir. Cnp olan kimse teyemmm yaptktan sonra abdesti bozan bir durum meydana gelse, yalnz abdesti bozulmu olur, cnplk hali geri gelmez. 2. Hastalk, tehlike, iddetli souk, suyu elde edecek ara ve gerecin yokluu gibi teyemmm mubah hale getiren bir mazeret sebebiyle teyemmm yaplm da bu mazeret hali ortadan kalkmsa, teyemmm bozulmu olur. 3. Yapt teyemmmle namaz klan kimse namaz esnasnda suyu grrse veya su bulunursa, teyemmm bozulmu olur. Namaz teyemmmle kldktan sonra su bulunursa vakit kmam bile olsa klnan bu namazn iadesi gerekmez. filer bu durumda iadeyi gerekli grr. Namaz vakti ktktan sonra ise iadenin gerekmediinde gr birlii vardr.

VI. KADINLARA MAHSUS HALLER

Kadnlarn fizyolojik yaplarndan kaynaklanan zel durumlar, temizlenme bata olmak zere fkhn eitli alanlarn ilgilendiren ayr hkmlerin sevkedilmesini gerekli klmtr. Bu fkh hkmlerin bilinmesi mkellefleri yakndan veya ahsen alkadar ettiinden, ilmihal bilgileri arasnda yer alr. lmihal dilinde, kadnlara mahsus haller denince hayz, nifas ve istihze terimleriyle ifade edilen durum kastedilir. Yetikin bir kadnn cinsel organndan trl kan gelir. Birincisi yaratllar gerei belirli yalar arasnda ve belirli periyotlarla gelen hayz kandr. kincisi doumdan sonra belirli bir sre gelen nifas (lousalk) kandr. ncs ise bu ikisi dnda kalan ve genelde bir hastalktan kaynaklanan istihze (zr) kandr. Bu durum, temizlik, namaz, oru, Kur'an okuma, hac, cins mnasebet, boanma gibi

TEMZLK

211

birok hkmle irtibatl olduundan fkh kitaplarnda nemle ele alnr ve ayrntl biimde incelenir. Kadnlar hakknda ibadet temizlii ve ibadetlere ilikin baz zel dzenlemelerin bulunmas, bu cinsin ayrcalkl, muaf veya ikinci derecede kabul edilmesi anlamnda olmayp bunlar cinsin ftr ve fizyolojik zellikleri gz nnde bulundurularak konmu hkmlerdir. Hayz, nifas ve istihze durumlaryla ilgili zel hkmler, bu durumdaki kadnlar iin getirilen muafiyet veya ykmllkler de byledir.

A) HAYIZ
Fkh ilminde hayz, ergenlik ana giren salkl kadnn rahminden dzenli aralklarla akan kan ifade eder. Kadnlarda ergenlikten menopoza kadar grlen bu fizyolojik olaya da hayz hali (mensturasyon, regl), det grme, det kanamas, ayba hali gibi isimler verilir. Hayz hali, kadnda dl yatann (rahim) i yzn kaplayan zarn, yumurtann dllenmeyip lmesi ve hormon salgsnn kesilmesi zerine paralanarak kanla birlikte dar atlmasndan ibarettir. Hayz kannn kesilmesiyle kadnn temizlik dnemi balar. ki hayz kan arasndaki sreye de temizlik sresi denilir. Dllenme meydana geldiinde ise yumurta rahmin i zarna tutunarak gelimeye balar ve det kanamas kesilir. Hamile kadnn det grmemesi bu sebepledir. Tarih boyunca det kanamas birok toplumda ok ters yorumlanm, eitli kltrlerin ve yanl inanlarn etkisiyle det gren kadn toplumdan ve beer ilikilerden dlanmtr. slm dini bu yanllklar dzeltmi, hayz gren kadn gnlk hayattan, zel ve sosyal ilikilerden uzak tutmam, det kanamasnn ftr ve tabii bir hadise olduunu belirtmi, kadn ruhen ve bedenen rahatsz eden bu zel durumda ona kar gayet normal davranlmasn, bu durumun onun gnlk yaantsn ve beer ilikilerini etkilememesini istemitir. lk det kanamas gen kzlarda ok etkisi yapabilir, bazan hayat boyu srecek bir gerginlie ve huzursuzlua sebep olabilir. Bu konuda ailelere nemli bir grev dmekte, bunun fizyolojik bir olay olduu, kadnlk ve annelik sorumluluunun balangc saylmas gerektii, baz din muafiyet ve ykmllkler getirdii anlatlmaldr. Konunun ilmihal kitaplarnda ncelikle ele alnmakta olmasnn bir sebebi de bu eitim ve bilgilendirmeye yardmc olmaktr. Hayz hali, slm dininde baz ibadetlerin yaplmasna engel olan hkm kirlilik (hades) olarak nitelendirilmi ve bununla ilgili baz fkh hkmler

212

LMHAL

konmutur. Kur'an'da, hayzn bir nevi sknt ve rahatszlk hali olduu, bu dnemde kadnlarla cins mnasebetten uzak durulmas gerektii (el-Bakara 2/222), boanm kadnlarn hayz/temizlik sresi iddet bekleyecei (elBakara 2/228), hayzdan kesilen veya henz hayz grmeyen kadnlarn iddetinin ise ay olduu (et-Talk 65/4) belirtilir. Hadis kitaplarnda hayzn tanm ve mahiyeti, hayz sresinin alt ve st snr, hayz gren kadnn din muafiyet ve ykmllkleri, onlarla ailev, beer ve sosyal ilikiler konusunda gerek Hz. Peygamber'in gerekse hanmlarnn nemli ve ayrntl aklamalar yer alr. Bu aklamalar daha sonraki dnemlerde oluan fkh bilgi ve hkmlerin de ana malzemesini tekil etmitir. a) Sresi Gerek balang ve biti yalar gerekse asgari ve zami sresi bakmndan hayz, fizik bnye, kaltm, evre ve iklim artlarna bal olarak kadndan kadna nemli deiiklikler gsterebilir. Bununla birlikte fakihler, birok din ve hukuk hkm yakndan etkiledii iin bu sreleri belirleme ynnde baz tesbitlerde bulunmulardr. Fkh bilginlerinin ounluuna gre kadnlar 9 yalarndan itibaren det grmeye balar ve yaklak 50-55 yalarna geldiklerinde detten kesilirler. Bu rakamlar fakihlerin tecrbe birikimlerine gre verilmi sreler olup bu konuda fiil det grmenin balamas ve sona ermesi esastr. det kanamasnn en az ve en ok sresi konusunda ileri srlen rakamlar da byle olup mkelleflere pratik bilgi ve zm vermeyi amalamaktadr. Tp ilminin nemli bir gelime kaydettii gnmzde kadnn det a ve dnemiyle ilgili bilgiler konunun uzmanlarndan renilerek din hkmlerin buna dayandrlmas gerekir. Bugnk tbb bilgiler det kanamasnn 11-13 yalarda balayp 45-50 yalarnda sona erdiini, det sresinin de 3-6 gn civarnda olduunu ifade etmektedir. Bununla birlikte fizik bnye, psikolojik durum ve evre artlarna bal olarak kadnlarn det a ve sresi farkllk tayabilmektedir. Hanef mezhebine gre detin en az sresi 3, en uzun sresi 10 gndr. ki det arasnda kalan en az temizlik sresi de 15 gndr. b) Din Hkmler Hayz, bir nevi abdestsizlik ve cnplk hali, yani hkm kirlilik (hades) veya mazeret kabul edilir. Hayzl kadnn namaz klmasnn ve oru tutmasnn ciz ve sahih olmadnda, yani hayzn bu iki ibadetin ifasna engel bir mazeret sayldnda fakihler gr birliindedir. Hayz sresince terkedilen namazlarn kaz edilmesinin gerekmedii, orularn ise temizlendikten sonra

TEMZLK

213

tutulaca hususlarnda da gr birlii vardr. Bu konuda Hz. Peygamber'in bilgi ve onay dahilinde cereyan eden uygulamalar esas alnmtr (Buhr, Hayz, 20; Mslim, Hayz, 69; Eb Dvd, Tahret, 105). Hayzl bir kadn hac ibadetini eda ederken Kbe'yi tavaf hari hacla ilgili btn ilemleri ve ibadetleri (mensik) yapabilir. Haccn rkn olan ziyaret (ifza) tavafn yapmak zere temizleninceye kadar Mekke'de bekler. Hanefler'e gre hayzl olarak tavaf yaplmas geerli olmakla birlikte ceza kurban kesilmesi gerekir. Hayzl kadnn Kur'an okumas ve Mushaf' eline almas, mescide girip orada kalmas, Hanefler de dahil fakihlerin ounluuna gre ciz deildir. Bu konuda hayzl kadn cnp kimse gibidir. htiya halinde mescide girebilirler, dua ve zikir niyetiyle dua yetlerini, Ftiha, hls gibi sreleri besmeleyi, kelime-i tevhid ve ehdeti okuyabilirler. Mlik fakihleri ise, baz sahbe ve tbin limlerinden rivayet edilen grlerin desteiyle, kadnn hayz sresi iinde Kur'an okuyabileceini, fakat hayz kan kesildii andan itibaren gusledip temizleninceye kadar cnp hkmnde olup Kur'an okuyamayacan belirtmilerdir. bn Hazm bu art da aramaz. Mlikler ve bn Hazm dahil bir grup slm bilgini, cnplk halinin irad, hayzn ise gayri irad oluundan hareketle hayzl kadn lehine bir ayrm yapmay gerekli grm, zellikle Mlikler kadnlarn Kur'an retimi ve renimi iin byle bir ruhsata ihtiyac bulunduu noktasndan hareket etmilerdir. Hayzl kadnn hayz sebebiyle ibadet edememesi, Kur'an okuyamamas dinin kendisine tand bir muafiyettir. Bu ibadetleri yapamad iin din bir sknt, eksiklik ve sorumluluk duymas yersizdir. badetlerde say ve sreden ziyade niyet ve fikr-ruh younluk nemlidir. Fakat Kur'an retimi ve renimi ile megul olan kadnlar, hatta mazeret beyan etmesinin kendisini zor durumda brakaca bir ortamda bulunan kadnlar yukardaki ruhsattan yararlanarak hayzl olduklar halde Mushaf' ellerine alp, Kur'an okuyup dinleyebilirler. Hayzl kadnla cinsel ilikide bulunmak, yetin de ak ifadesi gerei (elBakara 2/222) haramdr. Byle bir ilikide bulunan kimsenin bu gnahndan tvbe ve istifar etmesi gerektii gibi belli bir miktar (ilk gnlerdeki iliki iin 4,25 gr., son gnlerdeki iin bunun yars miktarda altn) sadaka vermesi de gerekli grlr. Hayzl kadnn gbekle diz kapa arasndan cinsel amala yararlanma da ciz grlmez. Bunun dndaki yerler ve fiiller iinse herhangi bir snrlama getirilmemitir. Hayz kan kesilen kadn gusletmedike cinsel ilikide bulunamaz. Ancak Hanefler hayz kannn allm, belirli

214

LMHAL

det sresinin sonunda kesilmesinden itibaren bir namaz vakti getikten sonra gusl yaplmasa da cinsel ilikinin ciz olduu grndedir. Hayzl kadnla cinsel ilikinin dinen yasaklanmas kadnn beden ve ruh sal asndan da son derece gerekli bir tedbirdir. Bu dnem, kadnlarn her trl ruh gerilime, mikrop ve hastalk kapmaya ak olduklar bir dnemdir. Hayz sresi sona eren kadnn ibadetleri eda edebilmesi iin gusletmesi gerekir. Kadnlarn hayz dnemlerinde bedenen ve ruhen hassasiyet kazandklar, onlara kar evresindekilerin daha anlayl davranmas gerektii aktr. Kadnlar da det dnemlerinde beden temizliine ve salk kurallarna daha ok nem vermeli ve uymal, mmknse sk sk banyo yapmal, etrafndaki insanlar rahatsz etmemek iin gerekli tedbirleri almaldr.

B) NFAS
Fkh dilinde nifas yani lousalk, doumdan hemen sonra kadnn cinsel organndan gelen kan veya bu ekilde kan gelmesinin sebep olduu hkm kirlilik (hades) halinin addr. Byle kadna da lousa (nfes) tabir edilir. Nifas fizyolojik ve tbb bir olay olduundan nifasnn en ksa ve en uzun sresinin belirlenmesi konusunda yine tp bilim dalnn ve uzmanlarnn gr esastr. Fakihler bu konuda bir sre telaffuz etmekte hayli ekimser davranmlardr. Ancak doum yapan kadnn ne zaman ibadetleri ifa etmeye balayabileceine aklk getirme maksadyla nifas kan iin zami sre koymann ve bu sreden sonra akan kann hastalk (istihze, zr) kan saylmasnn yararl olacan dnmlerdir. Onlarn bu belirlemesi esasen toplumlarnn kltr ve tecrbe birikimlerini yanstmaktadr. Hanef ve Hanbeller nifasn en uzun sresinin 40, Mlik ve afiler ise 60 gn olduu grndedir. Bu sreler tamamlanmadan da nifas kan kesilebilir. O zaman fiil durum esas alnr ve kann kesilmesiyle nifas hali dinen sona ermi saylr. Nifas iin zami sre belirlemesi, nifas kanna hastalk kannn eklenmesi halinde nem tar ve byle bir belirleme kadnn din mkellefiyetlerine aklk getirmeyi salar. Bu sreden sonra gelen kan nifas kan deil hastalk kan saylacandan, bu durumdaki kadnn boy abdesti alarak nifas halinden kmas ve zrl kimselere tannan ruhsat ve ngrlen hkm temizlenme usuln kullanarak ibadetlerine balamas gerekir. Normal doumla veya el, ayak gibi uzuvlar belirmi olan bir ocuun dmesiyle nifas hali meydana gelir. Daha nceki dnemdeki dkler iin

TEMZLK

215

nifas hkmleri uygulanmaz. Nifasn zami sresi iinde fslal olarak grlen temizlik de nifastan saylr. Kadnlarn hayz hali ile ilgili din hkmler nifas iin de geerlidir. Nifas halinde kadnlara ibadetler konusunda muafiyet tannr. Namaz klamaz, oru tutamaz, Mushaf' eline alamaz, Kur'an okuyamaz, mescide giremez, Kbe'yi tavaf edemez, cinsel ilikide bulunamaz. Bu srede terkettii namazlar kaz etmez, fakat tutamad farz ve vcip orular sonradan kaz eder. Lousalk dnemindeki cinsel iliki dinen haram olduu gibi kadnn beden ve ruh sal asndan da son derece zararldr. Hayz hali iin sz konusu edilen ruhsatlar nifas iin de geerlidir. Nifas hali sona eren kadnn gusletmesi gerekir. Gusletmedike belirtilen ibadetleri eda edemez. Cinsel ilikinin hell olabilmesi iin nifas kan kesildikten sonra kadnn gusletmesi veya (Hanefler'e gre) bir namaz vakti kadar srenin gemesi gerekir.

C) STHZE
Rahim ii damarlardan hayz ve nifas hali dnda ve bir hastalk veya yapsal bozukluk sebebiyle gelen kana istihze (zr kan) denilir. Dier bir ifadeyle istihze, kadnn det ve lousalk dndaki kanamalarnn genel addr. Fakihlerin, hayz ve nifasn zami srelerini belirleme abalarnn bir amac da hayz ve nifas kan ile istihze kann birbirinden ayrt etme konusunda kadnlara genel ve pratik bir l vermektir. Bu konuda her bir kadnn kendi tecrbe ve kanaatinin de nemli olduunu, niha olarak da tp biliminin tesbitlerinin l alnmas gerektiini belirtmek gerekir. stihze kan, dinmeyen burun kanamas, tutulamayan idrar veya bir yaradan srekli kan akmas gibi sadece abdesti bozan bir zr (mazeret) halidir. Bu durumdaki kadn gerekli madd-beden temizlii yapar, tedbirleri alr ve zrl kimselere tannan ruhsat ve muafiyetleri kullanarak her bir namaz vakti iin ayr ayr abdest alp ibadetlerini eda eder. Alnan bu abdestle o vakit iindeki btn farz, vcip ve nfile, eda ve kaz namazlar klabilir. fi ve Mlikler'e gre her bir farz namaz iin ayrca abdest almak gerekir.

NAMAZ

Blm 6

Altnc Blm

Namaz

I. GENEL OLARAK BADETLERN AMACI

badet, Allah'a gnlden isteyerek ynelmek, tapmak, boyun emek ve itaat etmek demektir. Trkemizde kullanlan kulluk etmek deyimi de ayn anlam karlamaktadr. badet, yaratc kudret karsnda boyun bkmenin zirvesi ve O'na olan sevginin sonucu ve gstergesi olarak deerlendirilmi ve srf Allah iin, Allah'n rzs iin yaplmas ve sadece Allah'a tahsis edilmesi gerektii belirtilmitir. Gerekten de yaratan, yaatan ve ldren Allah'tan baka, ibadete lyk olan bir varlk yoktur. Hesap gnnde muhatap olunacak olan "Neye taptnz?" ve "Ne iin ibadet ettiniz?" sorusunu insan daima hatrnda tutmal ve bu dnyada iken "Allah'a tapyorum ve ibadeti Allah iin yapyorum" diyebilmeli, bunu gnlnde hissedebilmelidir. Esasen din duygusu gibi, belki de onun doal bir gerei olarak ibadet ihtiyac da ftr ve doaldr. nsanlk tarihi boyunca eitli dinler, insann bu doal duygu ve ihtiyacn gerekletirecei deiik biim ve ekiller ngrmlerdir. Bu ibadet formlar, dinin ritelini yani ibadet ve yin merasimlerini oluturur. Dinlerin ngrd ibadet biimleri, zaten doal olarak insann yapsnda var olan ibadet duygu ve ihtiyacnn belli form ve biimlere kanalize edilmesi ve o yolla sergilenmesi eklinde anlalnca; ibadetin esasen

218

LMHAL

dinin bir emri olmasndan nce, ftratn gerei olduu, dolaysyla da mesele dinler asndan ele alndnda ibadet ekillerinin nem kazand sylenebilir. Kur'an'da ibadete ilikin emirler, ekil ve biim olarak ibadete ynelik olmayp, byk lde ibadetin mahiyetine, ibadetin kime yaplacana ve nasl yaplacana yneliktir. Hz. Peygamber de sz ve fiilleriyle, Kur'n- Kerm'de ad geen ve ana ats oluturulan ibadetlerin ayrntl biimlemesini yapmtr. Doall ve ftr oluu noktasndan bakldnda, ibadet iin ferdin ihtiyac ve eitimi dnda bir ama aramaya gerek bulunmamakla beraber, bireysel ve toplumsal motivasyon salamak, bireye moral dayankllk kazandrmak ve baz sosyal yararlar elde etmek gayesiyle ona birtakm hikmetler ve faydalar atfedilebilir. badetlerin srf Allah'n emri olduu iin yerine getirilmesi gerektii ve emir varken de hikmet aramaya gerek bulunmad dncesinde olan ve bu sebeple de ibadet iin bir ama ve yarar aramaya gerek olmadn syleyen bilginler bulunmakla birlikte, bilginlerin ou, insanlar tarafndan bilinsin bilinmesin her emrin mutlaka bir hikmet ve maslahat bulunacan sylemilerdir. Bu bakmdan emre muhatap olan kiinin, o emri yerine getirirken ondaki maslahat ve yararlar, ne gibi amalar gzetilmi olabileceini dnmesi ve ondaki hikmetleri anlamaya almas insan farkl bir uura ve farkl bir boyuta tayabilir. badetin amac zerinde dnrken onu bir tek boyuta indirgemek uygun deildir. Bu hem ibadetin mahiyeti hem de bu ibadeti yerine getirenlerin bulunduklar mertebe ve seviye bakmndan doru deildir. nk bir seviyedeki insan iin ibadetin amacnn, sadece imtihan ve deneme olmas uygunken, baka bir seviye iin ibadetin amac nefsin terbiye edilmesi ve disiplin altna alnmas yoluyla insann ykselmesi olabilmektedir. Belki daha st bir seviye iin ise Allah'a ibadet, btn bu amalarn stnde ve tesinde gnller iin stn bir haz, bir zevk ve bir nimet, ruhlar iin bir vuslat; ksaca insann mutluluu olacaktr. Mesel Hz. Peygamber'in "Benim mutluluum namazdadr" sz, namazn neminin yan sra, Reslullahn namaza atfettii anlam da gstermektedir. nk ibadeti en st dzey duygu younluunda ifa eden Hz. Peygamber iin namaz, yce yaratc ile bir buluma ve O'nun huzurunda mnct haline dnmektedir.

NAMAZ

219

badetlere ilikin hkmler, tabiatlar icab deimeye pek ak olmadklar iin, teden beri genel kabul gren ibadet uygulamalarn, "aa uydurma ve kolaylatrma" adyla deitirmeye almak, fayda yerine zarar vermekte ve insanlarn dine ballklarn ve samimiyetlerini zedelemekte ve sarsmaktadr. badetler, her ne kadar bizzat ama olmayp z itibariyle yksek amalara basamak niteliinde ise de, dine balln ve bir anlamda dindarln da yansyan bir gstergesi mesabesindedir. Bu bakmdan sosyoekonomik yn bulunan zekt bir tarafa braklacak olursa namaz, oru ve hac gibi ibadetlerde biim ve ekli ikinci plana iterek, on drt asrdr szle szle gelen genel kabuln dna kmak birok bakmdan sakncaldr.

II. NAMAZIN MAHYET ve NEM

Kur'an'da bizim Peygamberimiz'den nceki peygamberlerin namaz klmakla emrolunduklar deiik vesilelerle belirtilmektedir (bk. el-Bakara 2/83;
Ynus 10/87; Hd 11/87; brhim 14/37, 40; Meryem 19/30-31, 54-55; Th 20/14; el-Enbiy 21/72-73; Lokmn 31/17). Bundan anlaldna gre na-

maz ibadeti sadece Muhammed mmetine has olmayp nceki dinlerde de bulunmaktayd. Siyer kitaplarndaki mevcut bilgilere gre, ilk vahyin sonrasnda Hz. Peygamber'e rislet ykne dayanmasn, sabretmesini neren yetler gelmi ve bunu izleyen fetret dneminden sonra namaz farz klnmtr. Namazn daha nceki dinlerde de emredilmi olduu hatrlannca, namazn glklere diren gstermede bir fonksiyonu bulunduu anlalmaktadr. Nitekim bir yette "Ey inananlar sabr ve namaz (salt) ile yardm isteyin" (elBakara 2/153) buyurulmaktadr. Namaz farz klnnca Cibrl, Hz. Peygamber'e gelerek onu vadi tarafna gtrm, orada fkran su ile nce Cibrl sonra Hz. Peygamber abdest alm ve beraberce iki rekat namaz klmlardr. Hz. Peygamber mutlu bir biimde eve gelmi, ei Hatice'nin elinden tutarak oraya gtrm ve ayn ekilde Hatice ile birlikte abdest alp iki rekat namaz klmlardr. Kimi bilginlere gre sr sresindeki "Namazda yksek sesle okuma" (el-sr 17/110) yeti, bu gizli namaz dnemiyle ilgilidir. slm'n balang yllarnda namaz, sabah ve akamleyin klnan ikier rekattan ibaret iken, yaygn kabul gren gre gre, Mirac olayndan sonra be vakit namaz farz klnmtr. "Kendi nefsinde bir yakar ve rperi iinde ve pek yksek olmayan bir szle sabah ve akam Rabbini an; gafillerden

220

LMHAL

olma" (el-Arf 7/205) yeti namazn balangtaki durumuyla ilikili grl-

mektedir. Yine yaygn kabule gre, Cibrl'in Hz. Peygamber'e Kbe'de, namazn vakitlerini gstermek zere imamlk etmesi Mirac olaynn ertesi gn olmutur. Her din, yaratc kudret karsnda boyun emek ve kutsal ile balant kurmak temeli zerine kurulur ve her dinde bunu salamak zere ngrlen merasimler bulunur. slm dininde yce yaratc Allah'a yaklamann yolu, ona ykselmenin basama ve bu bakmdan en parlak ve nemli ibadet, namaz ibadetidir. Bu zelliinden dolay namaz dier btn ibadetlerin z ve zeti saylmtr. Nitekim Hz. Peygamber bir hadislerinde "Namaz dinin
direidir" (Tirmiz, man, 8; Msned, V, 231, 237; Acln, Kef'l-haf, I, 31-32) buyurmu, secdeyi de kulun Allah'a en yakn olduu hal olarak ni-

telendirmitir (Mslim, Salt, 215; Nes, Mevkt, 35). Kelime-i ehdetten sonra slm'n en nemli rkn olan namaz, gnde be ayr zaman diliminde olmak zere kadn ve erkek her mslman iin bir grevdir. Esasen namaz ibadetinin hibir ama ve hikmeti olmasa bile, dier ibadetlerde olduu gibi, namaz ibadetini srf inanlan dinin bir gerei, yce yaratcnn bir emri olduu iin, hi deilse bunun iin yerine getirmelidir. badetler, akla aykr olmamakla birlikte, yap ve muhtevalar itibariyle akl yoluyla kavranabilir, aklanabilir konular dnda yer alrlar. Fakat namazn, salt emredilmi ekillerden ibaret anlamsz bir ey olmayp ama ve hikmetlerinin bulunduuna iaret eden yet ve hadisler bulunmaktadr. Bir kere, namaz diye tercme ettiimiz salt kelimesi, Arapa'da dua etmek, vmek, tzim etmek gibi anlamlara gelmektedir. lgili yet ve hadislere gre namazn farz klnmasndaki hikmetlerden biri de, namaz klan kimsenin Cenb- Allah'n kudret ve kuvvetini, azabn, rahmetini, hayal ve hfzasna nakederek nefsini tehzip etmesi ve bu suretle kendisini her trl fenalklardan, hatalardan, sulardan alkoymasdr. Allah dncesi ve kalbi Allah'a balama, insan her trl fenalktan alkoyar. Namaz da Allah' srekli hatrlamann en byk vesilesidir. Nitekim yette "Beni hatrlamak/anmak iin namaz kl" (Th 20/14) buyurulmaktadr. Namaz emrini, Allah Tel'nn yeryzne melek araclyla gndermeyip Mirac gecesi Hz. Peygamber'in huzuruna ktnda ona tebli etmesi de (Buhr, Salt, 1; Mslim, mn, 263), bu ibadetin mslmann din ve ruhan hayat asndan nem ve anlamn gstermektedir. Bu sebeple de din literatrde namaz ibadetinin bu ynn, namazn kulun Allah'a ulamas, kavumas yolunda nemli bir ara olduunu anlatmak iin"Namaz mminin miracdr" denil-

NAMAZ

221

mi, mmetin namazla ilgili ortak bilin ve deerlendirmesi deta bu cmleyle zetlenmitir. Namaz belli eylemler ve zel rknler ile yce Allah'a kulluk etmektir. Namazn d grn birtakm ekiller ve zikirden ibaret ise de, ierisi ve gerek mahiyeti, yce yaratcya mnct etmek, Onunla konumak, Ona yaknlamak ve Onu mahede etmektir. Bu zelliinden dolay, yani yce yaratc ile teklifsiz, aracsz buluma ve konuma anlamna geliinden dolay, namaz ilh bir lutuf olarak kabul edilmitir. Namaz terketmek, klmamak byk gnahtr. Peygamberimiz, kyamet gnnde hesab sorulacak ilk amelin namaz olacan bildirmitir (Tirmiz, Salt, 188). Namaz klmak, Mslmanln da yansyan temel gstergelerinden biri sayld iin slm bilginleri farziyetini inkr etmeksizin namaz terkeden kimse iin, mevcut baz rivayetleri de kendi anlaylarna gre deerlendirerek, baz meyyideler ngrmlerdir. Gayet tabiidir ki namaz ve dier ibadetler Allah rzs iin ve iten gelerek yapldnda anlamn ve amacn gerekletirmi olur. Bunun dnda birtakm zorlamalarla veya gsteri iin klnan namazlarn bir deeri olmadna gre, namaz terkedenler iin fakihlerin kendi zamanlarna gre ngrdkleri meyyideleri kamu dzeni ve genel ahlk ilkesi asndan deerlendirmek gerekir. Esasen bu meyyidelerin dayandrld hadislerin byk ounluu, namazn terkedilmesinin meyyidesini deil, slm dininde namaz ibadetinin nemini gsterme amacna ynelik bulunmaktadr. Kimsenin kimseyi zorla mslman etme hak ve yetkisi bulunmadna gre, bu dine mensup olanlar kendi zgr iradeleriyle bu dini semi olacaklar ve bu dinde olduka nemli bir yeri bulunan namaz ibadetinden haberdar olacak ve bunu zevkle yerine getireceklerdir. Namaz insann madd ve mnev temizliinin vastas olmaktadr. nk namaz klmak iin gerekiyorsa gusl abdesti almak, normal durumlarda abdest almak suretiyle bir nevi vcut temizlii yaplm olduu gibi, ayrca elbisenin ve namaz klnacak yerin de temizlenmesi gerektii iin bir st ba temizlii yaplm olur. Daha da nemlisi namaz gnahlardan arnmann da bir yoludur. Namaz esas itibariyle insan gnah ilemekten alkoyar, gnahtan uzaklatrr. Nitekim bir yette "Sana vahyedilen kitab oku ve namaz kl; nk namaz irkin ve kt ilerden alkor. Allah' zikretmek en byk eydir. Allah yapp ettiklerinizi bilir" (el-Ankebt 29/45) buyurulmak-

tadr. Ayrca namaz, ilenmi hata ve gnah kirlerinin giderilmesini de salar. Peygamberimiz gnde be vakit namaz, bir insann kapsnn nnden akp

222

LMHAL

giden bir rmaa, namaz klmay da bu rmakta her gn be kere ykanmaya benzetmi ve yle demitir: "Ne dersiniz, birinizin kapsnn nnden bir rmak gese ve o kimse orada gnde be kere ykansa bedeninde hi kir kalr m?" Sahbler, "Kalmaz, ey Tanr elisi" deyince Peygamberimiz "te be vakit namaz buna benzer. Allah namaz sayesinde gnahlar siler" demitir (Buhr, Mevkt, 6; Mslim, Mescid, 282). Aada namazn biimsel olarak sahih olmasnn artlar zerinde durulacaktr. Fakat asla hatrdan karmamak gerekir ki, saylacak olan artlar, namazn sadece d grnn salam yapmaya yeterli olaca gibi, namazn saylacak olan snnetleri ve db da onun d grnnn sslenmesini ve gzel grnmesini salamaya yeterli olacaktr. Fakat bu artlar yerine getirmek, namaz ikame etmek, ayakta tutmak saylmaz. Namazn z, kalbin hu ve huzur iinde olmasdr. Kalbin huzur ve huu yoksa klnan namaz, bir heykeltran zene bezene ve tm sanatkarln ortaya koyarak yapt bir insan heykelinden farkl olmayacaktr. Allah bu noktay yle belirtmektedir: "Beni anmak iin namaz kl" (Th 20/14). Bu yetle namaz Allah' anmann bir yolu olarak nerildii gibi, ayn zamanda namazn Allah' anmaktan ibaret olduu da vurgulanmaktadr. nk Allah' anmak iin namaza duran kii, namaz boyunca Rabbin huzurunda durduundan gaflet ederek namaza hakkn vermemi ise nasl Allah' anm saylabilir? Devlet bakanyla grmek, ondan bir eyler talep etmek isteyen kii, bu imkn bulup onun huzuruna ktnda onunla grmek yerine, orada bulunan eya ile ilgilense veya yannda getirdii kitab okusa veya bir arknn veya iirin szlerini mrldansa, o devlet bakannn muhtemel tepkisini bir tarafa brakalm, buna grme denir mi, gelen kii arzusunu iletmi olur mu? Bu basit rnein de gsterdii gibi namaza duran kii, Allah'n huzurunda olduunu bilmeli, bunu hissetmelidir. "Ne dediinizi bilinceye kadar namaza yaklamayn" (en-Nis 4/43) ifadesi ne dediinden haberi olmayan sarho kimselere ynelik olmakla birlikte namazda tam bir uur ve huun gerektiini de anlatmaktadr. Yine Kur'an'da, namaz klarken gaflet ve ciddiyetsizlik iinde olanlar ar bir slpla zemmedilir (el-Mn 107/4-5). Allah insanlarn kalplarna deil kalplerine bakar. Fakihler, zahire gre hkm verdikleri ve grnr artlarn dzgn ekilde yerine getirilmesiyle ilgilendikleri iin namazn artlarndan bahsederken namazda hu ve huzuru, namazn olmazsa olmaz artlar arasnda saymamlar, sadece bu ynde neri ve uyarda bulunmakla yetinmilerdir. nk ihls, kalp huzuru ve hu, kalbin ameli olup gizli, btn bir durumdur. Namazn btn-derun art ve gayelerinin gereklemesi mkellefin

NAMAZ

223

kendi seviyesiyle, gayret ve hassasiyetiyle ve biraz da ortamla alkal sbjektif bir hal olduundan bu konuda herkes iin ortalama bir izgiden sz etmek ve buna namazn artlar arasnda yer vermek doru olmaz. Namazda sz edilen i huzuru ve kalb ball yakalamak, ruhun madd lemden Allah'n huzuruna ykseliini hissetmek herkes iin kolay olmad gibi arzu etmekle elde edilebilen bir sonu da deildir. Byle bir mkellefiyet, insana gcnn zerinde bir yk yklemek anlamna gelir. Fakihlerin, zhir artlarn yerine getirilmesiyle mkellefin uhdesinden namaz borcunun deceini ve bunun dnyev hkmler bakmndan yeterli olacan sylemeleri bu sebepledir. Klnan namazn kabul olunup olunmamas, hirette fayda verip vermeyecei fkhn konusu deildir. Ayrca fakihler fetva verirken, insanlarn kusur ve eksikliklerini de dikkate almlar, mkellefiyet artlarn ideal deil ortalama llerde tutmaya almlardr. Bu gereke ve mlhazalar sebebiyledir ki, namazn ruhu olan kalp huzuru namazn tamamnda art koulmam, namaza balarken yaplan niyetteki ihls ve yneli yeterli grlmtr.

III. NAMAZ ETLER

Hanefler dndaki ounluk, vcip hkm kategorisini kabul etmedikleri iin namaz genel olarak farz ve nfile eklinde iki gruba ayrmlardr. Hanefler'e gre ise namazlar: a) farz, b) vcip, c) nfile olmak zere eittir. Bununla birlikte Hanefler arasnda farkl gruplamalar da bulunmaktadr. Bunlardan birine gre namazlar; a) Allah'n farz kld (mektbe) namazlar, b) Hz. Peygamber'in snnetiyle sabit olan (mesnn) namazlar, c) nfile namazlar olmak zere eittir. Hz. Peygamber'in snnetiyle sabit olan namazlar da vcip olan ve vcip olmayan ksmlarna ayrlr.

A) FARZ NAMAZLAR
Farz olan namazlar, ayn farz (farz- ayn) ve kif farz (farz- kifye) olmak zere ikiye ayrlr. Farz- ayn olan namazlar ykmllk andaki her mslmana farz olup, her biri ayr ayr bunu yerine getirmekle mkelleftir. Farz- ayn olan namazlar, her gn be vakit namaz ve her hafta cuma gnleri klnan cuma namazndan ibarettir. Gnlk farz namazlar sabah namaz 2 rekat, le namaz 4 rekat, ikindi namaz 4 rekat, akam namaz 3 rekat ve yats namaz 4 rekat olmak zere toplam 17 (on yedi) rekattr. Cuma namaz, cuma gn le namaznn vaktinde cemaatle klnan ve farz olan ksm 2 rekat olan bir namazdr. Cuma namaz klnnca ayrca le namaz klnmaz.

224

LMHAL

Farz- kifye olan namaz ise, bir mslman ldnde bata yaknlar, komular ve tanyanlar olmak zere mslmanlarca klnmas gereken cenaze namazdr. Bu namaz birileri klnca teki mslmanlar cenaze namaz klmadklar iin sorumlu olmazlar. Sevap ve fazileti ise namaz klanlar elde etmi olurlar.

B) VCP NAMAZLAR
Vcip namazlar, vcip oluu kulun fiiline bal olmayan (li-aynih vcip) ve vcip oluu kulun fiiline bal olan vcip (li-gayrih vcip) olmak zere iki ksmdr. Yats namazndan sonra klnan rekatlk vitir namaz ile ramazan ve kurban bayram namazlar birinci grupta yer alr. Tilvet secdesi de, her ne kadar namaz olmayp bir secdeden ibaret olsa da, bu gruba sokulmaktadr. Ayrca ounluk tarafndan snnet kabul edilmekle birlikte, baz Hanefler'in vcip saydklar ksf namaz da (gne tutulduunda klnan namaz) bu gruba girer. kinci grupta ise nezir namaz, sehiv secdesi ve ifsat edilen nfile namazn kazs yer alr. Nezir namaz, esasen gerekli ve grev olmamakla birlikte, kii bir vesileyle namaz klmay adad zaman kendi iradesiyle kendini ykml klm olur; artk bu ykmll yerine getirmesi gerekir.

C) NFLE NAMAZLAR
Farz veya vcip olan namazlarn dndaki namazlara nfile namazlar denir ve farz namazlarn ncesinde veya sonrasnda klnan snnet namazlar nfile namaz kapsamnda yer alr. Nfile namazlar, snnet namazlarn dnda ayr bir kategori olarak ele alan bilginler de bulunmaktadr. Buna gre namazlar; a) farz namazlar, b) vcip namazlar, c) snnet namazlar, d) nfile namazlar olmak zere drt eit olmaktadr. Snnet namazlar, vakit namazlar yannda dzenli olarak klnan snnetleri (revtib) ifade etmekte, nfile namazlar ise dzenli olmayarak eitli vesilelerle Allah'a yaknlamak ve sevap kazanmak maksadyla ayrca klnan namazlar (regaib) ifade etmektedir. Snnet, Hz. Peygamber'in yapt ve bir balayclk ve gereklilik olmakszn yaplmasn istedii ve tevik ettii eylerdir. Bu anlamda snnet, hem Hz. Peygamber'in devaml olarak yapt, ndiren terkettii eyleri yani Hanefler'in stlahndaki snneti hem de devaml olarak yapmayp, yaplmasna tevikte bulunduu eyleri (mendup, mstehap) iine almaktadr. Buna gre mesel sabah namaznn farzndan nce iki rekat namaz klmak snnet, ikindi ve yatsdan nce klnan drt rekat ise mstehap saylmaktadr.

NAMAZ

225

Fakat en doru ve yaygn gruplama farz ve vcip namazlarn dndaki namazlar, genel olarak nfile bal altnda ele alp bunlar kendi iinde ksmlara ayran gruplamadr. Nfile kelimesinin, farz ve vciplerin dnda fazladan yaplan iler anlamna gelmesi ve yaygn olarak mendup, mstehap ve tatavvu olarak da adlandrlmas bu gruplamann daha tutarl olduunu gstermektedir. Buna gre nfile namaz ifadesi, bir vakti bulunan snnetleri (mekked snnet ve mstehap snnet) ve vakte bal olmayan tatavvu namazlar iine alr. Birincisi, snen-i revtib, ikincisi regaib trleri olarak adlandrlr. Revtib, belli bir dzen ve tertip iinde, be vakit farz namazlarla birlikte ve belli bir devamllk iinde klnd iin revtib adn almtr. Bu adan revtib snnetler, dzenli olarak klnan snnetler demektir. Bunlar, Hz. Peygamber'in snnetine uyularak vakit namazlarndan nce veya sonra yahut kimisinde hem nce hem sonra klnan namazlardr. Peygamberimizin devam edip etmemesine gre bunlarn bazlar snnet-i mekkede, bazlar snnet-i gayr-i mekkede olarak nitelendirilir. Hanef literatrde, snnet-i mekkede olan namazlar ksaca "snnet", gayr-i mekked olanlar ise "mstehap" veya "mendup" diye adlandrlmtr. Ramazan aynda yats namazndan sonra klnan teravih namaz da, snnet-i mekkede trnden bir namazdr. Revtib snnetler dndaki nfile namazlar ise regaib adn alr. Bunlar, Hz. Peygamber'in uygulamalarna dayanlarak belirli zamanlarda veya baz vesilelerle klnan ya da kiinin kendi isteiyle herhangi bir zamanda Allah'a yaknlamak ve sevap kazanmak amacyla kld namazlardr. Bunlar gnll olarak kendiliinden klnd iin "gnll (tatavvu) namazlar veya arzuya bal namazlar" olarak da adlandrlr. Teheccd namaz, kuluk (duh) namaz, istihre namaz, yamur duas, husf namaz, ksf namaz, tahiyyet'l-mescid, tvbe namaz, evvbn namaz, tesbih namaz, ihrama giri namaz, yolculua k ve yolculuktan dn namaz, hcet namaz, abdest ve guslden sonra namaz regaib trnden nfile namazlardr. slm kltrnde snnet namazlar, zellikle vakit namazlarnn ncesinde-sonrasnda klnan snnet namazlar, farz namazlara hazrlayc ve onlar koruyucu ibadetler olarak deerlendirilmi, ayrca Hz. Peygamber'e bal olmann da bir gstergesi kabul edilmitir. Bunun iin de, bu namazlarn mmkn olduka klnmas tavsiye edilmi ve terkedilmesi kt bir davran saylmtr. Bununla birlikte, sonuta farz veya vcip olmayp snnet olduu iin de eitli nedenlerle terkedilmesine msaade ve msamaha edilmitir.

226

LMHAL

IV. NAMAZIN FARZLARI ve VCPLER

Ergenlik (bul) yana ve belli bir akl olgunluk dzeyine gelmi her mslmann namaz klmas farz- ayndr. Buna gre namazn kiiye farz olmasnn artlar, mslman olmak, bul ana ulamak ve akll olmak zere tanedir. Bu artlara namazn vcb artlar yani kiinin namaz klmakla ykml olmasnn artlar denir. Sahih ve eksiksiz bir ekilde klnabilmesi iin namazn birtakm farzlar ve vcipleri (shhat artlar), snnetleri ve db bulunmaktadr. Farzlara riayetsizlik, namazn bozulmasna yol aar. Vcip, kesin olmayan bir delille sabit olduu iin, vcibi inkr eden kii, kfir olmaz. Ancak bir aklama getirmeksizin ve tevil etmeksizin vcibi terkeden kimse fsk kabul edilir. Namazn vciplerinden herhangi birinin terkedilmesi namaz bozmaz. Namazn vciplerinden biri sehven terkedilmise sehiv secdesi yapmak gerekir. Eer kasten terkedilmise, namazn iade edilmesi yani yeniden klnmas gerekir. Snnet, Hz. Peygamber'in devaml olarak yapt (muvzebe) ve bir mazeret olmakszn terketmedii eydir. Namazda sbhneke okumak, ez ekmek bu mnada snnettir. Snnetin yaplmasna sevap olmakla birlikte terkedilmesine ceza (ikab) yoktur, sadece knama ve sitem (itb) vardr. Namazn snnetleri, namazn vciplerini tamamlar, onlardaki kusurlar telfiye ve fazla sevaba vesile olur. Snnetlere riayet etmek ve devam etmek Peygamber'i sevmenin bir nianesi saylr. Bununla birlikte snnetin terkedilmesi, ne farzn terkedilmesi gibi namazn bozulmasn ve yeniden klnmasn, ne vcibin kasten terkedilmesi gibi tahrmen mekruhluu ne de vcibin sehven terkedilmesi gibi sehiv secdesi yapmay gerektirir. Fakat snnetlerin kasten terkedilmesi "iset" (yanl ve kt davran) olur. set, Hanefler'in tanmlamasna gre tenzhen mekruhun stnde, tahrmen mekruhun altnda yer alr. Edep (oulu db), Hz. Peygamber'in devaml olmakszn zaman zaman yapt eylerdir. Rk ve secdede ten fazla tesbih yapmak gibi. Mendup anlamna da gelir. Bunlar terketmek, her ne kadar iset saylmaz ve knamay gerektirmez ise de bunlara riayet edilmesi daha faziletlidir (efdal). Esasen namazn db, yce yaratcnn huzurunda durulduunun farknda olunarak, zhiren mtevazi bir halde bulunmaktr.

NAMAZ

227

A) NAMAZIN FARZLARI
Namazn on iki farz vardr. Namazn farzlar, namazn dndaki farzlar ve namazn iindeki farzlar olarak iki gruba ayrlr. Namazn dndaki farzlar, namazdan nce ve namaza hazrlk mahiyetinde olduu iin namazn artlar (urt's-salt) olarak adlandrlr. Namazn iindeki farzlar ise, namazn varl ve tasavvuru kendisine bal olduu, yani bu farzlar namazn mahiyetini oluturduu iin namazn rknleri (erkn's-salt) adn alr. Bunlar namaz oluturan unsurlardr. Namazn farzlarndan herhangi birinin eksiklii durumunda namaz sahih olmaz. Buna gre; a) Namazn artlar 1. 2. 3. 4. 5. 6. Hadesten tahret Necsetten tahret Setr-i avret stikbl-i kble Vakit Niyet

b) Namazn Rknleri 1. 2. 3. 4. 5. 6. ftitah tekbiri Kyam Kraat Rk Secde Kade-i ahre eklinde sralanr

Bu saylan art ve rknlerde fakihler gr birliindedir. Namazn rknlerinin dzgn bir ekilde yaplmas demek olan tadl-i erkn Eb Ysuf'a ve Hanefler'in dndaki mezhebe gre rkn kabul edilmitir. Kiinin kendi istei ve fiili ile namazdan kmas da (hurc bi sunih) Eb Hanfe'ye gre bir rkndr. Farzlar arasnda sraya riayet etmek (tertip), fi ve Hanbel mezheplerine gre namazn rknlerindendir. a) NAMAZIN ARTLARI 1. Hadesten Tahret Hades genel olarak hkm kirlilik, hadesten tahret de bu hkm kirlilikten temizlenme demektir. Abdestsizlik durumu yani namaz abdestinin olmay ve cnplk hali, din literatrde hades yani hkm kirlilik olarak

228

LMHAL

nitelendirilir. Hadesten tahret, namaz abdesti olmayan bir kimsenin abdest almas, gusl yapmas gereken bir kimsenin gusl etmesi yani boy abdesti almas demektir. Bu eit tahret, madd kirleri giderme, beden saln koruma gibi birok yarar iinde bulundursa da esas itibariyle baka hikmetlere mebn din muhteval ve ibadet ierikli (taabbd) bir temizliktir. Bilinen namaz abdestinin olmamas durumu, kk hades diye; cnplk, det grme (hayz) ve lousalk gibi, gusl yapmay gerektiren durumlar ise byk hades diye adlandrlr. Cnp olan kimseler, boy abdesti almadan namaz klamazlar. Ayn ekilde det yahut lousalk halinde olan kadnlar da bu halleri devam ediyorken namaz klamazlar. Bu halleri sona erdikten sonra, namaz klabilmek iin boy abdesti almalar gerekir. Boy abdesti almak iin su temin edemeyen veya su bulduu halde bu suyu kullanma imkn bulamayan kimseler teyemmm ederler. Ayn durum, namaz abdesti almak iin su bulamayan kimse iin de geerlidir. Tilvet secdesi ve kr secdesi gibi namaz benzeri iler (eksik namazlar) iin de hadesten temizlenmi olmak yani abdestli bulunmak art grlmtr. Namaz klarken herhangi bir sebeple abdest bozulursa namaz da bozulmu olur. Namaz klarken bilerek abdest bozucu bir fiil ileyen kiinin namaz bozulur. Ancak bu i, namazn sonunda yaplm ise, kii kendi fiili ile namazdan km saylaca iin Hanefler'e gre namaz bozulmaz. zel durumlarnda kadnlar namaz ve oru gibi ibadetlerden muaftr. Kur'n- Kerm'de hayz durumunun bir eza ve rahatszlk hali olduu bildirilmekte ve erkeklerin bu durumdaki eleriyle cinsel ilikide bulunmalar yasaklanmaktadr. Hz. Peygamber, bu durumda olan kadnlarn namaz klmayacaklarn ve oru tutmayacaklarn aklamtr. Kadnlar bu dnemlerinde klamadklar namazlar kaz etmeyecekler, fakat tutamadklar orular kaz edeceklerdir. Bu hkmler zerinde icm edilmi ve bu konuda aykr bir gr ne srlmemitir. te yandan zel durumlarnda kadnlarn namaz ve oru gibi ibadetlerden muaf tutulmas, bir "haktan mahrumiyet" deil, "grevden muafiyet"tir. badetler, bir dinin temel unsurlar ierisinde yer almas bir yana, o dinin almet-i frikas, ayrc zelliidir. badetler, dier sosyal ve hukuk kurumlardan farkl olarak, zamana ve zemine gre deime gstermeyen sabit konulardr. zerinde gr birlii salanm ibadet konularnda deitirme yaplacak olursa, din, kendine mahsus zelliklerini yava yava yitirir ve tannmaz hale gelir. Bu bakmdan zellikle ibadet konularnda gereklemi olan icmlara dikkat etmek, bunlara aykr

NAMAZ

229

davranmamak arttr. Zaten bu tr icmlara aykr davranmak, teden beri limler tarafndan bidat ve sapklk olarak deerlendirilmi, hatta konunun nem derecesine gre baz icmlar inkr edip kar gelmenin kfr olaca belirtilmitir. 2. Necsetten Tahret Necsetten tahret, vcut, elbise ve namaz klnacak yerin, -insan kan ve idrar, at, koyun gibi hayvanlarn idrar ve dklar gibi- dinen pis saylan eylerden temizlenmesi demektir. Ar (galz) necset ve hafif necsetin neler olduu ve bunlarn hangi lde bulunmalarnn namaza engel olaca konusu TEMZLK blmnde aklanmtr. Namazn shhatine engel olacak lde necset tayan bir elbise ile bilmeyerek namaz klan kimsenin, bu durumu rendikten sonra namazn iade etmesi gerekir. 3. Setr-i Avret Avret, insan vcudunda bakas tarafndan grlmesi ayp ya da gnah saylan yerlerdir. Setr-i avret, avret saylan yerleri rtmek demektir. Avret yerlerinin namazda olduu gibi, namaz dnda da rtlmesi ve bakalarna gsterilmemesi gerekir. Avret kelimesi Kur'n- Kerm'de terim anlamna yakn bir ekilde iki yerde gemi olmakla birlikte (en-Nr 24/31, 58), avret yerlerinin snr ve lleri gsterilmemitir. Kur'an'da geen "sev'e" (el-Arf 7/20, 22, 26, 27; Th 20/121; el-Mide 5/31) kelimesiyle de en dar anlamda avret yani erkek ve kadnn cinsel organ kastedilmitir. Bunun Kur'an'da "sev'e" diye anlmas, onlarn rtlmesinin akln ve ftratn da gerei olduunu gstermektedir. Bu bakmdan buna galz avret denilmektedir. Cinsel organlarn dnda nerelerin avret olduu hususu byk lde hadislerle dzenlenmitir. Hz. Peygamber'in bu dzenlemeyi yaparken, o dnemin giyim kuam tarzn da dikkate ald aktr. O dnemde bugnk anlamda i amarnn olmad, en azndan i amar giyme detinin bulunmad dikkate alnrsa, Hz. Peygamber'in erkekler iin yapt bu dzenlemenin, gerek namazdaki hareketler gerekse namaz dnda oturup kalkmalar esnasnda, esas avret yerlerinin (cinsel organ ve makat) grnmemesi asndan ne kadar yerinde olduu grlr. Erkek iin avret, yani rtlmesi gereken yerler, gbek ile diz kapann arasdr. Bu konuda biraz daha ihtiyatl davranan Hanefler diz kapaklarn

230

LMHAL

da avret olarak kabul ederken, dier mezhep, diz kapaklarn avret saymazlar. Kadn iin avret, yz, el ve ayak dndaki btn vcuttur. Onlar, yzlerini namazda rtmedikleri gibi, ellerini ve ayaklarn da ak bulundurabilirler. Salaryla beraber balar, bacaklar ve kollar rtl bulunur. mam Mlik, setr-i avretin (rtnme) namaza has olmayan genel bir farz olduunu, namazda ve namaz dnda uyulmas gereken din bir emir bulunduunu dikkate alarak kadnlarn balarn rtmelerini ayrca namazn farzlar arasnda saymamtr. Onun bu grn bir uzants olarak Mlik mezhebinde setr-i avret namazn snnetlerinden saylr. Dier mezhep imam ve Mlik mezhebindeki teki gre gre, namazda setr-i avret, tpk kbleye ynelmenin farz oluu gibi farzdr. Hz. Peygamber'in "Allah, bula ermi kadnn namazn bartsz
kabul etmez" (bn Mce, Tahre, 132; Tirmiz, Salt, 160; Msned, IV, 151, 218, 259) ve "Kadn bul ana erince elleri ve yz dnda baka yerlerinin bakasna grnmesi hell olmaz" (Eb Dvd, Libs, 31) eklindeki

hadisleri gz nne alnnca, bartsz klnan namazn geerli olmayaca anlalr. Kadnn bann drtte biri veya uyluunun drtte biri ak olarak namaz klmas durumunda, Eb Hanfe ve Muhammed'e gre namaz geersiz olur. Eb Ysuf'a gre ise, bann yardan fazlas ak olmadka namaz geerlidir. nk bir eyin yardan fazlas ok hkmndedir. Kadn, asgari bir barts, bir de ayaklara kadar uzanacak bir gmlek giymi olmaldr. Bartsz namaz klacak olursa bu namazn, vakit iinde veya vakit ktktan sonra iade eder. Mlik'e gre ise vakit ktktan sonra iade etmesine gerek yoktur. nk mam Mlik'e gre kadnn ban rtmesi namaza has olmayan genel bir farzdr. Bu sebeple Mlikler namazda kadnlarn ban rtmesini namazn farzlar arasnda saymaz, deta onu namazn snnet veya mstehaplarndan biri olarak grrler. Bu itibarla bartsz klnan namaz, Mlikler'de arlkl gre gre sahih olmakla birlikte vakti iinde iade edilmesi tavsiye edilmitir. Kadnn rtnmeyle ilgili genel farz ihll etmi olmasnn din sorumluluu ayr bir husus olarak deerlendirilmitir. te yandan kadnlarn kollar, kulaklar ve salverilmi salarnn avret olmadn syleyen Hanef bilginler de bulunmaktadr. Mlik mezhebinde erkek ve kadnn avret yerleri ar avret (avret-i
mugallaza) ve hafif avret olmak zere iki ksmda deerlendirilmektedir.

Erkek iin galz avret, cinsel organ ile makattr. Bu ksmn kesinlikle rtlmesi gerekir. Gbekle diz kapak arasnn ar avret saylan blgesinin d-

NAMAZ

231

nda kalan ksmlar ise hafif avrettir. rtlmesi gerekli olmakla birlikte birincisi kadar ar deildir. Kadnn gs, gs hizasnda bulunan srt ksm, kollar, boynu, ba ve dizden aas hafif avret olup, bunun dnda kalan yerleri galiz avrettir. Bu ayrmn pratik sonucu namazdaki rtnme hkmlerine etki eder. Buna gre, hafif avret saylan yerleri ak olarak namaz klan bir kimse genel din farz ihll etmi olmann gnahn yklenmekle birlikte, bu kimsenin namaz btl olmaz. Mliklerin namazda ba rtmeyi snnet, amay da mekruh saymasnn anlam budur. Giyilen eyin, tenin rengini gstermeyecek kalnlkta veya dokuda olmas gerekir. Vcut hatlarn belli eden elbise ile namaz klmak mekruh olmakla birlikte klnan namaz geerlidir. pek giysi giymek mekruh veya haram kabul edilse de, ipek elbise ile klnan namaz geerlidir. Namaz esnasnda avret mahallinin, kiinin iradesi dnda almas durumunda, alan yer eer rtlmesi gereken yerin drtte biri oranna ulam ve bir rkn eda edilecek bir sre (sbhnellhi'l-azm diyecek kadar bir sre) ak kalm ise kiinin namaz bozulur. Kendi iradesi ile aacak olursa namaz hemen bozulur. 4. stikbl-i Kble stikbl-i kble, namaz klarken kbleye ynelmek demektir. Mslmanlarn kblesi, Mekke'de bulunan Kbe'dir. Kbe denilince sadece bilinen bina deil, bunun yannda, hatta daha ncelikle bu binann bulunduu yer kastedilir. Kbe'yi gzle gren kii, bizzat Kbe'ye ynelir. Kbe'den uzakta olan kii ise Kbe'nin bizzat kendisine deil, onun bulunduu tarafa ynelir, yzn ve ynn o tarafa evirir. Namazn amac, kalbin msivdan (Allah'tan baka her eyden) ayrlp yalnzca Allah'a ynelmesidir. Elbetteki Allah herhangi bir ynle kaytl ve snrl deildir. Fakat, kalbin huzur ve sknetini salamak bakmndan, namazda herkesin ynelecei bir ynn tayin edilmesi, belirlenmesi gerekir. Zhirde, yzmz Allah'n evi olan Kbe'ye evirdiimiz gibi, btnen de, Allah'n nazargh olan kalbimizi, gnlmz baka eylerden ekip alarak, arndrarak yalnz Allah'a yneltmeli, Allah'tan baka eyleri kalpten atmalyz. Kblenin ne tarafta olduunu bilmeyen kimsenin, yannda kble ynn bilen birisi varsa ona sormas gerekir. Byle biri varken ona sormayp kendisi ictihad ederek, yani kble ynn bulmaya alarak bir yne ynelmi ve yneldii tarafn kble yn olmad ortaya km ise, namaz iade etmesi gerekir.

232

LMHAL

Kbe'nin bulunduu noktadan 45 derece saa ve sola sapmalar kbleden (Kbe ynnden) sapma saylmaz. Sapma derecesi daha fazla olursa "kbleye ynelme" art aksam olur. Kblenin ne tarafta olduunu bilmeyen kimse, soracak birini bulamad takdirde yldz, gne, rzgr gibi birtakm doal almetlere dayanarak kble ynn bulmaya abalar ve kanaat getirdii tarafa ynelerek namazn klar. Namaz kldktan sonra kblenin kendi yneldii tarafta olmad ortaya ksa bile, kendisi bu yne ictihad ederek, yani birtakm almetlere dayanarak bu sonuca ulat iin, namaz yeniden klmas gerekmez. Fakat namaz esnasnda kble ynn anlamas halinde, namazn bozmadan o tarafa ynelir ve namazn tamamlar. Kble ynn bilmeyen kimse, birine sormadan veya kblenin ne tarafta olduunu aratrma zahmetine katlanmadan (ictihad etmeden) rastgele bir tarafa ynelse, namaz esnasnda yneldii tarafn kesin olarak kble taraf olduunu anlasa namaz yeniden klar. nk namazn ilk ksm pheli olduu iin, salam kanaate dayal ikinci ksm, pheli birinci ksm zerine bina edilemez. Ancak bu durumu namaz bitirdikten sonra anlayacak olursa, iade etmesi gerekmez. Eb Ysuf'a gre her iki durumda da iade etmesi gerekmez. ki kii kble cihetini aratrsa ve her biri ayr bir ynn kble olduuna kanaat getirse, bu durumda bunlar birbirlerine uyarak cemaatle namaz klamazlar. Her biri kendi tesbit ettii kbleye dnerek ayr ayr namazlarn klarlar. Bir kimse namazda iken bir zr olmakszn gsn kble tarafndan evirecek olursa namaz bozulur. Yzn evirecek olursa, derhal kbleye dnmesi gerekir. Bir kimse abdestsiz olduunu zannederek namazdan ayrldktan sonra abdestli olduunu hatrlasa, isterse henz mescidden kmam olsun, namaz bozulmu olur. Fakat bir kimse mescidde namaz klarken abdestinin bozulduu zannyla kbleden ayrlp da daha mescidden kmadan abdestinin bozulmadn anlasa, mm- zam'a gre namaz bozulmu olmaz. Ama bunu mescidden ktktan sonra anlayacak olsa namaz ittifakla bozulur. nk meknn deimesi bir zre mebni deilse, namaz iptal eder. Hastalk veya dman yahut yrtc hayvan korkusu gibi nedenlerle kbleye dnme imkn bulamayan kimse, kendisi iin en rahat olan tarafa dner.

NAMAZ

233

Binek zerinde Kbleye Ynelme Normal durumlarda binek zerinde nfile namaz klmak ciz ise de, farz namaz klnmaz. Ancak zaruret durumlarnda binek zerinde namaz klmak ciz grlmtr. Hayvan zerinde, otomobil veya otobste namaz klnd takdirde namazn rknlerinden olan kyam ve ou kere istikbl-i kble yerine getirilemez. Fakat yerin amur olmas, namaz klacak uygun bir yer bulunmamas gibi durumlarda, hayvan veya otomobili durdurup, hayvann veya tatn zerinde kbleye yz tutarak namaz klnabilir. Hanef mezhebinde iki namazn birlikte klnmas (cem), hac mevsiminde, Arafat ve Mzdelife dnda kabul edilmedii iin, yamur, amur ve yolculuk gibi sebeplerle iki namaz birlikte klmak sz konusu edilmemitir. Ancak dier mezhepler, saylan mazeretlere binaen iki namazn birlikte klnabileceini kabul ettikleri iin, uygun yer bulma ihtimali olan durumlarda, namaz binek zerinde klmayp uygun vakit ve meknda iki namaz birlikte klnabilir. Gemide namaz klan kimse mmknse kbleye doru dner; gemi yn deitirdike kendisinin de kble tarafna dnmesi gerekir.

5. Vakit Namaz gnn belli zaman dilimlerinde yerine getirilmesi gereken bir farzdr. Bu itibarla farz namazlar iin vakit arttr. Yine her bir farz namaza bal snnet namazlar, vitir, teravih ve bayram namazlar iin de vakit arttr. Bir farz namaz, vaktinin girmesinden nce eda edilemeyecei gibi, vaktinin kmasndan sonra da eda edilemez. Bir farz namazn vakti iinde klnmas ed, vaktinin kmasndan sonra klnmas da kaz olarak adlandrlr. Bir namazn zrsz olarak vaktinde klnmamas ve ileriki bir vakitte kaz edilmek zere ertelenmesi doru deildir ve gnahtr. lgili hadisten hareketle, unutma ve uyuma gibi mazeretler nedeniyle vaktinde klnamam olan namazn daha sonra klnmas gerekir. hmal ederek, geveklik gstererek namazn vakti ierisinde klnmamas gnah olduu iin kimi bilginler, bu ekilde mazeretsiz olarak vakti ierisinde klnmam olan namazlarn kaz edilemeyeceini, gnahndan kurtulmak iin tvbe etmek gerektiini ileri srmlerdir. Bu bilginler, ayn ekilde uyuma ve unutma mazereti sebebiyle vaktinde klnamam bir namazn hatrlanldnda eda niyetiyle klnacan belirtmilerdir. Esasen niyet ederken hangi farz namazn klndnn belirlenmesi (tayin) art olmakla birlikte, eda veya kaz eklinde bir belirleme yapmak gerekli deildir. nk kazya kalm bir namaz, eda niyetiyle kaz edilebilecei gibi, henz vakti kmam bir namaz da kaz niyetiyle eda edilebilir.

234

LMHAL

Kaz, sadece be vakit farz namaz ve bir de vitir namaz iin sz konusudur. Cuma ve bayram namazlar ve snnet namazlar kaz edilemez. aa) Be Vakit Namazn Vakitleri 1. Sabah Namaznn Vakti. Fecr-i sdk da denilen ikinci fecrin domasndan gnein domasna, daha dorusu gnein domasndan az nceye kadar olan sre sabah namaznn vaktidir. Fecr-i sdk, sabaha kar dou ufkunda tan yeri boyunca genileyerek yaylan bir aydnlktr. Bu ikinci fecre fkh literatrnde "enlemesine beyazlk" anlamnda "beyz- mstaraz" denilir. Bu andan itibaren yats namaznn vakti km, sabah namaznn vakti girmi olur. Bu vakit ayn zamanda, sahurun sona erip orucun balamas (imsak) vaktidir. Fecr-i kzib de denilen birinci fecir ise, sabaha kar douda tan yerinde ufuktan ge doru dikey olarak ykselen, piramit eklinde, akl ve donuk bir beyazlktr. Fkh literatrnde buna uzayp giden beyazlk anlamnda "beyz- mstetl" de denilir. Bu geici beyazlktan sonra, yine ksa bir sre karanlk basar ve bunun ardndan da ufukta yatay olarak boydan boya uzanan, giderek genileyip yaylan fecr-i sdk aydnl balar. Sabah namaznn ortalk aydnlandktan sonra klnmas (isfr) mstehaptr. Bu aydnln ls, atlan okun dt yerin grlebilecei lde bir aydnlktr. Bununla birlikte, klnan namazn fsid olup yeniden klnmasnn gerekebilecei ihtimaline binaen, gnein douundan nce namaz yeniden klabilecek bir srenin braklmas gerekir. Sadece kurban bayramnn ilk gn Mzdelife'de bulunan haclarn o gnn sabah namazn, ikinci fecir doar domaz, ortalk henz karanlka iken (tagls) klmalar daha faziletlidir. Dier mezhebe gre ise, sabah namazn her zaman bu ekilde erken klmak daha faziletlidir (fecir hakknda bk. Tecrd-i Sarih Tercmesi, II, 586-588). 2. le Namaznn Vakti. le namaznn vakti, mm- zam Eb Hanfe'ye gre, zeval vaktinden yani gnein tepe noktasn geip batya doru kaymasndan itibaren balar ve gne tam tepedeyken eyann yere den glge uzunluu (fey-i zevl) hari, her eyin glgesi kendisinin iki misline ulaaca zamana kadar devam eder. Bu zamana "asr- sn" denir. Eb Ysuf, Muhammed ve dier mezhep imamna gre ise, le namaznn vakti zeval vaktinden, her eyin glgesi, fey-i zevl hari, kendisinin bir misline ulat ana kadardr. Her eyin glgesi, fey-i zevl hari, kendisinin bir misline kt zaman, le namaznn vakti km, ikindi namaznn

NAMAZ

235

vakti girmi olur. Bu zamana "asr- evvel" denir. Bir cismin glge uzunluunun, kendi uzunluuna veya kendi uzunluunun iki katna ulap ulamad hesaplanrken, gnein tam tepe noktada iken cismin yere den glge uzunluu (fey-i zevl) hari tutulur, yani toplam uzunlua dahil edilmez. Sz gelimi, yere dikilen 1 m. uzunluundaki tann gne tam tepedeyken yere den glgesinin uzunluu, ki buna fey-i zevl denir, yarm metre olsun. Bu durumda tann yere den glge uzunluu 1.5 m. olduu zaman, glgesinin uzunluu kendi uzunluu kadar (bir misli) olmu olur. tann glge uzunluu 2.5 metreye ularsa, kendi uzunluunun iki misline ulam olur. Bu ihtilftan kurtulmak iin, le namazn her eyin glgesi, fey-i zevl dnda, glgesi bir misli olana kadar geciktirmemek; ikindi namazn da her eyin glgesi, fey-i zevl dnda, iki misli olmadka klmamak evldr. Normal kullanmda gndz denilince, gnein domasndan batmasna kadar olan sre anlalr (rf gndz). Fakat er bak asndan ise gndz, fecr-i sdktan gnein batmasna kadar olan sredir (er gndz). er gndz rf gndzden daha uzun bir sredir. le namaznn vakti, gnein tepe noktasn geip batya doru kaymasndan itibaren balar. Gnein tepe noktasn gemesine "zeval" denilir. Zeval, rf gndzn tam ortasna denk gelir. Mesel rf gndz on saat ise, bu srenin yars (be saat) zeval vaktidir ve gne grne gre gkteki yar yolu katetmi olur. imdiye kadar her eyin glgesi doudan batya doru dmekte iken, bundan sonra batdan douya doru dmeye balar. te gnein tam bu yar yola geldii anda yere den glgesine "zeval anndaki glge" anlamnda "fey-i zevl" denir. Fey-i zevlin yn ve uzunluu blgenin ekvatordan uzaklna, kuzey veya gney yarkrede oluuna gre deiir. Bu anda yere dikilen 1 m. uzunluundaki bir eyin glgesi, mesel yarm metre olsun, fey-i zevldir. Bu andan itibaren o eyin glgesi, fey-i zevle ilveten 2 metreye ulanca, yani 2.5 m. olunca, asr- sn olmu, mm- zam'a gre le vakti km, ikindi vakti girmi olur. Tam zeval vaktinde namaz klnmaz. Namaz klnmas ciz olmayan bu vakit, ok ksa sren bir ana m mahsustur, yoksa bu ann biraz ncesinden mi balar? Bir gre gre bu hususta rf gndz esas alnr. Buna gre tam zeval vaktine, gndzn bu ana kadar geen sresi ile geri kalan sresinin birbirine eitlii anlamna gelmek zere "istiv vakti" denir ki, gne sanki herkesin bann zerindeymi gibi grnr. te namaz klmann ciz olmad vakit bu andr. Dier gre gre ise, bu hususta er gndz esas alnr.

236

LMHAL

er gndzde ise, gndz gnein domas ile deil, fecr-i sdkn domas ile balad iin istiv vakti, zeval vaktinden biraz nceye denk gelir. Bu baka gre kerahet vakti, istiv vakti ile zeval vakti arasndaki sredir. Cuma namaznn vakti de tam le namaznn vakti gibidir. 3. kindi Namaznn Vakti. kindi namaznn vakti, le namaznn vaktinin kmasndan gnein batmasna kadar olan sredir. le namaznn vaktinin ne zaman sona erdii konusundaki gr ayrlna gre sylenecek olursa, ikindi namaznn vakti, Eb Hanfe'ye gre her eyin glge uzunluu, kendi uzunluunun iki katna kt andan itibaren, dierlerine gre ise bir katna akt andan itibaren balar. 4. Akam Namaznn Vakti. Akam namaznn vakti gnein batmasyla balar, afan kaybolaca zamana kadar srer. afak, mm- zam'a gre akamleyin ufuktaki kzllktan/kzartdan sonra meydana gelen beyazlktan ibarettir. Eb Ysuf, Muhammed ve dier mezhebin imamna gre afak, ufukta meydana gelen kzllktr. Eb Hanfe'nin bu grte olduu rivayeti de vardr. Bu kzllk kaybolunca akam namaznn vakti km olur. Akam namaznn vakti dar olduu iin, bu namaz ilk vaktinde klmak mstehaptr. Ufuktaki kzlln kaybolmasna kadar geciktirmek uygun deildir. 5. Yats Namaznn Vakti. Yats namaznn vakti, afan kaybolmasndan yani akam namaz vaktinin kmasndan itibaren balar, ikinci fecrin domasna kadar devam eder. bb) Mstehap Vakitler Her vaktin namaz, kendisi iin belirlenmi olan vaktin hangi parasnda klnrsa klnsn vaktinde klnm olur. Farz namazlar vaktin ilk girdii anda klmak efdaldir. Nitekim Hz. Peygamber "Vaktin evveli, Allah'n honutluudur, vaktin sonu ise affdr" (Tirmiz, Mevkt, 13) buyurmutur. Fakat namazn ilk vaktinden sonraya braklmasnda bir fazilet varsa bu takdirde vaktin sonuna braklabilir. Hz. Peygamber, sabah namaznn ortalk biraz aydnlka iken klnmasnn daha faziletli olduunu belirttii iin, sabah namaznn vaktin ilk ksmnda deil son ksmnda klnmas (isfr) Haneflerce daha faziletli kabul edilmitir. Fakat sonrasnda vakfe yaplaca iin Mzdelife'de klnan sabah namaznn, vaktin evvelinde klnmas (tagls) daha uygun ve faziletlidir.

NAMAZ

237

Scak blgelerde, yaz gnlerinde, le namazn geciktirip serinlikte klmak (ibrd) efdaldir. kindi namazn, gnein gz kamatrmayacak duruma gelmesinden nceki vakte kadar geciktirmek efdal, gz kamatrmayacak hale gelmesine kadar geciktirmek tahrmen mekruhtur. Akam namazn her zaman ilk vaktinde, yani vakti girer girmez klmak efdaldir. Yats namazn gecenin ilk te birine kadar geciktirmek efdaldir. Uyanacana gvenen kiiler iin, vitir namazn fecrin domasna yakn bir zamanda klmak efdaldir. cc) Mekruh Vakitler Farz namazlar iin mstehap vakitler olduu gibi, genel olarak namaz klmak iin uygun olmayan, yani namaz klmann mekruh olduu vakitler de vardr. Mekruh vakitler iki ksmdr. Bir ksmnda hibir namaz klnmaz, bir ksmnda ise zellikle nfile namaz klnmaz, kaz namaz klnabilir. Hibir namazn klnamayaca mekruh vakit unlardr: 1. Gnein domasndan ykselmesine kadar olan zaman (rk zaman
ki bu yaklak 40-45 dakika civarndadr).

2. Gnein tam tepe noktasnda olduu zaman (vakt-i istiv). 3. Gnein batma zaman (gurb). Gurup vakti, gnein sararp veya kzarp artk gzleri krptrmadan rahatlkla baklacak hale geldii vakittir. Bu vakitte sadece, o gnn ikindi namaznn farz klnabilir. Nfile namaz klmann mekruh olduu vakitler: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Fecrin domasndan sonra sabah namaznn snneti dnda nfile namaz klnmaz. Sabah namazn kldktan sonra gne douncaya kadar, kindi namazn kldktan sonra gne batncaya kadar, Akam namaznn farzndan nce, Bayram namazlarndan nce, ne evde ne camide, Bayram namazlarndan sonra, camide, Arafat ve Mzdelife cemleri arasnda, Farz namazn vaktinin daralmas durumunda, Farza durulmak zere kamet getirilirken (Sabah namaznn snneti bundan mstesnadr).

10. Cuma gn hatibin minbere kmasndan cuma namaz sona erinceye kadar nfile namaz klnmaz.

238

LMHAL

dd) Kutuplarda Namaz Vakit namazn art olduu gibi, namazn vcip olmasnn da sebebidir. Buna gre bir blgede namaz vakitlerinden biri veya ikisi gereklemiyorsa o vakitlere ait namazlarn, o blge halkna farz olmamas gerekir. Diyelim ki baz yerlerde senenin bir mevsiminde daha afak kaybolmadan fecir doarak sabah namaznn vakti girmektedir. Bu durumda orada yats namaznn vakti gereklemeyecei iin, yats namaz klmak gerekmez. Fakat meselenin z zerinde dnen mudakkik fakihlere gre vakit, namazn bir art, sebebi ve almeti olsa da, namazn asl sebebi ilh hitaptr. Btn mslmanlar be vakit namaz ile mkelleftirler. Bu sebeple bir blgede herhangi bir namazn vakti gereklemiyorsa veya tam olarak belirlenemiyorsa orada yaayanlar, namaz vakitleri tam olarak belirlenebilen en yakn blgedeki namaz vakitlerine gre bir takdir ve belirleme yaparak namazlarn klarlar. Ayn ekilde gnei uzun bir mddet batmayan veya domayan yerlerde en yakn blgeye itibar edilmesi gerekir. Nitekim bu blgelerde yaayan insanlar gnlk hayatlarn da gnee gre deil 24 saatlik bir zaman dilimine gre dzenlemektedirler. 6. Niyet Niyet azmetmek, kesin olarak irade etmek, kastetmek demektir. Daha ak bir ifadeyle kalbin bir eye karar vermesi, hangi iin ne iin yapldnn aklkla farknda olunmas demektir. Namaz hususunda niyet Allah iin safiyetle namaz klmay istemek ve hangi namazn klnacan bilmektir. Namazn geerli olmas iin niyetin gerekli olduunda slm bilginleri ittifak etmilerdir. Ancak ounluk bunu shhat art sayarken, filer ve baz Mlikler rkn sayarlar. Niyetin kalp ile yaplmas esas olup dil ile sylenmesi art deildir. Bununla birlikte ayrca dil ile de sylenmesi daha iyi olur ve bu tarzda niyet, ounlua gre mstehaptr. Kalpten geirilen ile dil ile sylenen birbirine uymuyor ise, kalpten geirilene itibar edilir. Mlikler'e gre ise dil ile sylenmesi ciz ise de sylenmemesi daha iyidir. Hanef mezhebine gre farz namazlar, vitir namaz, adak namaz ve bayram namazlar iin belirleme arttr. Mesel "bugnk sabah namazna" diye niyet edilir. Fakat vakit ierisinde, o vaktin hangi vakit olduunu bilmek kaydyla "bu vaktin farzn klmaya" diye niyet edilmesi de yeterlidir. Fakat cuma namaznda, vaktin namazna niyet etmek yeterli olmaz, nk vakit cuma vakti deil, le namaznn vaktidir.

NAMAZ

239

Nfile namazlar iin "falanca namazn ilk snnetini veya son snnetini klmaya niyet ettim" diye niyet edilir. Bununla birlikte, ister mekked isterse gayr-i mekked olsun nfile namazlarda, "falanca namazn snnetini" diye bir belirleme yapmak art deildir; sadece namaz klmaya niyet edilmesi yeterlidir, fakat belirleme yaplmas daha iyi olur. zellikle teravih namaz klarken, "teravih namazna" veya "vaktin snnetine" diye niyet edilmesi daha ihtiyatl bir tutum olur. Cemaate yetiip de imamn farz m yoksa teravihi mi kldrdn bilmeyen bir kimse, farza niyet ederek imama uyar. Eer imam farz kldrmakta ise, uyan kiinin farz sahih olur; imam teravihi kldrmakta imise, uyan kiinin kld namaz nfile olur, fakat yatsnn farzndan nce olduu iin teravih namaz yerine gemez. Niyet ederken hangi farz namazn klndnn belirlenmesi (tayin) art olmakla birlikte, eda veya kaz eklinde bir belirleme yapmak gerekli deildir. nk kazya kalm bir namaz, eda niyetiyle kaz edilebilecei gibi, henz vakti kmam bir namaz da kaz niyetiyle eda edilebilir. Cemaatle namaz klnmas halinde imama uymaya da niyet edilmesi gerekir. Fakat imamn, imamla niyet etmesi art deildir. Arkada kadn cemaat bulunmas halinde, kadnlarn iktidsnn sahih olabilmesi iin imamn onlara imam olmaya niyet etmesi gerektii sylenmitir. Niyetin Zaman. Niyetin iftitah tekbiriyle birlikte yaplmas efdaldir. Fakat niyet ile tekbir arasnda namaz ile badamayacak bir i bulunmamas artyla, tekbirden nce de niyet edilebilir. Tekbir alndktan sonra yaplan niyet ounluk tarafndan kabul edilen gre gre geerli olmaz. Dier bir gre gre Sbhneke'den veya ezden nce edilen niyet ile namaz geerli olur. teki mezhepler niyet ile tekbirin yakn olmasna nem vermilerdir. zellikle fi mezhebinde niyetin hemen tekbirden nce veya tekbirle birlikte yaplmas gerekir. Namaza balarken yaplan niyetin namaz sonuna kadar hatrlanmas art deildir. Bu bakmdan bir kimse bir vaktin farz namazna niyet ederek namaza balasa, daha sonra nfile klyormu gibi bir zan ile namazn tamamlasa, farz namaz klm saylr.

240

LMHAL

b) NAMAZIN RKNLER 1. ftitah Tekbiri ftitah "balamak, kapy ap girmek" anlamndadr. ftitah tekbiri (tahrme), namaza balarken alnan tekbir olup "Allahekber" cmlesini sylemektir. ftitah tekbiri, btn mezhep imamlarna gre farz olmakla birlikte Hanef imamlar bunu rkn deil art olarak, dier mezhep imam ise rkn olarak deerlendirmitir. ftitah tekbiri Hanef mezhebinde rkn deil art olmakla birlikte, rknlere ok yakn oluu sebebiyle bir rkn gibi deerlendirilmesi ve rknler arasnda ele alnmas yanl olmaz. ftitah tekbirinin art veya rkn kabul edilmesi eklindeki gr ayrlnn pratik sonucu udur: Bir kimsenin setr-i avret, necsetten tahret veya istikbl-i kble artn, iftitah tekbirinden sonra yerine getirmesi durumunda kld namaz, iftitah tekbirini art sayanlara gre geerli, rkn sayanlara gre ise geersizdir. Sz gelimi kolu ba ak olarak tekbir alp namaza duran bir kadn iftitah tekbirinden sonra kolunu ban rtse Hanef imamlara gre namaz geerli, tekilere gre geersizdir. Bilen ve sylemekte glk ekmeyen kii iftitah tekbirinde Allahekber demelidir. Allah' yceltme, O'nun bykln ikrar anlam tayan Allah kebr, "Allah azm" gibi baka szlerle tekbir alndnda, farz yerine gelmi olur. Fakat "estafirullah" (Allah'tan balanmak dilerim) veya "bismillah" gibi dua anlam tayan ifadelerle tekbir alnacak olursa farz yerine gelmi olmaz. Yine bir kimse Arapa dnda bir dilde tekbir getirecek olsa, Eb Hanfe'ye gre bu da yeterlidir. Hz. Peygamber'in tekbir alrken ellerini omuz hizasna kadar kaldrdna dair rivayet bulunduu gibi, kulak hizasna veya kulaklarnn st hizasna kadar kaldrdna dair rivayetler de vardr. Bu rivayetlerin birletirilmesi durumunda, tekbir alrken ba hafife ne eerek baparmak kulak memesine deecek ekilde elleri kaldrmann uygun olduu belirtilmitir. Tekbir cmlesinde "Allah" kelimesinin ilk harfi olan A harfini uzatarak "llah" yahut "Aallah" veya Eallah diye tekrarlayarak okumak ciz deildir. Bu ekilde okumak mnay bozaca iin, farz yerine getirilmemi ve namaz geersiz olur. mama uymak zere ayakta alnan iftitah tekbirinin tamamen kyam halinde alnmas arttr. Buna gre, rk halinde bulunan imama uyacak olan kimse, kyam halinde Allah deyip, ekber lafzn rka vardktan sonra diyecek olsa, imama uymas sahih olmaz.

NAMAZ

241

2. Kyam Kyam "dorulmak, dikelmek, ayakta durmak" demektir. Namaz oluturan ana unsurlardan biri olarak kyam, iftitah tekbiri ve her rekatta Kur'an'dan okunmas gerekli asgari miktar okuyacak kadar bir sre ayakta durmak anlamna gelir. Farz ve vcip namazlarda ve Hanef mezhebinde benimsenen gre gre sabah namaznn snnetinde kyam bir rkndr. Gc yeten kii bu rkn yerine getirmeden, mesel oturarak farz veya vcip bir namaz klarsa namaz geerli olmaz. Yine bir kimse, ekiliverse decei bir tarzda, duvara veya bastona yaslanarak namaz klacak olursa, namaz geersiz olur. Nfile namazlarda ise kii, ayakta durmaya gc yettii halde oturarak da namaz klabilir. Hasta veya ayakta durmaya gc yetmeyen kiiden kyam vecbesi der. Bu kii oturmaya g yetiriyorsa, namaz oturarak klar. Bu durumda oturma, o kii iin hkmen kyam yerine geer. Oturmaya da gc yetmiyorsa nasl klabiliyorsa yle, uzanarak veya ima ederek klar. 3. Kraat Szlkte "okumak" anlamna gelen kraat, "Kur'an okumak" demektir. Namazda bir miktar Kur'an okumak gerekir. Namazda Kur'an, kyam halinde iken yani ayakta dururken okunur. Namazda okunmas gereken asgari miktar, ksa yet veya buna denk bir uzun yettir. Namazn asl iskeletini oluturan ve biimini veren kyam, rk ve secde gibi rknlere nisbetle kraat, namazn zit rkn olarak kabul edilir. Bu yzden, kyam, rk, secde ve son oturu, gerek cemaatle namaz klarken gerekse tek bana namaz klarken terkedilmedii halde, kraat, imama uyan kiiden der. Kraat nfile namazlarn, vitir namaznn ve iki rekatl namazlarn btn rekatlarnda, drt veya rekatl farz namazlarn ise herhangi iki rekatnda olmas farzdr. Kraatin ilk iki rekatta olmas ise vciptir. kinci rekattan sonraki rekat veya rekatlarda Ftiha sresini okumak Hanef imamlardan yaplan bir rivayete gre vcip, dier bir rivayete gre ise snnettir. Hanefler'in farz namazlarn ilk iki rekat dnda Ftiha sresinin okunmasn snnet kabul etmeleri, farz namazlar iki rekat esas zerine deerlendirmelerinin bir sonucudur. Seferde drt rekatl namazlarn ksaltlp iki rekat olarak klnmas gerektiindeki srarlarnn da bu noktayla ilgisi vardr.

242

LMHAL

Kraat konusundaki bu kurallar, Hanef mezhebinde, imam olan iin ve tek bana klan iin sz konusudur. mama uyan kiinin kraat ykmll yoktur; klnan namaz aktan (cehr, ikre) okunan namaz ise imam dinler, deilse susar. Dier mezhepte ise kraatin asgari miktar her rekatta Ftiha sresinin okunmasdr. lk iki rekatta Ftiha'dan sonra Kur'an'dan bir sre veya birka yet daha okumak (zamm- sre) snnettir. Bu mezheplerde kraat, imam ve yalnz bana klan iin olduu gibi imama uyan iin de geerlidir. u var ki imama uyan kii, sessiz namazda Ftiha'y ve ardndan eklenecek bir sreyi, sesli namazda ise filer'e gre sadece Ftiha'y okur; Mlik ve Hanbeller'e gre bir ey okumayp sadece dinler. Ahmed b. Hanbel'e gre, tercihen hem dinlemeli, hem de imam ara verdiinde okumaldr. Besmele fi mezhebine gre Ftiha sresinden bir yet olduu iin, besmelenin okunmas da kraat vecbesinin bir parasdr, yani namazn farzlarndandr. aa) Kur'an Meliyle Kraat Fakihlerin namazda kraat rknn dier rknlerden daha hafif tuttuu, bunun yerine getirilmesinde zami kolaylklar gsterdii, hatta bazan -imama uyan kimsede olduu gibi- bunu aramad grlr. Bunun iin de kraat rknnn ifas iin bir yetin okunmas yeterli grlm, bylece Arapa bilmeyenlerin veya telaffuzda zorlananlarn da yerine getirebilecei ortalama bir l konulmutur. On drt asrlk slm gelenei iinde, namazda kraatn ana dille olmas taleplerinin ve bunu konu olan tartmalarn ciddi lekte gndeme gelmeyii de bu kolaylktan kaynaklanmaktadr. Kraatin namazda farz olmas, Kur'an'n tanmnda mna ve lafz ayrmn veya byle bir ayrmn yaplp yaplamayacan da gndeme getirmitir. Fakihlerin ounluu byle bir ayrma gerek grmezken Eb Hanfe'nin Kur'an tanmnda mnaya ncelik verdii, lafz da bu anlamn kalplar olarak grd bilinmektedir. Ancak bu tartma namazdaki kraat rknnn ifa ekline ilikin olup, btn fakihlere ve slm bilginlerine gre -ibadetin biimi haricinde-, Kur'an'n anlamnn ncelikli olduu, onu okumaktan ziyade anlamann ve ieriiyle ilgili tefekkrn ana gayeyi tekil ettii kukusuzdur.

NAMAZ

243

Eb Hanfe'den baka btn mctehidlere gre Arapa ezberleyip okuyabilen kimselerin namazda Kur'an' asl dilinden Kurndan okumalar farzdr. Hanef mezhebine gre Arapa'ya dili dnmeyen veya ezberleyemeyen kimseler reninceye kadar namazda Kur'an' (anlamn, melini) kendi dillerinde okuyabilirler. Zellet'l-kar bahsinde grlecei zere "Namazda, kraat rkn yerine getirilirken Kur'an'dan olmayan bir kelime okunursa namaz bozulur." Namazda nemli olan ibadet uurudur. Okuduunun mnasn da bilmek ve namazda bunu dnmek isteyenler, okuyacaklar Kur'an'n namazdan nce melini okurlar, mnasn buradan anlarlar, namazda Kur'an' asl dilinden okurken bu mna ve ierik zerinde dnebilirler. Ancak namazn ekli asndan daha nemli ve gerekli olan, mnay anlamak ve dnmek deil, ibadet bilinciyle belli bir biim ve davrann yerine getirilmesidir. Kald ki, din yin ve trenlerin hemen btn din ve inanlarda belli bir sembolizm ve biimsellik ierdii bilinmektedir. Hatta ibadetin haz ve gizeminin biraz da bu biimde sakland sylenebilir. bb) Gizli ve Ak Okumann ls Bir yazy hi ses karmadan ve dili dahi kprdatmadan okumak mmkndr ve buna Trke'de "iinden okumak veya sessiz okumak" denildii gibi "gzyle szmek" de denilir. Ezberlenmi herhangi bir metni mesel bir iiri dili hareket ettirmeden ve ses karmadan tekrarlamak ise "iinden okumak" olarak adlandrlmaz, belki "iinden geirmek, zihinden tekrar etmek" denir; fakat anlam olarak iinden okumaya yakndr. Bir yazy fslt ile kendisi veya yaknnda bulunanlarn duyabilecei bir tonla okumaya "alak sesle okumak", bu ekilde bir iki kiinin duyabilecei bir sesle konumaya ise "fsldamak, fslt ile konumak, alak sesle konumak" denilir. Namazda kraatin cehr yaplmasnn anlam, bakalarnn duyaca ses tonuyla okumak demektir. Buna aktan okumak veya yksek sesle okumak denilmektedir. Kur'n' aktan okumann anlam belli olduu iin bu konuda gr ayrl olmamtr. Fakat haf okuyuun anlam ve tanmlanmas konusunda farkl grler bulunmaktadr. Fakihler ezberlenmi olan Ftiha sresinin ve dier srelerin namazda dili kprdatmakszn ve ses karmakszn zihinden tekrarlanmasn okuma (kraat) saymamlardr; yani byle yapmakla, namazn rkn olan kraatin yerine getirilmi olmayacan sylemilerdir. Hi ses karmamakla birlikte

244

LMHAL

harfleri diliyle dzeltmenin okuma saylp saylmayaca ise tartmaldr. Dilin hareketinin okuma saylmayacan syleyenlere gre kendi duyabilecei bir sesle, fsldar gibi, harfleri yerlerinden kartmak ve niteliklerini uygulamak suretiyle kraat etmek en dorusudur. Kimi limler ise, ezberdeki bir sreyi ses karmadan fakat dili hareket ettirerek tekrarlamann okuma saylacan sylemilerdir. Bu konuda kesin bir l getirmek zor olduu iin namaz klan kii, kendisi hangi durumda daha fazla hu ve kalp huzuru duyuyorsa o ekilde davranmal; bakalaryla birlikte toplu olarak namaz klnan yerlerde bakalarnn hu ve kalp huzurunu ihll edecek ekildeki okumalardan kanmaldr. Genellikle aktan okumann alt snr, bir bakasnn iitebilecei derecede yksek sesle okumak eklinde, gizli okumann st snr ise en fazla kendi iitecei ekilde okumaktr. Alak sesle okumann tarifi yaplrken, dayanlan gerekelerden biri "Vel
techer bi saltike vel tuhfit bih vebtai beyne zlike sebl" (el-sr 17/110)

yetidir. inde geen "salt" kelimesine iki farkl anlam verildii iin bu yet iki farkl ekilde anlalmaya msaittir. Kimileri yette geen salt kelimesine kraat (Kur'an okuma), kimileri de dua anlam vermilerdir. Her iki anlam destekleyen rivayetler de bulunmaktadr. yete verilen birinci anlam "Kur'an
okurken sesini ykseltme, tamamen de ksma; bu ikisi arasnda bir yol tut"

eklindedir. Bu anlam destekleyen rivayet bn Abbas'tan gelmektedir. bn Abbas'n ifadesine gre, Hz. Peygamber yksek sesle Kur'an okuyordu. Bunu duyan kfirlerin, Kur'an'a, onu getirene, gnderene ve Kur'an'n geldii kiiye svmeleri zerine Hz. Peygamber hi kimse duymayacak derecede sesini kst. Bunun zerine yukardaki yet indi (Buhr, Tefsr, 17, 14/V, 229). yete verilen ikinci anlam "Dua ederken sesini ykseltme, tamamen de ksma. Bu ikisi arasnda bir yol tut" eklindedir. Bu anlam destekleyen husus Hz. ie'nin, yette geen salt kelimesini dua olarak aklam olmasdr (Buhr, V, 229; Mslim, Salt, 31/I, 329-330). Salt kelimesinin Kur'an'da, Hz. Peygamber'in szlerinde ve Arap dilinde hibir ekilde kraat anlamna gelecek biimde kullanlmayp "dua" anlamnda kullanld, ayrca yetin ba tarafnda "De ki: ster Allah deyin, ister Rahman deyin, hangi isimle dua etseniz, en gzel isimler O'nundur" denilerek dua etmenin emredildii veya duadan bahsedildii dikkate alnnca bu ikinci anlamn daha uygun olduu sylenebilir.

NAMAZ

245

cc) Zellet'l-kar Namazda kraat ederken her rekatta okunan Ftiha sresinin ve arkasndan eklenmek zere birka srenin iyi ezberlenmesi ve okuyularda titiz davranlmas gerekecei bellidir. Bununla birlikte Kur'an okurken eitli sebeplerle okuma hatas yaplabilir. Bu okuyu hatalar ve dil srmesi fkh terminolojisinde "zellet'l-kar" olarak adlandrlr. Okuyu hatas, Arap olan olmayan herkes iin sz konusu olabilir. Arapa bilmeyenler iin ayrca telaffuz ve hareke problemi de sz konusudur. limler okuyuta yaplan hatalarn, kraat artnn yerine gelip gelmediine, dolaysyla namazn sahih olup olmadna etkisi zerinde dnm ve bunun iin birtakm ller getirmilerdir. Fakat getirilen l daha ziyade anlamn bozulmas, deitirilen kelimenin Kur'an'da olup olmamas gibi, yine Arapa bilmeyen kiilerin tam olarak farkna varamayaca teknik hususiyetler ierdii iin Arapa ile megul olmam kiiler asndan bu bilgi ve llerin fazla pratik deeri yoktur. Bu bakmdan, bu llere genel olarak iaret edip, sklkla karlalabilecek baz durumlara ilikin hkmlere iaret etmeyi yeterli bulmaktayz. 1. Namazn rknlerinden biri olan kraati ifa ederken Kur'an'n bir kelimesinin dahi anlam bozulacak ekilde kasten deitirilmesi halinde namaz bozulur. Kastsz olarak yanllk yapmak durumunda esas alnacak l, deitirilen lafzn Kur'an lafzlarndan olup olmadna baklmasdr. Eer Kur'an lafzlarndan olmayan bir lafz okunmu olursa namaz bozulur. Okunan ey Kur'an lafzlarndan olduu srece zabt ve irabnda ve mnada bir bozukluk (halel) olsa bile namaz fsid olmaz. Yine kelime sonlarndaki hareke yanllar, anlam deitirse bile namaz bozulmaz. 2. Bir harf yerine baka bir harf okumak: Bu harfler sin ve sad harfi gibi mahre yaknl bulunan harflerden ise namaz bozulmaz. Mesel, "Allah'ssamed" diyecek yerde "Allh's-semed" demek "fel takher" diyecek yerde "fel tekher" demek, "fethun karb" diyecek yerde "fethun garb" demek namaz bozmaz. Fakat limlerin ounluu "Allah ehad" yerine "Allah ehat" okumann namaz bozaca grnde olduklar iin, hls sresini okurken "dl" harfini, "te" gibi okumamaya dikkat etmek gerekir. 3. Mahre yaknl olmamakla birlikte baz harfler yaygn olarak kartrld iin ayrt etme zorluu bulunan bu eit harflerin birbiri yerine geirilmesi durumunda birok fakihe gre namaz bozulmaz. Mesel "dt" yerine "dl", "zl" veya "z" harfinin okunmas byledir.

246

LMHAL

4. eddeli harfi eddesiz veya eddesiz harfi eddeli, uzun okunacak yerde ksa veya ksa okunacak yerde uzun, idgam yaplacak yerde idgamsz veya idgam yaplmayacak yerde idgam yaparak okumakla namaz bozulmaz. Mesel "iyyke nabd" diyecek yerde "iyke nabd" demekle namaz bozulmaz. 5. Kelimenin bir paras kesilse, mesel "el-hamd" diyecekken, unutmak veya nefesi yetmemek veya nefesi bir sebeple tkanmaktan dolay, "el" deyip, durduktan sonra "el-hamd" denilse veya okunacak kelime hatra gelmeyip baka bir kelimeye geilse ounlua gre namaz bozulmaz. nk bu durumlarda zaruret ve kanlmas mmkn olmayan bir durum (umm- belv) vardr. 6. Eer yete bir harf ilve edilse, mna deimiyorsa namaz bozulmaz. Buna mukabil, "Allahekber" ifadesinin bana bir "e" harfi eklenecek olsa, anlam btnyle deiecei ve inan noktasndan riskli bir anlam kaca iin namaz bozulur. nk "Allahekber" sznn anlam, "Allah en byktr" eklinde olup bana "e" harfi eklendii zaman "Allah en byk mdr?" ekline dnmektedir. 7. Anlam bozulmad takdirde kelimelerin yerinin deimesiyle namaz bozulmaz. Mesel "fh zefrun ve ehkun" yerine "fh ehkun ve zefrun" okunmasyla namaz bozulmaz. Fakat anlam deiirse namaz bozulur. 8. Bir kimse namazda fhi hata ile okuduktan sonra, dnp yeniden dzgn ekilde okursa namaz ciz olur. 9. Kraat esnasnda az veya ok miktarda yet atlamakla namaz bozulmaz. fi ve Hanbeller'e gre Ftiha dndaki okuyularda kastl olmamak artyla meydana gelen hata sebebiyle namaz bozulmaz. Bu bakmdan, zellikle Ftiha'y hatasz renmeye, doru ezberleyip doru okumaya almak iyi olur. 4. Rk Rk szlkte "eilmek" anlamna gelir. Namazn ana unsurlarndan olan rk, eller dizlere erecek ekilde ne doru eilmek demektir. Hz. Peygamber'in uygulamasna en uygun rk ekli, srt ve ba dz bir sath oluturacak biimde eilmektir. Tarif edilen bu rk duruunda bir mddet beklemek (tuma'nne) ve yine rkdan dorulup, secdeye varmadan nce uzuvlar sakin oluncaya dein bir sre kyam vaziyetinde beklemek (kavme) tadl-i erknn birer paras olduundan, Eb Ysuf'a ve Hanef mezhebi

NAMAZ

247

dndaki mezhebe gre tuma'nne ve kavme farzdr. Eb Hanfe ve Muhammed'e gre ise vciptir. Bu tume'nne ve kavme sresinin asgari ls "sbhnellhi'l-azm" diyecek kadar durmaktr. 5. Secde Secde szlkte "itaat, teslimiyet ve tevazu iinde eilmek, yere kapanmak, yz yere srmek" anlamna gelir. Namazn her rekatnda belirli uzuvlar yere veya yere bitiik bir mahalle koyarak iki defa yere kapanmak namazn rknlerindendir. Hz. Peygamber'in uygulamasna en uygun secde yz, eller, dizler ve ayak parmaklarnn zerine olmak zere yedi uzuv zerinde yaplandr. Bununla birlikte bunlardan bir ksm ile yetinildiinde secdenin geerli olup olmayaca konusunda mezhepler arasnda farkllklar vardr. Hanef mezhebinde farz olan, alnn ve ayaklarn hi deilse bir ayan yere dayanmasdr. Burnun konmas vcip, ellerin ve dizlerin konmas ise snnettir. Tercih edilen gre gre, bir ayan sadece bir parman veya sadece stn yere koymak yeterli deildir. Yine bir mazeret (zr) yokken aln yere dedirmeden sadece burun zerine secde yeterli olmaz. Hanefler'den Zfer ile fi ve Hanbel mezheplerinde, yedi uzvun (eller,
ayaklar, dizler ve yz) her birinin bir ksmnn yere dedirilmesi farzdr.

filer'e gre avu ilerinin ve ayak parmaklarnn alt taraflarnn yere gelmesi gerekir. Mlik mezhebinde farz olan, secdenin alnn bir ksm zerinde yaplmasdr. zr sebebiyle bunu yapamayan ima ile secde eder. Sadece burnun zerine secde edilmesi yeterli deildir. Secdede ve iki secde arasnda bir miktar beklemek (tume'nne), rkdaki tume'nnenin hkmyle ayndr. 6. Kade-i Ahre Kade-i ahre son oturu demektir. Namazn sonunda bir sre (teehht miktar) oturup beklemek namazn rknlerindendir. ki rekatlk namazlardaki oturu, daha nce oturu bulunmad iin son oturu saylr. Son oturutaki sre Hanefler'e gre "teehht" miktardr. Teehht miktar ise, "Tahiyyt" duasn okuyacak kadar bir sredir. fi ve Hanbeller'de ise farz olan oturu sresi teehht miktarna ilveten bir de Hz. Peygamber'e salavat getirilebilecek (Allahmme salli al Muhammed diyecek) kadardr. Mlik mezhebine gre farz olan, hi deilse selm vermeye elverili bir sre oturmaktr.

248

LMHAL

Namaz ibadetinin ana atsn oluturan artlar ve rknler bunlar olmakla birlikte, yukarda da belirttiimiz gibi, tadl-i erkn ve namazdan kendi fiili ile kmak da fakihlerin bir ksmna veya ounluuna gre namazn farz veya vcipleri arasnda saylr. Bu sebeple bu iki kavram hakknda burada bilgi verilmesi yerinde olur. Tadl-i Erkn Tadl-i erkn, rknleri dzgn, yerli yerinde ve dzenli yapmak demektir. Tadl-i erkna riayetin sonucunda rknler ekil olarak dzgn ve kvamnda yerine getirilmi olur. Bylece kii namazn stn kr deil, "drt ba mmur" klm olur. Tadl-i erkna yakn anlamda kullanlan "tuma'nne" kelimesi, yaplmakta olan rkne hakknn verildiine kanaat getirilmesi ve yaplan iin ie sinmesi halini ifade eder ki tadl-i erkna riayetin sonucudur. Tadl-i erkn zellikle rkda, rkdan dorulmada, secdede ve iki secde arasndaki oturuta sz konusu olur. Hanef mezhebi eserlerinde rkda "tuma'nne"nin, rkdan dorulduktan sonra bir sre ayakta beklemenin (kavme) ve iki secde arasnda bir sre (sbhanellhi'l-azm diyecek kadar) oturarak beklemenin (celse) snnet olduu kaydedilmekle beraber kuvvetli gre gre bunlar tadl-i erknn birer boyutu olmak bakmndan vciptir. Tadl-i erkn, Eb Ysuf'a ve Hanef mezhebi dndaki mezhebe gre, ayr bir rkn veya rknn art olmas itibariyle farzdr. Hanef mezhebine gre (Eb Hanfe ve Muhammed'e gre) ise vciptir. Namazdan Kendi Fiili ile kmak Eb Hanfe'ye gre namaz klan kiinin, namazn sonunda kendi istek ve iradesiyle yapt bir fiil ile namazdan kmas namazn rknlerindendir. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre ise teehht miktar oturmakla namaz rknleri itibariyle tamamlanm olur. Bu gr ayrlnn ayrnt saylabilecek baz fkh sonular vardr. Buna gre bir kimse kade-i ahrede teehht miktar oturduktan sonra kendi istei ile, namazla badamayacak bir fiil ilese, mesel kendisine verilen selm almak veya haprana ok yaa veya yerhamkellh demek gibi bir ekilde konusa, her imama gre de namaz tamam saylr. Fakat teehht miktar oturduktan sonra, kendi istei dnda bir sebeple namaz bozulsa Eb Ysuf ve Muhammed'e gre bu kiinin namaz tamamdr, Eb Hanfe'ye gre ise tamam deildir. Hemen abdest alp kendi istek ve iradesiyle (ihtiyar) namazdan kmazsa namaz geersiz olur ve yeniden klmas gerekir. Yine son oturuta, teehht miktar

NAMAZ

249

oturduktan sonra henz kendi istek ve iradesiyle namazdan kmadan namaz vakti ksa, bu kiinin namaz iki imama gre tamamdr. Eb Hanfe'ye gre ise fsiddir. fi ve Mlik mezheplerine gre namazdan kmak iin birinci selmn verilmesi; Hanbel mezhebine gre de iki tarafa selm verilmesi farzdr. Hanef mezhebine gre ise selm farz deil, vciptir. Hanefler, Hz. Peygamber'in bazan teehht miktar oturduktan sonra, selm vermeden arkadalarna dnerek konumak gibi bir fiille namaz tamamladn bildiren rivayetleri dikkate alarak namazdan selmla kmay rkn saymamlardr.

B) NAMAZIN VCPLER
Namazn vciplerinden herhangi birinin terkedilmesi namaz bozmaz. Namazn vciplerinden biri sehven terkedilmise sehiv secdesi yaplmas, eer kasten terkedilmise namazn iade edilmesi yani yeniden klnmas gerekir. Hanefler'deki vcip kavram, dier mezheplerde bulunmad iin burada Hanefler'in terminolojisine gre belirtilen vciplerin bir ksm, teki mezheplerde farz saylrken, bir ksm snnet saylmaktadr. Farz olan bir ey terkedildii zaman namaz fsid (geersiz) olur. Namazn vciplerinden biri bilerek terkedildii zaman namaz yeniden klmak (iade), bilmeyerek (sehven) terkedildii zaman ise sehiv secdesi yapmak lzm gelir. Sehiv secdesi yaplmad zaman ise, eksikliin verdii kerahete ramen namaz borcu dm olur. Namazn vcipleri unlardr: 1. Namaza "Allahekber" szyle balamak. Bu, ounlua gre farzdr. 2. Nafile ve vacip namazlarn her rekatnda, farz namazlarn ilk iki rekatnda Ftiha sresini okumak. Bu, ounlua gre farzdr. 3. Farz namazlarn ilk iki rekatnda, vcip ve nfile namazlarn her rekatnda Ftiha'dan sonra, Kur'an'dan ksa bir sre veya buna denk decek bir veya birka yet okumak (zamm- sre), Ftiha'ya bir kk sre veya en kk sreye denk ksa yet ya da ksa yete denk bir uzun yet eklemek vciptir (En kk sre Kevser sresi [nn ataynke'l-kevser] ve en

250

LMHAL

ksa yet "smme nazar" yetidir). Ftiha'dan sonra bir sre daha okumak

ounlua gre snnettir. 4. Farz olan kraati ilk iki rekatta yerine getirmek. 5. Ftiha'y, eklenecek sreden nce okumak. 6. Tek bana namaz klarken le ve ikindi namazlar ile gndz klnan nfile namazlarda gizli okumak (krat-i haf yapmak). Gizli okumann ls, sadece kendisinin duyabilecei kadar ksk bir sesle okumaktr. Sabah, akam ve yats namazlar ile gece klaca nfile namazlarda kii serbesttir; isterse sesli (cehr), isterse haf (alak sesle) okuyabilir. 7. Cemaatle klnan namazda imam, sabah namaz ile akam ve yats namazlarnn ilk iki rekatnda sesli okumaldr. Cuma namaznda, bayram namazlarnda, cemaatle klnan teravih namaznda, teravihten sonra cemaatle klnan vitir namaznda da imam kraati yksek sesle yapar. mam, le ve ikindi namazlarnn btn rekatlarnda, akam namaznn nc ve yats namaznn son iki rekatnda kraati haf yapar. 8. Secdede aln ile birlikte burnu da yere koymak. 9. ve drt rekatl namazlarda ikinci rekatn sonunda oturmak (kade-i
l = ilk oturu).

10. Namazlarn gerek ilk, gerekse son oturuunda teehhtte bulunmak, yani Tahiyyt' okumak. 11. Namazn sonunda sa ve sol tarafa selm vermek (es-Selm
aleykm ve rahmetullah cmlesinin "es-Selm" ksmn sylemek vcip, "aleykm ve rahmetullah" ksmn sylemek ise snnettir).

12. Farz olan fiillerin srasna riayet etmek (kyamdan sonra rka gitmek, iki secdeyi pe pee yapmak gibi). 13. Farz olan fiili geciktirmemek. Mesel, birinci oturuta Tahiyyt' okuduktan sonra, "Allahmme salli al Muhammed" diyecek kadar bir sre bekledikten sonra nc rekata kalklacak olursa farz geciktirilmi saylr ve sehiv secdesi gerekir. 14. Vitir namaznda Kunut duas okumak Eb Hanfe'ye gre vcip, mmeyne (Eb Ysuf ve mam Muhammed) gre snnettir. 15. Ramazan ve kurban bayram namazlarnn her iki rekatnda ilve
(zit) er tekbir almak (bayram namaznn ikinci rekatnda rka giderken

NAMAZ

251

tekbir almak da vciptir. kinci rekatta getirilen ilve tekbirler rkdan hemen nce olduu iin bu rekatta rka giderken alnan tekbir de vcip saylmtr).

16. Sehiv secdesi yaplmasn gerektiren bir fiilde bulunulmusa sehiv secdesi yapmak. Sehiv secdesinden sonra selm vermek de vciptir. 17. Tadl-i erkna riayet etmek Eb Ysuf'a gre farz, Eb Hanfe ve Muhammed'e gre vciptir. 18. Namazdayken secde yeti okunmusa tilvet secdesi yapmak (bk. Tilvet Secdesi).

V. NAMAZIN SNNET ve DBI

Snnet, Hz. Peygamber'in devaml olarak yapt ve bir mazeret olmakszn terketmedii veya mazeretsiz ndiren terkettii eydir. Namazda Sbhneke duasn okumak, ez ekmek bu mnada snnettir. Snnetin yaplmasna sevap olmakla birlikte terkedilmesine ceza (ikab) yoktur; sadece knama ve sitem (itb) vardr. Namazn snnetleri, namazn vciplerini tamamlar, onlardaki kusurlar telfiye ve fazla sevaba vesile olur. Snnetlere riayet etmek ve devam etmek Hz. Peygamber'e muhabbetin bir nianesi saylr. Bununla birlikte snnetin terkedilmesi ne farzn terkedilmesi gibi namazn bozulmasn (fesad) ve yeniden klnmasn, ne vcibin kasten terkedilmesi gibi tahrmen mekruhluu, ne de vcibin sehven terkedilmesi gibi sehiv secdesi yapmay gerektirir. Fakat snnetlerin kasten terkedilmesi "iset" (yanl ve kt davranma) olur. set, Hanefler'in tanmlamasna gre tenzhen mekruhun stnde, tahrimen mekruhun altnda yer alr. Hz. Peygamber'in devaml olarak yapmayp, yaplmasna tevikte bulunduu eylere ise Hanefler, mendup=mstehap adn vermilerdir. Buna gre mesel sabah namaznn farzndan nce iki rekat namaz klmak snnet, ikindi ve yatsdan nceki drt rekat ise mstehap saylmaktadr. Edep (oulu db) ise, Hz. Peygamber'in devaml olmakszn birka kere yapt eylerdir. Rk ve secdede ten fazla tesbih yapmak (yani rkda ten fazla sbhne rabbiye'l-azm demek) byledir. Hanef kitaplarnda edep tabiri, mendub=mstehap anlamnda da kullanlr. db saylan eyleri terketmek, her ne kadar iset saylmaz ve knamay gerektirmez ise de bunlara riayet edilmesi daha faziletlidir (efdal). Esasen namazn db, yce yaratcnn huzurunda durulduunun farknda olunarak, zhiren mtevazi bir halde bulunmaktr.

252

LMHAL

Buna gre Hanefler'de namazn farz ve vcipleri dnda yaplmas uygun grlen eyler kuvvetliden zayfa doru yle bir sralama takip etmektedir: Snnet, mendup=mstehap, db. Dier mezheplerde ise mendup, bir balayclk ve gereklilik sz konusu olmakszn yaplmas istenen ey eklinde tanmlanmaktadr. Mendubun yaplmasna sevap olmakla birlikte terkedilmesine ceza yoktur. Fakat mendubu terkeden kii, knama ve sitemi hak eder. Buna gre, cumhurun mendup tanm Hanefler'in snnet tanm ve anlaylaryla rtmektedir. Esas itibariyle namazn farz ve vciplerinden olmayan, dolaysyla eksiklii namazn aslna zarar vermeyen, bununla birlikte yerine getirilmesi hem Hz. Peygamber'in uygulamasna uyma hem de namazn ekil ve ieriini tamamlama anlamna gelen eylerin genel anlamda mendup olarak deerlendirilmesi, namazn snnet, mstehap ve dbnn bu balk altnda dnlmesi mmkndr. Bu bakmdan aada namazn snnetleri ve db olarak saylan eyler genel olarak namazn menduplardr.

A) SNNETLER
Namazn snnet ve dbnn ou, namaz fiillerinin belli bir dzen ve intizam iinde yaplmasn ve yaplan fiillerin eklen gzel grnmesini salamaya yneliktir. Namazn snnetleri unlardr: 1. ftitah tekbirini alrken ellerin yukar kaldrlmas ve bu esnada ellerin ak ve parmaklarn normal halleri zere bulunmas ve ilerinin kbleye ynelik tutulmas. Erkekler ellerini kulaklarna, kadnlar gsleri hizasna kadar kaldrrlar. Bu hkm kunut tekbiri ve bayram namaznn ilve tekbirleri iin de geerlidir. Ayrca, imama uyan kii (mukted) iftitah tekbirini, imamn iftitahndan ok sonraya brakmamaldr. 2. ftitah tekbirinin hemen ardndan el balamak (itimat). Bunda nce elleri salverip (irsl) sonra balamak yoktur. Erkekler gbek altndan ve kadnlar gs stnden el balarlar. Sa el sol elin zerine konulur. Erkekler sa elin sere ve ba parmaklarn sol bilein iki tarafndan halka yaparlar. Kadnlar halka yapmayp, sa ellerini dz bir ekilde sol elleri zerine koyarlar. 3. Kyamda iken ayaklarn arasn drt parmak kadar ak bulundurmak. Namaza balarken ve ara tekbirlerinde ellerin kaldrlmas, hizas, kyam ve

NAMAZ

253

rkda iki ayak arasndaki mesafe gibi konularda mezheplere gre farkl uygulamalar vardr. 4. Sbhneke okumak, namaza Allah' bu ekilde verek, sen ederek balamak snnettir. Bu bakmdan Sbhneke birinci rekatta iftitah tekbirinden (tahrme) hemen sonra okunur. 5. Tek bana namaz klan iin sadece ilk rekatta ve Sbhnekeden sonra Ez billhi mine'-eytni'r-racm demek (teavvz). Cemaatle namaz klma durumunda sadece imam "ez" eker, imama uyan kiiler Sbhneke'den sonra bir ey okumazlar. 6. Tek bana namaz klan kiinin ve cemaatle namaz durumunda imamn, her rekatn banda Ftiha'dan nce besmele ekmesi. mama uyan kiilerin besmele okumas gerekmez. 7. Sbhneke'yi ve ez besmeleyi gizli okumak, Ftiha'nn sonunda "min" demek. Ftiha'y okuyan da iiten de min der. 8. Tek bana namaz klarken Ftiha'nn arkasndan okuyaca srenin, sabah ve le namazlarnda uzun srelerden, ikindi ve yats namazlarnda orta uzunluktaki srelerden ve akam namaznda ksa srelerden seilmesi. Cemaatle namaz durumunda, imam cemaat soutmamak durumunda olduu iin, bulunduu yere ve cemaatin durumuna gre sre seer. Uzun sreler, tvl-i mufassal olarak anlr. Hucurt sresi ile Brc sresi arasndaki sreler bu grupta yer alr. Orta uzunluktaki srelere de evst- mufassal denir. Brc sresi ile Beyyine sresi arasndaki sreler bu grupta yer alr. Ksa sreler ise, ksr- mufassal diye anlr. Bunlar Beyyine sresinden Ns sresine kadar olan srelerdir. 9. Rka varrken tekbir almak, yani Allahekber demek. 10. Rkda kere "Sbhne rabbiye'l-azm" demek. 11. Rkdan dorulurken "Semiallah limen hamideh" demek (tesm). Bunu imam ve tek bana namaz klan syler; imama uyan kii sylemez. 12. "Semiallah limen hamideh" dedikten sonra, "Rabben leke'l-hamd" veya "Allahmme rabben leke'l-hamd" demek (tahmd). Bunu tek bana namaz klan ve imama uyanlar syler. mam da syleyebilir (Eb Hanfe'ye gre imam sylemez). 13. Tek bana namaz klan kii, tesm ve tahmdi gizli yapar. mam ise tesmi sesli syler. Tahmd her durumda sessiz okunur. Ancak kalabalk

254

LMHAL

cemaatte imamn sesi arkalardan duyulmuyorsa ortalardan bir kii, imamn tekbirlerini yksek sesle tekrarlad gibi tahmdi de yksek sesle okur. 14. Erkeklerin, rk durumunda dizlerini dik ve arkalarn dz tutmalar, dizlerini elleriyle kavramalar, dizlerini tutarken ellerini ak bulundurmalar. Kadnlar ise ellerini dizleri zerine koyarlar, dizlerini tutmaz ve parmaklarn ayrk bulundurmazlar. Dizlerini bkk ve arkalarn meyilli bulundururlar. 15. Rkda ban aa, yukar emeyip doru tutmak. 16. Rkdan dorulup dik durmak (kavme). Bunun tadl-i erknn bir paras olma ihtimaline binaen vcip olduu da sylenmektedir. 17. Rkdan doruluta (rk kavmesinde), bayram tekbirlerinin arasnda elleri yana salvermek (irsl). 18. Secdeye varrken yere nce dizlerini, sonra ellerini, daha sonra yzn koymak ve secdeden kalkarken, secdeye var srasnn tersini yapmak; secdeye varrken ve secdeden kalkarken "Allahekber" demek. 19. ki secde arasnda celse yapmak, yani ksa bir ara oturuu yapmak. Bunun tadl-i erknn bir paras olma ihtimaline binaen vcip olduu da sylenmektedir. 20. Secdelerde ban iki eli arasnda yere koyup ellerini yznden uzak tutmamak ve parmaklar bitiik ve el ayas yere yapk olmak. 21. Secdelerde er defa "Sbhne rabbiye'l-al" demek. 22. Erkeklerin, secdede iken karn uyluklardan, dirsekleri yanlarndan ve kollar yerden uzak tutmas. Kadnlar ise, secdede alalp kollarn yanlarna bititirir ve karn uyluklarna yaptrrlar. 23. Secde aras oturuta (celse) ellerini uyluklar zerine koymak. 24. Gerek celsede gerek kadede, erkekler sol ayaklarn yere yayp zerine oturur ve sa ayaklarn parmaklar kbleye gelecek ekilde dikerler. Kadnlar ise ayaklarn sa yanlarna yatk bir ekilde karp, yle otururlar (teverrk). 25. Tahiyytn teehhdnde "l ilhe" derken sa elinin ahadet parman yukar kaldrp "illallh" derken indirmek. 26 Tahiyyt' gizli okumak. 27. Rekat ikiden ziyade olan farzlarn ilk iki rekatnn dnda Ftiha okumak.

NAMAZ

255

28. Son oturuta, Tahiyyttan sonra salavat okumak. Bu, namazn mekked snnetlerindendir. 29. Salavattan sonra dua etmek. 30. Selm verirken ba nce saa sonra sola evirmek ve her iki tarafa selm verirken "es-Selm aleykm ve rahmetullh" demek. mam, selm verirken hafaza melekleri ile cemaate; imama uyan kimseler cemaate ve imama; tek bana namaz klan kimse ise meleklere selm vermeye niyet eder. mam sola selm verirken sesini biraz alaltr. mama uyanlarn selm, fslasz olarak imamn selmnn hemen ardndan olmaldr. Ayrca birinci rekattan sonra imama yetien muktednin (mesbk), imamn ikinci selmn beklemesi de snnettir.

B) NAMAZIN DBI
db, Hz. Peygamber'in bazan yapp bazan terkettii eyler olup Hanef literatrnde mendup veya mstehap anlamnda kullanld da olur. Bunlar terketmek, iset saylmaz ve knamay gerektirmez ise de riayet edilmesi daha faziletlidir (efdal). Esasen namazn db yce yaratcnn huzurunda durulduunun farknda olunarak zhiren mtevazi bir halde bulunmaktr. Namazn db (mstehaplar) unlardr: 1. Namaz esnasnda iken hem grnte hem i dnyada bir tevazu, sknet ve huzur iinde bulunmak. 2. Kyafete eki dzen vermek. Mesel gmlek gibi dmeli bir giysi giyildiinde dmelerini iliklemek. 3. Kamet srasnda "hayye alel felh" denirken imam ve cemaatin namaz iin ayaa kalkmas. 4. "Kad kameti's-salh" denilirken imamn namaza balamas, mezzini fiilen tasdik etmek anlamna gelecei dncesiyle dbdan (mstehap) saylmtr. Fakat imamn kametin bitmesini beklemesinde ve kamet bittikten sonra namaza balamasnda da bir beis yoktur. Hatta Eb Ysuf ile dier mezhep imamna gre en uygunu kamet bittikten sonra namaza balanmasdr. nk bu suretle cemaate saflara ekidzen verme frsat tannm olur. Kamet getirilirken camiye giren kii ayakta beklemeyip, hemen oturur ve cemaatle birlikte ayaa kalkar.

256

LMHAL

5. Erkekler iftitah tekbiri alrken ellerini yenlerinin dna karmak. 6. Namaza dururken kalbin ameli olan niyete lisann fiili olan sz eklemek. Syleme kalbin amelini engelliyorsa kalbin niyeti ile yetinmek gerekir. 7. Namazda bulunan erkek ve kadnn hu zere olup kyamda secde yerine, rkda ayaklarnn zerine ve secdede burnun iki kanadna, otururken kucana ve uyluk zerlerine ve selmda omuz balarna bakmas. 8. Namaz esnasnda mmkn olduka ksr, geirmeyi gidermek ve esneme durumunda az tutmak, dudaklar dilerle olsun kapamak; bu da yeterli olmazsa sa el ile kapamak. 9. Tek bana namaz klan kiinin, rk ve secde tesbihlerini ten fazla yapmas. Btn bunlar yaplmas gzel (mstahsen) olan eylerdir ve ibadet esnasnda Allah'n huzurunda olma uuruna ve O'na gsterilmesi gereken tzime de uygun davranlardr.

VI. NAMAZA AYKIRI DAVRANILAR

Bir mslmann namaz esnasnda, yukarda ayr ayr saylan namazn farz, vcip, snnet ve dbn en iyi ekilde yerine getirmeye gayret etmesi ve bu ibadetin mna ve gayesine aykr her trl davrantan da kanmas gerekir. Namaza aykr davranlar, bu aykrln derecesine gre namazn mekruhlar ve namaz bozan eyler eklinde ikili bir ayrm iinde ele alnr.

A) NAMAZIN MEKRUHLARI
Namazda yaplmas ho karlanmayan davranlara "namazn mekruhlar" denir. Genel olarak namaz iin ngrlm bulunan biimsel yapya aykr olan davranlar ile namazn gerektirdii sayg, tzim, tevazu, boyun bkme ve sknet haline de aykr olan ve namazda kalbi megul edecek ve insan ibadetin gerektirdii kalp huzurundan ve hudan alkoyacak davranlar mekruh saylmtr. Namaz esnasnda elbiseyle veya vcudun bir yeriyle oynamak gibi namazla ilgisi olmayan ve onunla badamayan bir hareketin yaplmas mekruhtur. nk bu ekildeki davranlar namazn biimsel yapsna aykrdr ve ayn zamanda namazn gerektirdii sayg ve tzim vaziyetiyle de badamamaktadr.

NAMAZ

257

Bunun yannda namazn vciplerinden ve snnetlerinden birini terketmek de mekruh saylmaktadr. Namazn vciplerinden birini, mesel Ftiha sresini okumay kasten yani bilerek ve isteyerek terketmek tahrmen mekruhtur. Bir vcibin terkedilmesi sebebiyle tahrmen mekruh olan bu namaz esas itibariyle sahih yani geerli olup kiiden namaz borcunu drr ise de iade edilmesi yani yeniden klnmas vciptir. Namazn snnetlerinden birini, mesel Sbhneke okumay, rk veya secdelerdeki tesbihleri kasten terketmek mekruhtur. Namazn snnetlerinden birini terketmek, genel olarak tenzhen mekruh olmakla birlikte, tenzhen mekruh saylan eylerin bir ksm tahrmen mekruha yakndr. Mesel mekked bir snneti terketmek, bir vcibi terketmek derecesine yakn bir mekruhluu (kerhet) ifade eder. Mstehap (mendup) olan bir eyi terketmek ise mekruh olmayp daha iyi ve faziletli olan terketmek (terk-i evl) saylr. Namazda mekruh saylan eyler unlardr: 1. Bir zararn giderilmesi veya namazn tamamlanmas amac olmakszn namaz d bir davranta bulunmak. Mesel alnn secde mahalline yerlemesini engelleyen sark vb. eyleri ekmek namazn tamamlanmas amac tadndan ve akrep gibi zararl hayvanlar ldrmek de bir zararn giderilmesi amac tadndan mekruh saylmamtr. Buna karlk parmak tlatmak, giysisinin kolunu kvrmak, bunu gerektiren bir zr olmad halde -pe pee olmamak zere- birka adm yrmek, sinek vb. haeratla megul olmak gibi davranlar mekruhtur. Namaz d davran amel-i kesr (bk. Namaz Bozan eyler) boyutuna varrsa namaz bozulur. 2. Namaza ilikin fiilleri zrsz yere, namazn snnet ve dbna uymakszn yerine getirmek. Mesel bir zr olmakszn duvar, direk, baston vb. bir eye hafife yaslanmak; daha dizleri yere koymadan elleri yere koymak, secdeden kalkarken dizleri ellerden nce kaldrmak; oturular esnasnda bada kurmak veya dizleri dikmek; kyam esnasnda elleri yana brakmak; erkekler iin secde esnasnda kollar tamamyla yere yaptrmak byledir. 3. Kyam, rk ve secde aralarndaki tekbir ve zikirleri kendi yerlerinden sonraya brakmak. Mesel kyamdan rka vardktan sonra Allahekber demek, rkdan dorulduktan sonra Semiallahu limen hamideh demek

258

LMHAL

mekruhtur. Rk tekbiri alnmaya ayakta iken balanmal, rka varrken bitirilmelidir. Sz ile fiil e zamanl olmaldr. 4. Namazda esnemek, gerinmek ve boaz ayormu gibi yapmak. Mmkn olduunca esnemeyi nlemeye almal, esnemek durumunda kalnca sa el ile az kapatmaldr. Nezle vb. sebepten burnu akan kii, burnunu mendille siler. Grip olan kii de ksrecek olduunda azn eliyle veya mendiliyle kapatmaldr. Bu durumda olan kiilerin mescide gelmeleri de mekruhtur. 5. Namazda iken verilen selm el veya ba iaretiyle almak. Tahrmen mekruh olan bu fiille kimilerine gre namaz bozulur. 6. Namazda hu halini artrmak veya uygunsuz bir eyi grmekten saknma gibi bir ama olmadka gzleri yummak, gzleri saa sola veya aa yukar evirmek, ba hafife bir tarafa evirip bakmak. 7. Abdesti skk olduu halde namaz klmak. Hz. Peygamber skk durumda olan veya yemek hazrken namaza duran kiinin namaznn faziletinin tam olmayacan belirtmitir (Mslim, Mescid, 67). 8. Elbise, vcut veya namaz mahallinde namazn geerliliine engel olmayacak miktarda necset bulunduu halde namaz klmak. Dinen necis saylmamakla birlikte kirli elbise ile namaz klmak da mekruhtur. 9. Temiz olmayan eylere kar ve bunlarn yaknnda, kiinin kendini ibadete vermesini engelleyecek ve zihni megul edecek yerlerde namaz klmak. Atee ve puta tapma inancn artrmas dncesinden hareketle atee, insan veya hayvan tasviri bulunan resim ve heykele kar namaz klnmas mekruh saylmtr. Ayn ekilde bir insann yzne kar namaz klmak da mekruhtur. 10. Bakasna ait bir yerde veya bakasna ait bir elbise iinde, sahibinin izni ve razl olmakszn namaz klmak. 11. Dilerin arasnda kalm yutulmas namaz bozmayacak miktardaki yiyecek krntsn yutmak. Yutulan ey nohut tanesi byklnde olursa namaz bozar. 12. Cemaatle namaz klnrken, imamdan nce rk ve secdeye gitmek veya ondan nce rk veya secdeden dorulmak. Bu davrann muktednin namazn bozaca, imamdan nce rk ve secdeden ban kaldrm kiinin rk ve secdeye geri dnp imamla birlikte hareket etmesi, aksi halde o

NAMAZ

259

rekatn eksik kalaca ve sonradan tamamlanmas gerektii, bu da yaplmazsa namaznn bozulmu olaca grleri de mevcuttur. 13. Namazda kraate ilikin mekruhlar daha ziyade kraatin snnetlerinden birinin terki sebebiyle olur: kinci rekatta birinci rekattan daha uzun okumak byledir. Bir rekatta bir srenin iki kere okunmas veya farz namazlarda ilk iki rekatta Ftiha'dan sonra ayn srenin okunmas mekruhtur; nfile namazlarda mekruh deildir. Ftiha'dan sonra srekli olarak belirli bir srenin okunmas, baka srenin okunmamas mekruhtur. Ftiha'dan sonra okunacak srelerde Kur'an'daki sraya uymamak, mesel birinci rekatta Kevser sresini okuduktan sonra ikinci rekatta Fl sresini okumak mekruhtur.

B) NAMAZI BOZAN EYLER

Namazn rknlerinden veya artlarndan herhangi birinin eksiklii durumunda namaz bozulur. Namazn bozulmu olaca fsid veya btl tabirleriyle ifade edilir. Rkn ve artlarn eksiklii dnda ayrca kanlmas, yaplmamas gereken baz durum ve davranlar vardr ki, bunlarn hepsine birden mfsidt- salt (namaz bozan eyler) denir. Namaz bozan eyler u ekilde gruplandrlabilir: 1. Namazda konumak. Namazda gerek bilerek gerekse yanlarak veya yanllkla konumak namaz bozar. Konumak, birine seslenmek, hitap etmek eklinde olabilecei gibi birine selm vermek, merhaba demek, verilen selma szl olarak karlk vermek veya aksrana "yerhamkellah" veya "ok yaa" demek eklinde de olur. Bu gibi durumlarda namaz bozulur. Bunlarn bilerek, isteyerek yaplmas ile yanlarak veya yanllkla olmas arasnda fark yoktur. Namaz klarken, namazda olduunu unutarak, dalgnlkla birinin selmn diliyle, mesel "aleykm's-selm" diyerek almak namaz bozar. Hz. Peygamber'in ismi anldnda salavat getiren kimsenin de namaz bozulur. Ayn ekilde cevap kastyla Kur'an'dan bir yeti okumak da insanlarla konuma kapsamna girecei iin namaz bozar. Mesel iyi bir haber duyduunda "el-

260

LMHAL

hamdlillah", kt bir haber duyduunda "nn lillahi ve inn ileyhi rcin", hayret verici bir ey duyduunda "sbhnellah" ve girmek iin izin isteyene girmemesini anlatmak zere "Tilke huddullhi fel takrebh" (Bunlar Allah'n snrlardr; sakn girmeyin) yetini okuyarak mukabele etmek namaz bozar. Namazda dua mahalli olan son oturuta insanlarn gndelik ve sradan konumalarna benzer tarzda dua etmenin de namaz bozaca sylenmitir. Buna gre mesel "Ey Allahm, bana baklava, brek yedir; falan hanmla evlendir" eklinde dua etmek namaz bozar. Fakat insanlarn gndelik konumalarn andrmayacak ekilde yaplan dualar namaz bozmaz (Aada bu konuyu "Namazda Trke Olarak Dua Edilebilir mi?" bal altnda aklayacaz).

2. Amel-i kesrde bulunmak. Amel-i kesr, ok veya ar bir davranta bulunmak demektir. Amel-i kesr iin net bir snr izme imkn olmamakla birlikte dardan gzlemleyen kiide, namazda olunmad izlenimini verecek davranta bulunmak eklinde bir l getirilmitir. Bu bakmdan, namazdayken namaza aykr, namazdaki eylemlere benzemeyen ve namazla badamayan bir davran, namazda olunmad izlenimini veriyorsa amel-i kesr erevesine girer. Bununla birlikte Hz. Peygamber namazda iken torunlarnn srtna bindikleri, kucana geldikleri eklindeki rivayetlere nazaran, benzer durumlarla karlaldnda, ocuklar rencide etmeden, sarsmadan usulca yere koymak veya kenara ekmekle namaz bozulmaz. Biriyle musafaha yapmak, el skmak da amel-i kesr kapsamna girer. 3. Yn kbleden evrilmek. 4. Bir ey yiyip imek. Namaza durduktan sonra aza alnp yenen ey susam tanesi kadar da olsa namaz bozar. Fakat namaz ncesinde yedii bir eyden dolay dileri arasnda kalan bir eyi yutmak namaz bozmazsa da byk kk bir eyi inemek, aznda gevelemek namaza aykr olduu iin namaz bozar. Bu bakmdan sakz inemek veya namaz ncesi azna bir eker alp eker eridike yutmak namaz bozar. 5. zrsz olarak boaz hrldatmak (tenahnuh etmek), ksrmeye almak. Ancak herhangi bir zorlama olmakszn doal olarak ksrmek veya

NAMAZ

261

sesindeki hrlty giderip sesi gzelletirmek, namazda olduunu anlatmak ve yanl okuyan imam uyarmak iin ksrmek namaz bozmaz. 6. f, th diyerek bir eyi flemek veya bezginlik gstermek ve uf, puf gibi eyler sylemek veya ah, oh demek. 7. nlemek. Ah ekmek, inlemek normal durumda namaz bozmakla birlikte, hu ve ibadet akndan olursa namaz bozmaz. 8. Glmek. Kendisinin duyaca kadar bir glme sadece namaz bozar, yaknda bulunanlarn iitebilecei kadar olursa abdest de bozulur. Bu ekilde glme, bula ermemi ocuklarn sadece namazn bozar, abdestini bozmaz. teki mezheplere gre namazda kahkaha ile glmek dahi abdesti bozmaz. 9. Namazda iken gze ilien bir yazya bakmakla namaz bozulmaz. Fakat karsndaki Mushaf'tan ezberinde olmayan bir yeti okumak durumunda, Eb Hanfe'ye gre namaz bozulur. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre ise bu durumda namaz bozulmaz, fakat Ehl-i kitaba benzeyi sz konusu olduu iin byle yapmak mekruhtur. Hanbeller'e gre ezbere bilen iin mekruh olmakla birlikte, Mushaf'tan okuyarak namaz klmak cizdir. 10. Birinci oturuu, son oturu zannederek selm vermek namaz ifsat etmeyip sadece sehiv secdesi yapmay gerektirir ise de, kld le namazn cuma namaz veya yats namazn teravih zannederek (veya kendisini sefer zannederek) selm vermek, namaz kesmek kast tad iin namaz bozar. 11. Farknda olmayarak veya unutarak yaplm olsa bile avret yeri ak iken veya zerinde namaza mani miktarda bir necset bulunuyorken bir rkn eda etmek veya bu durumda iken bir rknn eda edilecei bir srenin ( defa sbhnellh diyecek kadar sre) gemi olmas durumunda namaz bozulmu saylr. 12. Kendi irade ve ihtiyar dnda gerekleen u durumlarda da namaz bozulur: Sabah namazn klarken gnein domas; bayram namazn klarken zeval vaktinin olmas; cuma namazn klarken ikindi vaktinin girmesi durumunda namaz bozulur. Fakat le namazn klarken ikindi vaktinin girmesiyle le namaz bozulmaz.

262

LMHAL

Tertip sahibi olan yani o zamana kadar namaz kazya kalmam bir kimsenin, daha nce klamad bir namaz (fite) namaz esnasnda hatrlamas. Teyemmm ile namaz klmakta iken kullanlmas mmkn suyu grmesi. zr sahibi olan/mazereti bulunan kiinin zrnn ortadan kalkmas. Mest zerine meshetmi olarak namaz klarken, mesih sresinin dolmas durumunda namaz bozulur. Bu sre mukim iin bir gn bir gece, yolcu iin gn gecedir. Yine, mesih yapt mesti ayandan karmas durumunda namaz bozulur. nk zerine meshettii mest ayandan kt iin abdestsiz konumuna dmektedir. Namaz klann nnden geilmekle namaz fsid olmaz; geenin erkek veya kadn olmas arasnda fark yoktur. Bu ii bilerek, farknda olarak yapan kii mkellef ise gnahkr olur. Mekruh olan gei, ak alan ve byk camiye gre namaz klann secde mahallinden; kk mescidde ise karsndan gemektir. nnden geilme ihtimali bulunan yerde namaz klan kiilerin stre edinmesi, yani bir stunu veya baston, apka ve emsiye gibi eyleri siper edinmesi mstehaptr. Cemaatle namaz durumunda imamn stresi, ona uyanlar iin de stre saylr. Kbeyi tavaf etmek, namaz benzeri bir ibadet sayld iin, orada namaz klarken tavaf edenlere kar stre edinmeye gerek yoktur. 13. Namaz klarken herhangi bir sebeple abdest bozulursa namaz da bozulmu olur. Namaz klarken bilerek abdest bozucu bir fiil ileyen kiinin namaz bozulur. Ancak bu i, namazn sonunda yaplm ise, kii kendi fiili ile namazdan km saylaca iin Hanefler'e gre namaz bozulmaz. Burun kanamas gibi bir zr durumunda Hanefler'e gre, bu durumun zerinden bir rkn eda edecek kadar sre gemedike namaz bozulmaz. Kii dilerse, en ksa yoldan yeniden abdest alp gelerek namazna kald yerden devam eder, isterse namazn yeni batan klar.
(mama uymu [mukted] kiinin namaznn hangi durumda bozulaca konusunda "Cemaatle Namaz" bahsine ve okuyu hatalarnn namaza etkisi konusunda "Kraat" bahsine baknz.)

VII. NAMAZIN KILINII

Namazn farz ve vciplerine, snnet ve dbna uygun ekilde klnna ilmihal dilinde "sft's-salt" denilir. Namaz klacak kii abdestli ve kbleye

NAMAZ

263

ynelik olarak durup ellerini kaldrr ve niyet ederek Allahekber der, ellerini balar. Sbhneke'llhmme ve bihamdike ve tebrekesmke ve tel ceddke vel ilhe gayrk der. mama uymu (mukted) deilse, Ez billhi mine'-eytni'r-racm. Bismillhi'r-rahmni'r-rahm der ve Ftiha'y okur. Ftiha'nn bitiminde min der, besmelesiz olarak bir sre veya birka yet okur (zamm- sre). Ardndan Allahekber diyerek rka gider. En az kere Sbhne rabbiye'l-azm dedikten sonra Semiallh limen hamideh diyerek dorulur ve Rabben lekel-hamd der. Ardndan Allahekber diyerek secdeye gider. Bedensel bir engeli yoksa yere nce dizlerini, sonra ellerini ve sonra yzn koyar, kyama dnerken de bunun aksini yapar. Secdede en az kere Sbhne rabbiye'l-al dedikten sonra yine Allahekber diyerek ara oturuu (celse) yapar, sonra yine Allahekber diyerek ikinci secdeye gider ve yine kere Sbhne rabbiye'l-al dedikten sonra Allahekber diyerek ikinci rekata kalkar. kinci rekat da birinci rekat gibidir. u kadar ki ikinci rekatta elleri kaldrma, Sbhneke ve ez yoktur. Ayaa kalknca el balayp besmele ile Ftiha'y okur ve min dedikten sonra Ftiha'ya bir sre veya birka yet ekler. Daha sonra birinci rekatta olduu gibi rk ve secdeleri yapar. kinci secdeden sonra kade yapp et-Tahiyyt lillhi ve's-salavt ve'ttayyibt. es-Selm aleyke eyyhe'n-nebiyy ve rahmetullhi ve berekth. es-Selm aleyn ve al ibdillahi's-slihn. Ehed en l ilhe illallah ve ehed enne Muhammeden abduh ve reslh der. Klaca namazn rekat says ikiden fazla ise bu ilk oturu (kade-i l) olur. Bu oturuta Tahiyyt'a bir ey eklenmez ve Allahekber diyerek nc rekata kalklr. Kalkaca zaman ellerini dizleri zerine getirir, yle kalkar. Kyamda el balayp besmele ile Ftiha'y okur ve min der. Bundan sonra yaplacak eyler namazn farz olup olmamasna gre kk deiiklikler gsterir: a) Bu kld farz namaz ise Ftiha'dan sonra sre veya yet okumayp rka varr. Secdelerden sonra, eer varsa drdnc rekata kalkar, drdnc rekat da nc rekat gibidir. Drdnc rekat yoksa ikinci secdeden sonra oturur (son oturu=kade-i ahre). b) Kld namaz farz deilse, farkl olarak nc rekatn Ftiha'sna min dedikten sonra, bir sre veya birka yet okur. Sonra rka ve secdeye varr. Drdnc rekat, nc rekat gibidir. Drdnc rekatn secdeleri yaplnca oturulur. Bu oturu, rekatl namazlarn nc rekatnn ve iki rekatl namazlarn ikinci rekatnn bitiminde yaplan oturu gibi, son

264

LMHAL

oturu (kade-i ahre) adn alr. Son oturuta Tahiyyt'tan sonra salavat ve dualar okunur, ardndan selm verilir. Salavat udur: Allhmme salli al Muhammedin ve al hammed, kem salleyte al brhme ve al li brhm. hamdn mecd. Allhmme brik al Muhammedin ve al hammed, kem brekte al brhme ve al li brhm. hamdn mecd. li Munneke li Munneke

Dualar: Son oturuta salavat getirdikten sonra yaplacak dua, yetlerden iktibas edilebilecei gibi hadislerden de edilebilir. yetlerden alnarak yaplabilecek duaya rnek: Rabben tin fi'd-dny haseneten ve fi'l-hireti haseneten ve kn azbe'n-nr, bi rahmetike y erhame'r-rhimn (el-Bakara 2/201). Rabben l tzi kulben bade iz hedeyten ve heb len min lednke rahmeten inneke ente'l-vehhb (l-i mrn 3/8). Rabbic'aln mukme's-salti ve min zrriyyet rabben ve tekabbel du. Rabbenafir l ve li-vlideyye ve li'l-m'minne yevme yekuml-hisb (brhm 14/40-41). Hadislerden iktibas edilebilecek duaya rnek: Allahmme inn es'elke mine'l-hayri kllih m limt minh ve m lem alem ve ez bike mine'-erri kllih m limt minh ve m lem alem. Trkesi: "Allahm bildiim bilmediim btn iyilikleri senden istiyorum, bildiim bilmediim btn ktlklerden sana snyorum". steyen bu dualarn anlamlarn da syleyebilir. imdi bu vesileyle namazda Trke dua etmenin namaz bozup bozmayaca konusu ile Hz. Peygamber'den nakledilenlerden baka bir duann namazda okunup okunamayaca sorusuna aklk getirmeye alalm.

Namazda Trke Olarak Dua Edilebilir mi?

"Namazda insanlarn kelmndan hibir ey uygun olmaz. nk namaz ancak tesbih, tekbir ve Kur'an okumadan ibarettir" (Msned, V, 447-448; Nesa, Sehv, 20; bk. Mslim, Mescid, 35; Eb Dvd, Salt, 174).

NAMAZ

265

Hadiste geen "insanlarn kelm" sz, baka biriyle karlkl konumak anlamna gelebilecei gibi insanlarn kendi aralarndaki konumalar trnden konuma, gndelik konuma ve insan sz anlamna da gelebilir. "Namaz ancak tesbih, tekbir ve Kur'an okumadan ibarettir" ifadesi ise, hasr ifade edecek ekilde anlalacak olursa, namazda bunlarn dnda bir ey yaplamayaca sonucu kar. Nitekim baz Hanefler bu noktadan hareketle Kur'an lafzlar dnda bir eyle namazda dua edilemeyeceini sylemilerdir. Dier limler ise, namazda konuma yasann Mekke dneminde geldiini, halbuki namazdaki zel dua ve zikirlerin pek ounun Medine dneminde hadislerle sabit olduunu ve bu hadislerin "Namaz tesbihten ibarettir" hadisinin kapsamn daralttn ne srerek, namazda her trl lafzla dua edilebileceini savunmulardr. Hz. Peygamber bir gn namaz klarken arkasnda bir adamn "Ey Allahm, bana ve Muhammed'e merhamet et, baka da hi kimseye merhamet etme" diye dua ettiini duymu, selm verdikten sonra bu ekilde dua eden bedevye dnerek "Geni olan bir eyi (Allah'n rahmetini) daralttn" demitir (Buhr, Edeb, 27). Hz. Peygamber, namazda bu ekilde dua ettii iin o kiiye namaz yeniden klmasn sylememi, sadece bencillik yapmamas iin uyarmtr. Bu olay, namaz klan kimsenin namazn dua ve mncta ayrlm bu blmnde Kuran ve Snnet lafzlar dnda fakat onlara uygun ierikte szlerle istedii gibi dua edebileceini gstermektedir. Hz. Peygamber rkdan dorulurken "Semiallah limen hamideh" demi, kendisiyle birlikte namaz klan arkadalarndan Rifa "ve leke'l-hamd hamden kesren tayyiben mbreken fh" diye ilve etmi; Hz. Peygamber selm verince arkaya dnerek "Demin konuan kimdi?" diye sormu; Rifa "Bendim" deyince, bunun zerine Hz. Peygamber, "Otuz ksur melek grdm, senin sylediin o sz nce yazp ge gtrmek iin birbirleriyle yaryorlard" diyerek, Rifa'nn ihdas ettii bu sz onaylamtr (bk. evkn, II, 317-322).

Bu hadisler, namazda konuma yasann baka biriyle konumaya ilikin olduunu, ierik bakmndan uygun olmak artyla, kiinin istedii lafzlarla dua edebileceini gstermektedir. Namazda "Ey Allahm, beni evlendir, karnm doyur" gibi insanlarn konumalarna benzeyen szler sylenirse, Hanefler'e gre bunu syleyen kiinin namaz bozulur. nk bu sz, Kur'an'daki dualara ve Hz. Peygamber'in namazda okuduu veya okunabileceini bildirdii dualara benzeme-

266

LMHAL

mekte, ierik olarak namazn genel erevesine aykr dmektedir. Fakat fi, dnyev bir arzunun gereklemesine ynelik olmakla birlikte sonuta bunun da bir dua olduunu, dolaysyla bu ekilde dua etmekle namazn bozulmayacan ileri srmtr.

VIII. EZAN ve KAMET

Namaza ary sembolize eden ezan ve kamet, mslmanlarn gerek ibadet hayatnda gerekse msikiden mimari ve edebiyata kadar slm kltr ve medeniyetinde ayr bir nem tamaktadr. Burada sadece ezan ve kametle ilgili temel fkh bilgiler zerinde durulacaktr. Ezan szlkte "duyurmak, bildirmek" anlamna gelir. lmihaldeki anlam ise, farz namazlar iin belli vakitlerde okunan "bilinen zel szler"dir. Ezan okuyan kiiye mezzin denir. Mslmanln ilk zamanlarnda bugn bildiimiz ekilde ezan okunmuyordu. Namaz Mekke dneminde farz klnd halde, Hz. Peygamber'in Medine'ye geliine kadar namaz vakitlerini bildirmek iin bir yol dnlmemi ve belki de cemaatle klnmad iin buna ihtiya duyulmamt. Medine'ye gelindiinde bir sre sokaklarda "es-salh es-salh (namaza, namaza) veya "essalt cmia (namaz insanlar toplayc ve bir araya getiricidir veya namaz birok gzellikleri ve kr eitlerini kendisinde toplar) diye barlmsa da bu yeterli olmamt. Hicretin ilk ylnda Medine'de Mescid-i Neb'nin inas tamamlanp mslmanlar dzenli bir ekilde toplanp cemaatle namaz klmaya balaynca, Peygamberimiz namaz vakitlerinin girdiini ve topluca namaz klnacan duyurmak iin ne yaplabileceini arkadalaryla grmeye balad. Sonunda birka sahbnin ayn ekilde rya grmeleri zerine bugnk bilinen ekliyle ezan ilk defa olarak Hz. Bill tarafndan sabah namaznda, Neccroullar'ndan bir kadna ait ykseke bir evin damnda okunmu ve artk Mslmanln bir ir, almeti haline gelmitir. Bu bakmdan esasen mekked snnet olmakla birlikte, bir blgede hi okunmamasna kar sert yaptrmlar bulunduu iin, vcip veya farz- kifye arlnda olduu kabul edilmektedir. Ezan aracl ile halka hem namaz vaktinin girdii ve cemaatle namaz klnaca duyurulmu olmakta, hem de Allah'n bykl, Peygamberimiz Hz. Muhammed'in O'nun elisi ve namazn kurtulu yolunun kaps olduu iln edilmektedir. Namaz vakitleri gnein hareketine gre dzenlendii iin

NAMAZ

267

yeryznde namaz vakitleri deiik anlara rastlamakta ve bu suretle yukarda belirtilen hakikat, gece gndz fslasz olarak haykrlm olmaktadr. Ezann szleri yledir: Allh ekber Allh ekber Allh ekber Allh ekber Ehed en l ilhe illallah Ehed en l ilhe illallah Ehed enne Muhammeden Reslullah Ehed enne Muhammeden Reslullah Hayye ale's-salh Hayye ale's-salh Hayye ale'l-felh Hayye ale'l-felh Allh ekber Allh ekber L ilhe illallh Ezann szleri memleketimizde bir mddet aadaki ekilde tercme edilip okunmu, daha sonra bu uygulamadan vazgeilmitir. Tanr uludur Tanr uludur Tanr uludur Tanr uludur phesiz bilirim bildiririm Tanr'dan baka yoktur tapacak phesiz bilirim bildiririm Tanr'dan baka yoktur tapacak phesiz bilirim bildiririm Tanr'nn elisidir Muhammed phesiz bilirim bildiririm Tanr'nn elisidir Muhammed Haydin namaza Haydin namaza Haydin felha Haydin felha Tanr uludur Tanr uludur Tanr'dan baka yoktur tapacak Sabah ezannda Hayye ale'l-felh denildikten sonra iki defa es-salt hayrn mine'n-nevm (Namaz uykudan hayrldr) denilir. O srada ezan

268

LMHAL

dinleyenlerin bu szden sonra "sadakte ve berirte (doru ve iyi syledin) demeleri gzel bulunmutur. Erkekler yalnz balarna yahut cemaatle namaz klacaklar zaman ikamet yaplr, Trke'deki deyiiyle kamet getirilir. Ezann szleri aynen okunur, sadece Hayye ale'l-felhtan sonra iki kere Kad kameti's-salh (Namaz balad) denilir. Ezan okumak iin vaktin girmi olmas arttr. Vakit girmeden okunan ezann vakit girince yeniden okunmas (iade) gerekir. Dier mezheplerde sabah ezannn vakit girmeden okunabilecei kabul edilmitir. nk onlara gre sabah namazn ilk vaktinde klmak efdaldir. Ezan okuyacak kimselerin erkek, akll, takv sahibi olmalar gerekir. Cahillerin, fsklarn, ocuklarn ve kadnlarn ezan okumalar veya kamet getirmeleri mekruhtur. Ezan okuyan kimselerin abdestli olmalar gerekir; abdestsiz okunan ezan geerli olmakla birlikte byle yapmak mekruhtur. Mezzinler gzel ve gr sesli olmaldr. Peygamberimiz yirmi kiiye ezan okutturup dinlemi, ilerinden Eb Mahzre'nin sesini beenmitir (Drim, Salt, 7). Her namaz iin bir ezan ve bir kamet yaplr. Sadece cuma namaznda iki ezan bulunmaktadr. Bu bakmdan, bir camide vakit namaz ezan okunarak ve kamet getirilerek cemaatle klnmsa, daha sonra tek veya cemaat olarak ayn vakti o camide klacak olanlarn tekrar ezan ve kamet okumalar gerekmez. Hatta ezan vaktinden sonra namaz evlerinde veya dkknlarnda klacak olan kimseler ezan okumadklar gibi cemaat bile olsalar kamet de getirmeyebilirler. Fakat cemaat olduklarnda kamet getirmeleri mstehaptr. Ezan ve kamet vakit namazlarnda snnettir. Ezan ve kamet vaktin deil, namazn snneti olduu iin kaz namaz klarken de ezan ve kamet okumak snnet kabul edilmitir. Birden fazla kaz namaz klnacak ise, meclis ayn olsun farkl olsun, her bir namaz iin ayr ayr ezan ve kamet getirilmesi daha faziletli grlm olmakla birlikte ayn yerde birden fazla kaz klnacak olduunda bunlarn ilkinde bir kere ezan okunup, dierlerinde sadece kametle yetinilmesi de mmkndr. Bir dier gre gre, bir mecliste ne kadar kaz klnrsa klnsn, bir ezan ve bir kamet yeterli olur. Ezan ve kamette mezzin ayakta kbleye doru ynelir. Hayye ale'ssalh derken saa, Hayye ale'l-felh derken sola dner. Ezan minareden okuyorsa, sa taraftan sol tarafa doru dolaarak okur. Sesinin gr kmas iin iki parmayla veya eliyle kulan kapatr.

NAMAZ

269

Ezan okunurken her cmle arasnda biraz bekleme yaplr ve ikinci cmlelerde ses biraz daha ykseltilir. Buna teressl veya irtisl denilir. Kamet ise duraklama yapmakszn seri okunur. Buna da "hadr" denilir. Ezan ve kametin szleri srasnca ve tertibe gre okunmaldr. Tertipsiz olarak okunan ezan ve kamet yeterli saylmakla birlikte iade edilmesinin daha iyi olaca sylenmitir. Camide iken bir vaktin ezan okunacak olursa, o vaktin namazn klmadan kmak mekruhtur. Bu durumdaki bir kimse namaz tek bana klp karsa bu defa cemaati terketmesi sebebiyle kerahet ilemi olur. Bir kimse tek bana namaz kldktan sonra, henz camiden kmadan cemaatle namaza durulacak olursa bu kii isterse imama uyup yeniden namaz klabilir. Bu suretle hem cemaat sevabn elde etmi, hem de cemaate muhalefet thmetinden kurtulmu olur. Ancak klaca bu namaz nfile hkmnde olacandan, bunu le ve yats namazlarnda yapabilir. nk sabah ve ikindi namazlarndan sonra nfile klmak mekruhtur. Kamet getirilirken camiye giren kii, danklk ve ferd hareket grnts vermemek iin ayakta beklemeyip oturmal, birlik beraberlik esprisine ve cemaat ruhuna riayet bakmndan oradaki cemaatle birlikte kalkmaldr. Ezana ve Kamete cbet. Ezan ve kameti iiten kimsenin bunlar mezzin gibi kendi kendine tekrar etmesi mstehaptr. Peygamberimiz "Ezan iittiiniz zaman, mezzine icbet edin" demitir (Buhr, Ezn, 7). Mezzin "Hayye ale's-salh" ve "Hayye ale'l-felh" derken, bu esnada "L havle vel kuvvete ill billhi'l-aliyyi'l-azm" demek mstehaptr. Mezzine icbet, hem dil ile sylediklerini tekrarlamak, hem kalben onlarn doruluunu hissetmek, hem de cemaate katlmak eklinde anlalabilir. Bu bakmdan insan, iinde bulunduu durum hangi icbet ekline imkn veriyorsa onu yerine getirebilir. Peygamberimiz ezan dinledikten sonra u duay okuyan kimseye efaatinin hak olacan bildirmitir (Buhr, Ezn, 8): Allhmme rabbe hzihi'd-daveti't-tmme ve's-salti'l-kaime, ti Muhammeden el-veslete ve'l-fazleh (ve'd-derecete'r-refah). Vebash makamen mahmdeni'llez vaadteh (nneke l tuhlif'l-md). "Ey u eksiksiz mesajn ve klnacak namazn Rabbi olan Allahm! Muhammed'e vesileyi ve fazileti (ve yksek dereceyi) ver! Vaad ettiin vlm makama ykselt (Sen vaadine muhalefet etmezsin)".

270

LMHAL

Ezan okumak sadece namaz vaktini duyurmak maksadyla okunmakta ise de bazan baka bir sebeple de okunabilir. Bunlardan en yaygn olan uygulama yeni doan bir ocuun kulana ezan okunmasdr. Peygamberimiz, torunu Hasan'n kulana ezan okumutur. Bu yzden yeni doan ocuun kulana ezan okumak menduptur.

IX. CEMAATLE NAMAZ

A) CEMAATLE NAMAZ
a) Cemaatle Namaz Klmann Fazileti slm dini birlik ve beraberlie byk nem vermitir. Gnde be vakit namazn bir arada eda edilmesinin tevik edilmesi, haftada bir cuma namaznn ve senede iki kez olan bayram namazlarnn topluca klnmasnn gerekli grlmesi, mminlerin grp hallemelerine, birbirleriyle yardmlamalarna vesile olmak gibi bir anlam tamaktadr. Bu bakmdan cemaatle namaz esprisi, oluturulmak istenen birlik ruhunun hem bir gstergesi ve hem de o birlik ruhunun salamlatrcs ve devam ettiricisi olmaktadr.
"Ve sen ilerinde olup da onlara namaz kldracak olursan, onlardan bir blm seninle birlikte namaza dursun, silhlarn da yanlarna alsnlar" (en-

Nis 4/102) yetinde Allah Tel cihad srasnda korkulu anlarda bile cemaatle namaz klmay sz konusu etmektedir. Korkulu anlarda cemaatle namaz klmann tevik edilmesi, normal zamanlarda cemaate riayet edilmesinin daha ncelikli ve nemli olduunu da belirtmi olmaktadr. Sava durumunda namazn, normal kln biiminin dnda farkl bir ekilde klnmas, cemaatin nemi ve gvenlik gibi sebeplerle aklanabilecei gibi, bunda sahbenin Peygamberle birlikte namaz klma itiyaknn da rol bulunmaktadr. nsanlar Hz. Peygamber'in arkasnda, iki ayr grup halinde nbetlee namaz klnca, hem cephe terkedilmemi, hem de herkes Hz. Peygamber'in arkasnda namaz klm olmakta ve bu suretle Hz. Peygamber'in belli bir grupla namaz kld takdirde ortaya kmas muhtemel olan yanl anlamann nne geilmi olmaktadr. Hz. Peygamber cemaatle namaz tevik sadedinde cemaatle klnan namazn, tek bana klnan namazdan yirmi yedi veya yirmi be derece daha faziletli olduunu belirtmitir (Buhr, Ezn, 30; Mslim, Mescid, 42). Kendisi de hayat boyunca cemaate namaz kldrm, hastalandnda ise cemaate katlarak Eb Bekir'in arkasnda namaz klmtr. Cemaatle namaz, ierdii

NAMAZ

271

dayanma ve yardmlama anlam nedeniyle slm'n bir iar ve sembol haline gelmitir ve vazgeilmez bir uygulama olarak ylece devam etmitir. Cuma namaz dnda en kuvvetli cemaat, sabah namaznn cemaati, sonra yats namaznn cemaati, sonra ikindi namaznn cemaatidir. Eb Hreyre'den rivayet edildiine gre Hz. Peygamber yle buyurmutur: "nsanlar ilk safn sevabn bilselerdi, n safta durabilmek iin kura ekmekten baka yol bulamazlard. Namaz ilk vaktinde klmann sevabn bilselerdi bunun iin yarrlard. Yats namaz ile sabah namaznn faziletini bilselerdi, emekleyerek de olsa bu namazlar cemaatle klmaya gelirlerdi" (Buhr, Ezn, 9, 32; Mslim, Salt, 129, 131). Bir baka hadiste de "Kim yats namazn cemaatle klarsa, gece yarsna kadar namaz klm sevabn alr. Sabah namazn da cemaatle klarsa btn geceyi namaz klarak geirmi gibi sevap alr" (Buhr, Ezn, 34; Mslim, Mescid, 260) buyurmulardr.

Saflarn en faziletlisi en n saftr. Bu fazilet imama yaknlk derecesindedir. Fakat imama en yakn duran kiiler imamla ehil olan kiiler olmal ki imamn abdesti bozulduunda, hemen birini yerine geirebilsin. b) Cemaatle Namazn Hkm Cemaat fazileti her ne kadar bir kiiyle de olabilir ve hne halkyla dahi cemaatle namaz klnabilirse de bu, camiye kmann ve daha kalabalk bir cemaatte bulunmann sevabna denk olmaz. Farz namazlarn cami ve mescitlerde cemaatle kln slm dininin bir sembol ve iar olduu iin bunun terk ve tatil edilmesi asla ciz grlemez. Cemaatin nemini gsteren ok sayda hadis bulunmaktadr. Bunlardan birinde Hz. Peygamber " kii bir kyde veya sahrada bulunur ve cemaatle
namaz klnmazsa, eytan onlara hkim olur. yleyse cemaatten ayrlma. nk kurt ancak srden ayrlan koyunu yer" buyurmaktadr (Eb Dvd, Salt, 47). Bir dier hadiste ise "Nefsim kudret elinde olan Allah'a yemin ederim ki, ate yaklmas iin odun toplanmasn emretmeyi, sonra da namaz iin ezan okunmasn, daha sonra da bir kimseye emredip imam olmasn, sonra da cemaatle namaza gelmeyenlere gidip evlerini yakmay dndm" (Buhr, Ezn, 29, 34; Mslim, Mescid, 251-254) diyerek cemaatin top-

luca terkedilmesinin en ar meyyide uygulanmasn gerektiren yanl bir davran olduunu ifade etmektedir. Cemaatle namaz klmann nemine dair bu ve benzeri hadislerden ve ilgili yetlerden hareketle Hanbeller, cemaatle namaz klmann erkekler iin farz- ayn, filer de farz- kifye olduunu sylemilerdir. Hanef ve

272

LMHAL

Mlikler'e gre ise, cuma namaz dndaki farz namazlar cemaatle klmak, gc yeten erkekler iin mekked snnettir. Kadnlarn, hastalarn, ok yal kimselerin ve ktrmlerin ise cemaatle namaz klmak iin mescide gitmesi gerekmez. Hanef ve filer'e gre, cemaatin en az says imam ve ona uyan olmak zere iki kiidir. Hatta uyan kii ocuk da olabilir. nk Hz. Peygamber, teheccd namaznda ocuk yata olan bn Abbas'a imamlk yapm ve bir hadisinde "ki kii ve daha fazlas cemaattir" (Zeyla, Nasb'r-rye, II, 198) buyurmutur. c) Kadnlarn Mescidlere Gitmeleri ve Saf Dzeni Hz. Peygamber kadnlarn mescide gelebileceklerini, ancak evdeki ibadetlerinin daha stn olduunu eitli vesilelerle dile getirmitir. Bu konuya ilikin hadislerden bazlar yledir:
"Kadnlarn mescidlere gitmesine engel olmayn. Fakat evleri onlar iin daha hayrldr" (Mslim, Salt, 134-137; evkn, Neyl'l-evtr, III, 148149). "Kadnlarnz gece mescide gitmek iin sizden izin istediklerinde onlara izin verin" (Tecrd-i Sarh Tercmesi, II, 944-945; Mslim, Salt, 139). "Kadnlar cemaate katlmak istedikleri zaman, koku srnmesinler" (Mslim, Salt, 141-142).

Hz. Peygamber dneminde kadnlarn sabah namazna gittiklerine dair rivayetler yannda, Hz. Peygamber'in kadnlar bayram namazna katlmaya tevik ettiine dair rivayetler de bulunmaktadr (Tecrd-i Sarh Tercmesi, I, 98-99; II, 222-223, 311, 510-511, 891). Bu hadislerden birinde Hz. Peygamber yle buyurmutur: "Henz kocaya gitmemi gen kzlar, perde arkasnda yaayan kadnlar (zevt hudr) ve hayzl kadnlar evlerinden ksnlar; hayr ve mminlerin duasna (davet) ahit olsunlar. Hayzl kadnlar, namaz klnan yerden uzak dursunlar" (Tecrd-i Sarh Tercmesi, I, 234235).

Farz namazlarn camide cemaatle klnmas daha faziletli olmakla birlikte, klasik dnemde fitne endiesiyle kadnlarn camiye gitmesine pek scak baklmamtr. Eb Hanfe serkelerin, kt niyetli kimselerin uykuda olmas sebebiyle gvenlikli vakit olduu dncesiyle, yal kadnlarn sabah, akam ve yats namazlarnda camiye gitmelerinde bir saknca grmemitir. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre ise yal kadnlar btn vakit na-

NAMAZ

273

mazlarnda camiye gidebilirler. Sonraki Hanef fakihlerine gre ise zamann bozulmas ve fskn ortaya kmas sebebiyle yal da olsalar kadnlarn cuma ve bayram namazlarna gitmeleri mekruh grlmtr. fi ve Hanbeller ise, ister gen ister yal olsun gzel ve gsterili kadnlarn, Mlikler'e gre de erkeklerin ilgi duymad yal kadnlarn bile cemaatle namaz klmak zere camiye gitmeleri mekruhtur. Gnmzde ve lkemizde sokaklar rtl, rtsz kadnlarla dolup tamaktadr. Bu durumda rtl kadnlarn camiye gelmeleri fitneye sebep gsterilemez. Aksine cemaatle namaz, ocuklarn eitiminden birinci derecede sorumlu olan annelerin ve anne adaylarnn din bilgi ve uurlarn takviye eder. Saf Dzeni ve Kadnn Namazda Erkein Hizasnda Bulunmas Kadnlarn cemaatle namazdaki saf dzeni ve erkeklerde ayn safta veya hizada olmas, ilmihallerde "muhzt'n-nis" terimiyle ifade edilir. mama uyacak kii sadece bir erkek kii ise imamn sana durur. Soluna ve arkasna durmak snnete aykr olduu iin mekruhtur. mama uyanlar birden ok iseler imamn arkasna dururlar. mama uyacak kii tek kadn ise imamn arkasna durur. Cemaat oalp saf tekil edilecek ise saf dzeni, nce erkekler saf, onun arkasnda ocuklar saf ve onun arkasnda kadnlar saf olacak ekilde yaplr. Kadnlarn cemaate katlmalar durumunda saf dzenine riayet edilmesi gerektii hususunda limlerin gr birlii vardr. Buna gre kadnlarn, safn en gerisinde, erkeklerin -varsa ocuklarn- arkasnda namaza durmalar gerektii sylenmitir. Bu ekildeki uygulamann, kadnlarn aaland ve "ikinci snf" konumuna indirgendii anlamna alnmas doru deildir. Bu uygulama ile kadnlar camilerin dna atlm olmad gibi Allah'n huzurundan uzaklatrlm da deildir. Namaz nerede klnrsa klnsn namaz klan kimse Allah'n huzurundadr. Sadece herkesin anlayabilecei tabii, ftr birtakm sebepler yznden kadnlarn arka saflarda durmas nerilmitir. Bu ekildeki saf dzeni hem kendilerinin, hem de camideki erkek cemaatin daha hu ve skn ierisinde namaz klmas iin olduka yerinde bir uygulamadr. Bu durumda kadnlar emre itaat etmi olmalar sebebiyle ilk safn sevabndan mahrum da olmazlar. Zaten cemaatle namazda ilk safn daha faziletli grlmesi, biraz da cemaatin dankln nlemeye, saf dzeninde disiplini salamaya mtuf bir tedbirdir.

274

LMHAL

Hz. Peygamber'in uygulamasna uygun olarak erkeklerin selm verir vermez kalkmamalar, biraz beklemeleri yerinde olur. mm Seleme'nin bildirdiine gre, Hz. Peygamber selm verince kadnlar, Hz. Peygamber selm tamamlar tamamlamaz kalkarlar; Hz. Peygamber de ardan alr, kalkmadan nce birazck beklerdi (bk. Tecrd-i Sarh Tercmesi, II, 891). zellikle Hanef bilginler, saf dzenine uyulmasn salamak ve uygunsuz durumlarn ortaya kmasn engellemek iin, cemaatle klnan namazda, kadnn erkein hizasnda durarak namaz klmas durumunda, erkein namaznn sahih olmayacan sylemilerdir. Daha ak sylemek gerekirse bir kadn erkek saflar arasnda namaz klacak olsa kadnn iki yanndaki birer erkein ve kadnn tam arkasndaki bir erkein namaz bozulur, tekilerin namaz bozulmaz. Hanefler'e gre bu durumda namazn bozulmasnn nedeni, duru dzeni (tertb'l-makam) farznn terkedilmi olmasdr. Nitekim imama uyan kimse imamn nne geecek olursa, duru dzenini ihll ettii iin namaz bozulur. Cenaze namaz, mutlak namaz olmad iin cenaze namaznda kadnlarn erkeklerle ayn hizada bulunmas namaza zarar vermez. Namazda kahkaha ile glmek abdesti bozduu halde, cenaze namaznda glmenin abdesti bozmamas, cenaze namaznn bu zelliiyle de balantldr. Ancak cenaze namaznda da snnet olan saf dzeni, kadnlarn arkada olmalaryla gerekleir. Yine ynelinen cihetlerin farkl olmas durumunda, Kbe'nin ierisinde de muhzt sorunu yoktur. nk farkl ynlere ynelme durumunda muhzt sz konusu olmaz. Duru dzeninde kadnlarn yerini belirleyen "Kadnlar Allah'n koyduu
yere, arka saflara yerletirin" (ahhirhnne, hays ahharahnnellh [bk. Zeyla, II, 36]) ve "Kadnlarn saflarnn en erli olan ilk saftr" (erru suffi'n-nis evvelha [bk. Msned, II, 336]) gibi hadisler rivayet asndan kuvvetli olma-

d gibi, konuya delleti de ak ve kuvvetli deildir. Hanefler prensip olarak namazn farzlarnn ancak yakn ve kesinlik ifade eden yollarla sabit olabileceini kabul ederken, bu muhzt meselesinde, yani cemaatle namaza duru dzeninin belirlenmesinde, yakn ifade etmeyen haber-i vhidlerle amel etmilerdir. nk duru dzeni, cemaat namaznn farzlarndandr ve cemaat namaznn kendisi snnetle sabit olmutur. Bu bakmdan onun farzlarnn kesinlik ifade etmeyen snnetle sabit olmas mmkndr. fi ise kadnn erkek hizasnda namaza durmasnn (muhzt) erkein namazna zarar vermeyecei grndedir. nk bu konuda sylenebile-

NAMAZ

275

cek en ileri nokta, kadnlarn ayn hizada bulunmalar durumunda, saf tutmann gerekleemeyeceidir. Saf tutmann, farz deil snnet olduu dnlrse, bunun da fazla bir nemi olmad grlr. Mezheplerin bu konudaki grleri ve gerekeleri incelendiinde kadnlarn erkeklerle ayn safta bulunup bulunmayacaklar konusunun esas itibariyle din bir mesele olmayp, doal ve rf nedenlere dayand ve namazda huzurun salanmasnn hedeflendii grlmektedir. d) Cemaate Gitmemek in Mazeret Saylan Haller Cemaate katlmamak u durumlarda mubah olur: 1. Hastalk. Cemaatle namaza katlmamay mubah klan mazeretlerin banda hastalk gelir. limler, cemaate katlmamay mzur gsteren hastalk iin, teyemmm mubah klacak derecede olmas eklinde bir l getirmilerdir. Hastalk iin getirilen bu l, cemaatin nemini gstermesi bakmndan olduka yerindedir. Fakat bu l, hastal sadece hasta olan kii asndan, yani onun ayakta durmaya, yrmeye g yetirip yetirememesi asndan deerlendirmektedir. Hastalk iin l getirilirken bakalarna verilecek rahatszlk ve hastaln yaylma riski de dikkate alnmaldr. Mesel nezle veya grip olan kii, yukarda getirilen lye uymaz. Bununla birlikte nezle, grip gibi hastalklara yakalanm kiilerin bu halde cemaate katlmalar mekruhtur. Bu ekilde hasta olan kiilerin camiye, mescide gelmeleri, hastalk mikrobunun bulamas riskini tamas sebebiyle hem salk asndan sakncaldr, hem de bu ekilde hasta olan kiiler srekli olarak ksrmek, burnu akmak, burnunu silmek gibi davranlar gstereceinden cemaate katlan teki kiilerin namazda olmas gereken kalp huzurunu ve sknunu bozarlar. Bu bakmdan, hem kendilerini hem bakalarn rahatsz edecek durumda bulunan kiilerin mescide gelmeyip, namazlarn tek balarna klmalar daha uygundur. Nitekim Hz. Peygamber, ayn gerekeyle "Soan veya sarmsak yiyen kimse evinde otursun, bizden ve mescidimizden uzak dursun" (Buhr, Ezn, 160; Mslim, Mescid, 73) diyerek soan ve sarmsak gibi

az kokutan ve bakalarn rahatsz eden eyler yiyen kimselerin mescide gelmelerini yasaklamtr. Bu yasak sadece soan ve sarmsakla snrl olmayp, cemaate rahatszlk verecek her eyi iine almaktadr. Cemaate katld takdirde hasta olmas veya mevcut hastalnn artmas ihtimali bulunanlar da cemaate katlmayabilir.

276

LMHAL

Ayrca ilgilenmek durumunda olduu ve yanndan ayrld takdirde durumunun ktleebileceinden endie ettii bir hastas bulunmak da bir mazerettir. 2. Korku. Mescide gittii takdirde malna, canna veya namusuna bir zarar gelmesinden korkan kimse de cemaate gitmemelidir. Hz. Peygamber, korku ve hastal cemaate katlmamay mzur klan sebepler arasnda saymtr. 3. Olumsuz hava artlar. nsan meakkate sokacak derecede yamur, amur, iddetli souk, kar, ayaz, iddetli scak, zifiri karanlk ve geceleyin iddetli rzgr gibi hava artlar, vakit namazlarna olduu gibi cuma namazna katlmamak iin de bir mazerettir. 4. Abdestin skk durumda olmas. Byle bir kimsenin cemaate katlmas uygun deildir. Bu durum namazn hu ve huzur iinde yaplmasna engel olduu iin esasen bu durumda iken tek bana namaz klmak da mekruhtur. nsan, kalp huzurundan ve hudan alkoyacak baka durumlar da ayn hkmdedir. Yolculuk hazrl yapmakta olma, karnn a olup arzu edilen bir yemein hazr olmas gibi durumlarda da, gerekli i huzurunun salanmas ihtimali zayfladndan cemaate gidilmeyebilir. 5. Herkese veya toplum iin yeterli olacak sayda kimseye farz olan ilm aratrma ve eitim retimle meguliyet de cemaate katlmamak iin mazeret kabul edilmitir. Fakat bilimsel alma yapan kiilerin, cemaati bsbtn terketmemesi ve mmkn olduka cemaate katlmas uygun olur. Ayrca hazr bulunmalarn frsat bilip, istifade etmeyi arzulad kimseler ile ilm ve din gr alveriinde bulunmak da bir mazeret saylr. 6. Beden rzalar. Gzlerin grmemesi, ktrmlk, dkn ihtiyarlk gibi haller de cemaate gitmemeyi mubah klar. e) Bir Mescidde Cemaatin Tekrarlanmas Belli bir imam ve cemaati bulunan mahalle mescidinde ezan ve kametle birlikte cemaatin tekrarlanmas mekruhtur. nk normal artlarda bir mescidde iki ayr cemaatin oluturulmas ve bu ekilde namaz klnmas, slm'n ngrd genel anlamdaki birlie aykr olduu gibi, zelde cemaat namazyla salanmak istenen cemaat uuruna da aykrdr. Bu anlam iermemek ve blnme, paralanma ve kopma izlenimi uyandrmamak artyla ve ikinci defa ezan okumakszn yeniden cemaat oluturulup namaz klnabilir. Her ne kadar, iki kiinin bir araya gelip cemaat

NAMAZ

277

oluturabilecekleri sylenmi ise de, bu izin mazeret sahiplerinin cemaatle namazn faziletinden mahrum kalmamalar iin olup aslolan byk ounlukla birlikte cemaat namazn klmaktr ve asl cemaat budur. f) Cemaatle Namaz Klmann db Camiye giderken vakarl olunmas gerekir. Hem gsteri izlenimi vermemek iin hem de vakarn bir gerei olarak komadan normal bir ekilde yrnmesi uygun olur. Pek ho olmamakla birlikte acele yrnebilir. En iyisi, cemaate katlmann hazrln daha nceden yapmak ve ona gre davranmaktr. Mezzin kamet getirmeye balad veya namaza durulduu srada camiye gelen kii, vaktin snneti de olsa hibir nfile namaz klmadan hemen cemaate katlmaldr. Bunun istisnas sadece sabah namaznn snnetidir. mam selm vermeden cemaate yetiebileceini tahmin eden kiinin, sabah namaznn snnetini klp sonra imama uymas uygundur. le veya cuma namaznn snnetine baladktan sonra cemaatin farza durmas veya hatibin minbere kmas halinde iki rekat tamamlannca selm verilir. Mlik, fi ve Hanbeller cemaatle klnan farzn karlmasndan endie edildii takdirde nfile namazn hemen kesilebileceini sylemilerdir. Hanefler'e gre yalnzca bir rekat karacan tahmin eden kimse namaz kesmeyip iki rekat klarak selm verir; nc rekata balam olan kimse de ayn artla drt rekat tamamlar. Drt rekatl bir farz namaz tek bana klmakta olan kimse, cemaatle namaz iin kamet getirildiinde henz bir rekat tamamlamamsa hemen namazn keserek cemaate katlmaldr; birinci rekatn secdesini yapmsa, bu takdirde ikinci rekat tamamladktan sonra selm vermek suretiyle namazn keserek cemaate katlr.

B) MAMLIK
Fkh literatrnde imamlk (immet) terimi, hem devlet bakanln hem de namaz imamln ifade eder. Bu iki farkl konumu ayrmak iin, devlet bakanlna byk immet anlamnda "immet-i kbr", namaz imamlna da kk immet anlamnda " immet-i sur" denilmitir. lmihal dilinde ise immet terimi namaz imamln ifade eder.

278

LMHAL

a) mamln artlar mamn ergin (bli), belli bir akl olgunluk dzeyine ulam (kl) ve tabii ki mslman olmas arttr. Kfr gerektirecek bir inanc bulunan, bidat ve dalalet ehlinin arkasnda namaz klnmaz. mam olacak kiinin erkek olmas art grlmtr. Kadn, erkeklere imam olamaz. Bununla birlikte kendi aralarnda cemaatle namaz klmak istediklerinde ilerinden biri imam olabilir. Yine bir cenaze namaznda sadece kadnlar bulunuyorsa, bu takdirde ilerinden biri imam olup cenaze namazn kldrr. mamlk yapabilmek iin namaz sahih olacak kadar Kur'an' ezbere okuyabilmek (kraat) art olduu gibi zrl olmayp salam olmak ve namazn shhat artlarndan birini yitirmi olmamak da arttr. zrl olan kimse, zrsze imam olamayaca gibi, necsetten tahret artn veya setr-i avret artn yerine getirmemi kimse, bu artlar yerine getirmi olan kiiye imam olamaz. mamla Ehil Olma Sralamas Geleneksel olarak slm toplumlarnda, namaz da dahil olmak zere birok konuda insanlara nderlik etmek yneticilere ait kabul edildii iin namaz imaml da teorik olarak onlara braklm ve bu bakmdan kitaplarmzda imamla en lyk kiiler sralanrken en bata o blgenin st dzey yneticileri saylmtr. Bu sralama imdiki idar yapya gre yaplacak olursa immete en lyk kiiler vali, kaymakam, emniyet mdr ve hkimler olur. Fakat gnmzde artk, imamlk ve mezzinlik bir meslek haline geldii iin, mlk mirlerin sembolik ncelikleri devam etmekle birlikte, camide namaz artk o caminin resm grevlisi olan imam, o yoksa mezzin kldrmaktadr. Cami dnda veya grevlisi olmayan bir mescidde namaz klnacaksa bu takdirde imamla kimin geeceini belirlemek iin baz nitelikler aranabilir. Bir evde cemaat yaplacaksa evin sahibi veya onun izin verdii kii imam olur. Bunun dnda yle bir sra takip edilebilir: Namaz hkmlerini en iyi bilip Kur'an' daha gzel okuyan, daha mttaki olan, yaa byk olan, ahlka daha stn olan, daha yakkl olan, sesi daha gzel olan, elbisesi daha temiz olan, insanlar arasnda itibar daha fazla olan.

NAMAZ

279

Cahil kiinin, gsteriinin (mri) ve ilim sahibi bile olsa fsk yani byk gnah ileyen veya kk gnahta srar eden kiinin imam olmas mekruh grlmtr. Daha stn bir kimse bulunduu takdirde gz grmeyenin immeti de mekruhtur. b) mama Uymann Geerlilik artlar Cemaatle namaz klnrken imama uymaya iktid, imama uyan kimseye de mukted denilir. Bir kimsenin imama uymasnn fkhen geerli (sahih) olabilmesi iin baz artlar aranr. 1. Mukted namaza dururken hem namaz klmaya hem de imama uymaya niyet etmelidir. 2. Mukted imamdan geride durup, hizasna veya nne gememelidir. 3. Klnan namazn nevi itibariyle imam muktedden aa olmamaldr. Nfile klan mukted, farz klmakta olan imama uyabildii halde, farz namaz klan (mfteriz) mukted, nfile namaz klan (mteneffil) imama uyamaz. Hanefler'e ve Mlikler'e gre byledir. Fakat filer'e ve Hanbeller'e gre farz klan kii, nfile klana uyabilir. Bunlarn gerekelerinden birisi Muz'n Hz. Peygamber'in arkasnda yats namazn kldktan sonra, gidip kendi kavmine yats namazn kldrdna ilikin rivayettir. filer'e gre bir vaktin farz namazn klm olan kimse, yeniden bakalarna ayn vakit iin imamlk yapabilir. Kendi kld nfile olur. Drt rekatl bir farzn kazs iin tekil edilen cemaatte imam yolcu, mukted mukim olursa, imam muktedden durumca daha aa olmu olur. yle ki; iktid, ya ilk iki ya son iki rekatta olacaktr. Birinci kka gre kade hususunda, ikinci kka gre kraat hususunda, farz klan nfile klana iktid etmi olur. 4. mam ve mukted, ayn farz klyor olmaldr. Mesel biri le namaznn farzn kaz ediyor, teki ikindi namaznn farzn eda ediyor ise veya birisi bugnn le namazn, dieri dnn le namazn kaz ediyor ise birbirlerine uyamazlar. 5. mam lhik veya mesbk olmamaldr. Yani bir kimse, imama le namaznn son rekatnda uymu olsa ve imam selm verdikten sonra geri kalan rekat tamamlarken, bu durumdan habersiz birisi gelip kendi bana farz kldn zannederek ona uysa sahih olmaz. ktidnn sahih olmas iin imamn imamlk yapmaya niyet etmesi art olmad iin tek bana farz

280

LMHAL

namaz kld bilinen bir kiiye gidip iktid edilebilir. O kii kendisine uyulduunu ister farketsin ister farketmesin durum deimez. Kendine iktid edildiini farkederse sesini biraz ykseltmesi uygun olur. Farz klmakta olduunu belli etmek iin intikal tekbirlerini yksek sesle almasnda yarar vardr. 6. mam ile mukted arasnda, kadn saff bulunursa iktid sahih olmaz. 7. mam ile mukted arasndaki mesafenin mkul uzaklkta olmas gerekir. Aksi takdirde mesel aralarnda bir rmak veya yol bulunmas gibi, ar uzaklkta iktid sahih olmaz. Farz dndaki namazlar binek zerinde klnabildii gibi cemaatle de klnabilir. Farz olmayan bir namaz cemaatle klnacaksa, birinin binek zerinde tekinin yaya olmas veya farkl bineklerde olmas durumunda iktid sahih olmaz. 8. mamn intikal tekbirlerini duymaya engel olacak bir perde, duvar bulunmamaldr. Aradaki duvar, hoparlr ve aradaki aktarclar sayesinde imamn intikallerinden haberdar olmay engellemiyorsa bu takdirde iktid konusunda herhangi bir problem olmaz. 9. Bir kimse baka mezhepten birine uyabilir. Onun kendi mezhebindeki artlara aykr bir davran iinde bulunup bulunmadn aratrmas gerekmez. Olaan durum budur. Fakat uyduu kiide, kendi mezhebine gre abdesti bozan bir durumun ortaya ktn bilen kiinin o imama uymas sahih olmaz. Mesel fi bir imamn elinin kanadn gren, daha sonra onun gidip abdest tazelemediini de yaknen bilen kiinin o imama uymas sahih olmaz. nk kan akmas fi mezhebine gre abdesti bozmaz, fakat Hanef mezhebine gre bozar. Bu durumu kesin olarak grp bildikten sonra, ona uymas sahih olmaz. Uyacak kii bu durumu yaknen bilmiyorsa, tahmine gre davranmayp uyabilir. sterse uyulan kii, Hanef mezhebine gre abdesti bozan bir ey yapm olsun. Mlik ve Hanbel mezheplerine gre imamn namaz -kendi mezhebine gre- sahih olursa baka mezhepten olan ve ona uyarak namaz klan cemaatin de namaz -kendi mezheplerine uymasa bile- sahih olur. Abdestli kiinin teyemmmlye; abdest uzuvlarn ykam olan kiinin, mesel mest zerine veya sarg zerine meshetmi olan kiiye; ayakta durann oturan kiiye iktids da, bunun tersine bir iktid da sahihtir. Nfile klan farz klana uyabilir, fakat aksi sahih deildir. ma ile namaz klan kiiye, kendi durumunda olanlar uyabilirler.

NAMAZ

281

Mukim ile sefernin (yolcu) cemaatle namaz klmalar ciz olup mukimin imam olmas daha uygundur. Yolcunun imam olmas halinde, kendisinin sefer olduunu sylemesi art olmamakla birlikte, onlarn yanlmamalar iin nceden duyurmas iyi olur. c) Cemaatle Namaza likin Baz Meseleler Cemaatle klnan namazda, imama uymu kiilerin namaz imamn namazna bal olduu iin, imamn namaznn bozulmas durumunda ona uyanlarn da namazlar bozulur. Dolaysyla bir rkn veya artn ihlli gibi bir sebeple imamn namaz bozulacak olursa imamn o namaz iade etmesi gerektii gibi cemaatin de iade etmesi gerekir. mam namaznn bozulduunu farkettiinde bu durumu cemaate bildirmelidir. mama uyan kii (mukted), namazdaki fiilleri yaparken imama uygun davranmak durumunda olup bu fiilleri imamla birlikte yapmas gerekir. Rk ve secdede imamdan nce ban kaldramaz, yine rk ve secdeye imamdan evvel gidemez. Kraati sadece imam yapar. mamn okumas, cemaatin okumas yerine geer. mam okurken cemaat susar ve dinler; aktan okunan namazlarda Ftiha'nn bitiminde min der; kraat dnda okunacak zikir ve tesbihleri kendisi okur. Mukted rkda kere "Sbhne rabbiye'l-azm" ve secdede kere "Sbhne rabbiye'l-al" demeden imam ban kaldrrsa, mukted bunlar tamamlamaya almadan ban kaldrr. Birinci oturuta mukted Tahiyyt' bitirmeden imam nc rekata kalksa, mukted isterse Tahiyyt' tamamlar, isterse imama uyarak kalkar. Tahiyyt' okumak vcip olduu gibi imama uygun davranmak da vciptir. Mukted bu iki vcipten hangisini isterse onu yapabilir. Fakat uygun olan imama uyum gstermektir. mam bayram tekbirlerini, birinci oturuu, tilvet ve sehiv secdesini ve kunut duasn okumay terkederse ona uyanlar da terkeder. Son oturuta mukted Tahiyyt' bitirmeden imam selm verecek olursa, Tahiyyt' tamamlayp sonra selm verir. Eer Tahiyyt' bitirmi ve geriye salavat ile dualar kalmsa bu takdirde imamla beraber selm vermelidir. Namazn aslnda bulunmayan bir hususta mukted imama uymaz. Mesel imam namazda fazladan bir secde daha yapsa veya son oturuu yaptktan sonra selm verecek yerde sehven kalksa bu durumlarda mukted ona

282

LMHAL

mtbaat etmez, yani ona tbi olmaz ve imam uyarmak zere "sbhnallah" der. Eer imam son oturutan sonra sehven yapt kyam secdeye varmadan nce farkedip hemen geri oturursa, birlikte selm verir ve sehiv secdesi yaparlar. mam son oturuta selm verecek yerde yanllkla kalktn farketmeyip, kalkt bu rekat secde ile tamamlayacak olursa, mukted artk imam beklemeyerek kendisi selm verir. Eer imam son oturuu unutarak fazla bir rekata kalkarsa, mukted bir mddet bekler ve "sbhnallah" diyerek imam uyarmaya alr. mam durumu farkedip hemen oturursa ne l; beraberce selm verip sehiv secdesi yaparlar. Bu durumda mukted imam beklemeyerek kendi kendine selm veremez. nk iktid durumunda iken kendi bana hareket etmi olacandan kld namazn farzln iptal etmi olur. mam son oturuu yapmadan kalktn farketmeyip kalkt rekat secde ile tamamlayacak olursa, imamn namaznn farz son oturuu terkettii iin fsid olduu gibi ona uymu olanlarnki de ayn ekilde fsid olur. Mukted son oturuta, Tahiyyt' okuduktan sonra, imamn selmn beklemeden selm verebilir. Fakat bu davran, vcip olan mtbaat terketmek anlamna geldii iin byle yapmas mekruh olur.

C) MAMA UYANIN HALLER

Namaz yalnz klana mnferid, imama uyarak klana mukted denilir. mama uyan kii (mukted) iin ayr durum sz konusu olabilir. mama uyan kii ya "mdrik" ya "lhik" ya da "mesbk"tur. imdi bunlar ksaca aklayalm. a) Mdrik Mdrik "idrak etmi, yetimi, kavumu" gibi anlamlara gelir. lmihal stlahnda, namaz tamamen imamla birlikte klan kimseye mdrik denir. mama en ge birinci rekatn rkunda yetien kimse o rekata yetimi saylr ve mdrik adn alr. ftitah tekbirini alm ve imam rkda iken kendisi rka varm ise o rekat tam klm saylr. Namaz cemaatle klmann ecri, tek bana klmaktan yirmi yedi derece daha fazla olduu iin u durumlarda tek bana klnan namaz braklarak imama uyulur: Bir kimse tek bana bir farz namaz klmaya baladktan sonra, bulunduu yerde o farz cemaatle klnmaya balansa, tek bana klan eer henz

NAMAZ

283

secdeye varmam ise namaz hemen keserek imama uyar. Cemaate muhalefet grnts vermemek iin byle davranmas mstehap saylmtr. Bu durumda selm vermesine gerek yoktur. Edeben sa tarafa selm vermesi uygun olur diyen de vardr. Tek bana kld namazda secdeye varm ise baklr: Eer kld namaz sabah ve akam namaz ise yine brakr ve imama uyar. Fakat bunlarn ikinci rekat iin secdeye varm ise, artk brakmayp namaz kendisi tamamlar ve selm verdikten sonra cemaat devam ediyor bile olsa imama uymaz. nk imama uymas halinde, imamla birlikte klaca namaz nfile hkmnde olacaktr. Halbuki, sabah namaznn farzndan sonra nfile klnamad gibi, rekatl bir namaz da nfile olarak klnamaz. Eer balad ve ilk rekatn secdesine vard namaz le, ikindi ve yats namaz gibi drt rekatl bir farz ise, bu takdirde kld bir rekata bir rekat daha ilve eder, teehhtte bulunur, selm verip imama uyar. Kendisinin kld iki rekat namaz nfile olmu olur. Byle bir namazn nc rekatnda bulunup da henz secdesine varmam ise, hemen ayakta veya oturarak selm verip namazdan kar, imama uyar, tek bana kld iki rekat, nfile olmu olur. Fakat bu namazn nc rekatnn secdesini de yapm bulunursa, artk bunu tamamlar, farz yerine getirmi olur. Ancak bu namaz le veya yats namaz olursa tek bana kld bu farzdan sonra imama yine uyabilir. mamla klaca namaz nfile olur. Fakat bu durumda ikindi namaz olursa imama uyamaz. nk ikindi namazndan sonra nfile namaz klmak mekruhtur. Nfile bir namaza balam olan kimse, yannda cemaatle namaza balansa, bu nfileyi iki rekat olmak zere klar, bundan sonra selm verip cemaate katlr. nc rekata kalkm ise, onu da drdnc rekat ile tamamlamadka namazn kesmez. Ancak nfile namaza balayan kimse, klnmaya balanan bir cenaze namazn karmaktan korkarsa, nfile namaz hemen brakr, cenaze namaz iin imama uyar, sonra nfileyi kaz eder. nk cenaze namaznn telfi imkn yoktur. Cemaatle sabah namaznn klndn gren kimse, cemaate yetieceini zannederse hemen sabah namaznn snnetini klar ve gerek grrse Sbhneke ile ezy ve sre ilvesini brakarak yalnz Ftiha ile, rk ve secdelerde de birer tesbih ile yetinebilir. Bundan sonra imama uyar. Ancak imama yetiecei kanaatinde olmazsa snnete balamayp imama hemen uyar, artk bu snneti kaz da etmez. Eer snnete balam ise bunu tamamlar.

284

LMHAL

le, ikindi ve yats namazlarnn cemaatle klnmaya baladn gren kimse, bunlarn snnetini klmadan doruca imama uyar, sonra lenin drt rekat snnetini kaz eder. kindinin snnetini ise vaktin kerahati dolays ile kaz edemez. Yats namaznn drt rekat ilk snneti, gayr-i mekked bir snnet olduu iin dilerse kaz eder, dilerse etmez. b) Lhik mamla birlikte namaza balamasna ramen, namaz esnasnda bana gelen bir durum sebebiyle namaza ara vermek zorunda kalan ve bu sebeple namazn bir ksmn imamla birlikte klamayan kimseye lhik denir. mamla birlikte namaza balad halde uyku, gaflet, dalgnlk, abdestinin bozulmas gibi mazeretler sebebiyle namaza ara vermek durumunda kalan kimse, namaza ara vermesini gerektiren durumun ortadan kalkmasndan sonra konumadan, dnya ileriyle megul olmadan ve ayet abdesti bozulmusa, en ksa yoldan yeniden abdest alp gelerek, brakt yerden namazna devam eder. ayet imam namaz bitirmise, bu kii sanki imamn arkasnda namaz klyormu gibi namazn tamamlar. Yani imama uymu bulunan kimse gibi kraat etmez, yaklak olarak imamn okuyaca sure kadar bekler. Sadece rk ve secdedeki tesbihleri, bir de oturutaki dua ve salavatlar okur. Bu arada sehiv secdesini gerektirecek bir i yapsa, imama uyan kimse kendi hatasndan tr sehiv secdesi yapmad iin, kendisi de sehiv secdesi yapmaz. mam sehiv secdesi yapacak olsa, lhik olan kimse, imamla klamad ksmlar telfi etmeden imama uymu ise, bu secdeleri yapmaz ve hemen ayaa kalkp namazn tamamlar ve imamla birlikte yapamad sehiv secdesini namaz tamamladktan sonra yapar. Sefer bir imama uyan mukim bir kimse de kendisinin tamamlad ksmlarda, lhik gibidir. Lhik mmkn olursa, nce kard rekatlar veya rknleri kaz eder, sonra imama tbi olarak onunla selm verir. Mesel imama uyan kimse birinci rekatn kyamnda uyuyup da imamn secdeye vard anda uyansa hemen rka varr, sonra secdeye vararak imama yetiir. Lhik, imama yetiemeyeceini anlarsa, hemen imama tbi olur ve yetiemedii rekat veya rknleri imam namazdan ktktan sonra kaz eder. Mesel drdnc rekatta iken burnu kanasa saftan ayrlr, namaza aykr decek bir ey ile uramakszn hemen abdest alr, yetimi olduu yerde imama tbi olur. mam selm vermi olursa, bu drdnc rekat kendi bana hibir ey okumakszn imamn arkasnda klyormu gibi tamamlar. nk lhik, imamn arkasnda namaz klyor hkmndedir.

NAMAZ

285

mama uyann abdesti nc rekatta bozulsa abdest aldktan sonra drdnc rekatta imama yetise, nce kraatsz olarak nc rekat klar. Bundan sonra imama uyar, onunla drdnc rekat klarak selm verir. Fakat imama bu ekilde yetiemeyeceini anlarsa, hemen imama tbi olur, imam selm verince kendisi kalkar, nc rekat kraatsiz olarak klar ve selm verir. Bir kimse yukarda saylan mazeretler dnda da lhik durumuna debilir. Mesel imamla birlikte namaz klarken imamdan nce rk veya secdeye varan kimse ya da imamdan nce rk veya secdeden kalkan kimse yahut da bir veya birka rekat imamla birlikte klamayan kimse de imam selm verdikten sonra tek bana tamamlayaca ksmlarda lhik durumundadr. Bir kimse imama birinci rekata yetiemezse, yetiemedii rekatlar bakmndan mesbk olduu gibi, yetitii rekatlardan birinde rz olan durum sebebiyle de lhik konumuna debilir ve bylece bir kii ayn anda hem lhik hem mesbk olmu olur. Cemaat sevabndan mahrum kalmamak iin lhikin hkmlerini yerine getirmekte yarar olmakla birlikte, bu ayrntlara dikkat etmekte baz glkler bulunduu iin, bu durumda kalan kimselerin namazlarna yeniden balayp kendilerinin klmas daha uygun grlmtr. c) Mesbk mama namazn banda deil, birinci rekatn rkundan sonra, ikinci, nc veya drdnc rekatlarda uyan kimseye mesbk denir. Son rekatn rkundan sonra imama uyan kimse btn rekatlar karm olur. Mesbkun hkm, kard yani imamla birlikte klamad rekatlar kazya baladktan sonra, tek bana namaz klan kimse gibidir. Sbhneke'yi okur, kraat iin ez besmele eker ve okumaya balar. nk bu kimse kraat bakmndan namazn ba tarafn kaz etmektedir. Bu durumda eer kraati terkederse namaz fsid olur. Sbhneke duasn okuma yeri, eer klnan namaz le ve ikindi namaz gibi gizli okunan namaz ise iftitah tekbirinden sonradr. Eer aktan okunan namaz ise ve imam kraat etmekte iken yetimi ise, salam gre gre Sbhneke'yi okumayp imamn kraatini dinler, Sbhneke'yi kendi kaz edecei rekatlarda okur ve tek bana namaz klanlarda olduu gibi Sbhneke'den sonra ez besmele eker.

286

LMHAL

Mesbkla ilgili uygulama rnekleri: 1. Sabah namaznn ikinci rekatnda imama uyan mesbk, tekbir alp susar, imam ile birlikte son oturuta yalnz Tahiyyt okur, imam selm verince kendisi ayaa kalkar, kard ilk rekat klmaya balar. Sbhneke ve ez besmeleden sonra Ftiha ile bir miktar Kur'an okur, rk ve secdelerden sonra oturup, Tahiyyt ile Salli-brik ve Rabben tin dualarn okuyarak selm verir. 2. Akam namaznn ikinci rekatnda imama uyan kimse de birinci rekat iin bu ekilde hareket eder. Akam namaznn son rekatnda imama uyan kimse, Sbhneke'yi okur, imamla beraber o rekat klp teehhtte bulunur, bundan sonra kalkar. Sbhneke'yi okuyup ez besmele eker ve Ftiha ile bir sre veya bir miktar yet okur; rk ve secdelerden sonra oturur, sadece Tahiyyt okur, sonra Allah ekber diyerek ayaa kalkar, besmele ekip Ftiha ile bir sre veya birka yet okuyarak, rk ve secdeleri ve son oturuu yapar ve selm ile namazdan kar. Bu durumda defa teehhtte bulunmu olur. Bununla birlikte mesbk, ikinci rekatn sonunda yanlarak oturmayacak olsa, kendisine sehiv secdesi gerekmez; nk bu rekat bir ynyle birinci rekat mesabesindedir. 3. Drt rekatl namazn son rekatnda imama uyan kimse imam ile teehhtte bulunduktan sonra kalkar, Sbhneke, Ftiha ve bir sre okuyup oturur ve Tahiyyt okuduktan sonra kalkar. Geri kalan iki rekat tamamlar. 4. Drt rekatl namazn nc rekatnda imama yetien kimse, kendisinin birinci oturuunu imamn son oturuuyla birlikte yapar, kalknca ilk iki rekat kaza edecei iin, kendisi bu ilk iki rekat nasl klacak idiyse ylece klar. 5. Drt rekatl bir namazn ikinci rekatnda imama uyan kimse, rekat imamla klm olur, teehht okuduktan sonra kalkar, klamad ilk rekat klp oturur ve selm verir. mama ilk rekatn rkunda yetien kimse, mesbk deil mdrik saylr. Fakat imama rkdan sonra yetien kimse o rekat karm olur ve mesbk durumuna der. Teehht miktar oturduktan sonra imam daha selm vermeden nce mesbkun ayaa kalkmas mekruh saylmtr. Ancak abdestinin veya vak-

NAMAZ

287

tin skk olmas durumunda mesbk imamn selm vermesinden nce kalkp namazn tamamlayabilir. Eb Hanfe'ye gre, tek bana namaz klan kimse terik tekbirleri ile ykml olmad halde, mesbk kurban bayramnda terik tekbirlerini imam ile birlikte alr, daha sonra ayaa kalkp kard rekatlar tamamlar. mam selm vermeden nce Tahiyyt' okuyup bitirmi olan mesbk, isterse kelime-i ehdeti tekrar eder, baka bir gre gre ise susar. En dorusu Tahiyyt' yava yava okumaktr. mam drdnc rekatta oturup yanllkla beinci rekata kalksa, mesbkun namaz bu kyam ile fsit olur. Fakat drdnc rekatta oturmadan beinci rekata kalkm ise, secdeye varmadka mesbkun namaz bozulmaz.

X. CUMA NAMAZI
Cuma, slm dininde ok nemli kabul edilen haftalk toplu ibadet gndr. eitli hadislerden anlaldna gre cuma gn, daha nce yahudi ve hristiyanlar iin haftalk ibadet gn olarak belirlenmi, fakat onlar bunu deitirerek yahudiler cumartesiyi, hristiyanlar pazar haftalk toplant ve ibadet gn kabul etmiler; son olarak cuma gn, mslmanlar iin yeniden haftalk ibadet gn klnmtr. Cuma gnnn nemine ve haftalk toplu ibadet gn seilmesinin anlamna ilikin olarak Hz. Peygamber'den birok hadis rivayet edilmektedir. Bunlardan bazlar yle sralanabilir: "Gnein doduu en hayrl gn
cumadr; dem o gn yaratlm, o gn cennete girmi ve o gn cennetten kmtr. Kyamet de cuma gn kopacaktr" (Mslim, Cuma, 18). Baka bir hadiste bu gnde yaplan dualarn kabul edilecei bir ann (icbet saati) bulunduu haber verilmektedir. Bir rivayete gre Hz. Peygamber "Ben icbet saatinin, hangi an olduunu biliyordum, fakat Kadir gecesi gibi, bu da bana unutturuldu" (Hkim, I, 279) buyurmutur.

limler Hz. Peygamber'in bu ifadesine dayanarak Allah'n gzel isimleri arasnda ism-i azamn, ramazann son on gn ierisinde Kadir gecesinin gizli tutulmas gibi icbet saatinin de gizli tutulduunu ve bu suretle insanlarn gn boyu Allah'a ynelmelerinin salanmasnn hedeflendiini sylemilerdir. Yine cuma gn ile ilgili olarak, gerekli temizlii yaptktan sonra camiye gidip hutbe dinleyen ve namaz klan kimsenin daha nceki cuma ile

288

LMHAL

bu cuma arasnda iledii gnahlarn affedilecei belirtilmi (Buhr, Cuma, 6, 19; Mslim, Cuma, 26), bu gn hafife alarak cuma namazn terkeden kimsenin kalbinin mhrlenecei bildirilmitir (Eb Dvd, Salt, 204). Kurban bayram arefesinin cumaya rastlamas halinde halk arasnda o yl yaplan haccn, "hacc- ekber" (byk hac) olarak isimlendirilmesi de cumann nemiyle ilgilidir. Cuma gn mslmanlar asndan byk nem tad ve deta bir bayram gn kabul edildii iin, perembe gn akamndan balamak zere madd ve mnev temizlie her zamankinden daha fazla nem vermek gerekir. Bunlarn banda boy abdesti almak gelir ki cuma gn boy abdesti almak bilginlerin ouna gre snnet, bazlarna gre farzdr. Bunun yannda, cuma gn namaza gelmeden nce trnak kesme, dileri temizleme gibi beden temizlikler yapmak, temiz elbiseler giymek, bakalarn rahatsz etmeyecek, aksine onlarn houna gidecek gzel kokular srmek snnet olan davranlardr. Mmin, byle deerli ve nemli bir gnn mnev havasna girmeli, dua ve tvbesini bu gnde sakl olup dua ve tvbelerin kabul edilecei vakit olduu bildirilen "icbet saati"ne denk drmeye almal, ayrca Kur'an okumal, tezekkr ve tefekkr etmeli, Reslullah'a salt selm getirmeli ve samimi bir kalp ile yce Allah'a dua ve istifarda bulunmaldr. Hutbe okunurken konumak, cuma vakti alveri yapmak ve cuma gn yolculua kmak gibi yaplmas, cuma namaznn terkine yol aabilecei endiesiyle ho karlanmayan davranlarn hkmleri aada ele alnacaktr.

A) DNDEK YER ve HKM

Cuma namaz farz- ayndr. Farz olduu, Kitap, Snnet ve icm ile sabittir. Kur'n- Kerm'in 62. sresi, cuma namazndan bahsettii iin Cuma sresi olarak adlandrlmtr. Bu srede yce Allah yle buyurmutur: "Ey
iman edenler! Cuma gn namaza arlnca Allah' anmaya (namaza) koun ve alverii brakn. Eer bilirseniz, bu sizin iin daha hayrldr. Namaz klnnca yeryzne yayln da Allah'n lutfunu arayn ve Allah' ok ok ann ki felah bulasnz" (el-Cuma 62/9-10).

Hadis kitaplarnda gerek cuma namaznn fazileti, gerekse kuvvetli bir farz olduu ve bu namaz zrsz olarak terketmenin byk gnah sayld konusunda sahih hadisler bulunmaktadr. "Allah, nemsemedii iin
cumay terkeden kimsenin kalbini mhrler" (Eb Dvd, Salt, 204; bn

NAMAZ

289

Mce, kamet's-salt, 93; Tirmiz, Cuma, 7; Nes, Cuma, 2) ve "Birtakm kimseler, ya cuma namazn terketmekten vazgeerler ya da Allah onlarn kalplerini mhrler ve artk onlar gafillerden olurlar" (Mslim, Cuma, 12; Nes, Cuma, 2).

Hz. Peygamber'in cuma namazn ilk defa hicret esnasnda, Medine yaknlarndaki Rnn vadisinde Slim b. Avf kabilesini ziyaretleri srasnda oradaki namazghta kldrm olduu bilginlerce kabul edilmektedir. te yandan, kaynaklarda daha hicretten nce Esad b. Zrre'nin Medine'de cuma namaz kldrd kaydedilmektedir. Bu durum karsnda cuma namaznn ne zaman farz klnd hususunda iki farkl rivayet ve gr ortaya kmtr. Bunlardan birincisine gre cuma namaz Mekke'de farz klnm olmakla birlikte mriklerin basklar yznden orada klnamamtr. Dier rivayete gre, cuma namaz hicret esnasnda farz klnmtr ve ilk cumay Hz. Peygamber Rnn vadisinde kldrmtr. Bu rivayeti benimseyenlere gre, Esad b. Zrre'nin cuma namaz kldrmas uygulamas farz deil, nfile hkm kapsamndadr. Btn mctehidlere gre cuma namaz farz- ayn olup, Reslullah zamanndan itibaren farkl gr aklanmad iin, bu hususta icm meydana gelmitir. Cuma namaz, cuma gn le namaz vaktinde klnan ve farz iki rekat olan bir namazdr. Bu namazdan nce hatibin hutbe okumas namazn shhat (geerlilik) artlarndandr. Cuma namaz o gnk le namaznn yerini tutar.

B) CUMA NAMAZININ ARTLARI

Cuma namaznn farz olabilmesi iin belli birtakm artlarn gereklemi olmas gerekir. Bu artlar vcb artlar ve shhat artlar olmak zere iki eittir. Vcb artlar, cuma namaz klmakla ykml olmann artlardr; shhat artlar ise klnan namazn sahih yani geerli olmasnn artlardr. Shhat artlar yerine cuma namaznn edasnn artlar da denilir. Aada vcb artlar ve shhat artlar ayr ayr saylp aklanacaktr. Ancak, dikkat edilmelidir ki, aada shhat artlar arasnda saylacak eylerden (ki bunlar; a) Vaktin girmi olmas. b) Devlet bakannn hazr bulunmas veya izni ve c) Bulunulan yerin ehir veya ehir hkmnde olmasdr), esasen hem vcb hem shhat artlardr. Zira bu artlar ileri srenlere gre bunlardan biri bulunmadnda cuma namaz kiiye farz olmayaca gibi, klmas halinde geerli de olmaz.

290

LMHAL

a) Cuma Namaznn Vcb artlar Bir kimseye cuma namaznn farz olmas, o kimsede vakit namazlarnn farz olmas iin aranan artlardan baka u artlarn da bulunmasna baldr: 1. Erkek olmak Cuma namaz erkeklere farz olup kadnlara farz deildir. Bu konuda btn fakihler gr birlii etmitir. Fakat kadnlar da camiye gelip cuma namaz klsalar, bu namazlar sahih (geerli) olur ve artk o gn ayrca le namaz klmazlar. Cuma namaz klmay emreden yet genel ierikli olduu halde kadnlarn niin cuma namaz klmadklar hatra gelebilir. ok fazla teknik ayrntya girmeden bir iki nokta zerinde durarak bu konuya aklk getirmeye alalm. Burada gzden karlmamas gereken hususlarn banda konunun Arap dilinin zellii ile ilgisi gelmektedir. Arap dilinde erkek ve kadna yaplan hitap kalb birbirinden farkldr. Kadnlara yaplan hitabn iinde erkeklerin bulunmas, dilin yaps bakmndan imknszdr. Kadnlara yaplan hitap, sadece ve sadece kadnlara yaplm bir hitaptr. Buna mukabil, erkeklere ynelik hitabn kapsamna kadnlarn girip girmedii, yani bu hitabn kadnlara da ynelik olup olamayaca, dilciler arasnda tartmal bir konudur. Kimi dilciler erkeklere ynelik hitabn ierisine kadnlarn girmediini, kimileri de girdiini sylemilerdir. Dilcilerin bu farkl iki kanaati, usulclerin, o tr yetlerin, yani erkeklere ynelik hitap ieren yetlerin anlalmasnda ister istemez etkili olmutur. Kimi usulcler, erkeklere ynelik hitabn ierisine kadnlarn dahil olmad ynndeki anlay kabul etmiler ve yetleri bu dorultuda anlamlandrp, onlardan hkm karmlardr. Bu anlaya gre, erkeklere ynelik hitabn ierisine kadnlar dil kurallar gerei, girmezler. Fakat baz dil d karneler sebebiyle, erkeklere ynelik hitaba kadnlar da dahil olur. Bu dil d karnelerin banda, getirilen hkmn anlam ve mahiyeti ile bu hkmn ierik bakmndan erkek-kadn fark dikkate alnacak trden olup olmad gelmektedir. Bu farkllk, tabii ki bir cinsiyet ayrmndan deil, aksine fizik yap ile toplumsal stat ve buna bal olarak haklar ve sorumluluklar dengesinden kaynaklanan bir farkllktr. Kimi usulcler ise dilcilerin teki kanaatini esas alarak ve kural olarak, erkekler hitabnn ierisine kadnlarn da girdiini, fakat cuma namaz gibi baz konularda, birtakm haric karneler ile kadnlarn hitap kapsam dnda tutu-

NAMAZ

291

lacan ileri srmlerdir. Kadnlarn hitap kapsam dna alnmasna gereke olan hric karneler cmlesinden olmak zere, o dnemdeki kadn telakkisi, kadnn ailedeki grev ve sorumluluklarna ve cemaat kavram ve dayanmas ierisinde kadnlarn yerine ilikin anlay gsterilebilir. Her hlkrda, kadnlarn cuma namaz klmakla ykml olup olmadklar meselesi, sonucu bakmndan din bir mesele olmakla beraber, bu sonuca ulamann balang ve hareket noktas bakmndan ncelikle bir dil ve teml meselesidir. Bu itibarla, meseleyi tabii zemininin dna karp abartmak ve Trkemizde erkeklere hitap ile kadnlara hitap arasnda dilin yaps bakmndan byle bir ayrmn bulunmaynn salad rahatlktan yararlanarak "Allah, 'Ey inananlar, cuma iin ar yapld vakit, zikre yani cuma namazna koun' diyor, kadnlar da inananlar grubunda olduuna gre onlarn da gitmesi gerekir" demek, kolayclk olmas bir yana meseleyi saptrmak anlamna gelir ve bu tutum yarar yerine zarar verir. Belirtmek gerekir ki, dilcilerin ve bal olarak usulclerin grlerinden her ikisine gre de, balangtan beri kadnlarn cuma namaz ile mkellef olmadklar sonucuna ulalmtr. Hric karneler meselesini tm detaylaryla burada aklamak yerine, bahsedeceimiz ikinci nokta erevesinde ele almak yeterli olacaktr. Bu meselede dikkate alnmas gereken ikinci nokta, Hz. Peygamber'in uygulamasna ve on drt asrlk gelenein durumuna baklmasdr. Hz. Peygamber'in, kadnlar cuma namaz klmakla ykml tutup tutmadnn bilinmesi, bal bana balayc olmasnn yannda, ayn zamanda, belirleyici bir karne deerine de sahip olacaktr. lk dnemlere ilikin btn literatr, kadnlarn zaman zaman cuma namazna katldklarn, fakat Hz. Peygamber'in kadnlar cuma namaz klmakla ykml tutmadn ok ak ve net bir ekilde ortaya koymaktadr. Ayrca Hz. Peygamber'in cuma namaznn kadn, ocuk, hasta ve kle dnda, cemaat ierisinde bulunan her mslmana farz olduunu bildiren bir sz de bulunmaktadr (Eb Dvd, I, 280; Hkim, I, 425). Hz. Peygamber'in bu sz ve uygulamas, kadnlarn genel hitap ierisinde yer ald grn ne srenler tarafndan hric bir karne olarak deerlendirilmi ve yetin genel ifadesini daraltt sylenmitir. te yandan, on drt asrlk sre ierisinde, kadnlarn cuma namaz klmas gerektiini syleyen hibir lim kmamtr. Bu durum, kadnlarn cuma namaz klmakla ykml olmadklar konusunda bir icm gerekletiini gstermektedir. Fakat bizim asl sylemek istediimiz byle bir icmn bulunmas deil, belki ilve olarak, hibir toplumda, hibir kltrde ve Snn

292

LMHAL

veya gayr-i Snn hibir mezhepte farkl bir grn ortaya kmam olmasdr. Dinin ve dindarln simgesi olan ve belli bir biimsellik hatta sembolizm tayan ibadetler, zaman ve zemin deimesinden etkilenmezler. Bu onlarn mahiyetinden ileri gelir. nk salt ibadet olan merasimlerin deimesi, bir anlamda dinin deimesi, yozlamas sonucuna gtrr. Salt ibadet olmamakla birlikte genel anlamda ibadet ierikli konularda bir ihtiyat pay ile hareket etmek uygun olmakla birlikte, uygulamasnda birtakm glkler ortaya kmsa veya uygulanmas, konulu espri ve amacyla eliir hale gelmise, bu takdirde z korumak zere lzumlu yeni dzenlemelerin yaplmas gerekli hale gelebilir. Sonu olarak, kadnlarn cuma namaz klmas konusunda bir serbestlik vardr; msait zaman ve zemin bulan kadnlar cuma namaz klabilirler. Bu durum, dinin onlara tand bir muafiyettir. Din ykmllkten muafiyetin ayrm olarak alglanmasnn yanll kadar byle bir ilve ykmlln kadnlara ne kazandraca hususu da zerinde dnlmeye deer bir husustur. Fakat cuma namazn kadnlara farz haline getirerek onlar cuma namaz klmaya mecbur etmek, hibir sebeple olmasa bile, asrlarca sregelen gelenei gereksiz yere ve haksz olarak hie saymak olduu iin yanltr ve aslszdr. 2. Mazeretsiz Olmak Baz mazeretler, cuma namazna gitmemeyi mubah klar ve byle bir mazereti bulunan kiiye cuma namaz farz olmaz. Fakat byle kimseler de kendilerine cuma namaz farz olmad halde, bu namaz klarlarsa namazlar sahih olur ve artk o gn ayrca le namaz klmazlar. Cuma namazna gitmemeyi mubah klan belli bal mazeretler unlardr: 1. Hastalk. Hasta olup cuma namazna gittii takdirde hastalnn artmasndan veya uzamasndan korkan kimse cuma namaz klmakla ykml olmaz. Yrmekten ciz durumda bulunan ok yal kimseler de bu konuda hasta hkmndedirler. Cuma namaz iin camiye gittii takdirde hastaya zarar geleceinden korkan hasta bakc iin de ayn hkm geerlidir. Mikrobik ve bulac hastalklara yakalanm kimseler de cuma namazna gelmeyebilirler. 2. Krlk ve ktrmlk. Kr (m) olan bir kimseye, kendisini camiye gtrebilecek biri bulunsa bile, Eb Hanfe, Mlikler ve filer'e gre, cuma namaz farz deildir. Hanbeller'le, Eb Ysuf ve Muhammed'e gre ise,

NAMAZ

293

kendisini camiye gtrebilecek biri bulunan mya cuma namaz farzdr. Kendisini camiye gtrebilecek kimsesi bulunmayan mya ise, btn bilginlere gre cuma namaz farz deildir. Ayaklar fel olmu veya kesilmi kimselerle yatalak hastalara da cuma namaz farz deildir. 3. Uygun olmayan hava ve yol artlar. Cuma namazna gittii takdirde kiinin nemli bir zarara veya skntya uramasna yol aacak ok iddetli yamur bulunmas, havann ok souk veya scak olmas veya yolun ar amurlu olmas gibi durumlarda cuma namaz ykmll der. 4. Korku. Cuma namazna gittii takdirde mal, can veya namusunun tehlikeye gireceine dair endieler tayan kimseye de cuma namaz farz deildir. Cuma namaznn farz olmas iin bu iki artn (erkeklik ve mazeretsizlik) bulunmas gerektii hususunda fakihler gr birlii iindedirler. Bundan sonraki artlarda ise fakihler arasnda gr farkllklarna rastlanr. 3. Hrriyet Hr olmayan kimseler yani kle ve esirler, fakihlerin byk ounluuna gre, cuma namaz ile ykml deildir. Esasen bu artn konulmasnn altnda, klelik uygulamasnn devam ettii dnemlerde, klenin efendisine kar sorumluluklarn tam ve eksiksiz olarak yerine getirmesi dncesi yatar. Cuma namaznn klelere farz olmadn syleyen fakihler bu hkm, klenin grev ve sorumluluu konusundaki anlay zerine kurmulardr. Buna gre kle, tm zamann efendisine tahsis etmek durumundadr. Cuma namaz klmakla ykml tutulacak olursa, efendisine kar grevini aksatm olacak ve bu sebeple efendisinden azar iitecek ve belki de ceza grecektir. Hz. Peygamber, klenin cuma namaz klmas gerekmediini sylerken, toplumda klelerin stats konusundaki hkim anlay dikkate almtr. Zhirler, toplumsal olguyu dikkate almadklar iin, cuma namaz klmak iin hr olma artn aramamlardr. Bu ynyle dnld zaman, hrriyet artnn hangi anlam zerine getirildii ve bu artn hapis yattklar iin hrriyetleri kstlama altna alnm olan kimselerle alkas olmad anlalr. Bu bakmdan hapiste olan kiilerin, cuma namaz klmalarna, fizik artlar ve baz imknlarn eksiklii dnda bir engel bulunmamaktadr. Mahpuslarn cuma namaz klabilmeleri iin fizik artlarn hazrlanmas ve gerekli dzenlemenin yaplmas istenebilir. Cuma namaznn klnaca yerin herkese ak olmas (izn-i m) art, zel durumundan dolay hapishaneyi iine almaz.

294

LMHAL

4. kamet Fakihlerin byk ounluuna gre cuma namaznn vcip olmas iin, kiinin cuma namaz klnan yerde ikamet ediyor olmas gerekir. Bu bakmdan cuma namaz dinen yolcu saylan (sefer) kimselere farz deildir. Zhr ve brhim Neha gibi baz mctehidlere gre yolcu seyir halindeyken deil de, cuma namaz klnan yerde konaklam halde iken, orada kald srece cuma namaz klmakla ykmldr. Zhirler'e gre ise cuma namaz yolculara da farzdr. b) Cuma Namaznn Shhat artlar 1. Vakit Cuma namaz, Hanbeller'in dndaki mctehidlere gre, cuma gn le namaz vaktinde klnr; le namaznn vaktinden nce veya sonra klnmas sahih deildir. Hanbeller'e gre ise cuma namaz, cuma gn, gnein bir mzrak boyu ykselmesinden itibaren le namaznn vakti kncaya kadar klnabilir. 2. Cemaat Cuma namaz ancak cemaatle klnan bir namaz olup mnferiden, yani tek bana klnamaz. Bunun yan sra dier farz namazlarda imamla birlikte bir kiinin bulunmas cemaat iin yeterli olduu halde, cuma namaznda cemaat olabilmek iin daha fazla kiinin bulunmas, yani cemaati oluturanlarn belli bir saynn altnda olmamas gerekir. Cuma namaz klabilmek iin gerekli asgari saynn ka olduu hususunda farkl grler bulunmaktadr. Hanef mezhebinde, mam Eb Hanfe ve mam Muhammed'e gre, cuma namaz iin imamn dnda en az kiinin daha bulunmas arttr. Bunlar yolcu veya hasta da olsalar bu art yerine gelmi saylr. mam Eb Ysuf'a gre ise, imamn dnda en az iki kiinin bulunmas gerekir. Cuma namaznn geerli olmas iin, cemaatin says, mam Eb Hanfe'ye gre en azndan birinci rekatn secdesine kadar aranlan asgari saynn altna dmemeli, hi deilse bu sre iinde imamla birlikte hazr olunmaldr. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre iftitah tekbiri alnncaya kadar, Zfer'e gre ise ikinci rekattan sonra teehht miktar oturuncaya kadar hazr bulunulmaldr. Cemaati oluturan kiiler daha nce dalrlarsa cuma namaz geersiz olur, yeni batan le namazn klmak gerekir.

NAMAZ

295

fi'ye gre ise, bir yerde cuma namaz klabilmek iin akll (kl), bula ermi (ergen, bli), hr, erkek, mukim ve oraya yerlemi olan en az krk ykmlnn bulunmas arttr. Buna gre, bir yerde krk kii bulunsa da, bu krk kiiden bir ksm kle, kadn veya yolcu olsa, ya da ticaret veya renim grme gibi bir amala orada bulunuyor olsalar, bu kimselerden oluan krk kiiyle cuma namaz klnamaz. Ayrca, bu krk kiinin hepsi veya bir ksm, yazn veya kn ya da her iki mevsimde g eden gebelerden oluuyorsa, bu durumda da, cuma namaz eda edilemez. Hatta bu krk kiinin iinde Ftiha sresini okuyamayan bir mm bulunsa bu kimse saydan drlr ve bu durumda say krktan aaya indii iin, bu kimselerle de cuma namaz sahih olmaz. Ancak Ftiha sresini okumay renmek iin gayret gsterdii halde bunu henz baaramam kimseler sayya dahil edilir. Cuma namazn kldran kiinin yolcu olmas durumunda, kendi dnda krk kiinin bulunmas gerekir. Ayrca, bu mezhebe gre, namazn herhangi bir blmnde veya hutbe esnasnda say krktan aaya derse namaz fsid olur. Hanbeller'in gr de genel hatlaryla fi mezhebinin gr gibidir. Mlik mezhebinde mehur ve tercih edilen gre gre, cuma namaz iin cemaatin imamdan baka en az on iki kii olmas arttr. Ancak mam Mlik'ten bu konuda kesin bir say belirlemeksizin, krk kiiden az sayda olan bir cemaatle cuma namaz klnabilirse de drt kii gibi az bir say ile klnamayaca ynnde bir gr de nakledilmektedir. Mlikler'e gre cuma namaznda imamn mukim olmas arttr. Bu grlerin dnda, Taber'nin cuma namaz iin imamdan baka bir kiinin bulunmasnn yeterli olacana dair bir gr olduu gibi, bu sayy en az drt, yedi, dokuz, yirmi, otuz ve seksen olarak belirleyen ictihadlar da bulunmaktadr. 3. ehir slm bilginleri cuma namaz klnacak yerin ehir veya ehir hkmnde bir yerleim birimi olmasn art komulardr. Fakat gerek bu artn ayrntlar konusunda gerekse bir yerleim biriminde birden fazla yerde cuma namaz klnp klnamayaca hususunda gr ayrlklar vardr. Hanefler'e gre, cuma namaz klnacak yerleim biriminin ehir veya ehir hkmnde bir yer olmas ya da byle bir yerin civarnda bulunmas gerekir. Bir yerleim biriminin hangi durumda ehir hkmnde saylaca hususunda farkl rivayetler bulunmaktadr. Hanef mezhebinde fetvaya esas

296

LMHAL

olan (mft bih) gre gre bu kriter "en byk camisi orada cuma namaz ile ykml bulunanlar alamayacak kadar nfusa sahip olma" eklinde belirlenmitir. Baz yazarlarca bu kriter, bir yneticisi olan yerleim birimi olarak ifade edilmitir. ehrin civar ifadesiyle de bu artlardaki yerleim birimlerinin yaknlarnda bulunan mezarlk, at alanlar ve eitli gayelerle toplanmak iin hazrlanan sahalar ve bu uzaklktaki yerler kastedilmektedir. Kaynaklarda geen bu ehir ifadesinin gnmzde, byk veya kk yerleim birimi olarak anlalmas gerektii, bu bakmdan farz eda edecek sayda cemaatin yerleik bulunduu ky, belde gibi tm birimlerde cuma namaznn klnabilecei bilginlerce kabul edilmektedir. Mlikler'e gre cuma namaz klnacak yerin, insanlarn devaml oturduklar ehir, ky vb. bir yerleim birimi veya buralarn civarnda bir yer olmas gerekir. Bu bakmdan adr vb. barnaklardan oluan ve geici olarak oturulan yerlerde cuma namaz klnamaz. Mlikler ayrca, cuma namaz klnacak yerde cami bulunmasn da art komulardr. filer'e gre de, cuma namaznn insanlarn devaml olarak oturduklar bir ehir veya kyn snrlar iinde klnmas gerekir. lde veya adrlarda yaayanlar, yani belli bir yerleim birimi iinde oturmayanlar sayca ne kadar ok olurlarsa olsunlar orada cuma namaz klamazlar. Hanbeller'e gre ise, cuma namaznn klnabilecei yerin en az krk kiinin devaml olarak oturduu yer olmas arttr. 4. Cami Bir yerleim biriminde birden fazla yerde cuma namaz klnp klnamayaca konusunda farkl grler bulunmaktadr. Btn mezhepler bir ehirde klnan cuma namaznn mmkn olduunca bir tek camide klnmas gerektii zerinde durmulardr. Cuma, toplanma, bir araya gelme gibi anlamlar ierdiinden, bu art da esasen toplanma, bir araya gelme ve bu suretle birlik ve btnlk oluturma esprisiyle ilgilidir. Bu espriyi her zaman canl tutmak gerekmekle birlikte, gnmzde ok byk saylarda insanlarn yaad ehirler gz nne alndnda, cuma namazn bir veya birka yerde klmay sz konusu etmek, hem bu byklkte cami olamayaca iin hem de ulam artlar asndan, mmkn ve anlaml deildir. Bu konuda Hanef mezhebinin ve teki mezheplerin grleri genel hatlaryla yledir:

NAMAZ

297

Eb Hanfe'den bu konuda nakledilen iki grten birine gre bir ehirde yalnz bir yerde cuma namaz klnabilir; dierine gre ise bir ehirde birden fazla yerde cuma namaz klnabilir. mam Muhammed bunlardan ikincisini benimsemitir. Eb Ysuf'a gre ise, ehrin ortasndan nehir geip de ehri ikiye blyorsa veya ehir zayf ve yal kimselerin cuma klnan camiye gelmelerini zorlatracak lde byk ise bir ehirde iki yerde cuma namaz klnabilir; bu durumlar sz konusu deilse sadece bir yerde klnr. Hanef mezhebinde fetvaya esas olan ve kuvvetli bulunan gr, bir ehirde birden fazla cami bulunmas halinde btn camilerde cuma namaz klnmasna cevaz veren grtr; ki bu zaten, Eb Hanfe'den nakledilen iki grten biri ve ayn zamanda mam Muhammed'in grdr. filer'e gre, bir ehirde birden fazla cami bulunsa bile, birden fazla yerde klmay zorunlu klan sebepler olmadka sadece bir camide cuma namaz klnr; byle bir sebep yokken, birden fazla camide cuma namaz klnsa, sadece namaza ilk balayanlarn cuma namazlar sahih olur, dierlerininki sahih olmaz. Bu durumda dierlerinin sonradan le namaz klmalar gerekir. Ancak, ehrin ok byk olmas sebebiyle, cuma namaz iin herkesin bir yere toplanmas ok zor olursa veya gvenlik, salk vb. konularda ciddi endieler bulunmas sebebiyle bir yerde toplanlmasnda saknca varsa, ihtiya durumuna gre, bir ehirde birden fazla yerde cuma namaz klnabilir. Bu tr sebeplerden dolay, bir ehirde birden fazla yerde cuma namaz klnrsa, buralarda cuma namaz klanlarn ayrca le namaz klmalar gerekmez. Mlikler'deki tercih edilen gre gre de, fi mezhebinde olduu gibi, birden fazla yerde klmay zorunlu klan sebepler olmadka, bir ehirde sadece bir yerde cuma namaz klnr. Byle bir sebep olmad halde bir beldede birden fazla camide cuma namaz klnsa sadece o beldedeki en eski camide (teden beri o beldede cuma namaznn klnageldii camide) klanlarn cuma namazlar sahih olur. Hanbeller'e gre de, zorlayc sebepler yoksa, bir ehirde sadece bir yerde cuma namaz klnr. Bir cami yeterli olduu halde iki camide, iki cami yeterli olduu halde nc camide cuma namaz klnamaz. Hanbeller'e gre ihtiya bulunmad halde, birden fazla yerde cuma namaz klnsa, bu durumda sadece devlet bakan veya temsilcisinin kldrd cuma namaz sahih olur; bu durumda, cuma namazn nce veya sonra klmak nemli deildir.

298

LMHAL

5. zin Hanefler, cuma namazn devlet bakan veya temsilcisinin ya da bunlar tarafndan yetkili klnan bir kiinin kldrmas gerektiini ileri srmlerdir. Hanefler'in dndaki dier mezhepler cuma namaznn geerlilii iin bu art aramazlar. Ancak Hanefler'in dndaki baz bilginlere gre de, baz durumlarda mesel zorunlu olmad halde birden fazla yerde cuma namaz klnmas durumunda sadece devlet bakan veya temsilcisinin kldrd cuma namaz sahihtir. Bir camide cuma namaz kldrmas iin kendisine yetki verilen kimse, o camide cuma namazn kendisi kldrabilecei gibi bir bakasna da kldrtabilir. Namaz iin verilen izin hutbe iin de geerlidir. Cuma namaz, Hulef-yi Ridn dneminden hemen sonra siyas bir ierik kazanmaya balamtr. Baz yrelerde ve dnemlerde, hutbelerde Ali'ye, baz dnemlerde veya yerlerde de Muviye'ye lnet okunduu grlm; hutbe bir anlamda, siyas kanaatin ve hangi tarafta olunduunun gstergesi haline gelmitir. leriki zamanlarda ise hutbenin biri adna okunmas, onun isyan bayran ektii ve siyas bamszln iln ettii anlamna gelmeye balam, dolaysyla hutbe ve cuma namaz deta siyas bir sembol olmutur. Tarih kitaplarnda, adna hutbe okutmak veya adna hutbe okunmak eklinde yer alan ifadeler de cuma namaznn zaman ierisinde siyasal bir ierik kazandn gstermektedir. zellikle Abbsler'den itibaren resm veya yar resm mezhep durumunda olan Hanef mezhebinin limleri ister istemez bu siyas konjonktrden etkilenmiler ve cuma namaz iin daha nce bulunmayan birtakm artlar ileri srmek durumunda kalmlardr. Dolaysyla cuma namaz klmak iin devlet bakannn izninin aranmas art eski siyas ieriini kaybetmi olduu iin, gnmzde bu art aramaya gerek kalmamtr. te yandan, bu artn hl geerliliini koruduu dnlse bile, bir lkede camilerin yaplmasna izin verilmesi, imamlarn maalarnn devlet tarafndan denmesi ve bu iler iin kamusal bir rgtlenmenin mevcut olmas, cuma namaznn klnmas iin de izin saylr ve art yerine gelmi olur. Sonraki Hanef fkhlar, devlet bakannn veya izninin bulunmamas durumunda bir cemaat tekil edebilen mslmanlarn, aralarndan birine cuma imaml selhiyeti vererek bu namaz klabileceklerine fetva vermilerdir. Cuma klnan yerin herkese ak olmas anlamnda genel izin de (izn-i m), baz kitaplarda ayr bir art olarak deerlendirilmekle birlikte, bir anlamda devlet bakannn izni kapsamnda yer alr.

NAMAZ

299

Hanefler'e gre, bir yerde cuma namaz klnabilmesi iin, o yerde cuma namaz klnmasna, yetkili kimse tarafndan herkese ak olmak zere izin verilmesi arttr. Buna gre, belli bir yerde bulunan kimseler, cuma namaz klnmasna izin verilmi camide, sadece belirli kimseler girmek kaydyla cuma namaz klamazlar. Ancak baka kimselerin de girmesine msaade edildii halde, baka kimseler gelmese ve sadece oradaki kimseler klsalar, cuma namazlar sahih olur. Gvenlik ve gizliliin korunmas gibi sebeplerle herkese ak olmayan yerlerde bulunan cemaat cuma namaz klabilir. Burada izn-i m art zaruret sebebiyle kalkm olur. 6. Hutbe Cuma namaznn shhat artlarndan birisinin de hutbe olduu hususunda fakihler gr birlii iindedirler. Ancak cuma namaznn shhat artlarndan olan hutbenin rknleri ve geerlilik artlar konusunda mezhepler arasnda gr farkllklar vardr. Hutbe, birilerine hitap etmek, bir eyler sylemek demektir. Haftada bir gn bir meknda toplanm olan mminlerin bata din konular olmak zere, onlarn hayatlarn kolaylatracak, ilikilerini uyumlu hale getirecek her konuda aydnlatlmas iin hutbe bir vesile ve bir frsattr. Hutbe esasen bu amac gerekletirmek iin dnlmtr; bu sebeple cemaatin bilip anlad bir dille irad edilir. Cuma namaznn bir parasn tekil eden hutbenin varl, fkhen geerlilii veya en gzel ekilde ifas iin baz artlar aranr. Bunlar ilmihal dilinde hutbenin rknleri, artlar ve snnetleri olarak anlr. aa) Hutbenin Rkn Eb Hanfe'ye gre hutbenin rkn yani temel unsuru Allah' zikretmekten ibaret olduu iin, hutbe niyetiyle elhamdlillah veya sbhnallh veya l ilhe illallah demek suretiyle hutbe yerine getirilmi olur. Fakat bu kadarla yetinilmesi mekruhtur. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre ise hutbenin rkn, hutbe denilecek miktarda bir zikirden ibarettir ki, bu zikrin uzunluunun da en az teehhd miktar kadar yani Tahiyyt duas kadar olmas gerekir. mam Mlik'e gre hutbenin rkn, mminlere hitaben mjdeli veya sakndrc ifade tamasdr.

300

LMHAL

mam fi'ye gre ise hutbenin be rkn vardr. Bu rknler unlardr: 1. Her iki hutbede (hutbenin her iki blmnde) Allah'a hamdetmek. 2. Her iki hutbede Peygamberimize salavat getirmek. 3. Her iki hutbede takvy tavsiye etmek. 4. Hutbelerden birinde bir yet okumak (yetin birinci hutbede okunmas efdaldir). 5. kinci hutbede mminlere dua etmek. Hanbeller'e gre ise hutbenin rknleri, sonuncu hari, filer'deki ile ayndr. bb) Hutbenin artlar Hanefler'e gre cuma namaz hutbesinin sahih olabilmesi iin u artlarn bulunmas gerekir: 1. Vakit iinde okunmas. 2. Namazdan nce olmas. 3. Hutbe niyetiyle okunmas. 4. Cemaatin huzurunda irad edilmesi. Son artn yerine gelmi olmas iin, kendisiyle cuma sahih olan en az bir kiinin bulunmas gerekir. Her ne kadar Hanef mezhebinde hutbenin shhati iin cemaatin art olmadna dair bir gr mevcut ise de, mezhepte daha doru kabul edilen gr, bir kii bile olsa cemaatin huzurunda okunmasnn gerektii eklindedir ve bunun kendisiyle cuma namaz sahih olabilecek bir kii olmas da arttr. Ancak, hutbenin shhati iin cemaatin iitmesi art olmayp sadece hazr bulunmas yeterlidir. 5. Hutbe ile namaz arasnn, yiyip imek gibi namaz ve hutbe ile badamayan bir eyle kesilip ayrlmamas. Hatibin hadesten tahret ve setr-i avret artlarn tayor olmas ve hutbeyi ayakta okumas art deildir. Fakat bunlara riayet edilmesi gerekir. nk bunlar, kabul edilen gre gre snnet olmakla birlikte bunlarn vcip olduunu syleyenler de bulunmaktadr. Hanefler'e gre cuma hutbesinin Arapa olmas art deildir. Mlikler'e gre ise cuma namaz hutbesinin geerli olmasnn artlar unlardr: 1. Hatibin ayakta olmas. 2. Her iki hutbenin de le vakti girdikten sonra irad edilmesi. 3. Her iki hutbenin de hutbe olarak nitelendirilebilecek ierikte olmas. 4. Mescidin iinde irad edilmesi. 5. Namazdan nce olmas. 6. En az on iki kiilik bir cemaatin huzurunda olmas. 7. Aktan okunmas. 8. Arapa olmas. 9. Hutbelerin arasna ve hutbe ile namaz arasna baka bir meguliyetin sokulmamas. Mlikler'e gre de hatibin abdestli olmas art olmad gibi hutbede niyet de art deildir. filer'e gre cuma namaz hutbesinin sahih olabilmesi iin gerekli artlar da unlardr: 1. Hutbenin be rknnden her birinin Arapa olmas. 2. le vakti iinde olmas. 3. Hatibin, gc yetiyorsa hutbeleri ayakta

NAMAZ

301

okumas. 4. Bir mazereti yoksa iki hutbe arasnda oturmas. 5. ki hutbenin rknlerini en az krk kiinin dinlemesi. 6. Hutbenin namazdan nce okunmas ve gerek hutbelerin arasna gerekse hutbe ile namazn arasna baka bir meguliyetin katlmamas. 7. Hatibin hadesten ve necsetten temiz olmas. 8. Hatibin setr-i avrete riayet etmesi. 9. Hatibin erkek olmas. 10. Hatibin krk kiinin duyabilecei ekilde sesini ykseltmesi. 11. Hatibin imamlnn sahih olmas. 12. Hatibin namazn farz ve snnetlerini birbirinden ayracak kadar bilgi sahibi olmas, hi deilse farz snnet olarak bilmemesi. filer'e gre de hutbe iin niyet art deildir.

cc) Hutbenin Snnetleri 1. Hatibin, hutbe iin minbere kolayca ve kimseye eziyet etmeden kabilmesi iin minbere yakn bir yerde bulunmas, cumann ilk snnetini minberin nnde klmas. Byle yapmamas yani mihrapta veya minbere uzak bir yerde klmas mekruhtur. 2. Hatibin minbere ktktan sonra cemaate dnk olarak oturmas ve okunacak ezan bu ekilde dinlemesi. 3. Ezann, hatibin huzurunda okunmas. 4. Hatibin ezandan sonra kalkp, her iki hutbeyi ayakta okumas. Hutbenin ayakta okunmasnn vcip olduu ynnde de gr bulunmaktadr. 5. Hutbe okurken hatibin yznn cemaate dnk olmas. 6. Hutbeye gizlice ez ektikten sonra sesli olarak Allah'a hamd ve sena ile balamas. 7. Kelime-i ehdet okumas ve Hz. Peygamber'e salavat getirmesi. 8. Mslmanlara nasihatte bulunmas. 9. Ez ile Kur'an'dan bir yet okumas. 10. Hutbeyi iki blm halinde yapmas ve iki hutbe arasnda ksa bir sre, ortalama yet okuyacak kadar oturmas. 11. kinci hutbeye de birincide olduu gibi Allah'a hamd ederek ve Hz. Peygamber'e salavat getirerek balamas. 12. kinci hutbede mminleri af ve mafiret etmesi, onlara afiyet ve esenlik vermesi ve onlar muzaffer klmas iin Allah'a dua etmesi. 13. kinci hutbeyi birinciye gre daha alak sesle okumas. 14. Hutbeyi ksa tutmas. 15. Hutbeyi cemaatin iitebilecei bir sesle okumas. 16. Abdestli olmas ve avret yerleri rtl bulunmas. Bunlarn vcip olduu da sylenmitir.

302

LMHAL

17. Hutbeden sonra namaz iin kamet getirilmesi. 18. Cuma namazn hutbe okuyan kiinin kldrmas. Hanefler'in hutbenin snnetleri olarak kabul ettii birok husus afilerde hutbenin sahih olmasnn art olarak grlr.

dd) Hutbenin Mekruhlar Hutbenin snnetlerini terketmek mekruhtur. Ayrca, hutbe okunurken konumak ve konuan birini konumamas iin uyarmak tahrmen mekruhtur. Hatta hatip ile cemaatin din meselelerde soru-cevap eklindeki konumas dahi -Hz. Peygamber'den bu ynde baz uygulamalar rivayet edilmekle birlikte- cami disiplinini bozaca gerekesiyle ho karlanmamtr. Hutbe dinleyenlerin saa sola bakmalar, selm verip almalar da mekruhtur. Hatta Hz. Peygamber'in ad anld zaman ya sessiz kalmal ya da iinden salt selm etmelidir. Hutbe esnasnda namaz klmak dahi mekruhtur.

C) CUMA NAMAZININ KILINII

Cuma gn le vaktinde ezan okunur (d ezan). Camiye girince vakit uygunsa iki rekat tahiyyet'l-mescid, ardndan drt rekat snnet klnr. Bu, cumann ilk snnetidir. Hatip minbere kmad srece bu namazlar klnabilir. Ama hatip minbere km ise, onu dinlemek daha uygundur. Sonra cami iinde bir ezan daha okunur (i ezan), arkasndan minberde imam, cemaate hutbe okur. Bu hutbeden sonra kamet getirilerek cuma namaznn iki rekat farz cemaat halinde klnr ve imam aktan okur. Bundan sonra drt rekat snnet klnr. Bu drt rekat, cumann son snnetidir. Burada yeri gelmiken cuma namaznn farz ve snnetlerinden sonra klnan drt rekatlk "zuhr-i ahr" namaz ve onun devamnda "vaktin snneti" adyla klnn iki rekatlk namaz hakknda bilgi verilecek, bundan sonra da cuma namaznn vaktiyle ve cuma namazyla ilgili baz fkh meselelere temasla konu tamamlanacaktr. 1. Zuhr-i Ahr Namaz. Esasen cuma namaznn farzndan sonra klnan snnet namazn ka rekat olduu konusunda farkl rivayetler ve buna bal olarak farkl grler bulunmaktadr. Eb Hanfe'ye gre cumann farzndan sonra tek selmla drt, fi'ye gre iki selmla drt, Eb Ysuf ve Muhammed'e gre drt art iki (toplam alt) rekat nfile klnr. Baz limler, cumann farzndan sonra klnacak snnetin eer camide klnacaksa drt,

NAMAZ

303

cami dnda bir yerde klnacak ise iki rekat klnmasnn uygun olacan sylemilerdir. Zuhr-i ahr namaz, son le namaz demektir. Cuma namaz, le namaznn vaktinde klnp, onun yerini tuttuuna gre, ayrca bir "son le namaz" klmann anlam nedir? Esasen Hz. Peygamber'den ve ilk dnemlerden gelen rivayetler arasnda zuhr-i ahr diye bir namaz yoktur. Bu namaz, cumann shhat artlarnn, zellikle cuma namaznn bir blgede bir tek camide klnmas artnn ehirlerin nfusunun artmas sebebiyle gereklememesi, dolaysyla bir ehirde birka yerde namaz klma mecburiyetinin ortaya kmasyla birlikte gndeme gelmi bir namazdr. Bunun anlam udur: Cumann her yerleim biriminde tek bir camide klnmas namazn sahih olmas iin art grld takdirde, bir ehirde sadece bir camide cuma namaz klmann da artk imknsz hale geldii gz nnde bulundurulursa, bir ehirde birka camide klnan namazlardan sadece birinin sahih, tekilerin btl olmas kanlmaz olur. Cuma namaz btl olan kiilerin de le namazn klmalar gerekir. Hangisinin sahih, hangilerinin btl olduu bilinmediine gre, hepsinin ihtiyaten yeniden le namaz klmas en uygun zmdr. te bu son le namaz, byle bir ihtiyatn hatta kaygnn rn olup o gnn le namazn kurtarma dncesiyle klnmaktadr. Fakat, bu tedbirin kayna olan kayg ve var sayma mahal yoktur. nk cuma namaznn bir camide klnmas, cumann anlamna uygun olmakla birlikte, nfusu milyonlara ulaan byk ehirlerin ortaya kt gnmzde bu artn yerine getirilmesi mmkn deildir. Fakihlerin byle bir art ileri srm olmasn kendi dnemlerindeki artlarla irtibatlandrmak gerekir. Dolaysyla mam Muhammed'in grne uyularak, izdiham olsun olmasn bir ehirde birden fazla camide cuma namaz klnabileceinin tercih edilmesi kanlmazdr. Nitekim sonraki Hanef fkhlar da bu ictihad fetvaya esas almlardr. Byle olunca, her bir camide klnan cuma namaznn ayr ayr sahih olmas, bu ynden aralarnda bir fark gzetilmemesi esas olup cuma namaz klanlarn ayrca son le namaz (zuhr-i ahr) klmalar gerekmez. Son le namaznn niyetinde ve gerekesinde "cumann sahih olmad" kaygs vardr. Halbuki yukarda saylan artlar yerine getirilerek klnan cuma namaz sahih bir namaz saylacandan, bunu telfi maksadyla ikinci bir namazn klnmas gereksiz olduu gibi byle bir telfi niyeti de doru deildir. 2. Cuma Vakti ve Cuma Namazyla lgili Baz Meseleler. Hanef mezhebine gre cuma namazna imam selm vermeden nce yetien kimse cuma namazna yetimi olur. Bu kii imamn selm vermesinden sonra

304

LMHAL

namazn kendisi tamamlar. Muhammed, Mlik ve fi'ye gre ise, cumaya yetimi saylabilmek iin en az bir rekat imamla birlikte klmak gerekir. Buna gre, imam ikinci rekatn rkundan dorulduktan sonra yetiip uyan kimse, namazn le namaz olarak drde tamamlar. Cuma namazn klmakla ykml olmayan yolcunun ve mazeret sahibi kimselerin, cuma gn cuma namaz klnan bir yerde le namazn cemaatle klmalar mekruhtur. Cuma namazn karan kimseler de le namazn ezansz, kametsiz ve cemaatsiz klarlar. Cuma ile mkellef olanlarn, cuma klnan bir beldede cuma klmayp, cumadan nce veya cuma namaz esnasnda le namazn klmalar haramdr. Cuma gn le (zeval) vaktinden nce yolculua kmakta bir saknca yoktur. Zevalden/ilk ezandan sonra cuma namazn klmadan yolculua kmak tahrmen mekruhtur. Otobs, tren veya uan hareket saati tam da bu saate denk geliyorsa, kiinin kendi ihtiyarn aan bir durum olduu iin bu kerhet kalkar. Bununla birlikte dier mezheplerin, cuma namaznn karlmas endiesine binaen cuma gn fecirden sonra yolculuk yapmaya scak bakmadklarn gz nne alarak mmkn olduka, cuma gn yaplacak yolculuu cuma namazna gre ayarlamak daha uygun olur. Cuma gn cuma ezann iiten kimselerin ar ve pazardaki alverilerini brakp cuma namazna komalar gerekir. Cuma namaz ile ykml kiilerin cuma gn zeval vaktinden sonra hatibin minberde olduu srada alveri yapmalar Hanefler'e gre tahrmen mekruh olmakla birlikte yaplan alveri geerlidir. Dier mezheplere gre bu vakitte alveri yapmak haramdr ve bu esnada yaplan akdin geerli olmayaca kanaati hkimdir.

XI. VTR NAMAZI

Vitir (vitr) Arapa'da iftin kart olan "tek" anlamndadr. Hz. Peygamber, gnn klnan son namaznn tek (vitr) olmasn tavsiye ve tevik etmi (Mslim, Salt'l-msfirn, 53) ve klnma vaktine ilikin olarak da sabah namaznn snnetinden biraz nceki vakti, yani sabah namaz vaktinin girmesine yakn bir vakti nermi (Tirmiz, Vitr, 12; Eb Dvd, Vitr, 8), bununla birlikte gece uyanamayacandan endie edenlerin yatmadan nce klabileceklerini belirtmitir (Mslim, Salt'l-msfirn, 21). Eb Hanfe vitir namaznn vcip olduunu sylerken, Eb Ysuf ve Muhammed ile dier mezhep imam bunun mekked snnet olduunu sylemilerdir. Vitir namaznn vakti, yats namaznn sonrasndan fecrin

NAMAZ

305

domasna kadardr. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre, fecirden sonra klnmaz. Mlik, fi ve Ahmed'e gre ise, sabah namazn klmad mddete, fecirden sonra da vitir namaz klnabilir. Vitir namaz Hanefler'e gre akam namaz gibi bir selmla klnan rekattan ibaret olup akam namazndan fark, bunun her rekatnda Ftiha ve ardndan bir sre ve son rekatta rkdan nce tekbir alnarak Kunut duas okunmasdr. Bu tekbiri almak ve Kunut duasn okumak Eb Hanfe'ye gre vciptir ve hangisi terkedilse sehiv secdesi gerekir. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre Kunut duas okumak snnettir. Mlik, rekat vitir namaz klmay mstehap grmtr. Bu rekatn aras selmla ayrlmaldr, yani her birinde selm verilmelidir. Mlikler'e gre vitir bir rekat olarak da klnabilir. Vitir namaz binek zerinde klnabilir, binek nereye ynelirse ynelsin, saknca yoktur. nk Hz. Peygamber bunu binek zerinde klmtr. Bu husus, vitir namaznn farz olmadna da gereke yaplmaktadr. yle ki; Hz. Peygamber hibir farz namaz binek zerinde klmad halde, vitiri binek zerinde klmtr. yleyse vitir namaz farz deildir. Hanefler'e gre Kunut duas sadece vitir namaznda okunur. fi ve Mlik'e gre, her zaman sabah namaznn farznda rkdan sonra ayakta Kunut duas okunabilir. Bu Kunut duas, Mlikler'e gre mstehap, filer'e gre snnettir. Sabah namaznda Kunut duasn okuyan bir fi veya Mlik imama uyan Hanef, susup bekleyebilecei gibi iinden Kunut duasn da okuyabilir. Vitir namaz, mstakil bir namaz olduu iin yats namazyla birlikte kazya kald vakit kaz edilmesi gerekir. Kunut duas: Allhmme! nn nestenke ve nestafiruke ve nestehdk; ve n'min bike ve netb ileyke ve netevekkel aleyke ve nsn aleyke'l-hayra kulleh nekuruke, vel nekfruk; ve nahleu ve netruk men yefcruk. Allhmme! yyke nabd ve leke nsall ve nescd ve ileyke nes ve nahfid nerc rahmeteke ve nah azbek. nne azbeke bi'l-kffri mlhk. Bu duay okuyamayan kimse "Rabben tin" duasn okur veya kere "Allahmmafir l" veya kere "Y Rabbi" der.

306

LMHAL

Vitir namaz tek klnr. Cemaatle klnmas sadece ramazan ayna mahsustur. Dier gnlerde vitir namazn, yats namazn klp uyuduktan sonra gecenin sonuna doru klmak daha faziletli olmakla birlikte ramazanda cemaatle klmak gecenin sonuna brakmaktan evldr.

XII. BAYRAM NAMAZI

Bayram namaz, biri ramazan bayramnda dieri kurban bayramnda olmak zere ylda iki defa klnan iki rekatlk bir namazdr. Bayram namaz Hanef mezhebinde, cuma namaznn vcb artlarn tayan kimselere vciptir. fi ve Mlikler'e gre mekked snnet, Hanbeller'e gre ise farz- kifyedir. Bayram namaznn shhat artlar, Hanefler'e gre, hutbe hari, cuma namaznn shhat artlar ile ayndr. Sadece hutbenin hkm bakmndan aralarnda fark vardr. Yani cuma namaznda hutbe shhat art olduu halde, bayram namaznda snnettir. Yine hutbe cuma namaznda namazdan nce, bayram namaznda ise namazdan sonra okunur. filer'e gre kadnlar da bayram namaz ile ykmldrler. u var ki bu namazn cemaatle klnmas art olmayp, mnferiden de klnabilir, fakat camide cemaatle klnmas daha faziletlidir. Bayram namaznn dier namazlardan kln bakmndan fark, bunun her rekatnda er fazla tekbir olmasdr. Bu fazla tekbirlere "zit tekbirler" denir. Bu ilve tekbirler vcip olup birinci rekatta kraatten nce, ikinci rekatta kraatten sonra alnr. Tekbirle birlikte eller kaldrlr ve yanlara braklr (ref ve irsl). lk rekatta iftitah tekbirinden sonra eller balanr (itimd) ve "Sbhneke" okunur. Bundan sonra imamla birlikte zit tekbirlere geilir. mamn tekbiri dier tekbirlerde olduu gibi sesli, cemaatin tekbirleri ise alak sesle olur. Allahekber denilerek eller kaldrlr ve yanlara salnr, kere "sbhnellah" diyecek kadar beklendikten sonra yeniden tekbir alnr; ayn ekilde eller kaldrlr, yanlara braklr ve biraz beklendikten sonra bu rekattaki zit tekbirlerin sonuncusu olan nc tekbir alnr ve bu defa eller balanr. Cemaat susar, imam gizlice ez ve besmele ektikten sonra aktan okumaya balar. Ftiha'dan sonra bir sre daha okur, rk ve secdeden sonra ikinci rekate kalklr. kinci rekatta imam, Ftiha ve arkasndan bir sre okuduktan sonra defa tekbir alnr ve eller yanlara salverilir. Drdnc tekbir rka gei tekbiri olup bu tekbirle rkya gidilir ve namaz tamamlanr.

NAMAZ

307

Dier mezheplerde tekbir says ile ilgili farkl uygulamalar da vardr. Namazdan sonra imam minbere kar ve hi oturmakszn hutbe okur. Cuma hutbesindeki hamd senya bedel olarak bu hutbede, Allh ekber, Allh ekber; l ilhe illellh vallh ekber. Allh ekber ve lillhi'l-hamd der, cemaat bu tekbirlerde imama elik eder. mam, cuma hutbesinde olduu gibi, hutbeyi iki hutbe yapp arasn ksa bir oturula ayrr. Bayram namazna giderken yolda tekbir getirilir. Bu tekbirler ramazan bayramnda sessiz, kurban bayramnda ise aktan yaplr. Camiye varldktan sonra her ikisinde de namaz vaktine kadar hep birlikte tekbir alnr. Camide vaaz ediliyorsa oturup sessizce dinlenir. Bayram namaznn vakti, gnein douu srasndaki kerhet vaktinin kmasndan sonradr. Bir mazeret sebebiyle bir beldede bayram namaz birinci gn klnamamsa, ramazan bayram 2. gn, kurban bayram ise 2. gn yine klnamazsa 3. gn klnabilir. Ancak bayram namaz zrsz olarak terkedilmise artk klnmaz, kurban bayram ise kerhetle birlikte 2. veya 3. gn klnabilir. Bayram namaznn ilk rekatna zit tekbirlerin alnmasndan sonra yetiip imama uyan kimse, iftitah tekbirini aldktan sonra Sbhneke okumaz, hemen zit tekbirleri alr. Eer imam rkda iken yetimi ise bu takdirde, ayakta tekbir alp imama iktid eder ve hemen rka gider ve rk tesbihlerinin yerine zit tekbirleri ellerini kaldrmakszn orada yapar. Yetitiremezse zit tekbirler ondan dm olur. mama ikinci rekatta yetimi olan kimse ise imam selm verdikten sonra, klamad birinci rekat kaz etmek iin kalktnda zit tekbirleri kraatten sonraya brakr. Terik Tekbirleri Peygamberimizin, kurban bayramnn arefe gn sabah namazndan balayarak bayramn 4. gn ikindi namazna kadar, ikindi namaz da dahil olmak zere farzlardan sonra terik tekbirleri getirdiine dair rivayetler bulunmaktadr. Eb Ysuf ve Muhammed'e gre arefe gn sabahndan bayramn 4. gn ikindi namazna kadar 23 vakit, her farzn selmndan sonra terik tekbiri getirmek, kadn erkek ve sefer mukim ayrm olmakszn her mkellefe vciptir. Hanef mezhebinde fetvaya esas olan gr budur. Terik gnlerinde kazya kalan namaz, yine o gnlerde kaz edilirse terik tekbirlerini de kaz etmek gerekir. Bunun dnda terik tekbirleri kaz edilmez.

308

LMHAL

Eb Hanfe'ye gre ise bu tekbirler, kurban bayramnn arefe gnnden 1. gn ikindi namazna kadar sekiz vakit, cemaatle klnan farz namazlardan sonra vciptir. Dolaysyla bu vciplik cemaate katlmas gerekmeyen sefer ve mukim kiiler iin sz konusu deildir. Terik tekbirleri, fi ve Hanbel mezhebine gre snnet, Mlik mezhebine gre ise menduptur.

XIII. NFLE NAMAZLAR

Nfile, farz ve vcip olan ibadet yerine getirildikten sonra, onlar dnda daha fazla sevap elde etme amacyla yaplan ilve ibadeti ifade eder. Bunun tesinde aada grlecei gibi nfile kapsamnda yer alan snnet namazlar mmkn olduka klmak, klmaya almak, Peygamberimiz'e olan muhabbeti ve ball pekitirme bakmndan son derece yerinde bir tutum olur.

A) REVTB SNNETLER
Bir vakti bulunan nfile namazlara revtib snnetler denir. Bunlar belli bir dzen ve tertip iinde, be vakit farz namazlarla birlikte klnd iin bu ekilde adlandrlmtr. Bunlarn bazlar mekked, bazlar gayr-i mekked snnettir. Hanef literatrnde, snnet-i mekkede olan nfile namazlar ksaca "snnet" diye, gayr-i mekked olanlar ise "mstehap" veya "mendup" diye adlandrlmtr. Ramazan aynda yats namazndan sonra klnan teravih namaz da, snnet-i mekkede trndendir ve ramazan ayna mahsus olmak zere teravihten sonra dzenli olarak klnd iin ayn zamanda revtib kapsamnda yer alr. a) Vakit Namazlaryla Birlikte Dzenli Olarak Klnan Snnetler (Farzlara Tbi Olan Nfile Namazlar) Farzlara tbi nfile namazlar; sabah namaznn farzndan nce iki; le namaznn farzndan nce drt, farzndan sonra iki; ikindi namaznn farzndan nce drt; akamn farzndan sonra iki; yatsnn farzndan nce drt, farzdan sonra iki olmak zere toplam 20 rekattr. Cuma namaznn farzndan nce ve sonra klnan drder rekatlk nfile namazlar da farzlara tbi nfile kapsamnda yer alr. Bunlarn bir ksm mekked, bir ksm gayr-i mekkeddir.

NAMAZ

309

aa) Mekked Snnetler Sabah, le, akam ve cuma namaznn snnetleri ile yatsnn son snneti mekked snnettir. Hz. Peygamber bunlar daima klm, ender olarak terketmitir. Mmkn olduka bunlara riayet etmelidir. fi mezhebine gre mekked snnetler, sabahn farzndan nce iki, lenin farzndan nce ve sonra ikier, akamn farzndan sonra iki ve yatsnn farzndan sonra iki olmak zere toplam 10 rekattr. Cuma namaznn farzndan nce ve sonra klnan ikier rekat snnet de mekked snnettir. bb) Gayr-i Mekked Snnetler kindi namaznn snneti ile yats namaznn ilk snneti gayr-i mekkeddir. Peygamberimiz bunlar bazan klm bazan terketmitir. Bunlar da klmaya almal, klmamay alkanlk haline getirmemelidir. fi mezhebine gre, lenin snnetlerini drder rekat klmak, ikindinin farzndan nce drt rekat, akamn farzndan nce iki rekat namaz klmak gayr-i mekked snnet saylmtr. Cuma namaznn snnetlerini drder rekat olarak klmak da byledir. Hanefler'den farkl olarak filer'de, yatsnn farzndan nce drt rekat snnet yoktur, buna mukabil yine Hanefler'in tersine olarak akam namazndan nce iki rekat snnet vardr. Nfile namazlarn en kuvvetlisi sabah namaznn snnetidir. Bu yzden btn nfile namazlar oturarak klnabildii halde, sabah namaznn snnetini mazeret olmakszn oturarak klmak ciz grlmemitir. Ayn ekilde, cemaat imamla birlikte namaza baladktan sonra mescide gelen kiinin nfile namaz klmas ciz deilken, sabah namaz bundan istisna edilmitir. Buna gre, sabah namaznn farz klnrken, imamn selm vermesinden nce farza yetiebileceini kestiren kii nce sabah namaznn snnetini, gerekirse en ksa ekilde klar, sonra imama uyar. Sabah namaznn snnetinin ilk rekatnda Ftiha'dan sonra Kfirn, ikincisinde hls sresini okumak snnettir. Sabah namaznn snnetinden sonra en kuvvetli snnet, baz limlere gre akamn snnetidir ve bundan sonra le namaznn ilk snneti gelir. Kimi limler ise sabah namaznn snnetinden sonra en kuvvetli snnetin le namaznn ilk snneti olduunu, geri kalanlarn ayn kuvvette bulunduunu sylemilerdir. lgili olduu farz namazn vaktinde klnamayan snnetler, daha sonra kaz edilmezler. Fakat sabah namaznn kazya kalmas durumunda, henz

310

LMHAL

baka bir vakit namaznn vakti girmedii iin, farzyla birlikte snneti de kuluk vaktinde kaz edilebilir. O gn le namazndan nce kuluk vaktinde klnamamsa sabah namaznn snneti artk kaz edilmez. Balanm nfile namazn tamamlanmas gerekir. Balanm nfile namaz herhangi bir nedenle bozulacak olursa kaz edilmesi Hanefler'e gre vcip, Mlikler'e gre farzdr. filer'e gre ise bozulan nfile namazn kaz edilmesi gerekmez. Mekruh vakitler dnda olmak zere gece-gndz istenilen vakitte nfile namaz klnabilir. Nfile namazlarn evde klnmas daha faziletlidir. Nfile namazlarn btn rekatlarnda kraat farzdr. filer'e gre nfile namazlarda iki rekatta bir selm vermek snnet iken, Hanefler'e gre iki veya drt rekatta bir selm verilebilir. Gndz klnan nfilelerde drt, gece klnan nfilelerde sekiz rekattan fazlasn tek selm ile klmak mekruhtur. Dier drt rekatl nfilelerden farkl olarak ikindinin snneti ile yatsnn ilk snnetinin birinci oturuunda Tahiyyt'tan sonra Salli-Brik ve ayaa kalknca namaza yeni balyormu gibi Sbhneke okunur. Nfile namazlarda mutlak niyet yeterlidir. Yani bir belirleme yapmakszn namaz klmaya niyet edilebilir. Farz namazlarla kaz namazlarnda ve vciplerde hangi namazn klndnn belirlenmesi ve ona niyet edilmesi gerekir. Nfile namazlar, farz namazlardan farkl olarak binek zerinde klnabilecei gibi binek zerinde olmakszn istenirse oturarak da klnabilir. Fakat ayakta klmak daha faziletlidir. Hz. ie'nin anlattna gre Peygamberimiz gece namazn hibir zaman oturarak klmam, fakat ya ilerleyince, nfile namazlarda kraati oturarak yapm, rka gitmek istediinde ayaa kalkarak otuz krk yet kadar ayakta okuduktan sonra rk yapmtr. Zaten nfile namazn oturarak klnabilecei hkm, kraatin olduka uzun tutulma gelenei dikkate alnarak verilmi bir hkmdr. Yoksa normal artlarda, Ftiha'dan sonra Kevser ve hls sresinin okunaca iki rekat nfile namazn oturarak klnmas tabii ki uygun deildir. Nfile namazlarda uzun kraat esprisi, teravih namaznda da sz konusudur. Nitekim rivayetlere gre Hz. Peygamber'in sekiz rekat olarak kldrd teravih namaz, bazan gecenin ilk te birlik ksmn, bazan yarsn kaplam ve bir keresinde bu sekiz rekatlk namaz sahur vaktine kadar srmtr. Bu bakmdan teravih namaznda snnet olan sekiz rekat klmaktr derken, bu sekiz rekatn ne kadar srdnn de dikkate alnmas uygun olur.

NAMAZ

311

Hz. Peygamber'in farzlarn evvelinde ve sonrasnda, kaar rekat nfile kld net olarak tesbit edilememitir. Bununla birlikte baz farzlarn ncesinde, bazlarnn sonrasnda, bazlarnn ise hem ncesinde ve hem sonrasnda dzenli olarak nfile kld bilinmektedir. Bu noktay her zaman gz nnde tutmal, nfile namazlarn rekat saysndaki ihtilflar bir tarafa brakarak, vaktin msaadesine gre bu revtib snnetleri klmaya almaldr. nemli olan farzlara bal nfile namazlarnn klnmas olup rekat saylar ikinci planda gelir. Mesel Peygamberimiz, le ve yats namazlarnn ikier rekat olan son snnetlerini bazan drt, akam namaznn snnetini de alt rekat olarak klmtr. Bu sebeple Hanef mezhebine gre, le ve yatsnn son snnetlerine iki rekat daha ilve edilerek drder rekat klmak ve akam namaznn snnetini alt rekat olarak (evvbn) klmak mendup saylmtr. Nfile namazlarn klnna ilikin olarak Peygamberimiz'den nakledilen bilgiler, bu namazlarda uzun srelerin okunmas, kyam artnn aranmamas ve binek zerinde klnabilmesi gibi noktalarda toplanmaktadr. Bu hkmler toplu olarak deerlendirildiinde, nfile namazn anlam da daha belirgin hale gelmektedir. yle anlalyor ki, uzun okuma, okuduu zerinde dnme, tefekkr ve tezekkr etme ii zellikle nfile namazlarda yaplmaktadr. Belki de bu uzun okuma, tezekkr ve tefekkr etme sebebiyle, oturarak klnabilecei sylenmitir. Hal byle olunca nfile namazlar, yeterli vakti ve imkn bulunan insanlar iin deta zel bir ibadet ve mnct halidir. Bu namazlarda kiinin diledii dilde diledii dualar yapabilmesini, okuduu Kur'an yetleri zerinde uzun uzun dnmesini ciz gren ve tavsiye eden limler de bu noktadan hareket etmilerdir. b) Teravih Namaz Teravih, Arapa tervha kelimesinin oulu olup rahatlatmak, dinlendirmek gibi anlamlara gelir. Ramazan ayna mahsus olmak zere yats namazndan sonra klnan snnet namazn her drt rekatnn sonundaki oturu, tervha olarak adlandrlm, sonradan bu kelimenin oulu olan tervih kelimesi ramazan gecelerinde klnan nfile namazn ad olmutur. Teravih, snnet-i mekkededir. Kadn ve erkek iin orucun deil ramazan aynn snnetidir. Tehecct namaz 12 rekat gemedii halde, teravih namaz yirmi rekattr. Yats namaz klndktan sonra ve vitirden nce klnr. Teravihin cemaatle klnmas kif snnettir. Teravih on selm ile klnr ve be tervha (dinlenme) yaplr. Yani her iki rekatta bir selm verilip, her drt rekatta bir istirahat edilir. Beinci tervhadan sonra yine cemaatle vitir namaz klnr.

312

LMHAL

Peygamberimiz ramazan gecelerini ihyaya daha fazla nem vermi olmakla birlikte, rivayetlerden anlaldna gre bu, o gecelerde Peygamberimizin daha ok sayda nfile namaz kld anlamna deil, gecenin her zamankine gre daha byk bir blmn ibadetle geirdii anlamna gelmektedir. Teravih namaznn 20 rekat olduu ounluk tarafndan kabul edilmekle ve mslmanlar arasnda yerleik teaml de bu ynde olmakla birlikte, zaman zaman bunun 20 rekat klnmasnn snnete aykr olduu, 8 rekat klnmasnn daha doru olaca iddialar gndeme gelmektedir. Bu sebeple teravihin rekat saysn tesbit amacyla teravih uygulamasnn tarihesine bir gz atmak istiyoruz. Hz. Peygamber, teravih namazn birka gece dnda srekli olarak tek bana klm ve arkadalarn "Kim ramazan namazn (teravih) inanarak ve
sevabn Allah'tan bekleyerek klarsa onun gemi gnahlar balanr"

diyerek bu namaza tevik etmitir (Buhr, Saltt-tervh, 1; Mslim, Saltl-msfirn, 174). Bu husustaki rivayetlerden birisi yledir: Hz. Peygamber ramazanda Mescid-i Nebev'de itikf iin hasrdan bir hcre edinmiti. Ramazann son on gnnde birka gece (ie'nin rivayetine gre iki veya gece) buradan kp cemaatle hem yats namazn hem de teravih namazn klmt. nsanlarn youn ilgisini grnce bir gece yats namazn kldrp hcresine ekilmi ve teravihi kldrmak iin kmamt. nsanlar Hz. Peygamber'in kacan umduklar iin beklemiler, hatta uyuduysa uyansn diye ksrmeye balamlard. Hz. Peygamber (sabah namaz vaktinde) dar kp, orada bekleyenlere yle demitir: "Sizin teravih klmak hususundaki arzunuzun farkndaym, bu namaz size kldrmam iin bir engel de yoktur, fakat teravihin size farz klnmasndan endie ettiim iin kp kldrmadm. ayet farz klnacak olsa bunu hakkyla yerine getiremezsiniz. Haydi evlerinize gidiniz. Farz namazlar dnda, kiinin kld en faziletli namaz evinde kld namazdr" (Buhr, Saltt-tervh, 2; Mslim, Saltl-msfirn, 178). Eb Zerr'in bir rivayeti ise yledir: Hz. Peygamber ramazann bitmesine bir hafta kalncaya kadar bize farz dnda hibir namaz kldrmad. Ramazann 23. gecesinde gecenin ilk te biri geinceye kadar bize namaz kldrd. Ramazann bitmesine alt gece kalnca bize namaz kldrmad. Be gece kalnca, gecenin yars geene kadar bize namaz kldrd. Ben, "Ey Allah'n resul, gecenin kalan yarsnda da bize namaz kldrsaydnz" deyince, Hz. Peygamber cevaben "mam namaz bitirinceye kadar onunla namaz klmak

NAMAZ

313

btn geceyi ihya etmeye edeerdir" buyurdu. Ramazann bitmesine drt

gece kala, gecenin te birine kadar beklediimiz halde, Hz. Peygamber bize namaz kldrmad. Ramazandan gece kalnca Hz. Peygamber ehlini, kadnlarn ve arkadalarn toplad, bize btn gece namaz kldrd. Namaz o kadar uzad ki biz sahuru geireceiz sandk. Ramazann geri kalan gecelerinde Hz. Peygamber bize namaz kldrmad (Eb Dvd, Salt, 318). Kuvvetli rivayetler, Hz. Peygamber'in ramazann son birka gn mescidde teravih namaz kldrdn gstermektedir. Bu rivayetlerde, teravihin ka rekat olduu belli deildir. Yine teravih namazna ilikin bu rivayetlerin sunulu ekli ve ieriine baklarak teravih namaznn, sadece Hz. Peygamber'in son ramazan aynda sz konusu olduu gibi bir izlenim de edinilmektedir. nk teravih uygulamas, birka ramazan devam etmi olsayd, hi deilse says konusunda bir netlik elde edilmi olurdu. Buhr'deki ifadeye gre Hz. Peygamber'in gece namaz hususunda sorulan bir soruya cevaben ie yle demitir:
"Hz. Peygamber ramazan geceleri de dahil hibir gece on bir rekattan fazla nfile namaz klmamtr. yle bir drt rekat namaz klard ki, o drt rekatn ne kadar uzun ve ne denli gzel olduunu hi sorma! Ardndan ayn ekilde bir drt rekat daha klard. Daha sonra rekat daha klard. Ben bir keresinde Ey Allah'n resul! Vitir klmadan m uyuyacaksn? diyecek oldum, bana dedi ki: Ey ie, benim gzlerim uyur ama kalbim uyumaz" (Buhr, Salt't-tervh, 1).

Bu rivayete gre Hz. Peygamber'in geceleyin kld nfile namaz rekatlk vitir hari tutulacak olursa toplam sekiz rekat olmaktadr. Hz. Peygamber'in, arkadalar ile sekiz rekat teravih, sonra da vitir kldna dair olan rivayetler de dikkate alnacak olursa, teravih namazn sekiz rekat kld ortaya kmaktadr. te yandan Hz. Peygamber'in teravih namazn 20 rekat kldrdna dair bir rivayet de bulunmaktadr. Hadis bilginleri bu rivayetin, teki mehur rivayetlere aykr olduu ve senedinde cerhedilmi bir kii bulunduu iin zayf olduunu sylemilerdir. Teravih namaz konusunda sahbe uygulamasna gelince; Hz. Peygamber'in vefatndan sonra Eb Bekir ve ksmen de mer dneminde teravih namaz mnferiden, yani cemaat olmakszn klnmaktayd. Bir ramazan gecesi mer mescide ktnda, halkn dank bir ekilde teravih namaz kldn grm ve dank bir ekilde klmak yerine insanlar bir imamn arkasnda toplayp teravih namaznn cemaatle daha derli toplu ve dzenli

314

LMHAL

bir ekilde klnmasnn uygun olacan dnm ve ertesi gn bey b. Kb' teravih imam tayin etmitir. mer insanlarn bu ekilde derli toplu ve dzenli olarak teravih namaz klmalarn da "Bu ne de gzel bir yeniliktir!" diye nitelemitir. Yenilik diye tercme ettiimiz bidat kelimesi, Hz. Peygamber zamannda olmayp, ondan sonra ortaya kan anlay ve uygulamalar iin kullanlmaktadr. Teravih namaz, Hz. Peygamber tarafndan birka kez cemaatle klndna gre, Hz. mer'in "Bu ne gzel bir yeniliktir" sz, teravih namaz klmann bir yenilik olduunu gstermez. O halde Hz. mer bu szle ya teravihin dzenli olarak cemaatle klnmasn, ya Hz. Peygamber'in kld sayya ziyade yaplm olmasn, yani sekizden yirmiye karlm olmasn, ya da her ikisini birlikte kastetmi olacaktr. te yandan, sahbe zamannda teravih namaznn yirmi rekat klnd konusunda icma bulunduu ileri srlmektedir. Mlik, Muvatta adl eserinde Hz. mer'in, bey b. Kb ile Temm ed-Dr'yi ramazanda cemaate 11 rekat namaz kldrmak zere teravih imam tayin ettiini, imamn her rekatta yaklak 100 yet okuduunu, kyamn uzamas sebebiyle bir ksm cemaatin bastona dayanmak ihtiyacn hissettiini ve fecrin domasna yakn bir zamanda evlere daldklarn kaydetmitir. Kimi bilginler teravih namaznn 11 rekat klnd rivayetinin yanl olduunu ileri srerken, kimileri 11 rekat klma uygulamasnn teravihin cemaatle klnmaya balad ilk gnlere ait olduu, sonralar teravih namaznn 20 olarak yerletii yorumunda bulunmulardr. Bu yorum, Hz. Peygamber'in 11 rekat dnda gece namaz klmad rivayetiyle uyumludur. Bu rivayetlerden anlaldna gre teravih namaz sekiz rekat olarak kldrlyor, fakat her bir rekatta yaklak 100 yet okunduu iin bu namaz olduka uzun sryordu. Maksat belli bir sayda namaz klmak deil, geceyi ihya etmek olduu iin gitgide, her bir rekatta okunan yet says azaltlm, buna mukabil teravihin rekat says artrlmtr. mer'in uygulamasyla bu say 20 olarak yerlemi, Hz. Osman ve Hz. Ali zamannda ve daha sonralar bu ekilde devam etmitir. Gerek Snn gerek i fkh mezhepleri iinde teravih namaznn 20 rekattan az olduunu syleyen bir mezhep yoktur. Bu aklamalara gre teravih namaznn sekiz rekatnn Hz. Peygamber'in snneti, geri kalan 12 rekatnn ise, teravihin 20 rekat olduuna dair zayf rivayet dikkate alnmayacak olursa, sahbenin snneti ve slm mmetinin ramazan ayn ihya gayesiyle yaatt gelenei olduu ortaya kmaktadr. Bu durumu birbirinden ayrmak iin baz Hanefler teravih namaznn ilk sekiz rekatnn rtibe snnet, geri kalan 12 rekatnn ise mstehap olduunu sylemilerdir.

NAMAZ

315

B) DER NFLE NAMAZLAR

Revtib snnetler dndaki nfile namazlar ise snen-i regaib adn alr. Bunlar, Hz. Peygamber'in uygulamalarna dayanlarak belirli zamanlarda veya baz vesilelerle ya da kiinin kendi isteiyle herhangi bir zamanda Allah'a yaknlamak ve sevap kazanmak amacyla klnan namazlardr. Bunlar gnll olarak kendiliinden klnd iin "gnll (tatavvu) namazlar veya arzuya bal namazlar" olarak da adlandrlr. a) Tehecct Namaz "Hem uyumak hem uyanmak" anlamna gelen teheccd szc, terim olarak "geceleyin uyanp namaz klmak ve gece namaz" anlamndadr. Dilimizde tehecct kelimesi, farz ve vcip namazlarla teravihin dnda, geceyi ihya iin klnan namazlarn tmn ifade edecek ekilde kullanlmaktadr. Rivayet edildiine gre Peygamberimiz yatsy kldktan sonra ve vitiri klmadan uyur, gecenin ortalarndan sonra uyanp bir mddet namaz kldktan sonra vitir namazn ve daha sonra sabah namaznn snnetini klard (Mslim, Salt'l-msfirn, 26). Tehecct namaznn rekat says, bu konuda eitli rivayetler bulunmasndan dolay net olarak belli olmamakla birlikte drt veya sekiz rekat olarak klnabilecei gibi iki rekat olarak da klnabilir. b) Kuluk Namaz Dier ad, "duh namaz"dr. Peygamberimizin kuluk vaktinde nfile namaz kldna ve arkadalarna bu vakitte namaz klmay tavsiye ettiine dair ok sayda rivayet bulunmaktadr. Peygamberimizin kuluk vaktinde 12 rekat namaz klan kii iin Allah'n cennette bir kk bina edeceini syledii nakledilmektedir (Tirmiz, Vitr, 15). Kuluk namaz klmak mstehap olup, gnein bir mzrak boyu ykselmesinden, yani gnein domas zerinden takriben 45-50 dakika gemesinden zeval vaktine kadar olan sre ierisinde iki veya drt veya sekiz veya on iki rekat klnabilirse de, en faziletlisi sekiz rekat klmaktr. c) Evvbn Namaz Evvb "tvbe eden, snan" anlamna geldiine gre evvbn namaz, tvbe eden ve Allah'a snanlarn namaz demektir. Peygamberimiz "Kim
akam namazndan sonra kt bir ey konumakszn alt rekat namaz k-

316

LMHAL

larsa, bu kendisi iin on senelik ibadete denk klnr" demitir (Tirmiz, Salt, 202). Ayrca kendisinin de akam namazndan sonra alt rekat namaz kld rivayet edilmektedir (evkn, Neyl'l-evtr, III, 64). Bununla birlikte

Peygamberimizin evvbn namaznn kuluk vakti klnacan ifade ettii de hadis kitaplarnda yer almaktadr (Mslim, Salt'l-msfirn, 19). Alt rekatlk bir namaz olan evvbn namaz, tek selmla klnabilecei gibi selmla da klnabilir. d) Tahiyyet'l-mescid Tahiyyet'l-mescid, mescidin selmlanmas, sayg gsterilmesi demek ise de esasnda mescidlerin sahibi olan Allah'a sayg ve tzim anlamn iermektedir. Bu bakmdan Peygamberimiz "Biriniz mescide girdiinde, oturmadan nce iki rekat namaz klsn" buyurmutur (Mslim, Salt'lmsfirn, 11). fi mezhebine gre mescide ne zaman girilirse girilsin bu namazn klnmas mstehaptr. Hanefler'e ve Mlikler'e gre ise kerhet vakitlerinde mescide giren kimsenin bu namaz klmas mekruhtur. Kii bunun yerine tesbih ve tehllde bulunarak ve salavat getirerek mescidi selmlam olur. Normal vakitlerde mescide girdii halde tahiyyet'l-mescid klamayan kimsenin, bunun yerine drt defa "Sbhnellahi ve'l-hamd lillhi vel ilhe illallh vallh ekber" demesi menduptur. Cuma vakti hatip hutbedeyken mescide giren kimse Hanef ve Mlikler'e gre tahiyyet'l-mescid klamaz. filer'e ve Hanbellere gre ise uzatmamak ve iki rekat gememek artyla bu durumda tahiyyet'l-mescid klnr. Mescide gnde birden fazla girilmesi halinde bir kere tahiyyet'l-mescid klmak yeterlidir. Mescide girildikten sonra tahiyyet'l-mescid klmadan oturulursa, Hanef ve Mlikler'e gre bu namaz, yine de klnabilir; ancak oturmadan nce klmak daha faziletlidir. filer'e gre ise eer kii kasten oturmusa bu namaz skt olur. Bir mescide, herhangi bir namaz klmak iin veya farz klmak ve imama uymak niyetiyle girmek ve oturmadan o namaza balamak da tahiyyet'lmescid yerine geer. e) Abdest ve Guslden Sonra Namaz Peygamberimiz "Her kim u benim aldm gibi abdest alr ve aklndan
bir ey geirmeyerek iki rekat namaz klarsa gemi gnahlar affolunur"

NAMAZ

317

buyurmutur (Buhr, Vud, 14; Mslim, Tahret, 5, 6, 17). Bu sebeple, abdest alndktan sonra veya gusl yapldktan sonra iki rekat namaz klmak gzel karlanmtr. Bu namaz, Hanefler'e gre mendup (mstehap), filer'e gre snnettir. Bununla birlikte abdest aldktan hemen baka bir snnet veya farz namaz klnacaksa, klnan namaz ayn zamanda abdest namaz yerine de geer. hrama girmek iin iki rekat namaz klmak da mstehap grlmtr. f) Yolculua k ve Yolculuktan Dn Namaz Peygamberimizin yolculua karken ve yolculuktan dndkten sonra iki rekat namaz kld rivayet edilmektedir (bk. Mslim, Mskat, 21). Bu namaz, yolculua karken ilerini kolaylatrmas ve sa salim yuvasna kavuturmas iin Rab Tel'ya yakarmak, yolculuktan dndkten sonra da yuvasna, eine, dostuna kavuturduu iin teekkr etmek iin klnr ve menduptur. Faziletli olan, yolculua karken evde, yolculuktan dndkten sonra mescidde klmaktr. g) Hcet Namaz nsanlar hayatlar boyunca birok eye ihtiya duyarlar, birok eye kavumay arzu ederler. Bunlar doaldr. Dnyalk veya hiretlik bir istei ve dilei bulunan, bir eye ihtiya duyan kimse ihtiyalarn karlamak veya arzularna ulamak iin ncelikle onlara gtrecek sebeplere tutunmal, ayrca bunlarn gereklemesi iin Allah'tan yardm istemelidir. Peygamberimiz bu hususta yle buyurmutur:
"Kimin Allah'tan veya insanlardan bir dilei varsa, artlarna uygun gzel bir abdest alsn, sonra Allah' vgleyip sen etsin, Allah resulne salt ve selm getirsin. Daha sonra yle desin:

L ilhe illallh'l-halm'l-kerm. Sbhnallhi Rabbi'l-ari'l-azm. Elhamd lillhi rabbil-lemn; Es'elke mcbti rahmetike ve azime mafiretik; ve'l-ismete min klli zenbin ve'l-ganmete min klli birrin ve'sselmete min klli ism. L teda' l zenben ill gaferteh; ve l hemmen ill ferrecteh; vel hceten hiye leke rdan ill kadayteh. Y Erhame'r-rhimn!" (Tirmiz, Salt, 140, 348). Hcet namaz drt veya on iki rekat olarak klnr. Drt rekat olarak klnd takdirde birinci rekatnda Ftiha'dan sonra yet'l-krs, dier rekatnda ise Ftiha'dan sonra birer kere hls, Felk ve Ns sreleri okunur.

318

LMHAL

Namazdan sonra hadiste bildirilen hcet duasn okur ve isteini Cenb- Rabbi'l-lemn'e iletir. "Hak tecell eyleyince her ii sn eder Halk eder esbbn bir lahzada ihsn eder." h) stihre Namaz stihre "hayrl olan istemek" anlamna gelir. nsanlar, kendileri iin nemli olan bir karar verecekleri veya bir seim yapacaklar zaman, bazan belki eldeki verilerin yetersizlii sebebiyle veya eitli sebeplerle dnya ve hiret bakmndan kendileri iin hangi seimin hayrl olacan kestiremezler ve bunu bilmek iin eitli arelere bavururlar. Mesel, Peygamberimizin nbvvetle grevlendirildii sralarda Araplar'dan bir kimse yolculua kmak istediinde, bu yolculuun kendisi iin hayrl olup olmadn anlamak iin fal oklarna bavururdu. Peygamberimiz bu deti kaldrarak onun yerine istihreyi getirmi ve yle buyurmutur:
Biriniz bir i yapmaya niyetlenince farzn dnda iki rekat namaz klsn ve yle desin: Ey Allahm, ilmine gvenerek senden hakkmda hayr-

lsn istiyorum, gcme g katman istiyorum. Snrsz lutfundan bana ihsan etmeni istiyorum. Ben bilmiyorum, ama sen biliyorsun, ben g yetiremem ama sen g yetirirsin. Ey Allahm! Yapmay dndm bu i, benim dinim, dnyam ve geleceim asndan hayrl olacaksa, bu ii benim hakkmda takdir buyur, onu bana kolaylatr, uurlu ve bereketli eyle. Yok eer benim dinim, dnyam ve geleceim iin kt ise, onu benden, beni ondan uzaklatr. Ve hayrl olan her ne ise sen onu takdir et ve beni honut ve mutlu eyle! (Buhr, Teheccd, 25; Tirmiz, Vitr, 15). Peygamberimizin rettii duann anlamndan da anlalaca gibi istihre, bir bakma yaplacak iin hayrl olmasn veya hayrl ise gereklemesini Allah'tan dilemek ve O'na danmak demektir. stihre yapmak isteyen kii, kalbinden her eyi atarak ve kalbini btnyle bu ie teksif ederek iki rekat namaz klmal ve ardndan Peygamberimizin rettii bu duay yapmaldr. Samimi olarak yapld takdirde Allah'n hayrlsn lutfedeceine mit balanr, kalbe dou olabilir. stihrenin sonucunda bir rahatlk ve ferahlk hissedilirse o iin hayrl olacana, buna karlk sknt ve darlk hissedilirse, olumsuz olacana yorulur. stihre gndz yaplabilecei gibi tam konsantre olmak, iyice younlamak iin geceleyin hemen yatmadan nce yaplmas tavsiye edilir. stihre namazn klp yattktan sonra, Allah

NAMAZ

319

bunu samimi olarak isteyenlere bir iaret veya ipucu verir. Birinci defada sonu alnamazsa kere veya yedi defa tekrarlanabilir. Kii bu duann Arapa'sn okuyabilecei gibi Trke anlamn da okuyabilir. stihre iin uykuya yatma ve rya bekleme art yoktur. i) Tvbe Namaz Gnah ve irkin saylan ileri yapmaktan kanmak dinimizin emridir. Bununla birlikte insanlar su ve gnah ileyebilirler. Kur'n- Kerm ve hads-i eriflerde bir gnah ilenmesi durumunda, kiinin gnahta srar etmeyerek hemen tvbe etmesi gerektii ve Allah'n iten yaplan tvbeleri kabul edecei belirtilmitir. Esasen tvbe ve istifarda bulunmak iin gnah ilemi olmak gerekmez. Peygamberimiz, gemi-gelecek gnahlarnn affolunduu/affedilecei bildirildii halde, gnde yetmi kere, yz kere tvbe istifarda bulunmutur. zellikle mbrek gecelerde ve seher vakitlerinde olmak zere, kld namazlarn sonunda selm vermeden nce ve selmdan sonraki tesbhatn ardndan kulun tvbe ve istifarda bulunmas durumunda, Cenb- Allah'n balamas umulur. Ayrca Peygamberimiz tvbe namazna ilikin olarak, "Bir kul gnah iler de sonra kalkp gzelce abdest alp
temizlenir ve iki rekat namaz klarak Allah'tan balanmak dilerse Allah onu mutlaka affeder" buyurmu ve arkasndan u yeti okumutur: "Onlar irkin bir i yaptklarnda ya da kendilerine zulm ve hakszlk ettikleri zaman hemen Allah' hatrlayp, gnahlarnn affedilmesini isterler; zaten gnahlar Allah'tan baka kim affedebilir ki! Bunlar o gnah bile bile bir daha yapmazlar" (l-i mrn 3/135).

Tvbe namaz iki rekat olarak klnabilecei gibi daha fazla da klnabilir. j) Tesbih Namaz Tesbih namaz, mrde bir kez olsun klnmas tavsiye edilen mendup bir namazdr. Peygamberimiz amcas Abbas'a "Bak amca sana on faydas
olan bir ey reteyim; bunu yaparsan gnahlarnn ilki-sonu, eskisi-yenisi, bilmeyerek ilediin-bilerek ilediin, k-by ve gizli yaptn-aktan yaptn on trl gnahn Allah balar" diyerek bu namaz tavsiye

etmi ve retmi, Abbas bunu her gn yapamayz deyince Peygamberimiz, bu namazn haftada bir, ayda bir, ylda bir veya mrde bir defa klnmasnn yeterli olacan belirtmitir (Eb Dvd, Tatavvu', 14, Salt, 303; Tirmiz, Salt, 350, Vitr, 19). Tesbih namaz drt rekat olup yle klnr: Allah rzs iin namaz klmaya niyet edilerek namaza balanr. Sbhneke'den sonra 15 kere

320

LMHAL

Sbhnellhi ve'l-hamdlillhi vel ilhe illallh vallh ekber denir. Sonra ez besmele ekilir, Ftiha ve sre okunduktan sonra 10 kere daha tesbih edilir yani 'Sbhnellhi ve'l-hamdlillhi vel ilhe illallh vallh ekber' denilir. Bu tesbih, rka varnca 10 kere, rkdan dorulunca 10 kere, birinci secdede 10 kere, secdeden kalknca 10 kere, ikinci secdede 10 kere sylenir. Bylece her rekatta 75 tesbih yaplm olur. kinci rekata kalklnca yine 15 kere tesbih okunur, ardndan geri kalan ksm ayn ekilde tekrarlanr ve bylece 4 rekat tamamlanm ve toplam yz tesbih edilmi olur. Aslolan herkesin bu namaz tek bana klmasdr. Tesbih namaznda sehiv secdesini gerektiren bir ey olursa, sehiv secdesi normal olarak yaplr, o secdelerde bu tesbih yaplmaz. k) Yamur Duas Bir blgede kuraklk olmas durumunda o blge sakinlerinin mmknse topluca blge dna, ak bir alana kp tvbe istifardan sonra Cenb- Allah'tan bolluk ve berekete vesile olacak yamur gndermesini istemeleri, bunun iin dua etmeleri, yalvarp yakarmalar snnettir. Bu duaya "istiska duas" denir ki, su isteme, yamur isteme anlamna gelir. Yamur duasna kldnda duadan nce iki rekat namaz klnabilir. Rivayet edildiine gre Peygamberimiz bir cuma gn hutbe okurken bir adam gelip, - Ey Allah'n elisi! Hayvanlar telef oldu, dua et de Allah bize yamur versin! demi, Peygamberimiz de bunun zerine ellerini kaldrarak, Allahmme, eskn! Allahmme, eskn! (Ey Allahm! Bize su ver,
yamur ver)" diye dua etmi ve bu duann ardndan gkte hibir yamur

belirtisi yokken birden bulutlar grnm ve ardndan yamur yamaya balamt. Bu durum bir hafta srd. Ertesi cuma bir adam gelerek "Ey Allah'n elisi, yamur sebebiyle, mallarmz telef oldu, yollarmz kapand. Allah'a dua etseniz de u yamuru durdursa!" dedi. Bunun zerine Peygamberimiz Allahmme havleyn vel aleyn. Allhmme! ale'l-km ve'd-drb ve butni'l-evdiye ve menbiti'-ecer (Allahm! zerimize deil, evremize; Allahm, dalara, tepelere, vadilerin ilerine ve aa biten yerlere) diye dua etti ve yamur hemen kesildi (Buhr, stiska, 6; Mslim, stiska, 2, 8). Baz rivayetlerde, yamur duasna kldnda Peygamberimizin iki rekat namaz kldrd, namazda aktan okuduu, namazdan sonra ridsn

NAMAZ

321

karp ters evirerek giydii ve kbleye dnp ellerini omuz hizasna kadar kaldrarak dua ettii belirtilmitir (Mslim, stiska, 1). Yamur duas, sulamak ve bol yamur almak iin baka tedbirler almaya engel deildir; mminler hem tabii ve teknik tedbirleri alr, hem de her ey iradesine bal bulunan Rablerine dua ederler. l) Ksf ve Hsf Namazlar (Gne ve Ay Tutulmas Esnasnda Namaz) Gne tutulmasna ksf, ay tutulmasna hsf denir. Peygamberimiz olu brhim'in ld gn gne tutulmas zerine yle demitir: "Ay ve
gne Allah'n varln ve kudretini gsteren almetlerdir. Bunlar hi kimsenin lmnden veya yaamasndan/domasndan dolay tutulmazlar. Ay veya gne tutulmasn grdnz zaman, alncaya kadar namaz kln, dua edin" (Buhr, Ksf, 1, 15).

Gne tutulduu zaman, ezansz ve kametsiz olarak, en az iki rekat olmak zere toplu olarak namaz klnr. mam her rekatta normal namazlara gre daha uzun ve aktan kraatte bulunur. Namazdan sonra imam kbleye kar ayakta veya cemaate dnk ekilde oturarak dua eder. Cemaatle klnmad durumlarda bu namaz tek bana da klnabilir. Ksf namaznn snnet olduu ve cemaatle klnmasnn daha faziletli sayld konusunda mctehidler arasnda gr birlii bulunmakla birlikte, hsf namaznn snnet olup olmad ve cemaatle klnp klnmayaca tartmaldr. Eb Hanfe ve Mlik, ay tutulmas gne tutulmasndan daha fazla olduu halde Peygamberimizin bu sebeple namaz klmadn ne srerek, hsf namaznn snnet olmadn sylemilerdir. Ancak byle bir durumda tek bana iki rekat namaz klnabilir, mstehaptr. fi ve Ahmed b. Hanbel'e gre ise hsf namaz da ksf namaz gibi snnettir, cemaatle klnr. iddetli rzgr, ar yamur, ar souk ve benzeri durumlarda, bunlarn can ve mal kaybna yol aabilecek doal fete dnmemesi iin dua etmek ve bu anlamda iki rekat namaz klmak gzel (mstehap) bulunmutur. Nitekim Peygamberimiz iddetli bir rzgr estiinde yle dua etmitir:
"Allahm! Senden rzgrn en hayrlsn, rzgrla gnderdiklerinin en hayrlsn isterim. bu rzgrn ktlnden, bu rzgrdakilerin ktlnden ve rzgrla gnderdiin eylerin ktlnden sana snrm" (Tirmiz, Daavt, 48, 88; Mslim, stiska, 15).

322

LMHAL

Bu durumlarda namaz ve dua, tabiat olaylarnn insanlarda ve evrede hsl edebilecei olumsuz etkilere kar Allah'tan yardm dileme mahiyetindedir. m) Mbarek Gecelerde Namaz Klmak Mslmanlar iin eitli sebeplerle mbarek saylan birok gece mevcuttur. aylarn birincisi olan recep aynn ilk cuma gecesi Regaib gecesi ve 27. gecesi de Mirac gecesidir. aylarn ikincisi olan ban aynn 15. gecesi Berat gecesidir. aylarn ncs olan ramazan aynn 27. gecesi ise Kadir gecesidir. Bu mbarek gecelerle ilgili zel nfile namaz yoktur. Fakat bu geceleri vesile ederek nfile namaz klmak, Kur'n- Kerm okuyarak zerinde dnmek, tezekkr ve tefekkr etmek yararl olur. Peygamberimiz Kadir gecesinde nasl dua edebileceini soran ie vlidemize yle demesini tavsiye etmitir: Allahmme, inneke afvvn thibb'l-afve faf ann (Ey Allahm! Sen phesiz ok affedicisin, affetmeyi seversin, beni affet) (Tirmiz, Daavt, 84).

XIV. NAMAZLA LGL BAZI MESELELER

Namaz slm dininde nemli bir ibadet olduu iin, olaan durumlarda klnmasna zen gsterildii gibi, olaan d durumlarda da ou zaman terkine msamaha edilmemi, bunun yerine, olaan d durumun mahiyetine ve arlna gre, namaz klta baz kolaylklar salanm ve bylece her gn namaz ibadeti vastasyla yce Rab ile balant kurma imkn devam ettirilmitir.

A) HASTA NAMAZI
Hastalk ve yolculukta genel olarak meakkat ve sknt bulunduu iin bu durumlar, beden ibadetlerden zellikle namaz ve oruta bir hafifletme, kolaylatrma sebebi saylmtr. Taat, takata gre olduundan, yani buyruun yerine getirilmesi kiinin gc lsnde olduundan hastann namaz kendi gcne gre belirlenmi, hastaln artmas ve iddetlenmesi nisbetinde namazn eda biiminde eksiklik ve kolayla izin verilmitir. Bu itibarla mesel kyam, namazn nemli bir rkn olduu halde ayakta duramayan veya zorlukla duran kimseler nasl mmkn ve kolay ise o ekilde oturarak klabilirler. Oturarak dahi klamayan, yani bu durumda rk ve secde etmekten ciz olan kimse, im-

NAMAZ

323

knna gre durarak veya oturarak veya yatarak ima (bayla, hatta baz mctehidlere gre gzyle iaret) eder. Tabiatiyla aslolan ekillerin korunmas deil, zn yani Allah'la kurulan ilh balantnn srdrlmesi olduundan, olaan d durumlarda kii, her zaman olmas gerektii gibi, namaz kurtulunmak istenen bir yk, zerinden atlmas gereken bir bor haline getirmeden, kendi durumuna uygun bir ekilde yerine getirmeye almaldr. Hasta bir ekilde farz namaz klmaya g yetirememise, akl banda olduu srece geirdii namazlar beten ok deilse, salna kavutuu zaman kaz eder. Salna kavuamaz ise bu durumda kimi limlere gre skat etmeleri iin vrislerine vasiyet eder. Akl banda deilse yahut kard namazlar beten fazla ise shhatine kavutuu zaman onlar kaz etmesi gerekmez (Iskat- salt ve devir konusu iin bk. Cenaze blm).

B) YOLCU NAMAZI
a) Seferliin Mahiyeti Kiinin herhangi bir nedenle ikamet ettii yerden kalkp baka bir yere gitmesi veya gitmek iin yola koyulmas, Arapa'da sefer veya msaferet olarak adlandrlmakta olup, bu ekilde yola km kiiye de sefer veya msafir denilir. Sefernin mukabili mukimdir ve mukim bir yerde yerleik bulunan, yolcu olmayan kii anlamndadr. Trkemizde seferlik veya msaferet yerine, ounlukla yolculuk tabiri kullanlmaktadr. Fkh ve ilmihal kitaplarnda seferlik veya yolculuk szlk anlamna yakn olmakla birlikte, ondan farkl olarak, belirli bir mesafeye gitmek anlamndadr. Yolcu olan kiiyi ilgilendiren baz zel ruhsat hkmleri bulunduu iin seferin tanmnn ve mahiyetinin iyi belirlenmesi gerekir. nceki fakihler yolcu olmann tanmnda iki farkl kriteri gz nnde bulundurmu; kimi gidilecek mesafeyi, kimi de bu mesafe katedilirken harcanan zaman l almtr. Her iki kriter de yaya yry veya kafile ierisindeki deve yryne gre hesaplanmtr. Hanefler'in ounluunun kabulne gre yolculuk, orta bir yryle gnlk bir mesafeden ibarettir. Buna " konak" veya " merhale" de denir. Bir kiinin gnde ancak alt saat yolculuk yapabilecei kabul edilince gnlk yolculuk on sekiz saatlik bir zamana tekabl etmi olmakta ve buna gre karada byle bir yry ile, denizde ise mutedil bir havada yelkenli bir gemi ile on sekiz saat srecek bir mesafe "sefer sresi" saylmtr. Seferlik belirlenirken yolun

324

LMHAL

yalnz gidi mesafesi esas alnr, dn mesafesi hesaba dahil edilmez. Yolculuk yapan kimse sratli gider ve bu mesafeyi daha ksa srede katederse, bu mesafe hesabna gre yine yolcu saylr. Yolculukta gnn esas alnmas ve gnn zaman ve mesafe olarak ifade edilmesi konusunda herhangi bir yet ya da hadis bulunmayp, bu ayarlama slm hukukular tarafndan yaplmtr. Onlar bu zaman ve mesafe ayarn yaparken byk lde, sahbenin Hz. Peygamber'in uygulamasn tavsif edilerine ve onlarn kendi uygulamalarna dayanmlardr. Mesel Hanefler gnlk yolculuun seferlik hkmlerine esas olduunu tesbit ederken byk lde, yolcu olan kiinin gn gece mest zerine meshedebileceini bildiren u hadisi esas almlardr: "Mukim kimse tam bir
gn bir gece, yolcu ise gn gece mesh eder" (Mslim, Tahret, 85; Eb Dvd, Tahret, 60).

Daha sonra bu gnlk yol veya on sekiz saatlik yolculuk asrmzda deiik ince hesaplarla kilometreye evrilmitir. Bu evirmenin de asl sebebi, amzda hzl ulam aralarnn ortaya kmas sonucu, gnlk sre ltn uygulamann neredeyse imknsz hale gelmi olmasdr. Bu hesaplara gre, kiinin yolcu saylaca ve yolculuk ruhsatlarndan istifade edecei mesafe, kk baz farkllklarla 85-90 km. arasnda tesbit edilmitir. Ancak her iki ly yani zaman veya mesafeyi esas almann ayr ayr problemleri vardr. Mesafe esas alndnda, son derece hzl ve konforlu vastalarn ortaya kmas sebebiyle, bu 90 kilometrelik yolun olduka meakkatsiz ve ok ksa bir sre ierisinde katedilebilmesidir. Zamann esas alnmas durumunda ise yine birok problem ortaya kmakta, gelecek birka yl iinde seferlik ruhsatlar diye bir ey kalmayaca, hatta zamann esas alnmas halinde bugn bile seferlik hkmlerinden istifade edilemeyecei ileri srlmektedir. Bununla birlikte ada slm bilginleri, bu ikisinden mesafe lsnn daha objektif veya uygulanabilir olduu kanaatindedirler. Hanefler dndaki ounlua gre, namazlarn ksaltlmasn mubah klan yolculuk, ortalama iki gnlk yolculuk veya ar ykle ve yaya olarak iki konaklk mesafedir. Seferlik meselesinin zerinde durulmas, doru bir tanmnn yaplmaya allmas, bu durum iin tannm baz ruhsat ve kolaylklardan istifade edilebilmesine yneliktir. Baka bir ifadeyle, seferin ne olduu salkl bir ekilde ortaya konulmal ki, sefer deilken seferlik hkmlerinden istifa edilmi olmasn veya sefer olunduu halde sefer ruhsatlarndan mahrum kalnarak gereksiz yere sknt ekilmesin.

NAMAZ

325

Sefer bir yerde yerleik bulunan kii iin normal ve sradan bir i deil, gelip geici ve olaan d bir durumdur. Olaan d bir durum olduu iin sefer halindeki meakkat, kiiye birtakm ruhsatlarn verilmesine sebep olmutur, fakat hamallk gibi ar bir ite almada daha fazla meakkat bulunduu halde, olaan durum olmas sebebiyle bu gibi ar iler yolculuk durumuna kyas edilmemitir. Yolculuktaki ruhsatlarn verili nedeni, yolculuun meakkat, tel ve normal dzenin bozulmasn iermesidir. Fakat bunlar deiken (izf) bir kavram olduu iin fakihler meakkat yerine daha objektif ve herkes iin geerli bir kriter arayna girmiler ve mesafe ayar yapmak zorunda kalmlardr. Yolculuun ierdii meakkat tek boyutlu deildir. En bata yolculuun getirdii yorgunluk ve bedensel skntlar vardr. Bunun yannda yolcunun, yolculuun amacyla ilgili endie ve korkular, geride brakt ii, ei, ailesi ile ilgili endieleri bulunabilir. Buna bir de yol gvenlii endiesi eklenirse yolcu iin tannan ruhsatlarn mnas daha iyi anlalr. Hal byle olunca, yolculua kan kiinin zaman kaybna tahamml yoktur. O bir an nce iini bitirmek ve normal yerleik hayatna dnmek arzusundadr. O halde onun yolculuk esnasnda zaruri ihtiyalar dnda oyalanmamas gerekir. te yola kan kiinin bir an nce normal yaantsna, evine, iine dnme doal arzusunu abuklatrmak iin dinimizde, baz kolaylklar getirilmitir. Bunlarn banda namazla ilgili olan "namazn ksaltlmas" (kasr) ve "iki namazn bir vakitte klnmas" (cem) gelir. Dikkat edilirse hem kasr, hem de cem zaman kaybn en aza indirmek gibi bir amaca mebnidirler. Kii namaz tam klarak vakit kaybetmeyecek veya bir namaz vaktinde durmayp onu teki vakit namazyla birlikte eda edecek ve mola zamann ona gre ayarlayacaktr. Dikkat etmek gerekir ki bu ruhsatlar daha ziyade yaya olarak veya at, deve gibi hayvanlarla yolculuk yapanlar ve byle olduu iin de yolculuun kontroln elinde tutanlar iin sz konusu edilmi olmaktadr. Buna gre gnmzde toplu ulam vastalaryla yaplan yolculuklarda bu anlam, yani namazn ksaltlmas veya cemedilmesi sayesinde zamandan kazanlmas durumu sz konusu deildir. Otobslerin gidilen mesafeyi ka saatte alacaklar, nerede ve ka dakika sreyle mola verecekleri yaklak olarak bellidir. Namazdan kesip zamandan kazanma durumu toplu ulam vastalarnda sz konusu deildir. Ancak bu durumda da yolcunun genel seyahat programna uyma zorunluluu, molalarda ihtiyaca gre zaman darl gibi skntlar vardr.

326

LMHAL

zel arabasyla yolculua kan kiinin bir an nce normal hayatna dnme gibi bir endiesi hem olabilir, hem de olmayabilir. Nitekim gnmzde, eskiden hi sz konusu edilmeyen bir tatil olgusu bulunmaktadr. nsanlar yln belli zamanlarnda denize, ormana gitmeye, tarih ve turistik yerleri gezmeye zaman ayryorlar. Tatil ou kimseler iin artk hayatn bir paras olmu durumda. Dolaysyla tatil iin yola kanlarn, en azndan yolculua karken, bir an nce normal hayata dnmek gibi bir endieleri ve aceleleri yoktur. Bu defa da, yolculuun hangi amala yapld sorusunu sormak gerekiyor. Yolculuun hangi amala yapldn snrlama ve belirleme imkn olmamakla birlikte genel olarak balk altnda toplanabilir: a) amal yolculuklar. b) Tatil, gezi amal yolculuklar. c) ve d gvenlik amal yolculuklar (daha ziyade ordu ve emniyet gleri iin sz konusudur). Esasen bu tr konularda objektif kriter getirildii zaman hkmn anlalmas ve tatbik edilmesi kolaylayor ise de getirilen kriter sabitletirilince gitgide hkm ile hkmn konulu amac arasnda uurum meydana gelmekte ve hkmn konulu esprisinin tamamen ortadan kalkmas gibi bir durum ortaya kmaktadr. Sefer hkmlerinin i ve gvenlik amal yolculuklarda kural olarak uygulanabileceini, bunun dndaki yolculuklarda ise kiinin kendi inisiyatifine braklmasnn doru olacan syleyebiliriz. Yolculuk hali genel olarak glk ve skntlardan hl olmayaca iin kii, yerleik bulunduu yerden ayrldktan sonra ruhsatlardan istifade ihtiyacn hissettirecek bir meakkatle karlayorsa bu ruhsatlardan istifade etmeli, ruhsata ihtiya duymuyorsa istifade etmemelidir. Bu durumda kii ruhsatlardan istifade konusunda karar kendisi verecei iin Allah katnda sorumluluk da kendisine ait olacaktr. Ruhsatlarn kullanlmasnn gerekli olup olmad konusundaki -aada gelecek olanmezheplerin farkl grleri, yukardaki forml uygulamay kolaylatrmaktadr. b) Seferliin Hkmleri Yolculuk durumu, genel olarak meakkat ve sknt ierdiinden bu durumdaki kii iin baz kolaylklar getirilmitir. Bunlar yolcuya tannan ruhsatlardr. Bunlarn banda ramazan aynda yolculuk yapan kii iin tannan, orucu yolculuk annda tutmayp sonraya brakma ruhsatdr. Normalde bir gn bir gece olan mest zerine mesih sresi, yolcu iin gn geceye

NAMAZ

327

karlmtr. Ayrca yolcu olan kiinin, drt rekatl farz namazlarn ikier rekat olarak klmasna da izin verilmitir. Buna "kasr's-salt" denir. Yolculukta drt rekatl namazlarn ksaltlarak klnmasnn cizlii konusunda yet ve Peygamberimizin uygulamas bulunmakta olup ayrca bilginler bu hkm zerinde icm etmilerdir. Namazlarn ksaltlmasna ilikin yet udur: "Yeryznde sefere ktnz zaman, eer kfirlerin size ktlk etmesinden (fitne) korkarsanz, namazlar ksaltmanzda bir saknca yoktur" (en-Nis 4/101). Bu yette ksalt-

mann korku artna balanm olmas, bir nceki yette Allah urunda hicretten ve bir sonraki yette sava durumunda Peygamberimizin nasl namaz kldracandan bahsedilmesi, bu yetin sava vb. gibi olaan st durumlara ilikin olduu, olaan d olmakla birlikte sradan yolculuklara ilikin olmad izlenimini verse de, teden beri seferlik konusundaki hkmler bu yetle irtibatl olarak ele alnmtr. Bunun yannda umre, hac ve sava iin yapt yolculuklarda Hz. Peygamber'in namazlar ksaltarak kldna dair hret derecesini am haberler bulunmaktadr. bn mer, Hz. Peygamber'le yapt yolculuklarda, Hz. Peygamber'in iki rekattan fazla kldn grmediini; ayn ekilde Hz. Eb Bekir, Hz. mer ve Hz. Osman'n da byle davrandklarn ifade etmitir. Yolcunun drt rekatl farz namazlar ksaltmas mecburi midir, yoksa ksaltma konusu tamamen yolcunun tercihine mi kalmtr? Bu konuda inisiyatifin tamamen yolcu olan kiiye braklmasnn uygun olacan yukarda aklamtk. Burada, mezheplerin bu konudaki yaklamlarna ksaca yer vereceiz. Hanefler, namazlarn ksaltlmas hkmnn Allah'tan bir ba olduu ynndeki rivayeti esas aldklar iin, ksaltmann bir ruhsat deil bir azmet hkm olduunu ileri srerek bu konuda yolcuya tercih hakk tanmam ve ksaltmann vcip olduunu sylemilerdir. Onlara gre yolcunun bilerek drt rekatl namaz ikiye indirmeyip drt olarak klmas mekruhtur. Bununla birlikte kii, iki rekat klp teehhtte bulunduktan sonra iki rekat daha klacak olsa farz eda etmi, son iki rekat da nfile olmu olur. Ancak selm tehir etmi olmasndan tr kt bir i yapm saylr. Sefer olan kii, ayet birinci teehhd terketmi veya ilk iki rekatta kraatte bulunmam ise farz eda etmi olmaz. Bu grn bir devam olarak, seferde iken kazya kalan drt rekatlk namazlarn normal duruma dnldnde yine ikier rekat olarak klnmas gerektii sylenmitir. Hanefler'in bu konuda, Hz. mer'den nakle-

328

LMHAL

dilen seferde namazlarn ksaltlmas hkmnn bir hediye olduu eklindeki ifadenin dnda, Hz. ie ve bn Abbas'n u szlerini de delil almlardr: Hz. ie "Namaz ikier rekat olarak farz klnd; sonra hazarda ziyade olundu, seferde ise olduu gibi brakld" demi, bn Abbas da "Allah Tel namaz Peygamberimizin dili ile hazarda drt rekat, seferde iki rekat olarak farz klmtr" demitir (Buhr, Salt, 1; Mslim, Salt'l-msafirn, 1). Mlikler'e gre, seferde namaz ksaltarak klmak mekked snnettir. fi ve Hanbeller'e gre ise yolculukta namazlar ksaltarak klmak bir ruhsat olup, kullanp kullanmamak kiinin tercihine braklmtr. Sefer kimse bir beldede on be gn ve daha fazla kalmaya niyet edince mukim olur ve artk namazlarn tam klar. Eer on be gnden az kalmaya niyet ederse seferlii devam eder. fi ve Mlikler'e gre ise, yolcu bir yerde drt gn kalmaya niyet ederse namazlarn tam klar. Hanbeller'e gre drt gnden fazla veya yirmi vakitten fazla kalmaya niyet ederse namazlarn tam klar. Namaz cemaatle klndnda mukim yolcuya, yolcu mukime uyabilir. Mukim kii, sefer kiiye uymusa, sefer iki rekatn sonunda selm verince, mukim selm vermeyip kalkar, namaz drde tamamlar. Namazn ba tarafn imamla klm ve farz kraat yerine gelmi olduu iin bu kii salam gre gre, namaz bakaca kraat etmeksizin tamamlar, yanlrsa secde etmez. nk bu mukim, lhik mesabesindedir. Yolcu, vakit iinde mukime uyduunda drt rekatl bir farz namaz mukim gibi tam olarak klar. Asl vatana dnmekle yolculuk hali sona erer. Burada sefer hkmleriyle ilikili olarak oluturulan vatan anlayndan ksaca bahsedelim. a) Vatan- asl. Bir insann doup byd veya evlenip iinde yaamak istedii veya iinde barnmay kastettii yere vatan- asl denir. Vatan- aslden baka yere i, grev vb. sebeplerle veya yerlemek zere glnce yeni yer vatan- asl olur, eski yer bu vasfn kaybeder. b) Vatan- ikamet. Bir kimsenin doduu, evlenip ailesini yerletirdii veya kendisi yerlemeye karar verdii yer olmamak kaydyla, kiinin on be gnden fazla kalmak istedii yere vatan- ikamet denir. c) Vatan- skn. Bir yolcunun on be gnden az kalmay planlad yere vatan- skn denir.

NAMAZ

329

Bir kimse doup yerletii veya karsnn yerletii yere varnca sefer olmaz. Sadece gidecei bu yer sefer mesafesi uzaklnda ise yolculuk esnasnda sefer olur.

C) K NAMAZI BR VAKTTE KILMAK (CEM)

Cem kelimesi, szlk anlam itibariyle iki veya daha fazla eyi bir araya getirmek, toplamak anlamlarna gelir. Cemin fkhtaki terim anlam ise, birbirini takip eden iki namazn (le ile ikindinin veya akam ile yatsnn), bu ikisinden birinin vaktinde, birlikte ve peipeine klnmasdr. Eer bu birlikte klma birinci namazn vaktinde ise buna cem-i takdm, ikincisinin vaktinde ise cem-i te'hr denilir. limler, hac zamannda Arafat'ta le ile ikindinin le namaznn vaktinde birlikte klnmas (cem-i takdm) ve Mzdelife'de akam ile yatsnn yats namaznn vaktinde birlikte klnmas (cem-i te'hr) konusunda gr birlii etmilerdir. Bu iki yer dnda iki namaz cemederek birlikte klmann ciz olup olmadnda ve cemetmeyi ciz klan mazeretlerin neler olduunda farkl grler ne srmlerdir. Hanef mezhebinde, hac zamannda Arafat ve Mzdelife'deki cemin dnda, iki namazn bir vakitte cemedilmesi ciz grlmez. Bununla birlikte Hanefler'e gre yolculuk, yamur gibi cemi mubah klan mazeretlerin bulunmas durumunda yle bir cem uygulamas mmkndr: Bir namaz (le veya akam), dier namazn (ikindi veya yats) vaktinin girmesine yakn bir zamana kadar geciktirilip, bu namazn klnmasndan sonra dierinin vaktinin girmesi ve bu namazn da kendi vaktinde klnmas mmkndr. Bu uygulamada, bir namaz hemen dierinin ardndan klnd iin buna cem'l-fiil ve cem'l-muvsala denildii gibi, bir namaz son vaktinde dieri de ilk vaktinde olmak zere her namaz kendi vakti iinde klnm olaca iin buna mnev cem ve ekl (sr) cem de denilir. Bu ekildeki cem, yukarda tanm verilen gerek anlamda bir cem deildir. nk bu uygulamada vakit deil, fiil birletirilmektedir. Eb Hanfe, arefe gn Arafat'ta birlikte klnan le ve ikindi namaznn cemaatle klnmasn art kotuu halde dier mezhepler bu art aramazlar. Cem ile namaz klnrken bir ezan okunur, fakat iki namaz iin ayr ayr kamet getirilir. le namaznn farz eda edildikten sonra snnet klnmakszn ikindi namazna geilir. kindi namaz le namazna tbi olduundan, le namaz herhangi bir nedenle sahih olmamsa ikindi namaz-

330

LMHAL

nn da le ile birlikte iade edilmesi gerekir. Mzdelife'de ise akam ile yats namaz tek ezan ve tek kamet ile klnr. Akamn farz ile yatsnn farz arasnda snnet namaz klnmaz. Arada snnet klnmsa yats iin tekrar kamet getirilir. Dier mezheplerde cem, belirli sebep ve artlarla ciz grlmtr. iCafer mezhebinde ise, hibir mazerete gerek olmakszn iki namazn bir vakitte cemedilmesi cizdir. Cemi kabul edenlere gre, iki namazn cemedilmesini ciz klan sebepler, ayrntdaki gr ayrlklar bir tarafa braklacak olursa unlardr: 1. Yolculuk (sefer), 2. Yamur, amur, kar, dolu, 3. Hastalk, 4. htiya ve meguliyet. 1. Yolculuk. Hanefler dndaki ounluk limler, yolculuu bir mazeret kabul ederek, yolculukta cem yaplmasn ciz grmlerdir. Ancak baz ayrntlarda aralarnda gr ayrl vardr. Buna gre Mlikler, cem yapmann ciz olabilmesi iin yolculuun yorucu bir yolculuk olmasn art koarken, filer ve Hanbeller, yorucu olup olmamasna baklmakszn yolculuun her hlkrda cem iin bir mazeret olduunu sylerler. Bu noktada filer, Mlikler'in ve Hanbeller'in aksine, ayr bir art ileri srerek, cem yapmay ciz klan yolculuun, herhangi bir yolculuk deil, namazlarn ksaltlmasn ciz klan nitelik, sre veya mesafedeki yolculuk olduunu sylerler. Bu arada yolculuun trne ve amacna bal olarak da baz gr ayrlklar ortaya kmtr. Kimi Mlikler, deniz yolculuunu da sefer hkmnden istisna etmilerdir. 2. Yamur, Kar, Dolu. Yamur, iddeti konusundaki gr ayrlklar bir tarafa braklacak olursa, Mlik, fi ve Hanbel mezheplerinde, yolcu olmayan (mukim) kiiler iin bir mazeret kabul edilmi ve byle gnlerde namazn cemi belli artlarla ciz grlmtr. Mlikler ve Hanbeller, sadece akam ile yatsnn mescidde cem-i takdm olarak cemedilmesini ciz grrken, filer buna le ve ikindinin cemini de ilve etmilerdir. Bu ve benzeri sebepler, evde deil, sadece mescidde cemaatle birlikte cem yapmay ciz hale getirir. filer, yerlerin amurlu olmasn cem yapmay ciz klan mazeret kabul etmezken, Hanbeller bunu bir mazeret saym, Mlikler ise cemin ciz olabilmesi iin amurla birlikte zifiri karanlk durumunun bulunmasn art komulardr. 3. Hastalk. Mlikler'e gre hasta bir kii, ikinci bir namazn vaktine kadar durumunun namaz klamayacak derecede ktleeceinden veya

NAMAZ

331

baylacandan endie ediyorsa, cem yapabilir. Hanbeller de hastalk sebebiyle meakkat sz konusu olduunda cemi ciz grmler ve emzikli kadn, istihze kan gren kadn, zr sahibi kiileri ve her vakit iin abdest almaktan ciz olan kiileri de ayn hkmde tutmulardr. filer'e gre ise hastalk sebebiyle cem ciz deildir. 4. htiya, Meguliyet ve Sknt. htiya ve sknt sebebiyle cem genelde ciz grlmemitir. Cem konusunda en geni gre sahip olan Hanbel mezhebinde sknt ve meguliyetin cemi ciz klaca sylenmektedir. Hanbel fakihi Eb Yala'nn bu hususta getirdii l udur: "Cumann ve cemaatle namazn terkedilmesini ciz klan her sebep, cemi de ciz klar". bz mezhebine gre ise, namazn vaktinde klnmasnda sknt douran her mazeret cem iin bir sebep tekil eder. bn Srn, bn brme, Eheb gibi nl limler ve baz fi fakihleri, bir sebep olmakszn cem yaplmasn da -itiyat haline gelmemesi artyla- ciz grmlerdir. Sad b. Mseyyeb'in de bu ynde bir fetvas bulunmaktadr. Mezheplerin cem konusunda gr ayrlna dme sebepleri noktada toplanabilir: 1. Namazlarn vakitlerini tayin eden hadisler yannda, cem konusunda birbiriyle eliir gzken haberlerin bulunmas. Bu durumda kimi limler, cem konusundaki haberlerin, vakitlemeye ilikin hadisleri tahsis ettiini ileri srerek cemi ciz grrken, kimileri de cem konusundaki haberleri tevil ederek ceme kar kmlardr. 2. Arafat ve Mzdelife'de cem yapmann merluunda ittifak vardr. Dier zaman ve yerlerdeki namazn buna kyas edilip edilmeyecei tartma konusu olmutur. Bu kyas ciz grenler, cemi de ciz grmlerdir. 3. Namazlarn mterek vakitleri olup olmad noktasndaki tartma da, cem konusundaki gr ayrlnn nemli bir nedeni olmutur. Be vakit namazn ilk ve son vakitleri, ayrntdaki ihtilflar bir yana, bellidir ve herkes tarafndan kabul edilmektedir. Cafer mezhebinin vakit anlay, Ehl-i snnet'ten farkl olup, olaan durumlarda bile ceme imkn veren bir ekildedir. iler genelde cem yaparak namaz kldklar iin, onlarn namaz e indirdii zannedilir. Burada cemi ciz grenlerin ve ciz grmeyenlerin gerekelerini tartmayacaz. Hanefler iki yer dnda cemi kabul etmemi, dier mezhepler belli mazeretler sebebiyle cemi kabul etmilerdir. Hanef mezhebinin gr, teorik olarak daha tutarl ve savunulabilir olmakla birlikte, gnmzde

332

LMHAL

cemin yaplmasnn namaz klanlara salayaca birtakm kolaylklar bulunmaktadr. Cem yapmak sonradan ortaya km, uydurulmu bir uygulama deildir. Nitekim Arafat ve Mzdelife'de cem yaplacan btn mezhepler sylemektedir. Bunun yannda Hz. Peygamber'in eitli zamanlarda ve eitli durumlarda iki namaz birletirerek bir vakitte kld ynnde rivayetler bulunmaktadr. Gerek Arafat ve Mzdelife'deki cemin, gerekse teki rivayetlere gre eitli zamanlarda yaplan cemin gerekesi ve hikmeti namaz klanlara kolaylk salanmasdr. Hz. Peygamber'in, korku ve yolculuk durumu olmakszn da le ile ikindiyi ve akam ile yatsy birlikte kldna dair rivayetler bulunduu gibi (Muvatta, I, 144; Mslim, Salt'lmsfirn, 49), baz sahblerin de cem yapt nakledilmektedir. Cemin Arafat ve Mzdelife dnda ciz olmadn savunan Hanefler ise byk lde, namazlarn belli vakitlere gre belirlendiini bildiren yetlere (el-Bakara 2/238; en-Nis 4/103) ve Cibrl'in pe pee iki gn Hz. Peygamber'e imamlk yaparak namazlarn ilk ve son vakitlerini gstermesine dayanmlardr. Bu yetler ve bu rivayet, her bir namazn kendine zel bir vakti bulunduuna ve bu vaktin ncesine veya sonrasna alnmasnn ciz olmadna dellet etmektedir. Hanefler ayrca, namazn kasten geciktirilerek vaktinin kmasna yol amay tehditli ifadelerle yasaklayan hadislere ve bn Mesd'dan gelen mukabil rivayetlere de tutunmulardr. Namaz iin zel vakitler konulmu ve bu vakitler namazn vcbu iin sebep klnmtr. Kur'an'da mcmel olarak belirtilen vakitler, Hz. Peygamber tarafndan belirlenmi ve namaz vakitleri tevtrle sabit olmutur; tevtrle sabit olan bir eyi de haberi vahidle terketmek kesinlikle ciz deildir. u kadar ki, namaz vakitlerini fiil olarak uygulayan ve belirten Hz. Peygamber olduu gibi, cemin meruiyetini sz ve fiili ile belirten de odur. Snnetin bir ksm alnp bir ksm atlamayacana gre, bunlarn arasn uzlatrmak gerekir. Buna gre, olaan ve normal durumlar iin be vakit namazn vakitlerine titizlikle uyulmas kuraldr. Ancak baz zel durumlarda, ihtiya ve zaruret sahiplerine de cem ruhsat tannm olmaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta udur: Cem, bir ruhsat ve kolaylatrmadr; gerektiinde bu ruhsattan istifade edilmelidir. Snn fkh mezheplerine gre kural, her namazn kendi zel vaktinde klnmasdr. Ancak geerli bir mazeretin olmas durumunda cem yaplabilir. Namaz dinin direi kabul edildii iin, hibir mazeret nedeniyle terkine izin verilmemi, fakat klnabilmesi iin birtakm kolaylklar getirilmitir. Bu bakmdan olaan d durumlarda, alkanlk haline getirmemek kaydyla ve belirli artlarla cem yaplabilir. Namaz vaktinde klmalarnda

NAMAZ

333

bir sknt ve glk sz konusu olan kiilerin, kendi durumlarn yukardaki bilgi ve ruhsatlar erevesinde deerlendirerek netice itibariyle Allah'a kar ahs sorumluluunu ilgilendiren bu konuda kendilerinin karar vermesi en uygun olan yoldur. Ayrca bilinmelidir ki, cem-i takdm veya cem-i tehr yapmak, namazn amacnn gereklemesi bakmndan, namazn kazya kalmasndan daha uygun bir zm olarak grnmektedir. Cem Yaparken Dikkat Edilecek Hususlar Sabah namaz hibir ekilde cemedilemez. Cem yalnzca le ile ikindi ve akam ile yats arasnda olabilir. ayet cem-i takdm yaplacaksa, mesel le ile ikindi, lenin vaktinde birlikte klnacaksa, le namazna balarken cem yapmaya niyet etmek gerekir. Kimilerine gre, birinci namaz bitirmedike de niyet edilebilir. Cem-i tehrde ise, birinci namazn vakti ierisinde cem yapmaya niyet etmek gerekir. Aksi takdirde, namaz vaktinden sonraya ertelemi olur ki bu haramdr. Cem-i takdmde, sray gzetmek (tertibe riayet etmek) gerekir. le ile ikindi cem ediliyorsa nce le, sonra ikindi klnmaldr. Cem-i tehrde ise sraya riayet edilmezse Hanbeller'e gre sahih olur; filer'e gre de sahih olmakla birlikte ikinci namaz kaz olarak klnm olur. Cem yaplrken, iki namazn ara vermeksizin pei peine klnmas (muvlt) gerekir. Mlikler, birlikte klnan iki farzn arasna nfile katmay dahi uygun grmemilerdir. fi ve Hanbeller'e gre eer cem birinci namazn vaktinde yaplyor (cem-i takdm) ise, pe peelik arttr; ikinci namazn vaktindeki yaplyor ise bu art deildir. ki namaz arasnda verilebilecek arann belirlenmi bir miktar olmayp, abdest alacak ve kamet getirecek kadar bir sre olduu sylenmektedir. Akam ile yatsnn cem-i takdm olarak birlikte klnmas durumunda vitir namaznn ne olaca konusunda da arlkl gr, bunun yats namazna tbi olduu ve dolaysyla yats namaz klndktan sonra klnabilecei ynndedir.

D) KORKU NAMAZI
Kur'n- Kermde Hz. Peygamber'in cephede namaz nasl kldracana ilikin ayrntl aklama getiren bir yet ve bu konuda Hz. Peygamber'in uygulamasnn bulunmas sebebiyle fkh kitaplarnda ve buna bal olarak ilmihal kitaplarnda "korku namaz" adyla bir bahis almtr. Namazlarn

334

LMHAL

ksaltlmas hkmn getiren yetin (en-Nis 4/101) hemen devamndaki bu yette yce Allah Hz. Peygamber'e hitaben yle buyurmaktadr:
"Sen aralarnda olup onlara namaz kldracan vakit, onlarn bir ksm seninle namaza dursun ve silhlarn da alsnlar. Secdeyi tamamladklar zaman bunlar arkaya gesinler; namaz klmam olan teki grup gelsin ve seninle namaz klsnlar; bunlar da silhlarn alsnlar, tedbiri elden brakmasnlar. Kfirler sizi gafil avlamak iin frsat kolluyorlar ..." (en-Nis 4/102).

Bu yetin hkmnn devam edip etmedii konusunda limler farkl grlere sahiptirler. Fakihlerin ounluu bu yetin hkmnn devam ettiini, dolaysyla byle bir sava durumunda ayn hkmn uygulanabileceini ve yetin nerdii kln usulnn, ayn zamanda cemaatle namaz klmann nemini vurgulamay amaladn ileri srerler. Eb Ysuf'un da ilerinde bulunduu baz limler, bu hkmn Hz. Peygamber'e has olduunu ve gnmze hitap etmediini sylemilerdir. yetin slbu yannda, Hz. Peygamber'le birlikte, onun cemaati olarak namaz klma eref ve fazileti ve sahbenin bu konudaki itiyak da dikkate alnacak olursa, korku namaz denilen bu zel namaz klma biiminin sadece o dneme ait olduu eklindeki grn daha tutarl olduu sylenebilir. Fakihlerin ounluuna gre korku namaz, dman saldrs gibi ciddi bir tehlike annda cemaatin iki gruba ayrlarak, imamn arkasnda farz bir namaz nbetlee klmalardr. ki rekatl bir namazn ilk rekatn, drt rekatl bir namazn ilk iki rekatn imamla birlikte klan birinci grup, ikinci secdeden veya ilk oturutan sonra cemaatten ayrlp grev bana gider, ikinci grup gelerek imamla birlikte kalan rekatlar tamamlar ve greve dner. mam kendi bana selm verir. Daha sonra da birinci grup kraatsiz, ikinci grup kraatli olarak nbetlee namazlarn tamamlar, bylece hem cemaatle namaz ifa edilmi, hem de grev aksatlmam olur.

XV. NAMAZLARIN KAZSI

Bir namaz vaktinde klmaya eda, vaktinden sonra klmaya kaz denir. Vaktinde klnamayan namaza fite oulu fevit denir ki, vakti iinde yakalanamam namaz anlamndadr. Vaktinde klnamam namaz ifade iin "kam" anlamndaki fite kelimesinin kullanlm olmas, bir mslmann namaz kasten terketmeyeceini, vakti iinde eda edeceini, ancak uyuma ve unutma gibi elde olmayan nedenlerle namazn "kam" olabileceini hissettirmesi bakmndan manidar bir seimdir.

NAMAZ

335

A) Sebepler Namaz belli vakitlerde yerine getirilmesi gereken bir farz olduu iin, bir mazeret olmakszn tembellik ve ihmal yznden bile bile namaz vaktinde klmayan kimse gnahkr olur. Hz. Peygamber, uyuyakalma ve unutmay bir mazeret kabul etmi ve bu iki sebepten biriyle bir namazn vaktinde klnamamas durumunda, hatrlanld vakit klnmasn sylemitir. Hz. Peygamber'in bu husustaki ifadesi yledir: "Biriniz uyuyakalr veya unutur da bir
namaz vaktinde klamaz ise, hatrlad vakit o namaz klsn; o vakit, kard namazn vaktidir" (Buhr, Mevkt, 37; Mslim, Mescid, 314-316).

Hads-i eriflerde genel olarak namazn sadece uyku ve unutma durumunda, vaktinin haricinde klnabilecei zerinde durulmutur. Baz bilginler bu iki mazeretin snrlayc olduunu dnerek, tembellik ve ihmal yznden bilerek ve farknda olarak namazn klnmamas durumunda, bu namaz kaz etmenin gerekmedii kanaatine varmlar ve namaz farknda olarak vaktinde klmayanlarn, o namaz kaz etme haklarnn olmadn, tvbe ve istifar etmeleri gerektiini ne srmlerdir. Zhirler'den bn Hazm ve daha birka bilgin bu grtedir. Bu gr sahipleri, namazn kendi vaktinde klnmasnn nemini, bu hususa titizlik gstermek gerektiini ve namaz ihmal ve tembellik sebebiyle bilerek vaktinde klmamann iten yaplacak tvbe dnda, telfi edilemez bir gnah olduunu vurgulamlardr. Ancak Hanefler'in de iinde bulunduu byk ounluu oluturan fakihlere gre; uyku veya unutma gibi insann iradesini elinden alan bir zr nedeniyle bir namaz kaz etmek gerekince, bilerek klmama halinde haydi haydi kaz gerekir. Bu gr sahipleri de, namaz kazya brakmann byk bir gnah olduunu, bundan dolay tvbe etmek gerektiini sylemiler, fakat namaz mslmann Allah'a kar olan bir borcu olduu iin, bunu gecikmeli de olsa demek durumunda olduunu dikkate almlar ve kazy bir telfi yolu olarak grmlerdir. Bu durumda kii, namaz vaktinde klmad iin gnahkr olmutur, fakat daha sonra kaz ettii iin, namaz terketme gnahndan kurtulmu veya bu gnahnn affedilmesi ynnde nemli bir adm atmtr. Vaktinde klnamam olan be vakit farz namazn kazs farz, vitir namaznn kazs ise vcip olur. Snnet namazlar, kural olarak, kaz edilmez. Bununla birlikte baz durumlarda, baka bir namazn vakti girmedii srece kaz edilebilir. Mesel sabah namaznn farz ile birlikte snneti de vaktinde klnmamsa, o gnn le namaz vaktinden nce farz ile birlikte kaz

336

LMHAL

edilir. Yine, le namaznn ilk snneti cemaatle farza yetimek iin terkedilecek olsa, farzdan sonra kaz edilebilir. Kazya kalan ilk snnetin, farzdan hemen sonra, son snnetten nce kaz edilecei gr fetvaya esas olmutur. Bununla birlikte son snnetten sonra kaz edilebilecei gr de vardr. Bylece hem bir snnet vakti iinde iki defa geri braklmam hem de son snnetin yeri deimemi olur. Namazn tertibinin iki defa deimemesi iin bunu uygun grenler de vardr. Cuma namaznn ilk drt rekat snneti hakknda da bu ne alma veya geriye brakma uygulamas geerlidir. Terkedilen dier snnetler kaz edilmez. Balandktan sonra her naslsa tamamlanmadan yarda kesilen veya bozulan herhangi bir nfile namazn kazs gereklidir ve bu konu snnetlerin kazs konusuyla ilgili deildir. Mesel le namaznn son snnetine balam olan kimse cenaze namazn karmamak iin bu snneti yarda braksa, balanm bir nfile ibadetin tamamlanmas gerektii iin, bu iki rekat snneti klmas snnet olmaktan kar, vcip haline gelir. Namaz belli vakitlerde yerine getirilmesi gereken bir farz olduu iin, bir zr olmakszn namazn vaktinde klnmayp kazya braklmas byk gnahtr ve namaz kaz etmek bu gnah kaldrmaz. Karlan namaz kaz etmek, namaz terketme gnahn kaldrr, fakat vaktinden sonraya brakma gnahn kaldrmaz. Bunun iin ayrca tvbe ve istifar etmek gerekir. Mer bir mazeret sebebiyle namazn kazya kalmas veya braklmas gnah olmaz. Dman korkusu veya bir ebenin doum yapacak kadnn bandan ayrlmas halinde ocuun veya annesinin zarar greceinden korkmas mer birer mazerettir. Nitekim Hz. Peygamber Hendek Savanda namazlarn tehir etmitir. Abdullah b. Mesd'un bu olaya ilikin anlatm yledir: "Mrikler, Hendek Savanda Reslullah' drt vakit namaz klmaktan alkoydular. Nihayet, gecenin Allah'n bildii kadar bir ksm getikten sonra Bill ezan okudu ve kamet getirdi; Hz. Peygamber ikindiyi kldrd; sonra Bill kamet getirdi, Hz. Peygamber akam namazn kldrd; sonra kamet getirdi, Hz. Peygamber yats namazn kldrd" (Buhr, Mevkt, 36, 38; Tecrd-i Sarh Tercmesi, II, 535). Bunu mazeret sebebiyle ikiden fazla namazn cemi olarak da deerlendirmek mmkndr ve bu rnek saatlerce sren ameliyatlarda doktorlar iin bir ruhsat kaps oluturmaktadr. Uyku ve unutma gibi bir zr sebebiyle namaz geen kimse gnahkr olmaz. nk Hz. Peygamber, uyku sebebiyle namaz klamadklarndan ikyet edenlere yle demitir: "Uyku ihmal deildir. hmal ancak uyank-

NAMAZ

337

lk halinde olandr. Sizden biri namazn unutur veya uyku yznden klamazsa, hatrlad zaman onu klsn" (Mslim, Mescid, 311; Eb Dvd, Salt, 11).

Ancak namaz karmamak iin vaktinde uyanmak zere tedbir almak elbetteki uygun olur. Hayz ve nifas hallerinde kadnlardan namaz borcu der. Yani kadnlardan bu hallerinde namaz klmalar istenmedii gibi, bu halde iken klmadklar namazlar daha sonra kaz etmeleri de istenmemitir. Be vakit namaz sresince ve daha fazla devam eden akl hastal veya baylma yahut koma halinde namaz borcu der. Ancak bu durumlar be vakit ve daha az bir mddet devam ederse baklr: Ayld zaman abdest alp, iftitah tekbiri alacak kadar bir zaman kalmsa o vaktin namazn kaz etmesi gerekir. Dinden dnm (mrted) kiinin, irtidat sresince veya daha nce klmad namazlar kaz etmesi gerekmez. Daha nce hac yapmsa, yeniden bu grevi eda etmesi gerekir. Mslman toplumlarn dnda baka bir toplumda slm'a giren, yani yabanc bir lkede mslman olan kimse namazn farz olduunu ve nasl klndn reninceye kadar mzur saylr. nk bylesi bir durumda baz emir ve yasaklarn ayrntlarn bilmemek mazeret kabul edilir. B) fa ekli Hanefler'e gre kazya kalm bir namaz, vakti iinde nasl eda edilecek idiyse daha sonra kaz edilirken o ekilde klnr. Mesel seferde iken drt rekatl bir namaz karan kimse bunu ister seferde isterse asl vatanna dndkten sonra kaz etsin, iki rekat olarak klar. Ayn mantn gerei olarak, normal zamanda kazya kalm olan drt rekatl bir namaz sefer esnasnda kaz edecek olan kii de sefer haline baklmakszn bu namaz drt rekat olarak kaza edecektir. fi ve Hanbeller'e gre kaz namaz klnrken, kaznn yaplaca yer ve zaman dikkate alnr. Sefer olan kimse kazya kalm drt rekatl namaz iki rekat olarak kaz eder. Bu namazn seferde veya ikamet halinde iken kazya kalm olmas, hkm deitirmez. Seferde kazya kalan namaz da, ikamet halinde kaz edilince drt rekat olarak klnr. nk ksaltmann sebebi olan yolculuk kalkmtr.

338

LMHAL

Namazlar kaz edilirken gizli okunacak namazda kraat gizli yaplr. Aktan okunacak namaz imam kldrrsa aktan okur; tek bana klnrsa ak veya gizli okumak tercihe kalmtr. Namaz kaz edecek kii tertip sahibi ise, yani o zamana kadar alt vakit veya daha fazla namaz kazya kalmam bir kimse ise, kaz namaz ile vakit namaz arasnda sraya uymas gerekir. Tertip sahibi deilse bu namaz kaz etmeden dierlerini klabilir. Tertip sahibi olan bir kimsenin bir farz namazn veya Eb Hanfe'ye gre vcip olan vitir namazn zrsz yere veya hayz, nifas gibi namaz dren nitelikte olmayan bir zr sebebiyle vaktinde klmam olmas halinde bu namaz ilk vakit namazndan nce kaz etmesi gerekir. Mesel tertip sahibi kimse sabah namaz vaktinde uyuyup kalsa bu namaz le namazndan nce kaz etmesi gerekir. Eer le namazn nce klarsa sra gzetilmedii iin bu namaz mam Muhammed'e gre fsid olur. Eb Ysuf'a gre ise namaz fsid olmaz, fakat farzlktan kp nfileye dnm olur. Eb Hanfe'ye gre ise bu namazn shhati askdadr. yle ki, kii bundan sonra o sabah namazn kaz etmeden be vakit namazn daha eda edecek olursa bu alt vaktin hepsi de sahihe dnr. Fakat byle be vakit namazn klmadan klamad o sabah namazn kaza ederse arada klm olduu vakit namazlar fsid olup yeniden klnmalar gerekir. Tertip sahibinin sra gzetmesinin delili, Reslullah'n Hendek Savanda drt vakit namaz klamaynca bunlar sraya koyarak ve vakit namazndan nce klmasdr. bn mer'in "Sizden her kim bir namaz klamaz da, ancak imamla birlikte namaz klarken hatrlarsa namazn tamamlasn. Bundan sonra unuttuu namaz klsn. Sonra da imamla birlikte kld namaz iade etsin" (Zeyla, Nasb'r-rye, II, 62) eklindeki ifadesi de bu konudaki dayanaklardan biridir. Tertip, durumda der: 1. Kazya kalan namazlarn saysnn vitir dnda alt vakit ve daha fazla olmas. 2. Vaktin hem kaz hem de vakit namaz klmaya yetmeyecek kadar skk ve dar olmas. 3. Vakit namaznn kln srasnda kazya kalm namaz olduunun hatrlanmamas. Tertip dtkten sonra, kaz iin belirli bir vakit kalmaz; mekruh vakitler dnda istedii zamanda kaz namaz klnabilir. Mekruh vakitlere girmemesi artyla, sabah namazndan ve ikindi namazndan sonra da kaz klnabilir.

NAMAZ

339

Kazya kalm namazlar kaz ile megul olmak, nfile namaz klmaktan nemli ve nceliklidir. Hanef mezhebinde tasvip edilen gre gre, vakit namazlaryla birlikte klnan dzenli nfileler (revtib snnetler) bunun dndadr. Yani revtib snnetlere de riayet gsterilmeli ve bu snnetler, kaz namaz klmak gerekesiyle terkedilmemelidir. Fakat zerinde kaz namaz bulunan kimselerin bunlar dnda tehecct, tesbih gibi dier nfile namazlar klmas uygun deildir. zerinde ok sayda kaz namaz bulunan, mesel namaza ge yalarda balam olan kii, gemi namazlar kaz ederken "Vaktine yetiip de klamadm ilk sabah /ilk le /ilk ikindi /ilk akam /ilk yats namazn klmaya" eklinde niyet edebilecei gibi, "Vaktine yetiip de klamadm son sabah namazn klmaya" eklinde de niyet edebilir. Bylece hangi namaz kaz ettii bir lde belirli (muayyen) hale gelmi olur.

XVI. SECDELERLE LGL MESELELER

A) SEHV SECDES
Sehiv "yanlma, unutma ve dalgnlk" gibi anlamlara gelir. Buna gre sehiv secdesi, yanlma, unutma veya dalgnlk gibi durumlar yznden namazn vciplerinden birini terk veya tehir etme durumunda, namazn sonunda yaplan secdelere denilir. Sehiv secdeleri sayesinde namazda meydana gelen kusur slah edilmi, eksiklik telfi edilmi olur. Namaz esnasnda pr dikkat olmak ve titiz davranmak esas olmakla birlikte, eitli nedenlerle insanlar namazlarnda yanlabilirler. Peygamberimiz bu tr durumlarda, namaz klan kiinin "Allah'n huzurunda saygszlk ettim, kusur iledim" diyerek kendini sulamasnn ve karamsarla dmesinin nne geerek onu rahatlatmak, vesveseden kurtarmak ve her yanlmada namaz yeni batan klma skntsnn nne gemek maksadyla, asl olan bir farzn terkedilmedii durumlarda bir telfi ve dzeltme mekanizmas olarak sehiv secdesi uygulamasn ngrmtr. Bununla birlikte unutmamal ki, bir kimsenin tedavi imkn var diye saln koruma konusunda dikkatsizlik gstermesi nasl uygunsuz bir davran ise, telfi imkn var diye de namazda gevek davranmak da yle, hatta daha da uygunsuz bir davrantr. Hz. Peygamber'in sehiv secdesinin anlamna ve amacna ilikin olarak syledii szlerden ikisi yledir:

340

LMHAL

"Biriniz namaznda pheye derse dorusunu aratrsn ve namazn kanaatine gre tamamlasn, sonra selm versin ve sehiv secdesi yapsn" (Buhr, Salt, 31). "Biriniz namaz drt rekat m yoksa rekat m kldnda pheye derse, pheyi atsn ve yaknen bildiine gre davranp namazn tamamlasn. Selm vermeden nce iki secde yapsn. Eer be klm ise bu secdeler namazna efaati olur, eer namazn tam klm ise bu secdeler eytann uzaklatrlmasna vesile olur" (Buhr, Sehv, 6-7).

Sehiv secdesini gerektiren bir durum bulununca bu secdenin yaplmas Hanefler'e gre vciptir. Sehiv secdesi gerektii halde bunu yapmayan kii gnah ilemi olur; fakat namaz btl olmaz. Mlik ve filer'e gre sehiv secdesi namazn snnetlerinden bir veya birkann terkedilmesi durumunda yapld iin, sehiv secdesi yapmak snnettir. Hanbeller'e gre ise sehiv secdesi duruma gre bazan vcip, bazan snnet, bazan da mubah olur. Mesel namazn bir snnetini terketmekten dolay sehiv secdesi yapmak mubahtr. a) Sehiv Secdesinin Yapl Biimi Son oturuta "Tahiyyt" duas okunup iki yana selm verildikten sonra iki secde daha yaplr ve oturulur. Bu oturuta Tahiyyt duas, "salavat (Salli ve Brik)" ve "Rabben tin" duas okunarak, her zamanki gibi nce saa sonra sola selm verilir. Son oturuta, sehiv secdesi ncesinde her iki tarafa selm verilecei gr, Eb Hanfe ve Eb Ysuf'a aittir. mam Muhammed'e gre ise, sadece sa yanna selm verdikten sonra sehiv secdesini yapar. Sonraki Hanef limler, imamn sehiv secdesi iin iki yanna selm vermesi durumunda cemaatten birinin namaz bozacak bir i ilemesinin veya namaz bitti zannyla dalmalarnn mmkn olduu gerekesiyle, mam Muhammed'in grnn imam olan kii iin, dier ikisinin grnn ise tek bana namaz klan iin mnasip olduunu belirtmilerdir. fi ve Ahmed b. Hanbel'e gre sehiv secdesi selmdan hemen nce yaplr. Zhir rivayette fi ile Hanef imamlar arasndaki gr ayrlnn fazilet ve evleviyet bakmndan olduu sylenirken, nevdir kitaplarnda bu gr ayrlnn cizlik (cevaz) noktasnda olduu sylenmektedir. Gr ayrlnn fazilet noktasnda olmas durumunda, Hanef imamlara gre sehiv secdesini selmdan sonra fi'ye gre ise selmdan nce yapmak daha uygun ve faziletlidir (evl). Fakat gr ayrlnn cevaz noktasnda olmas durumunda ise, Hanef imamlara gre sehiv secdesini selmdan sonra yap-

NAMAZ

341

mak gerekir, selmdan nce yaplmas ciz deildir. Sehiv secdesi selmdan nce yaplacak olursa, selmdan sonra secdelerin tekrarlanmas gerekir. fi'ye gre ise sehiv secdesi selmdan nce yaplmaldr, selmdan sonra yaplrsa, sehiv geersiz saylr. mam Mlik'e gre ise, sehiv secdesi namazda ziyade bir fiil ilemek yznden yaplacaksa selmdan sonra, bir noksanlk yznden yaplacaksa selmdan nce yaplr. Hem bir fazlalk hem de bir eksiklik yznden yaplacaksa, bu durumda sehiv secdesi selmdan nce yaplr. Namazda noksanlk yapmak, namaz iindeki bir mekked snneti veya en az iki gayr-i mekked snneti terketmek durumunda olur. Namazda ziyade yapmak ise, namazn cinsinden olsun veya olmasn namaz bozmayacak kadar az bir fiil ilve etmek durumunda sz konusu olur. Mesel namazn rknlerinden rk ve secde gibi bir fiilin fazladan yaplmas namazda fazlalk yapmak olur. Sehiv iin yaplacak iki secde vcip olduu gibi, secdeden sonraki oturuta Tahiyyt okumak ve selmla kmak da vciptir. Sehiv secdesi yapmas gereken kiinin, salavat duasn (Salli ve Brik), namaz oturmasnda m yoksa sehiv secdesi oturmasnda m okuyaca konusunda iki gr bulunmaktadr. Hanef fakihlerinden Kerh'ye gre salavat duas, sehiv secdesi kadesinde okunur. Tahv'ye gre ise, selm bulunan her kadede, salavat duasnn okunmas gerekir. Kerh'nin gr daha sahih, Tahv'nin gr ise daha ihtiyatl grlmtr. Bir ksm limlere gre, imam hakknda Kerh'nin gr evldr; nk imam tezce selm verince halk imamn sehiv secdesi yapacan sezer ve dikkatli davranr. Mnferid hakknda ise Tahv'nin gr evldr. Sehiv secdesi imam iin ve tek bana namaz klan kii iin sz konusudur. mamn sehvi yani yanlmas, kendisi hakknda asaleten, kendisine uyan cemaat hakknda tebean sehiv secdesini gerektirir. mama uymu bulunan kii (mukted), imam sehiv secdesi yaptnda onunla birlikte yapar, kendisi sehiv secdesini gerektiren bir ey yapmsa bundan dolay sehiv secdesi yapmaz. mam sehiv secdesini gerektiren bir ey yapt halde sehiv secdesi yapmazsa mukted de yapmaz. b) Sehiv Secdesini Gerektiren Durumlar Bilindii gibi namazn kraat, rk ve secde gibi farzlar, Ftiha okumak ve ardndan baka bir sre eklemek (zamm- sre), tertibe riayet etmek gibi vcipleri ve kadelerde salavat okumak gibi snnetleri bulunmaktadr. Na-

342

LMHAL

mazn tam ve mkemmel olabilmesi iin bunlarn hepsine riayet etmek, namazn gereklerini tam ve yerli yerinde yapmaya almak ve tam kalp huzuru iinde namaz klmaya zen gstermek gerekir. Bununla birlikte eitli nedenlerle bu artlara riayetsizlik sz konusu olabilir. Bu bakmdan riayetsizlik sz konusu olabilecek fiilleri ve riayetsizlik durumunda ne yaplmak gerektiini bilmek nem arzeder. Namazda riayetsizlik edilmesi yani terkedilmesi sz konusu olabilecek fiil ya farz ya vcip ya da snnettir. Bunlardan her birinin terkedilmesinin hkm farkldr. imdi bunlarn terkedilmesinin hkmlerini ayr ayr grelim. 1. Namazn farzlarndan birinin terkedilmesi durumunda, bu farzn namaz iinde telfi (tedrik) edilmesi mmkn ise, farz olan bu fiilin -namaz iindekaz edilmesi gerekir. Kaz yoluyla telfinin mmkn olduu durumlarn her birinde sehiv secdesi yapmak gerekir. Namaz iinde kaz yoluyla telfi edilmesi mmkn olmayan durumlarda, namazn farzlarndan birinin terkedilmesi sebebiyle oluan eksiklik sehiv secdesiyle giderilemez. Namaz fsid olur ve yeniden klnmas gerekir (Terkedilmi farzn namaz iinde kaz edilebilecei durumlar aada gsterilmitir). 2. Namazn snnetlerinden birinin veya birkann terkedilmesi durumunda bir ey yaplmaz. Snnetler, namazn rknlerinden olmad iin terkedilmesi durumunda namazda bir eksiklik olmaz ve sehiv secdesi yapmak gerekmez. 3. Namazn vciplerinden birinin terkedilmesi ise sehiv secdesini gerektirir. Sehiv secdesini gerektiren durumlar saylrken, farzn tehir edilmesi, vcibin terk ve tehir edilmesi diye saylan ayr durum esasnda bir tek duruma rcidir. yle ki, namazn farzlarndan ve vciplerinden her birini yerli yerinde, zamannda, hakkn vererek ve tertibini bozmadan yapmak vciptir. Buna gre, namazn farzlarndan veya vciplerinden biri tehir edildii zaman namazn vciplerinden biri terkedilmi olacandan, sehiv secdesi yapmann bir tek sebebi vardr, o da bir vcibin terkedilmesidir. Bu bakmdan namazn farzlarndan birini tehir etme yani yaplmas gereken yerden geriye brakma durumu da bir vcibin terkedilmesi anlamna gelmekte ve bu durumda farzn tehiri ve vcibin terki yznden sehiv secdesi yapmak gerekmektedir. Yine namazn fiillerinden birini yeri deilken fazladan yapmak da vcibin terki saylr.

NAMAZ

343

Namazn nemini ve anlamn bilen ve bunu inanarak yerine getiren bir kimsenin namazn vciplerinden birini kasten terketmesi dnlemez. Bununla birlikte, fakihler, her trl ihtimali gz nne alarak vcibin kasten terkedilmesinin hkmn de belirlemilerdir. Buna gre, vcibin kasten yani bilerek terkedilmesi ile sehven (yanlarak) terkedilmesinin hkm birbirinden farkldr. Bir vcip sehven terkolunmusa, sehiv secdesi gerekir. Vcibin kasten terkolunmas ise iset yani yakksz ve kt bir davran olmakla birlikte, sehiv secdesi yapmay gerektirmez. Fakat bu ekilde klnan namaz eksik olur. limlerin birou, yapt iten piman olduunun ve hatasn anladnn bir gstergesi olarak bu namaz iade etmenin uygun olacan sylemilerdir. Bu uurda olmayan ve namaz asl amacyla btnletiremeyen kimse, vcibi kasten terk veya tehir etmise, byle birine de iadeyi teklif etmek mnasz bulunmutur. Sehiv secdesini gerektiren bir eyi kasten ilemek durumunda, kural olarak sehiv secdesi gerekmemekle birlikte bu kural iin iki istisna getirilmitir: Birisi Ftiha sresinin, dieri birinci oturuun kasten terkedilmesi durumudur. Yani Ftiha'y veya birinci oturuu gerek sehven gerek kasten terketme durumunda sehiv secdesi vciptir.

aa) Terkedilmi Bir Farzn Namaz inde Kaz Yoluyla Telfi Edilebilecei Durumlar a) Bir kimse iftitah tekbiri alarak namaza durup kyam da yerine getirdikten sonra kraat etmeden rka varr da kraati unuttuunu rkda hatrlarsa, unutulan bu kraatin kaz yoluyla telfi edilmesi mmkndr. Bu kii rk halinde iken Kur'an'dan bir yet okursa, bu suretle terkettii farz (ki bu kraattir) telfi etmi olur. Fakat kii kraat etmediini rkda iken deil de secdede iken hatrlayacak olursa artk unutulan kraatin namaz iinde kaz yoluyla tedarik edilmesi mmkn olmaz, namaz fsid olur ve yeniden klnmas gerekir. b) Bir kii iftitah tekbiri alp kyam ve kraatten sonra rk etmeden dorudan secdeye inecek ve birinci secdede rk yapmadn hatrlayacak olsa, bunun da kaz yoluyla telfi edilmesi mmkndr. Bu kii hemen ayaa kalkar ve rkunu yapar. Bu yapt rk, az nce yapt secdeyi iptal ettii iin, bu rkdan sonra yeniden iki secde yapar ve namaza devam eder. Rk yapmadn ikinci secdede hatrlayacak olursa, artk bunun telfisi mmkn deildir. Namaz fsid olur ve yeniden klmas gerekir.

344

LMHAL

c) Bir kimse drt rekatl farz namazda son oturuu (kade-i ahre) unutarak beinci rekata kalkar da beinci rekat klmakta iken son oturuu yapmadn hatrlarsa, bunu henz secdeye varmadan hatrlamas halinde bunun telfisi mmkndr. Hemen oturur, Tahiyyt okur ve selm verir, farz olan oturuu geciktirdii iin de sehiv secdesi yapar. Fakat beinci rekatn secdesini yaptktan sonra hatrlayacak olursa o vakit kade-i ahrenin telfisi mmkn deildir. Namaznn farzl btl olur ve farz diye kld be rekat namaz nfileye dnr. Bir rekat daha klarak bu nfileyi altya tamamlar. Farz tekrar klar. Drt rekatlk farz namazda, eer kade-i ahre yapldktan sonra yanllkla beinci rekata kalklacak olursa, bu fazla rekat secde ile tamamlanm olsa dahi namazn farzln iptal etmez. Fazladan klnan rekat tam bir nfile haline getirmek iin ona bir rekat daha ilve edilir. Selm tehir edildii iin de namazn sonunda sehiv secdesi yaplr. Kaz yoluyla telfinin mmkn olduu bu rneklerin her birinde sehiv secdesi yapmak gerekir. te yandan, bu rnekler kiinin rk veya secde veya kade-i ahreyi terketmesi durumlarna ilikindir. Kii iftitah tekbirini terketmise bunun kaz yoluyla telfi edilmesi mmkn olmaz; namaz btl olur. bb) Sehiv Secdesi Yaplmas Gereken Durumlar 1. Rknn tekrar. Namazn rknlerinden birini tekrar etmek veya bir rkn tehir etmek, mesel bir rekatta iki defa rk veya defa secde yapmak durumunda, namaz klan kii ister imam ister mnferit olsun, sehiv secdesi gerekir. Birinci ve ikinci rekatlarda Ftiha'nn arka arkaya tekrar okunmas, rkda veya secdede veya teehht yerinde kraat edilmesi yani Kur'an okunmas da byledir. Namazn bir rekatnda farz olan kraat sehven terkedilip rka gidilse ve rkda hatrlansa, kyama dnlp tekrar kraat yaplr ve tekrar rka gidilir. Ancak bu durumda bir rekatta iki rk yapld iin sehiv secdesi gerekir. 2. Takdim ve tehir. Namazn rknlerinden birinin takdim veya tehir edilmesi sehiv secdesini gerektirir. Mesel kraatten nce rk etmek veya oturaca yerde kyam etmek veya kyam edecei yerde oturmak veya rk yerinde secde etmek veya secde edecek yerde rk etmek, ksaca bir fiili baka bir fiilin yerinde yapmak durumunda, namaz klan kii ister imam ister mnferit olsun, sehiv secdesi gerekir. Unutulan secdenin sonradan hatrlanarak yaplmas halinde de bu tehiri telfi iin sehiv secdesi yaplr.

NAMAZ

345

3. Ara verme. Bu genelde namaz iinde uzunca bir sre tereddt ve dnme eklinde olur. Uzunca bir mddet dnme veya dnmenin uzamas, ortalama olarak bir rkn eda edilecek kadar srenin, bir rkn veya bir vcibi eda etmeksizin, bir ey yapmakszn geirilmesi demektir. Bu uzunca dnme, namaz klan kiiyi bir rkn veya bir vcibi yerinde edadan alkoyduu iin sehiv secdesi gerekir. Bir rknn eda edildii sradaki dnme ise sehiv secdesini gerektirmez. Namaz klan kii kyamda iftitah tekbirini aldnda phe etse, "uzunca bir mddet" dndkten sonra, iftitah tekbirini alm olduunu hatrlasa veya Tekbir almadm diye yeniden tekbir aldktan sonra balangta tekbir alm olduunu hatrlasa sehiv secdesi gerekir. Ftiha'dan sonra ne okuyacan dnrken, namazn bir rknn eda edecek miktarda skt etmi olsa, sehiv secdesi yapar. rekat m drt rekat m klndnda tereddt edilerek dnlse veya Ftiha okunduktan sonra hangi srenin okunulaca dnlse, yine sehiv secdesi gerekir. nk bu durumlarda dnmenin uzamas sebebiyle vcip tehir edilmi olmaktadr. 4. Kraat eksiklii veya fazlal. Bir kimse Ftiha sresini hi okumasa veya byk bir ksmn okumasa, ya da Ftiha'dan sonra sre komasa sehiv secdesi gerekir. Ftiha'y okuyup, arkasndan baka bir sre okumadan Ftiha'y ikinci kez okuyacak olsa, sehiv secdesi yapmaldr. Fakat Ftiha'y sreden sonra ikinci kez okusa, sahih gre gre sehiv secdesi gerekmez. Ftiha'y son iki rekatta iki kere okumas durumunda da ittifakla sehiv secdesi gerekmez. Bir kimse, drt rekat farzn ilk iki rekatnda bir ey okumasa, sonra bunu hatrlasa, son iki rekatta hem Ftiha okur, hem sre koar ve selmdan sonra sehiv secdesi yapar. Bir kimse birinci veya ikinci rekatta Ftihann devamnda sre okumasa, rkda iken veya rkdan ban kaldrdktan sonra secdeden nce bunu hatrlarsa, kyama avdet eder, yani ayaa kalkar ve sreyi okur, sonra tekrar rk eder. Namazn sonunda da sehiv secdesi yapar. Kyama dnp kraat ettikten sonra rku yeniden yapmazsa namaz bozulur. nk sre okumakla, nce yapt rk iptal edilmi olur. Drt veya rekatl farzlarn ilk iki rekatnda Ftiha'dan sonra birer sre okunmamsa, bu sre nc ve drdnc rekatlarda Ftiha'dan

346

LMHAL

sonra eklenir. Eer bu namaz cemaatle klnan bir akam veya yats namaz ise, nc ve drdnc rekatlarda hem Ftiha ve hem de eklenecek sre aktan okunur. Ftiha'nn deil de sadece srenin aktan okunacan syleyen de vardr. Eb Ysuf'a gre ikisi de gizli okunur. nk son rekatlarda gizli okumak snnettir. Eb Ysuf'tan dier rivayete gre ise, yeri getii iin artk bu sre hi okunmaz. Hangi gr alnrsa alnsn hepsine gre de sehiv secdesi yapmak gerekir. Namazda Ftiha'dan nce sehven baka bir sre okunsa, Ftiha okunup ardndan sre yeniden okunur, namazn sonunda sehiv secdesi yaplr. Bu tertip noksan rk halinde bile hatrlansa, dorulup srasnca yeniden okunmaldr. Bu ekildeki bir yanlma pek ndir vuku bulduu iin, az veya ok olmasna baklmaz, Ftiha'dan nce bir tek harf bile okunsa, yeni batan okuyup sehiv secdesi yaplr. Bir kimse Ftiha okuyup okumadnda tereddt etse, henz baka bir sre okumamsa Ftiha'y okur. Fakat baka bir sre okumusa artk Ftiha'y okumaz. nk srenin Ftiha'dan nce okunmu olma ihtimali daha ar basar. Bununla birlikte kendisinin bu hususta ar basan bir kanaati varsa, o kanaatine gre davranmaldr. Bir kimse vitirde Kunut duasn okumadn rkdan sonra anlasa, secdeden nce veya sonra olmas farketmez, dnp Kunut duas okumaz; namazn sonunda sehiv secdesi yapar. Kunut okumadn rk esnasnda hatrlasa sahih olan rivayete gre dnp Kunut okumas gerekmez. ster dnp Kunut okusun, isterse dnmeyip namazna devam etsin, sehiv secdesi gerekir. Kunut tekbirinin terkinden dolay sehiv secdesi gerekip gerekmedii konusunda imamlardan rivayet olmad iin kimi limler Kunut tekbirinin terkedilmesi durumunda sehiv secdesi gerekmediini, kimileri de bayram namazna kyasla sehiv secdesi gerekeceini sylemilerdir. Vitir klan kimse, nc rekatta Ftiha ve sre okumadan Kunut okuyup rka varsa ve Ftiha ile sre okumadn bu esnada hatrlasa kyama dnerek Ftiha ve sre okur. Kyamda iken Ftiha'dan sonra ve sreden nce teehht okusa, vcip olan zamm- sreyi geciktirdii iin sehiv secdesi yapmas gerekir. Drt rekat farzn son iki rekatnda Ftiha'dan sonra sre okusa, tercih edilen gre gre, sehiv secdesi gerekmez.

NAMAZ

347

Farz namazlarn nc ve drdnc rekatlarnda kasten Ftiha veya baka bir sre okumakszn skt edilmesi, kt bir davran (iset) olmakla birlikte sehiv secdesini gerektirmez. Fakat farzn nc ve drdnc rekatnda sehven skt edilmise, Eb Hanfe'ye gre sehiv secdesi gerekir. Mnferit olarak namaz klan kiinin aktan veya gizliden okumasndan dolay, zhir rivayete gre sehiv secdesi gerekmez. u var ki gizli okunmas gereken bir yerde mesel le namaznda kasten aktan okursa iset etmi olur. Mnferidin gndz klnan nfile namazlarda aktan okumas da mekruhtur. 5. Secde ve rkda hata. Rk ve secdeyi dzgn, yani tadl-i erkna uygun olarak yapmayan kii, sehiv secdesi yaplmaldr. Rkun tadil edilmesi yani dzgn yaplmasnn ls, rkda uzuvlar sakin oluncaya dein durup geri dorulup kalkt vakitte uzuvlar sakin oluncaya dein durmaktr. Secdenin tadil edilmesinin ls ise, secdede uzuvlar sakin oluncaya dein durup geri ban kaldrd vakit uzuvlar sakin olunca oturup sonra ikinci secdeye varmaktr. Tadil terkolunmakla sehiv secdesinin vcip olaca gr Kerh'ye aittir. Crcn'ye gre ise sehiv secdesi lzm olmaz. Eb Ysuf ve fi'ye gre tadil-i erknn farz olduu, dolaysyla terkedilmesi durumunda namazn fsid olaca da dikkate alnarak tadl-i erkn konusunda titiz davranmal, her bir rkn dzgn yapmaya ihtimam gstermelidir. Bir kimse birinci veya ikinci rekatta bir secdeyi yapmadn namaz tamamlad srada hatrlasa namaz fsid olmaz, terkettii secdeyi yapar, tertibi terkettii iin sehiv secdesi yapar. 6. Kadede hata. Bir kimse kade-i ahreyi unutup baka bir rekat klmaya kalkarsa, secde etmedii mddete oturup sonra sehiv secdesi yapacan, eer secdeden sonra hatrlarsa, o kiinin farz diye kld namazn nfileye dneceini daha nce grmtk. Kii farz namazda birinci oturuu unutup kyama ynelse de sonra hatrlasa, eer oturmaya yakn ise oturur. Bu durumda kimileri sehiv secdesi gerekir demilerse de, sahih gre gre bu durumda sehiv secdesi yaplmaz. Eer kyama yakn ise, oturmayp namazna devam eder ve vcip olan birinci oturuu terkettii iin namazn sonunda sehiv secdesi yapar. Eer kii tam ayaa kalktktan sonra birinci oturuu yapmadn hatrlayp geri oturacak olursa namaz fsid olur. nk bu takdirde farz olan kyam bozulmu, namazn tertibi tamamen deitirilmi olur. Bu sylenenler, farz namaza gredir. Nfile namazda ise, her hlkrda oturmak gerekir. Mesel herhangi bir snnet namazda, ikinci rekatn sonunda oturulup Tahiyyt

348

LMHAL

okunmad nc rekatta hatrlanacak olursa, nc rekatn secdesine varlmad srece hemen oturulur. Namazn sonunda sehiv secdesi yaplr. Bir kimse drt rekat nfileyi birinci oturuu terkederek klsa, namaz fsid olmaz. Sehiv secdesi vcip olur. 7. Tahiyyt' terk. Birinci veya ikinci oturuta Tahiyyt okumak terkedilse sehiv secdesi lzm olur. nk vcibin terki sz konusudur. Birinci oturuta teehhtten sonra "Allahmme salli al Muhammed" dense sehiv secdesi lzm olur. Kimilerine gre de "ve al l-i Muhammed" denmedike sehiv secdesi gerekmez. Eb Hanfeye gre ilk oturuta teehht zerine bir harf dahi eklenecek olursa sehiv secdesi lzm olur. Kimileri de, birinci oturuta teehht zerine ziyade, bir rkn eda edecek miktar olmadka sehiv secdesi gerekmez, sahih olan da budur demilerdir. Namazda Tahiyyt, salavat ve zikirlerin aktan okunmas sehiv secdesini gerektirmez. Birinci oturuta imam teehhd tezce bitirip nc rekata kalkarsa, mukted teehhd tamamlamadan imama uymak iin teehhdn bir ksmn terketmemeli; teehhd okuyuncaya dein imama uymay geciktirmelidir. Birinci oturuta teehhd tekrar okunsa, sehiv secdesi gerekir; son oturuta teehhd ikinci kez okunsa sehiv secdesi gerekmez; drt defa okunacak olsa o vakit sehv ile uzunca bir sre beklenmi olur ve sehiv secdesi vcip hale gelir. 8. le namaznn ilk oturuunda namaz tamamladm zannyla selm verdikten sonra henz iki rekat klm olduunu, geriye iki rekat kaldn anlayan kii, kalkp namazn tamamlar, sonra sehiv secdesi yapar. Namazdan ktm zannyla bir kimse selm vermeyi unutarak kadeyi uzatsa, sonra namazdan henz kmam olduunu anlasa hemen selm verir ve sehiv secdesi yapar. 9. Sehiv secdesi yaparken, sehiv secdesi gerektirecek bir i yaplsa teselsle dme ihtimaline binaen, artk ikinci bir sehiv secdesine gerek olmaz. Bu bakmdan bir kimse ka kez yanlrsa yanlsn, kendisine vcip olan sadece bir kez sehiv secdesi yapmaktr. 10. mama sonradan yetien kimse unutarak imamla birlikte selm verecek olsa sehiv secdesi gerekmez.

NAMAZ

349

11. Sehiv secdesi yapmas gereken kii, bunu unutarak selm verse, araya dnya kelm da girmeden sehiv secdesi yapmas gerektiini hatrlasa, mescidden kmadka ve sz sylemedike (biriyle konumadka) sehiv secdesi yapabilir. 12. Bir kimse le namazn rekat m yoksa drt rekat m kldm? diye kukulanrsa; eer bu kuku ilk kukusu ise namaz batan klar, bu kuku ilk deilse biraz dnr, kanaatine gre davranr. Namaz yeniden klmas gerekmez. Mesel, sabah namazn klarken Bir rekat m yoksa iki rekat m kldm? diye phe etse, biraz dnnce iki rekat kldna kanaat getirirse oturur, selm verir ve sehiv secdesi yapar. Bir rekat kldna kanaat getirirse, bir rekat daha klar oturur selm verir ve sehiv secdesi yapar. Bir mi iki mi kldna kanaat getiremeyip kararsz kalsa, az olan ihtimali esas alr, bir rekat daha ilve eder ve namazn sonunda sehiv secdesi yapar. Drt rekatl bir namaza balayan kimse, kld rekatn birinci rekat m, ikinci rekat m olduunda kukuya dp, bir taraf tercih edemezse, kendisini bir rekat klm sayar ve birinci saylan rekatn ikinci ve nc saylan rekatn da drdnc rekat olma ihtimali bulunduu iin, her bir rekatn sonunda ihtiyaten teehht miktar oturur. Bu suretle drt oturu yapm olur. Bir kimse kld rekatn ikinci mi yoksa nc m olduu hususunda kukuya dse, sahih gre gre, bu rekatn sonunda oturmaz. Bir taraf tercih edemedii takdirde bunu ikinci rekat sayar, geri kalan rekatlar tamamlar. Akam namaz ile vitir namaznn durumu farkldr. Bu kuku bunlardan birinde ortaya karsa, oturmak gerekir. nk kuku edilen rekatn nc rekat olma ihtimali bulunmaktadr. Kuku edilen rekatn ikinci rekat olma ihtimaline binaen de teehhtten sonra bir rekat daha ilve edilir. Bunlarn sonunda sehiv secdesi yaplr. Drt rekatl namazlarda, klnmakta olan rekatn drdnc m beinci mi olduunda ve sabah namaznda, klnan rekatn ikinci mi nc m olduunda ve rekatl namazlarda, klnan rekatn nc m drdnc m olduunda kuku edilse, sonunda oturulur. Teehhtten sonra kalklr, bir rekat daha klnr. nk bu rekatlarn fazla olma (yani beinci, nc, drdnc olma) ihtimali vardr. lve edilen bir rekat ile fazla olan ksm nfile olmu olur. Sonunda sehiv secdesi yaplr. Bu hkm, kukunun klnmakta olan rekatn secdesinden nce olmasna gredir. Eer bu kuku, ilk secde yapldktan sonra domusa namaz ittifakla btl olur. nk kuku duyu-

350

LMHAL

lan rekatn ziyade olup farz olan son oturuunun terkedilmi olmas muhtemeldir. lk secde halinde ise mam Muhammed'e gre namaz btl olmaz. Namaz tamamladktan sonra vki olan kukuya itibar edilmez. Mminin hali lehine yorumlanp tamam klm olduuna hkmedilir. Fakat zann- galibi, namaz eksik kld ynnde ise bu takdirde iade eder. mam Muhammed'e gre, teehht okunduktan sonra vki olan kukuya itibar edilmez. 13. Bir kimse le namazn kldm m klmadm m? diye kuku duysa, vakit iinde ise bu namaz klmak lzmdr, vakit kt ise bir ey gerekmez. Rk veya secde yapp yapmadnda kuku duyarsa, namaz iinde ise, kuku duyduu eyi (rk veya secde) tekrar eder, namazdan ayrldktan sonra ise bu kukuya itibar edilmez. 14. Mesbk, yani cemaatle namaza sonradan katlan kimse imam ile birlikte sehiv secdelerini yapar, isterse bu sehiv secdesini gerektiren i, kendisinin uymasndan nce gereklemi bulunsun. Mesbk, henz imam selm vermeden ayaa kalkp kraatte hatta rkda bulunduktan sonra imam selm verip sehiv secdesi yaparsa, mesbk bu secdelere itirak eder. Bu ana kadar yapm olduu kraat ve rku aradan kalkar, hi yaplmam gibi olur. mamn selm vermesinden sonra kalkar, eksik kalan rekatlarn tamamlar. Bununla birlikte mesbk, imamn selmn beklemeden ayaa kalktnda, imam sehiv secdesi yaparsa, mesbk ona uymad takdirde namaz fsid olmaz. Namazn tamamlaynca bu sehiv secdesini kendisi yapar. Ayrca eer mesbk secdeye vardktan sonra imam sehiv secdesi yapacak olsa, mesbk artk ona uyamaz, namazna devam eder ve namazn sonunda sehiv secdesini kendisi yapar. Mesbkun, imamdan sonra kendi bana klaca rekatlardan birinde sehiv etmesi durumunda sehiv secdesi yapmas gerekir. Daha nce imamla birlikte sehiv secdesi yapm olmas bunu deitirmez. Mesbk imam ile birlikte sehven selm verse bundan dolay sehiv secdesi yapmas gerekmez. Fakat imamn selmndan sonra selm verecek olsa, sehiv secdesi gerekir. nk birinci durumda mukted, ikinci durumda ise mnferittir. Muktedye kendi sehvinden dolay sehiv secdesi gerekmez. 15. Sehiv secdesi yapmakta olan veya sehiv secdesinin teehhdnde bulunan imama uymak cizdir. Bu durumda imama uyan kii cemaate yetimi saylr. Ayn ekilde sehiv secdesinde namaz hali devam ediyor olduu iin mesel ksaltt bir namazda zerine sehiv secdesi gereken yolcu, sehiv secdesini yaptktan sonra ikamete niyet eylese, kld namaz drde tamamlar.

NAMAZ

351

16. mamla cemaat arasnda ihtilf olursa ve mesel cemaat kldn dese, imam da drt kldn sylese; eer imamn drt kldna yakni varsa, yani drt kldndan eminse, cemaatin szne itibar edilmez. Eer imam drt kldndan emin deilse, sz cemaatindir. htilf cemaat arasnda olursa, bazs drt kld, bazs kld derse, imam hangi tarafta ise sz imamndr, imamla birlikte bir kii dahi olsa. Ama imam eer namaz iade etse, cemaat de iktid etse, yani imamla birlikte namaza balasalar, iktidlar sahih olur. Zira eer imamn sz gerek ise, sonra kldklar namaz nfile olur ve cemaat imama nfilede uymu olur. Eer imamn sz yanl ise kld namaz, vakit namaz olur, farz olur. cc) mamlara zel Durumlar Farz ve nfile namazlar ile bayram ve cuma namaznda sehiv secdesinin hkm kural olarak ayn olmakla birlikte Hanefler bayram ve cuma namazlarnda kalabalk cemaatin kargaaya dmesini nlemek iin, bu namazlarda sehiv secdesi yaplacak durumlar en aza indirmeye alm, ou durumda sehiv secdesinin terkedilmesini daha uygun (evl) grmlerdir. mam bayram namaznn tekbirlerinden bir veya ikisini terketse, sehiv secdesi gerekir. Eb Hanfe'den bir rivayete gre, bayram namazlarnn btn tekbirlerinin terkedilmesi durumunda da sehiv secdesi yaplr. mam olan kimse namazda gizli okunacak yerde aktan (cehr) veya aktan okunacak yerde gizlice okusa zhir rivayete gre bunun az veya ok olmasna baklmakszn sehiv secdesi gerekir. Baz limler bunu bir lye balamaya almlardr. Buna gre, Ftiha'nn tamamn veya byk bir ksmn yahut sreden ksa yet veya bir uzun yeti, ksaca namaz sahih olacak miktardaki yeti, gizli okunacak yerde aktan veya ak okunacak yerde gizliden okumak durumunda sehiv secdesi gerekir. Gizli okunacak yerde Ftiha'nn ou sehven aktan okunsa, geri kalan ksm gizli okunmaldr. Aktan okunmas gereken bir namazda Ftiha ksmen gizliden okunup, aktan okunmas gerektii hatrlanrsa Ftiha yeni batan aktan okunur. mam mesel sabah namaznda Ftiha'y gizliden okuyup sonra bu durumu farketse, Ftiha'y yeniden okumasna gerek yoktur. Ekleyecei sreyi aktan okur. mam teravih namaznda gizli okusa, sehiv secdesi gerekir. Bir kimse, aktan okunan namazn ilk iki rekatnda kraat etmese, son iki rekatta aktan okur ve sehiv secdesi yapar.

352

LMHAL

Bir kimse gece namazn kazya braksa, gndz imam olarak kaz ederken sehven gizliden okusa, sehiv secdesi gerekir. Gndz namazn kazya brakp geceleyin imam olarak kaz etse ve sehven aktan okusa yine sehiv secdesi gerekir. Bir kimse geceleyin nfile namaz kldrmak zere bir toplulua imam olsa ve sehven gizliden okusa, yahut gndz nfile namaz kldrmak zere imam olup sehven aktan okusa (cehr) sehiv secdesi gerekir. Bunu kasten yaparsa iset etmi olur.

B) TLVET SECDES
Tilvet secdesi, Kur'n- Kerm'de on drt yerde geen secde yetlerinden birini okumak veya iitmek durumunda yaplan secdeye denir. Peygamberimizin, iinde secde yeti bulunan bir sre okuduunda secde ettii, sahbenin de onunla birlikte secde ettii ve bazlarnn alnlarn koyacak yer bulamadklar rivayeti yannda bu konuya ilikin olarak Peygamberimizin yle buyurduu rivayet olunmaktadr:
"demolu secde yetini okuyup secde edince, eytan alar ve 'Vay benim halime! demolu secde etmekle emrolundu ve hemen secde etti; cennet onundur. Ben ise secde etmekle emrolundum, ama secde etmekten kandm, bundan dolay cehennem benimdir' diyerek oradan kaar" (Mslim, mn, 35).

Secde yetlerinin bir ksmnda genel olarak mriklerin yce yaratcnn karsnda boyun bkmekten ve secde etmekten kandklar anlatlmakta, bir ksmnda ise mminler/muhataplar dorudan secde etmekle emrolunmaktadr. Secde yetlerinin bu muhtevas gz nnde bulundurulursa, bu yetleri okuyan veya iiten kimsenin secde yapmas, hem emre itaat etmek hem de secde etmekten kananlara tepki gstermek ve muhalefet etmek anlamna gelmektedir. Bu bakmdan, tilvet secdesiyle ykml olabilmek iin her eyden nce, dinlenen yetin secde yeti olduunun bilinmesi gerekir. Dinledii yetler arasnda secde yeti bulunduunu bilmeyen kiinin secde etmesi gerekmez. Mesel teyp, radyo ve televizyonda okunan Kur'an' dinlerken secde yeti gese ve dinleyen kii bunun secde yeti olduunu bilmiyorsa onun secde etmesini beklemek doru olmaz. Fakat okunan Kur'an'n meli veriliyorsa ve dinleyen kii slptan veya lafzdan secde etmenin uygun olacan karyorsa secde etmesi gerekir. nk, ya btn mahlkatn Allah' tesbih ve tzim ettii, iyi kullarnn Allah'a secde ettikleri anlatlyordur, ya da mriklerin secde etmekten kandklar sz konusu

NAMAZ

353

edilmitir. Her iki halde de dinleyen kiinin, iinden mminlerin secde ediini tasvip, inanmayanlarn itaatsizliini ise tekzip etmesi, bu duygusunun bir gsterimi ve da vurumu olarak da secde etmesi gerekir. limlerin, secde yetini telaffuz etmeksizin sadece gzyle szen kiinin secde etmesinin gerekmeyeceini sylemeleri, gzyle szmenin okuma saylp saylmayaca tartmas yannda, secde yetinin aktan okunup ardndan secde edilmesinin meydana getirecei izlenim ile de ilgilidir. Secde yetini okuyan veya iiten her mkellefin secde etmesi gerekir. Tilvet secdesi, ibadet ieriinin tesinde bir inan anlam ve balants ierdii iin, abdestsiz olan kiilerin, hatta hayzl kadnlarn hemen secdeye kapanmalarnn mmkn hatta gerekli olduunu syleyenler olmusa da, limlerin ounluu tilvet secdesi iin abdest artnda srar etmilerdir. Tilvet secdesi yapmak, Hanefler'e gre vcip, dier mezhebe gre ise snnettir. Tilvet secdesi yle yaplr: Bata, tilvet secdesi yapacak kiinin abdestli, stnn bann temiz ve avret yerlerinin de rtl olmas arttr. Tilvet secdesi yapmak niyetiyle abdestli olarak kbleye dnlr ve eller kaldrlmakszn "Allhekber" diyerek secdeye varlr. kere "Sbhne rabbiye'l-al" denildikten sonra yine Allhekber diyerek kalklr. Bu secdede aslolan, yzn yere konulmas, yani secde edilmesidir. Secdeye giderken ve kalkarken "Allhekber" ve secde esnasnda "Sbhne rabbiye'l-al" denilmesi snnettir. Ayn ekilde secdenin oturduu yerden deil de, ayaktan yere inilerek yaplmas, secde yapp oturmak yerine ayaa kalklmas ve secdeden kalkarken "gufrneke rabben ve ileyke'l-masr" denilmesi mstehaptr. Tilvet secdesini hemen yerine getirmek mecburiyeti olmamakla birlikte, bu secdenin anlamna ve amacna uygun olan davran, mmknse secdenin hemen o anda yaplmasdr. Mesel, arabada giderken tilvet secdesi yapmas gereken kimse bunu ima ile yapabilir. Bir toplulukta Kur'an okunurken secde yeti okunmusa, Kur'an okuyan kiinin kendisi ne geerek tilvet secdesini topluca yaptrmas gzel olur. Bu secde yaplrken kadnlarla ayn hizada durulmu olmas problem tekil etmez. Fakat herkes istedii gibi, bulunduu yerde tek tek de secde yapabilir. Secde yetinin namazda okunmas durumunda tilvet secdesinin nasl yaplaca hususunda teden beri birok gr ne srlm ve birtakm neriler getirilmitir. Genel olarak sylemek gerekirse, secde yeti Alak sresinde (96/19) olduu gibi rekatn sonuna tesadf ediyorsa, tilvet secdesi namaz secdeleriyle yerine getirilmi olur; namazdan sonra ayrca tilvet

354

LMHAL

secdesi yaplmaz. Hatta Hanef mezhebinde, niyet etmesi durumunda, yapaca rkun da tilvet secdesi yerine geecei kabul edilmitir. Secde yetini okuduktan sonra okumaya daha devam edecekse tilvet secdesine varp kalkmas gerekir. limlerin bu grlerine ramen, elimizde Hz. Peygamber'in namazda tilvet secdesi yaptna ilikin salkl bilgi bulunmad gibi, namazdaki kiiden ayrca bir de tilvet secdesi yapmasn istemek yukarda ortaya konulan anlam ve ama erevesi ierisinde tutarl ve gerekli deildir. nk namaza durmu olan kimse, lisn- hl ile, zaten yaratcsna kar bir muhalefet ierisinde olmadn, aksine bir boyun bk ve tevazu ierisinde olduunu gstermekte ve ayrca namaz gerei rk ve secde yapmaktadr. Bu bakmdan, namaz esnasnda yapaca secdelerin ayn zamanda tilvet secdesi grevi de greceini sylemek daha mkul ve namaz disiplini bakmndan daha uygun gzkmektedir. Secde yetlerinin hangileri olduunu grmek iin u yetlere baklmas ve bu yetlerin mellerinin okunmas uygun olur: el-Araf 7/206; er-Rad 13/15; en-Nahl 16/49; el-sr 17/107; el-Meryem 19/58; el-Hac 22/18; elFurkan 25/60; en-Neml 27/25; es-Secde 32/15; Fusslet 41/37; Sd 38/24; en-Necm 53/62; el-nikak 84/21; el-Alak 96/19.

C) KR SECDES
kr secdesi bir nimetin kazanlmasndan veya bir felket ve musibetin atlatlmasndan dolay kbleye dnerek tekbir alp secdeye varmak, secdede iken Allah'a hamd ve kr ettikten sonra yine tekbir alarak ayaa kalkmaktr. Hz. Peygamber'in ve ashabn ileri gelenlerinden birounun eitli sebeplerle kr secdesi yaptklarna dair rivayetler bulunduu iin kr secdesi bu gibi durumlarda mstehap kabul edilmitir. Bu bakmdan bir kimse kendisi iin nemli olan bir sonuca ulat ve yine kendisi iin tehlikeli olan sonutan beri olduu her durumda kr secdesine kapanabilir.

XVII. CENAZE NAMAZI

Bki olan Allah'tr ve her canl lm tadacaktr. Doum gibi lm de Allah'n deimez snneti ierisinde doal bir olaydr. Fakat slm inanc bakmndan lm bir son deil, yeni bir hayatn balangcdr. Dolaysyla bu lem iin lm denilen olay, baka bir lem iin mahiyeti farkl yeni bir doum olarak gerekleir. Mutlaka yaanacak olan bu yeni hayat iin insann bu dnyada iken hazrlk yapmas gerekir. Esasen Allah'n emirleri ve Peygamberimizin tavsiyeleri dikkate alnp onlara uygun davranlar sergilen-

NAMAZ

355

mesi dnda zel bir hazrlk yapmaya gerek yoktur. Bu emir ve tavsiyeler, bu geici dnyann en gzel ekilde yaanmasn salamaya yetecei gibi, mstakbel hayat iin de bir hazrlk tekil edecek zelliktedir. nsann ls de saygya lyktr. Bu sayg bir ynyle, lnn yaknlarna bir teselli mahiyeti tad gibi lmn hilik olmadn anlatmak amacna da yneliktir. O lmtr, fakat yine insandr; bu dnya asndan lmtr, fakat baka bir lem iin yeniden domutur. lnn deta yeni domu bir ocuk gibi ykanmas, bir ynyle bu yeniden dou olayn sembolize etmekte, bir ynyle bu fni yolculuun yani dnya hayatnn kendisi zerinde brakt kir, toz ve bulaklar gidermeyi temsil etmektedir. Bu ykamann ardndan, yeni doan ocua giydirilen zbn misali kefene sarlr ve byk bir ihtimamla beiine indirilir. tesini Allah biliyor, gidenler biliyor. Biz de bildirildii kadarn biliyoruz... Cenaze, l anlamna geldii gibi, tabut veya teneir anlamna da gelir. Son nefesine yaklam ve lmek zere olan kiiye muhtazar, len kiiye meyyit (oulu mevt), l iin genel olarak yaplmas gereken hazrlklara tehiz, lnn ykanmasna gasil, kefenlenmesine tekfin, tabuta konulup musallya yani namazn klnaca yere ve namazdan sonra kabristana tanmasna tey ve kabre konulmasna defin denir. Telkin, muhtazarn yannda kelime-i tevhid ve kelime-i ehdet okumaya denildii gibi definden sonra, sorulmas muhtemel sorular ve cevaplar lye hatrlatma konumasna da denilir. lnn yaknlarna basal dileinde bulunmaya tziye denir ki teselli etmek anlamndadr. len bir mslman ykamak, kefenlemek, onun iin namaz klp dua etmek ve bir kabre gmmek mslmanlar iin farz- kifyedir. Peygamberimiz "llerinizin gzel ilerini ydedin, kt taraflarn dile getirmeyin" (Tirmiz, Ceniz, 34) diyerek, lmlerimizi hayrla anmamz, iyi taraflarn n plana karmamz tavsiye etmitir. lenin olumsuz ynleri konusunda suskun kalma hususu, len kiinin lmeden nceki davranlaryla ilgili olduu kadar, lm anndaki durumu, gasil iini yapanlarn grdkleri ho olmayan eylerle de ilgilidir. Fakat len kii haram aka ileyen bidat ve sapklkla tannm ve bu hal zere lm biriyse, bakalarn sakndrmak maksadyla onun bu durumu gerektiinde sylenebilir. lmek zere olan kiiyi, eer bir glk yoksa kbleye doru ve sa yan zerine evirmek mstehaptr. Srtna, ensesine yastk gibi eyler konup ba

356

LMHAL

ykseltilerek yz kbleye gelecek ekilde ve ayaklar kbleye uzank duruma getirilmesi ayndr. Bir hadiste "Kimin son sz L ilhe illallah olursa, o kii cennete girer" buyurulmutur (Eb Dvd, Ceniz, 16). lm yaklam kiiye kelime-i tevhid telkin edilmesi snnettir (Mslim, Ceniz, 1). Ona "sen de syle" dememeli, sadece yannda kelime-i tevhid ve kelime-i ehdet okumaldr. Bu telkinin amac, hastann son nefeste bu szleri sylemesi ve son sznn bu kelimeler olmasdr. Bu bakmdan bu telkini hastann sevdii kimseler yapmaldr. Bu telkin tvbeyi de iine alacak ekilde yle de yaplabilir: Estafirullhe'l-azm ellez l ilhe ill h, el-Hayye'l-Kayym ve etb ileyh. lm yaklam kiinin (muhtazar) yannda Ysn veya Rad sresini okumak mstehaptr. Muhtazar lnce gzleri kapatlr, bir bezle enesi balanr. Bunlar yapan kii yle dua etmelidir: Bismillhi ve al milleti reslillh. Allahmme yessir aleyhi emreh ve sehhil aleyhi m badeh ve esidhu bi likaike vecal m harece ileyhi hayren mimm harece anh (Allah'n adyla ve Reslullah'n dini zere Ey Allahm bunun iini kolaylatr ve sonrasnda glk gsterme. Onu, cemalinle mutlu eyle. Gittii yeri, ayrld yerden daha hayrl eyle).

lnn zerinden elbisesi karlr. zerine bir rt ekilir, imemesi iin karn zerine bak gibi demirden bir ey konur ve ykanaca yere konulur. Elleri yanlarna uzatlr, gsnn zerine konmaz. Cnp, hayz, nifas hallerinde bulunanlar lnn yannda bulunmaz. lnn yannda gzel kokulu bir ey bulundurulur. l ykanncaya kadar yannda Kur'an okunmaz. Ykanma ilemi tamamlanmadan lnn yannda Kur'an okumak mekruhtur. Fakat baka bir odada yksek sesle okumak mekruh olmad gibi lnn bulunduu odada gizlice, iinden Kur'an okumakta da kerhet yoktur. A) Cenazenin Ykanmas Cenazenin bir an nce ykanmas, kefenlenip hazrlanmas ve defnedilmesi mstehaptr. Ykama iini yapmak iin cenaze nce, teneir denilen tahta bir sedir zerine, ayaklar kbleye gelecek ekilde srt st yatrlr. Teneirin evresi gzel kokulu bir eyle , be veya yedi defa ttslenir. Gbeinden diz altna kadar olan avret yeri bir rt ile rtlr ve elbiseleri tamamen karlr.

NAMAZ

357

Cenaze ykayan erkek veya kadn, farz olan ykama grevini yerine getirmeye niyet etmeli ve besmele ile balamaldr. Ykama bitinceye kadar da Gufrneke y rahmn (Artk senin af ve mafiretinle ba baa, sen onu bala ey rahmn olan Allah) demelidir. Ykayc eline bir bez alarak rtnn altndan lnn avret yerlerini temizler. Sonra abdest aldrmaya balayarak, nce yzn ykar. Az ve burna su verilmez. Sadece dudaklarnn iini ve dlarn, burun deliklerini, gbek ukurunu parmakla veya parmana sard bezle mmkn mertebe siler. Ondan sonra ellerini, kollarn ykar. Sahih olan gre gre ban da meshedip, ayaklarn geciktirmeksizin hemen ykar. Bylece lye abdest verilmi olur. Namazn ne olduunu anlamayacak yata len ocua abdest verilmesine gerek yoktur. Cenazenin abdest ii tamamlannca zerine lk su dklr. Varsa hatm denilen gzel kokulu bir ot ile, yoksa sabun ile ykanr. Sonra sol tarafna evrilerek, sa taraf bir defa ykanr. Bylece sa ve sol taraflar er defa ykanr. Bundan sonra cenaze hafife kaldrlr. Bu kaldrta cenaze, ykayan kiinin gsne veya eline veya dizine dayandrlr. Sonra karn hafife ovulur. Bir ey karsa su ile ykanp giderilir. Yeniden abdest verilmesine ve batan ykanmasna gerek yoktur. iip dalmak zere olan lnn zerine sadece su dkmekle yetinilir; abdest verdirmeye ve defa ykamaya gerek yoktur. lnn sa sakal taranmaz; salar ve trnaklar kesilmez; snnet olmamsa snnet edilmez. Cenaze ykanrken pamuk kullanlmaz. Ykandktan sonra havlu ve benzeri bir ey ile kurulanr. Ondan sonra kefen gmlei giydirilir ve geri kalan kefenleri yaylr. Bana ve sakalna hnt denilen kfur veya benzeri gzel kokulu bir ey konur. Secde yeri olan aln, burun, eller, dizler ve ayaklara da kfur konur. l kapal bir meknda ykanmal, ykayan ve yardm edenden baka kimse grmemelidir. Bir ly ona en yakn olan biri veya takv sahibi gvenilir bir kimse ykamaldr. Ykama karlnda para alnmasa iyi olur. Erkek ly erkek, kadn ly kadn ykamaldr. Ykayan kiiler abdestli olmaldr. Ykaycnn gayri mslim olmas mekruh olmakla birlikte mslman bir ly ykayacak mslman kimse yoksa bu takdirde gayri mslim ykasa da olur. Bir kadn vefat eden kocasn ykayabilir. nk kadn iddet bekleyecektir. Bu iddet kmadka evlilik devam ediyor saylr. Fakat koca, lm karsn ykayamaz. nk erkein iddet beklemesi gerekmez, kars lnce aralarndaki evlilik ba kalkm olur. Ancak ykayacak kimse bulunmad

358

LMHAL

takdirde, koca karsna teyemmm verir. Dier imama gre koca karsn ykayabilir. Erkekler arasnda lm bulunan bir kadnn orada bir mahremi varsa, mahremi kendisine teyemmm verdirir. Mahremi yoksa yabanc bir erkek eline bir bez alarak bakmadan kadna teyemmm ettirir. Su bulunmad zaman yine teyemmm ile yetinilir. Bir cenaze iin teyemmm yaptrlp cenaze namaz klndktan sonra su bulunacak olursa, yeniden ykanr. Cenaze namazn yeniden klmaya gerek olup olmad konusunda Eb Ysuf'tan, biri klnaca, dieri klnmasna gerek olmad eklinde iki gr rivayet edilmektedir. Henz bul ana yaklamam kk kz ocuunu gerektiinde erkek ykayabilecei gibi, ayn durumdaki erkek ocuunu gerektiinde bir kadn ykayabilir. Cinsel organ kesilmi veya yumurtalar alnm erkek de erkek ykayc tarafndan ykanr. Erkek mi kadn m olduu anlalmayan ve bu bakmdan kendisine hns-i mkil denilen kimse lnce ykanmaz, sadece teyemmm ettirilir. Kefenleme hususunda kadn saylr ve ona gre kefenlenir. Suda boulmu olan bir kimse, ykamak niyetiyle defa suda hareket ettirilerek ykanr. Yalnz su iinde kalm olmas, hayattaki mslmanlar cenazeyi ykama farzn yerine getirmekten kurtarmaz. Bir mslmann akrabas veya kars olan bir gayri mslim ld zaman onun dindalarna verilir. Eer bunlara verilmezse snnete uygunluk artna dikkat edilmeksizin ykanr ve kefenlenerek gmlr. len mslmann gayri mslimden baka akrabasndan bir velisi bulunmasa bile cenaze gayri mslimlere verilmez. nk bunun tehiz ve tekfini mslmanlarn borcudur. Dk neticesinde l doan ocuk, bir bez parasna sarlarak gmlr, ykanmas gerekmez. lm bir mslmann ba ile beraber vcudunun ou bulunuyorsa ykanr, kefenlenir ve namaz klnr. Fakat basz olarak yalnz vcudun yars bulunsa veya gvdesinin ou kaybolmusa ykanmaz, kefenlenmez ve zerine namaz klnmaz. Bir beze sarlarak gmlr. Kefene sarldktan sonra lden kacak bir sv veya benzeri eyler artk ykanmaz, ylece gmlr.

NAMAZ

359

B) Cenazenin Kefenlenmesi len erkek veya kadn, bedenleri rtlecek ekilde kefenlemek farzdr. Kefen, cenazenin ykanp kurulanmasndan sonra sarld bez demektir. Bu bez, bir ynyle lnn bedenini rtme grevi grd gibi, bir ynyle de insann bu dnyadan bir ey gtremeyeceini, doduu gibi plak ve sade gideceini temsil etmek zere yensiz ve yakasz, dikisiz ve oyasz sade bir bezdir. Erkein kefeni, biri gmlek (kams) yerini, biri etek (izr) yerini ve biri de sarg-brg (liffe) yerini tutmak zere yensiz ve yakasz, etraf dikisiz kat bez; kadnn kefeni ise bu kata ilve olarak bir ba rts ve bir de gs rts olmak zere be kat bezdir. Bu sylenen snnet zere kefenleme iin gereken para saysdr (kefen-i snnet). Bu sayda para bulunamayp, erkek iin izr ve liffe ve kadn iin bu ikisine ilveten bir ba rts ile yetinilmesi durumunda, bu da yeterlidir (kefen-i kifyet). Bu kadar da bulunmaz ve gerek erkek gerek kadn iin sadece bir kat bez bulunabilirse, l tek para beze sarlr (kefen-i zarret). Kams, boyun ksmndan ayaklara kadar uzanan gmlek yerinde bir bezdir. zr, eteklik yerinde, batan ayaa kadar uzanan bir bezdir. Liffe ise, sarg yerinde olup batan ayaa kadar uzanan, ba ve ayak taraflarndan dmlenen bir bezdir. Bu bakmdan izrdan biraz daha uzundur. Kefenin beyaz renkli pamuk bezinden olmas daha faziletlidir. Gelenek olarak da beyaz patiskadan yaplmaktadr. Kefen olarak kullanlacak bez ok basit ve di olmamaldr, fakat ok pahal olmasna da gerek yoktur. lnn mal varlna uygun olmaldr. Kadnlar iin ipekten ve zaferan ile usfur denilen boyalarla boyanm bezden kefen yaplabilir. llere sarlmadan nce kefenlerin birka defa gzel kokulu eylerle ttslenmesi dettir. nce liffe tabut iine veya hasr veya kilim gibi bir ey zerine yaylr, onun zerine izr serilir, sonra da l, kefen gmlei iinde izrn stne konur. l erkek ise, izr nce soluna, sonra da sana getirilerek sarlr, sonra liffe de ayn ekilde sarlr. Almasndan korkulursa, kefen bir kuak ile de balanabilir. l kadn ise, salar ikiye ayrlarak kefen gmlei zerinden gs zerine konulur ve stne, yzn de rtecek ekilde ba rts konur. Sonra zerine izr sarlr ve izrn zerinden gs rts balanr. Daha sonra liffe sarlr. Gs rts liffeden sonra da balanabilir.

360

LMHAL

Bul ana yaklam ocuklar, bykler hkmndedir. Bu aa gelmemi ocuklarn kefenleri sadece izr ve liffeden ibaret olur. Kefenin tek kat olmas da mmkndr. Fakat kat yaplmas daha iyidir. Kefen, len kiinin kendi malndan karlanr. Kefen harcamalar, len kiinin borcundan, vasiyetinden ve vrislerin haklarndan nce gelir. Geriye mal brakmam kimselerin kefen masraf, hayatta iken nafakasn vermekle ykml bulunduu kimselere aittir. Byle bir kimsesi yoksa, duruma gre bir devlet kurumu tarafndan veya oradaki mslman halk tarafndan karlanr. Hanef mezhebinde fetvaya esas olan gre gre, arkada mal braksn brakmasn kadnlarn kefenleri kocalarna aittir. mam Muhammed'e gre ise, arkada mal brakmayan kadnlarn tekfin ve tehiz masraflar, bu kadnlarn nafakalarn temin etmekle ykml olan kimselere aittir. Kendilerine ait mallar varsa, masraflar oradan karlanr. fi'nin gr de byledir. Bir lnn tehiz ve tekfin masraflarn vrislerden birisi karlamsa, bu masraflar lnn terekesinden alabilir. Fakat akraba olsun olmasn, bu masraflar vris olmayan bir kimse, vrislerin istei veya izni olmadan karlamsa, terekeden alma hakk olmamakla birlikte vrisler bu kiinin yapt masraf demek isterlerse, bu kiinin harcad miktar almasnda saknca yoktur. lnn alnna veya sargsna veya kefenine kendisinin iman zere, ezel ahid zere sabit olduuna dair ahidnme denilen baz mukaddes kelimeler yazlacak olursa, len kiinin yce Allah'n mafiretine kavumasnn umulaca sylenmitir. Bunun mrekkeple veya kalc baka bir eyle yazlmas eitli nedenlerle ho karlanmam, bunun yerine, l ykandktan sonra ahadet parma ile alnna bismillhirrahmnirrahm ve gs zerine yine iaretle L ilhe illallah yazlmas uygun ve faydal grlmtr. C) Cenaze Namaz Ykanp kefenlenen lye son duay yapmak zere cenaze namaz klmak grevi vardr. Bu grev farz- kifyedir. Namaza duracak olan mslmanlarn yn kbleye gelecek ekilde, cenaze n tarafa konulur. Mslmanlar abdestli ve kbleye ynelik olarak dua mahiyetindeki bu namaz klarlar. Cenaze namazna niyet arttr. Bu niyetle lnn kadn veya erkek, kz ocuk veya erkek ocuk olduu belirlenir (tayn). Bu durumu bilmeyen kii "zerine imamn namaz kld kii" diye niyet edebilir.

NAMAZ

361

mam olan kii, Allah Tel'nn rzs iin orada bulunan cenazenin namazn klmaya ve o cenaze iin dua etmeye niyet ederek namaza balar. Niyette lnn erkek veya kadn, kz veya erkek ocuu olduu belirtilmelidir. Dier namazlarda, cemaat iinde kadn bulunmas durumunda imamn, kadnlar iin de imamla niyet etmesi gerekli olduu halde, bu namazda gerekmez. Cemaat ise, Allah rzs iin o cenaze namazn klp onun iin dua etmeye ve imama uymaya niyet eder. Cenaze namaznn rknleri kyam ve tekbirdir. Snnetleri ise hamd ve sen etmek, salt ve selm getirmek, hem lye hem de dier mslmanlara dua etmekten ibarettir. Duann rkn olduunu syleyenler de vardr. Cenaze namaznda iftitah tekbirinden baka, tekbir bulunmaktadr. Cenaze namaznda cemaatin bulunmas art deildir. Yalnz bir erkein veya yalnz bir kadnn bu namaz klmasyla farz yerine getirilmi olur. Bir lnn namazn sadece kadnlar klm olsalar, bu cizdir ve farz yerine gelmi olur. Onlar kendi aralarnda bu namaz cemaatle klabilecekleri gibi tek tek de klabilirler. Dier namazlarda olduu gibi cenaze namaznda da namaz kldrmaya en yetkili ve lyk olanlar yneticilerdir. Bu olmad takdirde srasyla mft, cami imam ve daha sonra veraset srasna gre lnn velisi olan yaknlar gelir. Namaz kldrma sras veliye geldii halde izni olmadan, nce saylanlar dnda birisi namaz kldrmsa, veli isterse yeniden namaz klabilir ve baka bir cemaate yeniden cenaze namazn kldrabilir. len bir kadnn velisi bulunmazsa namazn kldrmaya kocas, sonra mahalle sakinleri yetkili olurlar. Eb Hanfe'den bir rivayete ve Eb Ysuf'un ve fi'nin grne gre cenaze namazn kldrma ncelii lenin velisine aittir. Birka cenaze bir araya gelmi olsa bunlarn namazlarn ayr ayr klmak daha iyidir, hangisi daha nce getirilmise nce onun namaz klnr. Birlikte getirilmilerse daha faziletli olana ncelik verilir. Bununla birlikte orada bulunan cenazelerin hepsine birden bir namaz klmak da yeterli olur. mam lnn gs hizasnda durur. Cemaat de hi olmazsa saf balar. Cenaze namaznda saflarn en faziletlisi en arka saftr. Cenaze musallaya, ba taraf imamn sana gelecek ekilde konulur. Ters konulmusa, namaz ciz olmakla birlikte snnete aykr davranld iin kt bir i yaplm olur. Cenaze namazna balandktan sonra gelip cemaate katlan kimse hemen tekbir alr, noksan kalan tekbirlerini de dua okumakszn pe pee alr, bylece cenaze musalldan kaldrlmadan tekbirlerini tamamlayp selm verir.

362

LMHAL

mamn drdnc tekbirinden sonra cemaate katlan kimse hemen tekbir alarak imama uyar, imamn selmndan sonra da tekbiri kaz eder. Fetvaya esas alnan gr budur. iddetli yamur gibi bir mazeret bulunmadka cenazeyi cami iine alarak namaz orada klmak doru olmayp tenzhen mekruhtur. Cenaze mescidin n tarafna konularak imam ile cemaatin bir ksm cenaze ile orada, bir ksm da mescid iinde durur ve saflar bitiik olursa, bu takdirde mekruh olmaz. Cenaze namaznn kabristanda klnmas uygun grlmemitir. Cenaze namaznda kadnlarn her zaman olduu gibi arka safta yer tutmalar uygun olur; nk snnet olan saf dzeni byledir. Bununla birlikte erkeklerin hizasnda veya nnde saf tutacak olsalar, hepsinin namaz tamam olur; dier namazlarda olduu gibi kadnn iki yannda duran birer erkein ve arkadaki bir erkein namaz bozulmaz. nk cenaze namaz mutlak namaz deildir. Cenaze namazn kldracak imamn kl-bli olmas arttr. Dier namazlar bozan eyler cenaze namazn da bozar.

D) Cenaze Namaznn Kln Cenazeye kar ve kbleye ynelik olarak saf balanr, niyet edilir. mam olan zt tekbir alarak ellerini namazda olduu gibi balar. Cemaat de gizlice tekbir alarak ellerini balarlar. Bu tekbir bir bakma rkn bir bakma arttr. Bu tekbirin arkasndan hem imam hem cemaat, "ve celle senke" cmlesini ilgili yere ekleyerek ilerinden "Sbhneke"yi okurlar. Ardndan imam elleri kaldrmadan Allahekber diye aktan tekbir alr. Cemaat de ellerini kaldrmadan gizlice tekbir alr. Bundan sonra hepsi ilerinden Allahmme salli ve Allahmme brik dualarn okurlar. Tekrar ayn ekilde Allahekber diye tekbir alnr. Bu tekbirden sonra lye ve dier mminlere gizlice dua edilir. lnn erkek veya kadn olmasna gre yaplacak dua metinleri aada verilecektir. Cenaze namaz esas itibariyle bir duadan ibaret olduu iin, bu dualar Arapa okumak art deildir. steyen bu ekliyle Arapa okuyabilir, isteyen de bu dualarn kendi dilindeki anlamlarn okuyabilecei gibi, benzer anlamda baka dualar da edebilir. Bu duadan sonra yine Allahekber denilip tekbir alnr ve arkasndan nce saa sonra sola imam yksek sesle, cemaat alak sesle selm verir. Bylece namaz tamamlanm olur. Vcip olan bu selm verilirken lye, cemaate ve imama selm vermeye niyet edilir.

NAMAZ

363

Hanefler, cenaze namaznn dua niteliini baskn grdklerinden Ftiha sresinin Kur'an tilveti niyetiyle okunmasn tahrmen mekruh sayar, fakat dua niyetiyle okunmasnda saknca grmezler. Ftiha'nn okunmas filer'e gre, dier namazlarda olduu gibi, cenaze namaznda da bir rkndr. lk tekbirden sonra okunmas daha faziletlidir. Hanbeller'e gre de Ftiha bir rkn olup ilk tekbirden sonra okunmas vciptir. Mlikler'e gre ise Ftiha'nn okunmamas daha iyi olup okunmas tenzhen mekruhtur. a) Erkek cenaze iin cenaze namaz duas. Allhmma'fir lihayyin ve meyyitin ve hidin ve gaibin ve zekerin ve nsn ve sagrin ve kebrin. Allhmme men ahyeyteh minn fe ahyih ale'l-islm ve men teveffeyteh minn fe teveffeh ale'l-mn. Ve hussa hze'l-meyyite bi'r-ravhi ve'r-rhati ve'l-mafireti ve'r-rdvn. Allhmme in kne muhsinen fe zid f ihsnih ve in kne msen fe tecvez anh ve lakkihi'l-emne ve'l-br ve'l-kermete ve'z-zlf, bi rahmetike y erhame'r-rhimn (Anlam: Allahm! Dirimizi, lmz, burada bulunanlarmz bulunmayanlarmz, erkeimizi kadnmz, kmz bymz mafiret buyur, bala. Allahm! Aramzdan yaatacaklarn slm zere yaat, ldreceklerini iman zere ldr. urada duran lye, kolaylk ve rahatlk ver, onu bala. Bu kii, iyi bir kimse idiyse sen onun iyiliini artr; eer kt davranm gnahkr bir kimse idiyse, sen rahmet ve merhametinle onlar grmezden gel. Ona gven, mjde, ikram ve yaknlk ile mukabele et. Ey merhamet edenlerin en merhametlisi olan Allahm). b) len kii ocuk gibi mkellef olmayan bir kimse ise, duadaki ve men teveffeyteh minn fe teveffeh ale'l-mn (ldreceklerini iman zere ldr) cmlesi yerine Allhmme'calh len feratan, Allhmme'calh len ecren ve zuhran, Allhmme'calh len fian meffean (Allahm! Sen onu bizim iin nden gnderilmi bir sevap vesilesi yap, ecir vesilesi ve hiret az eyle, onu bize efaati kabul edilen bir efaati eyle!) diye dua edilir. c) len kii kadn ise, duann ana metni ve anlam ayn kalmak zere, duadaki ve hussadan sonraki zamirler kadn yerini tutacak ekilde yle deitirilir: Ve hussa hzihi'l-meyyite bi'r-ravhi ve'r-rhati ve'l-mafireti ve'r-rdvn. Allhmme in knet muhsineten fe zid f ihsnih ve in knet mseten fe tecvez anh ve lakkiha'l-emne. Bu dualar bilmeyenler kolaylarna gelen baka uygun dualar da okuyabilirler. "Rabben tin" duas bu dualardan biridir. Ayrca "Allahm beni, bu ly ve btn mminleri bala" eklinde dua edilebilir.

364

LMHAL

E) Cenazeye likin Baz Meseleler Kble yn aratrlp ona gre namaz klndktan sonra hataya dld anlalsa, namaz yeniden klnr. Fakat namazdan sonra cemaatin abdestsiz olduu anlalsa namaz iade edilmez; nk imamn namaz sahih olunca, bununla cenaze namaznn farziyeti yerine gelmi olur. Genel olarak namaz klmann mekruh sayld vakitlerde yani gnein domas veya batmas veya zevale yaklamas hallerinde cenaze namaz klmak da mekruhtur. Fakat bu vakitlerde klnm olan cenaze namaznn iade edilmesi yani yeniden klnmas gerekmez. Bu vakitlerde cenazenin defnedilmesi ise mekruh deildir. Hanef ve Mlik fakihleri, kble ynnde sapma meydana gelecei gerekesiyle, gaip yani orada bulunmayan bir cenaze zerine namaz klmay ciz grmezler. Fakat filer'e gre gaip zerine cenaze namaz klnabilir. nk Peygamberimiz Nec'nin namazn bu ekilde klmtr. Hanbeller'e gre de aradan bir ay gemedike gaip zerine cenaze namaz klnabilir. Namaz klnmayarak gmlm olan bir cenazenin henz dalmam olduu muhtemel ise, lnn hakkn demi olmak iin, kabri zerine namaz klnr. Diri olarak doduu bilinen bir ocuk ykanp namaz klnr. l olarak doarsa, ykanr fakat zerine namaz klnmaz. Bir l ykanmadan kefenlenmise veya bir yerinin ykanmas unutulmusa, kefen alr ve ykanmas tamamlanr. Eer zerine namaz klndktan sonra durum anlalrsa, yine alr, ykanmas tamamlanr ve namaz iade edilir. Kabre konulup zerine toprak atlmad srece hkm byledir. Fakat kabre konulup zerine toprak atldktan sonra, kabirden karlmas artk haramdr. Hi ykanmam bile olsa artk yle kalr. Ancak namaz klnmamsa kabri zerinde namaz klnabilir. Benimsenen gr budur. Kefensiz olarak kabre konulduu zaman da kabir alamaz. Eb Ysuf'a gre, yanllkla veya dayanlmaz bir ar ve acdan dolay olmadka, bilerek kendini ldren yani intihar eden kimsenin cenaze namaz klnmaz. ledii crmn arln gstermesi bakmndan bu gr yerinde olmakla birlikte, bu durumun acl ailenin acsn bir kat daha artraca dncesiyle, byle kimselerin de namaznn klnabilecei sylenmitir. Anasn veya babasn kasten ldren kimselerin de cenaze namaz klnmaz.

NAMAZ

365

atma esnasnda ldrlen ekyann, terristlerin ve soyguncularn da cenaze namaz klnmaz. Fakat er bir cezann uygulanmas sonucunda lenlerin cenazeleri ykanr ve namazlar klnr. rtidad ederek Mslmanlktan km olan kimsenin cenaze namaz klnmayaca gibi, mslman mezarlna da defnedilmez. Bir mslmanla evli bulunan hristiyan veya yahudi kadnn hangi mezarla gmlecei hususu tartmaldr. En dorusu bu konuda kendisinin bir vasiyeti varsa ona uyulmas, yoksa ailesinin isteine braklmasdr. Mslman olanlarla mslman olmayanlarn cenazeleri karacak olsa, ayrt etme imkn varsa ayrt edilir ve ona gre davranlr. Ayrma imkn yoksa bu takdirde hepsi ykanr ve mslmanlara niyet ederek hepsinin zerine birlikte cenaze namaz klnr.

F) Tanmas Cenazeyi tey etmek, yani arkasndan mezara kadar gitmek snnettir, bunda byk sevap vardr. Hatta akraba veya komulardan olup iyi haliyle bilinmi kiilerin cenazesini tey etmenin nfile namazdan daha faziletli olaca sylenmitir. Hazrlanm olan cenazeyi bir an nce gtrp defnetmek iyidir. Cuma gn sabahleyin hazrlanm olan cenazeyi, cemaati daha ok olsun diye cuma namaz sonrasna ertelemek mekruhtur. Ancak cenaze ile ilgilenildii takdirde cuma namaznn karlaca endiesi varsa bu takdirde cenaze cuma namaz sonrasna braklabilir. Bayram namaz vaktinde hazrlam olan cenazenin namaz da bayram namazndan sonra hutbeden nce klnr. Cenazenin tanmasnda snnet olan ekil, drt kiinin drt taraftan cenazeyi yklenmesidir. Her bir taraftan srayla yklenip onar adm, toplam krk adm gtrmek mstehaptr. Cenaze nce n taraftan sa omuza, sonra ayak tarafndan sa omuza alnr. Sonra yine n taraftan bu defa sol omuza, sonra arka taraftan sol omuza alr. Her bir omuzlamada onar adm yrnr. Cenazeyi, omuzlara yklenerek kabre gtrmek onlarn haklarnda gsterilen en byk hrmet ve sayg niandr. Byle bir hareket insanln eref ve kymetini gsterir. Bir insan hiret evinin kapsna eya tar gibi gtrmek insann hassas kalbini incitebilir. Bunun iin de bir zaruret olmadka cenazeyi srtlamak, hayvan veya arabaya yklemek mekruh grl-

366

LMHAL

mtr. Ancak byk ehirlerde olduu gibi, mezarlklarn ehir dnda ve uzak yerlerde olmas halinde, cenazenin arabayla tanmas mekruh olmaz. Cenazeyi takip edenlerin, cenazenin arkasndan yrmeleri daha faziletli olmakla birlikte, nden yrmekte de bir kerhet yoktur. Cenazeyi yaya olarak takip etmek binitli olarak takipten daha faziletlidir. Eer binitli olarak takip edilecekse, cemaati rahatsz etmemek iin ya en nden gitmek ya da cemaatin arkasndan gelmek uygun olur. Cenaze vakar iinde izlenmeli, cenaze ve znt ortamna uygun decek ekilde davranmal, gerekmedike konumamaldr. Yaplacak i, dua etmek, tefekkr ve tezekkr etmektir. Bu bakmdan uygunsuz ekilde davranmak, son zamanlarda grld gibi, cenazeyi alklamak ciddiyetsizlik olmak bir yana, lye ve l sahiplerine saygszlktr ve slm dininin ngrd edep lsnn dndadr. Allah'a isyan anlamn ierecek ekilde dvnp, sa ba yolmamak ve yersiz szler sylememek artyla cenaze iin kalben kederlenmek ve gz yalar dkerek alamak doaldr ve bu bakmdan gnah deildir. l, kendisi salnda tavsiye etmedike, arkasndan alayanlar yznden kabrinde azap ekmez. Cenazeyi izleyen kadn erkek herkesin usulnce namaza katlmalar uygun olur. Namaza itirak etmeyecek olan kimselerin mmknse namaz klnan yerlerin uzanda bulunmalar yerinde bir davran olur. Cenazeyi takip edenler, hayatn sonlu olduunu, bir gn kendi hayatlarnn da son bulacan dnmeli; gn gelip kendisi de byle eller zerinde tanrken, cenazeye katlan insanlara kendisi hakknda "Ne iyi adamd, incinmedik krlmadk, bir ktln grmedik" dedirtmenin anlamn ve nemini hissetmelidir.

G) Defin Cenaze kabre gtrlp omuzlardan indirilince bir engel yoksa, cemaat oturur. Cenaze omuzdan inmeden oturmalar mekruh olduu gibi, cenaze yere indikten sonra ayakta durmalar dahi mekruhtur. Kabrin bir insan boyu kadar derin olmas yeterlidir. Kabirlerde lahit yapmak faziletlidir; kabrin iinde kble taraf oyulur ve l, yz kble tarafna gelecek ekilde sa taraf zere buraya konur. Lahitin nne tahta, kerpi veya kam gibi eyler konur ve bylece atlan toprak lnn stne

NAMAZ

367

deil, bu eylerin stne gelmi olur. Bu lye saygnn bir gereidir. Eer kabrin kazld yer lahit yaplamayacak derecede yumuak veya slak ise, bu durumda, dere gibi bir ukur kazlr, ki buna ak (yarma) denir. Gerekirse bunun iki yan kerpi veya tula gibi bir eyle rlr. Sonra l bunlarn arasna konur ve zerine lye dokunmayacak ekilde tahta veya kerpile tavanms bir rt yaplr. Kabrin dibi slak veya yumuak olduu durumlarda cenaze tabut ile birlikte gmlebilir. Fakat gerekmedike tabut ile gmmek mekruh saylmtr. Kimi limler kadnlarn tabut ile gmlmelerini gzel karlamlardr. Kabir temininde glk bulunduu takdirde, daha nce defin yaplm bir kabre, nceki lnn ryp sadece kemiklerinin kalaca bir srenin gemesinden sonra ikinci bir cenaze defnedilebilir. Bu sre iklim, blge ve toprak zelliklerine gre deiiklik gsterebilir. kinci defin nceki lnn kemikleri dikkatlice bir kenara toplandktan sonra yaplr. Cenaze kble tarafndan kabre indirilir, sa yan zerine kbleye dndrlr ve kefen zerinde ba varsa zlr. Cenazeyi kabre koyan kiiler Bismillhi ve al milleti reslillh (Allah'n adyla ve elisinin dini zere) derler. Cenazeyi kabre koyacak kiilerin says ihtiyaca gre deiir. Kadnlar kabre koyacak kimselerin lye akrabalk ynnden mahrem olmalar daha uygundur. Kadnlar kabre yerletirilinceye kadar gerekirse kabirleri zerine bir perde ekilir. Definde bulunan kiilerin kabir zerine avu toprak atarak birinci defada "Sizi bundan (topraktan) yarattk", ikincisinde "Sizi tekrar topraa iade edeceiz", ncsnde de "Sizi bir kez daha topraktan karacaz" demeleri mstehaptr. Kabrin topraktan bir iki kar ykseltilip, deve hrgc gibi yaplmas menduptur. Kabir zerine su serpmekte -gerekli olmamakla beraber- bir saknca da yoktur.

H) Kur'an Okuma ve Telkin Cenaze defni zerinden bir sre getikten sonra, orada Kur'an okumak baz toplumlarda ho karlanmtr. Genellikle Mlk, Vka, hls, Felak ve Ns sreleri, sonra Ftiha ile Bakara sresinin ilk be yeti okunur. Sevab da cenazenin ve dier mminlerin ruhlarna balanr. lnn balanmas iin dua edilir ve yava yava cemaat dalr. Peygamberimiz bir cenaze gmldkten sonra bunlar yapmamakla beraber hemen dnmez, bir

368

LMHAL

mddet mezar banda bekler ve cemaate yle derdi: Kardeiniz iin yce Allah'tan mafiret isteyiniz ve kendisine sknet vermesini dileyiniz. O imdi sorguya ekilmektedir (Eb Dvud, Ceniz, 67-69). Telkin. Cenaze kabre konduktan ve banda Kur'an okuma da tamamlandktan sonra, kalabaln oray terkedip geride kalan bir kimsenin kabrin banda yksek sesle ve lye hitaben iman esaslarn hatrlatmas ileminin addr. Peygamberimizin "llerinize l ilhe illallah telkin ediniz" (Mslim, Ceniz, 1) szndeki "lleriniz" kelimesi, limlerin ounluu tarafndan, "lmek zere olanlarnz" eklinde anlalm ve bunlar telkinin sadece lm deindeki hasta iin olduunu, definden sonraki telkinin mer olmadn sylemilerdir. Baz Hanef limleri ise bu konuda ak bir hkm bulunmadn, yani l defnedildikten sonra telkin vermenin tavsiye edilmedii gibi yasaklanmadn ileri srmlerdir. Mlikler'e gre de telkin, lm deinde iken verilir; gmldkten sonra telkin vermek ise mekruhtur. Hanef mezhebinde mkelleflik yana girdikten sonra len kimsenin mezar banda telkin verilmesi mer grlmtr. "Telkin yaplmaz", "Ne yapn denir, ne de yapmayn" diyen Hanef fkhlar da vardr. fi mezhebine ve bir ksm Hanbel fkhlara gre de, telkin yaplmas mstehaptr. Telkin yle yaplr: Cenaze defnedildikten sonra iyi hal sahibi bir kimse lnn yzne kar durur ve ona ismiyle hitaben "Ey falan!" diye kez seslenir ve sonra yle der: "zkr m knte aleyhi min ehdeti en l ilhe illallah" "Ey falan! Hayatta iken zerinde olduun, benimsediin u hususlar unutmayasn: Allah'tan baka Tanr yoktur ve Muhammed O'nun elisidir. Cennet ve cehennem gerektir, yeniden dirili vardr, kyamet saati kukusuz gelecektir. Allah kabirde yatanlar yeniden diriltecektir. Yine unutma ki, sen Rab olarak Allah', din olarak slm', peygamber olarak Muhammed'i, imam olarak Kur'an', kble olarak Kbe'yi ve karde olarak mminleri semi ve bununla mutlu olmutun. Rabbim olan Allah'tan baka Tanr yoktur, ben ona dayandm, byk arn Rabbi de O'dur." Bundan sonra kere, Y abdellh, kul l ilhe illallh (Ey Allah'n kulu, l ilhe illallah de) denilmesi ve bunun ardndan kere Rabbim Allah, dinim slm, peygamberim Muhammed'dir. Ey Rabbim, sen onu tek bana brakma, vrislerin en hayrls sensin denilmesi det olmutur. Umulur ki bu telkinler lye yarar salar, orada bulunanlara ikaz olur.

NAMAZ

369

Bir kimse "Falan zat beni ykasn, namazm kldrsn veya beni kabre koysun" eklinde vasiyet ederse, bu vasiyeti yerine getirmek gerekmez. Ancak lnn velisi olan kii, buna rz gsterirse bu vasiyet yerine getirilir. Cenazeyi tamak veya kabri kazdrmak iin cretle adam tutmak cizdir. Bir kimsenin kendisi iin kefen alp hazrlamas ciz olduu gibi, gnmzde ehirlerdeki cr dete gre aile mezarl olarak mezar yeri almak da -genel olarak mslmanlara bir sknt getirmezse- cizdir. Tabii ki aslolan, bir insann kendisi iin kabir hazrlamas deil, kendisini kabir iin hazrlamasdr. Cenazenin gndzn gmlmesi mstehaptr; gece defnedilmesini mekruh grenler, gecenin ve karanln yol aaca sakncalar gz nnde bulundurmulardr. Bakaca bir saknca bulunmadnda gece de defin yaplabilir. lnn velisi, lnn gmlmesinin ertesi gnnden balayarak yedinci gne kadar, imkn lsnde fakirlere sadaka vermeli ve sevabn lye balamaldr. Bu bir snnettir. Bunu yapamazsa iki rekat namaz klarak sevabn lye balar. l sahiplerinin lmn birinci, nc gnlerinde veya haftasnda yemek vermeleri konusunda herhangi bir snnet veya tavsiye bulunmamaktadr. Bununla birlikte, l sahiplerine eziyet olmamak, gereinden fazla nemsememek yani din bir grev saymamak artyla ve daha ziyade fakirlerin doyurulmasna ynelik olarak bu zamanlarda yemek verilebilir. Komularn ilk gn ierisinde, l sahipleri iin yemek hazrlayp getirmeleri, lkemizde yaygn olarak yaplan gzel detlerdendir.

I) Tziye Tziye, lnn yaknlarna mmkn olduunca teselli edici, rahatlatc szler sylemek ve zntsnn paylaldn gstermekten ibarettir. Tziye iin ounlukla "Allah size gzel sabrlar ihsan etsin ve mkfatn da versin", "Banz sa olsun! Allah geride kalanlara mr versin!" gibi szler sylenir. Tziyenin kabristanda veya lnn kapsnn nnde yaplmas mekruh grlmtr. Tziye sresi, ayn yerde yaayanlar iin gndr. Tziyenin gn iinde yaplmas mstehaptr. l sahipleri normal hayata daha abuk dnebilseler diye, gnden sonra tziye yapmak mekruh kabul edilmitir. l sahipleri yaplacak tziyeleri kabul iin gn sreyle evlerinde oturabilir-

370

LMHAL

ler. Baka yerde oturanlar veya ayn yerde olduu halde haberi olmayanlarn gnden sonra tziye yapmalar mmkn grlm ise de, aslolan tziye iinin gn iinde bitirilmesidir.

J) Iskat ve Devir badetlerde skat, namaz, oru, kurban, adak, kefret gibi ibadet ve borlar ifa etmeden vefat eden bir kimseyi bu borlarndan kurtarmak iin fakirlere fidye denmesi ilemini ifade eder. Fkhta daha ok namaz ve oru borcunu drme anlamna gelen skat- salt ve skat- savm terimleri kullanlr. Burada fidyeden maksat sz konusu ibadetlerin yerine gemesi amacyla yaplan nakd veya ayn demelerdir. Bu balamda skat- salt, bir kimsenin salnda eda veya kaz edemedii namaz borlarn uhdesinden drebilmek iin lmnden sonra fidye denmesi ilemini, devir de bu fidye demede gelitirilen bir yntemi ifade eder. a) Iskat Hz. Peygamber, sahbe, tbin ve tebeut-tbin dnemlerinde yukardaki anlamda skat sz konusu olmadndan, skat- salt ve skat- savm anlay ve uygulamasnn Kitap, Snnet ve sahbe fetvalarndan delillendirilmesi yerine, fkhn geliim seyri gz nnde tutularak ele alnmas daha doru olacaktr. te yandan, skat- salt telakki ve uygulamas hem teori hem de tarih seyir itibariyle skat- savm fikrine dayandrld iin, ncelikli olarak skat- savm, sonra da skat- salt hakknda bilgi verilmesi yerinde olur. badetler ve bu nitelikteki kefretler Allah hakk grubunda yer ald iin kural olarak skat kabul etmez. Din mkellefiyetlerin ifasnda mkellefin niyeti ve ibadetin Allah rzs iin yaplmas ibadetin zn, ekil artlar ise madd unsurunu tekil edeceinden, ibadetler ancak riin belirledii sebeplere bal olarak ve O'nun emrettii tarzda yerine getirilirse ifa edilmi saylr. badetlerin dinin taabbd (kulluu ve teslimiyeti sembolletiren) hkmlerinin en banda yer almasnn da anlam budur. Fkh kltrnde ibadetler; beden, mal, hem beden hem mal eklinde l ayrma tbi tutulur ve her bir ibadetin mkellef tarafndan zamannda, bizzat ve ayr ayr ifa edilmesi gerektii, her ibadetin kendine mahsus bir sebebi ve gayesi olduu, hibirinin dierinin yerine gemeyecei nemle vurgulanr. Ayn ekilde namaz, oru gibi beden-ahs ibadetlerin mkellef adna bir bakas tarafndan yerine getirilmesi de (niybet) ciz grlmemitir. badetlerin ifasyla ilgili genel prensipler byle olmakla birlikte ri, dinde

NAMAZ

371

kolaylk ilkesinin de bir gerei olarak, snrl riz hallerde baz istisna hkmler sevketmi ve ifa edilemeyen baz ibadetlerin ayn veya baka cinsten bir dier ibadet ya da fiille telfisine imkn tanmtr. Seimlik kefretler, hacca gidemeyenin yerine bedel gnderilmesi, kadnlarn hayz ve nifas hallerinde namazdan muaf tutulmas ve orucu da -ileride kaz etmek zeretutmamalar, hasta ve yolcunun oru tutup tutmamakta serbest olmas ve tutmad orular dier gnlerde kaz edebilmesi, unutma veya uyku sebebiyle klnamayan namazn ilk frsatta klnmas gibi hkmler bunun rnekleri ise de bu grupta yer alan belki de en nemli istisna hkm oru tutmaya g yetiremeyenlerin bunun yerine fidye demeleridir (el-Bakara 2/184). Hanef fakihlerinin oru yerine fidyenin denmesine "misl-i gayr-i makul ile kaz" demeleri de bunun istisna ve kural d olduunu belirtmeyi amalar (Serahs, I, 49). bn Abbas, bn mer, bn Mesd, Muz b. Cebel ve Seleme b. Ekvan da aralarnda bulunduu bir grup sahb, "Sizden ramazan ayna yetienler o ayda oru tutsun" (el-Bakara 2/185) melindeki yet nzil oluncaya kadar ashaptan dileyenin oru tuttuunu, dileyenin de tutmayp fidye verdiini, bu yet nzil olduktan sonra ise oru tutmaya gc yetenler hakknda fidye hkmnn neshedilip yalnz hasta ve yallar iin bir ruhsat olarak kaldn belirtirler (Mslim, Sym, 149-150; Cesss, Ahkm'l-Kur'an, I, 218). Bu sebeple, oruta fidye ile ilgili yette (el-Bakara 2/184) geen Oru tutmakta glk ekenler (oruca zorlukla g yetirenler veya g yetiremeyenler) kayd ile bir sonraki yette yer alan ramazan ayna erien herkesin oru tutmas emri birlikte ele alnarak, oru tutmaya gc yetenlerin fidye demesinin ciz olmad hususunda gr birliine varlmtr. Hz. Peygamber ve sahbenin uygulamas da bu ynde olmutur. Sonu olarak, slm limlerinin ortak kabulne gre, ihtiyarlk ve iyileme midi kalmam hastalk sebebiyle oru tutamayan kimseler, kaz etmeleri de mmkn olmad iin tutamadklar gn saysnca fidye derler. yetin tutulamayan orucun kaz edilmesini deil de her bir oru iin bir fakir doyumu fidye denmesini emretmesi, burada hastalk, bnye zayfl, meakkat ve yolculuk gibi geici bir mazeretin deil, yallk ve iyileme umudu kalmam hastalk eklinde devamllk arzeden bir mazeretin kastedildii yorumuna hakllk kazandrmtr. Bu kimselerin, tekrar sala kavuup oru tutabilir hale gelmeleri mit edilmediinden tutulamayan orucun, ayn cinsten bir ibadetle telfisi talep edilmemi, "Her bir oru iin bir fakiri doyurma" eklinde sosyal amal, orucun mahiyetiyle de alkal bir baka ibadet istenmitir. slm mmeti iinde ortaya kan skat- savm ve akabinde skat- salt tatbikat, temelde yetin snrl mazeretler iin getirdii bu istisna hkm etrafnda gelitirilen zorlama yorum ve temennilerden

372

LMHAL

kaynaklandndan yetin kimler iin hangi imkn ve hkmleri ngrdnn iyi bilinmesi ayr bir nem tamaktadr. lme kadar her geen gn bnyesi zayflayan hasta ve yallarn, tutamadklar farz orular iin kaideten salklarnda fidye demeleri, deilse fidyenin denmesini vasiyet etmeleri gerekir. Byle bir vasiyetin mevcudiyeti ve terekenin te birinin de yeterli olmas halinde miraslarn bu fidyeyi demeleri din bir vecbedir. Vasiyeti yoksa veya te bir yeterli deilse, miraslarn teberru kabilinden bunu demeleri tavsiye edilmitir. Yukarda zetle verilen hkmler, devaml hastalk ve yallk sebebiyle oru tutamayanlara mahsus olup bu iki durumun dnda kalan yolculuk, hastalk, gebelik, st emzirme, ileri derecede alk ve meakkat gibi mazeretler oru tutmamaya veya balanm bir orucu bozmaya ruhsat tekil etse de, tutulamayan orular iin fidye denmesini ciz klmaz, mazeret hali kalktktan sonra kaz edilmeleri gerekir. Bu kimseler kaz edemeden vefat etmise, miraslarn ayn ekilde bu orular iin de fidye vermesi slm limlerince ciz, hatta tavsiye edilen (mendup) bir davran olarak grlmtr. Bu konuda fkh mezhepleri arasnda nemli bir gr ayrl yoktur. nk kaz borcunu geciktirmemek gerekli ise de, burada balangta mazerete, devamnda ise ihmale ve ileride kaz etme midine dayal ho grlebilir bir terk sz konusudur. Ayrca vefat, bu kimsenin orucunu kaz etme imkn ve ihtimalini ortadan kaldrdndan yal ve hasta iin sz konusu olan acz hali burada da var saylabilir. Mkellefin oru borcunun vefatndan sonra fidye denerek drlmesi
(skat- savm) arzu ve teebbsnn yukarda zetlenen artlarla ve zikredilen

iki durumla snrl kalmas beklenirken hangi dnemde balad tam olarak bilinemeyen fakat hicr II. asrn sonlarna doru ortaya kmas muhtemel olan bir yorum ve kyaslama ile, salnda mazeretsiz olarak oru tutmam ve kaz da etmemi kimse adna vefatndan sonra fidye verilebilecei ve bu fidyenin lenin oru borcunu skat etmesinin muhtemel olduu gr gndeme gelmi ve uygulama alanna girmeye balamtr. Fakihlerin ounluuna ait olduu sanlan bu gr, salnda mazeretsiz olarak oru tutmayp kaz da etmeyen kimsenin vefat etmekle kaz etme imknn yitirdii iin, mazerete binaen oru tutamayan kimsenin durumuna kyasen bu kimse adna da fidye verilebilecei, vasiyeti varsa kyasn daha gl olaca gerekelerine sahiptir. Hanef kaynaklarnda, mam Muhammed'in lenin vasiyeti olmasa bile miraslarn onun oru borcu iin fidye vermesinin Allah'n dilemesine bal olarak yeterli olacan syledii rivayet edilir. Yine ileri dnem fkh kitaplarnda,

NAMAZ

373

vasiyetin bulunmas kaydyla veya mutlak olarak fidye ile skat- savmn ciz olduu ve bunun cevaz hakknda nas bulunduunun ifade edilmesi de, bu son kyasn dayandrld yet hkmnn mazeretsiz olarak tutulmayan ve kaz edilmeyen orular iin de fidye verilebileceini kapsad iddiasn iermesi ynyle tetkike muhta bir konudur. Konu, dier fkh mezheplerinde de, benzeri bir yaklamla ele alnr. Iskat- savm hakknda yaplan bu geniletici yorumun, yine hicr II. yzyln sonlarndan itibaren namaz hakknda da dnlmeye baland tahmin edilmektedir. Kiinin salnda iken klmad veya klamad namazlar iin vefatndan sonra fidye verilerek borcunun drlmesi temenni ve teebbsne ad olan skat- salt hakknda, mam Muhammed e-eybn hari tutulursa ilk Hanef mctehidlerinden olumlu bir gr bilinmemektedir. Kaynaklarda mam Muhammed'in ez-Ziydt'ta skat- savm iin yukardaki grn akladktan sonra "Bir kimse namaz borcu iin fidye verilmesini vasiyet etse, Allah'n dilemesine bal olarak bu fidye onun iin yeterli olur" temennisini belirttii, ancak skat- savm hakknda kyas yaparken namaz hakknda byle bir kyasa girimeyip namazn hkmn orucunkine ilhak etmekle yetindii aktarlr. Burada kyastan deil de ilhaktan sz edilmesi, kyasn dayandrlabilecei bir asln bulunmayndandr. Bir mazeret sebebiyle klnamayan farz namazlarn bu mazeret kalknca hemen klnmas veya kaz edilmesi emredilmi ise de (Buhr, Mevkt, 37; Mslim, Mescid, 314; Eb Dvd, Salt, 11), mazeretsiz olarak kasten terkedilen namazlarn daha sonra kaz edilmesi gerektiine ve bu kaznn kiiden namaz borcunu dreceine dair ak bir nas yoktur. Byle olunca, klnmayan veya klnamayan bir farz namazn yerine, salnda mkellefin veya vefatndan sonra miraslarnn fidye vermesinin cevazn ve bu fidyenin sz konusu namaz borcunu dreceini ak veya dolayl ekilde bildiren hibir yet veya hadisin bulunmamas gayet tabiidir. mam Muhammed'in skat- salt hakknda "Allah dilerse yeterli olur" eklinde ihtiyatl bir temennide bulunmas da bu sebeptendir. Serahs de, lenin namaz borcu iin verilecek fidyenin namazn yerine gemesinin kesinlik tamadn, fakat bunun Allah'n lutuf ve keremine kaldn syler (Usul, I, 51). Zaten skat- saltn cevazna kail olan fakihler de, namaz ve oru borcuyla vefat eden kimsenin her iki ibadet asndan da ifa edemez olma (acz) durumuna dtn, namazn orutan daha nemli olduunu, oru hakkndaki ruhsatn gerekesinin "acz" olmas halinde namaz da oruca ilhak etmenin ihtiyaten de olsa mmkn olacan, ancak cevazn pheli, skatn da bir temenniden teye gemediini ifade ederler. te yandan skat- salt hakkndaki bu yorum ve temenniler, namaz borcuyla len kimsenin bu

374

LMHAL

ynde vasiyetinin bulunmas ve brakt maln te birinin buna yeterli olmas kaydyla sz konusu edilir. Ortada byle bir vasiyet veya mal yokken miraslar kendiliklerinden byle bir abaya girmilerse, lenin, ibadetinin bu ekilde olsun telfisine ynelik bir niyet ve ihtiyar bulunmad iin namaz borcunun fidye ile skt olmas temennisinin daha da pheli ve zayf hale geldii, belki sadece fakirlere fidye olarak datlan para sebebiyle bir hayr ve tasadduktan sz edilebilecei dile getirilir. fi mezhebinde arlkl gr, namaz borcuyla veya itikf adak borcuyla len kimsenin yaknlarnn len adna bu ibadetleri ifa etmesinin de, fidye vererek bu borlar drmesinin de ciz olmad ynndedir. Bununla birlikte orta ve ileri dnem fi literatrnde, mam fi'nin oru borcuyla ilgili grnden yola klarak yaknlarnn len adna bu iki ibadeti ifa edebilecei, yine tahrc usul iletilerek lenin namaz ve itikf borcu iin fidye verilebilecei grleri dile getirilir. Ancak bunun, VIII. yzyl fi fakihlerinden Sbk'nin de yapt gibi istisna ve biraz da Hanefler'i takliden gidilebilecek bir zm olduu belirtilerek mezhepte tercih edilen grn bu olmad vurgulanmak istenir. fa edilemeyen ibadetler iin mkellefin vefatndan sonra fidye denmesinin cevaz ve borcu drc olup olmad tartmas, beden ibadet olmalar sebebiyle namaz ve oru zerinde odaklar. Mkellefin salnda iken ifa etmedii kurban, adak, mal kefret veya zekt gibi ibadetlerin vefatndan sonra vasiyetine bal olarak hatta miraslar tarafndan kendiliinden mal deme ile telfi edilmesi, hem iki ifa arasnda cins birliinin bulunmas hem de bu tr ibadetlere nc ahslarn haklarnn taalluk etmesi ve mal ibadetlerde niybetin kural olarak ciz olmas sebebiyle daha anlamldr. Bu demelerin, mkellef tarafndan bizzat yerine getirilmeyii ve niyetin bulunmay sebebiyle ibadet nitelii tartmal olsa bile en azndan nc ahslarn (fakirlerin) haklarn skat edebilecei savunulabilir. te yandan fidye, kefret orucu gibi baka bir ihllden doan ve seimlik bir ceza olarak tutulmas gereken orularda deil de ramazan orucu gibi biztih asl olan oruta gndeme getirilir. b) Devir Iskat- savm ve saltn kyaslama, ilhak ve temenni tarznda da olsa tartmaya almas ve lenin btn ibadet borlarnn fidye ile skat edilebilecei dncesinin kamu oyuna aksetmesi, bu ynde bir uygulamann hzla yaygnlamasnn bir mili olduu gibi, bu imkn beden ibadet ykmll asndan zengin ve fakir arasnda bir ayrm yapt iin ayr bir tartmay da balatm oldu. nk sz konusu anlay ve uygulama gn-

NAMAZ

375

deme geldiinde sadece mal imkn elverili olan aileler ve miraslar vefat eden yaknlarnn yksek meblalar tutan fidye borcunu deme imkn bulmaktayd. Bu ayrmn yol at sknt, hicr IV. yzyln sonlarndan itibaren "devir" ileminin bulunmas ve ciz grlmesiyle giderilmeye alld. Devir, skat iin fakirlere nakd bedeli tamamen vermek yerine muayyen bir miktar hibe edip tekrar hibe yoluyla ondan geri alma ve toplam bor miktarna ulancaya kadar bu hibe ve kar hibe ilemini devam ettirme usulnn addr. Bylece elde devredilen para ile devir saysnn arpmyla elde edilen meblan fidye olarak hibe edilmi olaca, neticede de skat iin gerekli fidyenin tamamen denmi olaca var saylmaktadr. lenin toplam fidye borcunun hesaplanmasnda sadece ifa edemedii namaz ve oru borlar iin fidye verilmesi, kurban, adak ve kefret trndeki bilfiil ibadet borlarnn denmesi ile yetinilmeyip ihtiyaten lenin buldan vefatna kadar devam eden dneme ait btn beden ibadetleri ve Allah hakk grubundaki btn din mkellefiyetleri gz nnde bulundurulup bunlar fidye ile skat edilmek istenir. Bu yaklam ve arzu, haliyle denecek mebl ykseltmekte ve devri deta kanlmaz klmaktadr. te yandan, devir usulyle nemli bir deme kolayl getirilmi olmas da byle bir talebi ve hesaplama yntemini tevik etmektedir. lemin sonunda arada devrolunan miktar fakirlere verilir ve bylece toplam bor miktar kadar para fidye olarak datlm saylr. Zekt deme dahil dier mal mkellefiyetlerin ifasnda ciz olmayaca aka belirtilen bu ileme belli bir dnemden sonra baz fakihlerin skat- savm ve saltta istisna olarak cevaz vermeye balad, sorulan fetvalar ve verilen cevaplar dikkatlice incelendiinde, onlarn bu yneliinin temelinde, herhangi bir er delilden ziyade mit, ihtiyat ve temenniye dayal bir iyimserliin, det basksnn ve bazan menfaat beklentisinin yatt grlr. te yandan, beden ibadetlerde aslolan fakirle zenginin eit olmasdr. lenin namaz ve oru borcunu fidye deyerek skat etme bir imkn ise bu imkn, yaknlarnn ibadet borlar iin fidye verme arzusu iinde olan fakat mal durumlar buna elvermeyen fakir ailelere de tanmak ve bylece beden ibadetlerde mkellefiyet ve ifa imkn ynyle eitlik ilkesini korumak gerekir. Bu dnce de devir ileminin ciz grlmesinde nemli bir mil olmutur. Bu fakihler, devir usulne, vasiyet edilen miktarn (ki bu miktar terekenin kural olarak te birini geemez) toplam fidye borcunu demeye yetmemesi durumunda bavurulabileceini belirtmi ve devirin, daha fazla harcama yapmak istemeyen zenginler iin bir hile kaps olmayp fidye borcunu baka trl deme imkn bulunmayanlar iin zayf bir mide de dayansa deta son are olduunu vurgulamak istemilerdir. Bu fakihlerin

376

LMHAL

byle bir cevaz kapsn aralarken iyi niyetle hareket ettikleri ve tasaddukla, hayr ve hasenatla sonulanmas sebebiyle skat ve devir ilemine scak bakm olacaklar dorudur. Ancak alan bu cevaz yolunun, yukarda zikredilen snrlandrc ve ynlendirici mlhaza ve kaytlar da gz ard edilerek daha sonralar din bir imkn veya gereklilik olarak telakki edilip zenginfakir herkes tarafndan alabildiince kullanld ve deta din devlerde hileyi sembolize eden bir gelenek halini ald da inkr edilemez. Sonu itibariyle, yette sadece oru tutmaya gc yetmeyen srekli mazeret sahibi kimselerin fidye vermesinin emredildii, bunun dndaki skat- savmn yette yer almad, skat- saltn ve devir ileminin ise Kur'an veya Snnet'ten herhangi bir delile veya fkh hkm elde etmede kullanlan bir usule dayanmad aktr. Zaten beden ibadetler ruhun Allah'a ykseliini sembolize ettii, kiinin kendini gelitirip eitmesine yardmc olduu ve tabii olarak mkellef asndan birok mnev ve derun yararlar tad iin bunlarn sradan bir boralacak ilikisi erevesinde mtalaa edilmesi ve neticede skat usulnn alternatif ifa olarak grlmesi bu ibadetlerin ruh ve amacna aykrdr. Ancak vefat eden kimsenin yaknlarnn mteveffann uhrev mesuliyetini azaltacak bir eyler yapabilme ynndeki iyi niyeti ve gayreti, mteahhirnden baz fakihlerin de ihtiyat ve temenniden te gitmeyen fakat neticede fakirlere tasaddukla sonulanan skat ilemine engel olmamalar hatta olaya scak bakmalar, bu srecin tabii bir devam olarak fakirler iin de devir usulnn bulunmas, skat ve devrin slm toplumunda hzla yaygnlamasnn temel mili olmutur. Mazeretsiz olarak tutulmayan ve kaz edilmeyen orular iin skat- savmn, btnyle skat- saltn ve devrin cevaz ynnde Kur'an'da, snnette veya sahbenin ve mctehid imamlarn fetvalarnda hibir aklama yer almad halde btnyle skat ve devrin uygulamada giderek yaygnlamas, bunun slm'n ngrd veya cevaz verdii bir usul olarak alglanmasna, insanlarn salklarnda ibadetleri ifada tembellik etmesine veya ihmalkr davranmasna, slm'n bu det sebebiyle yanl anlalmasna ve haksz ithamlara mruz kalmasna yol amaktadr. Ancak len iin bir eyler yapp Allah'n rahmetini umma, din bir grevi ifa etme, bu vesileyle ihtiya sahiplerine yardm etme gibi birok farkl niyetin iie olduu, psikolojik ve iktisad sebeplerin ve sosyal basknn n plana kt bu ilemin sadece ilm ve ekl bir yaklamla bidatlardan ve yanllardan arndrlmas da kolay grnmemektedir. Din adna yaplan bu tr yanl uygulamalar nlemenin belki de en etkili yolu, geride kalanlarn lenler iin yapabilecekleri en iyi hizmetin onlarn namaz-oru borcu iin para demek deil kendi ibadetlerini dzenli ekilde yerine getirmek, dnyada iyi bir mslman olarak yaamak ve len yaknlar iin, sevabn onlara balamak zere hayr, eser, iyilik, ibadet ve dua yapmak olduu bilincine ermeleridir.

NAMAZ

377

K) ehidlere Ait Hkmler Allah yolunda cann veren kimseye ehid denir (oulu hed). Byle bir kiiye ehid denilmesinin ne anlama geldii konusundaki grlerden bazlar unlardr: Byle bir kiiye ehid denilmitir; nk bu kiinin cennete gireceine ahitlik edilmitir. Byle bir kiiye ehid denilmitir; nk lm annda birtakm rahmet melekleri hazr bulunmutur. Byle bir kiiye ehid denilmitir; nk kendisi Cenb- Allah'n mnev huzurunda hazr olarak rzklandrlacaktr. ehidlik Muhammed mmetine tahsis edilmi stn bir pye, byk bir mertebedir. Kur'an'da "Allah yolunda ldrlenlere l demeyin! Onlar diridirler, fakat siz farketmiyorsunuz" (el-Bakara 2/154) ve "Allah yolunda ldrlenleri l sanmayn! Onlar diridirler. Rableri katndan rzklandrlmaktadrlar" (l-i mrn 3/169) buyurulmutur. Peygamberimiz de bir hadislerinde "ehid cennettedir" buyurmu (Eb Dvd, Cihd, 25), baka bir hadiste de "Allah katnda hayrl bir mertebede iken lm kullar iinde, dnya iindekilerle birlikte kendisine verilecek olsa bile, ehidden baka hibir kimse yeniden dnyaya gelmek istemez. nk ehidler, ehidliin ne denli stn bir mertebe olduunu grm olduklar iin, dnyaya dnp yeniden bir kere daha ehid olmak iin can atarlar" (Buhr, Cihd, 6) diyerek,

hirette verilen stn mertebe yannda ehdet erbetini imenin, ehidlii tatmann da ayr bir zevki bulunduunu ifade etmi olmaktadr. slm dininde ehidlik yksek bir mertebe olarak kabul edildii ve Allah yolunda ldrlenler ehidlik pyesiyle taltif edildii iin, mslmanlar asndan Allah yolunda lmek sevimli ve gnlden istenen bir i haline gelmitir. Birok hadiste hangi durumda bir mslmann ehid olaca konusuna aklk getirilmitir. Bir hadiste, can, mal ve namusu uruna len kiinin ehid olaca bildirilmitir. Korunmas dinin amalar arasnda yer alan can, mal ve namus uruna lmenin ehid olarak nitelendirilmesi, bu hususlara dinimizde ne kadar nem verildiini de gstermektedir. slm hukukular ilgili hadislerden yola karak dnyev ve uhrev hkmler bakmndan ehidleri ksmda deerlendirmilerdir. 1. Hem dnya hem hiret hkmleri bakmndan ehid saylanlar: Bunlar Allah yolunda savarken ldrlen kiilerdir. Kmil mnada ehid bunlardr ve bunlara "hkm ehid" denilir. Bu tr ehidler ykanmakszn, kanl elbiseleriyle defnedilir, elbiseleri onlarn kefeni yerine geer. zerindeki silh ve baka arlklar alndktan sonra cenaze namaz klnarak defnedilir. Di-

378

LMHAL

er mezhebe gre, ehidlerin ykanmasna gerek olmad gibi zerlerine cenaze namaz klnmasna da gerek grlmemesi, yine ehidin elde etmi olduu yksek pye ile ilgilidir. 2. Sadece dnya hkmleri bakmndan ehid saylanlar: Kalbinde nifak bulunmakla yani mnfk olmakla birlikte, d grn itibariyle mslman olduuna hkmedilen ve mslmanlarn saflarnda bulunduu srada dman tarafndan ldrlen kiiler bu grupta yer alr. Bunlar dnyada yaplacak iler bakmndan ehid muamelesi grrler. 3. Sadece hiret hkmleri bakmndan ehid saylanlar: Allah yolunda savarken ald bir yaradan dolay o anda deil de, daha sonra len kiiler bu grupta yer alrlar. Ayrca hadislerde ehid olduklar bildirilmekte olan, yanllkla veya haksz yere ldrlen kii, yangnda, denizde veya gk altnda can veren kiiler; veba, kolera, stma gibi yaygn ve nlenmesi zor hastalklar sebebiyle lenler, ilim tahsili yolunda, hell kazan urunda, gerek kendisinin gerekse, -isterse gayri mslim olsun- bakalarnn can, mal ve namuslar urunda lenler, lousa iken len ve cuma gecesinde len kimseler de bu grupta yer alan ehidlerdir. Kur'an'da "Allah'a ve elisine itaat eden kimseler; Allah'n nimetine mazhar olmu bulunan peygamberler, sddklar, ehidler ve iyi/slih kullar ile birlikte bulunacaklardr" (en-Nis 4/69) buyurularak, ehidlerin Allah katn-

daki itibarna iaret edildikten sonra Allah ve Resul'ne itaat eden, yani slm dininin getirdii hkmlere boyun een kimsenin de ayn ekilde iyi muamele grecei belirtilir. Hz. Peygamber de"Kim ehid olmay itenlikle
dilerse, Allah onu ehidlerin menzilesine ulatrr, bu kii isterse yatanda lm olsun" (Mslim, mre, 156-157; Nesa, Cihd, 36) buyurarak ms-

lmann iyi niyet ve samimi arzusunun bile Allah katnda stn bir deere sahip olduunu belirtmitir.

ORU

Blm 7

Yedinci Blm

Oru

I. LKELER ve AMALAR
Allah'n buyruklar ve yasaklar elbetteki kullarn iyilii iindir. slm bilginleri btn hkmlerin insanlarn yararlarn gerekletirme amacna ynelik olduu konusunda gr birlii etmilerdir. Bu bakmdan, Allah'n yaplmasn istedii eylerde kullar iin ok byk faydalar, yasaklad eylerde ise byk zararlar bulunduu kesindir. Kur'n- Kerm'de akla aykr hibir emir ve yasak bulunmamakla birlikte, btn emir ve yasaklarn yarar ve hikmetlerini bilmek de mmkn deildir. Kald ki, ibadetler dinin bir ynyle akl st ve bir ynyle sembolik trenleri kapsamnda deerlendirildii vakit, o dinin mensuplar, benimsemi olduklar dinin bu gereklerini bir hikmet, bir yarar arama telna dmeden yerine getirmek durumundadrlar. Bununla birlikte teden beri slm bilginleri eitli ibadetlerin yarar ve hikmetleri konusunda kafa yormu, bunlarn kiisel pratik yararlarndan ok, insan nefsinin arndrlmas ve ykseltilmesi yolunda fonksiyonel hale getirmeye almlardr. badetleri, bir hedefe erimenin yolu olarak grebilenler iin bu kulluk grevleri, artk srtta tanan ve bir an nce indirilmeye allan bir yk olmaktan kar ve deta zerinde ykseklere ulalan bir ara haline gelir. badet esasen Hakk'n emrine riayet olduu gibi,

380

LMHAL

sonu itibariyle, halkn hakkna riayeti de ierir. Bu sebeple de ibadette Hakk'n ve halkn hukukuna riayet birlikte gerekleir. slm dini ferdin toplum iinde uyumlu, gvenilir ve hogrl olmasn salamaya ynelik dzenlemeler getirdii gibi onun yaratc ile olan balantsn daha derinden hissetmesine, devam ettirmesine ve gelitirmesine hizmet edecek dzenlemeler de getirmitir. Hukuka riayet bakmndan halk ve Hakk' birbirinden ayrmak isabetli olmad gibi, halk ile ilikilerin Hakk' ilgilendirdiini gz ard etmek de mmkn deildir. Peygamberimizin "nsanlara teekkr etmeyen Allah'a kretmez" (Eb Dvd, Edeb, 11), "Merhamet etmeyene merhamet olunmaz" (Buhr, Edeb, 18; Mslim, Fezil, 65) ve "Hakknda komusunun olumlu tanklkta bulunduu kiiyi Allah affetmitir" (Tirmiz, Ceniz, 63) gibi ifadeleri bu balanty iaretlemektedir. Ynus da

her halde "Yaratlan sevdik yaratandan tr" derken vurguyu ayn noktaya yapyordu. Bu itibarla slm, kiinin yaratan ile gnl bana, kendisiyle bark olmasna nem verdii gibi insanlarla "iyi geim"ine de ayn nemi vermitir. Gazzl orucun derecesinden bahsederken, bedende itah ve ehvetin tatmin yeri ve arac olan iki zay yani mide ve cinsel organ, itah ve ehvet duyduu eylerden mahrum etmekten ibaret olan orucu, "sradan insanlarn orucu" (avam orucu) olarak; buna ilveten gz, kula ve dier zalar gnahtan korumay "zel kiilerin orucu" (havas orucu) olarak ve tm bunlara riayet ettikten baka, kalbini dk emellerden, dnya dncelerinden ksaca, msivdan artarak btn varlyla Allah'a balanmay ise "daha zel kiilerin orucu" (ehass'l-havs orucu) diye tanmlar. Orucun hangi derecesi alnrsa alnsn, ibadetin toplumsal ilikilere, toplumsal hayata, ksaca "iyi geim"e ynelik olumlu sonular aka grlecektir. nsanlarn arasndaki ekimenin, kavgann temel sebeplerinden biri insanlarn, itah ve ehvetlerini lszce tatmin etmeye almas ve belki bu amac gerekletirmek zere mal ihtiraslardr. Birinci kademedeki oru bile bu ihtiras dizginlemenin, itah ve ehveti kontrol altna almann bizzat gerekletirilen ve tecrbe edilen bir yolu olmaktadr. tah ve ehveti alabildiine ve lszce tatmin peinde komak eytan bir tutum olup oru tutmak bu ynyle eytan zincire vurmak anlamna gelir. Peygamberimizin, orucun ikinci ynn vurgulayan "Oru bir kalkandr; sakn, oruluyken, cahillik edip de kem sz sylemeyin. Birisi size sataacak veya dalaacak olursa, 'ben oruluyum, ben oruluyum' deyin" sz (Buhr, Savm, 9; Mslim, Sym, 30), izaha gerek brakmayacak ekilde,

ORU

381

"iyi geim"i vurguluyor. Oru, sadece itah ve ehveti dizginlemek deildir, ayrca azn ve dilini kt ve irkin sz sylemekten korumaktr. badetlerin srlarn, gerek mna ve nemini kavrayan kimi limler namaz kld, oru tuttuu halde, hl irkin iler yapan ve fenalktan saknmayan kimseyi, abdest alrken yzn, eline su almadan kere ykayan kimseye benzetmilerdir: Uzaktan bakan onun abdest aldn zannetse de o gerekte abdest almamaktadr. Peygamberimiz "Oru tutan yle insanlar
vardr ki, krlar sadece alk ve susuzluk ekmektir" (bn Mace, Sym, 21) derken bu durumu kastetmi olmaldr.

II. ORUCUN MAHYET ve NEM

Oru Farsa'daki rze kelimesinin Trkelemi eklidir. Arapa's savm ve symdr. Savm kelimesi Arapa'da "bir eyden uzak durmak, bir eye kar kendini tutmak, engellemek" anlamnda kullanlr. Fkh terimi olarak ise, imsak vaktinden iftar vaktine kadar, bir ama uruna ve bilinli olarak, yeme ime ve cinsel ilikiden uzak durmak demektir. msak, Arapa'da, "kendini tutmak, engellemek" anlamna gelir. Orucun temel unsuru da (rkn) bu anlamdr. msak vakti tabiri, dilimizde, oru yasaklarndan (yeme ime ve cinsel iliki) uzak durma vaktinin balangc anlamnda kullanlr. msak vakti, tan yerinin aarmas (fecr-i sdk; bk. Namaz Vakitleri blm) vakti olup, bu andan itibaren yats namaznn vakti km, sabah namaznn vakti girmi olur; bu vakit ayn zamanda sahurun sona erip orucun balamas vaktidir. ftar vakti ise, oru yasaklarnn sona erdii vakit anlamnda olup, gnein batma vaktidir. Bu vakitle birlikte akam namaznn vakti de girmi olur. Gndz ve gecenin teekkl etmedii blgelerde oru sresi, buralara en yakn normal blgelere gre belirlenir. msakin, ikinci fecirle balayaca konusunda fakihler arasnda gr birlii olmakla birlikte, kimi fakihler bu hususta, daha ihtiyatl olduu gerekesiyle fecr-i sdkn ilk dou anna, kimileri ise oru tutanlar lehine olduu gerekesiyle n biraz uzayp dalmaya balad zamana itibar edilmesini nermilerdir. yette orucun balang ve biti vakti, mecazi bir anlatmla yle belirtilir: "...Fecrin beyaz iplii (aydnl) siyah ipliinden (siyahlndan) ayrt

382

LMHAL

edilecek hale gelinceye kadar yiyip iiniz; sonra, akama kadar orucu tamamlayn..." (el-Bakara 2/187).

msak vaktinden iftar vaktine kadar yeme, ime ve cinsel ilikiden uzak durmann bir amac olmal ve bu i bilinli olarak yaplmaldr. Bu ama ve bilin, orucun Allah rzs iin tutuluyor olmasdr ki ksaca "niyet" tabiri ile anlatlr. Bu ama ve bilin olmad zaman, mesel imkn bulamad iin veya perhiz, rejim, zindelik gibi baka amalar iin bu eyden (yeme, ime, cinsel iliki) uzak durmak oru olarak deer kazanmaz. Oru, Peygamberimizin hicretinden bir buuk sene sonra ban aynn onuncu gn farz klnm olup, slm'n be artndan biridir. Peygamberimiz bu hususu "slm be ey zerine kurulmutur: Allah'tan baka Tanr
olmadna ve Muhammed'in O'nun kulu ve elisi olduuna tanklk etmek; namaz klmak, zekt vermek, ramazan orucunu tutmak ve gc yetenler iin Beytullah' ziyaret etmektir (hac)" diyerek bildirmitir (Buhr, mn, 34, 40; lim, 25; Mslim, mn, 8).

Orucun farz klndn bildiren yetler de unlardr:

"Ey iman edenler! Sizden ncekilere olduu gibi, size de oru tutma ykmll getirilmitir; bu sayede kendinizi koruyacaksnz. Oru sayl gnlerdedir. inizden hasta veya yolculukta olanlar baka gnlerde tutabilirler; hasta veya yolcu olmad halde oru tutmakta zorlananlar ise bir fakir doyumluu fidye vermelidir. Daha fazlasn veren, kendine daha fazla iyilik etmi olur; fakat yine de, eer bilirseniz, oru tutmanz sizin iin daha hayrldr" (el-Bakara 2/183-184).

Oru tutmak, dier ibadetlere nazaran biraz daha skntl olduu iin Allah, orucun farz klndn bildirirken, psikolojik rahatlatma salayacak ve emre muhatap olan mslmanlarn yksnmesini engelleyecek bir slp kullanarak, oru tutmann nceki mmetlere de farz klndn belirtmesi yannda, ayrca orucu daha skntl hale getirmesi muhtemel iki durumu (hastalk ve yolculuk) oru emrinin hemen peinden geerli mazeret olarak zikretmitir. Bu slp, mesel teki mmetlerde de bulunduu anlalan namaz iin kullanlmamtr. Oru riynn en az karaca bir ibadet olduu iin sevab en fazla olan ibadetlerden saylmtr. Peygamberimiz'den nakledildiine gre, orucun bu ynne ilikin olarak Allah, "Oru benim iindir; onun karln ben vereceim" (Buhr, Savm, 2, 9; Mslim, Sym, 30) buyurmutur. Bu bakmdan oru tutmann sevap olarak karl olduka yksektir. Cennetin zel olarak

ORU

383

oru tutanlarn girmesi iin ayrlm bulunan "reyyn" adl kapsndan girme hakk (Buhr, Savm, 4) bu karln mukaddimesi saylmtr. Oru, nefsin isteklerinden irad olarak uzak durma olmas ynyle bir irade eitimine, alk ve susuzluun verdii skntya dayanma ynyle de bir sabr eitimine dnmektedir. nsann hayatta baarl olabilmesi iin irade hkimiyeti ve glkler karsnda dayanabilme gc de nemli bir role sahiptir. Nefsin isteklerinin kontrol altna alnmasnda, ruhun arndrlp yceltilmesinde oru etkili bir yoldur. Bu orucun deiik biimlerde de olsa hemen btn din ve kltrlerde riyzet ve mchede yolu olarak mevcut olmasn da aklar. Toplumsal hayatta huzursuzluklara yol aan taknlklar, byk lde insann hayvan ynn tatmin eden madd zevklere dknlkten kaynaklanr. Madd zevk deyince de akla, yeme ime ve cinsel iliki gibi zevkler gelir. te oru, insan madd zevk ve ehvetler peinde koturan, dolaysyla da, Allah'n haklarna riayet edemedii iin kendisine zulmetmesine, insanlarn haklarna riayet edemedii iin onlara zulmetmesine sebep olan nefs-i emmreyi teskin etmenin de bir ilc, arlklar trplemenin bir aresidir. Oru, yoksullarn durumunu daha iyi anlamaya, dolaysyla onlarn skntlarn giderme ynnde aba sarfetmeye de vesile olur. "Tok, an halinden anlamaz" atasz de bunu ifade eder. Orucun, dinimizde nemli bir yeri olan sabr konusuyla irtibat da burada hatrlanmaldr. "Namaz ve sabrla yardm isteyin" (el-Bakara 2/153) ve
"Sabredenlere ecirleri hesapsz olarak tastamam verilir" (ez-Zmer 39/10) gibi yetler, "Oru sabrn yarsdr" (Tirmiz, Daavt, 86) diyen ve orucun

Allah iin olup mkaftn da kendisinin hesapsz olarak vereceini bildiren hadislerin ortak anlam, orucun sabr boyutunu ve bunun fazilet ve sevabnn yksekliini anlatr. Btn bunlara ilveten orucun salk asndan pek ok yararlar bulunduu da uzman hekimler tarafndan ifade edilmektedir. Ramazan orucu zahiren bakldnda, bir yl boyunca alan vcut makinesinin dinlenmeye ve bakma alnmas gibidir. Oru, zellikle mide ve sindirim organlarnn dinlenmesi iin iyi bir moladr. Orula ilgili olarak ilki kuts hadis olmak zere Peygamberimizin baz szleri yledir:

384

LMHAL

"Her bir iyilik iin on mislinden yedi yz misline kadar karlk olabilir; fakat oru bakadr. nk oru benim iindir ve onun ecrini ben vereceim" (Mslim, Sym,164; Nesa, Sym, 42). "Kim iman ederek ve sevabn Allah'tan umarak ramazan orucunu tutarsa nceki gnahlar affedilir" (Buhr, Savm, 6). "Canm elinde tutan Allah'a yemin ederim ki; orulunun az kokusu, Allah katnda misk kokusundan daha hotur; Allah der ki: Az kokan u kul ehvetini, yemesini, imesini benim iin terkediyor. Mademki srf benim iin oru tutmu, o orucun ecrini ben veririm" (Buhr, Savm, 9; Mslim, Sym, 164). "Orulu iin birisi iftar ettii vakit, teki Rabbi ile karlat vakit olmak zere iki sevin vardr" (Buhr, Savm, 9). "Oru bir kalkandr" (Buhr, Savm, 9; Tirmiz, mn, 8).

Rivayet edildiine gre sa ba dank bir adam Hz. Peygamber'e gelerek, -"Ey Allah'n elisi! Allah'n beni ykml tuttuu orucun miktarn syle" demi, Peygamberimiz "Ramazan ayn orulu geir" buyurmu, adam bu defa "Bunun dnda baka oru tutmam gerekiyor mu?" diye sormu, Peygamberimiz de "Hayr, ykml olduun baka oru yoktur. Fakat, nfile olarak tutabilirsin" cevabn vermitir. Adam ayn ekilde sorularna devam ederek zekt, namaz ve hac konusunda bilgiler aldktan sonra "Sana ikramda bulunan Allah'a yemin olsun ki, bu sylenenlerden fazla bir ey de yapmam, eksik de brakmam" diyerek ekip gitmi, Peygamberimiz de arkasndan yle sylemitir: "ayet dediini yaparsa bu adam kurtulmutur" (Buhr, Savm, 1; Mslim, mn, 9).

III. ORUCUN ETLER

Hanefler'e gre dier ibadetler gibi oru da farz, vcip ve nfile eitlerine ayrlr. Bu l ayrm Hanefler'in, dinen yaplmas gerekli olan eyleri farz ve vcip eklinde iki kademeli bir ayrma tbi tutmu olmas sebebiyledir. Dier mezheplerde "vcib" terimi ise her iki kategoriyi de iine alr. Nfile ise farz ve vcip dnda kalan din devlerin genel addr.

A) FARZ ORU
Farz olan oru denince, ramazan orucu kastedilir ve zaten tayin edilmi, nceden belirlenmi (muayyen) olan oru da budur. Mazeretli veya mazeret-

ORU

385

siz olarak tutulamad zaman, baka bir zaman kaz edilmesi de ayn ekilde farzdr. Bunun dnda bir de kefret olmak zere tutulan oru vardr. Ramazan orucunun bozulmas sebebiyle tutulmas gereken kefret orucu yannda ayrca, zhr, yanllkla ve kaza ile adam ldrme, hacda ihraml iken vaktinden nce tra olma (halk) ve yemin iin tutulacak olan kefret orular da farz oru kapsamnda deerlendirilmitir. Kefret orucu, yaplan bir hatann cezas veya telfisi anlamn tadndan kii iin batan belirlenmi bir ykmllk olmayp, buna sebebiyet vermesi halinde gndeme gelebilen rz bir ykmllk niteliindedir. Bu bakmdan ramazan orucu "muayyen farz", dierleri ise "gayr-i muayyen farz" olarak nitelendirilir. Ramazan orucu sadece belirli bir vakitte, yani ramazan aynda tutulabilirken, dierleri oru tutmann mubah olduu her zaman tutulabilir. Ramazan orucunun kazas da istenilen mubah gnlerde tutabilir. Fakat mam fi'nin kazya kalan orucun ayn yl ierisinde kaz edilmesi gerektiine ilikin gr de dikkate alnarak, herhangi bir sebeple kazya kalan orucu mmkn olan en ksa zamanda tutmaya almak uygun olur.

B) VCP ORU
Nezir (adak), kiinin dinen ykml olmad bir ibadeti yapmay kendisi iin bir ykmllk haline getirmesidir. Kii, oru tutmay adamsa, bu adak orucunu tutmas vciptir. Adak adanrken, orucun tutulaca gn belirlenmise, mesel falan ayn falan gn gibi, bu muayyen bir vcip olur ve orucun belirlenen gnde tutulmas gerekir. Nezredilen itikf orucu da belirli gnde tutulaca iin muayyen vcip saylr. Orucun tutulaca gn belirlenmemise gayr-i muayyen vcip olur ve diledii mubah bir gnde tutabilir. Balanm nfile bir orucun bozulmas durumunda bunun kaz edilmesi Hanefler'e gre vciptir. Mlikler ise kaznn farz olduunu sylemilerdir. fi'ye ve Mlik'ten baka bir rivayete gre ise, nfile orucun kazs gerekmez.

C) NFLE ORU
Farz ve vcip olan orularn dnda tutulan orular nfile oru olarak isimlendirilir. Daha nce namaz eitlerini ele alrken belirttiimiz gibi, nfile, gereksiz anlamna deil, farz ve vcip olann dnda, ksaca gerekenin dnda yaplan anlamna gelir. Daha fazla sevap kazanmak maksadyla

386

LMHAL

yapld iin tabir cizse nfile ibadet, bir bakma fazla mesai yapmaktr. Nfile orularn snnet, mstehap, mendup veya tatavvu olarak adlandrldklar da olur. Nfile oru, mubah olan tm gnlerde tutulabilir. Ancak baz gnlerde oru tutmak daha faziletli grlerek bugnlerde oru tutmak snnet veya mendup kabul edilmitir. Peygamberimizin sklkla oru tuttuu veya oru tutulmasn tavsiye ettii gnler, ksaca oru tutmann mendup kabul edildii belli bal gnleri grelim. Oru Tutmann Mendup Olduu Gnler 1. evval Orucu. Ay takviminde ramazan ayndan sonraki ay, evval aydr. evval aynda alt gn oru tutmak mstehaptr. Bu orularn bayramn hemen arkasndan pe pee tutulmas daha faziletli olmakla birlikte ay ierisinde aralkl olarak tutmak da mmkndr. Kaz veya adak orularnn bugnlerde tutulmasyla da ayn sevap elde edilir. Peygamberimizin, ramazan orula geirip buna evvalden alt gn ilve eden kiinin btn yl orulu geirmi olaca ynndeki ifadesini (Mslim, Sym, 204), "Kim iyi bir amel ilerse, kendisine bunun on kat ecir vardr" (el-Enm 6/160) yetiyle birlikte deerlendiren kimi limler, bire on hesabyla, ramazan orucunun on aya, alt gn evval orucunun da altm gne karlk olduunu ve bu suretle btn yln orulu geirilmi saylacan sylemilerdir. 2. Aure Orucu. Muharrem aynn onuncu gnne "r" denilir. Hz. Peygamber'in bugnde devaml olarak oru tuttuu rivayet edilmitir. Fakat sadece o gnde oru tutulmas doru grlmemi, bunun yannda bir nceki veya bir sonraki gnn de orulu geirilmesi tavsiye edilmitir. Bir rivayete gre Peygamberimiz Medine'ye geldiinde yahudilerin aure gnnde oru tuttuklarn grnce, bu orucun anlamn yani ne iin tutulduunu sormutu. Yahudiler, bugnn byk bir gn olduunu; Allah'n Ms'y ve sriloullar'n dmanlarndan bugnde kurtardn ve Ms'nn bu sebeple bugnde oru tuttuunu, kendilerinin bugnde oru tutmalarnn da bundan kaynaklandn syleyince, Peygamberimiz "Ben Ms'ya sizden daha yaknm" demi ve bugnlerde oru tutulmasn emretmitir (bn Mce, Sym, 41). Aure orucunu Chiliye dneminde Araplar'n tuttuu ve Hz. Peygamber'in de ramazan orucunun farz klnmasna kadar bu orucu tutmay emrettii rivayetleri de vardr (Mslim, Sym, 116). Daha sonra ramazan orucu farz klnnca aure orucu bir ykmllk olmaktan karlm, fakat aure gn oru tutulmas tavsiye edilmi ve bugn oru tutmak snnet olarak devam etmitir.

ORU

387

3. Her Ay Gn Oru. Her aydan gn oru tutmak, bunu zellikle her ayn 13, 14 ve 15. gnlerinde yapmak mstehap kabul edilmitir. Kamer takvim (ay takvimi) hesabna gre bugnlere "eyyam- bd" denir. Peygamberimizin zellikle ayn 13, 14 ve 15. gnlerinde olmak zere her ay gn oru tutmay tavsiye ettii rivayeti (Mslim, Sym, 181-182) yannda Hz. ie'nin, Peygamberimizin her ay gn oru tuttuuna dair rivayeti de bulunmaktadr. 4. Pazartesi-Perembe Orucu. Her hafta pazartesi ve perembe gnleri oru tutmak da tevik edilmi bir nfiledir. Peygamberimizin pazartesi ve perembe gnleri oru tuttuu ve soruya cevaben de "nsanlarn amelleri
Allah Tel'ya pazartesi ve perembe gnleri arzolunur; ben amelimin arz srasnda orulu olmay tercih ediyorum" (Eb Dvd, Savm, 60; bn Mce, Sym, 42) dedii rivayet edilmektedir.

5. Zilhicce Orucu. Zilhicce aynn ilk dokuz gnnde oru tutmak tavsiye edilmitir. Zilhicce aynn 10. gn kurban bayramnn ilk gndr. Peygamberimizin zilhiccenin ilk dokuz gn oru tutmay srdrd rivayet edildii iin zilhiccenin ilk dokuz gnnn, yani kurban bayramndan nceki dokuz gnn orulu geirilmesi mstehaptr. Fakat skntya ve halsizlie sebep olaca gerekesiyle, hacda olanlarn 9. gn (arefe gn) oru tutmas mekruh grlmtr. Peygamberimiz arefe gnnn faziletine ilikin olarak "Arefe gnnden daha ok Allah'n cehennem ateinden insanlar zat ettii bir gn yoktur" buyurmu, yine "Arefe gn tutulan orucun bundan nce ve sonra birer yllk gnahlar rtecei Allah'tan umulur" dedii (Mslim, Sym, 196-197) nakledilmitir. 6. Haram Aylarda Oru. Haram aylar olarak anlan zilkade, zilhicce, muharrem ve receb aylarnda, perembe, cuma ve cumartesi gnleri oru tutmak mstehaptr. 7. ban Orucu. ban aynda oru tutmak mstehap saylmtr. ie vlidemizin belirttiine gre Peygamberimiz en ok orucu ban aynda tutmu, ban aynn tamamn orula geirdii olmutur. Fakat, pazartesiperembe veya her ay gn ve benzeri gibi tutulagelen mtat oru dnda ban aynn ikinci yarsnda oru tutmak baz limlerce mekruh kabul edildii gibi, fi mezhebine gre haram saylmtr. 8. Dvd Orucu: Gn ar oru tutmak yani bir gn oru tutup ertesi gn tutmamak, Peygamberimiz tarafndan "savm- Dvd" olarak nitelenmi ve bu ekilde oru tutmann faziletli olduu ifade edilmitir. Peygamberimiz

388

LMHAL

bu ekildeki oru hakknda "En faziletli oru Dvd'un tuttuu orutur; o bir gn oru tutar, bir gn tutmazd" demitir. Sahbeden Abdullah b. Amr, "Ben daha fazlasn tutabilirim" deyince, Peygamberimiz bunun faziletli bir ekil olduunu ve daha fazlasn tutmaya almamay tavsiye etmitir (Mslim, Sym, 187-192). Bu bakmdan gn ar oru tutmak, en faziletli nfile oru olarak deerlendirilmitir. Yukarda belirtilen gnlerde oru tutmann fazileti ve kiiye kazandraca sevaplar konusunda birok hadis rivayet edilmitir. Oru tutmann tavsiye edildii gnler incelendiinde bunlarn belirlenmesinin geliigzel olmayp, belli bir periyoda gre dzenlendii grlr. Bu bakmdan oru tutmann ruh ve beden yararlar gz nne alndnda yln belli zamanlarnda oru tutmak olduka yararl, tutulacak orular Peygamberimizin nerdii gnlerde tutmak ise olduka sevapldr. Bununla birlikte, oru tutulmas haram ve mekruh olmayan gnlerde kii kendi durumuna ve tercihine gre istedii zaman nfile oru tutabilir.

D) ORU TUTMANIN YASAK OLDUU GNLER

Dinimizde, oru tutmann emredildii, tavsiye edildii gnler olduu gibi, oru tutmann yasakland veya ho karlanmad gnler de vardr. Baz belli gnlerde oru tutmann ho karlanmaynn eitli sebepleri bulunmaktadr. Yasan mahiyetine ve arlk derecesine gre, bugnlerin bir ksmnda oru tutmak haram veya tahrmen mekruh saylrken, dier bir ksmnda ise tenzhen mekruh saylmtr. Oru tutmann yasak olduu gnlerin banda bayram gnleri gelir. Peygamberimiz iki vakitte oru tutulmayacan bildirmitir ki birisi ramazan bayramnn birinci gn, dieri kurban bayram gnleridir (Buhr, Savm, 67). Ramazan bayramnn sadece birinci gnnde ve kurban bayramnn drt gnnde oru tutmak haramdr (bir gre gre tahrmen mekruh). Bugnlerde oru tutmann ho karlanmayp yasaklanmasnn anlam aktr. Bayram gnlerinin yeme, ime ve sevin gnleri olmas yannda, her birinin ayr bir anlam da bulunmaktadr. Ramazan bayram, bir ay boyunca Allah iin tutulan orucun arkasndan verilen bir "genel iftar ziyafeti" hkmndedir ve bu anlamndan tr ona "ftr bayram (iftar bayram)" denilmitir. Ramazan bayramnn ilk gn bu ynyle bir aylk ramazan orucunun iftar olmaktadr. Byle toplu iftar gnnde orulu olmak, Allah'n sembolik ziyafetine katlmamak anlamna gelir ki bunun en azndan edep d olduu ortadadr. Allah iin kurbanlarn kesildii kurban bayram gnleri de ziyafet

ORU

389

gnleridir. Peygamberimiz terik gnlerinin yeme, ime ve Allah' anma gnleri olduunu belirtmitir (Eb Dvd, Savm, 50). Hayz veya nifas halinde kadnlarn oru tutmalar haramdr; oru tutmalar halinde tuttuklar oru geerli olmayaca gibi gnah ilemi olurlar. Onlar bugnlere denk gelen ramazan orularn daha sonra kaz ederler. Esasen evval ayndan alt gn oru tutmann tavsiye edilmesinin altnda, kadnlarn ay hali nedeniyle tutamadklar orular derhal kaz etmelerine bir frsat hazrlama dncesi bulunmaktadr. evval orucunun erkekleri de iine alacak ekilde genelletirilmesi ise, hem kadnlarn bu durumlarnn dikkatten karlmas hem de orucun herkesle birlikte tutulmasnn kolay oluuna mtuf olmaldr. Baz gnlerde oru tutmak ise eitli sebeplerle mekruh saylmtr. Mesel; sadece aure gnnde oru tutmak yahudilere benzemek ve onlar taklit etmek anlamn ierdii iin mekruh saylmtr. Kimi limlere gre sadece cuma gnnde veya sadece cumartesi gnnde oru tutmak, nevruz ve mihrican gnlerinde oru tutmak tenzhen mekruhtur. Ancak kiinin teden beri alkanlk haline getirdii oru bugnlere rastlarsa, zel olarak bugnlerde oru tutma kast bulunmad iin, bunun bir sakncas yoktur. Oru tutmak iin zellikle cuma gnn semenin mekruh oluu, bugnn mslmanlarn haftalk bayram gn kabul edilmesidir. Peygamberimiz, mtat orucun denk gelmesi dnda, zellikle cuma gn oru tutmamay tavsiye etmitir. ek gn oru tutmak mekruhtur. Havann bulutlu olmas gibi sebepler yznden ban aynn yirmi dokuzundan sonraki gnn ban ayna m yoksa ramazan ayna m ait olduu konusunda phe meydana gelirse, bugne ek gn denilir. Bugnn ramazan ayna ait olup olmadnda kuku bulunduu anlamna gelir. Bugn herhangi bir oru tutmak mekruhtur. ban ayn orula geiren kimsenin ek gnnde orucu brakmamas daha faziletli olduu gibi, mtad ek gnne denk gelen kimsenin bugnde oru tutmasnda da bir saknca yoktur. Peygamberimiz ramazan bir veya iki gn nceden oru tutarak karlamay yasaklamtr (Buhr, Savm, 11, 14; Mslim, Sym, 21; Eb Dvd, Savm, 10). limler bu yasaklamaya sebep olarak ramazan orucuna ilve yaplmas endiesini gstermilerdir. Bu bakmdan ek gn ramazan orucuna niyetle oru tutmak tahrmen mekruhtur. Fakat bugnde oru tutmak genel olarak mekruh olmakla birlikte nfile niyetiyle tutulan orucun geerli olaca, hatta bugnn ramazann birinci gn olduunun anlalmas halinde farz olan oru yerine geecei sylenmitir.

390

LMHAL

Ancak ramazann balama ve biti gnlerinde mslmanlar arasnda fitne ve uyumsuzluk sokacak tutum ve davranlardan iddetle kanmak gerekir. Gerekirse bir gn oru sonradan kaz edilebilir ama sebep olunan fitneyi ve huzursuzluu telfi etmek, ortadan kaldrmak kolay olmaz. ki veya daha fazla gn, arada iftar etmeksizin birbirine ekleyerek oru tutmak mekruhtur. Buna visl orucu (savm-i visl) denir. ie vlidemizin belirttiine gre Peygamberimiz mslmanlara acd iin visl orucu tutmalarn yasaklam; kendisinin bu ekilde oru tuttuu hatrlatlnca da "Siz
benim gibi deilsiniz; beni Rabbim yedirir, iirir" (Mslim, Sym, 55-58)

diye cevap vermitir. Kadnlarn aile ve toplum ierisindeki statlerine ilikin olarak oluan anlay dorultusunda, kadnn kocasndan izinsiz olarak nfile oru tutmasnn ho olmayaca ynnde grler ileri srlmtr. Bu gibi anlaylarn gnmz sosyal ve aile ilikileri asndan yerinde olmad aktr. Maa veya cret karl alan kimseler, i veriminin dmesine yol amas durumunda nfile oru tutmamaldr. Buna mukabil iverenlerin ramazan aynda, oru ibadetinin kolay ve rahat biimde yerine getirilebilmesi iin birtakm nlemler almalar ve dzenlemeler yapmalar gerekir. Haclar, oru tuttuklar takdirde gsz ve yorgun dme ihtimalleri bulunduu takdirde, zilhiccenin 8 ve 9. gnleri olan "terviye" ve "arefe" gnlerinde oru tutmamaldr. nk hac ibadetini yaparken daha zinde ve canl olmalar, ncesinde nfile oru tutmu olmalarndan hayrldr.

IV. ORUCUN RKN ve ARTLARI

badetlerde rkn, o ibadetin meydana gelmi saylabilmesi iin bulunmas zorunlu olan ana unsurlar demektir. Orucun rkn, oru sresince yeme ime ve cins ilikiden uzak durma anlamna gelen "imsak"tir. Niyet de, aada aklanaca zere baz mezheplerce rkn saylmaktadr. Hangi durumlarda rknn ihll edilmi olaca konusu, ileride orucun artlar ve orucu bozan davranlar bahsinde ayrntl ekilde incelenecektir. badetin vcb sebebi, o ibadetin mkellef tarafndan bizzat yerine getirilmesi ykmllnn baladn gsteren madd gstergelerdir (almet). Mesel vaktin girmesi namaz ykmllnn, zenginlik zekt ykmllnn sebebi saylmtr. Orucun vcb sebebi ise vakittir, yani ramazan aynn girmesidir. Buna gre, ykmllk artlarn tayan kimsenin rama-

ORU

391

zan ayna ulamas oru emrinin fiilen ona ynelmesi anlamna gelir. Vcb sebebi tabiriyle kastedilen budur. Nitekim "... ramazan ayna yetien onu orulu geirsin" (el-Bakara 2/185) yeti de bu ykmllk-sebep ilikisini gstermektedir. Namaz ibadetinde vakit, namazn hem vcb sebebi hem de shhat art olduundan onun sebep yn zerinde ayrca durulmamtr. Ramazan ay ise, orucun sadece vcb sebebi olduundan ayrca zerinde durulmasna ihtiya vardr. Konuyu nemli hale getiren bir dier sebep de ramazan aynn balang ve bitiinin tesbitinin nasl yaplaca konusunun teden beri tartmal oluudur. Literatrde bu konu "r'yet-i hill" yani hillin grlmesi meselesi olarak adlandrlr.

A) HLLN GRLMES
Kamer aylar, adndan anlald gibi balangc ve bitii ayn hareketlerine gre belirlenen aylardr. Ramazan orucu, ramazan aynda tutulduundan ve ramazan ay da ay takvimine gre her sene deitiinden, oruca balayabilmek iin ncelikle, ramazan aynn baladn tesbit etmek gerekmektedir. Peygamberimiz "Hilli (ramazan hilli) grnce oruca balaynz ve hilli (evval hilli) grnce bayram ediniz. Hava bulutlu olursa iinde bulunduunuz ay otuza tamamlaynz" buyurmutur (Buhr, Savm, 5, 11; Mslim, Sym, 3-4, 7-10). Bir baka hadiste de "Hilli grmedike balamaynz, hilli grmedike bayram etmeyiniz. Hava bulutlu olur da hilli gremeyecek olursanz, ay otuza tamamlayn" (Buhr, Savm, 11)

buyurulmutur. Bunun iin ban aynn 29. gnnden itibaren hilli grme aratrmalar yapmak gerekmitir. Ayn ekilde, ramazan aynn kp evval aynn girdiini anlamak, dolaysyla bayram gn oru tutmu olmamak iin bu defa ramazann 29. gnnden itibaren hill gzetlenir ve grlmeye allr. ban aynn yirmi dokuzunda hava bulutlu olur da ay grlemezse, kamer aylar bazan 29 bazan 30 ektiinden, Peygamberimizin direktifi dorultusunda ban aynn otuz ektii farzedilerek ona gre davranmak gerekir. Bir hadislerinde Peygamberimiz "Biz mm bir toplumuz; hesap ve
okuma yazma bilmeyiz. unu biliriz ki ay, ya 29 ya 30'dur" (Buhr, Savm, 11,13; Mslim, Sym, 15; Eb Dvd, Savm, 4) buyurmutur.

Rivayet edildiine gre Peygamberimiz hilli grd vakit ramazann bereketli ve huzurlu gemesi iin dua ederdi.

392

LMHAL

a) Hillin Grlme Vakti Hem gne battktan sonra daha kolay grlecei, hem de hesabn netleecei dncesinden dolay limlerin byk ounluu hillin gndz deil, gne battktan sonra grlmesine itibar edileceini sylemilerdir. Eb Hanfe, mam Muhammed, bir sonraki geceye ait olma ihtimalinden dolay, zeval vaktinden nce veya sonra olmasna bakmakszn, gndzn grlen hill ile ramazan orucuna balanamayaca gibi ramazan orucunun bittiine de hkmedilemeyecei grndedir. Dier mezheplerin gr de bu yndedir. Eb Ysuf ise zevalden sonra grlecek hilli sonraki geceye; zevalden nce grlecek hilli ise, iki gecelik olmayan hillin zevalden nce grlemeyeceine ilikin cr tecrb bilgiye dayanarak, nceki geceye ait saymtr. b) R'yet-i Hill Meselesi R'yet-i hill (hillin grlmesi) meselesi teden beri zerinde durulan ve sonu gelmeyen tartmalara yol aan bir konudur. Tartmann esas udur: Ramazan hillinin grlmesinde ba gzyle grmeye mi itibar edilecektir, yoksa bu hususta astronomik hesaplara dayanmak ciz midir? Hillin, gne battktan sonra grlmesi, kamer takvime gre iinde bulunulan ayn sonunu, bir sonraki ayn balangcn gsterir. Hill ilk doduunda ok ince olduu ve ok ksa bir sre sonra kaybolduu iin, ilk gnn hillini grmek byk bir dikkat ve tecrbeyi gerektirir. O anda hafif bir sis bulunmas durumunda hillin grlmesi mmkn olmaz. Bunun iin Peygamberimiz bu gibi durumlarda iinde bulunulan ay, otuz gne tamamlamay emretmitir. Dnyann yuvarlak olmas sebebiyle hillin bir yerde grlrken baka yerde grlmemesi mmkndr. Buna "ihtilf- metli" yani ayn dou yer ve vakitlerinin deimesi denilir. Oruca balarken, ihtilf- metlie itibar edilip edilmeyecei hususunda filer, ihtilf- metlie itibar edileceini, dolaysyla bir yerde grlen hillin oraya uzak yerler iin geerli olmayacan sylemilerdir. filerin bu konuda salam dayanaklar bulunmamaktadr. Onlar ihtilf- metliin oruca balamada dikkate alnmasn, gnein hareketlerinin namaz vakitlerinin belirlemesinde dikkate alnmasna benzetmilerdir: Namaz vakitleri belirlenirken nasl gnein hareketleri esas alnyor ve mesel akam namaz her blgede ayn anda klnmyor ise, oruca balama vakti de byle olabilir. Fakat bu olduka isabetsiz bir benzetmedir. nk; ayn bir aylk hareketi, gnein bir gnlk hareketine benzetilmektedir. kincisi ihtilf- metli dikkate alnacak olsa bile bu en fazla

ORU

393

bir, ok istisna durumlarda iki gnlk fark ortaya karacaktr. Nitekim astronomik verilere gre ayn ilk kez grld yerle, buraya en uzak yerdeki grl arasndaki sre fark dokuz saatten ibarettir. Halbuki gnein hareketinde, belki de her anna gre yzlerce farkl anlarda, belki farkl blgelerde gnn her annda namaz klnm olmaktadr. Ulam ve iletiim imknlarnn son derece yava ve yetersiz olduu dnemlerde, ihtilf- metliin dikkate alnmas anlalabilir, izah edilebilir ve savunulabilir bir durum olsa bile iletiim imknlarnn son derece sratli olduu gnmzde, byle bir grn savunulmas imknszdr. Kald ki, fakihlerin byk ounluu, ilk dnemlerden beri, ihtilf- metlie itibar edilmeyeceini, bir yerde grlen hillin dier yerler iin de geerli olacan sylemilerdir. Bu gr, savunanlarnn ve delillerinin gll bir yana, btn mslmanlarn ayn zamanda oru tutmalar ve ayn zamanda bayram etmeleri sonucunu dourduu ve zhiren de olsa bir birlik salad iin bile daha isabetli saylmaya lyktr. Asl tartma astronomi ilminin verilerine gre hareket edilip edilmeyecei noktasnda toplanmaktadr. Bu konuda, astronomi ilminin verilerine itibar edilmeyeceini savunanlarn argmanlar olduka zayf grnmektedir. Bir kere, Peygamberimiz "Hilli grnce oru tutun..." dediine gre, aslolan hillin grlmesidir; grmenin nasl olduu deil. Hadiste geen r'yet kelimesinin ba gzyle grmek anlamna geldiini iddia etmek ise bir zorlamadr; nk o kelimenin klasik Arapa'da anlamak, bilmek gibi anlamlar vardr. te yandan, astronomik verilere itibar edilmeyii, Peygamberimizin yukarda geen "Biz mm bir toplumuz, hesap, okuma yazma bilmeyiz" szne dayandrlyorsa, bu takdirde, mslmanlar ne kadar cahil kalrlarsa o kadar iyi mslman olurlar gibi bir anlam karlmas kanlmaz olur. Esasen Peygamberimizin bu sz, o toplumun bilgi ve tecrbe birikiminin ince hesaplar yapmaya yetmeyeceini, fakat bu iin znde hesap meselesi olduunu da gstermi olmaktadr. Hz. Peygamber tarafndan hillin plak gzle grlmesi gibi bir lnn getirilmi olmas, bu yntemin kameri ayn balang ve bitiini belirlemede yegne yol olduunu belirlemek iin deil, belki de teden beri kullanlagelen mtat yol, her trl artta ve imknszlk iinde uygulanabilir bir yntem olmas sebebiyledir. badetlerin ifasnda kolaylk esastr. slm'daki btn ibadetlerin ortak zellii, sade, kolay anlalr ve kolay tatbik edilebilir olmasdr. Bu bakmdan slm'daki ibadetler, hibir uzmanlk ve bilim dalnn gelimedii toplumlarda bile, tarihte grld gibi, en sradan insanlar tarafndan bile kolaylkla yerine geti-

394

LMHAL

rilebilir. Sabah namaz klacak olan kii, kafasn uzatp dou tarafna bakt zaman, gnein doup domadn grebilir. Ama iin z itibariyle yaln ve kolay olmas, hibir zaman, bilimsel verilerin ve gelimelerin dikkate alnmamas gerektii anlamna ekilemez. Tam tersine bilimsel gelimelerden, her konuda olduu gibi, ibadetler konusunda da yararlanmak gerekir. Gnmzde astronomi ilmi olduka gelimi, ayn ve gnein hareketlerinin hassas bir ekilde tesbiti mmkn hale gelmitir. Artk ince astronomik hesaplar sayesinde, gelecek birka yllk namaz vakitlerini gsteren takvimler bile hazrlanabilmektedir. Astronomik hesap, ayn plak gzle grlebilir olmasn esas aldna gre, en dorusu bu esasa gre hazrlanan takvimlere gre hareket etmektir. Bu konuda dnya mslmanlar arasnda devletler dzeyinde bir gr birliine varlp, her yl mslmanlarn lht bir atmosfere girmeye hazrlandklar ramazan aynda onlar tereddte dren ve ibadet evklerini kran r'yet-i hill tartmasna bir son verilmesi gnmz mslmanlarnn ortak dileidir. Bu suretle, hi deilse oru ve bayram mnasebetiyle bir birlik ve beraberlik iinde olunmu, ideolojik sylemler iin istismar edilen bir konu olmasnn nne geilmi, slm lkelerinin anlamsz bir rekabet ve gruplama iine girmesi de nlenmi olur. Klasik dnem fakihleri de, ryet-i hill tartmasn kesmek maksadyla, kamu otoritesinin (hkim) bu konudaki kararn herkes iin balayc kabul etmilerdir. lkemizde, her yl yaanan anlamsz ve lzumsuz tartmalara son vermek iin, bu alanda kamu otoritesi saylan Diyanet leri Bakanl'nn astronomik veriler esas alnarak kabul ve iln ettii takvime uyulmas en dorusudur. Bu suretle mslmanlar arasnda gereksiz yere oluturulan gerginlik ve soukluk ortadan kalkacak ve bayramn btn lkede ayn gnde yaplm olmas, birlik ve beraberlik ruhunun kuvvetlenmesine katkda bulunacaktr. Bununla birlikte, astronomik hesapla tatmin olmayp hillin gzle grlmesi gerektiini dnenler, meseleyi tabii mecrandan saptrmamak ve fitneye sebep olmamak artyla sadece kendi nefislerinde gzle grmeyi esas alarak davranabilirler. Unutmamal ki mslmanlar arasnda fitneye sebep veya alet olmak byk gnahtr. Kur'an diliyle ifade etmek gerekirse,"Fitne, savatan (ldrmekten) bile ktdr" (el-Bakara 2/191, 217).

B) YKMLLK ARTLARI
Orucun ykmllk artlar denince, bir kimsenin oru ibadetiyle ykml (mkellef) saylmas, farz veya vcip bir orucun bir kimsenin zimmetinde bor olarak sabit olmas iin aranan artlar kastedilir. Fkh literatrnde bu artlar, orucun vcb artlar" olarak da anlr. Oru tutmamay mu-

ORU

395

bah klan mazeret halleri de, bu ykmllk artlarn aklayan ilve bilgilerdir. a) Ykmllk artlar Namaz mkellefiyeti iin gerekli olan artlar yani Mslmanlk, ergenlik
(bul) ve belli bir akl olgunluk dzeyinde olmak (akl), oru iin de gerekli

ve geerlidir. Ergenlik yana gelmeyenler ibadetlerle ykml olmamakla birlikte, altrmak ve sndrmak maksadyla, aile bykleri onlara ara ara namaz klmalarn ve oru tutmalarn syleyebilir. Peygamberimiz, yedi yandan on yana kadarki srede ocuun namaza altrlmasn nermitir. Beden durumlar dikkate alnmak artyla ocuklarn 8-9 yalarndan itibaren oruca altrlmalar da uygundur. Genel vcb artlar yannda kiinin ayrca oru tutmaya g yetirecek durumda olmas ve yolcu olmamas da arttr. Bu artlar orucun edasnn vciplik artlar olarak da adlandrlr. Oru bahsinin banda zikrettiimiz yetin belirttiine gre, hasta ve yolcu olan kiiler isterlerse oru tutmayabilirler. Fakat tutmadklar orular normal duruma dndkten sonra kaz ederler. Hasta iin normal durum iyilemek, yolcu iin ise, yolculuun bitmesidir (ikamet). Oru tuttuu takdirde kendisinin veya ocuunun zarar grmesi muhtemel olan gebe veya emzikli kadnlar da oru tutmayabilirler. Hatta zarar grme ihtimali kuvvetli ise tutmamalar gerekir. Durumlar normale dndnde tutamadklar orular kaz ederler. Yallk sebebiyle oru tutmaya artk gc yetmeyenler, bunun yerine bir fakir doyumluu olan fidye verirler. b) Oru Tutmamay Mubah Klan Mazeretler Kur'an'da ve hadislerde, dinde insanlara zor gelecek hibir ykmlln bulunmadna sklkla iaret edildiini, herhangi bir sknt ve meakkatin bulunduu durumda da mkelleflere birtakm kolaylk ve ruhsatlarn tannm olduunu biliyoruz. Bu genel ilkenin bir paras olarak, baz durumlarda farz olan ramazan orucunu tutmamaya da msaade edilmitir. Ramazan orucunu tutmamay mubah klan mazeretler (zrler) genel hatlaryla unlardr: 1. Sefer. Namaz blmnde belirtildii zere sefer (yolculuk) hali, genellikle, sknt ve meakkatli olduu iin yolcu olanlara birok konuda ko-

396

LMHAL

laylklar getirilmitir. Yolcu olanlar iin, namazn terkine deil, ksaltlmasna veya cemedilmesine ruhsat verildii halde, namaza gre daha yorucu ve ypratc olduu iin orucun terkedilmesine ruhsat verilmitir (bk. el-Bakara 2/183-184). Bununla birlikte yolcu saylan kimsenin, eer gerekten bir sknt yoksa ve zarar da grmeyecekse oru tutmas daha faziletli grlmtr. Geceden niyetlendii orucu tutarken, gndzn yola kmak durumunda kalan kimse, Hanefler'e gre, bu orucunu tamamlasa daha iyi olur; fakat bozmas durumunda kefret gerekmez. fi ve Hanbeller ise, ramazan aynda Hz. Peygamber'in Mekke fethine ktnda Kadd denilen yere varncaya kadar orulu olup orada orucunu bozduuna dair rivayete dayanarak, geceden niyet edilmi orucun bile sefer durumunda bozulabileceini sylemilerdir. Sava durumu veya cephede uzun sre atma durumu da ayn ekilde bir mazerettir. Bu durumlarda kalan kii, salna ve grevine uygun den seenee gre hareket etmelidir. 2. Hastalk. Hastalk da birtakm ruhsatlarn sebebi olan bir durumdur. Yce Allah, blm banda zikredilen yette hibir kayt getirmeden hasta olanlarn, iyiletikleri bir vakitte oru tutabileceklerini ifade etmitir. Bu bakmdan oru tuttuu takdirde hastalnn artmasndan veya uzamasndan endie eden, yahut byle olmamakla birlikte oru tutmakta zorlanacak olan kimseler oru tutmayabilir veya balam bulunduklar orucu bozabilirler. Oru tuttuu takdirde hasta olaca tbbn verilerine gre kuvvetle muhtemel olan kiinin de hasta hkmnde olduu sylenmitir. 3. Gebelik ve ocuk Emzirmek. Gebe veya emzikli olan kadnlar, kendilerine yahut ocuklarna bir zarar gelmesinden korkmalar halinde oru tutmayabilirler. Bunlar bir ynyle hasta hkmnde olduklar gibi, onlara bu ruhsat tanyan hadisler de bulunmaktadr (Nesa, Sym, 50-51, 62; bn
Mce, Sym, 3).

4. Yallk. Dinimiz oru tutmaktan ciz olan yal kimselerin oru tutmasn istememi, bunun yerine, tutamadklar her gn iin bir yoksulu doyuracak kadar fidye vermelerini ngrmtr. Blm banda zikredilen yette oru tutmaya g yetiremeyenlerin veya tutmaya altklar takdirde byk bir sknt ekecek olanlarn fidye vermeleri gerektii ifade edilmektedir. yileme midi bulunmayan hastalar da bu hkmdedir. Ancak ramazanda oru tutma gcne sahip olmayp da, daha sonra kaz edebilecek durumda olanlar fidye vermeyip tutamadklar orular kaz ederler.

ORU

397

yilemeyen srekli bir hastalk nedeniyle oru fidyesi veren kimse daha sonra oru tutmaya g yetirecek olsa fidyenin hkm kalmaz; oru tutmas ve nceki tutamad orular kaz etmesi gerekir. 5. leri Derecede Alk ve Susuzluk. Orulu bir kimse alktan veya susuzluktan dolay helk olacandan, beden ve ruh salnn ciddi boyutta bozulacandan endie ediyorsa veya byle bir eyin olmas tecrbeye veya doktor raporuna gre kuvvetle muhtemel ise, orucunu bozmas ciz olur. Hatta lm tehlikesi aksa oru tutmas haram olur. 6. Zor ve Meakkatli lerde almak. Esas itibariyle bir insann ibadetlerini normal bir ekilde yapmasn engelleyecek zor ve ar ilerde almas veya altrlmas doru deildir. nsann ibadetini salkl bir ekilde yapmakla geimini temin ikilemi arasnda braklmas insan haklar asndan kesinlikle kabul edilebilir bir durum deildir. Byle bir durumda braklan kii, eer toplum kendisine daha iyi i imknlar salayamyorsa, dolaysyla iinden ayrld takdirde geim sknts ekmesi kesin veya kuvvetle muhtemel ise, bu durumda oru tutmayabilir. Geici bir sre ar bir ite almak durumunda kalan ise bu durumda oru tuttuu takdirde salna bir zarar erieceinden endie ediyorsa oru tutmayabilir. Bunlar imkan bulurlarsa kaza ederler, deilse oru yerine fidye verirler. Kur'an'da oru tutmamay mubah klan mazeretler olarak hastalk, yolculuk ve oruca g yetirememeden sz edilmitir (el-Bakara 2/184-185). Fakihler de oru tutmama ruhsatn bu durumla snrl tutmay tercih etmi, bu durumun ortak zellii meakkat olsa bile, her meakkat halinde oru tutulmayabileceini sylemekte mtereddit davranmlardr. Bunun en bata gelen sebebi, mkelleflerin sbjektif ve deiken bir durum olan meakkati belirlemede lsz veya mteshil davranp olur olmaz bahanelerle orucu terketmesine yol ama, yani bu ruhsat ktye kullanma endiesidir. Bununla birlikte oru ibadeti, netice itibariyle kul ile Allah arasnda kalan bir ykmllk ilikisi olduundan, mkelleflerin yukarda saylan mazeretler nda kiisel inisiyatiflerini kullanmas, mazeretleri ilerine sinmedii srece orucu terketmemesi, hakl ve geerli bir mazeretlerinin bulunduuna iyice kani olduklarnda da anlan ruhsattan yararlanmas isabetli bir tutum olur. Sralanan bu mazeretlerden biri sebebiyle oru tutamayan kimse, oruca, orululara ve ramazan ayna hrmeten, mmkn olduka bunu belli etmemelidir. Canna veya bir uzvuna ynelik bir tehdide mruz kalan kimsenin nasl davranacana ilikin olarak kimi limler, zorlama karsnda ramazan oru-

398

LMHAL

cunu bozmayp zulmen ldrlen kimsenin gnahkr olmayacan; tersine dinine balln gsterdii iin byk bir sevap kazanm olacan sylemilerse de arlk kazanan gr bu durumda orucu bozmann daha doru olaca ynndedir. Hatta tehdit altnda kalan kii, oru iin tannan yolculuk, hastalk gibi bir mazerete sahip ise, zorlama karsnda orucunu bozmazsa gnahkr olur. Dn veya snnet yemei gibi bir ziyafete arlan kimsenin, genel olarak dier davetlerde olduu zere bu davete icabet etmesi, dostluk balarnn glendirilmesi veya ilikilerin gelitirilmesi vb. amalara hizmet edecei iin tevik edilmitir. Nfile oru tuttuu bir gnde byle bir ziyafete arlan kimse, sz edilen olumlu amalara hizmet edeceinden eminse, bu davete icbet etmesinin yerinde bir davran olaca; fakat, yine de beklenmedik yararlara ve gzelliklere yol aabilecei mlhazasyla genel olarak bu tr davetlere icbet edip orucunu bozmasnda bir beis bulunmad ifade edilmitir. Balanm olan nfileyi tamamlamak gerektii kural sebebiyle bozduu bu orucu daha sonra kaz eder.

C) GEERLLK ARTLARI
Orucun sahih (geerli) olmas iin, oru tutmaya niyet etmi ve orucu bozacak eylerden kanm olmak arttr. Esasen orucu bozacak eylerden kanmak, teknik anlamda rkn olmakla birlikte, ibadetin sahih olmas iin kanlmaz bir art olduu iin burada shhat art olarak ele alnmtr. Kadnlar iin ilve art ise, onlarn hayz veya nifas durumunda olmamalardr. Peygamberimizin hanmlarndan gelen btn rivayetler, onlarn ayba hallerinde namaz klmadklar ve oru tutmadklar ynndedir. Daha nce namaz bahsinde ve bu blmn banda da belirtildii gibi hayz veya nifas halinde bulunan kadnn oru tutmas haram olduu gibi, tutaca oru da geerli olmaz. Kadnlar bu durumlar sebebiyle tutamadklar orular daha sonra istedikleri bir zamanda kaz edebilirler. Fakat evval ay iinde tutarlarsa hem borlarndan kurtulmu, hem de Peygamberimizin evvalde oru tutmaya ilikin tavsiyesine uymu olurlar. Cnplk, hayz ve nifastan farkldr. nk; cnpln gereklemesi ihtiyar olduu gibi, gusletmek suretiyle cnplkten temizlenmek de mmkndr. Bu bakmdan cnplk oruca balamaya engel grlmemitir. Bununla birlikte mmkn olan en ksa zamanda cnplkten temizlenmek gerekir.

ORU

399

a) Niyet Dier ibadetlerde olduu gibi oru ibadetinde de niyet arttr. filer ve baz Mlikler niyeti rkn saymlardr. Her ikisine gre de, niyet edilmedii takdirde sabahtan akama kadar a durmak oru yerine gemez. Bu bakmdan, ister farz veya vcip, isterse nfile olsun her tr oruta niyet arttr. Herhangi bir oruca kalben niyet etmek, hangi orucu tutacan kalbinden geirmek yeterlidir. Bu niyetin dil ile ifade edilmesi, onun teyit edilmesi ve perinlenmesi anlamna geldiinden mendup saylmtr. aa) Niyetin Vakti. Her trl oru iin mmkn olduka, sabah vakti girmeden nce veya geceden niyet etmek en faziletli olandr. nk bu suretle hem mezheplerin bu konudaki ihtilflarnn dnda kalnm, hem de niyet ibadetin balama vaktiyle ayn zamana getirilmi olur. Nitekim niyetin hangi vakitte yaplaca konusu mezhepler arasnda ihtilfl olduu gibi, niyetin vakti asndan oru trleri arasnda da fark gzetilmektedir. 1. Hanefler'e gre ramazan orucu, nfile orular ve vakti belirtilmi adak (nezr-i muayyen) orularnn niyet etme vakti gn batmndan balayp ertesi gnn kuluk vaktine hatta le namaz vaktinin girmesinden az nceki vakte kadar devam eder. le vakti girdikten sonra artk hibir oruca niyet edilemez. Zevalden nce nfile oruca niyet etmenin cizliini gsteren hadisler bulunmaktadr. Bunlardan birinde, Peygamberimizin bir gn ie vlidemize le yemei hazrlayp hazrlamadn sorduu, Hz. ie'nin yiyecek bir ey olmadn sylemesi zerine Peygamberimizin o gn oru tuttuu rivayet edilir. Mlikler'e gre niyetin geerli olmas iin gnein batmasndan itibaren gecenin son ksmna kadar veya fecrin domas ile birlikte yaplmas gerekir. nk sabahleyin, yani oru ibadetinin balama vaktinde niyet edilmeyince o gnn orulu geirilmeyecei belirli hale gelmi olur. filer'e gre ise ramazan orucu, kaz orucu ve adak orucuna geceden niyetlenmek arttr. Fakat nfile oruca zevalden nceye kadar niyetlenmek cizdir. 2. Zimmette sbt bulmu orulara ise en ge imsak vaktine kadar niyet edilmi olmas ve orucun belirlenmesi gerekir. Orucun zimmette sbt bulmas, oru borcunun kanlmaz bir ekilde kesinlemi, sabit hale gelmi olmas demektir. Mesel balanm fakat bir sebeple tamamlanamam nfile orucun

400

LMHAL

kazs zimmette sabit olmu, borluu kesinlemitir. Ramazan orucunun kazs da byledir. Fakat ramazan orucunun kendisi henz zimmette sabit bor saylmaz; nk mesel, kiinin ertesi gn yaayp yaamayaca belli deildir. Kii ertesi gnn herhangi bir vaktinde lecek olsa, o gnk oru zimmetine bor yazlmaz. Ancak daha nceki gnlerde kazya kalan ramazan orucu zimmetinde mevcuttur. Kefret orular ile mutlak adak orular da zimmette sbt bulmu bor kapsamna girmektedir. Bu eit orulara geceden veya en ge ikinci fecrin balangcnda niyet etmek gerektii gibi niyet ederken tutulan orucun mutlak nezir mi, bir orucun kazs m olduunu da belirtmek gerekir. Zimmette sabit olmas kesinlemi orularn ifa zaman iin dinde belirlenmi muayyen bir zaman olmad iin, mkellef bu orular kendi belirleyecei bir zamanda tutabilir. yle olunca da, hangi orucu tutacan belirlemesi arttr. ayet bir kaz orucuna ikinci fecrin domasndan sonra niyet edilse, bununla kaz geerli olmayaca iin, oru nfileye dnr. bb) Niyetin ekli. Ramazan, belirli adak veya herhangi bir nfile oru iin mutlak niyet yeterlidir. Mesel; "yarn oru tutmaya" veya "yarnki gnn orucunu tutmaya" niyet edilse, ertesi gn ramazan ise, bu niyet ramazan orucuna niyet yerine geer; ertesi gn, daha nce oru tutmak iin vaktini tayin etmi olduu gn ise bu defa adak orucuna niyet etmi olur. Hatta ramazan gnleri ramazan orucu iin ve oru tutulmas adanan gn, adak orucu iin belirli hale geldii iin, kii bugnlerin ncesinde niyet ederken "Yarn nfile oru tutmaya niyet ettim" dese bile, tutaca oru nfile oru deil, vakti belirli olan oru yerine geer. nk orucun ifa edilmesi iin belirlenen vakit iinde yine ayn cinsten ikinci bir ibadet yaplamayacandan, yani oru dar zamanl bir vcip olup vakit de bunun miyar olduundan, niyet asl yaplmas gereken ibadete rci olur. Bununla birlikte bunlar iin geceleyin niyet edilmesi ve ne orucu olduunun belirlemesi (tayin) daha faziletlidir. Mesel "Yarnki ramazan orucunu tutmaya niyet ettim" demekle belirleme yaplm olunur. Fakihlerin ounluuna gre ramazann her gn iin ayr ayr niyet edilmesi arttr. nk her bir gnn orucu kendi bana bir ibadet olup, teki gnlerde tutulan veya tutulacak olan orula ilikisi yoktur; dolaysyla bir gnn orucu bozulduu zaman sadece o gnn orucu bozulmu olur, teki gnlerin orucu bundan etkilenmez. Mlikler'e gre ise, ara vermeksizin pe pee tutulmas gereken orularda en bata yaplacak tek niyet yeterlidir. Zhr, katl kefreti ve ramazan orucunun kefretinde olduu gibi ramazan orucunda da tek niyet yeterlidir. Ancak bu orulara yolculuk, hastalk, hayz ve nifas gibi zorunlu sebeplerle ara verilecek

ORU

401

olursa, engel kalktktan sonra yeniden niyet gereklidir. Tek bir niyetin yeterli olduu orularda her gece niyetlenmek ise menduptur. Mlikler'in bu konudaki gerekesi ilgili yette geen "Sizden her kim ramazan ayna yetiirse onu orulu geirsin" ifadesidir. Ay, tek bir zamana verilen isimdir, dolaysyla ay sresince oru tutmak btn bir ibadet hkmnde olup namaz ve hacca benzer, tek bir niyet ile eda edilebilir. cc) Niyetle lgili Baz Ayrntlar. Oruca niyetin vaktiyle ve ekliyle ilgili ayrnt saylabilecek baz bilgiler de bu ibadetin geerliliini yakndan ilgilendirir. Bunlar u ekilde sralanabilir: 1. inde bulunulan gn, gne batmadan nce ertesi gnn orucuna niyet edilemez. 2. Gne battktan sonra herhangi bir oruca niyet edilmesi halinde, ikinci fecre kadar yeme, ime ve cinsel ilikide bulunmak niyete ve oruca zarar vermez. nk bu niyet ikinci fecirden itibaren balayacak olan oru ibadeti iin yaplmtr. Nitekim bu ekilde niyet eden kimse, herhangi bir sebeple, ikinci fecrin domasna kadar, bu niyetini geri alabilir. 3. Oru tutup tutmayacanda tereddt olmas durumunda veya niyetin bir arta balanmas durumunda niyet gereklemi olmaz. Niyet, kesin azim ve karar demektir. 4. Ramazanda, ramazan orucundan baka oru tutulamayaca iin, hangi oruca niyet edilirse edilsin ramazan orucu yerine geer. Fakat, daha nceden oru tutmay adad belirli gnde, baka vcip bir oruca (mesel; kefret orucuna veya bir ramazan orucunun kazsna) niyet ederek oru tutacak olsa, arlk kazanan gre gre bu oru, niyetlendii vcip oru yerine geer, belirli adak orucunu kaz etmesi gerekir. 5. Hem kefrete hem de nfileye niyet edilerek tutulan oru, kefret orucu yerine geer; fakat hem kazya hem de yemin kefretine niyet edilerek tutulan oru, her ikisi de vciplik asndan edeer olduu iin, hibirinin yerine gemez, nfile olur. Sahura kalkp yeme ve ime de niyet yerine geer. 6. Tutulamam ramazan orularn kaz ederken, bir belirleme yapmakszn, kazs gereken oruca diye niyet edebilecei gibi, belirleme yaparak da niyet edebilir. zerinde ok sayda kaz borcu varsa "kazs gerekli ilk oruca" diyerek niyet edilebilir.

402

LMHAL

b) Orucu Bozan eylerden Kanmak Orucun temel unsuru ve anlam, yeme, ime ve cinsel iliki zevklerinden uzak durmak, nefsi bunlardan mahrum brakmak olduu iin, bu anlama gelecek davranlar orucun bozulmasna sebep olur. Yemek ve imek, yenilip iilmesi mtat olan her eyi iine alr. Sigara, nargile gibi keyif veren ttn kkenli dumanl maddeler ile tiryakilik gerei alnan tm maddeler oru yasaklar kapsamna girdii gibi her ne sebeple olursa olsun, azdan alnan ilcn da bu kapsamda yer aldnda tereddt yoktur. Bununla birlikte, tedavi maksadyla ine yaptrmann hkm tartmal olup, inenin orucun bozulmasna etkisi konusu aada aklanacaktr. Orucu nelerin bozaca sorusuna verilecek ilk cevap "yeme, ime, cinsel ilikide bulunma ve bu kapsamda deerlendirilebilecek eyler" olacaktr. Bu l, ak ve anlalabilir olmakla birlikte, orucun anlamna aykr davran saylp saylmayacanda tereddt edilen baz durumlar bulunmas sebebiyle, eskiden beri fakihler, nelerin bu kapsama gireceini tek tek saymaya almlar, bu arada gereklemesi dnlemeyecek ndir baz durumlarn hkmlerini dahi belirleme durumunda kalmlardr. lmihal kitaplarnda ou zaman tebessmle karlanan birok ihtimalin veya anormal durumun gndeme alnp orucu bozup bozmadnn tartmaya almas da bu sebep ve gayretten kaynaklanmaktadr. zel durumlar ve muhtemel seenekler yan yana getirildiinde de, zaman zaman orucun bozulmasn gerektiren asl durumun gz ard edildii, bu konudaki l-kuraln geri plana itildii olmutur. Biz esasen zikrettiimiz lye vurgu yapmakla beraber, hakl tereddt oluturabilecek birka hususa "Orucun Yasaklar" bal altnda deineceiz.

D) ORULU N MSTEHAP OLAN EYLER

Orucun geerlilii ile dorudan ilgili olmamakla birlikte, oru tutmay biraz daha kolaylatrmak zere Peygamberimizin baz tavsiyeleri olmutur. Bunlarn banda sahur yapmak gelir. Sahur, ikinci fecirden az nceki vakit olan seher vaktinde yenilen yemek demektir. Sahura kalkmakla hem bir eyler yenilerek oru iin enerji toplanm, hem de bir snnet yerine getirilmi, seher vaktinin feyiz ve faziletinden yararlanlm olur. Bu bakmdan bir yudum su ile de olsa sahur yapmak ve sahur yemeini mmkn olduunca, gecenin son vaktine denk getirmeye almak uygun olur. Peygamberimizin sahura kalkmay tevik ve tavsiye eden birok hadisi bulunmaktadr: "Oru

ORU

403

tutmak isteyen sahurda bir eyler yesin" (Msned, III, 367, 379), "Sahura kalkn, nk sahur yemeinde bereket vardr" (Buhr, Savm, 20; Mslim, Sym, 45), "Sahur yemei ile gndz tutacanz oruca; ve le zeri uykusuyla da (kaylle) tehecct namazna kuvvet kazann" (bn Mce, Sym, 22).

Peygamberimiz, sahuru mmkn olan son vakte denk getirmeyi tevik ettii gibi iftarn da vakit girer girmez yaplmasn tevik etmitir. Bu iki tevikten karlabilecek anlam, ibadetin mmkn olduunca kolay hale getirilmesidir. ftar vakti girdiinde yemee oturmadan namaz klnmak isteniyorsa yine de biraz su veya bir hurma ile orucu ap, ondan sonra namaz klmak yerinde olur. Oru alrken dua edilmesi snnettir. Herkes iinden geldii gibi zikrini, krn ve yakarn ifade edebilir. rnek olmas bakmndan teden beri yaygn olarak yaplan bir duay buraya alalm: "Allahm! Senin rzan kazanmak iin oru tuttum, senin verdiin rzkla orucumu atm. Sana inanp gvendim. Ey lutuf ve ikram geni olan Rabbim! Beni bala." Varlkl kimselerin, zellikle durumu iyi olmayan kimselere iftar yemei yedirmesi gzel ve sevapl bir davrantr. Peygamberimiz, "Oruluya iftar
ettiren kimse, orulunun sevabnda bir eksilme olmakszn, orulunun alaca kadar sevap alr" (Tirmiz, Savm, 42, bn Mce, Sym, 45) buyur-

mutur. ftar yemeklerini, zenginler arasnda bir lks ve gsteri yar haline getirmekten kanmak gerekir. Yine varlkl kimselerin, her zamankinden daha fazla olarak, ramazanda ihtiya sahiplerine yardmda bulunmas beklenir. Varlkl kimselerin bulunduu bir blgede akam ne ile iftar edeceini dnen insanlarn kalmam olmas gerekir. Bu hem Mslmanln yksek bir amac hem de oru ibadetinin verdii kalp inceliinin bir gereidir. Aksi bir durum elbette ki varlkl kimselerin vicdann rahatsz edecektir. Sabah namaznn vaktini geirmemek kaydyla cnp sabahlamak ciz ise de ibadete balarken temiz olmak dncesiyle daha nce gusletmek uygundur. Hayz ve nifastan temizlenen kadnlar iin de ayn durum geerlidir. Bununla birlikte cnp olarak sabahlayan kimsenin gerekli dikkati gstermek artyla, banyo yapmas cizdir. ie vlidemizin bildirdiine gre Peygamberimiz, baz kereler cnp olarak sabah namaz vaktine girmitir. Oru, kiinin Rabbiyle gnl ban glendiren, ona mnev ve derun bir haz tattran, irade eitimine ve kalp inceliine yol aan ibadetlerden ol-

404

LMHAL

duu iin oru tutan kii zaten dilini kt, irkin, bakalarn rencide edecek bo ve gereksiz szlerden koruyacaktr. Oru bu tesiri tam meydana getiremiyorsa, oru tutan kimsenin bu sonucu ve etkiyi elde etmek iin almas, orulu iken sz ve davranlarna daha ok dikkat etmesi gerekir. Hele insanlarn birbirleri hakknda kt kanaate sevkedecek ve ilikilerini bozacak dedikodu ve sz tama gibi dinimizce hibir zaman ho grlmeyen davranlar, orucun mnev haline taban tabana zt eylerdir. Peygamberimiz orucun bu ynn anlatmak zere "Yalan konumay brakmayan, yanl
davranlardan kanmayan kimsenin kendini a ve susuz brakmasna Allah'n ihtiyac yoktur" (Buhr, Savm, 8) buyurmutur. Aslolan ibadeti

amacna uygun yapmak, ibadetin zevkini tatmaktr. badetlerin hakk verilmeye alld takdirde bunun nce kiinin kalp ve vicdanndaki olumlu etkileri, sonra da toplumdaki olumlu sonular ok belirgin bir ekilde ortaya kacaktr. Peygamberimiz bu noktaya iaretle "Hibiriniz orulu iken kt
laf sylemesin; barp armasn, hatta kendisine ar szler syleyen (kfreden) birine dahi sadece 'Ben oruluyum' demekle yetinsin" (Buhr, Savm, 2; Mslim, Sym, 160) buyurmutur.

Ramazann mnev atmosferini daha iyi hissedebilmek iin Kur'an okumak, eksikliini hissettii bilgileri renmeye almak yerinde olur. Ayrca, her ramazanda mutlaka Kur'n- Kerm'in Trke anlam, mukabele okur gibi bir defa okunmal, genel hatlaryla Kur'n- Kerm'in ierii hakknda bilgi sahibi olunmal, daha derin ve detayl bilgiye ihtiya hissedilen konularda, o alanda yazlm eserlere veya bizzat ehliyetli hocalara bavurulmaldr.

E) TKF
Fkh terimi olarak itikf, bir mescidde ibadet niyetiyle ve belirli kurallara uyarak inzivaya ekilmek demektir. Hadis kaynaklar Hz. Peygamber'in Medine'ye hicretten sonra her yl ramazann son on gnnde itikfa ekildiini, hanmlarnn da genelde Resl-i Ekrem'le birlikte itikf yaptn nakleder (Buhr, tikf, 3; Mslim, Hayz, 6; Tirmiz, Savm, 80). Peygamberimizin ramazann son on gnnde daha fazla ibadet ettii bilinmektedir. ie vlidemizin belirttiine gre Resl-i Ekrem ramazann son on gnne girildiinde btn geceyi ihya eder; ailesini uyandrr ve kadnlardan ayr kalrd. Hz. Peygamber'in bu tatbikatndan hareketle limler, orulunun zellikle ramazann son on gnnde itikfa girmesini mstehap kabul etmilerdir. Hatta Hanefler, Hz. Peygamber'in bunu devaml yapm olmasndan hareketle itikf kif nitelikte mekked snnet saymtr. tikf bir ibadet nevi

ORU

405

olduundan itikfa girenin mkellef olmas, itikfa bir mescidde girmesi ve niyet etmesi gerekli grlr. Kadnlar evlerinin bir odasnda itikfa girerler. tikfa girmek nefsi yasaklardan korumada daha etkili bir yntem olduu gibi, ramazann son on gnnde olmas tahmin edilen Kadir gecesine rastlama imkn ve umudunu da arttrr. tikf, insan dnyev megalelerden uzaklatrp daha fazla ibadete vesile olmas yannda, genel anlamda hayatn anlam zerinde tefekkr etme imkn da salar. nsanlarn zaman zaman byle derin tefekkre ihtiyac vardr. tikf bu tefekkr gerekletirmek iin bir frsat olarak kullanlabilir. tikf yapmak isteyen kii, itikf niyetiyle mescid veya mescid hkmndeki bir yerde kalmaya balayarak itikfa girmi olur. Vaktini namaz, Kurn tilveti, dua, zikir ve tefekkr gibi ibadet ve taatlerle veya din bilgi ve kltrn artracak sohbet ve okumalarla deerlendirir. Doal ihtiyalarn gidermek iin mescidi megul etmeyecek ve kirletmeyecek eyleri mescide getirebilir. Mescidde yer, ier ve orada istirahat eder. Mescidin iinde giderilmesi mmkn olmayan zarur ve doal ihtiyalar iin dar kabilir. Ancak ihtiyacn giderdikten sonra hemen itikf mahalline geri dner. Nafile itikflar darya kmakla bozulmaz. Ancak vacip itikflar, zorunlu ihtiyalar dnda itikf mahallinin terk edilmesiyle bozulur. Tercih edilen gre gre, itikfn asgar sresi iin bir snr konmamtr. Bu bakmdan bir mescidi ziyaret eden kii, bu ziyaret sresinde bile itikfa niyet edebilir.

V) ORUCUN YASAKLARI
Orucun yasaklar, dorudan sylenirse yemek, imek ve cinsel ilikide bulunmaktr; tersinden sylenirse orucun yasaklar, orucun bozulmasna sebep olan eylerdir. Blm banda da belirttiimiz gibi oru, yeme, ime ve cinsel ilikiden kanmaktr. Dolaysyla bu hususa dikkat edildii takdirde oru tutulmu olur. Bununla birlikte baz davranlarn, saylan bu eyin kapsamna girip girmedii konusunda gerekli veya gereksiz tereddtler oluabilmektedir. Yine orucun bozulmasna yol amamakla birlikte, orucun genel havasna, anlam ve gayesine yakmayan eyler konusunda da dikkatli olmak gerektii iin burada gnlk hayatta karlalabilecek baz durumlara ksaca iaret etmek istiyoruz.

406

LMHAL

A) ORUCUN MEKRUHLARI
teden beri fkh ve ilmihal kitaplarnda mekruh olarak nitelendirilen eylerin bir ksm, orucun anlam ve gayesine yakmayan eyler, bir ksm da biraz ileri gidildii takdirde orucun bozulmasna sebep olabilecek eylerdir. Mesel bir eyi tatmak ve inemek mekruhtur; nk aza alnan bir eyin yutulma tehlikesi bulunmaktadr. Fakihler yine ayn gerekeyle, bir insann eiyle pmesini, ona sarlmasn mekruh saymlardr. nk bu davran, orucu bozacak bir fiili ilemeye gtrebilir. Esasen bir insann eiyle pmesi oruca zarar vermez. Nitekim ie vlidemiz, Peygamberimizin orulu iken hanmlaryla elleip akalatn ve ptn anlatmtr (bn Mce, Sym, 19; Muvatta, Sym, 13). Ar titizlikleri gerei misvak kullanmay dahi mekruh sayanlar bulunmakla birlikte, limlerin ounluu bunu mekruh grmemilerdir. Gnmzde yaygn olduu ekliyle az ve di temizliinin di fras ve di macunu kullanlarak yaplmas da oruca zarar vermez; stelik aksatlmamas gereken yerinde bir davran da olur. Az ve di temizliini gndz yapmamay tercih edenler, bunu mutlaka sahurdan sonra yapm olmaldr. Orulunun normal temizlik iin veya cnplkten temizlenmek iin ykanmas mekruh olmamakla birlikte, serinlemek maksadyla ykanmas oru esprisine aykrlk gerekesiyle mekruh saylmtr. Orulunun gzel koku srnmesi veya gzel kokan bir eyi zel olarak koklamas da mekruh saylmaz. Ayrca, esasen orucu bozmamakla birlikte, orulunun direncinin krlmasna ve gsz dmesine yol aan, kan aldrmak vb. eyler mekruhtur. Konunun banda sahurun geciktirilmesi ve iftarn vakit girer girmez yaplmasnn anlamna ilikin olarak sylediimiz hususlar burada da geerlidir.

B) ORUCU BOZAN EYLER

Yemek, imek ve cinsel ilikide bulunmak orucu bozan eylerdir. Bunlarn hangi durumda sadece kaz, hangi durumda kaz ile birlikte kefreti gerektirdiini grelim. a) Kaz ve Kefreti Gerektiren Durumlar Orucu bozup hem kaz hem de kefreti gerektiren durumlarn banda ramazan gn orulu iken yaplan cinsel iliki gelmektedir. Zaten Peygamberimiz oru kefreti hkmn, o zaman vuku bulan byle bir cinsel iliki olay zerine vermitir. Oru kefreti konusunda eldeki tek rnek ve delil de budur. Bu bakmdan btn fkh mezhepleri, ramazan gn orulu iken bilerek ve isteyerek normal

ORU

407

cinsel ilikide bulunmann, hem kaz ve hem de kefreti gerektirecei konusunda gr birlii etmilerdir. Bir ey yiyip imenin kefreti gerektirip gerektirmedii konusu ise mezhepler arasnda tartmaldr. Hanefler, bilerek ve isteyerek bir gda veya gda zellii tayan her trl maddeyi almay da bu hkme kyas ederek, bu durumda da hem kaz hem de kefret gerekeceini sylemilerdir. Peygamberimiz zamannda cereyan eden ve oru kefretinin gerekesi olan olay udur: Bir adam "Mahvoldum" diyerek Peygamberimiz'e gelmi ve ramazann gndznde eiyle cinsel ilikide bulunduunu sylemi, bunun zerine Peygamberimiz; - Kle zat etme imknn var m? - Hayr, yok. - Pe pee iki ay oru tutabilir misin? - Hayr. Bu i de zaten sabredemediim iin bama geldi. - Altm fakiri doyuracak mal imknn var m ? - Hayr. Bu srada Peygamberimiz'e bir sepet hurma getirildi. Peygamber bu hurmay adama vererek yoksullara datmasn syledi. Adam "Bizden daha muhta kimse mi var?" deyince Peygamberimiz glmseyerek "Al git, bunlar ailene yedir" diyerek adam gnderdi (Buhr, Savm, 30; Mslim, Sym, 81; Eb Dvd, Savm, 37). Bilerek ve isteyerek kanlmas gereken ey (yeme, ime, cinsel birleme) dnda bir sebeple orucun bozulmas durumunda kefret gerekmeyip sadece kaz gerekir. b) Sadece Kazy Gerektiren Durumlar Oru yasaklarnn banda yeme ve ime geldiini, orulunun kasten yiyip imesinin kaz ve kefreti gerektirdiini biliyoruz. Buna ilve olarak Hanef fakihleri, beslenme amac ve anlam tamayan ve esasen yenilip iilmesi mtat (normal, allm) olmad gibi insan tabiatnn meyletmedii eylerin yenilip iilmesi durumunda da orucun bozulacan, fakat bunun kefreti gerektirmeyeceini sylemilerdir. i pirin, i hamur, un, ham meyve yemek veya fndk, badem ve cevizi kabuuyla yutmak byledir. Bunlar yiyecek maddesi olmakla birlikte, bunlarn bu ekilde yenilmesi normal deildir ve hem de bunlar bu halleriyle insann itah duyaca ve yemek isteyecei eyler deildir. Fakihler, ehvetin normal cinsel birleme dnda tatmin edilmesinin de ayn kapsamda deerlendirileceini belirtmilerdir.

408

LMHAL

Fakihler aza giren yamur, kar veya doluyu isteyerek yutmay, su ime kapsamnda deerlendirerek orucu bozacan; fakat, kiinin kast olmakszn boaza inen yamur, kar ve dolunun orucu bozmayacan sylemilerdir. Kusma, kasten yaplmad durumlarda orucu bozmaz. Kasten yapldnda ise, sadece az dolusu olmas halinde bozar. Batan beri ortaya koymaya allan oru tutma esprisi ve orucun anlam ve amacyla pek badamayan muhtemel btn davranlar ve olaylar tek tek sralamak mmkn olmad iin bu konuda yle bir aklama getirmek doru olur: Orucun anlam, Allah rzs iin, gerek beslenme gerekse tat ve keyif alma kast ve arzusu ieren yiyip ime ve cinsel ilikiden uzak durmak, zetle nefsi itah ve ehvet duyduu eylerden mahrum etmektir. Bu yasan ihlli saylan her davran orucun mna ve gayesine aykrdr. Yeme, ime ve cinsel iliki saylan her davran orucu bozar, kaz edilmesini gerektirir. Kastl olarak yaplrsa hem kaz hem kefret gerekir. Baylma ve delirmenin orucu bozan eylerden saylmas, esasen oru yasaklarnn ihlli ile ilgili olmayp, btn mkellefiyetlerde n art olan bilinlilik halinin geici veya srekli olarak yitirilmesi ile ilgilidir. Bu halin kaplad gnlerin kaz edilmesinin istenmeyii de ayn sebebe baldr. Unutarak bir ey yemek ve imekle oru bozulmaz. Peygamberimiz orulu olduunu unutarak yiyip ienlerin oruca devam etmelerini, onlar Allah'n yedirip iirdiini sylemitir (Buhr, Savm, 26; Mslim, Sym, 17). Fakat yanllkla (hata) yiyip imek bundan farkl olup Hanefler'e gre orucu bozar. Mesel; bir kimse orulu olduunun farknda olduu halde kastsz olarak yanllkla bir ey yese veya ise, diyelim ki abdest alrken azna ald sudan yutsa veya denizde yzerken su yutsa orucu bozulur ve kaz lzm gelir. filer orucu bozma kast bulunmad iin yanllkla bir ey yiyip imenin orucu bozmayacan sylerken, Mlikler orucun anlamnn (imsak) ortadan kalkm olduu gerekesiyle, ister unutma isterse yanllk sonucu olsun, bir ey yiyip imekle orucun bozulacan sylemilerdir. Sabah vaktinin girip girmedii konusunda phesi bulunan kimse yiyip imeye devam ederken o esnada ikinci fecrin domu olduu ortaya ksa oru bozulur ve kaz etmesi gerekir, kefret gerekmez. Ayn ekilde gnein battn zannederek iftar ederken gnein henz batmad anlalsa yine kaz gerekir. Hanef mezhebinde arlkl gr byledir. Ancak, bu durumda kefaretin gerekeceini syleyenler de vardr. Zira kii, her iki durumda da zann ile hareket etmi ve yanld ortaya km ise de zanlarn

ORU

409

kuvvet derecesi ayn deildir. Birinci durumdaki zan gldr; nk aslolan gecenin devam ediyor olmasdr. kinci durumdaki zan ise, bunun tersine zayftr; nk aslolan gndzn devam ediyor olmasdr. Bu bakmdan gnein batp batmadndan phe eden kimse hemen iftar etmemeli, durumun netlemesini beklemelidir. msak ve iftar vakitlerini gsteren bir takvim ve saatin bulunmad durumlarda kii, kendi bilgi ve tecrbesiyle ictihad ederek ona gre davranr. Unutarak yiyip itikten sonra orucunun bozulmu olduu zannyla veya gece niyetlenemeyip gndz niyetlendikten sonra, gndz yaplan bu niyetin niyet saylmayaca zannyla gnn geri kalan ksmnda bilerek bir ey yiyip imek veya cinsel ilikide bulunmak orucu bozar. Orucu bozacak fakat kefreti de gerektirmeyecek bir davrantan sonra, kiinin yiyip imeye balamas halinde, kural olarak kefretin gerekmeyecei belirtilmise de, burada aslolan kiinin oru tutma veya bozma konusundaki gerek niyetidir. Amellerin niyetlere gre olduu eklindeki genel din ilkenin anlam da budur. Bir ey yiyor veya iiyorken imsak vaktinin girdiini anlayan kimse derhal yemeyi ve imeyi brakmaldr. Bile bile yemeye veya imeye devam etmesi halinde Hanef imamlara gre bu kiiye kefret gerekir. c) l Kullanmann ve ne Yaptrmann Hkm Azdan alnacak hap, urup ve pastil gibi eylerin orucu bozacanda gr birlii bulunmaktadr. nk bunlar dorudan mideye inmekte, esasen tedavi amal olsa bile dolayl olarak beslenme nitelii de tamaktadr. Gze, burun veya kulaa damlatlan ilcn orucu bozup bozmayaca konusu ise tartmaldr. Kimi limler, gze damlatlan ilcn orucu bozmayaca, kulak ve burna damlatlann bozaca grnde ise de, bunlardan burun iinin yemek borusuyla ve mideyle dorudan balantsnn bulunduu, gzn dolayl olarak boaza ald, kulan ise mideyle byle bir balantsnn bulunmad dnlrse, bunlardan sadece buruna konan illar hakknda ihtiyatl olmak gerektii sonucu kar. Byle olunca, burna enfiye ekmek, boaza inecek ekilde bol miktarda su ekmek gibi davranlar orucu bozar. Bu organlara konan ve tamamen tedavi amal il ve damlalar ise orucu bozmaz. nk bu son saylan davrann yeme ve ime, yani beslenme ve oruca kar diren kazanma faaliyeti saylmas isabetli olmaz. ne yaptrma meselesine gelince: Deri altna veya adaleye zerkedilen veya damardan yaplan inenin orucu bozup bozmayaca konusu, ilk fa-

410

LMHAL

kihlerin, yaralayp vcuda giren bak vb. kat cisimler ile derin yara zerine srlen merhemin orucu bozup bozmayacana ilikin tartmalarna gre belirlenmeye allmtr. yle ki; a) Eb Hanfe'nin derin yara zerine srlen ve karn veya beyne ulaan ilcn/merhemin orucu bozaca ynndeki grn alanlar, ineyle vcuda bir ey zerkedilmesi durumunda orucun bozulacan ileri srmlerdir. Bu grte hareket noktas, tabii yollar dndan da olsa vcuda bir eyin girmi olmasnn orucu bozaca fikridir. ne veya damar yoluyla alnan il, serum veya a vcudun iine aktlm olmakta ve btn vcuda yaylmaktadr. Beslenme saylp saylmayaca tartlsa bile, bunlarn vcudu glendirdii ortadadr. Bu ekilde alnan il, gerek azdan alnsn gerekse ineyle zerkedilmi olsun, hibir ekilde kefret gerektirmese de orucu bozar ve kazy gerektirir. l almak veya ine yaptrmak durumunda olan kimselerin ya o gn oru tutmamalar ya da il almay ve ine yaptrmay sahur ve iftar vakitlerine almalar gerekir. b) Buna mukabil Eb Ysuf ve Muhammed'in derin yara zerine srlen merhemin orucu bozmayaca ynndeki grn esas alanlar ise ineyle vcuda bir ilcn zerkedilmesi durumunda orucun bozulmayacan sylemilerdir. Eb Ysuf ve Muhammed, oruca "normal yollardan vcuda bir ey almaktan kanmak" eklinde bir anlam ykledikleri iin yaraya srlen merhemin, karna veya beyne ulam olmasnn bir nemi olmayacan, dolaysyla bu durumda orucun bozulmayacan sylemilerdir. Eskiden fetvahne ve daha sonra 1948 ylnda Ezher niversitesi Fetva Komisyonu tabii delikler dndan vcuda giren bir eyin orucu bozmayaca ynnde fetva vermitir. nk bu tedavi ynteminin, az yoluyla ilcn yutulmasna benzemedii aktr. Bu noktadan hareketle, astm ve nefes darl sebebiyle aza sklan spreyin zerrecikler halinde ieri gittii doru olsa bile bunlarn akcierden teye gemedii ve mideye ulamad, gda ve susuzluk giderme zellii de tamadklar; bu sebeple bunlarn da orucu bozmayaca ileri srlmtr. Ayrca belli hastalklara kar korunmak maksadyla yaplan alarn hkmnde de tartma bulunmakla birlikte, bu tr alarla vcuda mikrop verilerek baklk kazandrmaya alld, dolaysyla bunlarn beslenme amal olmad sylenerek oruca zarar vermeyecei gr arlk kazanmtr. Hangi gr alnrsa alnsn, burada inisiyatif, tercih, karar ve tabii ki sorumluluk mkellefe ait olacaktr. Sz konusu olan ey bir ibadettir ve Allah rzs iin yaplmaktadr. Bu bakmdan, oru tutan bu uurdaki insanlarn gerekmedii halde, hi alk, susuzluk ve sknt hissetmeden oru tutmak iin

ORU

411

bu yola tevessl edeceklerini dnmek son derece anlamszdr. nk akl olan herkes gayet iyi bilir ki ierii boaltlm ve anlam yozlatrlm ve gstermelik hale getirilmi bir ibadetin hibir faydas olmad gibi, byle yapan kii sonuta sadece kendi kendisini kandrm olacaktr. Esasen dinimiz hasta olan veya tedavi srecinde olan kiilerin oru tutmamasna ruhsat vermektedir. Bu bakmdan il kullanmak veya ine yaptrmak durumunda olan kimseler, hem iyi bir tedavi grp salna kavumak, hem de ibadetlerini ileride huzr- kalp ile ve ie sinerek yapabilmek gayesiyle tedavileri tamamlanncaya kadar oru tutmayabilirler. Bu tamamyla kendilerinin karar verecei bir konudur. Bununla birlikte bu kimseler, ramazan aynda herkesle birilikte oruca devam etmeyi arzu ediyor ve bu ibadet aynn mnev havasndan kopmak istemiyorlarsa, oru iin baka bir engelleri de yoksa, ikinci grup fakihlere ait olan ve arlkl bulunan fetvay esas alabilir, orulu olduklar halde tedavi ve a amal ineleri yaptrabilirler.

VI. ORUCUN KAZSI

A) RAMAZAN ORUCUNUN KAZSI
Ramazandan bir gn veya daha fazla oru tutmayan kimselerin, bunlar kaz etmeleri gerektiinde gr birlii vardr. Tutmama hastalk, yolculuk, hayz, nifas ve benzeri zrler sebebiyle, yahut kasten veya yanlarak niyeti terketmek suretiyle olabilir. Her ne sebeple olursa olsun gnnde tutulamam ramazan orucunun kaz edilmesi gereklidir. Ayn ekilde kefret, adak veya balanp bozulmu nfile orularn kazs da gereklidir. Balanp tamamlanmam nfile oru meselesinde, filer hibir ekilde kazy gerekli grmezken, Mlikler sadece kasten bozma durumunda kazy gerekli grmlerdir. Ramazan orucunun kazs yasak gnler dnda her zaman yaplabilir. filer'e gre ise bir ramazanda kazya kalm orucun, gelecek ramazana kadar kaz edilmesi gerekir. Bir ramazann kaz borcu yerine getirilmeden, teki ramazan gelecek olursa, kaz borcuna ilveten bir de fidye deme ykmll ortaya kar.

B) KEFRET ORUCU
Ramazanda zrsz olarak oru tutmamak byk gnahtr. Mslman kiinin mazeretsiz olarak oru yemesi son derece uzak ihtimaldir. Bununla birlikte ramazanda mazeretsiz olarak kasten oru yemek, ramazann saygnln ihll etmek anlamna gelecei iin kefret demek gerekir. Kefret

412

LMHAL

iin genel olarak nerilen seenekten sadece ikisinin gnmzde tatbik imkn vardr ki bunlardan birisi iki ay pe pee oru tutmak, ikincisi 60 fakiri doyurmaktr. Toplumsal artlar gerei ve bir anlamda kleliin kaldrlmas hedefine ynelik olarak nerilen kle zat etme seenei kleliin ortadan kalkmasyla uygulama d kalmtr. Hanefler, kefret seeneklerinde sra gzetmenin gerekli olduunu savunduklar iin ncelikle iki ay pe pee oru tutmay, bu mmkn olmazsa dier seenek olan altm fakiri doyurma seeneinin uygulanabileceini ileri srmlerdir. Mlikler ise, sra gzetmeksizin herhangi bir seenein yerine getirilmesini yeterli grmlerdir. Araya hayz ve nifas gibi doal mazeretlerin girmesi durumu kefret orucunun pe pee olu zelliine zarar vermez. Bu haller getikten sonra yeniden niyet edilerek kalnan yerden devam edilir. Ramazanda oru bozmann kefretle cezalandrlmasnn altnda, ramazann saygnlna kar ilenmi bir su bulunmas yatar. Ramazanda oru bozmak, ramazan ayna ve ramazan orucuna yaplm bir hrmetsizlik olduu iin byle yapan kimseler iin kefret ngrlmtr. Bu espriyi dikkate alan baz fakihler, kefreti oru tutmamann deil, orucu bozmann cezas olarak deerlendirip, ramazan aynda ramazan orucuna niyet edilmedii takdirde oru yemenin kefreti gerektirmediini sylemilerdir. Fakat bu gr, pek anlaml ve isabetli grnmemektedir. nk, niyet etsin veya etmesin, ramazanda mazeretsiz olarak oru yiyen/tutmayan kii, ramazan orucuna olmasa bile ramazan ayna saygszlk etmi olmaktadr. te yandan bir ramazanda birden fazla oru yemek durumunda sadece bir kefretin ngrlmesi, kefret konusunda tek bana orucun deil, bir btn olarak ramazann gz nnde tutulduunu gstermektedir. ayet kefretin sebebi ramazan orucu olacak olsayd, bozulan her bir ramazan orucu iin kefrete hkmedilmesi gerekirdi. Esasen ramazan ile ramazan orucunu birbirinden ayrmak da gerekte mmkn deildir. O halde Hanefler'in ortaya att bu grn anlam nedir? yle sanyoruz ki, ramazan ay ile ramazan orucunun birbirinden ayrlmas zihnen mmkn olsa bile gerekte byle bir eyin mmkn olmadn elbette onlar da bilmekteydiler. Fakat hukuk teknii bakmndan kendi grleri arasndaki tutarll kaybetmemek ve bu ynden tenkide mruz kalmamak iin bu ayrm yapmak durumunda kalmlardr. Bu bakmdan teknik bir ayrntnn sonucu olan bu gr, asl bir gr gibi deerlendirip, "canm, niyet etmediimiz zaman kefret gerekmiyormu" dncesiyle, ii hafife indirgeyerek, ramazanda oru tutmamak yanl olduu gibi, byle

ORU

413

yapan kii, kendi kendini kandrm olur. Bu kimse ayrca, dinin temel vecbelerinden birini hafife ald, gerek ramazana gerek oruca saygszlk ettii iin byk gnah ilemi olur. Kefretin gerekip gerekmemesi teknik bir konudan ibaret olup, mazeret olmadka, ramazan orucu konusunda titiz davranmak gerekir. Ramazanda zrsz olarak oru tutmayan kimse gnahkrdr. Peygamberimiz mazeretsiz olarak ramazanda bir gn oru yiyen kimsenin mr boyu oru tutsa da o gnn borcunu gerekten demi olmayacan ifade etmitir.

C) FDYE
Fidye konusunu ieren yetteki "ve ale'llezne yutkneh" ifadesinin
(el-Bakara 2/184), dil asndan oruca g yetiremeyenler anlamna gelebile-

cei gibi zorlukla g yetirenler anlamna da gelebilecei dile getirilmitir. Hatta kimi rivayetlerde, "Sizden ramazan ayna yetienler o ayda oru tutsun" (el-Bakara 2/185) melindeki yet nzil oluncaya kadar, fidye yetinden hareketle, ashaptan dileyenin oru tuttuu, dileyenin de tutmayp fidye verdii, bu yet nzil olduktan sonra ise oru tutmaya gc yetenler hakknda fidye hkmnn kaldrlp sadece hasta ve yallar iin bir ruhsat olarak devam ettirildii belirtilmektedir (Mslim, Sym, 149-150). Hz. Peygamber ve sahbenin uygulamasnn da bir sonucu olarak yetteki "oru tutmakta zorluk ekenler" ifadesiyle, eyh-i fn (dkn ihtiyar) denilen yal kimselerin kastedildii yaygn olarak benimsenmektedir. Buna gre yet, oru tutmaya gc yetmeyen yallarn tutamadklar oru iin fidye vermesi hkmn getirmi olmakta ve fidyenin miktarn "bir fakir doyumluu" olarak belirlemektedir. Ar bir hastala yakalanan ve iyileme umudu bulunmayan hasta, orucu ileride kaz etme ihtimali ok dk olduu iin, bu ihtimal yok saylarak eyh-i fn gibi deerlendirilmi ve fidye hkm kapsamna alnmtr. Bu kimselerin, tekrar salklarna kavuup oru tutabilir hale gelmeleri mit edilmediinden tutulamayan orucun, ayn cinsten bir ibadetle telfisi talep edilmemi, ibadet evkinden mahrum kalmamalar iin, bunun yerine "her bir oru iin bir fakiri doyurma" eklinde, orucun mahiyetiyle alkal olmas yannda sosyal amac da bulunan bir telfi ekli nerilmitir. Her geen gn bnyesi zayflayan hasta ve yallar, tutamadklar her bir oru iin bir yoksulu doyurabilecekleri gibi, bir fakir doyumluu fidyeyi ramazann banda veya sonunda, nakit para veya mal olarak da verebilirler. Bu fidyeyi salklarnda deyemezlerse, fidyenin denmesini vasiyet

414

LMHAL

etmeleri gerekir. Byle bir vasiyetin mevcudiyeti ve terekenin te birinin de yeterli olmas halinde miraslarn bu fidyeyi demeleri din bir vecbedir. Vasiyeti yoksa veya terekenin te biri fidyeyi karlamaya yeterli deilse, miraslarn teberru kabilinden bunu demeleri tavsiye edilmitir. Fidye yoluyla telfi biimi, devaml hastalk ve yallk sebebiyle oru tutamayanlara mahsus olup bu iki durumun dndaki mazeretler (bk. "Orucun artlar"), oru tutmamaya veya balanm bir orucu bozmaya ruhsat tekil etse de, tutulamayan orular iin fidye denmesini ciz klmaz. Fakat bu kimseler kaz edemeden vefat etmilerse, miraslarn ayn ekilde bu orular iin de fidye vermesi slm limlerince ciz, hatta mendup grlmtr. nk kaz borcunu geciktirmemek gerekli ise de, burada sz konusu olan terk, balangta mazerete, devamnda ise ileride kaz etme midi tanan ho grlebilir bir ihmale dayaldr. Ayrca vefat, bu kimsenin orucunu kaz etme imkn ve ihtimalini ortadan kaldrdndan yal ve hasta iin sz konusu olan acz halinin bunlar iin de sz konusu edilmesi mmkndr. Orucu salnda kasten terkeden kimseler iin lmden sonra fidye verilip verilmeyecei, aada skat- savm konusunda aklanaca zere, tartmaldr. Ar ilerde alanlarn da oru yerine fidye vermelerini ciz grenlere gre yetin hkm kaldrlmamtr. Bu durumda olanlar her orucu iin bir fidye demekle ykmldrler. Tutulamayan orularn fidyesi birok yoksula verilebilecei gibi toplam tutar topluca bir yoksula da verilebilir. Eb Ysuf'a gre ise tek fidyenin birka yoksul arasnda bltrlmesi de mmkndr. Fidye olarak bir yoksulu fiilen doyurma, genellikle pratik olmad iin, balangta yoksul doyumluunun gda maddesine evrilmesine ihtiya duyulmutur. Buday, hurma, arpa gibi gda maddelerinin balca tarmsal retimi oluturmas ve bu maddelerin yaygn olarak bulunmas sebebiyle yoksul doyumluu iin balangta getirilen olduka pratik olan bu zm, ileriki dnemlerde, tarmsal retim anlaynn deimesine bal olarak retim biim ve ilikilerinin deimesi sebebiyle sknt dourmu ve lkemizde olduu gibi fakir doyumluu nakde evrilmeye balanmtr. "Bir fakiri bir gn doyurma" eklindeki l sabit ve deimez olmakla birlikte, bunun tekabl edecei nakit veya mal, toplumunun retim biim ve ilikilerine, geim artlarna ve ekonomik seviyesine gre deiebilir. Hanef fakihlerin o dnemlerde belirledikleri lye gre bir fakir doyumluu olan fidye miktarnn, buday cinsinden karl ve dengi yarm s; arpa, hurma veya kuru zmden karl ise

ORU

415

1 sdr. Oru fidyesinin tutar, ftr sadakas tutarna denktir. Gnmzde fitrenin (sadaka-i ftr) miktar, mkellefe kolaylk olsun diye her yl para olarak duyurulur. Fakat "bir fakir doyumluu" esprisi gzden karlp, fkh mekteplerinin byk lde kendi dnemlerinin retim biimlerini ve geim standartlarn dikkate alarak tesbit ettikleri buday, arpa, hurma miktarlar esas alnarak her yl, fitre miktarnn budaydan u kadar, hurmadan u kadar diye aklanmas yanl anlamalara yol aabilmektedir. "Fakir doyumluu"nun ne demek olduu herkes tarafndan anlalmakla birlikte, bu doyumluun, paraya evrildii vakit, hesabn yapld yiyecek maddesine gre deimesi mkul karlanmamaktadr. Bir fakir doyumluunun, gnmzde, asgari geim ve hayat standard, asgari geim endeksi gibi ekonomik verilerden hareketle blgelere gre ayr ayr hesaplanmas mmkn ve daha salkl olmakla birlikte, hi deilse, hesapta esas alnan buday, arpa, hurma ve zmn tekabl ettii ortalama miktarn asgari tutar olarak aklanp, tesinin mkelleflerin ortalama aylk veya yllk geim standartlarna gre ayarlamasna braklmas daha uygun grnmektedir (bk. Ftr Sadakas).

D) ISKAT- SAVM
Iskat- savm, birinin salnda iken yerine getirmedii oru borcunun fidye yoluyla telfi edilmesi, drlmesi anlamna gelmektedir. Bir nceki blmde ibadetlerde skat ve devir konusu hakknda yeterince bilgi verilmiti. Zaten skat- savm ile, len kimsenin namaz borcunun fidye denerek drme giriiminin ad olan skat- salt arasnda sk bir ba vardr. badetler anlam ve ama ynyle, ncelikle bireysel ve kiisel fenomenler olduklar iin, kural olarak niybet ve veklet kabul etmezler. slm dini her alanda olduu gibi ibadetlerin ifasnda da sadelii, kolayl ve g yetirilebilir olmay esas alm; bu ilkenin gerei olarak, ibadetin ifasnda sknt douracak durumlar iin baz kolaylklar tand gibi, ibadetin ngrlen ilk ve asl biimiyle yerine getirilemedii durumlarda birtakm telfi mekanizmalar ve ndiren de olsa alternatif ifa biimleri nermitir. Baz istisna durumlarda niybete izin verilmesi (bedel hacc), sz konusu durumun ibadet ieriinin dnda kalan baka mlhazalarla aklanabilmektedir. Kural, ibadetlerin zellikle ve sadece mkellef tarafndan ve ngrlen biimlere uyularak yerine getirilmesidir. Esasen, tekrar salna kavuup oru tutabilir hale gelmeleri mit edilmeyen hasta ve yal kimseler iin ilgili yette nerilen fidye yoluyla telfi ekli, sonralar hkmn konulu amacna uygun grlmeyebilecek zorlama

416

LMHAL

yorumlarla skat- savm (ve arkasndan skat- salt) anlay ve tatbikatna dnmtr. Fidye hkm, ilk olarak bir mazeret sebebiyle oru tutamayan ve bunu kaz etmeden len kimseleri iine alacak ekilde geniletilmi ve miraslarn bu orular iin de fidye vermesi ciz, hatta mendup bir davran olarak grlmtr. Bu meselede, fakihler kaz etmemenin nedenleri zerinde durarak, kiinin lmeden nce orucu kaz etme imknna sahip olmas durumu ile bu imkna sahip olmasna ramen ihmal sebebiyle tutmam olmas durumu arasnda ayrm yapma eilimi gstermilerdir. Kimi fakihler, orucunu kaz etme imkn bulamadan vefat eden kimseyi yal ve srekli hasta kimselerin durumuna kyas ederek, miraslarnn fidye vermesini vcip grmse de, fakihlerin ounluu mazeret sebebiyle bu kimseden mkellefiyetin ve kaz borcunun skt olduu ve miraslarn da fidye vermesinin gerekmedii grndedir. mkn bulduu halde orucunu kaz etmeden vefat eden kimse hakknda ise, fakihlerin ounluu, Hz. Peygamber'in oru borcuyla len kimse adna her bir gn iin bir fakirin doyurulmasn emreden hadisinin (bn Mce, Sym, 50; Tirmiz, Savm, 23) genel ifadesinden hareketle miraslarnn fidye demesini gerekli grrler. Bir grup fakih de, Hz. Peygamber'in, oru borcuyla len kimse adna velisinin oru tutmasn tavsiye etmesini veya buna izin vermesini (Buhr, Savm, 42; Mslim, Sym, 152; Eb Dvd, Savm, 41) esas alarak lenin yaknlarnn onun adna oru tutmasnn ciz olduunu sylerken, Zhirler bunun ciz deil vcip olduunu ileri srmlerdir. Fakihlerin ounluu ise, len adna fidye verilmesini emreden hadisi ve kimsenin bir bakas namna namaz klamayaca ve oru tutamayaca ynndeki sahb grlerini (Muvatta, Savm, 43) esas alarak ve namaz, oru gibi beden ibadetlerde hibir ekilde -mkellefin hayatnda veya lmnden sonra- niybetin geerli olmayaca genel kaidesini ileterek, len adna yaknlarnn veya nc ahslarn oru tutmasn, namaz klmasn uygun grmemilerdir. Bunlar mezkr hadisteki "yerine oru tutma" ifadesiyle oru yerine geecek olan fidye vermenin kastedildiini, Hanbeller bata olmak zere fakihlerin bir kesimi de bu istisna hkmn ramazan orucu iin deil de lenin adayp da yerine getiremedii adak oru borcu iin geerli olabileceini sylerler. Mkellefin oru borcunun vefatndan sonra fidye denerek drlmesi
(skat- savm) arzu ve teebbsnn, srekli mazereti sebebiyle oru tuta-

mayan veya geici mazereti sebebiyle oru tutamayp daha sonra da bu orucunu kaz edemeden vefat eden kimselerin durumuyla snrl kalmas beklenirken hangi dnemde balad tam olarak bilinemeyen fakat hicr II. asrn sonlarna doru ortaya km olmas muhtemel olan bir yorum ve kyaslama ile, salnda mazeretsiz olarak oru tutmam ve kaz da etmemi

ORU

417

kimse adna vefatndan sonra fidye verilebilecei ve bu fidyenin lenin oru borcunu skat etmesinin muhtemel olduu gr gndeme gelmi ve uygulama alanna girmeye balamtr. Bu gr, salnda mazeretsiz olarak oru tutmayp kaz da etmeyen kimsenin vefat etmekle kaz etme imknn yitirdii iin, mazerete binaen oru tutamayan kimsenin durumuna kyasen bu kimse adna da fidye verilebilecei, vasiyeti varsa kyasn daha gl olaca gerekelerine sahiptir. Hanef kaynaklarnda, mam Muhammed'in lenin vasiyeti olmasa bile miraslarn onun oru borcu iin fidye vermesinin Allah'n dilemesine bal olarak yeterli olacan syledii rivayet edilir. len adna yaknlarnn oru tutabilmesinden sz eden hadisin ve mam fi'nin bu yndeki eski grnn daha sonraki dnem fi literatrnde geni bir yoruma tbi tutulup kasten terkedilen ve kaz da edilmeyen orular dahil her trl oru borcu iin sz konusu edildii, len kimse adna oru tutacak kimsenin onun yakn olmasnn art grlmedii, yaknlarn bilgisi olsun olmasn nc ahslarn da cretli-cretsiz byle bir oru tutabilecei gr ve tartmalarnn yer ald grlr. Sonu itibariyle, yette sadece oru tutmaya gc yetmeyen srekli mazeret sahibi kimseler iin ngrlen fidye yoluyla telfi mekanizmas, konulu ama ve anlamn aarak, mazeretli veya mazeretsiz olarak orucu terkedip, kaz edemeden len herkese temil edilmitir. Her ne kadar ierisinde msum ve insancl duygular barndrd iddia edilebilirse de skat- savm ve skat- salt anlaynn yeerip, her trl mantk ve din ller zorlanarak olduka geni bir kullanm alanna kavuturulmas, ibadetlerin asl fonksiyonlarnn gz ard edilip, nasl birtakm ekl art ve gsterilere indirgenmi "bortan kurtulma trenleri"ne dntnn bir gstergesi mesabesindedir. Ruhun Allah'a ykseliini sembolize ettii gibi, kiinin kendini gelitirip ispat etmesine katk salayan ve insan iin daha birok mnev ve derun yararlar ieren ibadetlerin sradan bir bor deme erevesinde deerlendirilmesi, ibadetlerin ruh ve amacna aykr olduu gibi, insanlarn salklarnda ibadetleri ifada tembellik etmesine ve ihmalkr davranmasna da yol aabilmektedir. Vefat eden kimsenin yaknlarnn mteveffann uhrev mesuliyetini azaltacak bir eyler yapabilme ynndeki iyi niyeti anlalabilir bir durumdur; fakat bu niyetin doru kanalize edilerek ri tarafndan ngrlm genel lleri amayacak biimlerde gerekletirilmesi gerekir. ri, mevcut biimlerin saptrlmas neticesinde oluan biimlere gre deil, kendi nerdii llere gre davranlmasn ister.

ZEKT

Blm 8

Sekizinci Blm

Zekt

I. LKELER ve AMALAR
nsann var olup yaayabilmesi iin toplumsal hayatn gereklilii teden beri "nsan, tabiat itibariyle medendir" szyle ifade edilir. Bu bakmdan tek tek kiiler, bireysel varlklarn devam ettirebilmek iin bir topluma, toplumsal organizasyona katlmak durumundadrlar. Bu katlm, kendi varln sadece iinde srdrebildii topluma kar fertlere birtakm grevler ykler. Baka bir ifadeyle, tek tek her birinin sosyolojik atmosferi olan "toplum"un salkl bir ekilde varln srdrebilmesi iin fertlerin, kendilerinden oluan bu topluma kar sorumluluklar vardr. Toplum varlnn salkl bir ekilde srebilmesi iin, toplumsal denge ve barn bir ekilde salanmas ve fertler arasnda duygusal gerilime yol aabilecek etkenlerin giderilmesi arttr. Bir toplumda zenginlerin ve fakirlerin bulunmas doaldr. Fakat doal olmayan, bunlarn birbirlerinin haklarn gzetmemesi ve sosyoekonomik adan bir bakma snnetullah denilebilecek bu durumun toplumda gerilim ve gerginlik sebebi olmasdr. Bunun iin de hem zengin ve fakir arasndaki ekonomik dzey farknn uuruma dnmemesi, yani zenginin daha zengin, fakirin daha fakir olmasnn engel-

420

LMHAL

lenmesi hem de bu yzden gereklemesi muhtemel olan bu duygusal gerilimin nlenmesi veya gerilimin alnmas gerekir. Kur'n- Kermde bu ynde yaplan dzenlemeler deta byle bir gerilimin potansiyel varln ima edip, bunun engellenme ve giderilme yollar tehis edilmektedir. Kuranda cennet ehli mttakiler tantlrken onlarn dnyada gzel davranan kimseler olduundan sz edilip ...ve mallarnda muhta ve mahrumlarn hakk vard" (ez-Zriyt 51/19) buyurulur. Kur'an'n baka bir yerinde, namaz klan ve namazlarnda daim olanlarn eline mal geip, zengin olunca pintileen kimseler gibi olmadklar belirtilerek "Bunlar sahip olduklar mallarda muhta ve mahrumun belli bir hakk bulunduunu unutmazlar" (elMeric 70/22-25) buyurulmutur. Bu tehis ve belirlemenin Medine'de slm toplumunun olumasndan nce daha Mekke dneminde yaplm olmas problemin sadece slm toplumu iin deil, btn toplumlar iin geerli olduunu da ima eder. Ayn anlamda olmak zere Kur'an'da "Gzel bir sz ve balama, eziyete
dnen bir sadakadan daha iyidir; Allah zengindir ve halmdir. Ey inananlar! Zekt dahil her trl sadakanz baa kakmak ve eziyete dntrmek sretiyle boa karmaynz. Bu, inanmad halde maln gsteri iin harcayan kiinin tutumudur..." (el-Bakara 2/263-264) denilmitir.

Bu dzenleme toplumdaki ekonomik dengesizliin yol aabilecei muhtemel olumsuz sonularn azaltlabilmesi iin zekt nemli bir ara olarak sunmakla kalmyor, ayn zamanda bunun ileyiinde son derece nemli insan meziyetlere, psikolojik faktrlere de iaret ediyor. yetten anlaldna gre; zengin, verirken gnlsz davranmayacak, baa kakmayacak, ayn ekilde fakir de alrken ezilmeyecek, mahcubiyet duymas gerekmeyecek. nk; biri borcunu dyor, dieri hakkn alyor, alacan tahsil ediyor; baa kakma ve mahcubiyet iin hibir neden kalmyor. Bu dzenleme bir anlamda toplumsal gerilim sigortas grevi gryor. Allah elisinin benzetmesinde, mslmanlar bir vcut, bir bnye gibidir. Vcudun bir zas szlaynca bu szy br organlarn duymamas, bu szy hafifletmeye almamas mmkn m, byle bir ey dnlebilir mi? Hayr! nk, byle bir bgnelik, vcudun doal yapsna terstir. Nasl ki bir bnyede, gerek ieride oluan gerekse dardan gelen mikroplara kar kendisini korumak iin bir savunma mekanizmas varsa ve gerekli hallerde bu mekanizma harekete geiyorsa, yine dardan gelecek fizik mdahale ve saldrlara kar organlar imkn ve kabiliyetleri lsnde

ZEKT

421

birbirlerinin yardmna kouyorsa, toplum da aynen byledir ve toplumsal bnye ayakta durabilmek iin bu yardmlamay yapmak zorundadr. Allah elisi, bir baka bildirimde zekt mslman toplumun be temel esasndan biri olarak iln ederken, hem bu doal yapya atf yapm hem de bunu bir sosyal denge ve adalet ideali olarak ngrmtr. Bu suretle zikredilen yet ve hadis bir ekonomik ve doal gerei ifade etmi oluyor: Toplumda fakirlerin haklarna riayet edilmemesi, vcuttaki bir uzvun kanamas gibidir; vaktinde tedbir alnmazsa kan kayb bu vcudun hastalanmasna, belki lmesine yol aarsa, ayn ekilde fakirlerin hakkna riayet edilmemesi sosyal bir kanamadr ve vaktinde tedbirler alnmazsa bir canl organizma olan sosyal bnyenin saln, belki varln yitirmesine yol aacaktr. Bu hal, toplum zerindeki ilh elin, rahmetin ekilmesi demektir. Btn bunlar zektn sosyal bnyenin salkl bir ekilde var olmasn salamaya, sosyal dokunun korunmasna ynelik doal bir aba olduunu gsteriyor. "Kendinizi kendi ellerinizle tehlikeye atmayn" ve "Kendinizi ldrmeyin" hitaplar, zel balam dnda, bu anlam da vurgulam oluyor. Namaz ve oru, bireysel ve kiisel gelime ve ykselie, zekt ise adyla rtecek ekilde, ferd cimrilik, bencillik gibi kt huylardan arndrma yannda toplumsal bnyeye girmi zararl mikro-organizmalardan arnmaya, toplumsal bnyenin salkl bir ekilde serpilip bymesine, gelimesine hizmet ediyor. Zektn bir ibadet oluunun anlam burada gerekleiyor: Toplumsal iyi olan adaleti salamaya ynelik, toplumsal ibadet. Namazn bireysel ahlk, zektn ise toplumsal ahlk gerekletirmeye ynelik oluu, bu iki ibadetin Kur'an'da ou yerde birlikte zikredilmesini daha bir anlaml klyor. Zektn toplumsal temizleme ve artma anlamnda oluu -szck anlamnn tamamlamas mahiyetinde olmak zere- Kur'an'da "Onlarn mallarndan sadaka (zekt) al. Onunla kendilerini temizlemi ve artp gelitirmi olursun" (et-Tevbe 9/103) denilerek belirtilir. Yukardan beri zikredilen yet-

ler ve hadisler zektn mal deil, ncelikle toplumu temizleyen ve gelitiren bir mekanizma olduunu gsterir. Peygamberimiz zekt, yeni toplumsal oluumun temeline bir ibadet anlamyla yerletirmi ve o dnemin artlarnda en kolay ve pratik ekilde uygulanabilecek bir model ngrmtr. Buna gre, belli bir zenginlik dzeyine ulaan kiiler ihtiyacndan artakalan malnn krkta birini zekt olarak

422

LMHAL

verecektir. Bunun iin de belli mallarda belli zenginlik lleri (nisab) belirlenmitir.

II. MAHYET ve NEM

Zektn kelime anlam "artma, oalma, artma ve berekettir". "Doru sylemek, szn tutmak" anlamna gelen sdk kknden alnm olan ve Kur'an ve Snnet'te zekt anlamnda da kullanlm olan sadaka kelimesi, daha sonraki devirlerde gnll mal demeler iin kullanlmaya balanmtr. Fkh terminolojisinde ise zekt, Allah'n, belirli yerlere sarfedilmek zere dince zengin saylan kiilerin mallarndan belli bir payn alnmas ilemini ifade eder. Kur'n- Kerm'de zekt kelimesi iki yerde (el-Kehf 18/81; Meryem 19/13) szlk anlamnda; sekizi Mekke dneminde nzil olan srelerde olmak zere otuz yette ise terimsel anlamda kullanlmtr. Bu yetlerin yirmi yedisinde namazla birlikte zikredilmitir. Bundan anlaldna gre, slm'n ilk dnemlerinden itibaren mslmanlar zekt fikrine altrlm, daha sonra da, zengin olanlarn bu imknn belli oranda fakirlerin ve toplumun ihtiyac iin harcamas gerektii, bunun namaz ibadeti kadar nemli olduu hususu vurgulanmtr. Zektn Medine dneminde farz klnd bilinmekle birlikte bunun hangi ylda gerekletii tartmaldr. Bir tesbite gre zekt hicretin 2. ylnda ramazan orucundan nce, dier bir tesbite gre ise ayn yl ramazan orucundan sonra farz klnmtr. Buhr'nin rivayet ettii bir hadiste Hz. Peygamber'in zekt farz olmadan nce ftr sadakasn vermeyi emrettii, zekt farz klndktan sonra ise ftr sadakas konusuna deinmedii, ancak mslmanlarn her ramazan aynda bayram namazndan nce ftr sadakas vermeye devam ettikleri belirtilmektedir (Buhr, Zekt, 76). Bu hadis, ftr sadakasnn zektn farz olmasndan nce emredildiini gsterdiine gre ve orucun farz klndn bildiren yet hicretin 2. ylnda indiine gre, zektn ramazan orucundan sonra farz olmas gerekmektedir. Kur'n- Kerm'de ve Hz. Peygamber'in snnetinde zekt daima namazla birlikte zikredilmitir. Bu husus namazla zekt arasndaki kuvvetli balla, kiinin Mslmanlnn ancak bu ikisini eda etmekle olgunluk derecesine ereceine bir delildir. Namaz beden, zekt ise mal bir ibadettir. kisine hkim olan ruh Allah'a yaklamak ve onun rzsn kazanmaktr.

ZEKT

423

Kur'an zekt vermeyi, mminlerin, muhsinlerin, iyi ve mttaki kullarn vasflarndan saymtr. O halde mminler, muhsinler, mttakiler zmresinde yerini almak isteyen bir zengin, zektn verecek namazn da klacaktr. Zira Cenb- Allah kurtulua erecek mminlerin bir zelliinin de zektlarn vermeleri veya zengin olup da zekt verebilmek iin almalar olduunu haber vermektedir (el-Mminn 23/1-4). Yine bir hadiste, her insann sadaka vermesi bir dev olarak telakki edilmi ve bu uurda almas tevik edilmitir (Buhr, Zekt, 30). Kur'n- Kerm'de zektn mna ve neminden bahseden birok yet vardr:
"Hidyet ve mjde namaz klan, zekt veren mminler iindir" (Lokmn 31/3-4). "Yzlerinizi dou ve bat tarafna evirmeniz iyi olmak demek deildir. Asl iyi olan, Allah'a, hiret gnne, meleklere, kitaba, peygamberlere inanan, yaknlarna, yetimlere, dknlere, yolculara, yoksullara ve klelere sevdii maldan harcayan, namaz klan ve zekt verenler... dir" (el-Bakara 2/177).

Kur'n- Kerm mrikleri ktlerken onlarn vasflarndan birinin zekt vermemek olduunu zikreder:
"Yazklar olsun o mriklere ki, onlar zekt vermezler ve hireti de inkr ederler" (Fussilet 41/6-7). Burada hem onlarn toplumdaki ihtiya sahibi

kimseler iin harcama yapmad, bencil davrand ifade edilmi hem de zektn ve hirete imann mminlerin iki temel zellii olduu vurgulanmtr. Zekt vermeyen bir zengin Allah'n geni rahmetine, Allah ve Resul'nn dostluuna da hak kazanamaz. Zira Allah Tel yle buyurur:
"Rahmetim her eyi kuatmtr. Ben onu, saknan, zekt veren ve yetlerime iman edenlere has olmak zere tesbit edeceim" (el-Arf 7/156). "Sizin dostunuz ancak Allah, O'nun elisi ve boyun bkerek namaz klan, zekt veren mminlerdir" (el-Mide 5/55).

Btn bu yetler zektn ne byk nem tadnn ak delilleridir. Zekt, fkh dilinde sadece "farz" diye bilinen hkmlerden biri olmayp, ayn zamanda slm binasnn zerine ina edildii be byk stundan biridir; slmiyet'i karakterize eden kurumlardandr. slm'n be artndan biri olan namaz beden ibadetleri, zekt ise mal ibadetleri simgeler. Zekt her eyden nce bir ibadettir. Mslman bu ibadeti Allah'n emrine uyarak, O'nun rzsna kavumay dileyerek gnl honutluu ve halis bir niyetle

424

LMHAL

yerine getirmelidir. nk, ancak bu ekilde eda edilen zekt Allah katnda kabul grebilir. Zektn ncelikle zaman ve mekn yaratan yce Allah'n emri olduu iin deyen, bu ve dier ibadetleri O'na yakn olmak, O'na kretmek amacyla yerine getiren mslman, hiret hayatnn nimetlerine ve cennette Allah'a yakn olmaya ehil olur. Zektn bu ibadet mnas yannda bir de yce insan hedefleri, stn ahlk deerleri ve iktisad gayeleri vardr. Kur'n- Kerm zektn hedeflerini tathr (temizleme) ve tezkiye (artma) kelimeleriyle zetler:
"Onlarn mallarndan sadaka (zekt) al. Onunla kendilerini temizlemi ve tezkiye etmi olursun" (et-Tevbe 9/103). Bu iki kelime zenginin ruh ve

nefsinin, mal ve servetinin hem madd hem de mnev ynden temizlenme ve arnmasn iine almaktadr. Bunlar yle aklamak mmkndr: Zekt veren, bata cimrilik olmak zere birok kt huy ve alkanlktan arnr. Cimrilik fert ve toplum iin kt bir hastalktr. Bu hastalk kiiyi mal uruna kan dkmeye, vatana ihanete, devlet maln yemeye kadar gtrr. te zekt verildii oranda deyenin duygularn mala tutkunluk zilletinden temizler, paraya kulluk bandan kurtarr. slm dini insann sadece Allah'a kul olmasn, Allah'tan baka her eyin esaretinden kurtulmasn, yaratlmlarn efendisi olma zelliini korumasn arzu etmektedir. Bunun bir yolu da zenginin her sene malnn zektn vererek hem Allah'n emrine boyun emesi hem de dnya malnn kendisine geici bir sre iin tevdi edilmi bir emanet olduunun bilincine varmasdr. Bencillikten kurtulan, paraya ve mala dknlkten temizlenen, darda kalmlarn yardmna komay huy edinen kimseler Allah'n ve elisinin ahlk ile ahlklanrlar. Zekt, Allah'n verdii nimetlere krdr. Namaz, oru gibi beden ibadetler, Allah'n ihsan ettii vcut shhat ve selmetinin krdr. Bata zekt olmak zere yaplan gnll mal demeler de mal nimetinin krdr. Bu duygularla zektn veren mmin her nimetin, mesel saln, ilmin, sanatn krlerinin o nimetlerle deneceinin uuruna varr. Zekt, zenginin sadece kt huy ve duygularn gidermekle kalmaz, onun maln da bakalarnn haklarndan temizler. Zenginin malnda fakirin ve ihtiya sahibinin hakk bulunduundan bu hak ayrlp verilmedike mal temizlenmi saylmaz.

ZEKT

425

Sosyal dayanma sisteminin temelini oluturan zektn, bir ibadet anlayyla ele alnmas ve fakir, kimsesiz, muhta, yetim, yolda kalm ve borlu gibi yardma muhta btn snflar kapsayacak kadar geni olmas, slm dininin toplumsal btnleme, kaynama ve dayanmaya byk bir nem atfettiini gsterir. Gnmzde insanlarn devletten vergi karmak iin ince muhasebe hesaplar yaptrdklar dnlrse, modern vergilendirme prensiplerinin hemen hepsini bnyesinde tayan zektn bu yaklamla ele alnmasnn salad yararlar daha iyi anlalr. Zekt, sosyal gvenliin finansmannda, herhangi bir zarar ve felkete urayan insanlara yardm elinin uzatlmasnda mkemmel bir aratr. Zekt teriminin tad artma ve reme (nem) dikkat ekicidir. Yoksul zmrelerin eline geen para her eyden nce insan onurunu gelitirir, i gc kalitesini artrr, bunun yannda artan satn alma gc sayesinde ykselen umumi, talep hacmi ekonomik hayata dinamizm getirir. slm ekonomisinin ekseni olan zektn en dikkate deer zellii slm'n artlarndan saylp tek tek fertlerin vicdanlarna mal edilmi olmasdr. Asrmzda devletlerin ykledikleri vergilerden her lkedeki vatandalarn kamaya abaladklar ve bu uurda eitli muhasebe oyunlar gelitirdikleri gz nnde bulundurulursa zektn bu yn daha iyi anlalr. Zekt, servet biriktirip onu tl hale getirmenin amansz dmandr. Biriken servet zektn tarhedildii birinci kalem matrahtr. Aadaki yetleri dnerek okuyan mslmanlarn, imkn sahibi olduklarnda zekt vermemeleri mmkn deildir.
"Altn ve gm biriktirip de onlar Allah yolunda harcamayanlar iin ackl bir azab mjdele. O gn (bu altn ve gmler) cehennem ateinde kzdrlp bunlarla onlarn alnlar, brleri, srtlar dalanacak ve (o esnada) ite nefisleriniz iin toplayp, sakladklarnz; artk saklayp istifilik ettiiniz bu nesnelerin acsn haydi tadn! (denilecek)" (et-Tevbe 9/34-35).

Zekt sermayeyi yatrma zorlar. nk elde tl tutulup yatrma ynlendirilmeyen sermaye, yldan yla zekt demeleri sebebiyle erimeye yz tutar. Zekt sayesinde zenginle fakir arasnda gven, sayg ve sevgi oluur. Zengin zektn verirken fakiri incitmemek iin zami titizlii gsterir. nk Kur'an bu ekilde muamele edenleri vm, iyilik yapp da bunu insanlarn bana kakmann yaplan iyiliin, deerlerini drdn haber vermitir.

426

LMHAL

III. ZEKTIN ARTLARI

Zektla ilgili fkh bilgi ve tartmalarn banda, zektn kimlere hangi artlarda farz olduu ve verilen zektn geerli olabilmesi iin ne gibi artlarn gerektii hususu yer alr. Ancak buna gemeden nce konuyla ilgili baz temel terimlerin aklanmasnda fayda vardr. Zektn vcb sebebi zenginliktir. Artc vasfta belirli bir miktar mala mlik olan kimse zekt asndan zengin saylr. Zenginliin ls saylan miktara ve alt snra "nisab" tabir edilir. Borcundan ve tabii ihtiyalarndan fazla nisab miktar artc mala sahip olan ve bu malnn zerinden bir kamer yl geen kimse zekt demekle mkellef olur. Zektn rkn, yani onun yapsndan bir para tekil eden unsur, zenginlik ls saylan miktardaki maldan zekt borcunu karmak ve onu hak sahibine temlik ve teslim etmektir. Zekt; mslman, hr, akll, bli, tabii ihtiyalarndan fazla artc vasftaki mala tam bir mlkiyetle mlik olan ve bu mlik oluunun zerinden bir (ay) senesi geen kimselere farzdr. Bu farzn sahih olarak denebilmesi iin de ehline verilmesi ve verilirken de niyet edilmesi gerekir. Grld gibi zektn farz olabilmesi iin hem mkelleflerle ve hem de mallarla ilgili artlar vardr. Ayn ekilde bu farzn edasnn shhati iin de birtakm artlar aranmaktadr.

A) YKMLLK ARTLARI
Bir kimsenin zektla ykml (mkellef) tutulabilmesi iin gereken artlar, ilmihal dilinde, vcb artlar veya zektn farziyetinin artlar olarak da anlr. Zektla ykmllk iin gereken artlarn bir ksm mkellefte, bir ksm da malda aranan baz zelliklerdir. a) Mkellef ile lgili artlar Zekt, slm'n be esas arasnda yer alan bir ibadet olmas sebebiyle, namaz ve orula mkellefiyette sz konusu olan artlar, ilke olarak, zektta da aranr. Ancak zekt, sosyal yardmlama ve dayanma ierii de tayan mal bir mkellefiyet olmas ve nc ahslarn haklarn da ilgilendirmesi sebebiyle, dier ibadetlerde aranan akl ve bul artnn bunda aranp aranmayaca tartma konusu olmutur.

ZEKT

427

Zekt bir ibadet sayld iin, teden beri, zengin gayri mslim vatandalarn, zektla ykml olmalar hi gndeme gelmemi, bunun yerine onlardan baka isimler altnda baka vergiler alnmtr. ocuk ve akl hastalarnn "r" denen toprak rnleri zektndan sorumlu olduklarnda gr birlii bulunmakla birlikte, bunlarn zekta tbi dier mallarndan zekt alnp alnmayaca konusunda farkl iki gr ileri srlmtr. Eb Hanfe akll ve bli olmayanlar, toprak rnleri ve kamu hukukunun bir paras olarak alnan zekt tr hari, zektla mkellef tutmamtr. Fakihlerin ounluuna gre ise akl hastalarnn ve ocuun mallar zekta tbidir. Bu borcu veli ve vsileri derler. Zekt vekletle yerine getirilebilen mal bir ibadettir. Veli zektta ocuun ve akl hastasnn vekilidir. Bu vecbeyi yerine getirmede onun yerini almaktadr, dolaysyla onlar adna zekt verir. Bu iki farkl grten, ounluun gr daha gl ve tercihe ayan grnmektedir. nk zekt netice itibariyle zenginliin borcudur, topluma kar bir ykmllk mahiyetindedir ve sosyal adaletin gereklemesine hizmet etmektedir. b) Mal ile lgili artlar Kur'an zekta tbi olan mallara genel olarak temas etmi (bk. et-Tevbe 9/103), Hz. Peygamber de hadislerinde hangi mallarn ne artlar iinde zekta tbi olacaklarn belirtmi, zekt memurlarna vermi olduu tlimatlarda bu mallardan nasl ve ne ekilde zekt tahsil edileceini retmitir. Zektla ilgili olarak daha sonraki dnemde oluan fkh doktrini de Hz. Peygamber ve sahbe dnemindeki bu uygulama rnekleri etrafnda gelimitir. Bunun sonucu olarak, bir maln zekta tbi olabilmesi iin "tam mlk olma", "artc zellie sahip olma", "nisaba ulam olma", "tabii ihtiyalardan fazla olma", "zerinden bir yl gemi olma" gibi artlarn arand grlr. Ancak bu artlarn gerekliliinin Kur'an'da veya Hz. Peygamber tarafndan aka zikredilmediini, fakihlerin ilk dnemlerdeki zekt tahsil rnek ve usullerinden bu sonucu kardklarn burada belirtmek gerekir. Zekt konusundaki klasik fkh doktrini bu metotla ve byle bir srete olumutur. slm hukukularnn "mal" kavramyla ilgili grleri, slm toplumunun ekonomik geliim seyriyle deta paralellik arzeder. Hanefler'e gre mal, insann mlik olduu ve kendisinden dete uygun olarak yararland her eydir. Fakihlerin ounluu menfaatleri "mal" kabul ederken Hanefler kar

428

LMHAL

grtedir. Ancak zekt hukuku bakmndan Hanefler'in gr daha arlkl grnmektedir. 1. Tam Mlkiyet. Bir maln zekta tbi olabilmesi iin art olan "tam mlk (el-milk't-tm)" tabirinden maksat o maln, hem kendisinin (ayn) hem de menfaatlerinin, sahibinin tasarruf salhiyet ve kudreti altnda bulunmasdr. Yani mal, mkellefin fiilen elinde veya onun tasarrufu altnda bulunacak, ona bakalarnn hakk taalluk etmi olmayacak, o maldan ortaya kacak fayda mkellefe ait olacaktr. Tam mlk olma artnn zekta tbi mallarda aranmasnn balca sonular unlardr: Fakihlerin ouna gre; 1. Belirli sahibi olmayan mallar zekta tbi deildir. Buna gre halkn yararna sunulan, herkesin istifade ettii mallar, devletin zekt, vergi ve baka gelirlerinden elde ettii mallar belirli bir mliki olmad iin, zekta tbi deildir. Bu mallar btn topluma aittir ve onlardan bir ksm da fakirdir. 2. Fakir, yetim ve kimsesizlerin doyurulmas, okutulmas, cami, mescid, yol, kpr yapm gibi amalarla hayr kurulularna vakfedilen mallar zekta tbi deildir. Ancak oluna, ailesine veya falann oullarna gibi belirli bir kii veya kiilere yaplan vakflar byle deildir. Byle vakfedilen mallar zekta tbidir. nk bu durumda vakfedilen maln mlkiyeti vakfedenden vakfedilene gemekte ve onda srekli kalmaktadr. 3. Hrszlk, gasp, rvet, faiz gibi haram yollarla kazanlan -haram malzekta tbi deildir. nk limler haram mal, elinde bulundurann mlkn kabul etmemiler, onda tasarrufu yasaklamlardr. Tam mlk olma artnn Hanefler'e gre balca sonular: 1. Elde bulunmayan ve ele geecei de umulmayan malda zekt yoktur. Kimi Hanefler'e gre ise faydalanlmayan malda da zekt yoktur. Bu ikinci gre gre inkr edilen, gasbedilen, dman tarafndan alnan, kaybolan, denize den, sahraya gmlp yeri unutulan, devlet tarafndan msdere edilen mallar tekrar sahipleri tarafndan ele geirilmedike zekta tbi deildir. nk bu mallarda elde bulundurma ve tasarruf imkn yoktur. Yani tam mlkiyet yoktur. Tam mlkiyetin tanmna ilikin bu gr farkll, ilk imamlardan nakledilen "Ml'd-dmr'da zekt yoktur" sznde geen "ml'd-dmr" tabirinin tefsirinden kaynaklanmtr.

ZEKT

429

filer'e gre ise, maln elde bulunmay zekt deme ykmlln ortadan kaldrmaz. Buna gre gasbedilen, kaybolan, alnan, denize den vb. mallar, sahibinin eline geince tahakkuk eden btn zektlar verilmelidir. 2. Eb Hanfe'ye gre kocasndan vadeli mehrini almadka kadn zektla mkellef deildir. nk o mehre nikh akdi ile mlik olmutur, fakat bu noksan mlkiyettir. Kadn mehri teslim almakla ona tam mlik olur. 3. Borlu, borcuna karlk olan malndan dolay zekt mkellefi olmaz. Elinde olan bu maln mliki deildir. 4. Rehin olarak verilen maldan dolay da mal sahibi zektla ykml olmaz. nk bu mala mlik olsa da zilyed deildir. Mal, borcu karl rehin alann elindedir. 5. Satn alnp da teslim alnmam mallar zekta tbidir. nk alc, satm akdi sonucu bir mala tam mlik olmutur. Maln elinde olmamas zektn alcya farz olmasna mani deildir. 6. Mal yannda olmayan yolcu zektla mkelleftir. nk o, vekil aracl ile malnda tasarrufta bulunabilir. Alacan Zekt: Maln tam mlk olmas artnn tabii bir sonucu olarak, bir kimsenin bakasnn zimmetindeki alaca iin zekt verip vermeyecei veya hangi artlarda verecei fakihler arasnda tartma konusu olmutur. Fakihlerin ounluuna gre alacaklar iki ana gruba ayrlr: a) Tahsil edilecei umulan alacaklar, yani deme imknna sahip ve borcunu da kabul eden kimsedeki alacaklar zekta tbidir. Alacakl, her sene dier mallar ile birlikte bu alacann zektn da der. b) Tahsil edilecei umulmayan alacaklarn ise, ancak elde edilince zekt verilir. Elde edilince, gemi btn yllarn zekt denir diyenler de, sadece son bir yln zekt denir diyenler de vardr. Hanef mctehidlerine gre, elde edilmesinin zerinden bir yl gemedike bu alacan zekt denmez. Hanef fakihleri, alacan zekt konusunu biraz daha detayl ekilde ele almlar ve alaca gruba ayrmlardr: a) Kuvvetli alacak (deyn-i kav): Bor verilmi paralar ile ticaret mallarnn bedelleri olan alacaklardr. Bunlar borlular tarafndan inkr edilmedike, tahsil edildiklerinde geen senelere ait zektlar da verilmelidir. Fakat mkellef alacandan en az 40 dirhem (yani zekt nisabnn 1/5'i kadar miktar) tahsil etmedike zekt borcunu demek zorunda deildir.

430

LMHAL

b) Orta kuvvette alacak (deyn-i mutavasst): Ev kiras gibi zekt mevzuu olmayan bir maln bedelidir. Bu alacakta da geen senelerin zekt borcu gerekleir, ancak zekt borcunun denme mecburiyeti iin alacaklnn en az 200 dirhem miktar (nisab miktar kadar) tahsil etmesi gerekir. c) Zayf alacak (deyn-i zaf): Mal bedeli olmayan -mehir ve diyet gibialacaklardr. Bu tr alacak zekta tbi deildir. Tahsil edildikten sonra dier artlarn gereklemesi ile zekta tbi olur. Fakihlerin bu konudaki farkl grlerinden hareketle bir zet vermek gerekirse; borlunun kabul ettii ve deme gcne sahip olduu iin denme ihtimali yksek olan alacan her yl zektnn verilmesi, borlunun deme gl iinde bulunmas veya demeyi kabul etmemesi gibi durumlarda ise elde edildikten sonra alacan zektnn verilmesi uygun olur. 2. Nem. Bir maln zekta tbi olabilmesi iin aranan artlardan biri de nemdr. Szlkte "artmak, oalmak, gelimek" anlamlarna gelen nem din terim olarak iki ksma ayrlr. 1. Hakik (gerek) nem: Bir maln ticaretle, doum yoluyla veya tarmla artmasdr. Ticaret mallar, hayvanlar ve toprak rnleri byledir. 2. Takdir (hkm) nem: Bir maln kendisinde nem imknnn bizzat (potansiyel olarak) mevcut olmasdr. Altn, gm ve parada olduu gibi. Bugnk anlamda nem, maln sahibine gelir, kr, fayda temin etmesi, yahut kendiliinden oalma ve artma zelliine sahip bulunmasdr. Byle mallara nm mallar denilir. Hz. Peygamber'in ve ilk drt halifenin uygulamalarn dikkatle izleyen fakihler, bu devirlerde zerlerinden zekt tahsil edilen mallarn artc vasfa sahip olduklarn tesbit etmiler ve bu vasf zektn vcb art saymlardr. Be snf mal zekta tbidir. Bunlar; para (altn, gm vb.), ticaret mallar, toprak rnleri, hayvanlar, define ve madenler. Bu mallar incelendiinde hepsinin nm (artc vasfta) olduklar grlr. Altn ve gm bata olmak zere para artc vasftadr. nk mbdele arac, deer birimidirler. altrldklarnda gelir getirir, kr salarlar. Saklanmalar ve yatrmdan alkonulmalar halinde tasarruf arac zelliklerini korurlar. Bunlarn zekta tbi klnmas, sahiplerinin dikkatlerini ekmi ve parann yatrma sevkedilmesini tevik etmitir. Ticaret kr salamak, gelir elde etmek iin yaplr. O halde ticarete konu olan her mal artc vasftadr.

ZEKT

431

Toprak rnleri ve hayvanlar da bizzat kendileri nm vasfa sahiptir. Toprak rnleri emek karl topran verdii yeni bir gelirdir. Madenler de byledir. Hayvanlar ise dourmak, gelimek, et ve st vermek suretiyle artc vasf kazanmaktadrlar. Zekta tbi mallarda nem art arandndan, bu art tamayan mallar, mesel binek hayvanlar, altrlan hayvanlar, oturulan evler ve ev eyalar, meslek kitaplar, meslek aletler ve benzeri mallar zekta tbi deildir. 3. htiya Fazlas Olma. Zekta tbi mallarda aranan artlardan biri de o maln, mkellefin kendisinin ve bakmakla ykml olduu kimselerin temel ihtiya maddelerinin (havic-i asliyye) dnda olmasdr. slm'da dier beden ve mal ykmllklerde olduu gibi zektta da mkellefin deiik alardan durumu gz nnde bulundurularak kiilere mkul, tanabilir ve anlaml mkellefiyetler yklenmitir. Bu anlayn bir uzants olarak, mkellefin temel ve tabii ihtiya maddeleri zekt matrah dnda tutulmutur. Kur'an'daki "....afv infak ediniz." (el-Bakara 2/219) yetini slm bilginleri, 'kazandnz mer maldan kendinizin ve aile fertlerinizin tabii ihtiyalarndan fazlasn infak ediniz' eklinde anlamlardr. Hz. Peygamber de zektn varlktan verileceini beyan etmitir (Buhr, Zekt, 18). Bir kimsenin zektla mkellef tutulabilmesi iin zengin olmasnn gerektii aktr. Bununla birlikte, hangi tr mal ve alacaa sahip olmann zenginliin gstergesi saylaca hususu, zekt messesesine bak asyla ilgili olduu gibi, toplumlarn telakkileri ve sosyoekonomik artlaryla da yakndan alkal bir konudur. Buna bal olarak, hangi tr mallarn temel ihtiya maddeleri saylaca ve bunu belirlemede lnn ne olaca hususu da slm bilginleri arasnda tartmal kalmtr. Esasen ihtiya gizli ve kiiseldir. Kiilerin dnyadaki arzu ve ihtiyalarna bir snr getirmek de imknszdr. Bununla birlikte fakihler, temel ihtiya maddelerinin belirlenmesini kiilerin ahs tercihlerine brakmay uygun grmeyip birtakm objektif ve ak ller getirmek istemilerdir. nk slm'n asl ibadetlerinden biri ve sosyal adaleti gerekletirmenin de en tabii vastas olan zekt mkellefiyetin artlarn kiilerin dindarlk, dierkmlk ve fedakrlk duygularna brakmak yerine baz objektif ller belirlemek dzenli ve dengeli bir hak ve grev dalm asndan vazgeilmez bir nem tamaktadr.

432

LMHAL

Hanefler'e gre, kii ve aile fertleri iin gerekli bir yllk gda maddeleri, giyecekler, sanat ve meslek aletleri, oturulan ev, ev eyas, binek arac, ilim iin edinilen kitaplar asl ihtiya saylr. Temel ihtiyalar kiinin hayatn korumak ve insan onuruna yakr bir ekilde srdrmek iin muhta olduu eylerdir. Bir kimsenin yeme, ime, barnma, salk, i ve meslek edinme, seyahat, dinlenme ve eitim gibi tabii ve temel ihtiyalarn iinde yaad toplumun genel iktisad seviyesine gre lks ve ar saylmayacak lde gidermesi mmkn ve mer grnmektedir. Asl ve tabii ihtiya kavramnn ve bu konudaki llerin zamann, evrenin ve artlarn deimesi ile deiebilecei dorudur. Ancak insann her arzu ettii ey de zaruri ihtiya deildir. srafn yaygnlat, insanlarn deta her eyin en iyisini tketme yarna girdii ve lks eyann neredeyse ihtiya haline geldii gnmzde temel ihtiya maddelerinin belirlenmesinin kiilerin kendi sosyal evresine, kltr ve alkanlklarna ve kendi tesbitine braklmayp bu konuda toplumun ortak deerlerine ve toplumdaki asgari geim ve hayat standardna gre bir belirlemeye gidilmesi gerekir. Klasik dnemde fakihlerin ileri srd ller de bir bakma -o dnemler itibariylebyle bir ilev grmtr. 4. Nisab. Szlkte "snr, iaret, asl ve kk" anlamlarna gelen nisab kelimesinin terim anlam; zektn vcbuna almet ve l olmak zere tesbit edilen belirli bir miktardr. Zengin olmann asgari snr veya asgari zenginlik ls diyebileceimiz nisab, zekta tbi her mal iin, Hz. Peygamber tarafndan gsterilmitir. Bu asgari snrlar bir adan o dnem slm toplumunun ortalama hayat standardn ve zenginlik lsn gstermekle birlikte ileri dnemlerde de er belirleme (mukaddert eriyye) saylarak zekt nisab adyla aynen korunmutur. Bu itibarla fakihler, toprak rnleri hari, zekta tbi btn mallarda nisabn art olduunda gr birliine varmlardr. Hadislerde nisab miktarlar u ekilde gsterilmitir: Gmte nisab miktar 200 dirhem, altnda 20 miskal, hayvanlarda 5 deve, 30 sr, 40 koyun, toprak rnlerinde ise (cumhura gre) 5 vesktir (=budayda 653 kg.). Eb Hanfe'ye gre ise toprak rnlerinin az da ou da zekta tbidir. Toprak rnlerinin zektnda nisab aranmaz. Nisab miktarlarnn belirlenmesinde kullanlan bu mallarn, o dnemin en yaygn zenginlik arac olduu aktr. Nisabn bu mallar zerinden belir-

ZEKT

433

lenmesi usul, sosyal ve ekonomik artlarn fazla deimedii ileriki dnemlerde de aynen korunmu ve bu nisab miktarlar "belirlenmi er ller" olarak nitelendirilmitir. Kaynaklar yukarda ayr ayr saylan ve bugn iin aralarnda nemli bir deer fark ortaya km bulunan nisab miktarlarnn Hz. Peygamber dneminde birbirine denk olduklarn belirtir. O dnemde deiik mallar iin belirlenen bu nisab miktarnn bir ailenin yllk ortalama harcamalar tutar, deta asgari geim standard olduu dnlecek olursa, gnmzde nisab miktarnn kar, koca ve ocuklardan oluan en kk bir ailenin yllk asgari harcamalar tutar olarak belirlenmesi ve byle bir lnn esas alnmas isabetli olur. Aylk cretlendirmenin geerli olduu kesimler iin yllk ortalama yerine aylk ortalama geim standardnn esas alnmas ve buna gre bir zm getirilmesi yerinde olur. Zekt mslmanlarn zenginlerinden alnr, fakirlerine verilir. Byle bir mal mkellefiyetin konabilmesi iin toplumda zenginlik snrnn, daha dorusu asgari hayat ve geim standardnn belirlenmesine ihtiya vardr. Modern vergi sistemlerinin, asgari geim indirimleri tesbit ederek bunlar vergi kapsam dnda saymalar da byle bir noktadan hareketledir. slm dini bu durumu kendine zg ve dil bir ekilde zme kavuturarak toplumda nisab ad altnda byle bir belirlemeye gitmi, nisabn stnde gelir ve serveti olanlardan zekt alp, nisabn altnda gelir ve servet sahiplerini zekttan muaf tutmutur. 5. Yllanma. Zekta tbi mallarda aranan artlardan biri de, o maln zerinden bir kamer yln gemi olmas artdr ki buna fkh ilminde "haveln'l-havl" tabir edilir. Hz. Peygamber, "zerinden bir -kamer- yl gemedike, o malda zekt yoktur" (bn Mce, Zekt, 5) buyurmutur. Fakihler, Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn devirlerindeki zekt uygulamalarndan hareketle altn ve gm para, ticaret mallar ve hayvanlarda zektn farz olmas iin "haveln'l-havl"i art koarlar. Toprak rnlerinin zekt hasat mevsimi deneceinden onlarda bu art bahis konusu deildir. Madenlerin ve definelerin zekt ise elde edildikleri zaman denir; bunlarn zerinden bir sene geme art aranmaz. Zekta tbi olan mallarn, "haveln'l-havl" artna gre iki grupta topland grlmektedir. Birinci grupta zektn farziyeti iin "zerinden bir kamer senenin gemesi" art aranan para, ticaret mallar ve hayvanlar, ikinci grupta ise bu artn aranmad toprak mahsulleri, maden ve defineler yer alr.

434

LMHAL

Zekt mallarndan zerinden bir yl geme art arananlarla, byle bir art koulmayan mallar arasndaki farkn yorumu yle yaplmaktadr: Haveln'l havle tbi mallar ancak bir senede nemlanr, yani artar, oalr, kr ve gelir getirir. Hayvanlar bu mddet iinde yavrulamak suretiyle oalr. Ticar yatrmlar kra dnebilir. Toprak rnleri ise hasat mevsimine kadar kendileri gelime gsterir. Bundan sonra artk eksilmeye doru gider. oalsn diye elde bulundurulmaz. Madenler de yerden karlp ilenmekle kr elde edilir. Bu ynyle madenler, toprak rnleri gibidir. Zekt mallarnn bir ksmnda sene geme artnn arand bir ksmnda aranmad konusunda gr birliine varan fakihler, zektn vcb sebebi olan nisabn bu sene iinde ne zaman bulunmas gerektii, ayrca yeni kazanlan mallarda (ml-i mstefd) sre artnn aranp aranmayaca konularnda farkl grler ileri srmlerdir. Hanefler'e gre; bir malda zektn farz olabilmesi iin, o maln hem sene banda ve hem de sene sonunda nisaba ulam olmas arttr. Bir kimse sene banda nisab miktarna ulaan bir mala sahip olsa, bu mal sene iinde nisabn altna dse, hatta tamamen tketilse, fakat sene sonunda yine nisab miktarna ulasa, sene sonu hesabyla zekta tbi olur. Mesel demir ticareti yapan bir tccarn deposunda sene banda yz ton demir varken, sene iinde bunlarn bir ksmn sat yoluyla tketse ve yerine elli ton demir alsa, sene sonundaki bu demir ile kasa mevcudunun zektn vermekle mkelleftir. filer'e ve Hanbeller'e gre; nisabn btn sene boyunca bulunmas gerekir. Bir mal sene iinde nisabn altna derse, ona zekt vcip olmaz. Bir kimse sene banda nisab veya nisab miktarn aan bir mala sahip olsa, sene iinde sat ve hibe gibi yollarla bu mal nisabn altna dse, o kimse nisab miktar mala sahip olana kadar zektla mkellef deildir. Zekt miktar mala sahip olduu zaman sene geme art tekrar balar. Ancak sene iinde elde edilen ticar krlarla, sene iinde doan hayvanlar bundan mstesnadr. Bunlar ana mallara tbidir. Ml-i mstefd; nceden yok iken sonradan ferdin mlkiyetine geen maldr. Maa, cret, ikramiye, geici kazanlar, balar, miras yoluyla edinilen servet vb. ml-i mstefd kapsamna girer. Bu tr gelirlerle ilgili balca hkmler unlardr: 1. Ml-i mstefd: Ticaret mallarnn kr, hayvanlarn yavrular gibi sahip olunan mallarn nemlandrlmas sonucu ise, eldeki eski mala eklenir.

ZEKT

435

Bir yl art da, eldeki eski maln zerinden bir yl gemesi ile gereklemi olur. Bu konuda fakihler arasnda gr ayrl yoktur. 2. Ml-i mstefd eldeki maln cinsinden deil ise cumhura (fakihlerin ounluuna) gre ayr hkmdedir. Ne nisab tamamlamak ne de yl artnn gereklemesi iin eldeki mala eklenir. Mesel nisab miktar deveye sahip olan bir kimse, yl iinde sr satn alsa, sr iin de ayrca bir yl beklemesi gerekir. 3. Ml-i mstefd; ticar krlar ve hayvan rnlerinin dnda, fakat elde bulunan nisab miktar maln cinsinden ise; Hanefler'e gre bu mal eldeki mala eklenerek hepsinin zerinden bir yl geince zekta tbi olur. Mesel 5 milyon liralk demir stoku bulunan tccarn sene iinde eline sat veya ba yoluyla 50 milyon liralk demir gese, sene sonunda 55 milyon liralk mal varlnn zektn vermesi gerekir. Bu konuda Hanefler'in gr arlk tar. nk zellikle gnmzde ticaret sektrnde bir sene iinde pek ok mal el deitirmekte, kr ve zarar sene sonu hesaplarnda ortaya kmaktadr. Hangi maln ticareti yaplrsa yaplsn zektn matrah sene sonundaki mal varl olmaldr. 6. Bor Karl Olmama. Zekta tbi mallarda aranan "tam mlk" ve "asl ihtiyalardan fazla olma" artlarnn bir gerei de zekta tbi olan maln bor karl olmamasdr. Ancak limler, zellikle zhir mallarda (ak mallarda) borcun zektn gereklemesine mani olup olmayaca konusunda farkl fikirler ileri srmlerdir. Fakihlerin ounluu el-emvl'l-btna" (gizli mallar) ad verilen para ve ticaret mallarnn zektnda borcun etkili olacanda ittifak etmiler, elemvl'z-zhire (ak mallar) denilen toprak rnleri, hayvanlar ve madenlerde ise borcun, zektn vcbuna mani olup olmadnda ihtilfa dmlerdir. Hanefler'e gre bor nevidir: 1. ahslara olan borlar. 2. Allah hakk olarak vcip olup kullar tarafndan istenen borlar. Zekt bu nevidendir. 3. Kullar tarafndan istenmeyen fakat Allah iin yerine getirilmesi gereken borlar. Nezir ve kefret bu eit borlardandr. lk iki grupta toplanan borlar zekt mallarnn nisabn drrlerse, bu mallarda zekt gereklemez. nc grupta toplanan borlar, zektn ger-

436

LMHAL

eklemesine mani deildir. Ayrca bor hangi neviden olursa olsun, toprak rnlerinde zektn vcbuna mani deildir. mam afi'ye gre bor hibir malda zektn vcbuna engel olmaz. mam Mlik'e gre ise sadece parada zektn vcbuna engeldir, nisab drrse zekt farz olmaz. Fakihler arasndaki bu ihtilf, onlarn zektn srf ibadet mi yoksa malda fakir iin gerekleen bir hak m olduu noktasnda farkl deerlendirmelere sahip olmasndan kaynaklanmaktadr.

B) GEERLLK ARTLARI
Yukarda zektn vcb artlarndan, yani bir kimsenin zektla mkellef olabilmesi iin ahs ve mal ynnden aranan artlardan sz edildi. imdi ise, zerine byle bir mkellefiyet terettp eden mslmann yapaca ifann geerli olabilmesi iin gerekli artlar, yani klasik ifadesiyle zektn shhatinin artlar zerinde durulacaktr. Zektn, fakihlerce srarla zerinde durulan iki nemli shhat art vardr. Bunlar da mkellefin ibadet niyeti ve yaplan demenin ehline temlikidir. a) Niyet Zekt esasen mal bir ibadettir ve namazla birlikte slm'n iki temelini tekil eder. Namaz beden ibadetlerin, zekt da mal ibadetlerin simgesi konumundadr. yet ve hadislerde zektn ok defa namazla birlikte zikredilmi olmas da byle bir anlam tar. Zekt sadece bir bor deil ayn zamanda ondan istifade edecek kiilerin bir hakkdr da. Bu sebeple devletin toplama ve datma ykmlln stlendii bir nevi vergi olarak da nitelendirilir. Devlet onu mkelleflerden gerektiinde zorla tahsil eder. Bunlar zekt mkellefiyetinin toplumu ve nc ahslar ilgilendiren yndr. Bunlara ilve olarak bir de zektn ibadet olmas, Allah'n emrine itaat edilerek, Ona kulluun bir nianesi olarak yerine getirilmekte oluu sebebiyle mkellefin niyet ve kastn, onun i dnyasn ilgilendiren yn vardr. Bu sebeple de slm bilginleri, zektta ibadet bilin ve niyetinin bulunmas gerektiini, ancak bu takdirde zektn mkellef asndan geerli olacan belirtirler. Zektn bu iki ynn birlikte deerlendiren fakihler dier ibadetlerde olduu gibi zekt borcunun denmesinde de niyetin art olduunda gr birliine varmlar, fakat bu niyetin ne zaman yaplacanda, mkellef adna bakas tarafndan yaplp yaplamayacanda (niybet), ayrca devlet tara-

ZEKT

437

fndan zorla tahsil edildiinde zekt borcunun denmi olup olmayacanda farkl gr ileri srmlerdir. Hanefler'e ve filer'e gre; kaide olarak niyetin deme annda bulunmas gerekir. nk zekt ibadettir ve ibadetlerde niyet arttr. Fakat demeler para para yapld iin, kolaylk olsun diye niyetin, zekt borcunun karld anda bulunmas da yeterlidir. Bu oruta niyetin nceden yaplmas gibidir. Zekt verilirken hkmen niyet edilmi olmas da yeterlidir. Mesel mal sahibi niyet etmeden zekt borcunu verdikten sonra henz mal fakirin elinde iken niyet etmesi, yahut vekile vermesi annda niyet ettii halde vekil zekt borcunu derken niyet etmemesi gibi durumlarda niyet hkmen var saylr. nk emreden kiinin niyeti esastr. Hanef mezhebinde mft bih (kendisiyle fetva verilen) gre gre zekt memuru ak mallardan (el-emvl'z-zhire) zekt zorla alm ise, mkellefin zerinden zekt borcu der, gizli mallardan zorla zekt alnd ise zekt borcundan mkellef -niyet etmemi ise- kurtulamaz. filer'e gre; tercih edilen gr -Hanefler'de olduu gibi- niyetin zekt borcunu karma annda yaplabileceidir. nk niyeti zekt borcunu hak edenlere verirken art komak glk dourur. Onun iin malnda vekil tayin eden kiinin devir esnasnda zekta niyet etmesi yeterlidir. filer ocuk ve akl hastasnn mal varlndan vel ve vaslerinin zekt demekle mkellef olduklar grndedir. Bu durumda veli veya vas onlar adna zekt derken niyet edeceklerdir. Mlikler'e gre mkellef zekt maln ayrrken, bu maln verilmesinden az nce veya verilirken niyet edilmesi cizdir. Hanbeller'in gr de buna yakndr. Onlara gre mal sahibinin niyeti esas olup zekt memurunun niyeti onun yerine gemez. b) Temlik Zekt, ona ehil olanlara vermek yani onlarn mlkiyetlerine geirmek (temlik) arttr. Bu art iki unsur ierir; birincisi temlik ilemi, ikincisi ise temlikin yapld ahsn zekt almaya ehil oluu. Fakihlerin temlik terimine genelde bir maln mlkiyetini zekt alacak ahsa dorudan nakletme ilemi eklinde dar bir anlam verdiklerini belirtmek gerekir. Bu itibarla bir kimse zekt niyetiyle bir fakir veya yetimin karnn doyursa bu zekt borcunu ortadan kaldrmaz. Ancak zekta niyet edilerek, onlara gda maddeleri verilse zekt

438

LMHAL

denmi olur. nk zekt niyetiyle fakire, yetime mal vermek temliktir. Bylece onlar kendi malndan yemi olur. Klasik dnem slm hukukularnn byk ounluuna gre cami, okul, yol, kpr, eme yapm gibi hayr kurulularna zekt verilmez; l kefenleri alnmaz ve llerin borlar zektla denmez. nk bu durumlarda temlik gereklemez; yani zekt, borcu denen kiinin mlkiyetine gememektedir. Hayr kurumlarna zektn dnda balar eklinde yardmlar yaplmal, zekt ise sadece fakirlere verilmelidir. nk slm dininde imkn olan mslmandan sadece zekt borcunu vermesi deil, bunu da aarak Allah'n kendisine verdii maln hayrl faaliyetlere sarfetmesi istenmektedir. slm' yaymak, korumak, mslmanlara dmanlarndan zarar gelmesini nlemek amacyla yaplan harcamalar zekt yerine geer. amzda yoksullara ve cizlere bakmak iin kurumlar oluturulmutur. Bu kurumlara da zekt verilir ve bu vekleten veya dolayl temlik saylr. Temliki dar mnasyla alan fakihler bir fakiri zekta mahsup olmak zere bir dairede oturtmakla da zekt borcunun denmi olmayacan, nk bunun temlik saylmayacan ileri srmlerdir. Ancak evin kullanmnn ekonomik bir deerinin bulunduu, fakirin evde oturduu mddete onun kullanm (menfaat) mlkiyetine sahip olduu ve bu adan temlikin gerekletii dnlrse araya gstermelik bir para alveriinin girmesine gerek olmad gr daha dorudur. Zekt usul (baba, anne, dede, nine) ve fra (ocuk ve torun) verilemez. nk zekt verenle usul ve fru arasnda ok sk bir mlkiyet ba ve menfaat ortakl vardr. Dolaysyla burada tam anlamyla temlik gereklemez. Ayn ekilde kii zektn karsna da veremez. Eb Hanfe'ye gre kadn da zektn kocasna veremez. Fakir bir kimsede alaca olan zengin ona, Alacam sana zekt olarak veriyorum dese temliki dar ve formel (ekl) mnada anlayan fakihlere gre bu ekilde zekt borcu denmi olmaz. nk zengin zekt borcunu fakirin eline teslim etmedike temlik gereklemez ve bortan kurtulmaz. Ancak temliki geni mnasyla alrsak bu da bir nevi temliktir, zekt yerine geer. Bunun iin de borlu, borcunu alacaklya deyip sonra tekrar zekt olarak ondan almas eklinde bir ekl ve dolayl ileme gerek yoktur. Yaplan bir harcamann veya demenin fkhen zekt saylabilmesi iin fakihlerce ileri srlen niyet ve ehline temlik artlar netice itibariyle hem

ZEKT

439

zekt verenin bilinli ve irad ekilde hareket etmesini salamaya hem de fakirin haklarn korumaya mtuf tedbirler olarak anlalmaldr. Fakihlerin temlik terimini dar mnasyla ve ekl bir ilem olarak yorumlamalar da esasen fakirin hakkn gzetmeye ynelik bir aba olmakla birlikte bu yaklam bazan gln hilelerin de yolunu amaktadr. Doru olan, temlike geni mna verilmesi ve dolayl temliklerin yeterli saylmasdr. Borlu, zengin alacaklsna "Bana zektn ver, senin borcunu deyeyim" dese alacakl da zektn ona verse, zekt borcunu demi olur. Borlu onu aldktan sonra kendi borcunu demek zorunda deildir. Ama bor yerine, ald zekt verirse borcunu demi saylr. Temlikin gereklemesinde gzetilen ikinci husus ise, temlikin zekt hak edenlere yaplmasnn artdr. Bu itibarla zekt zenginlere ve onlarn kk ocuklarna verilemez. nk onlar zekta ehil deildir. Zenginin yetikin ocuu, nafakas babasna ait de olsa, zengin saylmaz. Zenginin fakir kars da byledir. Hz. Peygamber kendi soyuna zekt verilmesini yasaklad iin zekt Himoullar'na da verilemez. Bylece Hz. Peygamber bir devlet gelirini -hak da etseler- sllesine yasaklayan tek tarih ahsiyettir. Belki de o, bu uygulamas ile zekt mallarna gz diken kt kiilerin eitli istismarlarna mani olmak istemi ve zekt gelirlerini Himoullar'na yasaklamtr. Himoullar; Hz. Ali, Abbas, Cafer Tayyr, Akl ve Hris b. Abdlmuttalib soyundan gelenlerle bunlar tarafndan hrriyete kavuturulan kiilerdir.

IV. ZEKTA TB MALLAR

Zekt konusundaki fkh tartmalar, zektn vcb ve shhat artlar konusundan ziyade hangi mallarn ne lde zekta tbi olaca konusunda younlar. Bunun belki de en bata gelen sebebi, mal ve zenginlik kavramlarnn, ekonomik deer tayan mallarn dnemden dneme, toplumdan topluma deimekte oluudur. Kur'n- Kerm'de insanlarn nem ve ekonomik deer atfettikleri baz mallar deiik vesilelerle zikredilse bile hangi mallardan ne lde zekt alnacana ilikin bir saym ve aklama yer almaz. Hz. Peygamber'in ve sahbenin uygulamasnda baz mallarn zekta tbi tutulduu ve bunlar iin belli bir alt snr ve zekt oran belirlendii, baz mallarn da zekta tbi tutulmad bilinmektedir. leri dnemde oluan fkh doktrini de bu bilgiler etrafnda olumutur. Ancak Hz. Peygamber ve sa-

440

LMHAL

hbe dneminin uygulamalarnda hareket noktasnn, o dnem slm toplumunun mal ve ekonomik deer lleri olduu da gz ard edilmemelidir. Byle olunca bu bilgi ve llerin, mal ve ekonomik deer kavramnn eski dnemlere gre bir hayli deitii gnmz toplumlarna gncelletirilerek getirilmesi, zektn mna ve gayesine daha uygun bir yaklam olacaktr. Burada zekta tbi mallar konusunda arlkl olarak klasik fkh kitaplarndaki bilgilere yer verilecek ve bundan hareketle gncel problemlerin zmne k tutulmaya allacaktr.

A) ALTIN ve GM
Kur'an'da insanlarn dnya malna olan ar dknl srekli knanr, zenginlerin ihtiya sahipleri iin harcama yapmas, infakta bulunmas istenir. Altn ve gm deta dnya maln simgeledii iin bu balamda ska zikredilmitir. Hz. Peygamber ve onu takip eden Hulef-yi Ridn ve Emevler devirlerinde piyasada tedavlde olan para, dirhem (gm) ve dinar (altn) ad verilen paralar idi. Ayrca kle halinde altn ve gmler de demeler iin kullanlyordu. Bu itibarla altn-gm paradan zekt ykmll konusu; a) mbdele arac olmas bakmndan nakit veya kle altn ve gm, b) Altn ve gmten yaplan ziynet eyas, c) gnmzdeki paralar olmak zere ayr alt balkta ele alnabilir. a) Mbdele Arac Olmas Bakmndan Nakit veya Kle Altn ve Gm Hadis kitaplarnn ittifak halinde Eb Sad el-Hudr'den rivayet ettikleri bir hadiste Hz. Peygamber 5 ukiyeden (=200 dirhem) az olan gmte zekt ykmllnn olmadn (Buhr, Zekt, 32); ayrca baka bir rivayette de gerek para, gerekse kle halindeki gmn 1/40 (% 2.5) nisbetinde zekta tbi olduunu bildirmitir (Buhr, Zekt, 38). Bylece Hz. Peygamber tarafndan gmn zekt nisab 200 dirhem, nisbeti de 1/40 (% 2.5) olarak tayin edilmitir. Gmn nisab ve nisbetlerini bildiren hadisler kadar mehur olmamakla birlikte hadis mecmualarnda altnn nisab ve nisbetini bildiren hadisler de yer almaktadr. Hz. mer ve Hz. Ali'nin her 20 dinar altndan 1/2 dinar zekt ald rivayet edilir (Eb Ubeyd, el-Emvl, nr. 1107, 1167).

ZEKT

441

Bu bilgi ve rivayetleri esas alan mezhep imamlar gmn zekt nisabnn 200 dirhem, altnn nisabnn 20 miskal, her ikisinin de zekt nisbetlerinin 1/40 (% 2.5) olduunda gr birliine varmlardr. Dirhem ve dinarlarn bugnk llerle arlklar: Fkh ve tarih kitaplar dirhem ve dinarlarn arlklarnn arpa, buday, hardal gibi hububatla tesbit edildiini, altn para birimi dinarla, miskalin eit arlkta olduklarn kaydederler. Ayrca dirhemle dinar arasnda -her 7 dinarn 10 dirheme eitlii gibi- aritmetik bir ban bulunduunu bildirirler. Dirhem ve dinarn arlklarnn hububatla tesbiti, o dnemin artlar asndan kolay ve pratik bir zm olmakla birlikte, bu durum ileriki dnemlerde dirhem ve dinarn baka l birimlerine dntrlmesi srasnda ufak baz farkllklarn kmasna sebep olmutur. 200 dirhem gm ve 20 miskal altn iin, Din leri Yksek Kurulu, nisabn esas alnmasnda 20 miskal altnn 80.18 gr, 200 dirhem gmn ise 561.2 gram olmasn esas almtr. Altn ve gm bu nisab miktarna ulanca zekta tbi olur ve 1/40 nisbetinin zekt olarak verilmesi gerekir. Altn ve gm de nisab fazlas ksm iin de zekt oran, fakihlerin arlkl grne gre, ayndr. Altn ve gm nisabdan az ise nisab tamamlamak iin biri dierine ilve edilir mi? Hanefler'e gre ilve edilmelidir. filer ve Hanbeller ise aksi grtedir. b) Altn ve Gmten Yaplan Ziynet Eyas Altn ve gmten yaplan kadn ziynet eyasnn zekta tbi olup olmayaca sahbe devrinden itibaren tartma konusu olmutur. Hanef mezhebine gre altn ve gmten yaplm ss eyalar zekta tbidir. Mesel altn ve gmten yaplm bilezik, kolye, gerdanlk gibi kadn ss eyas nisaba ular ve zerinden bir sene geerse, o gnk altn fiyatlar ile deeri bulunur ve 1/40 zekt verilir. mam fi, mam Mlik ve Ahmed b. Hanbel'e gre ise mubah olan kadn ss eyas zekta tbi deildir. Ancak filer'e gre kadn ss eyalarnda israfa kaarsa, mesel 200 miskal arlnda ziynet eyas bulundurursa bunlarn zektn vermesi gerekir.

442

LMHAL

Kadn ss eyasnn zekta tbi olup olmamas hususunda iki farkl gr ileri sren fakihler, bu konu ile ilgili aadaki hususlarda da gr birliine varmlardr: 1. Altn ve gm dnda, hangi maddeden olursa olsun btn ss eyalar zekta tbi deildir. 2. Erkekler tarafndan kullanlan veya dince kullanlmas haram saylan altn-gm mmul btn ss eyas zekta tbidir. c) Maden ve Kt Paralarn Zekt Tarihin ilk devirlerinde alveri trampa usulyle, mal malla deitirilerek yaplyordu. Daha sonra altn ve gm madeni, giderek de altn ve gm paralar temel mbdele arac olarak yaygnlk kazand. Son bir iki yzyl iinde eitli sebepler sonucu bunlar da tedavlden kalkarak yerini itibar deere sahip maden paralar, banknot ve kt paralar ald. Mezhep imamlar devrinde kt para henz kullanlmad iin klasik dnem fkh kitaplarnda kt parann zekt ile ilgili ak bir hkme rastlanmamas tabiidir. Altn temsil eden ve altn yerine demelerde kullanlan para trnn (banknot) kullanld devirde yaayan fakihler, bu paralar "karl hemen denebilen bor senedi" olarak deerlendirmi ve borcunun dnda, zerinden bir yl gemi nisab miktar, yani 80.18 gram altn veya 561.2 gram gm karl paras olanlarn bu parann 1/40'n (% 2.5) zekt olarak vermeleri gerektiini sylemilerdir. Kt para giderek altna bal olmaktan karlm ve tamamen mbadele arac olmutur. Gnmzde artk para denilince, kt para anlalmaktadr. Alveri onunla yaplmakta, ii cretleri, memur maalar onunla verilmekte, artk kt para zenginlik ls kabul edilmektedir. htiyalarn giderilmesi, kr etme gibi ekonomik faaliyetlerde altn kuvvetinde ve onun gibi grev yapmaktadr. Btn bunlarn anlam, kt parann er para olan altn ve gmn mbdele vastas olarak yapm olduklar grevi yklenmi olmasdr. O halde, o parada da, altn ve gm parada olduu gibi, fakir ve yoksullarn hakk vardr ve bu hak zekt eklinde denmelidir. Maden ve kt paralar altn, gm ve ticaret mallar hkmndedir. Kendi balarna veya altn-gm ve ticaret mallaryla beraber nisab miktarna ulanca sene sonunda 1/40n (% 2.5) zekt olarak vermek gerekir.

ZEKT

443

B) TCARET MALLARI
Kur'n- Kerm'de,"Ey iman edenler! Kazandklarnzn temizlerinden ve
sizin iin yerden kardklarmzdan infak edin; gz yummadan alamayacanz di, baya eyleri vermeye kalkmayn. Bilin ki Allah mstanidir, vlmeye lyktr" buyurulur (el-Bakara 2/267). Bu yette geen "Kazan-

dklarnzn temizlerinden ... infak edin" anlamndaki ibare fakihlerin ounluu tarafndan "ticar yolla elde ettiiniz kazantan zekt verin" eklinde anlalmtr. Hadis kitaplarnda Hz. Peygamber'in ashabna, ticaret maksadyla ellerinde bulundurduklar mallarndan zekt demelerini emrettii rivayetleri vardr. Halifelerin uygulamas da bu ynde olmu, ticaretle urap elinde nisab miktar ticaret mal bulunan kimselerden, o dnemlerden itibaren zekt alnagelmitir. slm bilginleri, her eit ticaret malnn kural olarak zekta tbi olacanda gr birliindedir. Ancak ticaret mallarnda zektn farz olmas iin aranan nisab artnn sene banda m, sene sonunda m, yoksa btn sene boyunca m bulunmas gerekecei, zekt demesinin ayn mi nakd mi yaplaca hususlar aralarnda tartmaldr. Ticaret mallarnn nisabnn teorik olarak altn veya gmn nisabna gre hesaplanaca ve bu deerlerden noksan olan ticaret malnn zekta tbi olmayaca sylenmitir. uras da bir gerek ki; gnmzde altna gre gm ok deer kaybetmi, altn ve gm nisab arasnda byk bir dengesizlik meydana gelmitir. Bu durum gerek parann, gerekse ticaret mallarnn nisabnda altnn m yoksa gmn m esas alnmas gerektii tartmasn gndeme getirmitir. Gnmz fkh bilginleri, altnn asrlardr deerini koruduunu dikkate alarak para (banknot) ve ticaret mallarnn nisabn tayinde altn nisabnn esas alnmasn uygun grmlerdir. Hanef fakihlerine gre, ticaret mallarnn kymeti sene banda ve sene sonunda, yukarda gsterilen altn veya gm nisablarnn altna dmemelidir. Aksi halde bu mallarda zekt gereklemez. Ticaret mallarnn kymetlerinin sene iinde nisabn altna dmesi zektn farz olmasna mani deildir. Mlik ve fi fakihlerine gre, ticaret mallarnda nisab sadece sene sonunda aranr. Sene ba ve sene iinde nisabn dmesi bu mallarda zektn vcbuna mani saylmaz.

444

LMHAL

Ticaret mallarnn sene sonunda kymetleri maliyet fiyatlarna gre tesbit edilir. Ticarete konu olan her mal, artlar tahakkuk edince zekta tbi olur. Bunlar say ile snrlamak mmkn deildir. Her eit giyim eyas, gda maddeleri, inaat malzemeleri ticaret niyeti ile elde bulundurulursa o ticaret maldr ve zekta tbidir. Ticaret mallar, sene iinde kendi cinsleri veya baka bir malla deitirilirse "zerinden bir yllk srenin gemesi" art kesilmi olmaz. Tccar sene sonunda sahip olduu mallarnn deerini hesaplar, buna mevcut parasn ve alacaklarn ilve eder. Bulduu toplam deerin 1/40'n (% 2.5) zekt olarak verir. Hanefler'e gre ticaret mallarnn zekt hesap edilirken borlar karlr. filer'e gre ise bor zekt etkilemez. Mevcut maln zekt -bor dikkate alnmadan- hesap edilip verilir. Ticaret mallarnn zekt Hanefler'e gre mal olarak verilebilecei gibi bu maln tutar para olarak da denebilir. filer'e gre, hangi mal zekta tbi ise zektn o maldan karlp verilmesi gerekir. Bu gr ayrl mkellef iin bir kolaylk tekil etmekte olup, mkellef durumuna gre bu iki ekilden birini tercih edebilir. Fakat gerek maln para cinsinden deerini belirlerken, gerekse mal olarak deme yaparken ortalama kalitenin altna dmemeye zen gstermelidir.

C) TOPRAK RNLER
Fakihler,"...sizin iin yerden kardklarmzdan infak edin..." (el-Bakara 2/267) emrinin, topraktan karlan rnlerden zekt veriniz anlamna geldii grndedir. Ayrca mslmanlara "hasat gn mahsullerinin haklarn vermeleri" de emredilmitir (el-Enm 8/141). Bu yette zikredilen "hak" teriminden zekt m yoksa zekttan ayr bir deme mi kastedildii tartma konusu olmakla birlikte fakihlerin ounluu bu yette zikredilen "hak" tabirinin toprak rnlerinden alnmas gereken zekt olduunu sylemilerdir. Hz. Peygamber'in toprak rnlerinin zekt ile ilgili aadaki u hadisi hemen btn hadis ve fkh kitaplarnda zikredilir:"Yamur ve nehir sularyla sulanan toprak mahsullerinde r (1/10), kova (el emei) ile sulananlarda nsf r (1/20) vardr" (Buhr, Zekt, 55).

ZEKT

445

Bu hadis toprak mahsullerinden ne nisbette zekt alnacan gstermektedir. te bu nisbetten doan ve onda bir anlamna gelen r (ur) terimi, "toprak rnlerinden alnan zekt" anlamnda kullanlmtr. slm limleri zira mahsullerin 1/10 yahut 1/20 nisbetlerinde zekta tbi olduunda gr birliine varmlardr. Ancak hangi nevi toprak rnleri zekta tbidir ve hangileri zekta tbi deildir? Bu sual sahbe devrinden itibaren farkl ekilde cevaplandrlmtr. Eb Hanfe'ye gre, btn toprak rnleri zekta tbidir. Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre, toprak rnlerinin zekta tbi olabilmeleri iin hububatta olduu gibi bir sene -rmeden- kalabilme zelliine sahip olmalar gerekir. Hanef fkh kitaplar mm- zam'n btn toprak rnlerinin zekta tbi olduu hususundaki grn destekledikleri gibi, ada slm limleri de bu gr savunurlar. mam Mlik ve fi'ye gre ise bir sene muhafaza edilebilen gda maddesi zelliine sahip toprak rnleri zekta tbidir. filer meyveden sadece hurma ve zmn zekta tbi olduu grndedir. Hanefler'e yakn bir gre sahip olan Ahmed b. Hanbel'e gre llebilen, kurutulabilen, dayankl olan gda maddeleri ve insanolu tarafndan yetitirilen btn rnler zekta tbidir. Ahmed b. Hanbel, zekta tbi mallarda gda maddesi olma artn aramamaktadr. Buna gre pamuk, keten gibi giyim eyas yaplan maddeler de zekta tbidir. Toprak mahsullerinin zekta tbi olabilmesi iin -dier zekt mallarnda olduu gibi- belli bir nisaba ulamas art mdr? Fakihlerin ounluu toprak mahsulleri zektnda da nisabn art ve nisabn be vesk (=653 kg.) olduu, bu nisaba ulamayan rnlerin zekta tbi olmayaca grndedir. Onlar bu grlerinde Hz. Peygamber'in "Be veskten az (rnde) zekt yoktur " anlamndaki hadisine istinat ederler (Eb Ubeyd, el-Emvl, nr. 1422-1424). Toprak rnlerinde nisab artn arayan fakihlere gre buday ve arpa kabuksuz olarak depo ediliyorsa miktar 653 kilograma ulamad srece zekta tbi deildir. Bu ve bu miktarn zerinde olan ise zekta tbidir. Eer pirin gibi kabuu ile birlikte depo ediliyorsa, mal sahibi isterse nisab kabuksuz olarak 5 vesk, isterse kabuklu olarak 10 vesk hesap eder ve ona gre zektn der.

446

LMHAL

Eb Hanfe'ye gre ise toprak mahsullerinde nisab art aranmaz. Zira rnler ister az ister ok olsun zekta tbidir. Zekt Nisbeti. Hemen btn hadis ve fkh kitaplarnn kaydettii Hz. Peygamber'in "Yamur ve nehir sularyla sulanan toprak mahsullerinde r
(1/10), kova (el emei) ile sulananlarda nsf r (1/20) vardr" (Buhr, Zekt, 55) anlamndaki hadis, toprak rnlerinden ne nisbette zekt alna-

can gstermektedir. Buna gre toprak rnlerinin zekt topran sulama tekniine gre belirlenmektedir. Toprak emek sarfedilmeden yamur, nehir, dere, rmak ve bunlarn kanallar ile sulanyorsa zekt olarak mahsuln 1/10'u; kova, dolap, motor veya cretle alnan su ile sulanyorsa 1/20'si verilecektir. Eer arazi hem yamur veya nehir sularyla hem de dolap vb. gibi emekle elde edilen su ile sulanyorsa, hangisi ile daha ok sulanm ise ona itibar edilir. Burada emek ve masrafla retilen zira mahsulden daha dk vergi alnd ve bylece vergilendirmede mkellefler arasnda bir dengenin salanmasna alld sylenebilir. Gnmzde arazinin sulama masrafndan ziyade gbre, mazot ve iilik masraflarnn nemli yekn tuttuu gz nnde bulundurulursa, bu tr masraflar yaplarak elde edilen zira mahsuln de emek ve masrafla sulanan arazinin mahsulne kyaslanmas daha uygun olur. "Sulama dnda kalan girdilerin zekt matrahndan dlmesi, geri kalandan sulama usulne gre zekt verilmesi gerekir" diyen ada limler de vardr. Toprak rnlerinin zekt (r), hububatta harman vaktinde, meyvelerde ise toplandktan sonra verilir. Zira mahsullerin zekt sahiplerinin vefat etmeleri ile dmez, vrislerinden alnr. Ayn ekilde bu arazi vakfedilirse yine r skt olmaz. Hanef mezhebine gre toprak rnlerinin zekta tbi olabilmeleri iin zerlerinden bir yln gemesi (havl) art deildir. Bir sene iinde ka defa mahsul alnrsa her defasnda zekt verilmesi gerekir. r ykmll iin akl ve bul art aranmaz. Mal sahibi ocuk veya akl hastas ise vel ve vasleri onlar adna zektlarn vermekle mkelleftir. Mal sahibi hibir karlk beklemeden (meccnen) tarlasn ekilmek zere birine verse, kan mahsuln zektn bu ahs der. Arazi ekilmek zere belli bir cretle kiralanm ise zekt mm- zam'a gre arazi sahibinden,

ZEKT

447

Hanefler'den Eb Ysuf ve mam Muhammed (mmeyn) ile dier mezhep imamna gre kiracdan alnr. Arazi, yarclk (mzraa) usul kiralanm ise mahsul vergisi mm- zam'a gre yine mal sahibinden alnr, mmeyn'e gre ise mal sahibi ve kirac, hisselerine den mahsuln zektlarn ayr ayr derler. Zekta tbi mahslt yetitikten sonra satlrsa, zekt arazi sahibinden, yetimeden satlrsa satn alandan alnr. Topran stats, bu topran mahsulnden alnacak zekt veya verginin belirlenmesini yakndan ilgilendirir. fi, Mlik ve Hanbeller'e gre r vergisinde topran statsnn bir tesiri yoktur. Toprak harac olsa sahibi mslman ise hem harac ad verilen vergiyi ve hem de kan mahsuln zektn (r) verecektir. Hanefler'e gre ise toprak rnlerinden zekt, r arazisi iin bahis konusudur. Topran r topra olmas, zira mahsul zektnn vcbunda arttr. Hanefler'e gre mslman mkellef hara topran ister sahip ister mutasarrf olarak eksin, sadece harac vergisi vermekle ykmldr, harac ve r ayn topraktan birlikte tahsil edilmez. Hanef fkh kitaplarnda Trkiye, Suriye, Msr, Irak topraklarnn harac olduu, dolaysyla re tbi olmad zikredilmekle birlikte, bu gr onlarn ayn topraktan ayn sebeple iki ayr verginin tahsil edilemeyecei prensibini benimsemi olmasndan kaynaklanmaktadr. Gerekten de ayn araziden ve ayn sebep altnda iki farkl vergi tahsil etmek vergi adaleti ynnden tartmaya ak bir konudur. Bugn iin bu topraklar mslmanlarn mlk olduu ve -en azndan lkemiz itibariyle- harac vergisi alnmadndan, Hanef mezhebinin ilkelerine gre, farziyeti nasla sabit olan zira mahsul zekt verilmelidir.

D) BAL ve DER HAYVAN RNLER

Fakihler, iinde yaadklar toplumlarn art ve telakkilerini gz nnde bulundurmu, bu metotlarnn bir devam olarak ar sahiplerinin elde ettii baln zekta tbi tutulabilir bir zenginlik olup olmadnda farkl grlere sahip olmulardr. Hanef ve Hanbel mezheplerinin bal zekta tbi tutmas, dier iki mezhebin ise aksi grte olmas, esasen bundan kaynaklanr. Baln zekt mallarndan olduu ve baldan 1/10 nisbetinde zekt alnaca grn savunan Hanef ve Hanbel fakihleri, bu grlerini konu ile ilgili

448

LMHAL

Hz. Peygamber'den rivayet edilen hadislerle "Bal ar tarafndan bir toprak rn olan iek zlerinden elde edilir. Hububata zekt farz olduu gibi bala da farzdr" eklindeki kyasla delillendirirler. fi ve Mlik mezhebi fakihleri ise bu konuda sahih bir haberin mevcut olmadn, baln st gibi, bir hayvann rn olduunu, stn zekta tbi olmadnda gr birlii bulunduunu, ayn ekilde baln da zekta tbi olmamas gerektiini ileri srerler. Eb Hanfe, zira mahsullerin zekt bahsinde ele aldmz grne uygun olarak balda da nisabn aranmayaca, baln azndan da oundan da zekt verilmesi gerektii grndedir.

E) MADENLER ve DENZ MAHSULLER

"Sizin iin yerden kardklarmzdan infak ediniz..." (el-Bakara 2/267)

ifadesi ile genel olarak zira mahsullerden zekt ykmllne iaret edilmi olduuna ve yetteki "infak ediniz" emrinin, fakihlerin ounluu tarafndan "zektn veriniz" anlamnda tefsir edildiine yukarda temas edilmiti. Allah Tel topraktan eitli mahsuller bitirdii gibi, O'nun yaratt ok eitli madenler de yine topraktan karlmaktadr. Bu sebeple, fakihler zikredilen yetin umumi anlam gereince madenlerde de denmesi gerekli bir hakkn bulunduunu dnmlerdir. Hz. Peygamber'in hadislerinde ve sahbe uygulamasnda yer altnda bulunan define ve madenlerin vergilendirildiine dair eitli rivayet ve bilgiler bulunur. Fkh literatrnde "rikz" madenleri, dier yer alt zenginliklerini ve yer altnda gml antika, hazine ve benzeri eyay ifade eden geni bir kapsama sahiptir. Bu itibarla konu rikz, madenler, deniz mahsulleri olmak zere l bir ayrm iinde ele alnabilir. a) Rikz Rikz terimi, maden, define ve hazine gibi kendiliinden yer altnda bulunan veya insanlar tarafndan yer altna gmlp gizlenen her trl kymetli maden ve eyay ifade eder. Hz. Peygamber'in "Rikzda humus (1/5 nisbetinde vergi) vardr" (Eb Ubeyd, el-Emvl, nr. 856-860) buyurduu, Hz. mer'in Medine dnda bulunan 1000 dinar altn parann 200 dinarn devlet adna beytlmle ald, Hz. Ali'nin de madenleri rikz diye isimlendirip, karlan maden paralarndan ve bulunan eski devirlere ait paralardan 1/5 nisbetinde vergi ald rivayet edilir (Eb Ubeyd, a.g.e, nr. 871, 874-875).

ZEKT

449

Rikzla ilgili hadis ve sahbe tatbikatn deerlendiren fakihler, bu terimin kapsam zerinde gr ayrlna dmlerdir. mam fi, mam Mlik ve Ahmed b. Hanbel'e gre rikz eski devirlerde yer altna saklanan ve slm devirde bulunan kymetli eya, hazine ve definedir. Madenler rikzn kapsamna girmez. Hatta mam fi rikz sadece Chiliye devrinde gmlm olan altn ve gme hasreder. Hanef fakihleri ise hem madenleri ve hem de eski devirlerde yer altna gmlp gizlenen her nevi kymetli eyay rikz mefhumu iinde mtalaa ederler. Rikz; eski devirlerde yer altna gmlen veya herhangi bir sebeple yer altnda kalan kymetli eyay ifade ettiinde, 1. Mevt (ilenmemi, sahipsiz) topraklarda veya sahibi bilinmeyen topraklarda bulunmu ise 1/5i vergi olarak alnr, kalan 4/5i bulana verilir. Mlk arazide bulunmu ise Hanefler'e gre 4/5i mlk sahibi veya vrislerine ait olur. Bu eyay gayri mslim tebaadan biri veya ocuk da bulsa durumda bir deiiklik olmaz. 2. Bulunan altn-gm ve kymetli eyann slm almet (mhr, yaz gibi) tamas halinde "lukata" hkmleri uygulanr. Bu halde bulunan eya bir sene mddetle -usulne uygun- iln edilir, sahibi kmazsa beytlmle teslim edilir. 3. Bu nevi bulunan eyann vergilendirilmesi iin cumhura gre nisab da aranmaz. mam fi nisab artn ileri srmtr. 4. Fakihler rikzn 1/5 nisbetinde vergiye tbi olabilmesi iin, bulunduktan sonra zerinden bir sene gemesinin art olmadnda gr birliindedir. Rikz ile ilgili hadislerde, alnan 1/5 nisbetindeki verginin zekt verilecek kimselere mi, yoksa fey kapsamnda dnlp zektn dnda kalan muhtelif devlet giderleri iin mi harcanaca hususunda aklk yoktur. Bu sebeple fakihler rikzn datm hususunda farkl grler ileri srmlerdir. mam fi rikzdan alnan 1/5 nisbetindeki verginin zekt verilecek kimselere sarfedileceini, Eb Hanfe, -bir gre gre- mam Mlik ve Ahmed b. Hanbel ise bu gelirin fey hkmlerine tbi olup zekt dnda, kamu hizmetlerine harcanacan savunmulardr. Rikz, yer altna gmlm altn, gm, hazine yani kenz ve define anlamna alndnda nemli bir devlet geliri saylmamaldr. nk bu eit

450

LMHAL

hazine ve antik eyann bulunup karlmas sk sk rastlanan bir olay deildir. Ancak, Hanef fakihlerine gre madenler rikz mefhumu iinde mtalaa edildiinden, rikzn vergilendirmesi byk nem tamaktadr. Hemen aada izah edeceimiz gibi, bu durumda hem kapsam genilemi olacak ve hem de maden vergi nisbetleri 1/5 olarak kabul edildiinden devlet gelirleri iinde nemli bir yekn tutacaktr. b) Madenler Arap yarmadasnda slm'n ilk devrinde maden iletmecilii ve ticareti pek gelimemi, bunun sonucu olarak maden vergi hukuku tatbikat da snrl saydaki uygulama rneine mnhasr kalmtr. Bu sebepten dolay da mctehidler hangi nevi madenlerin zekta tbi olduu, hangilerinin olmad konusunda farkl grler ileri srmlerdir. Hanef fakihlerinden Serahs (. 490/1090), maden vergi hukuku ynnden nemli olan aadaki taksim eklini verir. Yer altndan karlan madenler ksmdr: 1. Kat olup eritilebilen ve dkm yaplabilen madenler; altn, gm, demir, bakr gibi. 2. Eritilmeye elverili olmayan kat madenler; mermer, kire, kmr gibi. 3. Sv olup katlamayan madenler; cva, petrol gibi. Eb Hanfe ve arkadalarna gre, kat olup eritilebilen ve dkm yaplabilen altn, gm, demir, bakr gibi madenler vergiye tbidir. Eritilmeye elverili olmayan yakut, zmrt, mermer, kire gibi madenlerle, sv olup katlamayan civa, petrol gibi madenlerden vergi alnmaz. fi'ye gre, sadece altn ve gm madenleri zekta tbidir, bunlarn dnda kalan madenler zekta tbi deildir. Hanbel fakihleri ise, altn ve gm ile dier madenler arasnda herhangi bir fark gzetmemiler ve Bakara sresinin 267. yetinin genel anlatmndan hareket ederek, cinsi ne olursa olsun btn madenlerin zekta tbi olduu grn savunmulardr. Hanbel mezhebine gre, yerden kan btn madenler zekta tbidir. Bu madenlerden ister altn, gm, demir, bakr gibi eritilip dkm yaplabilir cinsten olsun, ister yakut, zmrt, srme gibi sert olup eritilemeyen madenler olsun, isterse zift, neft, petrol gibi sv halde bulunan madenlerden olsun, bir ayrm gzetilmeksizin hepsinden zekt alnr.

ZEKT

451

Gnmzde zellikle petrol gibi yer alt zenginlikleri sadece ahslar deil lke ekonomileri asndan da byk bir nem ve deer tamaya balamtr. Klasik dnem fakihlerinin madenlerin zekt veya vergiye tbi olup olmad konusundaki grleri, dnemlerinde bilinen ve elde edilen madenlerin o gnk ekonomik deeriyle ve toplum iin tad nemle yakndan balantldr. Zekt ve vergilendirmenin temelinde servetten pay alnp ihtiya sahipleri ve toplum yararna harcanmas olduuna, fakihler de daima bu ilkeyi korumaya altklarna gre, onlarn madenlerin zektyla ilgili grlerinin gnmze aktarlmas, bu ilke ve ereve dahilinde yaplmaldr. Bu itibarla Hanbel mezhebinin gr dorultusunda hareket edip, gnmzde btn madenlerin zekta tbi tutulmas gerektiini ifade etmek, dier mezheplerin grleriyle de esasta elimez. Bu anlay zektn ruhuna daha uygundur. 20 miskal altn olan zekta tbi tutup milyarlarca dolarlk kazan elde eden maden ve petrol iletmecisini zekttan muaf tutmak slm'n daima ngrd ve nem verdii adalet lsyle badamasa gerektir. Madenlerden alnacak zektn nisbeti konusu fakihler arasnda tartmaldr. Hanef mezhebi fakihleri madenleri rikz mefhumu iinde mtalaa ettiklerinden, rikzla ilgili hadise istinaden vergi nisbetinin 1/5 olaca, mam fi, Mlik ve Ahmed b. Hanbel ise madenlerden 1/40 (% 2.5) nisbetinde zekt alnaca grn benimsemilerdir. Madenlerin zekta tbi olabilmesi iin belli bir nisaba ulamas ve zerlerinden bir sene gemi olmas art mdr? Hanef mezhebine gre madenlerde nisab aranmaz. Bulunan veya ilenen maden az da olsa ok da olsa vergiye tbidir. nk maden rikzdr. Rikzda da 1/5 nisbetinde alnmas gerekli bir "hak" olduu hadisle belirtilmitir. Buna gre sahipli arazide eritilebilen ve dkm yaplabilen altn, gm, demir, bakr gibi bir maden bulunursa devlet 1/5 nisbetinde vergisini alr, kalan yani 4/5'i o arazi sahibine verilir. mam Mlik, mam fi ve Ahmed b. Hanbel'e gre ise madenlerin zekta tbi olabilmeleri iin nisab miktarna ulamas gerekir. Bu da hadislerle gsterilen altn ve gm nisabdr. Madenler bu kymetlere ulamadka zekta tbi olmazlar. Btn fakihler madenlerin zekta tbi olabilmeleri iin zerinden bir sene gemesinin art olmad grnde birlemilerdir. Maden, sahibi bilinmeyen arazide veya devlete ait topraklarda bulunursa yine devlet 1/5 payn alr, kalan 4/5'i bulana ait olur.

452

LMHAL

Hanefler'e gre madenlerden alnan 1/5 nisbetindeki vergi fey hkmne tbidir, dolaysyla kamu yararna olmak zere devlet giderleri iinde sarfedilir. Dier mezhep imamlarna gre ise alnan vergi zekttr ve Tevbe sresinin 60. yetinde gsterilen zekt sarf yerlerine harcanr. c) Deniz rnleri Bu konuda Hz. mer'den bir uygulama rnei aktarlr: Hz. mer Yal b. meyye'yi deniz kylarna mil olarak tayin eder. Yal deniz kysnda bulunan bir anber hakknda Hz. mer'den yazl gr ister. Hz. mer de ashapla istiareden sonra yle gr bildirir: "phesiz anber, Allah'n nimetlerinden biridir. Anberde ve onun gibi denizden karlan dier kymetlerde 1/5 (nisbetinde vergi borcu) vardr" (Eb Ysuf, el-Harac, s. 76). slm vergi hukukunun klasik dnemdeki nemli melliflerinden Eb Ubeyd de Emev Halifesi mer b. Abdlazz'in Umman miline, denizden karlan balklarn deeri gm nisabna ularsa, onlardan zekt tahsil etmesini emrettiini rivayet eder (el-Emvl, nr. 888) ve ad geen mctehid halifenin denizden karlan her trl kymetli eyann zekta tbi bulunmas grnde olduunu bildirir. Dnemlerinde denizden elde edilen rnlerin nemli bir yekn tutmad iin olmal, fakihler deniz mahsullerinin zekta tbi mallardan olmad grndedirler. Eb Ysuf ise denizden karlan inci, mercan gibi kymetli ss eyalar ile anber gibi kokularn 1/5 orannda vergiye tbi tutulmas gerektiini ileri srer.

F) HAYVANLAR
Kur'an'da hayvanlarn zekta tbi olduklarna aka temas eden herhangi bir yete rastlanmaz. Bununla beraber "Onlarn mallarndan sadaka (zekt) al..." (et-Tevbe 9/103) emrinin hayvanlar da iine ald dnlebilir. nk hayvanlar zellikle gebe toplumlarda belki de en nemli geim ve zenginlik aracdr. lde yaayan Araplar arasnda "mal" kelimesinin hayvan anlamna kullanlmas bu sebepledir. Hz. Peygamber'in hadislerinde, dier zekt mallar gibi hayvanlar da tafsiltl bir ekilde ele alnmtr. Kaynaklarn ittifakla haber verdiine gre Hz. Peygamber zekta tbi olan mallarla onlarn nisab ve nisbetlerini gsteren uzun bir vergi tarifesi

ZEKT

453

kaleme aldrm, fakat onu gereken yerlere gnderemeden vefat etmitir. Bu vergi tarifesi Hz. Eb Bekir ve mer devirlerinde uygulamaya konmutur (Buhr, Zekt, 37). Bu tarifnme (mektup) ve konu ile ilgili dier hadisler birlikte deerlendirildiinde, hayvanlarn zekt hususunda u sonulara varlr: 1. Hz. Peygamber sahbe ve tbin devirlerinde hayvanlardan deve, sr ve koyun zekta tbi tutulmutur. 2. Devenin nisab 5 deve, koyunun nisab 40 koyun, srn nisab da 30 sr olarak tesbit edilmitir. slm limleri ayrca keilerin koyun, mandalarn da sr nisab ve nisbetleri iinde zekta tbi olacaklar hususunda gr birliindedir. 3. Hz. Peygamber'in mektubunda zekta tbi olacak koyunlarn "sime" olmalar gerektii belirtilmitir. Sime, senenin ounu meralarda otlayarak geiren hayvanlara denilmektedir. Bunun karl olarak yemle beslenen hayvanlara "ma'lfe", ziraat, nakliyat gibi ilerde kullanlan hayvanlara da "mile" ad verilmektedir. Buna gre zekta tbi hayvanlarn; 1. Senenin ounu otlaklarda otlayarak geiren hayvanlar olmalar, besi hayvan olmamalar. 2. Ziraat, nakliyat vb. ilerde kullanlan (mile) hayvanlardan olmamalar gerekmektedir. Fakihlerin ounluu, hayvanlarn zekta tbi olabilmeleri iin bu iki artn aranmasnda ittifak etmilerdir. Ancak mam Mlik bu konuda ounlua muhalefet etmi, ister sime, ister besi, isterse altrlan hayvan olsun hepsinin zekta tbi olaca grn savunmutur. a) Develerin Zekt slm'n ilk devirlerinde hayvanlar iinde zellikle deve, gerek Arap yarmadas sakinleri gerekse buraya komu olan lke halklar iin ok nemli bir hayvan idi. Etinden ve stnden faydalanlr, tamaclkta kullanlrd. Bu itibarla gerek Hz. Peygamber zamannda, gerekse onu takip eden devirde, slm lkelerinin eitli blgelerine gnderilen emirnmelerde deve daima liste banda yer almtr. Hz. Peygamber'in hadislerinde develerin zekt nisbetleri yle gsterilmitir (Buhr, Zekt, 37-38):

454

LMHAL

5ten 9a kadar 10dan 14e " 15ten 19a " 20den 24e " 25ten 35e " 36dan 45e " 46dan 60a " 61den 75e " 76dan 90a " 91den 120ye "

1 adet 2 " 3 " 4 " 1 " 1 " 1 " 1 " 2 " 2 "

koyun " " " iki yanda dii deve yanda dii deve drt yanda dii deve be yanda dii deve yanda dii deve be yanda dii deve

Bu cetvel, Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridnden gelen uygulama rneklerine dayand iin slm limleri arasnda bu konuda bir gr farkll yoktur. Deve miktarnn bundan fazla olmas halinde zektn hangi l ve usule gre alnaca konusunda fkh mezhepleri farkl yntemler belirlemilerdir. Mesel Hanefler'e gre 121. deveden sonra tekrar batan balanr ve denecek zekt ilkinde olduu gibi hesap edilir. b) Koyunlarn Zekt Hz. Peygamber'in hadislerinde koyun nisbetleri ve bu nisbetlerde denecek zekt miktar aadaki ekilde gsterilmitir (Buhr, Zekt, 38): 1den 40tan 121den 200den 400den 39a kadar (zekttan muaf) 120ye " 1 koyun 200e " 2 " 399a " 3 " 500e " 4 "

c) Srlarn Zekt Sime olan srlarda zekt nisab 30 sr olup, bundan az iin zekt gerekmez. 30 srdan 40 sra kadar, zekt olarak iki yana basm erkek veya dii bir buza verilir. 40 srdan 60 sra kadar, yana girmi erkek veya dii bir dana verilir. Tam 60 sr olunca, birer yan bitirmi iki buza verilir. Sonra her otuz srda bir buza ve her 40 srda bir dana verilmek suretiyle hesap edilir. Zekt verme bakmndan sr ile manda arasnda fark yoktur ve bunlar bir cins saylr. Bir kimsenin 20 inek ve 10 mandas varsa, 30 srlk zekt nisabna sahip olmu kabul edilir.

ZEKT

455

d) Atlarn Zekt Hz. Peygamber'den "Sizi at ve klenin zektndan muaf tuttum" ve "Mslmana klesi ve atndan dolay zekt yoktur" (Buhr, Zekt, 45-46) anlamlarnda iki hadis rivayet edilmesine ramen, yine Hz. Peygamber'in bu umumi hkmden "reme amacyla bulundurulan sime atlar" istisna ettiini gsteren ve bu sonuncularn zekta tbi olacana iaret eden hadisler de nakledilir. Eb Ubeyd bu konuda iki farkl rivayeti yan yana zikretmitir. Bunlardan birine gre am'dan bir grup mslman Hz. mer'e mracaat ederek atlarndan zekt almasn istemiler, halife de sahbeyle istiareden sonra, bu istei -Hz. Peygamber ve Eb Bekir atlardan zekt almad gerekesi ilereddetmitir (Eb Ubeyd, el-Emvl, nr. 1364). Kart anlamdaki teki rivayete gre ise, amllar Eb Ubeyde b. Cerrh'a atlarndan zekt almas iin mracaatta bulunurlar; o da durumu Hz. mer'e bildirip halifeden konu ile ilgili yazl gr beyan etmesini ister. Hz. mer Eb Ubeyde'ye yazd cevab mektubunda "atlardan zekt vermek istiyorlarsa, bu zekt almasn ve onlarn fakirlerine datmasn" bildirir (Eb Ubeyd, el-Emvl, nr. 1365). Atlarda zekt tahakkuk edip etmeyecei konusunda gerek Hz. Peygamber, gerekse Hz. mer'den rivayet edilen hadislerden, Hz. Peygamber devrinde Medine ve civarnda atlarn deve kadar ok bulunmad, mslmanlarn at sadece savalarda kullanmak iin yetitirdikleri, ayrca ileride satp para kazanmak maksadyla topluca at besleme detinin henz yerlememi olduu anlalyor. Nitekim Hz. mer am'dan gelen bir grup mslmann, atlarndan zekt almas iin yaptklar teklifi -Hz. Peygamber ve Eb Bekir zamanlarnda benzer tatbikat olmad gerekesi ile- nce reddetmi, sonra olumlu karlam, daha sonra da, atlarn tamamen ticar gayelerle nesilleri elde edilmek iin yetitirildiklerini grnce, bu hayvanlardan zekt tahsili cihetine gitmitir. Fakihlerin ounluu, Hz. Peygamber'in "atlarn zekttan istisna edildiini" bildiren hadislerini esas alp, btn atlarn zekt istisnas olduu grn benimsemilerdir. Eb Hanfe ve rencisi Zfer'e gre ise, "nesli elde edilip ileride satlmak maksadyla, erkei diisi kark bir halde yaayan, senenin ounu otlaklarda otlayarak geiren (sime) atlar ya at ba 1 dinar veya paraya gre kymetlendirilerek, bu deeri zerinden 1/40 (% 2.5) nisbetinde zekta tbi tutulur." Burada unu belirtmeliyiz ki, slm fakihleri binek hayvan olan, nakliyatta kullanlan, sava iin yetitirilen ve senenin ounu besihanelerde

456

LMHAL

beslenerek geiren atlarn zekttan istisna edileceinde gr birliine vardklar gibi, -zhir hukukular mstesn- ticarete konu olan btn atlarn zekta da mevzu olacanda ittifak etmilerdir. O halde zekta mevzu olup olmayaca mnakaa konusu olan at, sadece nesli elde edilmek maksadyla, erkei diisi kark bir halde bulundurulan ve senenin ounu otlaklarda otlayarak geiren (sime) atlardr. Kanaatimize gre fakihler arasnda bu konuda ortaya kan ihtilfn sebebi, Hz. Peygamber zamannda bu hususta herhangi bir tatbikatn grlmemesidir. Yukarda da belirtildii gibi, Hz. Peygamber zamannda Arap yarmadasnda nesli elde edilmek ve nemlandrmak maksadyla, erkei, diisi bir arada at yetitirme gelenei henz yerlememi vaziyetteydi. O devirde atlarn zellikle savalarda kullanlmak iin yetitirildii bilinmektedir. Ancak Hz. mer devrinde zikredilen maksatla at yetitirilmeye balannca bu hayvanlar zerinde de zekt tatbikat balamtr. Hayvanlarn zekta tbi tutulmas konusunda Hz. Peygamber'in snnetinde, sahbenin tatbikatnda grlen rnekler ve bu rivayetler etrafnda oluan klasik fkh doktrini dikkatlice incelendiinde, hayvanlardan zekt alnmas hususunda o toplumun artlarna gre ortalama bir zenginlik snrnn belirlendii, bunun zerindeki zenginliin zekta tbi tutulduu grlr. Deve, sr ve koyunlardaki zekt alt snrnn o gnk artlar iinde belli bir ekonomik seviyeyi temsil ettii ve birbirlerine denk bir deer tad sylenebilir. Arazinin yamur suyuyla veya emekle sulanmasna gre zekt oranlarnda bir ayrm yapld gibi, evde beslenen hayvanlarn deil de mera ve yayla hayvanlarnn zekta tbi tutulduu grlr. Evde ailenen ihtiyac iin beslenen hayvanlarn zekttan muaf tutulmas, temel ihtiya maddelerinin zekt matrah dnda braklmas ilkesinin bir dier ifadesidir. Ticaret amacyla beslenen hayvanlarn ise ticaret mallarnn hkmne tbi olaca aktr. Hayvanlarn zekt ile ilgili bu hkmler konulurken de o toplumdaki yaygn ve bilinen hayvan trlerinin esas alnd ve onlar zerinden rneklendirme yapld gzden uzak tutulmamaldr. Gnmzde retimi yaplan ve srler halinde beslenen dier hayvan trlerinin bu ller iinde zektnn verilmesi gerekir.

ZEKT

457

G) SINA SERVET, YATIRIM ve RETM ve ARALARI

Hz. Peygamber tarafndan zerlerinden zekt alnan mallar incelendiinde, bu mallarn nm (artc, gelir getirici) vasfta olduklar grlr. Zekta tbi mallarda aranan bir art da o maln kiinin asl ve zarur ihtiyalarnn dnda olmasdr. Buna havic-i asliyyeden fazla mal denmektedir. Hz. Peygamber zektn varlktan verileceini buyurmu (Buhr, Zekt, 18) ashabna, nce aile fertlerine, sonra bakalarna infak etmelerini tenbihlemitir (Buhr, Zekt, 19). Zekta tbi mallarn iki temel zelliini bylece tesbit ettikten sonra, bu bilgilerin nda gelir getirici bina, nakil vastalar gibi mallarn, sanayi sektrndeki retim makinelerinin zekt konusunu tetkik edebiliriz. Bilindii gibi sanayi inklb ve onu takip eden sosyal ve teknik gelimelerden sonra atlyeler, fabrika ve iletmeler gibi yeni mallar ortaya kmtr. Bunlar retimde kullanlmak suretiyle birer gelir kayna olmakta, dolaysyla nm vasfa sahip bulunmaktadr. Bu mallar asl ihtiyatan, meslek alet ve takm tezgh cinsinden saymak mmkn deildir. Byle olunca, mezhep mctehidleri devrinde bulunmad iin klasik kaynaklarda haklarnda aklama yer almayan bu yeni gelir getirici mallarn zekta tbi olaca aktr. amz slm limleri de gelir getirici bu yeni mallarn zekta tbi olduunda gr birliine varm, ancak bunlardan nasl ve ne nisbette zekt alnaca konusunda farkl gr ve usuller ileri srmlerdir. Fakihler zekt mallarn konu alan nasslarn taabbd olmayp muallel, yani hkmn dayand vasfn bilinebilir olduunda gr birliindedir. Onlar Hz. Peygamber'in zekt tahsil ettii mallarda zektn farziyetine "illet" tekil eden vasfn nem olduunda ittifak etmilerdir. Fakihler terin hikmetini ve zektn gayesini de dikkate alarak ayn mterek illete, yani artc olma (nem) zelliine sahip baka mallar da zekta tbi tutmulardr. Ayrca fakihler, kiinin temel ihtiya maddelerinden olan marangoz, demirci gibi zenaat erbabnn el aletlerini, takm ve tezghlarn, oturulan evleri zekttan muaf kabul etmilerdir. Bu gelimelerden sonra, yukardaki nm olma zellii dikkate alnarak yle bir ayrm ortaya kmtr: 1. nsann temel ihtiyalarndan saylan mesken, sanatkrlarn ev aletleri, zekta tbi deildir. 2. Artc (nm) zellikte olan, gelir elde etmek iin edinilen mallar, bunlar zekta tbidir.

458

LMHAL

3. Hem temel ihtiyalardan saylan ve hem de artc zellie sahip olan kadnlarn ss eyas, altrlan hayvanlar gibi mallara gelince, fakihler bu nevi maln zekta tbi olup olmayacanda ihtilf etmilerdir. Onlar artc vasfta grenler zekta tbi klmlar, tabii ihtiyatan kabul edenler zekttan muaf tutmulardr. Zekt mallarnn, yukarda zikredilen l taksimi ve bu ayrma gre zekt uygulamas, fkhn tedvin devrinde artc, gelir getirici olarak tannmayan, fakat gnmzde retken ve gelir kayna olma zellii kazanan mallarn zekta tbi mallar grubuna katlmasn zorunlu hale getirmitir. Sanayide kullanlan makineler gelir getiricidir, nm mal saylr. Bu makineler marangozun, demircinin kulland el aletlerine kyas edilemez. nk marangoz ve demirci bizzat kendileri el aletleri, takm ve tezghlar ile alarak retim salarlar. Mctehid imamlar sanatkrlarn aletlerini hakl olarak- zekttan muaf tutmulardr. nk sanatkrlarn geimi iin bu aletlere ihtiyalar vardr. Yukarda bir ksm belirtilen bu ve benzeri gerekelerden hareket eden slm hukukular, sanayi sektrndeki yatrmlarn hangi usul ve lye gre zekta tbi tutulaca konusunda iki gruba ayrlmlardr. amz slm hukukularndan bir gruba gre, sanayi makineleri ve benzeri mallara yklenecek zektn nisbeti, bu mallar zira araziye, gelirleri de arazi mahsullerine kyasla belirlenir. Zekt bu mallardan deil gelirlerinden alnr. Byle olunca da zekt nisbetinin, saf gelirden % 10 veya gayri saf gelirden % 5 olmas gerekir. Muasr mslman yazarlar nezdinde, retim arac makine ve fabrikalarn gelirlerinin % 10 veya % 5 nisbetlerinde zekta tbi tutulmas gr, uygulama kolayl yn de dikkate alnarak, bir hayli arlk kazanmtr. Asrmz slm limleri arasnda bu konuda benimsenen ikinci gr, fabrika gelirlerinin, gelir sahibinin elindeki para ve ticaret mallarna kyaslanarak % 2.5 orannda zekta tbi tutulmas eklindedir. Ancak bu grupta yer alan grler arasnda da ayrntda baz farkllklar bulunmaktadr. 1965'te Kahire'de ve 1984'te Kveyt'te akdedilen konferans kararlarnda sna makinelerin saf gelirlerinden % 2.5 orannda zekt alnmas tavsiye edilmitir. ounluunu ada Msrl limlerin oluturduu bir grup ise, sanayi sektrnde dnen sermaye + gelirin % 2.5 orannda zekta tbi olmas gerektiini savunmulardr. Dier bir ifadeyle, sanayi sektrndeki retim

ZEKT

459

makinelerinin ve dier duran sermayenin dnda her trl giderlerin maliyet hesaplar yaplarak dnen sermayenin ve krn % 2.5 orannda zektnn verilmesidir. Bu gr sahipleri u gerekelerden hareket etmektedirler: 1. Sanayi sektrndeki retim makineleri ile zira araziler birbirine kyas edilemeyecek derecede farkl olduu iin, sanayi gelirlerini -arazi mahsullerine kyasla- % 10 veya % 5 zekta tbi tutmak uygun olmaz. Sanayi makineleri, topraktan farkl olarak altka eskir, ypranr, ksa aralklarla paralarn deitirmek zorunluluu ortaya kar. Gnmzn hzla gelien teknolojisi bu makinelerin tamamen yenilenmesini de zorunlu klar. Yeni yeni ortaya kan makineler daha az masraf ve i gc ile daha ok retim yapabilme kapasitesine sahip olunca -piyasada tutunabilmek iin- eskileri deitirmek zaruret haline gelebilir. Yllk amortisman bedelinin matrahtan dlmesi de, onun topraa kyas edilemeyeceini gsterir. Bugn aada aklayacamz, bir kanunun tand amortisman bedeli vardr, bir de makinenin belli bir kapasitede almas art ile, tahmin edilen ypranma pay vardr. Bu ikisine de niden zuhur eden yanma, bozulma ve yepyeni bir makine ile deitirme zaruretinin ortaya kmas dahil deildir. Ayrca sanayi yatrmlarn hem zekttan muaf tutuyoruz, hem de ikinci kere tekrar makine satn almak iin ihtiyat pay ayryoruz. 2. Toprak mahsulleri, zekt asndan, dier kr ve kazanlara benzemez. Toprak rnnn zekt hasat zaman bir kez verildi mi ticaret mal olmadka, yllarca ambarda da kalsa artk bir daha zekt verilmez. Sanayide sektre gre ylda 10-15 kere imalt yapan iletmeler vardr. Bu kyasa gre her imalt iin zekt demek gerekecektir. 3. slm tarihinde evlerin, hanlarn, hamamlarn ve hayvanlarn kiraya verilip elde edilen gelirden zekt verildiinin rnekleri vardr. Ahmed b. Hanbel'in bizzat kendi evini kiraya verip, kira gelirinin zektn verdii nakledilir. 4. Gnmzde sanayi sektr yatrmlarn, ticar yatrm ve faaliyetlere kyas etmek daha uygun grnmektedir. Gnmzde sanayi sektr -ticar yn daima ar basarak- ticaret sektryle i ie yrmekte, retilen mallarn en iyi artlarda pazarlanabilmesi iin tantm, reklam, paketleme, ambalaj gibi faaliyetlere gelirden byk paylar ayrlmaktadr. Bunlar hep ticar faaliyetlerdir. Sanayi sektrn araziye benzetmek doru sonular vermez.

460

LMHAL

Bu gr sahipleri netice itibariyle, sanayi sektrndeki faaliyetleri ticar faaliyetlere kyas ederler ve klasik zekt uygulamasndaki yerleik kurallar dikkate alnarak borlar, malzeme, iilik, retim, pazarlama, ynetim, finansman vb. giderlerin maliyet hesaplar yaplp karldktan sonra duran varlklarn zekttan muaf olduunu, dnen varlklarn ise net kr ile birlikte % 2.5 orannda zekta tbi olacan ifade ederler.

H) BNA ve NAKL VASITALARI GB GELR GETREN MALLAR

Klasik dnem fkh kaynaklarnda, oturulan evlerin ve binek hayvanlarnn insann temel ihtiyalarndan sayldn ve bunlarn zekttan muaf tutulduunu biliyoruz. Gerekten insann oluk ocuu ile snd ev veya apartman, ahs ii iin kulland nakil arac temel ihtiyalardandr ve bunlar artclk zelliine de sahip deildir. Oysa bugn kiraya verilen byk binalar, daireler, dkknlar, dn salonlar ile kara, hava, deniz tamaclnda kullanlan nakil aralarndan elde edilen gelirler, dnden farkl olarak gnmzde yaygn ve nemli gelir kaynaklar haline gelmilerdir. Bugn artk, temel ihtiyacn dnda, gelir elde etmek iin edinilen byk binalarla, kr amac ile iletilen nakil vastalarnda zektn vcb sebebi olan artclk vasf tahakkuk ettiinden konu muasr fkh yazarlar tarafndan ele alnarak tartlmtr. Bugn dnden farkl olarak yatrm amac ile byk binalar yaplmakta ve nakliye vastalar kullanlmaktadr. Bunlardan elde edilen gelirler arazi rnlerinden elde edilen gelirlerden ok fazladr. Deien artlar muvacehesinde bu yeni gelir kaynaklarna zekt konmas gerekir. Topran iletmek zere kiraya verenle, bina veya nakil vastalarndan gelir elde eden arasnda esasta bir fark yoktur. Zira araziye zekt ykleyip gelir getiren bina ve vastalar bu ykmllk dnda tutmak zekt mant asndan dil bir davran olmaz; zira arazi sahiplerine hakszlk edilmi olur. Ayrca bu durumun insanlar zira arazi sahibi olma yerine bina ve nakil vastas edinmeye tevik edecei ve bunun salksz bir gelime olaca da ortadadr. Muasr melliflerin ou bu eit yeni gelir kaynaklarnn zekta tbi olacanda ittifak etmekle birlikte bu mallardan hangi statye gre ve ne nisbette zekt alnaca hususunda farkl gr ileri srerler. Melliflerin konu ile ilgili grlerini iki grupta zetlemek mmkndr:

ZEKT

461

1. Akarlarn yanlzca gelirleri zekta tbidir. Bu zekt da elde edilen gelir nisaba ular ve zerinden bir kamer yl geince % 2.5 nisbetinde tahsil edilir. Bu grn gerekeleri unlardr: a) mam Mlik'ten ev kiralarnn alndktan sonra zerinden bir kamer yl gemedike zekta tbi olmayaca husususunda bir rivayet vardr. Ahmed b. Hanbel'den de bu konuda iki farkl gr nakledilmitir. Bunlardan biri, kira gelirinin zerinden bir yl geince zekt tahakkuk edecei ynnde, dieri ise, zira rnlerde olduu gibi, kirann tahsil edildii anda zektn tahakkuk edecei eklindedir. mer Nasuhi Bilmen de, yanlz kira bedellerini almak zere elde bulunan evlerden, dkknlardan vesair akarlardan, nakil vastalarndan zekt lzm gelmedii, bunlarn kiralarndan, nisab miktar olup zerlerinden tam bir sene getii takdirde zekt verilecei grndedir. ada limlerden, gelir getiren bina ve benzerlerinin bu gelirlerinin, "elml'l-mstefd"a benzetilerek zerlerinden yl gemeden zektlarnn denmesi gerektiini savunanlarn bulunduunu da belirtmek gerekir. slm Konferans Tekiltna bal slm Fkh Akademisi'nin 1985 tarihli ikinci dnem toplantsnda alnan karar ise yledir: Kiraya verilmi arazi ve tanmazlarn mlk deeri zerinden zekt vermek gerekmez. Bunlarn yllk gelirinden nisab miktarn bulmas ve dier artlarn da gereklemesi halinde, yl sonunda % 2.5 orannda zekt verilir. 2. Gelir getiren bina, vasta ve benzerini zira araziye kyas edip bunlarn saf gelirlerinden % 10 veya gayri sfiden % 5 nisbetinde zekt alnr. Hz. Peygamber ve sahbe dnemindeki zekt uygulamas ierik ve ama ynyle incelendiinde, ev, dkkn gibi tanmazlarn ve nakil aralarnn kira gelirinin, arazi rnlerine kyas edilmesi tutarl grnmektedir. Bu durumda mal sahibinin yllk kira geliri, kiralanan iin yapmakta olduu mtat harcamalar ve yllk temel ihtiyalar karl ktktan sonra nisab miktarn bulmakta ise, bu miktarn % 10'u zekt olarak aydan aya denir. Yln dolmas veya zerinden bir yln gemesi beklenmez. Ancak Din leri Yksek Kurulu, kira gelirlerinden %10 deil de %2,5 orannda zekat verilmesi ynnde gr belirtmektedir.

462

LMHAL

I) MAA, CRET ve SERBEST MESLEK KAZANLARI

Dar anlamda maa bir hizmet mukabilinde alan kimseye verilen aylk crettir. cret de emein ve hizmetin fiyatna, sat bedeline denir. Serbest meslek kazanlar da geici veya devaml olarak her trl serbest meslek faaliyetlerinden doan kazanlardr. Memur maalar, ii cretleri, doktor, mhendis, avukat, terzi, berber gibi serbest meslek sahiplerinin kazanlarnn zekt konusunda iki gr vardr. Klasik kaynaklardaki bilgileri deenlendiren ve onlardan hareketle baz sonulara ulaan amzdaki bilginlerin bir ksmna gre, cretlilerin ve serbest meslek sahiplerinin gelirlerinin toplam nisaba ular ve zerinden bir yl geerse, ihtiyalar giderilip borlar dldkten sonra % 2.5'u zekt olarak verilir. Bu gr sahipleri bir maln zekta tbi olabilmesi iin zerinden bir kamer yln gemi olmas gerektii noktasndan hareket ederler. Eb Ubeyd, Hz. Eb Bekir'in devlet gelirlerinden hak sahiplerine at adyla maa (veya devlet gelirlerinden pay) verirken onlara zerinden bir sene geen mallar olup olmadn sorduunu, mkellefler msbet cevap verirlerse, datt maatan, o mallarn zektn aldn, Hz. Osman'n da ayn uygulamada bulunduunu, Hz. Ali'nin "Kiinin yeni kazand malnn zerinden bir sene gemedike, o malda zekt tahakkuk etmez" dediini, Abdullah b. Mesd'un da ayn anlamda fetva vermi olduunu rivayet eder (el-Emvl, nr. 1122, 1125-1129). Bu rivayetleri deerlendiren Eb Ubeyd, Hulef-yi Ridn'in devlet gelirlerinden hak sahiplerine dattklar atdan hemen zekt tahsil etmediklerini, fakat onlarn zekt tahakkuk eden dier mallarnn zekt borlarn, bu tahsisattan kesmi olduklarn syler (el-Emvl, nr. 564). kinci grup bilginler ise, bu tr gelirlerin zekta tbi tutulmas iin bir senelik srenin gemesini gereksiz grrler. Onlara gre, maa, cret ve serbest meslek kazanlar kaynaklarda zikri geen ml-i mstefd yani miras, ba, mkfat gibi yollardan gelen gelirlere benzerler. Dier taraftan, kaynaklarda bn Abbas, Muviye ve mer b. Abdlazz'in yeni kazanlan maldan, sene geme art aramadan zekt tahsil ettikleri rivayet edilir (el-Emvl, nr. 1132-1133).

ZEKT

463

Eb Ubeyd'e gre bn Abbas'n konu ile ilgili fetvasnda kastedilen toprak mahsulleridir. Yani sene gemeden zekt verilecek olan toprak mahsulleri zektdr ki "hasat zaman" denir. Medineliler arazi mahsulne "emvl" adn verirler. bn Rd'n de iaret ettii gibi ml-i mstefdn yani miras, ba, mkfat gibi gelirlerin kazanld anda zektnn denip denmeyecei hakknda Hz. Peygamber ve sahbeden ak bir rivayetin bulunmad dorudur. Bu sebeple de birinci grup fakihler klasik izgiyi takip ederek altn, gm, ticaret mallar ve hayvanlardan zekt alnmasnda l olan "maln zerinden bir yl gemesi" artn maa, cret, serbest meslek kazanlar iin de geerli saymlardr. Eski dnemlere oranla ekonomik artlarn bir hayli deitii, enflasyonun deta kanlmaz olduu ve tketimin giderek artt gnmz toplumlarnda ii, memur ve serbest meslek sahiplerinin zekt vermesi iin ihtiya fazlas gelirlerinin zerinden bir yln gemesi gerektiini sylemek fazla gereki deildir. Belki daha uygun olan, bu tr dzenli geliri olan kimselerin asl ve temel giderlerini, bu amal tasarruf ve borlarn dtkten sonra, arta kalan gelir yl sonu itibariyle toplandnda nisab miktarna ulayorsa, yln tamamlanmasn beklemeden aylk gelirinden dzenli olarak % 2.5 orannda zekt vermesidir. Asl ve temel giderler, yukarda izah edilen havic-i asliyye erevesine giren hususlardr. Din leri Yksek Kurulu, maa ve benzeri standart gelirlerin, dier gelirlere katlarak nisap miktarnn zerinden bir yl getikten sonra zekat verilmesi gerektii grndedir.

J) HSSE SENED
Hisse senedi bir anonim irketin sermayesinin birbirine eit paylarndan bir parasn temsil eden ve kanun ekil artlarna uygun olarak dzenlenen hukuken kymetli evrak hkmnde bir belgedir. Tahvil gibi bir bor senedi deil, bir ortaklk ve mlkiyet senedidir. irket yaad ve kr ettii mddete sahibine gelir getirir. Hisse senedinin sahibine salad bu gelire temettu (kr pay) denir. Hisse senetleri tedavl kabiliyetlerine, irket krna, itiraklerine ve sermayeyi temsil edip etmediklerine gre muhtelif nevilere ayrlr. Hisse senetlerinin trl deeri vardr: 1. Nominal deer: Hisse senedinin zerinde yazl deerdir. Baz lkelerde hisse senetleri nominal deer tamaz. lk defa piyasaya karlrken

464

LMHAL

ihra eden kuruluun, arz ve talebi gz nnde bulundurularak kararlatrd bir ihra fiyat ile sata sunulurlar. 2. hra deeri: Hisse senetlerinin nominal deerin altnda veya stnde bir deerle ihra edilmesidir. hra edilen bir hisse senedinin bu deerde kalp kalmayacan zamanla piyasa artlar tayin edecektir. 3. Piyasa deeri: Piyasada arz ve talebin oluturduu deerdir. Hisse senedi bir ticar iletmenin tmnn (arsas, binalar, fabrikas, makineleri, demirba, paras, bor ve alacaklar, dier iletmelerdeki itirak paylar, ihtir ve patentleri dahil olmak zere) btn madd ve mnev varlnn belli

bir parasn temsil eden bir mlkiyet senedidir. Bir irketin hisse senedini alan kimse, o iletmenin aktif ve pasifindeki her eye ortak olur. Bu husus kapal irketlerden halka ak irketlere doru gidildike derece derece farkllk gsterir. Be alt ortakl bir aile anonim irketinde ortaklar hisse senetlerinin kendilerine tand tm haklarn bilinci iindedir. Fakat irket halka aldka ve byyp ortak says arttka, hisse senetleri temsil ettikleri haklardan ayr bir kiilik kazanmaya balar. Hisse senedi hamilleri hisse senetlerini uzun vadeli yatrm yapmak iin bile alm olsalar, artk hisse senetleri onlar iin bir iletmenin aktif ve pasifindeki tm varlklar ve haklar temsil eden bir belge olmaktan kar, bizzat kendisi bir mal haline gelmeye balar. Eer portfy sahibi devaml bir yatrm iin deil de, zaman iindeki deer artlarndan yararlanmak amacyla yatrm yapmsa, hisse senetleri iyiden iyiye bir mal haline gelir, artk onlarn neyi ve hangi haklar temsil ettii dnlmez. Gnlk hayatta asl para olmamakla birlikte hisse senedi, tahvil vb. aktif unsurlarn para gibi tedavl etmesi, muasr slm limlerini megul etmitir. Bu konuda l952 ylnda am'da yaplan bir toplantda limler; tr ne olursa olsun ve ne maksatla elde bulundurulursa bulundurulsun, btn hisse senetlerinin ticaret mal olduu ve onlar gibi zekt hkmlerine tbi tutulmas gerektii kanaatini serdetmilerdir. nk hisse senetleri ve tahviller ticareti yaplp kr elde etmek iin elde bulundurulur. Nominal deerleri ile sermaye piyasasndaki deerleri de daima farkldr. Bu itibarla hisse senetleri ve tahviller birer ticaret maldr ve ticaret mallarna uygulanan lyle zekta tbi olmaldr. Hisse senetleri menkul kymetler borsasnda alnp satlmak ve bylece ticareti yaplp kazan elde etmek iin bulunduruluyorsa, ticaret mallar gibi ilem grrler, rayi bedelleri zerinden % 2.5 orannda zekta tbi olurlar.

ZEKT

465

Hisse senetleri, kr elde etmek iin deil, yatrm yapmak ve bunun gelirini (temettu) elde etmek iin alnm ise yine ayn ekilde rayi bedel + gelirleri % 2.5 orannda zekta tbi olurlar, ancak bu durumda zekt dorudan irketten tahsil edilir. 1965 ylnda Kahire'de yaplan ikinci konferansta konu tekrar gndeme gelmi; hisse senetleri ve tahvillerin alnp satlmak suretiyle ticareti yaplmak iin elde bulundurulduunda ticaret mallar gibi % 2.5 nisbetinde zekta tbi olmas, srf yatrmda bulunulup, bunun gelirinden yararlanmak amac ile alnmsa -zira araziye kyasla- saf gelirinden % 10 zekt alnmas, bu ikinci durumda hisse senetlerinin zektnn irket tarafndan verilmesi gerektii belirtilmitir. nk irketler yatrmclarn zekt borlarn temettularndan kolayca karp, kalann kr olarak verebilirler. 1984 ylnda Kveyt'te yaplan "I. Zekt Kongresi"nde hisse senetlerinin zektnn, irketin tznde gerekli dzenlemeler yaplp genel kuruldan bu ynde karar karldktan sonra, hisse sahiplerinin de rzlar alnarak irketler tarafndan denmesi tavsiye edilmitir. Bu tavsiye karar, mam fi'nin ortaklk prensibinin dier mallara temiline istinat etmektedir. Ayn kararda eer irketler zekt -u veya bu sebeple- demezlerse onlarn yllk btelerinde her hisse sahibine den zekt miktarn gsterip bildirmeleri tavsiye edilmitir. Konferansn tavsiye kararlarnda u hususlar da yer almtr: 1. irket, mallarnn zektn demise artk hisse sahiplerinin ayrca zekt demeleri gerekmez. 2. irket, mallarnn zektn dememise her hisse sahibinin hissesine den zekt aadaki ekillerde demesi gerekir: a) Hisse sahibi, hisse senedini srf ticaretini yapmak iin almsa onun zekt vcb tarihindeki piyasa deeri zerinden % 2.5 orannda denmelidir. b) Gelirinden yararlanmak amac ile almsa; limlerin ounluuna gre, elde ettii geliri dier mallarna katar, nisab ve bir yl bekleme art gereklemise % 2.5 orannda zekt der. Bu suretle sorumluluktan kurtulmu olur. Baz limler de sanayi sektrndeki yatrm gelirini zira araziye kyas ettiinden, onlara gre ise geliri elde eder etmez % 10'unu zekt olarak der.

466

LMHAL

slm Fkh Akademisi'nin 6-11 ubat 1988 tarihleri arasnda Suudi Arabistan'n Cidde ehrinde gerekletirdii drdnc dnem toplantsnda, "irket hisselerinin zekt" konusunda akademiye gelen aratrmalar incelendikten sonra u kararlar alnmtr: 1. Hisselerin zektn vermek sahiplerine der. Ancak irketin tznde aka belirtilmi, genel kuruldan bu ynde bir karar alnm, ilgili lke hukukunda irketler, zektlar hesaplayp karmakla ykml tutulmu veya hisse sahibi hisselerinin zektn hesaplayp karma yetkisini irket ynetimine brakmsa, irket ynetimi hisse sahiplerini temsilen zekt karr. 2. Gerek ahslar mallarnn zektn nasl hesaplayp karyorsa irket ynetimi de hisselerin zektn o ekilde karr. Yani, hissedarlarn mallarnn btn tek bir ahsn mallar mesabesinde kabul edilir; bunlarn zekt belirlenirken, zekta tbi maln eidi, nisab, alnacak miktar vb. bakmndan gerek ahsn zektnda gzetilen esaslara uyulur. Bu ilemler, karm (hulta) prensibini btn mallara temil eden fakihlerin grne dayanmaktadr. Kamu hazinesi hisseleri, hayr vakf hisseleri, hayr kurumlar hisseleri ve gayri mslimlerin hisseleri gibi zekt dmeyen hisselerin pay zektn tarhnda esas alnacak miktarn dnda tutulur. 3. irket, herhangi bir sebeple mallarnn zektn vermemise hissedarlarn kendi hisselerinin zektn vermeleri gerekir. Hissedarn, irket iaret edilen ekilde mallarnn zektn vermi olsayd kendisine ait hisselere ne kadar zekt isabet edecek idiyse, irket hesaplarndan renmesi mmknse, onu esas alarak hisselerinin zektn verir. nk hisselerin zektnn belirlenmesinde kriter budur. Hissedarn bunu renememesi durumunda ise: Eer ticaret maksadyla deil de sadece hisselerin yllk krndan (temettu) yararlanmak iin irkete hissedar olmu ise gelir getiren mallarn zekt gibi bunlarn zektn karr; slm Fkh Akademisi'nin ikinci dnem toplantsnda "kiraya verilmi tarmsal olmayan arazi ve tanmazlarn zekt"na ilikin ald karara paralel olarak bu hisselerin sahibi, hisselerinin asl deil onlarn geliri zerinden zekt vermekle ykmldr. Bu da krn tahsili tarihinden itibaren bir sene sonra -dier zekt artlar tahakkuk etmise ve zekta mani bir durum da yoksa- krkta birdir.

ZEKT

467

Eer hissedar, ticaret maksadyla hisse edinmise, bunlarn zektn ticaret mallarnn zekt gibi verir. Bir yl getiinde hisseler mlkiyetinde bulunuyorsa piyasa deeri zerinden, piyasann bulunmamas durumunda ise bilirkiinin takdir edecei deer zerinden % 2.5 olarak zekt verir. Ayrca, elde edilmise, hisselere ait krn da bu oranda zektn verir. 4. Hissedar, sene iinde hisselerini satmsa, bunlarn bedelini dier mallarna ilve eder ve senesi dolduunda, birlikte zektn verir. Alc ise, satn ald hisselerin zektn yukarda belirtildii ekilde verir. Hisse senetlerinden elde edilen gelir amzda ortaya km yeni bir konu olduundan, ada limler arasnda bu gelirin klasik dnemdeki hangi tr mala ve gelire kyas edileceinde farkl grler ortaya kmtr. Hisse senetlerinin zektnn nasl ve hangi lye gre verilecei konusundaki farkl nerilerin gndeme gelmesi bundan kaynaklanmaktadr. Bu tartmalardan anlaldna gre; 1. ada limler menkul kymetler borsasnda alnp satlmak ve bylece ticareti yaplarak kazan elde etmek amacyla alnan hisse senetlerinin tr ne olursa olsun % 2.5 orannda zekta tbi olacanda gr birliine varmlardr. 2. Ticaret maksadyla deil de, sadece yatrmc sfatyla hisselerin yllk krndan (temettu) yararlanmak iin hisse senetleri alnmsa bunlarn gelirlerinin de zekta tbi olaca ittifakla kabul edilmitir. 3. Hisse senetlerinin tr ne olursa olsun ve ne maksatla elde bulundurulursa bulundurulsun kymetli evrak olarak % 2.5 orannda zekta tbi olup olmayaca, ayrca temettu iin elde bulundurulan hisse senetlerinin krndan ne nisbette zekt verilecei ihtilf konusu olmutur. Baz limler bu temettunun -dier artlar da gerekletiinde- % 2.5 orannda zekta tbi olmas gerektiini savunmu, bazlar da sna irket hisse senetlerinin kendileri zekttan muaf olmakla beraber gelirlerinin 1/10 veya 1/20 nisbetinde zekta tbi olmas gerektiini ileri srmlerdir. Bu konuda yle bir neri getirilebilir: l. Hisse senetleri, trleri ne olursa olsun, sermaye piyasalarnda alnp satlmak ve bu surette ticareti yaplmak amacyla alnm ise, vcb tarihinde sermaye piyasasndaki deeri zerinden % 2.5 orannda zekta tbi olmaldr. nk hangi tr mal ticareti yaplmak iin elde bulunduruluyorsa, o mal ticaret mallar zekt hkmlerine tbidir. Bu hususta -zekt kapsamn daraltan-

468

LMHAL

larn dnda- farkl gr ileri sren olmamtr. Buna gre speklatr sfatyla sermaye piyasalarnda hisse senedi alp satanlar -ticaret sektrnde alan her mkellef gibi- hisse senetlerinin piyasadaki deerleri zerinden, nisab ve yl geme (havl) artlar gerekleince % 2.5 orannda zektlarn demeleri gerekir. nk portfy sahibi devaml bir yatrm iin deil, zaman iindeki deer artlarndan yararlanmak, yani hisse senetlerinin ticaretini yapmak iin onlar almtr. Artk bu hisse senetleri tam bir ticaret meta haline gelmitir. Onlarn neyi ve hangi haklar temsil ettii dnlmez. 2. Eer hisse senetlerini yatrmc sfatyla elinde bulunduruyorsa, hisse senedinin satn ald deeri + gelirinden, o hisse senedini ihra eden irketin zekta tbi olmayan mal varln -yllk bilanodan renerek- karp, geriye kalan meblan % 2.5 orannda zektn vermelidir. nk hisse senedi, yukarda da akland gibi, bir ticar iletmenin tmnn (arsas, binalar, makineleri, demirba, paras, bor ve alacaklar vb.) btn madd ve mnev varlnn belli bir parasn temsil eden bir mlkiyet senedidir. Bir irketin hisse senedini alan kimse, o iletmenin aktif ve pasifindeki her eye ortak olur. Geri hisse senedi hamilleri onlar uzun vadeli yatrm yapmak iin alm olsalar da, artk hisse senetleri onlar iin bir iletmenin aktif ve pasifindeki tm varlklar ve haklar tam temsil eden bir belge olmaktan kmtr. Fakat yatrm niyetiyle elde bulundurulduundan dolay hl mlkiyet senedi zelliini korumaya devam ederler. Bu itibarla mlkiyetin satn alnan deeri + gelirinden, zekta tbi olmayan mal varlklar karlarak kalan % 2.5 orannda zekta tbi olmaldr. Hisse senetlerinin zektn, onlar ihra eden irketler de verebilir, hisse sahipleri de verebilir. irketler hisse senetlerinin zektn verirse -yukarda iaret ettiimiz- mam fi'nin ortak maln zekt ile ilgili ictihadna, hisse senetlerinin zektn fertler verirse bu konuda Hanefler'in ortaya koymu olduu prensibe uyulmu olur. Ancak hisse senetlerinin zektn irketler verirse, irketin tznde bu durumun aka belirtilmi, genel kurulda bu ynde bir karar alnm, hisse sahibi hisselerinin zektn hesaplayp karma yetkisini irket ynetimine brakm olmaldr.

ZEKT

469

V. ZEKTIN DENMES
Yukarda zektn vcb ve shhat artlar ile hangi mallardan ne oranda verilmesi gerektii zerinde duruldu. imdi ise bu zektn ne zaman ve ne ekilde denecei zerinde durulacaktr.

A) ZEKTIN DENME ZAMANI

Fakihler artlar gerekleen malda zektn derhal (fevr) yani sene biter bitmez denmesi gerektiinde gr birliine varmlardr. nk malda gerekleen zekt borcu, artk kul hakkdr. Bu borcun denmesini -zrsz olarak- geriye brakmak ciz deildir. Hanef mezhebinde fetvaya esas olan gr bu olduu gibi, mam fi, mam Mlik ve Ahmed b. Hanbel'in gr de bu yndedir. slm'da prensip olarak ibadetler hemen yerine getirilmesi istenen bir husustur. nk Cenb- Allah, "Hayrlar( ilemede) yar yapnz" (l-i mrn 3/133) buyurur. Btn hayr ilerinde acele etmek vldne gre, malda gerekleen fakir hakknn bir an nce hak sahiplerine denmesi de vlmeye deer bir itir. Altn, gm ve parada, ticaret mallar ve hayvanlarda zekt, bir kamer yln tamamlanmas ile farz olur ve bu mallardan zekt her senede bir defaya mahsus olmak zere denir. Toprak rnlerinden zekt, senede ka kere rn alnrsa o kadar verilir. Yani bir araziden bir senede iki kere mahsul alan kii iki kere zekt verir. Toprak rnlerinde zektn vcb vakti konusunda farkl grler bulunmakla birlikte arlkl gr, bunun hasat esnasnda olduu ynndedir. Bununla birlikte olgunlamaya balad andan itibaren takriben hesaplanp verilebilecei gibi, hasattan ksa bir mddet sonra vermek de mmkndr. Toprak rnleri hasattan sonra sahibinin kusuru olmakszn helk olsa veya alnsa zekt der. Bu tarihleme meyveler iin de geerlidir. fi, Mlik ve Hanbeller madenlerde zektn, nisab miktar maden istihsal edilmesiyle, Hanef ve Hanbeller de balda zektn, nisab miktar bal elde edilmesiyle vcip olaca grndedir. Ancak toprak rnlerinden zekt, ekinler srlmeden, meyveler de toplanmadan alnmaz. Grld gibi toprak rnlerinden zekt tahsili gne takvim sistemine gre "hasat zaman"; hububat harmanlanp sapndan karlnca, meyveler toplannca yaplmaktadr. Madenlerin de elde edilince zekt denmektedir.

470

LMHAL

Bunlarn dndaki mallar; altn, gm, para, ticaret mallar ve hayvanlar ise zerinden bir kamer yl gemekle zekta tbi olmaktadr. Acaba bu ikinci grup mallarn zekt borlarn mkellef isterse sene dolmadan da verebilir mi? Veya bunun aksi olarak zekt borcu ertesi yla tehir edilebilir mi? Hz. Ali'den rivayet edilen bir hadiste Hz. Peygamber, amcas Abbas'n zektn vaktinden nce deyip deyemeyeceini sormas zerine ona deyebileceini sylemi, Abbas da iki senelik zekt borcunu pein demitir (Eb Dvd, Zekt, 22, 37; bn Mce, Zekt, 7). Fakihlerin ounluu, bu uygulamadan hareketle, zektn vcb sebebi nisab bulunduu takdirde kiinin zektn vaktinden nce deyebileceini sylemilerdir. Eb Hanfe, fi ve Ahmed b. Hanbel bu grtedir. mam Mlik ile Dvd ez-Zhir ise, mal ister nisaba ulasn ister ulamasn vaktinden nce zektnn verilmesinin ciz olmad grndedir. Bu iki mctehide gre, sene geme art (havl) nisab gibi zektn vcb artlarndan olup, nasl namaz vaktinden nce klnmazsa zekt da vaktinden nce denemez. Zektn zamannda denmesi, ihtiya sahiplerinin haklarn dorudan ilgilendirdiinden, mkellefin hakl ve geerli bir sebep bulunmakszn zekt borcunu geciktirmesi doru bulunmaz. Hatta fkh kitaplarnda, zaruret olmakszn zekt vaktinde demeyen kiinin ahitliinin kabul edilmeyecei, onun bu fiiliyle tpk, istendiinde emaneti sahibine iade etmeyen emaneti konumunda olaca ifade edilerek zektn vaktinde denmesinin nemi vurgulanmak istenmitir. slm'daki "kolaylatrma" prensibine uyarak zekt borcunun mkul bir sre geciktirilmesi cizdir. Mesel zektn yerine ulamasn temin gayesiyle daha muhta fakirleri aramak, gurbette olan fakir akrabaya zekt gndermek veya zekt malna o anda mkellefin ihtiyacnn bulunmas, daha sonra borcunu demesi halinde iktisad bir skntdan kurtulmasnn sz konusu olmas gibi sebeplerle zekt borcunun denmesi bir sre geciktirilebilir. Ancak bu erteleme sresi iinde zekt mal telef olursa, tahakkuk eden zekt miktarn der. nk zekt borcu domu, mkellef verme imknna da kavumu, ama herhangi bir sebeple demeyi geciktirmitir. Hz. mer'in, ktlk ylnda g duruma den zekt mkelleflerinin zekt borlarn ertesi yla erteledii rivayet edilir. Fakihlerin ounluu Hz. mer'in bu uygulamasn esas alarak zekt borcunun denmesinde byle bir ihtiyatan dolay erteleme yaplabilecei grne varmlardr. Ancak Ahmed

ZEKT

471

b. Hanbel ve baz Mlik fakihleri ise durum ne olursa olsun zekt borcunun ertelenemeyecei grndedir. teden beri mslmanlar zekt borlarn rahmet ay olan ramazan aynda demeyi det haline getirmi iseler de, zektn denmesi iin tayin edilmi bir gn veya ay yoktur. Aslolan, vcb artlar gerekleince zektn denmesidir. Bir malda zekt borcu doduktan sonra, bu bor denmeden nce o mal alnmak, kaybolmak, gasbedilmek gibi yollarla helk olsa; mkellef ister deme imknna sahip olsun veya olmasn, Hanefler'e gre zekt borcu der. Fakat bu mal ba veya sat yoluyla tketirse zekt borcu dmez, zektn vermesi gerekir. Fakihlerin ounluuna gre ise bu durumda zekt borcu dmez. Mkellefin onu yeniden demesi gerekir. Ancak mam Mlik'e gre, telef olduklarnda hayvanlarn zekt denmez. Hanefler, zektn mkellefin niyetiyle eda edilen ve niybet kabul etmeyen bir ibadet olduunu ileri srerek, mkellefin lmesiyle zekt borcunun da deceini sylemilerdir. Ancak len vasiyet etmise mirasnn te bir miktarndan zekt borcu denir. Vasiyet etmemi ise mal vrislerine intikal eder. Fakat, vrisleri deme mecburiyetinde deillerdir. Ama derlerse bu nfile bir sadaka yerine geer. nk zekt bir ibadettir. Her ibadet gibi niyetle eda edilir. Borlunun lmesi sebebiyle niyet olmadndan bor da der. Hanefler zekt borcunu demeden len kimsenin, namaz, orucu terkederek len kimse gibi gnahkr ve borlu olarak ld ve geride kalanlarn onu bu bortan kurtaramayaca grndedirler. Zektn niyete dayal bir ibadet olma vasfndan ok ihtiya sahiplerinin hakkn ilgilendiren ynn n planda tutan cumhura gre ise, zekt borcu mkellefin lm ile ortadan kalkmaz. Aksine len vasiyet etmese de terikesinden denir. Namaz ve oru beden ibadetlerdir. Onlarn yerine getirilmesi iin bakasn vekil tayin etmek mmkn deildir. Mal bir ibadet olan zektta ise veklet geerlidir. ocuk ve akl hastasnn mallarndan velileri nasl zekt demekle mkellefse lenin vrisleri de onun zekt borcunu demekle sorumludur.

472

LMHAL

B) ZEKTIN DENME EKL

Zekt bir ibadet olduu iin, kural olarak dorudan mkellef birey tarafndan yerine getirilir. Fakat zektn mal ynnn bulunmas, giderek dzenli bir organizasyona ihtiya duymas ve kurumsallamas, zaman iinde bu mal ibadetin byk bir organizasyon (devlet aygt) tarafndan yerine getirilmesini veya o aygt tarafndan denetlenmesini gerekli hale getirmitir. Zekta fakirin zengin bireylerin malndaki hakk gzyle baklmas da zekt organizasyonuna devletin girmesinde bir etken olmutur. Bu kurumun dzenli bir ekilde ileyiinin ancak devlet tarafndan salanabilecei gr yaygnlk kazanmtr. Bu bakmdan slm toplumlarnda, zekt zengin bireylerden alp hak sahiplerine datma iini teden beri devlet stlenmi ve bylece zektn toplanmas ve datlmas kamu hukukunun bir paras olmutur. Ayrca Kur'n- Kerm'de, Hz. Peygamber'e zenginlerin mallarndan zekt almas emredilmi (et-Tevbe 9/103), bu ilerde grevli personele ve'l milne aleyh (zekt iinde alanlar) ifadesi ile iaret edilmi ve onlara bu grevlerine karlk olmak zere, zekt gelirlerinden pay denmesi gerektii belirtilmitir (et-Tevbe 9/60). Bu iki yet, zektn toplanp hak edenlere datlmas iinin devlet tarafndan ele alnmasnn gerekli bir grev olduunu gstermektedir. Hz. Peygamber'in "Onlara syle, Allah mallarnda zekt farz kld. Bu zekt zenginlerinden alnr ve fakirlerine verilir" (Buhr, Zekt, 1) diyerek Muz b. Cebel'i Yemen'e zekt toplamak zere gndermesi de bu anlamda deerlendirilebilir. Hz. Peygamber'in sz ve uygulamas, Hulef-yi Ridn ve daha sonraki devirlerde izlenmi, zekt tahsil ve datm ii genellikle devlet memurlar tarafndan yaplmtr. Ancak gerek Hz. Peygamber gerekse Hulef-yi Ridn devirlerinde mkelleflerin mallarnn zektlarn kendiliklerinden getirip devlet yetkililerine verdiinin de birok rnei vardr. leriki devirlerde fakihler zekta tbi mallar; "el-emvl'l-btna" (gizli mallar) ve "el-emvl'z-zhire" (ak mallar) olmak zere iki ana grupta ele almlar ve bunlarn tahsil edilmesinde farkl iki yol izlenmitir. Hanefler, Hz. Osman dnemindeki uygulamay esas alarak, ak mallardan alnacak zektn toplama ve datm yetkisinin devlete ait olduu, gizli mallarn zektnn ise bizzat mkellef bireyler tarafndan denecei eklinde bir yaklam benimsemilerdir.

ZEKT

473

filer, gizli mallarn zektnn bizzat mkellef birey tarafndan denecei grnde Hanefler'le birleir. Fakat, ak mallarn zekt konusunda biri bunun devlet tarafndan toplanp datlabilecei, dieri, gizli malda olduu gibi, mkellef birey tarafndan yerine getirilecei eklinde iki gr bulunmaktadr. Mlik mezhebine gre ise, zektn ilke ve amalar dorultusunda yaplm dzenlemelere tam riayet artyla, zekt borlar dorudan devlete denir. Hanbeller ise bu konuda bir ayrm ve tercih yapmakszn, zekt borlarnn devlete verilebilecei gibi, dorudan hak sahiplerine de ulatrlabileceini sylemilerdir. Fakihlerin ounluuna gre devletin, zekta tbi olan btn mallarn zektlarnn dorudan kendisine verilmesini isteme yetkisi vardr. Devlet bu yetkiyi kullanarak demekten kananlardan zekt borcunu zorla alr. Fakihler arasndaki ihtilf, mkellefin zekt borcunu devlete deme mecburiyetinde olup olmaddr. Fakihlerin bu konudaki farkl grlerinde ve ekimser tavrlarnda, dnemlerinde devlet eliyle toplanan zektn yerinde harcanp harcanmad ynndeki kanaatlerinin etkili olduu aktr. Bu konu 1952 am Konferansnda limler tarafndan ele alnm ve u sonuca varlmtr: 1. drlar. sunda devlet Zamanmzda mslmanlar zekt demede ihmalkr davranmaktaBu itibarla Hz. Osman'n gizli mallarn zektlarn demeleri husuverdii veklet geerliliini kaybetmitir. Asl kurala dnlerek zekt tarafndan toplanp datlmaldr.

2. Gnmzde hemen hemen btn mallar ak mal haline gelmitir. Ticarette tutulan deerlerle banka ve irketlerdeki paralarn tesbiti ve belirlenmesi kolay ve mmkndr. Bu sebeplerden dolay gizli-ak ayrm yaplmadan btn mallarn zekt hkmetler tarafndan oluturulacak zel bir kurum vastas ile toplanp hak sahiplerine yani yette ngrlen yerlere datlmaldr. Zektn devlet tarafndan toplanmad yerlerde mkellef, ak ve gizli btn mallarnn zektn bizzat kendisi hak edenlere vermelidir. Zekt, ister devlet eliyle toplansn isterse mkellef tarafndan densin, deme ekil ve usulyle ilgili olarak dikkat edilmesi gereken baz kurallar vardr.

474

LMHAL

Kur'an'da, infak edilecek mallarn iyi vasfta olmas gerektiine iaret edilmitir (el-Bakara 2/267). Zekt olarak denecek mallarn da "iyi" vasfta olmalar gerekir. Ancak, insanlarn en iyi malarnn elinden alnmas veya bunu demekle ykml tutulmalar, insan tabiatna uygun gelmediini ve bunun baka sknt ve glklere yol aabileceini bilen Peygamberimiz, Muz b. Cebel'e verdii tlimatta Halkn en kymetli mallarn zekt olarak almaktan sakn (Buhr, Zekt, 1; Msned, III, 341) diyerek yette iaret edilen, iyi vasf kaydnn en iyi vasf anlamnda anlalmasnn nne gemitir. Zekt borcunu kendi demek durumunda olan mkellef de bu borcunu "iyi" vasfta olan mallarndan demelidir. deme ekliyle ilgili ikinci mesele; Zektn zekta tbi maldan ayrlarak mal olarak (aynen) verilmesi art mdr, yoksa bu maln para olarak kymeti de verilebilir mi? konusudur. Fakihler bu konuda farkl grler ileri srmlerdir. Fakihlerin ounluuna gre, zekt borcu ancak zekta tbi olan maldan verilir. Mesel hayvanlar zekta tbi ise zekt borcu bu hayvanlardan, toprak rnleri zekta tbi ise zekt borcu bu rnlerden verilmelidir. Onlar bir ibadet olan zektn nisab, nisbet ve zekt borlarnn nasla sabit olduunu, daha yararl olduu kesin bilinse bile, buna muhalefet etmeye kimsenin yetkisi bulunmadn ileri srerler. Ancak filer ticaret mallarnda kymetin verilebilecei grndedirler. Hanefler'e gre zekt borlar, o mallarn kendilerinden verilebilecei gibi, kymetleri de verilebilir. Hanefler zekt borcunun para olarak verilebileceini sylerken hem hadislere ve hem de zektn ter amacna dayanmaktadrlar. Hz. Peygamber hayvanlarn zekt borlarnn denmesinde aradaki ya farklarnn iki koyun veya 20 dirhemle kapatlmasn (bk. Buhr, Zekt, 37) istemitir. Ayrca develerin zektnda be devede bir koyun zekt verilir. Koyun deve cinsinden deildir. te yandan, zektn amac fakirin ihtiyacn gidermektir. Bu, zekta tbi olan maln kendisinden zekt demekle gerekleebilecei gibi kymetinin verilmesi ile de gerekleir. Hatta kymetin verilmesi ile bu amaca daha kolay ulald da sylenebilir. nk kymet (para) insann ok eitli ihtiyalarn karlamaya elverilidir. Zamanmzda, insan ihtiyalarnn ok farkllat, eitim, salk, barnma gibi ihtiyalarn n plana kt dikkate alnrsa, Hanefler'in bu ko-

ZEKT

475

nudaki grlerinin daha tercihe ayan, fakirin ihtiyalarnn giderilmesine daha elverili olduu grlr. Zekt ister ayn (maln kendisinden) isterse nakd (para olarak kymeti) densin, topland yerden baka bir yere gnderilmesi ciz midir? Bu konu da fakihler arasnda ihtilfldr. Fakihler, zektn toplumsal ibadet olma ynn ve toplumsal denge ve bar salamadaki roln dikkate aldklar iin, kural olarak zektn topland yerden baka bir yere ihtiya olmakszn gnderilmesini ho karlamam iseler de, mesel Hanefler fakir akrabay gzetmek, daha muhta bir kiiye veya kiilere vermek, lim bir kiiye yahut renciye ulatrmak gibi amalarla zektn, zekt malnn bulunduu yerden baka blgelere nakledilmesini ciz grmlerdir. filer bu konuda daha sk davranarak, zektn maln bulunduu yerde datlmasnn gerekli olduunu, ancak o yerde zekt alacak kimse bulunmadnda baka bir yere nakledilebileceini sylemilerdir. Mlikler zektn vcip olduu yerde veya oraya yakn blgelerde datlabileceini, bu yakn blgenin de sefer hkmlerinin geerli olduu mesafeden az olmas gerektiini sylemilerdir. Hanbeller de, muhtalar bulunduu halde zekt baka blgelere gnderenlerin gnahkr olacan, buna ramen zektn baka blgelere gnderenlerin zekt borlarnn denmi saylacan ifade etmilerdir. Cumhurun gr, bir maln zektnn o maln kazanld ve bulunduu yerde datlmas, bylece o blge halknn ihtiyalarna ncelik verilmesi noktasndan hareket eder. Ancak ehirlemenin ve kyden kentlere gn hzland, ticaret ve sanayinin belli blgelerde younlat gz nnde bulundurulursa, zektn dalmnda lke genelini, hatta dnyadaki btn ihtiya sahibi mslmanlar dnmek ve mmkn olduu lde sosyal dengeyi kurmak gerekir. Bu sebeple de, mkelleflerin zektlarn Hanefler'in belirttii ihtiya ve sebepler mevcutsa bulunduklar yerden baka blgelere gndermeleri cizdir. Mesel yurt dnda alan mslmanlarn zektlarn kendi lkelerindeki fakirlere, ehirlerde oturanlarn ky ve kasabalarnda tandklar ve daha muhta olduklarn bildikleri kimselere gndermeleri yerinde olur.

476

LMHAL

VI. ZEKTIN DAITIMI

Zektn, mslmann temel din devlerinden birisi olduu Kur'an'da sklkla tekrarlanmakla birlikte, namaz gibi zekt da genel ve kapal (mcmel) bir ifadeyle emredilmi, hangi mallarn hangi artlar altnda zekta tbi olduklar konusunda ayrntl bilgi verilmemitir. Bu konudaki ayrntl fkh hkmlerin nemli bir ksmnn Hz. Peygamber'in ve sahbenin uygulamalarndan kaynaklandn biliyoruz. Ancak Kur'an zektn kimlere verileceini zellikle belirtmi ve hicr 9. ylda inen Tevbe sresinin 60. yetinde bu kiiler ayr ayr saylmtr. yette yle buyurulur: "Sadakalar (zektlar)
Allah'tan bir farz olarak fakirlere, miskinlere, zekt iinde alanlara, kalpleri slm'a sndrlacaklara, klelere, borlulara, Allah yolunda olanlara ve yolda kalmlara aittir. Allah bilendir, hakmdir."

Kur'an'da zektn harcama yerlerinin ayr ayr belirtilmesinin sebebi, nceki yetlerde (et-Tevbe 6/58, 59) aklanmtr: Hz. Peygamber zamannda mala dkn baz kiiler zekt mallarna gz dikmi ve Hz. Peygamber'den bunlar kendilerine vermesini istemilerdi. Reslullah onlarn hak etmedikleri isteklerde bulunmalarn ho karlamam, onlar da serzenite bulunmaya balamlard. Bunun zerine yce Allah hem onlarn bu davranlarn knayan yetlerini indirmi (et-Tevbe 9/58-59) hem de zektn sarf yerlerini aklamtr. Tarihin tand en eski devlet gelirlerinden olan vergi, yine tarih boyu eitli lke ve imparatorluklar tarafndan deiik trlerde halktan toplanm, ancak bu vergiler genelde yerine harcanmayp kral veya imparatorlarn kiisel masraflarna veya onlarn akraba ve yardmclarna harcanmak zere hazineye konulmutur. Kur'an'da zektn sarf yerleri gsterilmekle, bu tr yolsuzluk ve usulszlkler nlenmek istenmi, zektn datm dar grl ve tarafl davranabilecek yapdaki yneticilerin insafna braklmam, onu almaya gerekten hak kazanan fakir ve muhtalar dururken, hak etmeyen fakat hrs ve tamah yznden zekt mallarna gz dikenlerin mitleri de krlmtr.

A) ZEKTIN SARF YERLER

Zektn sarf yerleri, Kur'an'daki sralamasna uygun olarak (et-Tevbe
9/60) ylece aklanabilir:

ZEKT

477

1. FAKRLER ve MSKNLER yette bu snf "el-fukar ve'l-meskn" eklinde geer. Zekt verilecek kiileri belirtmek zere ncelikle zikredilen bu iki terim, phesiz tabii ve zaruri ihtiyalarn temin edemeyecek olanlar ifade etmektedir. Ancak bu iki terimin ayn yette pe pee zikredilmesini dikkate alan fakihler bu iki terimin ayr iki snf m yoksa ayn snf m ifade ettiini, hangi ihtiya derecelerini gsterdiklerini tartmlardr. a) Hanefler, yette zikredilen fakiri; ev ve ev eyas gibi asl ihtiyalarn karlayan mal olsa da gelirleri ihtiyalarn karlayamayan, nisab miktarndan daha az mal bulunan kimse olarak anlamlardr. Miskin ise hibir geliri ve mal olmayan kimsedir. Bu tanmlar Eb Hanfe'den rivayet edilmi, Eb Ysuf ve mam Muhammed hari, dier Hanef fakihleri tarafndan da benimsenmitir. Mlikler'in fakir ve miskin tanmlar da Eb Hanfe'nin tanmlarna yakndr. Buna gre miskin, fakirden daha muhta kimseye denmektedir. Hanef fakihleri iinde tam bunun aksi tanmlar verenler de vardr. Eb Ysuf ve mam Muhammed ile Mlikler'den bn'l-Kasm'a gre fakir ve miskin ayn snftr, aralarnda bir fark yoktur. Hanefler'e gre zekt almaya hak kazanan fakir ve miskinler u iki grupta toplanabilir. 1. Hi mal olmayan yoksul kiiler. 2. Zaruri ihtiyalar dnda nisab miktarnn altnda mal olan kiiler. b) fi ve Hanbeller'e gre fakir; kendisinin ve bakmakla mkellef olduu kiilerin ihtiyalarn gidermeye yeterli mal ve kazanc olmayan kimsedir. Miskin ise kendisine ve geimini salamakla ykml kiilere yeterli olmamakla beraber, sahip olduu mal ve kazanla kt kanaat geinebilen kiidir. Bu iki mezhebe gre fakir, miskinden de fazla ihtiya iinde olan kimsedir. Bu iki mezhebe gre de zekt almay hak eden muhtalar; 1. Hibir mal ve geliri olmayanlar. 2. Mal ve geliri olup da bunlarla kendilerinin ve bakmakla ykml olduklarnn ihtiyalarn karlayamayan kimselerdir. Bu grlerin dnda fakir ve miskin terimlerinin, zellikle sosyal gvenliin temini asndan nemli olan tanmlar da yaplmtr.

478

LMHAL

Hz. mer'e gre fakir, mslmanlarn; miskin de gayri mslimlerin muhtalarn ifade eder. Hz. mer'in yal ve kr bir yahudiyi, maa balanmas iin beytlmle gnderdii ve grevliye "Bu adama ve benzerlerine bakn.... Sadakalar (zekt), ancak fakirler, miskinler...iindir yetinde geen fukaradan maksat, mslman fakirler, mesknden maksat ise Ehl-i kitabn fakirleridir. Bu adam, kitap ehlinin miskinlerindendir" dedii nakledilir (Eb Ysuf, el-Harac, s. 136). Muhammed Hamdullah, Hz. mer'in fakir ve miskin terimlerini din farkna gre tanmlamasnn dil yapsna da uygun olduunu delilleri ile anlatmaya alr. Ancak tbin fakihlerinden krime ve Hanefler'den mam Zfer dnda hibir fakih bu gre katlmam, dier baz delillere dayanarak zektn sadece mslman muhtalara verilebilecei grnde birlemilerdir. Tevbe sresinin 60. yeti ile Hz. Peygamber'in ilgili hadislerinde gsterildii gibi zekt gelirleri ile ncelikle fakir ve miskinler korunmaktadr. Bu iki terimin kapsamna, belli varlk ve gelir seviyesinin altna den kimselerin tm girmektedir. Bunlar iffetinden tr ihtiyalarn dile getiremeyenler olduu gibi ezile bzle dilenenler de olabilir. Bu itibarla zekt devlet topluyorsa devlet, yoksa mkellefler iffetinden tr isteyemeyen muhtalar da aratrp zekt borlarn deyeceklerdir ve bylece zektn olabildiince yoksullara aktarlmas salanacaktr. Fakir ve miskinlere ne kadar zekt verilebilir? Fakir ve miskinlere bir defada verilebilecek zami zekt miktar konusunda Hanefler "nisab", fakihlerin ounluu da "kifye"yi (yeterli miktar) esas almlardr. Bu bakmdan Hanefler'e gre, fakir ve miskinlere bir defada nisab miktar zekt vermek cizdir. Ancak, zekt verilecek yoksul kii, borlu yahut aile reisi deilse bu miktarda zekt verilmesi ciz olmakla birlikte mekruhtur. Her hlkrda yoksullara verilecek zekt daima nisab miktarndan aada tutulmaldr. Hanefler'e gre tabii ihtiyalarndan baka -artc olsun olmasn- nisaba ulaan mal olan kimseye zekt verilmez. Fakire verilecek zami miktar konusunda teki mezhepler "yeter miktar" lsn getirmiler ve nisab asn amasn bir yoksula yeterli miktar zekt verilebileceini savunmulardr. filer'e gre, fakirin fakirliini ortadan kaldracak, ona bir mr boyu srekli yetecek ve bir daha zekt almaya muhta etmeyecek kadar zekt

ZEKT

479

verilmesi cizdir. nk fakirlik ve miskinlik "nisab"a deil, "kifye"ye (yeterli mala) sahip olmamakla llr. Bir fakire ne kadar maln yeterli olacann kesin bir ls yoktur. Bu, kiinin mesleine, yaad muhit ve artlara gre deiir. Mesel meslei terzilik, marangozluk, kasaplk vs. olanlara sanatlarn yrtebilecek ve meslektalarnn bulundurduu alet ve makineleri satn alabilecek kadar, iftiye srekli kendisine yetecek, tarla, bahe alabilecek kadar zekt verilebilir. Sanat ve meslei olmayan muhtalara da yaadklar evrenin artlarna gre bir mr boyu yetecek miktarda zekt verilebilir. Mlik ve Hanbeller'e gre ise fakir ve miskinlere, kendilerine ve ailelerine bir yl yetecek kadar zekt verilebilir. Bir yllk yeter mal kavram da kii, muhit ve artlara gre deiebilir. Fakihler madd imknszlndan dolay evlenemeyenlere "evlenme yardmn", ilim tahsili iin alanlara "kitap almalar iin yaplacak yardmlar" da kifye (yeterlilik) kavramnn kapsamna almlardr. Zengin, zekt verecek durumdaki kimse olduu iin, kural olarak zekt alamayacanda fakihler gr birliindedir. Hz. Peygamber "Sadaka (zekt) zengine hell olmaz" (Eb Dvd, Zekt, 25) buyurmutur. Ancak fakihler zekt almaya engel tekil eden zenginliin snrn belirlemede farkl grler ileri srmlerdir. Bu itibarla fakir ve miskin terimlerinin daha iyi anlalabilmesi iin bunlarn kart olan "zengin" terimini ayrca ele almak ve fakihlerin bu konudaki grlerini tesbit etmek gerekmektedir. Hanefler'e gre, eran zengin saylmann ls nisabdr. Zenginliin art temel ihtiyalardan fazla olan nisab miktar mala sahip olmaktr. Bu maln artc vasfta olmas ise zekt deme mkellefiyeti iin arttr. Buna gre zenginlik u iki durumda ele alnmaldr: 1. Kiinin hangi neviden olursa olsun, nisab miktar artc vasftaki zekta tbi mallardan birine sahip olmasdr. Mesel 20 miskal altn veya 200 dirhem gm yahut bunlarn karl paraya sahip olan zengin saylr. Ayn ekilde be deveye veya krk koyuna, yahut otuz sra mlik olan da zengin saylr. Btn bunlar zekt mkellefidir (Zamanmzda gmn
deeri ar derecede dt iin 561.2 gr. gm ve bunun TL. karl nisap saylamaz. Ya altn veya saylan mallarn ortalamas esas alnmaldr). Bir kimse

ayn zamanda kendisinden zekt alnan zengin ve kendisine zekt verilen fakir olamaz.

480

LMHAL

2. Kiinin temel ihtiyalarndan fazla "artc" zellikte olmayan nisab miktar mala sahip olmasdr. Bu durumdaki kiinin, zekt vermesi farz olmamakla beraber: a) Zekt almas haramdr. b) Fitre vermesi vciptir. c) Kurban kesmesi vciptir. Temel ihtiyalarndan fazla mal varl olmayan kiiye, bu mallarnn deeri ne olursa olsun, zekt verilebilir. nk temel ihtiyalar zekt hukuku ynnden yok farzedilir. Sonu olarak temel ihtiyalar dnda ister artc vasfta olsun ister bu vasf tamasn herhangi tr maldan nisaba sahip olan kimseye zekt verilemez. Nisab miktarndan az mala sahip olan kiiye, salkl ve kazanc da olsa zekt verilebilir. nk eran zengin saylmann snr ve ls nisabdr. Nisbn altnda mala sahip olanlar fakir, stnde mal varl olanlar zengin saylr. Ancak artc zellikte nisab miktar mala sahip olmak (nisb- gn) zekt almaya engel tekil ettii gibi, kiiyi -dier artlarn da bulunmasyla- zekt vermekle de mkellef klar. Bu vasf tamayan nisab miktar mala sahip olmak ise (nisb- istin), zekt vermeyi gerektirmemekle beraber zekt almaya mani olur. Hanefler'e gre eran zengin bir erkein kk ocuu da babasna nisbetle zengin saylr. Ona da zekt verilemez. Fakat zengin bir kadnn fakir ve yetim ocuuna -babas mslman ise- zekt verilebilir. Zira ocuun nesebi babaya aittir. Annesinin serveti sebebiyle zengin saylmaz. Ayn ekilde bir kimse zengin bir ahsn fakir olan babasna, byk oluna veya kzna ve hanmna zekt verebilir. nk bunlar mstakil velyete sahiptirler. Babann servetiyle zengin saylmazlar. fi, Mlik ve Hanbeller'e gre ise zenginlik ls kifye yani kiiye ve bakmakla ykml olduu kimselere yetecek kadar mala sahip olmaktr. Zenginliin belirli bir snr yoktur. nsan imkn ve gcne gre ya zengin olur ya da fakir olur. Kiiye sahip olduu mal yetiyorsa onun zekt almas haramdr. Mal ve kazanc yetmiyorsa zekt almas helldir. Muhta olmak fakirlik, muhta olmamak zenginliktir. Muhta olan herkes zekt almay hak eder. Bu gre gre:

ZEKT

481

1. ster artc vasfta olsun ister olmasn, kendisine ve bakmakla mkellef olduu kiilere yetecek kadar mala sahip olan kimsenin zekt almas ciz deildir. 2. Nisabn stnde mal olduu halde bu varl kendisinin ve aile fertlerinin geimini salyamyorsa, o kiinin zekt almas cizdir. Mesel, nisabn ok stnde ticar sermayesi olan bir kimse, ticar hayattaki durgunluk veya baka bir sebepten dolay geim skntsna dm ise onun zekt almas cizdir. Zekt almay engelleyen ly "kifye" (yeterlilik) olarak kabul eden fakihlerin ounluu, vcudu salam, alma imkn ve gcne sahip olduu halde almayan tembel kiilere zekt vermenin ciz olmad grnde de birlemilerdir. Bir de mslmann bakalarndan yardm dilenmemesi iin konulmu zenginlik ls vardr ki buna "nisb- istin" ad verilmektedir. Hanef mezhebine gre nisb- istin -eski deerine gre- 200 dirhem gm veya bunun deeri herhangi tr bir maldr. Bu kadar mal veya paraya sahip olamayanlarn bakalarndan yardm istemesinde bir saknca yoktur. Fakihlerin ounluu ise ihtiya sahibi olan kimselerin dilenmesinin ciz olduunu, ihtiyac olmayanlarn dilenmesinin ise haram olduunu sylemilerdir. Zaruret olmadka bakalarndan istememe konusu zerinde titizlikle duran fakihler 40 veya 50 dirhem paras bulunan kimselerin dilenmesini yasaklayc mahiyetteki hadisleri, bu durumda yardm istemenin mekruh olduu eklinde yorumlamlardr.

2. MLLER Fakirler ve miskinler iki ayr grup saylacak olursa, ilgili yette zekt gelirlerinden pay alacaklar belirtilen nc grup kiiler "zekt ilerinde altrlan memurlar" anlamna gelen millerdir. Szlkte bir i yapan, ii, zanaatkr gibi mnalara gelen "mil", terim olarak, zekt gelirlerini toplamak ve ve datmakla grevlendirilen kiiyi ifade eder. mil terimi hadislerde genel olarak idareci, her trl devlet gelirlerini, zellikle zekt gelirlerini toplayp datan kii anlamnda kullanlmaktadr. Bunun yannda hemen hemen ayn anlamda "rif, ir, cb, emn, hzin, s ve musaddk" terimlerinin kullanld da grlmektedir.

482

LMHAL

Kur'an'n, milleri zekttan pay almay hak eden sekiz snftan biri olarak zikretmesi, zekt toplama ve datm iinin devletin kontrol ve idaresi altnda yaplmas gerektiini ortaya koymaktadr. Nitekim Hz. Peygamber dneminden itibaren zektn miller vastasyla topland bilinmektedir. slm'n ilk dnemlerindeki uygulamalardan anlaldna gre zekt gelirlerini bir yere toplayan, muhafaza eden, hak sahiplerine datan, hesap ilerini yrten, tartan, len, sayan ve zekt idaresinin her kademesinde alan memurlarn tamam miller snfna girmektedir. Zekt milliine tayinde aranacak artlar, millerin hak ve grevleri ve millerin creti konular fkh literatrnde etrafl bir biimde ele alnmtr. Bu konudaki ayrntlar ve gr ayrlklar bir yana, btn bilginlere gre, zekt millerinin crete veya zekttan paya hak kazanabilmeleri iin fakir olmalar art deildir. Zira Hz. Peygamber zektn be kii mstesna zengine hell olmayacan belirtmi ve bu be kii iinde zekt millerini de saymtr (Eb Dvd, Zekt, 25).

3. MELLEFE-i KULB lgili yette zekt verilecek drdnc grup, "mellefe-i kulb" olarak nitelendirilmitir. Mellefe-i kulb, kalpleri kazanlmak, slm'a sndrlmak veya ktlklerinden emin olunmak istenen yahut mslmanlara faydal olacaklar umulan kiilerdir. Bu tanma gre mellefe-i kulb mslmanlar ve gayri mslimler olmak zere ikiye ayrlr. 1. Gayri mslim olanlarn kalplerinin kazanlmas ile, kendilerinin veya onlara tbi olan fertlerin slm'a girmeleri umulur, yahut onlardan veya yaknlarndan gelebilecek ktlklerden korunulur. Mellefe-i kulbun bu erevede anlal ve uygulan, gnmzde uluslararas arenadaki lobi faaliyetini de ksmen iine almaktadr. 2. Mslman olanlarn kalplerinin slm'a daha ok sndrlmasnda ise u maksatlar gdlr: a) slm'a yeni girmi olanlara slm'da sebat etmeleri iin yardm edilir. b) evresinde sz geen, slm' tam benimsememi kimselere zekt verilerek, mslmanlarla daha iyi kaynamalar, bylece slm iin ciddiyetle almalar umulur. c) Snr blgelerinde grev yapan mslmanlara bu fondan yardm yaplarak toplumun genel asayi ve gvenliini teminde aktif katklar salanr.

ZEKT

483

d) nemli mevkilerde olan kimselerin slmn ve mslmanlarn genel yararna uygun davranmas ve harcama yapmas tevik edilir. Hz. Peygamber gerek zekt ve gerekse fey ve ganimet gibi dier devlet gelirlerinden, kalpleri kazanlmak ve slm'a sndrlmak istenen kiilere paylar vermitir. Bunlardan bazlarna da bu fondan yararlanacaklarn gsteren belgeler vermiti. Bu belge sahipleri Hz. Peygamber'in vefatndan sonra Hz. Eb Bekir'e gelerek paylarn istediler; o da gr almak zere bu kiileri Hz. mer'e gnderdi. Hz. mer onlara: "Hz. Peygamber, slm'a sndrmak iin size zekttan pay veriyordu. Bugn Allah dinini glendirmitir. Mslman kalrsanz kalrsnz, aksi halde sizinle harbederiz" dedi. Kaynaklarda Hz. mer'in bu ictihad zerine artk Hulef-yi Ridn devrinde mellefe-i kulb faslndan hibir kimseye pay ayrlmad, hatta bu konuda sahbe icm olutuu ileri srlr. Bu uygulamay gz nnde bulunduran Hanef ve Mlik fakihleri Hz. Peygamber'in vefatndan sonra mellefe-i kulbun zekt gelirlerinden paynn dt grndedirler. mam fi ve Ahmed b. Hanbel'in de prensip olarak bu gr savunduklar, ancak mam fi'nin mslmanlar sava gibi felketlerle karlatklarnda mellefe-i kulb fonuna yeniden ilerlik kazandrlabilecei kanaatinde olduu nakledilir. Bir Kur'an hkmnn Hz. Peygamber'in vefatndan sonra nesh ve lav edildii dnlemez. Konu, toplumun sosyal ve siyasal yapsyla, mslmanlarn byle bir fon ayrmaya ihtiya duyup duymamasyla alkaldr. Mslmanlarn yannda yer almalarnda byk fayda grlen baz gayri mslim devletlere ve uluslararas etkin kurululara zekt d gelirlerden yardm yaplabilecei gibi, slm' duyurmak ve yaymak amacyla mslmanlar tarafndan yaplan her trl tantm ve ikna faaliyetleri de bu fondan desteklenebilir. Ayn ekilde yeni mslman olanlara yardm edilerek onlarn lkelerindeki mslman olmayanlara slm sevdirilir.

4. RKAB Rikab "boyun" mnasna gelen rakabe kelimesinin ouludur. Zektn sarf yerlerine ilikin aklamann yer ald yette, boyunduruk altndaki kimseler iin pay ayrlmasndan sz edilir. yetin bu ifadesi, o dnemden itibaren zektn sosyal bir vka olarak slm toplumunda da yaygn olan kleliin tedrcen kaldrlmas ynnde harcanmas eklinde anlalmtr.

484

LMHAL

Bu anlay, ayn zamanda slm dininin insan hrriyetine nem vermi ve mslmanlar bu istikamette ynlendirmi olmasnn da tabii sonucudur. slm'n dou yllarnda klelik btn dnyada yaygn bir halde idi. nsanlar zorla karlp kleletiriliyor, borlu borcundan, sulu suundan dolay kle yaplyordu. slm hr insanlarn bu ve benzeri yollarla kle yaplmasn yasaklamtr. Klelik kaynaklarndan biri de dman esirlerinin kleletirilmesidir. Ancak slm bu kayna da son derece daraltm, hakl ve mer bir savata alnan esirlerin nce fidye karl veya karlksz salverilmelerini emretmi (bk. Muhammed 47/4), devlet bakanna da, dmann esirleri kleletirdii renildiinde, mslmanlar iin yarar grdnde alnan esirleri kleletirme yetkisi vermitir. Bu ok snrl cevaza karn slm, klelerin hrriyetlerine kavuabilmeleri iin birok dzenleme ve nlem getirmitir. Bu erevede olmak zere kleleri hrriyetlerine kavuturmak iin zekttan pay ayrmtr. lgili hadis ve ilk devir uygulamalarn deerlendiren fakihler, "rikab" teriminin kapsamna hangi eit klelerin girdii konusunda farkl grler ileri srmler ise de, bu fona efendisiyle hrriyet anlamas yapan klelere yardmdan (mkteb), devlet bakannn zekt geliriyle kleler satn alp zat etmesine kadar geni bir kullanm alan saland grlr. Klelik sistem ve uygulamasnn gnmzde kalktn gz nne alan slm bilginleri, yetin bu hkmnn tatbik imkn konusunda deiik bak alarn gndeme getirmilerdir. Bu seenekler daha ziyade bu fonun sava esirlerine veya ar bor yk altnda ezilen kimselere tahsisi ynndedir. yetin bu fonu, temel insan haklarnn banda gelen insan hrriyetinin salanmasna ayrd dikkate alnnca, yete gnmzde ilev kazandrmann en uygun yolunun bu fonun dnya leinde insan haklarnn iyiletirilmesinde kullanlmas olduu sylenebilir.

5. BORLULAR yette zektn sarf yeri olarak gsterilen altnc grup, borlulardr (elgarimn).

Hanefler'e gre garimn, borcu olan ve borcundan baka nisab miktar mal bulunmayan kimselerdir. fi, Mlik ve Hanbel mezhepleri de garimnin tanmnda "borlu olma"y esas alrlar ve borcun sebebinin bor-

ZEKT

485

luya zekt verme hkmne etkisini dikkate alarak borlular iki ksma ayrrlar: 1. Kendi ihtiyac iin borlananlar: Geim masraflar, mesken edinme, tedavi masraflar, ocuunu evlendirme gibi sebeplerle borlanan kimselerle yangn, sel, deprem, kaza ve israf dnda bir sebeple iflas eden kimseler bu gruba girer. 2. Toplumun menfaati iin borlananlar: ki aile veya iki ky halk arasnda kan veya mal davalarndan atma ktnda, fitne alevini sndrmek iin taraflar raz edecek mal vermeyi taahht edip hibir karlk beklemeyen kimse bu sebeple borlanrsa, bu borluya zekt verilir. Bu itibarla, "Ara bulmak iin borlanan kiinin borcu zekt malndan denir, isterse bu kii gayri mslim iki toplumun arasn bulmak iin borlanm olsun" denilmitir. Hayr kurumlarnda hizmet ederken ve kimsesizler yurdu, hastahane, okul, cami yapm gibi bir sosyal hizmeti gerekletirirken borlananlar da, ara bulmak iin borlananlar gibidir. Bunlarn da borlar zekt malndan karlanabilir. Kabsa b. Muhrik ara bulmak iin dedii diyetten dolay borlanr ve Hz. Peygamber'e gelerek yardm ister. Hz. Peygamber, o anda zekt geliri bulunmad iin, ona zekt gelinceye kadar beklemesini syler ve u eklemeyi yapar:
"Ey Kabsa! stemek sadece grup insan iin helldir: a) Ara bulmak iin diyet verir veya kefil olur, borlanr, borcunu deyene kadar onun istemesi hell olur, borcu kapatlnca artk isteyemez. b) Mal bir fet sonucu helk olur. O kimsenin de ihtiyacn karlayacak kadar istemesi helldir. c) Fakir den ve fakirlii komularndan gvenilir ahitle dorulanan kimsenin istemesi de helldir. Bu grup insandan bakalarnn dilenmeleri haramdr. Onlar dilenip aldklarn haram olarak yerler" (Mslim, Zekt, 36).

Kendi ihtiyalar iin borlanan kiiye zekt verilebilmesi baz artlara balanmtr. Bunlar: 1. Nisab dnda borcunu deyecek serveti bulunmamak. Elinde borcunun bir ksmn deyecek kadar nisab fazlas mal varsa, borcunun dier ksmn deyecek kadar zekt verilir. Kazanma gcnn olmas borluya zekt vermeye mani deildir.

486

LMHAL

2. ki, kumar ve zina gibi dince yasaklanan bir haram ilemek veya harcamalarnda israfa kamak suretiyle borlanm olmamak. 3. Borcun sresi dolmu olmak. Vadesi gelmemi borcu olanlara zekt verilmez diyenler olduu gibi verilir diyenler de vardr. 4. Borcun kul hakkndan doan bir bor olmas. Zekt ve kefret gibi borcu olanlar garimn teriminin kapsam dndadr. Ancak fakihlerin hepsi bu art komamlardr. len kimsenin borlarnn bu fondan denip denemeyecei de fakihler arasnda tartmaldr. Hanef ve Hanbel fakihleri ile bir grnde mam fi len kimsenin borlarnn zekt verilerek denemeyeceini ileri srmlerdir. mam Mlike ve mam fi'nin dier grne gre lnn borcu bu fondan denebilir. Borluya ihtiyac kadar zekt verilir. Bu ihtiya da borcun denmesidir. Borlu borcunu kendisine verilen zektla demez de bakasnn demesi veya alacakllarnn balamas gibi yollarla bu bor denirse verilen zekt kendisinden geri alnr. nk bu fondan verilen zekt borcu kapatmak iindir.

6. F SEBLLLAH yette zekt verilecek yedinci grup iin f seblillh terimi zikredilmektedir. Kelime anlam "Allah yolunda" demek olan f seblillh tabirinin -biri dar dieri geni- iki anlam vardr: 1. Allah Tel'nn rzsna uygun ve O'na yaklamak amacyla yaplan her trl hayrl ite alan. 2. slm' yceltmek uruna bilfiil cihadda (scak harp) bulunan. "Allah yolunda" tabirinin, zekt gelirinden Allah yolunda cihad iin de bir fon ayrlmas gerektiini bildirdii aktr. Ancak cihad kavramnn slm kltrnde geni bir anlam yelpazesine sahip olmas sebebiyle, yetin bu ifadesinin kimleri ve ne tr faaliyetleri kapsad hususu slm bilginleri arasnda geni tartmalara konu olmutur. "Allah yolunda" tabirinin ilk planda "Allah yolunda savaanlar (gaziler)" eklinde anlalm olmas, yetin ifade tarzndan ziyade slm'n yayl dnemindeki sosyopolitik artlarla ve uluslararas ilikilerle ilgili olmaldr. O dnemde cihadn en yaygn ve etkili yolu aknlar ve scak savalar oldu-

ZEKT

487

undan fakihler de din ve vatan yolunda savaanlara zekt gelirinden fon ayrlmasn elzem grmler, bu yorum deta btn fakihlerce benimsenmitir. Baz fakihler bu fondan hac ve umre yapanlara, ilim tahsil edenlere zekt verilebileceini, hatta cami, okul, hastahane yapm gibi ileri stlenmi her trl hayr kurumuna da bu fondan denek ayrlabileceini sylerler. amzda baz limler "Allah yolunda" tabirine geni bir anlam ykleyerek mslmanlarn yararna olan her trl faaliyeti bu kapsamda grmektedir. Onlara gre gnmzde bte gelirlerinden byk bir ksmn lkelerin savunma giderlerine ayrlmakta olduu bilinmektedir. slm dini teblii, yani kendisini duyurmay ve tantmay hem kendisine inananlara bir bor olarak yklemi, hem de bunu toplumun bata gelen grevlerinden saymtr. Ayrca mslmanlarn d saldr ve tehlikelere kar korunmas da devletin grevlerindendir. yle ise zekt gelirlerinden bir fonun slm'n tebliine ve lke savunma giderlerine ayrlmas yerindedir.

7. BNSSEBL yette zektn sekizinci sarf yeri olarak ibnssebl tabiri kullanlr. Szlkte "yol olu" anlamna gelen ibnssebl, yolcu, yola km ve bir sredir yolda olan kimse demektir. Araplar bir eye uzun mddet devam eden kimseye onun adn verirler. Hanef, Mlik ve Hanbel fakihlerine gre, yette zikredilen ibnsseblin terim anlam, memleketinde mal olmakla birlikte bulunduu yerde mal, paras olmayan, yani paraszlktan yolda kalm kimse demektir. Gurbette, herhangi bir sebeple muhta duruma den kii memleketinde mal da olsa, o maldan yararlanamad srece, fakir gibidir ve ona zektn bu fonundan pay verilir. filer'e gre ise bu terim, hem gurbette kalm yolcuyu, hem de yolculuk yapmay dnen fakat bunun iin madd imkn bulamayan kimseyi iine alr. Yolcuya zekt verilebilmesi iin onun memleketine gidecek kadar paras ve mal bulunmamas ve yolculua mer amalarla km olmas gerekir. fi ve Mlik mezhebi fakihlerinden bazlar muhta duruma den yolculara zekt verilebilmesi iin onlarn kaldklar yerde bor verecek kimse bu-

488

LMHAL

lamam olmalarn da art koarlar. Ancak Hanefler'le Hanbeller byle bir yolu daha uygun grseler de art komazlar. Yolda kalm, yannda yoluna devam etmek veya memleketine dnmek iin madd imkn bulunmayan kimseye yolculuuna devam etmesi veya malnn bulunduu yere dnmesine yetecek kadar zekt verilir. Memleketine dnp malna kavutuu zaman verilen zekttan artan miktar varsa; Hanefler'e gre bu artan zekt maln geri vermeye zorlanmaz. filer'e gre verilen zekttan ne artarsa geri alnr. lkelerinde mal ve mlkleri olduu halde, eitli basklarla lkelerini terketmek zorunda kalan mltecilerle, kalacak yeri, oturacak evi olmad iin darlarda ve yollarda yatanlara da ibnssebl fonundan zekt verilebilir. yette zektn sarf yerleri olarak gsterilen sekiz grup veya kavramda ortak zelliin, tabii ve cil ihtiyacn gideremeyen, darda ve zorda kalan kimselere yardmc olma ile toplumun genel yararlarn gzetme eklinde iki temel noktaya indirgenmesi mmkndr. htiya ve sknt iinde olan kimseler grupta ele alnabilir: 1. Kendi iradelerinin dnda ok eitli sebeplerle tabii ihtiyalarn karlayamaz hale gelen ve muhta duruma den kimseler. Yetim ve kimsesizler, ihtiyarlayp i tutamaz hale gelen yallar, doutan sakat olan ve para kazanamayanlar, herhangi bir kazaya urayan ve alma gcn kaybeden sakat veya mlul, hasta ve ktrmler byledir. Bunlardan bir ksmnn fakirlii geicidir, bir ksmnn ise lnceye kadar devam eder. Mesel yetim bir ocuk byyp i buluncaya veya i kuruncaya kadar, yal lnceye kadar, hasta iyileinceye kadar ihtiya iinde olabilir. O halde fakirlik ve miskinlik insann elinde olan bir sonu deildir. Bunun iin, onlarn ihtiyalarn giderecek madd yardmn yaplmas gerekir. nk bunlarn sosyal gvenlie ihtiyalar vardr. Baka bir deyile toplum bu insanlar alk ve sefaletle yz yze brakmamak zorundadr. Bu sebeple zekt verilecek kimseler arasnda ilk srada fakir ve miskinler zikredilmi ve onlarn ihtiyalarnn giderilmesi istenmitir. 2. alma gleri olduu halde muhta duruma denler. Bunlar iine isizler, borlular, gaziler, yolda kalmlar ve kleler girebilir. u veya bu ekilde iini kaybetmi, alma gc mevcut olduu halde geliri kesilmi ve muhta hale dm kimsenin i buluncaya kadar ihtiyalarnn esiri olmaktan, yani fakirlikten kurtarlmas gerekir. Byle olmazsa bu kiiler geimlerini borla srdrmek mecburiyetinde kalrlar. Fakirlik de borluluk da insan ypratan ve rahatsz eden bir skntdr. Toplumun imkn lsnde

ZEKT

489

bu sknty gidermesi, bu tr yaralar sararak btn yelerini kuatan bir sosyal gvenlik emsiyesi kurmas istenmitir. Ayn ekilde yolda kalm kimsenin de bu sosyal gvenlik andan yararlandrlmas gerekir. 3. Zekt ilerinde altrlanlar. Bunlara emeklerinin karl cretin zekt gelirlerinden denmesi tabiidir. Mellefe-i kulb ise, slm toplumunun birinci grevi olan tebli, yani slm' yaymak ve duyurmak gayesiyle harcanacak fona dahildir. Grld gibi zekt, toplumda sosyal gvenliin ve dengenin kurulmasnda nemli bir rol stlenir. Zekt aslnda gelir ve varl yeniden datma tbi tutmaktadr. Bu yeniden datmda, yukardan aaya, yani belirli bir izginin (nisab) stnde varl ve geliri olanlardan, bu izginin altnda gelir ve varl olanlara bir aktarm yaplmaktadr. Bu arada zekt alan kadar zekt verenin de duyacaklar mnev tatminlerle din kardelii, dostluk, arkadalk, akrabalk, insanlk gibi duygular insanlar arasnda geliecek, zekt sayesinde birbirini seven, sayan, birbiriyle anlaan, paylaan, dertleen, birbirinin derdine ortak olan gerek bir toplum, huzurlu, istikrarl, iinde insanca yaanan bir toplum ortaya kacaktr. Zekt gelirinden dinin genel maksat ve hedefleri iin de fon ayrlm olmas, slm'n hayat bir btn olarak grmesinin tabii sonucudur. ncelik ve arln ihtiya sahiplerine verilmi olmas ise, toplum huzur ve mutluluunun fertlerin teker teker mutlu ve huzurlu oluundan getii, toplumun her bir yesinin ayr bir deer olarak kabul edilip insana sayg ilkesinin n plana kt anlamna gelir.

B) ZEKTIN DAITIM USUL

Zektn, ilgili yette geen ve yukarda aklanan sekiz snfa verilmesi gerektii fakihler arasnda genel kabul grm, fakat zekt gelirinin bu sekiz gruba nasl datlaca, gruplarn paynn eit olmasnn gerekip gerekmedii tartmal kalmtr. Hanef ve Mlik fakihleri ile Ahmed b. Hanbel'den nakledilen bir gre gre, zekt mkellefi zektn bunlarn her birine verebilecei gibi, sadece bir snfa da deyebilir. Bu fakihlere gre zektn sarf yerlerinden sz eden yet, zektta her bir grubun ayr ayr ve eit hakk olduunu ve bunlar arasnda bltrlmesi gerektiini aklamak iin deil, zektn bu yerlere verilebileceini aklamak iindir.

490

LMHAL

filer'e gre zekt, sahibi veya vekili tarafndan datlyorsa, zekt iinde alanlar (el-miln) dnda yedi snftan bulunabilenlere eit olarak datlmal ve her snftan en az kiiye verilmelidir. nk yette zekt verilecek snflarn ayr ayr hak sahibi olduklar belirtilmek istenmitir. Ahmed b. Hanbel'den de bu ynde bir gr rivayet edilmektedir. Ayrca yette sekiz grup insann saylmas, bunlarn dnda kimseye zekt verilip verilemeyecei tartmasn da gndeme getirmitir. Fakihlerin ounluuna ve slm hukukunun klasik doktrinine gre yet, zekt kendine has nitelikleri bulunan zel bir hak/deme sayp sadece bu snflara tahsis etmekte, dier harcama alanlarn ve ihtiya sahiplerini ise baka tr tahsiltlara ve demelere brakmakta, bu nedenle zektn bu saylan alanlarn dnda bir yere harcanmas ciz grlmemektedir. Gnmzde mslman toplumlarn alaca yeni ekle de bal olarak zekta daha geni bir ilev kazandrmak isteyen baz limlerin anlay ise, yetin geni yorumlanmas, saylan sekiz snfn hemen hemen her toplumdaki cil ihtiya sahiplerini rneklendirmeyi amalad, benzer ihtiya sahiplerinin ve kamu yarar tayan alanlarn da zektn sarf yeri kapsamna alnabilecei ynndedir. yette saylan "mellefe-i kulb" ve "f seblillh" kavramlarna geni yorum getirenler de dolayl olarak benzeri bir sonuca varmaktadr. Gr ayrlnn temelinde, slm toplumunda zektn anlam, ama ve ilevinin ne olaca konusundaki farkl yaklamlar yatmaktadr. te yandan, gnmzde zektn datmnn zenginle ihtiya sahibi arasnda ikili ilikiye ve zenginlerin kiisel tercihlerine braklmasnn bir hayli olumsuz sonucunun bulunduu da bilinmektedir. Byle olunca, toplumdaki zenginliin hak sahiplerine dengeli ve adaletli ekilde ulaabilmesi iin, zektn toplanmas ve datmnn sosyal bir organizasyonla gerekletirilmesinde, sandk veya fon oluturularak toplumun en cra kelerine kadar uzanan bir bilgi ve datm a kurulmasnda yarar bulunmaktadr. Bu yol, zektn anlam ve amacna uygun ekilde dzenli ve dengeli dalmna byk lde hizmet edeceinden gnmzde fevkalde nem kazanmtr. Zektn ama ve ilevi konusundaki geni yorum, bu konuda da zm kolaylatrc bir rol stlenmektedir.

C) ZEKT VERLMEYECEK KMSELER

Zekt, ona ehil olanlara, yani hak sahiplerine verilir. Zekt yerine sarfedilmez de onu hak etmeyenlere verilirse hem bu din mkellefiyet ifa edilmemi, hem de zekttan beklenen ferd, sosyal ve ekonomik amalar ger-

ZEKT

491

eklememi olur. Bu itibarla fkh ilminde, zektn verilecei yerlerin yan sra verilmeyecei yerler zerinde de durulduu, bylece zikredilen olumsuz sonularn nlenmek istendii grlr. Zektn verilmesinin ciz grlmedii kii ve gruplar unlardr: a) Ana, Baba, E ve ocuklar. Bir kimse zektn kendi usul ve fruna veremez. Usul bir kimsenin anas, babas, dedeleri; fr ise ocuklar ve torunlar anlamndadr. Ayn ekilde bir kimse hanmna da zekt veremez. nk aralarnda bakma ykmll ilikisi vardr. Zekt veren verdii zekttan hibir madd menfaat beklememeli ve ondan yararlanmamaldr. Bir kimse fakir olan usul ve fruna zekt verirse, nafaka borcundan kurtulma, miras gibi u veya bu ekilde ondan yararlanabilir. Bu sebeple de zekt verilen mal fakire tam mnasyla temlik edilmi, onun mlkiyetine geirilmi olmaz. Bir bakma kendi kendine zekt vermi gibi olur. Eb Hanfe'ye gre kadn da zektn fakir kocasna veremez. Hanefler'e gre bunlarn dndaki karde, amca, teyze, day, hala ve onlarn ocuklar gibi akrabaya zekt verilebilir. fi, Mlik ve Ahmed b. Hanbel akrabaya zektn verilip verilemeyecei konusunda "nafaka"y l alrlar ve zekt mkellefinin, hukuken nafakasn teminle ykml olduu akrabalarna zekt veremeyeceini sylerler. b) Mslman Olmayanlar. Fakihlerin ittifak ile zekt, esasen ibadet ierikli bir mkellefiyet olmas sebebiyle, gayri mslimlere, Allah'a, peygamberlerine, hiret gnne inanmayan kiilere ve dinden dnenlere, yani mrtedlere verilmez. Aralarnda drt mezhep imamnn da bulunduu fakihlerin ounluu zektn, slm toplumundaki gayri mslim tebaaya da (zimmlere) verilemeyeceinde gr birliine varmlardr. nk zekt mslman fakirlerin hakkdr. Onlarn zenginlerinden alnp fakirlerine verilir. Gayri mslimler zektla mkellef deildir. Zekt ykmllne itirak etmeyenlerin, bundan yararlanmaya da haklar olmamaldr. Hz. mer'in zektn verilecei yerleri belirleyen yetteki "miskinler" tabirini, "Bunlar Ehl-i kitabn fakirleridir" eklinde yorumlamasna dayanarak baz fakihler zektn zimmlere de verilebileceini ileri srmlerdir. Hanef fakihlerinden Zfer de bu grtedir. Bu fakihlere gre zekt ibadet kast ile fakirin ihtiyacn karlamaktr. Bu ama fakir zimmlere zekt vermekle de gerekleir.

492

LMHAL

filer dndaki fakihler farz olmayan (nfile) sadakalarn fakir zimmlere verilebileceinde gr birliine varmlardr. c) Zenginler. Hanefler'e gre tabii ihtiyalarndan fazla "artc" zellikte olsun olmasn nisab miktar mala sahip olan kimselere, onlarn kk ocuklarna zekt verilemez. d) Hz. Peygamber'in Yaknlar. Buhr'de rivayet edilen bir hadiste Hz. Peygamber, torunu Hasan zekt hurmalarndan birini alp yemek istedii zaman ona "Brak, brak! Zekt maln bizim yiyemeyeceimizi bilmiyor musun?" (Buhr, Zekt, 57; Mslim, Zekt, 161) buyurmutur. Zektn Hz. Peygamber'e ve onun yaknlarna verilmeyeceini bildiren baka hadisler de vardr (bk. Mslim, Zekt, 167; Eb Dvd, Zekt, 29). Ancak fakihler, Hz. Peygamber'in yaknlarnn kimler olduu hususunda farkl grler ileri srmlerdir. Hz. Peygamber'in, zekt almay bizzat kendisine ve yaknlarna yasaklam olmasnda phesiz birok sebep ve hikmetler vardr. Grlen odur ki en stn ahlk zerine yaratlan rnek insan ve son peygamber Hz. Muhammed, bu emriyle kendisini ve yaknlarn her trl thmet ve ibeden uzak tutmak istemitir.

D) ZEKT VERMEDE YANILMA

Zekt mkellefi zekt, gerekten onu hak edenleri aratrp bularak vermelidir. Mkellef bu konuda gereken titizlii gstermez ve zektn ehil olmayana verirse borcundan kurtulmu olmaz, zektn yeniden vermesi gerekir; nk zekta ehil olan kimseyi aratrmada kusur etmitir. Zekt mkellefi, gereken aratrmay yapar, fakat fakir zannederek zekt verdii kiinin zengin veya gayri mslim olduu ortaya karsa Eb Hanfe ve mam Muhammed'e gre onun yeniden zekt vermesi gerekmez. Eb Ysuf'a gre, zektn yeniden vermesi gerekir. Mlikler'e gre ise mkellef zektn aratrma ve incelemeden sonra ehil olduunu zannettii kimseye verir, sonra onun mesel zengin veya gayri mslim olduu ortaya karsa, zekt mal tketilmeyip geri alnmas mmknse geri alr, yoksa bedelini alr. ki durumda da mkellefin yeniden zekt vermesi gerekir.

ZEKT

493

fi mezhebinde yerleik gre gre, insann borcunu alacaklya deil de bakasna dedii zaman nasl borcu dmezse ayn ekilde zekt borcu da ehline denmediinde mkellefin borcundan dm olmaz.

VII. ZEKT - VERG LKS

Kur'n- Kerm ve Hz. Peygamberin hadislerinde zekt daima namazla birlikte zikredilmitir. Namaz beden, zekt ise mal bir ibadettir. kisine hkim olan ruh Allaha yaklamak ve Onun rzsn kazanmaktr. Zekt, sadece farz diye bilinen hkmlerden biri olmayp ayn zamanda zerine slm binasnn ina edildii be byk stundan biridir. Zekt her eyden nce bir ibadettir. Mslman bu ibadeti Allahn emrine uyarak, Onn rzsna kavumay dileyerek gnl honutluu ve halis bir niyetle yerine getirmelidir. nk, ancak bu ekilde eda edilen zekt Allah katnda kabul grebilir. Mslman zektn ncelikle yce Allahn emri olduu iin der, bu ve dier ibadetleri Ona yakn olma, Ona kretme amacyla yerine getirir, bylece hiret hayatnn nimetlerine ve cennette Allaha yakn olmaya ehil olur. Zektn bu din ve mnev hikmetleri yan sra toplumda sosyal adaleti salama, zenginlerle fakirler arasndaki madd ve hiss uurumlar kapatp karlkl sevgi ve sayg tesis etme, sosyal amal gider ve yatrm alanlarndan bir ksmn karlama gibi nemli yararlar tad da aktr. te yandan Hz. Peygamber ve sahbe dneminden itibaren belli mallarn zektnn devlet tarafndan topland ve bu sosyal ve kamusal alanlara harcand da bilinmektedir. Zektn bu ikinci grupta yer alan sosyal amalar ve kamu hukukunu ilgilendiren ynleri, teden beri slm limleri arasnda zektn, ayn mal veya gelirden devlete verilen vergiden farkl olup olmad, vergi ile zektn ayn eyin iki farkl isimlendirmesi mi, yoksa tamamyla farkl eyler mi olduu tartmasnn da ana sebebini tekil etmitir. Bilindii zere vergi, kamu giderlerini karlamak zere devletin tek tarafl olarak ve vergileme yetkisine dayanarak, kiilerin gelir ve mallarndan ald ekonomik deerlerdir. Baka bir tarifte vergi, devletin kamu harcamalarn finanse etmek amacyla fert ve iletmelerden, karlksz olarak ve kamu hukukunun kurallar erevesinde ald paralardr.

494

LMHAL

Bu son tarifte yer alan unsurlar ksaca zetlemek gerekirse denebilir ki, vergi alma yetkisi sadece devlete aittir, ancak kamu idare niteleri de devletin devrettii yetkiye dayanarak vergi koyabilirler. Vergiyi fertler ve iletmeler hukuk zor altnda derler ve bu deme karlnda devletten, vatandalk konumlarndan doan genel ve kamusal haklar hari, herhangi bir hak iddia edemezler. O halde vergiden doan hukuk iliki bir alacak bor ilikisidir. Bir alacak veya borcun meydana gelmesi iin esas itibariyle iki tarafn bulunmas gerekir. Vergi ilikisinde taraflardan biri vergi alacakls, dier vergi borlusudur; her iki tarafn da yetki ve devleri kanundan doar. Devletin kendinden beklenen hizmet, yatrm ve grevleri yapabilmesi iin gelire ihtiyac vardr. Gnmzde devletler iin en nemli gelir kayna vergilerdir. Yukardaki aklamalarn nda zekt ve verginin benzer ve farkl ynleri u ekilde sralanabilir: a) Zektn Vergiye Benzemeyen Taraflar 1. Zekt ile vergi arasnda mevcut farklar sylenirken, ncelikle zektn Allah tarafndan konulmu, Kur'an'da yazl kalc ve deimez bir hkm verginin ise kanunla konulup kaldrlan, akas beer bir otoriteye dayanan bir karar olduu gndeme getirilir ve vergi kanunlarnn yrrle girmesi veya yrrlkten kaldrlmas eklinin dier kanunlardan fark bulunmad sylenir. 2. Vergi kanunla konup kanunla kaldrld gibi, onun miktar ve nisbetleri de kanunla dzenlenir, gerektiinde ayn usulle arttrlr eksiltilir. Zektn nisab ve nisbetleri Hz. Peygamber tarafndan belirlenmitir. Bu nisab ve nisbetler Hulef-yi Ridn dneminde ve mteakip dnemlerde aynen korunmu, tarih iinde hi deitirilmemitir. Zektn bu unsurlarnn deitirilmesi, onun mal bir ibadet olma zelliini ortadan kaldrr. 3. Zektn sarf yerleri yetle belirlenmitir. Zekt devlet de tahsil etse, hukuk bakmdan onun durumu yetim maln elinde bulunduran vasnin durumu gibidir. Devlet ancak koruma amac ile elinde bulundurabilir. Diledii mal ve hizmetlere harcayamaz, zikredilen yette gsterilen zmrelere sarfetmekle ykmldr. Halbuki devlet vergi gelirlerini sosyal ve kamusal alanda istedii gibi harcayabilir.

ZEKT

495

Bu adan sylemek gerekirse; zektn vergiye benzeyen ynleri dikkate alndnda onun nerelere tahsis edilecei nceden belirlenmi tahsis bir vergi olduu, fertten ferde transfer edildii zaman hem sosyal gvenlik vergisi veya primi, hem de ivaz mahiyetinde grlebileceini sylemek mmkndr. Vergiler genel bte gelirleri iinde kaybolaca gibi, belirli bir gaye iin belirli bir verginin de tahsil edilmesi mmkndr. Eer bir vergi, zellikle sosyal gvenlik gayesine tahsis ediliyorsa bu tahsis bir vergidir. Zekt ite bu tr tahsis bir sosyal gvenlik vergisi mahiyetinde grlebilir. Zektn vergiye benzemeyen taraflar dikkate alndnda ise onun ibadet ynnn ar bast ve vergiden farkl olduu sylenebilir. Bu farkllk en ok hkmn kayna, zekta tbi mallarda nisab ve nisbetler ve zektn sarf yerlerinde belirgin hale gelmektedir. b) Zektn Vergiye Benzeyen Taraflar 1. Zekt da vergi de toplumsal yaamn gereklerinden olup icbardir. 2. Zekt kaide olarak devlet tahsil eder ve ilgili yerlere sarfeder. Vergi tahsili de merkez devlet idaresine veya onun yetki devrinde bulunduu tara kamu kurum ve kurulularna aittir. 3. Zekt mkellefi, bu farzay yerine getirirken kendisi iin zel bir menfaat gzetmez. Vergi mkellefi de vergisi karlnda dorudan kendisine bir menfaat beklemez. 4. Hem zektn hem de verginin mal hedefleri yannda iktisad, itima hedefleri de vardr. Byle olunca, zekt ile vergi arasnda ontolojik ve aksiyolojik anlamda bir farkn bulunduu, yani aralarnda mene ve deer hkm bakmndan fark olduu sylenebilir. Amalar ayn olsa bile zekt emri, ilh kkenlidir, dolaysyla mnev meyyidelidir; vergi ise dnyev bir otoritenin emridir ve meyyidesi madddir. Fakat, bu durum aralarnda pratik ve dogmatik adan fark bulunduu anlamna gelmez. Mesel, her ikisi de sosyal ve kamusal amaldr. Zektn uygulanmas mnev meyyideye, verginin uygulamas ise kanun meyyideye balanmtr ve meyyideye ballk asndan aralarnda fark yoktur. Kald ki devlet, zekt uygulamasn daha dzenli hale getirmek iin kanun dzenleme yapacak olsa, bu fark da ortadan kalkar.

496

LMHAL

amzda zekt-vergi benzerlii veya ayrl konusunda bu ve benzeri mlhazalardan hareket eden slm limlerinin neticede iki gruba ayrldklar grlr. a) ounlua gre zekt ve vergi ayr ayr mkellefiyetlerdir. Devlete verilen vergi, ayn maldan verilmesi gereken zekt borcunu drmez. Verginin zekta benzeyen baz ynleri bulunsa da, vergiden doan hukuk iliki bir bor ilikisidir. Vergi alacakls vergi koyma yetkisine sahip kamu kurululardr. Vergi borlusu ise, vergi kanunlarna gre kendisine vergi borcu terettp eden gerek veya tzel kiilerdir. Mkellef bu denmesi zorunlu vergi borcunu kardktan sonra zekta matrah olan servetini hesap edip bu mal bir ibadet olan zektn Allahn emrine uyarak, Onun rzsna kavumay dileyerek gnl honutluu ve halis bir niyetle yerine getirmelidir. Bu grn dayand ana gereke, zektn din bir mkellefiyet ve ibadet, verginin ise tamamen dnyev erevede kalan kamusal bor ilikisi olduu tezidir. Ayrca, Hz. merin fethedilen topraklara hara vergisi koymu olmas da, zekttan ayr olarak vergi de konulabileceinin delili saylmtr. Sosyal dayanmann bir gerei olarak vatandalar devletin mer giderlerine katlmak zorundadr. Devletin nimetlerinden istifade etmek vergi klfetini demeyi gerektirir. slm hukukularnn ounluu sebep ve artlar gerekleince devletin zekt dnda adalete dayal vergi almasnn mer olduunu, mkelleflerin de bunu demekle ykml bulunduklarn ifade etmilerdir. b) Baz slm limleri ise, zektn sosyal amalarn ve kamu hukukunun bir paras olarak devlet tarafndan tahsil edilmekte oluunu l alarak ve slm'n zekt emrini amac ve ilevi dorultusunda geni yorumlayarak zekt ile verginin esasen ayn olmas gerektiini ifade ederler. Onlara gre zekt, mslman bireyin iinde bulunduu toplumun kamu harcamalarna, sosyal adaleti kurmay ve kamu hizmetlerinin en iyi ekilde ifasn hedef alan her trl yatrm ve gidere ibadet ak ve heyecan iinde katlmasdr. Kur'an'da zekta tbi mallarn tek tek belirtilmeyip sadece bir ksmna iaret edilmi olmas, zekt nisabnn ve nisbetinin belirtilmemi bulunmas bunun bir gstergesi saylabilir. Zektn sarf yerlerini bildiren yet, toplumdaki ihtiya sahiplerinin ilk ve en canl rneklerini vermeyi hedeflemi olmaldr. Hz. Peygamber ve sahbe, slm'n bu zekt emrini o gnk mslmanlarn ekonomik artlarn da dikkate alarak en iyi ekilde uygulam ve r-

ZEKT

497

neklendirmitir. Zekt borcunu hesap edip demenin gizli mallarda mkellefin kendisine braklmas, ak mallarda ise devlet eliyle yaplmas biraz da pratik zorunluluktan kaynaklanmtr. Bu husus da zektn tek bir mal dev olduunu, tahsil zorluklar bulunduunda bireyin kendi sorumluluuna braklabileceini gsterir. Hz. Peygamber zekt tahsilini gzetilen hedefleri salayacak kapsamda tutmu, zekt dnda cebr bir vergi tahsili yapmamtr. slm'n fert ve toplum hayatn btn ynleriyle, prensip itibariyle veya ayrntya inerek kuatyor olmas mslman toplumlarda geniletilmi anlamda zektn, kamu adna yaplan btn mal tahsilt temsil etmesini de zorunlu klar. Bat toplumlarnn vergi demelerinde itenlii ve gnlll salayabilmek iin vergiyi kutsal bir kamu devi olarak tanttklar, toplumlarn bu ynde eitip byle bir saduyu oluturmaya altklar bilinmektedir. slm dini, toplumun imar ve kamu yarar iin deta zorunlu olan bu mal katlm dinin be esas arasnda yer alan bir ibadet olarak takdim etmi, bylece mslmanlara sosyal gvenlii kurma, ynetilen-yneten, millet-devlet arasnda karlkl gveni, saygy ve sosyal bar tesis etme, kamu giderlerine btn bireylerin itenlikle katlmn salama ynnde nemli bir imkn getirmitir. Her iki grn de hakl gerekeleri vardr. Zektn toplumsal yn inkr edilemedii gibi, zenginliin toplumun imar iin seferber olmas, bireylerin iinde yaadklar ve sayesinde eitli imkna kavutuklar toplumlarnn yarar iin kamu harcamalarna ibadet ak ve heyecanyla katlmas da amzda fevkalde nem kazanmtr. Bununla birlikte Kur'an'da zektn sarf yerlerinden sz edilirken ncelikli olarak ihtiya sahibi ahslarn gndeme getirilmesi de anlamldr. Bu bizlere, toplumun huzur ve mutluluunu salamann yolunun bireylerin tek tek huzur ve gvenliini salamaktan geeceini retmektedir. te yandan, gnmzde gerek fertlerin vergilerini gerektii ekilde demede, gerekse devletlerin serveti vergilendirmede ve toplad vergileri yerine harcamada kamu vicdann rahatsz edecek lde mteshil veya kusurlu davrand, eitli bask gruplarnn bteden pay alma mcadelesi iinde gerek ihtiya sahiplerinin, kimsesiz ve yoksullarn haklarnn deta unutulduu da bir gerektir. Bu itibarla zekt, dorudan ihtiya sahibine ulamas, toplumda sosyal dengeyi ve bar kurmada tek bana etkili olmas sebebiyle hl nem ve etkinliini korumaktadr. Zektn bu anlam ve nemi, btn bireyleri kuatacak lde bir salk sigortas ve sosyal g-

498

LMHAL

venliin, kimsesizlik ve isizlik sigortasnn, devlet destekli sosyal dayanmann bulunmad toplumlarda daha yakndan hissedilmektedir. Byle olunca son tahlilde, sz konusu artlar muvacehesinde zektn vergiden ayr dnlmesi, zenginlerin yukarda belirtilen usul ve esaslara gre zekt borlarn hesap etmeleri ve onu da hak sahiplerine ulatrmalar din bir mkellefiyet olarak devam etmektedir.

VIII. ZEKT VERMENN DBI

Zekt ok ynl bir kurum, bir farz olduu gibi, ehdet ve namazdan sonra slm binasnn zerine kurulduu be temel esasn da ncsdr. Bu itibarla mslman mkellefler bu nemli ibadeti usul ve dbna uyarak en iyi ve en gzel bir ekilde yapmaldrlar. Zekt verirken uyulmas arzu edilen kaideler u ekilde zetlenebilir: 1. Mslman zektn sadece Allah'n rzsna kavumak iin vermeli, bu farzay "baa kakmadan" ve "ez vermeden" yerine getirmelidir. Yce Allah srf kendi rzs iin yaplan harcamalar kat kat mkfatlandracan, maln gsteri iin sarfedenlerin bu demelerinin boa gideceini bildirmekte ve yle buyurmaktadr:
"Mallarn Allah yolunda sarfedenlerin durumu, her baanda yz tane olmak zere yedi baak veren tanenin durumu gibidir. Allah dilediine kat kat verir. Allah'n lutfu genitir. O her eyi bilendir. Mallarn Allah yolunda sarfedip, sonra verdiklerinin ardndan baa kakmayan ve ez etmeyenlerin ecirleri Rablerinin katndadr. Onlara korku yoktur ve onlar zlmeyeceklerdir. Gzel bir sz ve iyilik, peinden ez gelen bir sadakadan daha iyidir. Allah mstanidir, halmdir. Ey inananlar! Allah'a ve hiret gnne inanmayp, insanlara gsteri iin maln veren kimse gibi, sadakalarnz baa kakma ve ez etmekle boa karmayn. Byle kimsenin durumu, zerinde toprak bulunan kayann durumu gibidir. Saanak yaan bir yamur isabet ettiinde onu sert kaya haline getiriverir. Kazandklarndan hibir ey elde edemezler. Allah inkr eden kimseleri doru yola eritirmez. Allah'n rzsn kazanmak ve kalplerini salamlatrmak iin mallarn sarfedenlerin durumu, ykseke tepede bulunan, bol yamur aldnda ye-

ZEKT

499

milerini iki kat veren, bol yamur almasa bile isentisi olan bir bahenin durumu gibidir. Allah yaptklarnz grr" (el-Bakara 2/261-265).

2. Mslman mkellef temiz ve hell kazancndan zekt vermeli, eer zektn ayn, yani mal olarak veriyorsa, bu maln iyi cinsten olmasna zen gstermeli, kendisine verilmesini istemedii mallar bakalarna zekt olarak vermemelidir. Yce Allah yle buyurmaktadr:
"Ey inananlar! Kazandklarnzn iyilerinden ve size yerden kardklarmzdan sarfedin. Gznz yummadan ve severek alamayacanz derecede kt ve deersiz eyleri vermeye kalkmayn. Allah'n mstani ve vlmeye lyk olduunu bilin" (el-Bakara 2/267).

3. Hanefler'e gre zektn, alann onuru zedelenmemesi ve gsteri aibesinden uzak olmas iin gizlice verilmesi daha iyidir. fi ve Hanbeller'e gre ise insanlar bu ibadeti yapmaya tevik etmek iin zektn aka verilmesi daha uygun olur. Btn fakihlere gre zekt dndaki gnll demeleri gizlice vermek efdaldir. Yce Allah yle buyurur: "Sadakalar aka verirseniz iyi olur. Eer onlar yoksullara gizlice verirseniz sizin iin daha iyidir. Byle yaptnz iin Allah sizin gnahlarnz balar. Allah yapmakta olduklarnz noksansz bilir" (el-Bakara 2/271).

4. badetlerin en faziletlisi vaktinde eda edilenidir. Zekt mkellefleri de zekt ibadetlerini eda etmede acele davranmal, onu mer bir mazeret olmakszn geciktirmemelidirler. 5. Mkellef, Allah'tan korkan, mttaki, haysndan dolay ihtiyacn insanlara syleyemeyen kimseleri aratrp bulmal ve zektn onlara vermelidir. nk verilen zekt onlarn iffetlerini korumalarna, Allah'a daha ok ibadet etmelerine yardmc olur. Yce Allah yle buyurur: "(Yapacanz hayrlar) kendilerini Allah yoluna adam, Allah'a taattan
baka dncesi olmayan, o sebeple yeryznde dolap kazanmaya imkn bulamayan, durumunu bilmeyen kimselere kar gsterdikleri iffetten dolay onlarca zengin sanlan fakirlere verilmelidir. (Habibim) sen onlar grnce yzlerinden tanrsn. nk onlar yzszlk ederek insanlardan istemezler. Yaptnz ve yapacanz hayrlar Allah eksiksiz bilir ve karln verir " (el-Bakara 2/273).

Yukarda anlan yetlerde tevik edilen hayrlardan ve sadakadan birinci derecede kastedilen zekt, sonra da gnll mal demelerdir.

500

LMHAL

6. Zektn, kendilerine zekt verilebilecek akrabaya denmesi daha faziletlidir. Zekt ncelikle -varsa- muhta olan erkek veya kz kardelere, sonra bunlarn ocuklarna, sonra muhta amcalara, halalara, bunlarn ocuklarna ve daha sonra da dier akrabalar, komular ve meslektalara verilmelidir. 7. Zekt, ncelikle maln bulunduu yerde yaayan fakirlere verilmelidir. Ancak o blgenin dnda fakir akraba veya daha muhta kimseler varsa onlara gndermek tercih edilebilir. 8. Yce Allah Tevbe sresi 103. yette Hz. Peygamber'e hitaben yle buyurur: "Onlarn mallarndan sadaka (zekt) al ki bununla onlar (gnahlardan) temizleyesin, onlarn sevaplarn arttrp yceltesin. Onlara dua et. nk senin duan onlar iin sknettir. Allah ok iyi iiten ve bilendir". Bu

emre uyarak Hz. Peygamber zekt getiren veya gnderenlere "Allahm, filnn ailesine bereket ver" (Buhr, Zekt, 64) anlamnda dua etmitir. Zekt toplayan grevlinin zektn ald mkellefe dua etmesi zhir fakihlerine gre vciptir. Hz. Peygamber'in zekt memurlarna, mkelleflerden zekt topladktan sonra dua etmeleri hususunda bir emir vermemi ve bunu onlarn takdirlerine brakm olduunu dikkate alan fakihler ounluu dua etmenin mstehap olduunu sylemilerdir. O halde zekt verenin "Allahm, bu zekt faydal, ihtiya giderici kl!"; zekt alann da "Allah mallarn bereketlendirsin" gibi kr anlamlarn tayan dua etmeleri iyidir. 9. Mslmann zektn mutlaka kendisi vermesi art deildir. Bu farzann edas iin gvenilir bir mslman vekil tayin edebilir. Mlik fakihlerinden bazlar riy ve insanlarn bu husustaki vglerinden kanmak iin vekil vastas ile zekt vermeyi mstehap, daha iyi grmlerdir. Zekt veren kiinin, fakire verdii eyin zekt olduunu bildirmemesi daha iyidir. nk bu zekttr diye bildirmek, alan, zellikle zekt aldklarn gizlemek isteyen veya muhta olduklar halde almaktan ekinen kiileri tedirgin edebilir, onlar incitebilir. Ahmed b. Hanbel'in, "Zekt verirken bunun zekt olduu sylensin mi?" sorusuna "Bu szle incinmesine ne gerek var, zektn verir ve susar. Yzne vurmasna ne gerek var" dedii nakledilir. Baz Mlik bilginleri de "Zekt olduunu sylemesi mekruhtur, nk fakirin gnln incitmektedir" demilerdir.

ZEKT

501

IX. FITIR SADAKASI

Ftr szlkte "orucu amak", ftra da "yaratl" anlamna gelir. Trke'de fitre eklinde sylenen "ftr sadakas" din bir terim olarak yle tanmlanabilir: "Ramazan bayramna kavuan ve temel ihtiyalarnn dnda belli bir miktar mala sahip olan mslmanlarn kendileri ve velyetleri altndaki kiiler iin yerine getirmekle ykml olduklar mal bir ibadet"tir. Ftr sadakasna ba zekt ve beden zekt da denmektedir. Bu isimlendirmeler onun ahsa bal, ahs bana konmu bir mal ykmllk olmas zelliine dayanmaktadr. Ftr sadakas, ramazan orucunun farz olduu hicr 2. yln ban aynda, zekttan nce farz klnmtr. Din bir ykmllk oluunun dayana hadislerdir. Bu hadisler ayn zamanda Hz. Peygamber devrindeki ftr sadakas uygulamalarn da gstermektedir. Abdullah b. mer'in rivayetine gre: "Hz. Peygamber ftr sadakasn 1
s (lek) hurma ve 1 s arpa olmak zere kle, erkek, kadn, kk ve byklere farz klm ve insanlar (bayram) namazna kmadan nce verilmesini emretmitir" (Buhr, Zekt, 76; Mslim, Zekt, 12).

Bu konuda Eb Sad el-Hudr'den gelen bir rivayet de yledir: "Biz Peygamber devrinde fitreyi yiyecek maddelerinden 1 s olarak verirdik. O zaman bizim yiyeceimiz arpa, kuru zm, hurma ve ke (ya alnm peynir) idi " (Buhr, Zekt, 74).

Yukardaki hadislerin yan sra hemen btn kaynaklarda ftr sadakas ile ilgili benzer anlamda baka hadisler de nakledilir. Bu konudaki hadislerin deerlendirilmesi ile drt fkh mezhebinde ftr sadakas emrinin kesin ve balayc bir ykmllk ierdii sonucuna varlmtr. Ancak byle bir durumda farz ve vcip terimlerini e anlaml kullanan ve hkmn dayanan oluturan delilin zannlik ve katlii arasnda fark gzetmeyen fi, Mlik ve Hanbeller ftr sadakasnn farz olduunu sylemilerdir. Hanefler ise, ilgili hadislerin rivayet yollarn dikkate alarak ftr sadakasnn farz deil, vcip olduu grne varmlardr. Hanefler'e gre farz, kesin delil ile sabit olan hkmdr; vcip ise zann delil ile sabit olan hkmdr. Ancak vcip de farz gibi amel ynden gereklilik ifade eder. Bunun iin Hanefler'e gre de ftr sadakas, yerine getirilmesi gerekli mal bir ibadettir. fa edilmemesi din sorumluluu ve hirette cezay muciptir.

502

LMHAL

A) FITIR SADAKASININ NEM

Abdullah b. Abbas'tan rivayet edilen bir hadiste ftr sadakasnn, orulular gereksiz ve irkin szlerinden (gnahlarndan) arndrmak ve yoksullara gda temini iin farz klnd bildirilir (Eb Dvd, Zekt, 17; Msned, II, 277). Hadisten anlaldna gre ftr sadakas, oru tutan mslmann, oruluya yakmayan davranlarla zedelenen ibadetinin eksikliklerini tamamlar, ayn zamanda yoksullarn bayram sevincine katlmalarn salar. Ftr sadakas -zekttan farkl olarak- geni bir mkellef kitlesi tarafndan yerine getirilir. Bu sayede her mslman, yoksul din kardeine mal yardmda bulunmann sevincini yaar, devaml ba almann ezikliinden bir an iin dahi olsa kurtulur. Ramazan boyu tuttuklar orularla ruh yaplar glenen fakirler, madd ynden de g kazanarak zenginlerle birlikte ve ayn coku ile bayrama itirak ederler. Karlkl sevgi ve kardelik balar pekiir; bylece toplumda kaynama, paylama ortam oluur.

B) FITIR SADAKASIYLA MKELLEFYET

Ftr sadakasnn dinen gerekmesinin (vcb) sebebi, ilgili hadislere dayanlarak "sa olma" (sa olarak ramazan bayramna kavumu olma) eklinde belirlenmitir. Bu yzden, ftr sadakas, fkh eserlerinde "ba"a izfe edilerek "zekt'r-re's" (ba zekt) eklinde anlmtr. Bir baka anlatmla, ftr sadakas ykmll, yce Allah'n kiiye (ve velyeti altndakilere) cann balam olmasna karlk bir kran davran olmak zere konmu bir hkmdr. Bu sebeple ftr sadakas Trke'de "can, ba sadakas" diye de anlr. Ayrca bu ibadet o yln oru farzasn eda edebilen mslman bakmndan, bunu nasip etmesinden tr ulu yaratanna krde bulunma anlam da tar. Nitekim filer ramazan orucunu fitrenin ikinci bir vcb sebebi saymlardr. Ancak ftr sadakasnn vcip olmas iin ramazan orucunu tutmu olmak art deildir. Vcb art, sebebi meydana gelmi olan hkmle ykml saylmak iin aranan artlar ifade eder. Yukarda belirtildii zere (ramazan bayram vaktinde) sa olarak bulunma ftr sadakasnn vcb sebebidir. Ancak sebebin bulunmas, sz gelimi kendi ihtiyalarn dahi karlayamayan fakir bir mslmann belirtilen vakte sa olarak kavumas onun ftr sadakas ykmls olduunu gstermez. Ykml saylmak iin baz artlarn bulunmas gerekir ki, bunlar ftr sadakasnn vcb artlardr.

ZEKT

503

Ftr sadakas ile ilgili hadisler, genel olarak btn mslman fertler iin ftr sadakas denmesi gereini belirtmektedir. Bununla birlikte, bir kimsenin ister kendisi ister kendi dndaki kiiler bakmndan ftr sadakas ykmls saylmas iin bulunmas gereken artlar ve bu artlarn kapsam ile ilgili olarak mezhepler arasnda ictihad farkllklar vardr. 1. Mslman Olmak. Ftr sadakasnn vcip saylmas iin ykmlnn mslman olmas gerektii hususunda slm bilginleri fikir birlii iindedirler. Ancak, fi mezhebinde sahih kabul edilen bir gre gre, gayri mslim bir kimsenin bakmakla ykml olduu mslman yaknnn fitresini demesi gerekir. te yandan Hanef bilginlere gre bir mslman, gayri mslim olan klesinin fitresini vermekle de ykmldr. 2. Mal Varl. Hanefler'e gre ftr sadakas ykmls saylmak iin kiinin varlkl olmas gerekir. Varlkl olma ls, zektta olduu gibi nisab miktarna, mesel -bu iki mebla kymete eit olduunda- 20 miskal altn veya 200 dirhem gm kymetine denk mala sahip olmaktr. Yine zektta olduu gibi temel ihtiyalar (havic-i asliyye) bu miktarn dndadr. Ancak zekttan farkl olarak, ftr sadakasnn vcbu iin sahip olunan maln "artc" zellikte olmas ve zerinden bir yl gemi bulunmas gerekmez. Bir baka anlatmla, Hanefler'e gre meskeni, ev eyas, elbiseleri, binei, silh ve ailesinin bir yllk geim masraflar ile borlar dnda artc nitelikte olsun olmasn 20 miskal altn deerinde mal olan kimse -bu mala sahip olduktan sonra bir yl gemi olma art da aranmakszn- ftr sadakas ile ykmldr. Mlik, fi ve Hanbel mezheplerine gre ise, ftr sadakasnn vcbu iin zenginlik ls olan nisaba mlik olmak art olmayp, zengin fakir her mslman fitre ile ykmldr. Ancak bu bilginlere gre ftr sadakas ykmll iin kiinin, temel ihtiyalarnn yan sra bayram gn ve gecesine yetecek kadar aza sahip olmas arttr. Mlikler'e gre, deyebilme umudu varsa, kii bor alarak fitre vecbesini yerine getirmelidir. Ftr sadakas ile ykml olan kimse sahip olduu mal kaybetse veya bu mal nisabn altna dse de fitre ykmll sona ermez. Fakat fitre borcu olan bir mkellef lrse -Hanefler'e gre- bu bor terekesinden ayrlp denmez; ancak miraslar kendiliklerinden derlerse bu iyi olur. Fakihlerin ounluuna gre ise terekeden fitre borcu denmelidir. Klasik kaynaklarda ftr sadakasyla mkellefiyet iin hrriyet artndan sz edilir ve klelerin ftr sadakasyla mkellef olmadklar belirtilir. Bunun

504

LMHAL

da sebebi, o dnemlerde btn toplumlarda yaygn olarak bulunan klelerin, yine mevcut telakkiler sebebiyle mlkiyet hakknn bulunmaydr. Bunun iin de klelerin fitrelerinin sahipleri tarafndan verilmesi gerektii belirtilmitir. 3. Ehliyet. Fakihlerin byk ounluuna gre, ftr sadakasnn mal ykmllk yn ar bast iin, ykmlnn kl ve bli olmas art deildir. Konuya bu adan bakan mezhep imamnn yan sra Hanef imamlardan Eb Hanfe ve Eb Ysuf'a gre, mal varlna ilikin art tayan kn ve akl hastasnn malndan da ftr sadakas verilmesi gerekir. Ftr sadakasnda ibadet ynn stn kabul eden mam Muhammed ve Zfer'e gre ise byle kiilerin malndan ftr sadakas verilmesi gerekmez. 4. Velyet ve Bakmakla Ykmllk. Kiinin kendi dndaki kimselerin ftr sadakas ile ykml saylmas iin, bunlarn kendi velyeti altnda olan ve bakmakla mkellef bulunduu kimselerden olmalar gerekir. Buna gre: Gerekli mal varlna sahip bulunan bir mslman, velyeti altnda bulunan ve mal varl ftr sadakas demeye elverili olmayan kklerin, akl hastalarnn ve akl zayflarnn (math) ftr sadakasn demekle ykmldr. Drt mezhebe gre, mkellefin bul ana gelmemi ocuklar ile akl hastal veya zayfl sebebiyle velyeti altnda bulunan byk ocuklar ve dier yaknlar bu kapsamdadr. Bunlarn dndaki kimselere gelince: Hanefler'e gre, vefat eden oulun ocuklar ve -mslman olsun gayri mslim olsun- ticaret amacyla alnm olmayp hizmet amacyla bulundurulan kleler iin fitre denmesi gerekir. Buna karlk kiinin, bakmn stlendii kiiler de olsa, ana babas, byk ocuklar, kars, kardeleri ve dier yaknlar iin fitre demesi gerekmez. Fakat vekletleri olmad halde bunlar iin deme yapsa geerli olur. Hanefler dndaki bilginlere gre ise, kendisine fitre vcip olan kiinin -gc varsa- mslman ve bakmakla ykml olduu (ana baba gibi) akrabas, kars ve kleleri iin de fitre vermesi gerekir. Eb Hanfe'ye gre, evli kadnlar fitrelerini kendileri derler. Mlik mezhebinde, babann kz ocuu ile ilgili fitre ykmll kzn koca evine intikali zamanna kadar devam eder.

ZEKT

505

5. Vakit. Hanefler'e gre ftr sadakas ramazan bayramnn 1. gn fecrin douu ile (tan yeri aarnca) vcip olur. nk fitre bayrama izfe edilmi, ona ait klnmtr. Bylece oru tutmann haram olduu bir gnde, fitre ile fakir mslmanlarn sevindirilerek bayrama itirakleri amalanmtr. fi, Mlik ve Hanbel mezheplerine gre ise fitre ramazann son gn gnein batmas ile vcip olur. Bu durumda Hanefler'e gre bayram gecesi mslman olan kiinin, veya o gece doan ocuun fitresinin verilmesi gerekir. Fakihlerin ounluuna gre ise bu kiiler fitre ile mkellef deillerdir. Hanefler'e gre ramazan bayramnn ilk gn fecrin doumundan nce vefat eden veya fecirden sonra doan ocuk iin fitre vcip olmaz. Fakihlerin ounluuna gre bu iki durumda da kiilere fitre ykmll doar.

C) DEME VAKT
Yukarda belirtildii zere, ftr sadakas ile ykml olma vakti (vcb vakti) Hanefler'e gre ramazan bayramnn 1. gn tan yerinin aarmas, ounlua gre ise ramazann son gn gnein batmas andr. Ftr sadakasn yerine getirmenin geerlilii (shhati) iin hangi zaman dilimi iinde denmi olmas gerektii hususunda da farkl ictihadlar vardr. nce belirtilmelidir ki, drt mezhepte de ftr sadakasnn ramazan bayramndan bir veya iki gn ncesi ile bayram namaz vakti arasnda kalan sre iinde geerli olarak "ed" edilebilecei grleri hkimdir. Bu sreden ncesi ve sonras hakkndaki grler zetle yledir: Hanef mezhebinde fetvaya esas olan gre gre ftr sadakas, ramazan aynn girmesinden itibaren denebilir. Ramazan ay girmeden bile verilebilecei grnde olanlar vardr. Bayram gnnden sonraya braklmas halinde de fitre ykmll devam eder ve ilk frsatta denmesi gerekir. fi mezhebine gre, fitre ramazan aynn balangcndan itibaren denebilir, daha nce denmez. Mlik ve Hanbel mezheplerine gre ise ancak ramazan bayramndan bir veya iki gn nce verilebilir, daha nce verilemez. Dier taraftan bu mezhebe gre, fitrenin bayramn 1. gn gnein batna kadar eda edilmesi geerlidir. zrsz olarak bu vakitten sonraya braklmas haramdr ve geciktirmekten tr fitreyi yerine getirmekle ykml olan kii gnahkr olur. Fakat fitre borcu zimmetten dmedii iin, daha sonraki gnlerde kaz yoluyla yerine getirilmesi gerekir.

506

LMHAL

zet olarak, btn mezheplere gre, fitrenin Hz. Peygamber'in uygulamasna binaen bayram namazna gitmeden nce verilmesi mstehaptr. Bununla birlikte bilginler, yine Hz. Peygamber'in hadislerinde ifade edilen yoksullarn ihtiyalarnn giderilmesi amacna uygun olarak fitrenin bayramdan bir-iki gn nce denmesini tevik etmilerdir. Fitrenin bayramn birinci gnnden sonraya braklmas ise ciz deildir; ancak zamannda denmemi olmasndan dolay fitre ykmll sona ermez.

D) FITIR SADAKASININ DENMES

a) Miktar Ftr sadakas ile ilgili hadislerde Hz. Peygamber zamannda bu mal mkellefiyetin hurma, arpa, kuru zm gibi o dnemin yaygn gda maddelerinden 1 s (lek) olarak dendii belirtilmekle beraber, yine bu devirde budaydan da 1/2 s olmak zere fitre verildiini gsteren hadisler vardr. Abdullah b. Salebe'den rivayet edilen bir hadiste Hz. Peygamber'in budaydan 1/2 s ftr sadakas vermeyi emrettii ifade olunmutur (bk. Eb Dvd, Zekt, 20). Ayrca Abdullah b. Abbas, Basra Camii minberinde ramazann son gn okuduu bir hutbede Basrallar'a Hz. Peygamber'in ftr sadakas uygulamasn retirken, Raslullah'n hurmadan 1 s, budaydan 1/2 s takdir etmi olduunu bildirmitir (bk. Eb Dvd, Zekt, 20). Budaydan verilecek fitre miktarnn, fitre verilecek maddelere ve miktarlarna ilikin hadislerde belirtilmesinin yan sra, bu miktarn Muviye zamannda tesbit edilmi olduunu bildiren rivayetler de vardr. Bu hususta Eb Sad el-Hudr'den gelen bir rivayet yledir: "Biz ftr sadakasn Hz. Peygamber zamannda taamdan 1 s, hurmadan 1 s, arpadan 1 s ve kuru zmden 1 s olarak verirdik. Muviye zamanna kadar bu byle devam etti. Muviye halifelii zamannda hacca geldi, minbere karak bir konuma yapt ve yle dedi: Ben iki md (1/2 s) am budaynn, 1 s hurmaya eit olduunu gryorum. Bundan sonra insanlar onun grn kabul ederek, budaydan ftr sadakasn 1/2 s olarak vermeye baladlar" (bk. Buhr, Zekt, 76). Bu hadis ve haberleri deerlendiren fakihler ftr sadakasnn cins ve miktarlarn aadaki ekilde tesbit etmilerdir:

ZEKT

507

Hanefler'e gre ftr sadakas buday, arpa, hurma ve kuru zm olmak zere drt nevi gda maddesinden verilir. Bunlar iinde budaydan (buna buday unu ve kavut da dahildir) 1/2 s, dierlerinden 1 s fitre verilir. filer'e gre fitre her eit hububattan, hurma ve kuru zmden 1 s olarak verilir. Ancak fitre lkede veya mkellefin bulunduu blgede en ok tketilen gda maddelerinden biri olarak denmelidir. Mlikler'e gre fitre buday, arpa, dar, hurma, kuru zm, ke gibi gda maddelerinden olmak artyla, bunlarn lkede en ok tketileninden 1 s olarak verilir. Hanbeller'e gre ise fitre, naslarda zikredilen buday, arpa, hurma, kuru zm ve keten 1 s olarak verilir. Bu maddeler bulunmaz ise dier hububat ve meyve trlerinden verilebilir. Grld gibi fitre fakihlerin ounluuna gre, buday dahil yukarda saylan btn gda maddelerinden 1 s olarak verilmektedir. Hanefler'e gre dierlerinde ayn olsa da budaydan 1/2 s verilmektedir. S, bir hacim ls birimi olup 2.75 litredir. Klasik fkh kaynaklarndaki bilgi ve ller byledir. Ancak, Hz. Peygamber dnemindeki uygulamalar dikkatlice izlendiinde ve ftr sadakasnn mahiyeti ve gayesi de gz nnde bulundurulduunda, gnmzde fitrenin bu gda maddelerinden biriyle ve bu llere gre denmesinin yeterli, hatta doru olmayaca sylenebilir. nk rivayetler, o dnemde bu gda maddelerinin toplumun temel tketim maddeleri olduunu ve miktarlar arasnda da denkliin bulunduunu gstermektedir. te yandan fitre ile, bir fakirin iinde yaad toplumun hayat standardna gre bir gnlk yiyeceinin karlanmas ve onun da mslman toplumun yesi olmann hazzna ve bayram sevincine itirak ettirilmesi hedeflenmi olmaldr. Bu ve benzeri mlhazalardan hareketle gnmz slm bilginleri, ftr sadakasnn tesbiti konusunda iki lden birinin esas alnmas gerektii grndedir: 1. Hadislerde geen gda maddelerinin 1'er snn para cinsinden ortalamasnn alnmas. Bu uygulama ile, ramazan aynda kuru zm, hurma, buday ve arpa gibi maddelerin eitli kalitelerine gre belirlenmi birbirinden ok farkl birok rakamn ortaya kmas ve mslmanlarn bu durum karsnda tereddde dmesi nlenmi olacaktr. 2. Fitre miktar olarak, bir ahsn bir gnlk normal yiyeceini salayacak miktarn l alnmas. Bu miktarn hadislerde zikredilen gda maddele-

508

LMHAL

rinden en ucuzunun bedelinden daha dk olmamas da gerekir. Bu usul benimsendiinde fitre verilecek fakirin hayat artlarna gre bir gnlk gda ihtiyac deil fitre veren kimsenin kendi gnlk gda tketim ortalamasnn l alnmas, fitrenin mna ve gayesine daha uygundur. Kur'an'da yemin kefretiyle ilgili olarak "Ailenize yedirdiiniz yemein orta hallisinden on fakire yedirmek" (el-Mide 5/89) ifadesi byle bir lnn alnmasn hakl ve gerekli klmaktadr. mam fi'nin ictihad da, herkesin ortalama olarak tkettii yiyecek maddelerinden fitre vermesi gerektii eklindedir (fi, elmm, II, 59). b) deme ekli Fitre bir ibadet olduundan, bu vecbenin geerli olarak yerine getirilmi olmas iin niyet arttr. Fitre ayrlrken niyet edilebilecei gibi, onu verirken de niyet edilebilir. Niyet, bu demeyi Allah rzs iin fitre olarak yaptn gnlden geirmek veya dil ile sylemekten ibarettir. Bunu fakire verirken "bu fitredir" demeye gerek yoktur. Fakihlerin ounluuna gre fitre kymet (para) olarak denemez. Hangi gda maddesinden denecekse, -ki bu, o blgenin en ok tketilen maddesi olacaktr- o maddeden verilmelidir. Hanefler'e gre fitre para olarak da verilebilir. Hatta bu usul, fakire acil ihtiyacn giderme imkn vereceinden daha uygun bulunmutur. Tekrar ifade edelim ki, hadislerde fitre ls olarak tesbit edilen ve ileri dnemlerde de l alnmaya devam edilen bu miktarlar asgari snrlardr. Bu gda maddeleri ve miktarlar, slm'n ilk tebli edildii evrenin madd artlar ve beslenme imknlarna gre belirlenmitir. Bu konudaki Hz. Peygamber'in emir ve tavsiyeleri, fakirlerin byle gnde el avu amaktan kurtarlmas, onlarn da doyurulup bayram sevincine itirak ettirilmesi ynndedir. Fitre denirken bu gaye ve llerin gz nnde bulundurulmas, bu din mkellefiyetin hikmetlerine daha uygun dmektedir. O halde kii ekonomik durumuna ve iinde yaad ortama gre fakirin en az bir gnlk yiyecek-iecek ihtiyacn karlayacak bir paray fitre olarak tesbit edip vermelidir. yle ki, ailenin bir aylk mutfak masraf otuz gne, sonra aile fertlerinin saysna blnr. kan rakam kiinin kendi ekonomik seviyesine gre ortalama bir gnlk gda masrafn gsterir. Fitre demesinin "temlik" sretinde yaplmas gerekir. Mesel fitre mkellefinin, bir fakirden alacana mahsup ederek ona fitre demesi geerli olmaz.

ZEKT

509

c) Fitre Verilebilecek Kimseler Ftr sadakasnn sarf yerleri ile zektn sarf yerlerinin ayn olduu hususunda fakihler gr birlii iindedirler. Buna gre, zekt verilemeyen kimselere fitre de verilemez. u kadar var ki, gayri mslimlere zekt verilemeyecei noktasnda bilginler ittifak etmi olmakla birlikte, Eb Hanfe'ye gre slm lkesi vatanda olan Ehl-i kitaba (zimm) fitre verilebilir. Eb Ysuf'a ve fakihlerin ounluuna gre ise zimmye fitre verilemez. Hanef mezhebinde Eb Ysuf'un gr fetvada esas alnmtr. Kendilerine fitre verilemeyecek kiiler unlardr: Dinen zengin saylanlar, fitre ykmlsnn zevcesi, usul (ana-babas, dede ve nineleri), fru (ocuklar ve torunlar), bakmakla ykml olduu yaknlar. Zenginlik hakknda deiik ller belirtilmitir; Hanefler'e gre, artc nitelikte olsun olmasn nisab miktar mal olan kiiye fitre verilemez. Fitre verilirken, mkellefin bulunduu yerdeki fakirlere, uzakta otursalar da fakir akrabalara, iyi ahlk sahibi ve geliri giderini karlayamayanlara ncelik verilmelidir. Bir kimse fitresini bir fakire verebilecei gibi, birka fakire de databilir. Ayrca birok kii de fitrelerini bir fakire verebilirler.

HAC ve UMRE

Blm 9

Dokuzuncu Blm

Hac ve Umre

I. LKELER ve AMALAR
badetler z ve amac itibariyle kulun yaratan ve O'nun stn kudreti karsnda aczini itiraf etmesi, kendini kuatan sonsuz zaman dilimi, usuz bucaksz varlklar lemi iinde konumunu bilip ona gre tavr almas ve bu ruh hali iinde O'nunla iletiim kurmas demek olduundan neticede bireyin mutluluuna, bireyin kendisini tanmasna, kendisiyle ve toplumla bark yaamasna, bunun devamnda da toplumsal huzur ve barn kurulmasna hizmet eder. badetlerin tad hikmetler bu sra dahilinde zetlenebilirse de, bir dine mensup olanlarn yeryznde tek bir cemaat oluturarak ylda bir defa belli bir yer ve zamanda birlikte ibadet etmesi demek olan hac ibadetinde durum biraz daha farkldr. Kutsal zaman ve mekn inanc hemen btn dinlerde mevcuttur ve esasen haccn temelinde, ulhiyyetin herhangi bir yerde tecellsine ilikin inan yatar. slm dininde de, kutsal mekn ve zaman telakkisi hac ibadeti bnyesine yerletirilmitir. Hac szcnn "kast, yneli ve yry" anlamna gelmesi, bir bakma hac ibadetine saygnlk ve kutsiyet atfedilen birtakm zel meknlar zerinden Allah'a yrnmesi eklinde sembolik bir mahiyet kazandrr.

512

LMHAL

Kur'n- Kerm'de zellikle hac trenleri, bu trenlerin yaplaca zaman ve yerlere ilikin olarak kullanlan "haram aylar, belde-i haram, hurumtullh, eirullah" vb. ifadeler, sembolik saygnlk ve kutsiyet ifadeleridir (mesel bk. el-Mide 5/1, 2; el-sr 17/1; el-Kasas 28/57; el-Ankebt 29/67). Haccn nostaljik boyutu, inanan bir kimsenin inan kkleriyle balantsn tazelemesi bakmndan nemlidir. Mslmanlk asndan dnldnde slm peygamberinin ve arkadalarnn tevhid ve adaleti hkim klma mcadelesi, bu srete yaanm ac tatl anlar, deta bir film eridi gibi bu kutsal meknlar ziyaret eden kiinin gznn nnden geer. Bu nostalji, inanan kiiye daha youn bir dinamizm kazandrr ve daha st dzeyde bir sahiplenme uuru verir. Haccn lht boyutu, maheri andrmasdr. Farkl dil, rk, blge ve kltrlere, sosyal konum ve ekonomik gce sahip insanlarn eit statde ve ayn renk ve tip elbiseler iinde toplanmas, akn akn kouturmas ve topluca ibadetler etmesi, bir bakma hirette yaratcnn huzurunda dirilii ve toplan hatrlatr. Hac mmini hiretteki bu dirili ve toplanmaya hazrlar, bu bilinci kazanmasnda ona yardmc olur. Gerekten de hac ibadetinde mslman, slm'a gnl vermi olmann mutluluunu ve hazzn daha yakndan idrak eder, yeryzndeki btn mslmanlarla birlikteliin ve kardeliin kolektif uuruna erer. Dnyann eitli blgelerinden deta her biri bir temsilci ve gzlemci sfatyla Mekke'ye akn eden mslmanlar, mkat denilen belirli snrlarda dnyay, dnyev farkll, hatta bencillii ve ihtiraslar temsil eden elbiselerini karp hepsini eitleyen, birletiren, onlar dnya Mslmanlnn bir yesi olmann bilincine erdiren ihram elbiselerini giyerler. Artk "ben" yok, "biz" vardr. Mminler bir ufuktan dierine akan beyazlar seli iinde yok olur, deta lmeden nce lm ve hiret hayatn yaarlar. hram, kiinin kendini geici kayg ve bamllklardan kurtarnn semboldr. hram sresince toplumsal bar ve btnl bozucu, bencillii uyandrc, geride braklan geici haz ve menfaatleri hatrlatc mahiyetteki her trl eya ve fiiller yasaklanmtr. Arafat vakfesi, insann dnyaya ayak basn ve kyamette Allah'n huzurunda bekleyiini hatrlatr. Hac ruhun Allah'a ykseliini temsil ettiinden, Kbe hedef deil, belki sonsuzlua ve bu mnev atmosfere geiin balangcdr. Kbe etrafnda dnerek gerekletirilen tavaf, kinatn ve yaratln zeti, teslimiyetin ve ilh kadere boyun eiin sembol saylr. Komak anlamna gelen say, bir canllk, bir araytr, esbaba tevessldr. Hacda dtan

HAC VE UMRE

513

bakldnda sembolik davranlar eklinde gzken her ibadetin ve eklin bir anlam, mmini eitici ve bilinlendirici bir yn vardr. Hac ibadeti esnasnda bu anlam ve bilinci yakalayabilen, haccn hikmetlerine nfuz edebilen mminler, eski hata ve gnahlarndan arnarak hayata yeni bir canllk ve uurla dnerler. Hac onlarn hayatnda kalc etkilere sahip bir dnm noktas olur. Mminin ykmllk artlar gerekletiinde bir an nce hacca gitmesinin tavsiye edilmi olmasnn bir anlam da budur. Esasen hac ibadeti, bir bakma, hem slm'daki dier ibadetlerin topluca ve bir arada sergilenii grnmndedir, hem de namaz, oru ve zekt ibadetlerinden izler tar. Hacca giden mmin, namazlarda ynelip durduu Allahn evine bizzat gelmi, namazda yaad Allah'la buluma uurunu daha yakndan hissetmeye balamtr. hrama girmek, namazdaki iftitah tekbiri mesabesindedir; her ikisinde de dnya arkada braklmaktadr. hramlnn zel gnlerde birtakm dnyev zevklerden geri durmas da oru ibadetini artrr. Hac bir ynyle de toplumsal btnleme, kaynama ve arnmann bir anlamda niversal apta gerekletirilmesidir. Peygamberimizin, Allah rzs iin hacceden ve haccn zel gnlerinde cinsel ilikiden ve dier yasaklardan saknan kimsenin anasndan doduu gn gibi gnahlarndan arnm olarak memleketine dnecei eklindeki ifadesi (Buhr, Muhsar, 9-10; Mslim, Hac, 438), haccn her bakmdan bir byk arnma oluuyla ilgilidir. Haccn dnyev-insan boyutu da vardr. Hac bata inananlarn bir g gsterisi mahiyetindedir. Hacda dnyann drt bir tarafndan gelen mslmanlar, hem dayanma ruhunu daha derinden ve daha cokulu hissetmi hem de birbirlerinin yannda ve arkasnda olduklarn, birbirlerini desteklediklerini mnasip bir dil ile bakalarna gstermi olurlar. Hac bu dayanma ruhunun canl tutulmasnn bir vesilesidir. Grp tanmaya vesile olmas yannda hac, bir ynyle de retilen bilginin tantmnn yaplaca uluslararas bir fuar ierii de tar. Hac esnasnda gnlk giysilerinden soyunup, bembeyaz lekesiz ihram rtlerine brnen mslmanlar, her trl gsteri ve alyiten uzaklamay, ziynet ve servetle bbrlenmemeyi, insanlar arasndaki eitlii, lm ve tesini hatrlamay fiilen yaayp renmeleri yannda, kt arzu ve alkanlklarndan da syrlp, tertemiz yeni bir yaaya balama iradesini de sergilerler. hraml iin konulan yasaklar, hi kimseye hatta haerelere bile zarar vermeme, btn yaratklara efkat ve merhamet, zorluklara sabr, ksaca kiiye dzenli ve disiplinli yaama melekesi kazandrr. Bylece hac farzasn eda eden mslmanlar, Allah'n honutluunu kazandklar gibi evresindekilere faydal olma, hi deilse zarar vermeme alkanl kazan-

514

LMHAL

m olurlar. Hz. Peygamber ite bu anlayla haccedenler iin "Kim Allah iin
hacceder de (bu esnada, Allah'n rzsna uymayan) kt sz ve davranlardan ve Allah'a kar gelmekten saknrsa, (kul hakk mstesna) annesinin onu dourduu gnk gibi (gnahlarndan arnm olarak hacdan) dner" (Buhr, Hac, 4; Mslim, Hac, 438) buyurmutur.

Haccn sebebi ve namazlarda kbleghmz olan Kbe, yeryznde Allah'a ibadet iin yaplan ilk binadr. Allah'n emri ile Hz. brhim ve olu Hz. smil tarafndan Mekke'de yaplmtr. naat tamamlandktan sonra, Cibrl (a.s.) tavafn ve haccn nasl yaplacan fiilen gstermi; Hz. smil de bunu Hicaz halkna gretmitir. Hz. brhim'den sonra mrikler tarafndan haccn zaman ve eda edilii zerinde yaplan tahrif ve deiiklikler, Resl-i Ekrem'in Ved haccndaki uygulamas ile tekrar asl haline dnmtr. Hz. Peygamber bu haccnda slm haccn nasl yaplacan amel olarak gstermi, hatalar dzeltmi ve "Hac mensikini benden aln, benden grdnz gibi yapn" (Mslim, Hac, 310) buyurmutur. Bununla birlikte, Hz. Peygamberin bu uygulamasnda hangi fiil ve alt ibadetlerin hac ibadetinin asl ve tal unsurlar olduu, terkedildiinde nasl telfi edilecei konusu ayrntyla belirtilmedii iin, bu husus daha sonraki dnemlerde fakihler arasnda tartmal kalm, her bir fkh mektebi kendi bak asna gre bir deerlendirme yapmtr. Haccn rkn ve artlar, vacip ve snnetleri, hac yasaklarnn ihlli halinde ne gerekecei konularndaki farkl ictihadlar, esasen bu deerlendirme farkllklarn yanstr. te yandan hac ibadeti iinde yer alan ve bir ksm sembolik davranlardan ibaret olan fiiller (mensik), ounluk itibariyle Hz. Peygamber'den grld ekliyle yaplmas gerektiinden taabbud nitelikte ise de, bir ksm o gnk art ve imknlarla da alkal emir ve tavsiyelerdir. Byle bir ayrm da hac ibadetinin ifas konusundaki gr ayrlklarna zemin hazrlamtr.

II. HACCIN TANIMI ve MAHYET

Hac szlkte "kastetmek, ynelmek" anlamna gelen bir kelimedir. Fkh terimi olarak ise hac, "Mekke ehrindeki Kbe'yi ve civarndaki kutsal saylan zel yerleri, zel vakit iinde, usulne uygun olarak ziyaret etmek ve yaplmas gereken dier mensiki yerine getirmek" demektir. Bunlarn hepsine birden hac trenleri anlamnda "mensik'l-hac" denir. slmiyet'in be esasndan biri olan hac, hicretin IX. ylnda farz klnmtr. Haccn farz olduu hkm, Kur'n- Kerm ve Snnet'te bildirilmi ve

HAC VE UMRE

515

bu hkm konusunda mslmanlarn gr birlii (icm) gereklemitir. Kur'n- Kerm'de: "Yoluna gc yetenlerin evi (Kbe) hac ve ziyaret etmeleri, insanlar zerinde Allah'n bir hakkdr" (l-i mrn 3/97) buyrulmutur. Peygamberimiz de hacc Mslmanln be esasndan birisi olarak saym, haccn nemini ve yararlarn belirtmi ve bu trenlerin nasl yaplacan fiilen gstermitir. Gc yeten, yani salk ve servet ynnden haccetme imknna sahip olan mslmanlarn, mrnde bir defa haccetmeleri farz olup imkn elde edilince, geciktirmeden yerine getirilmesi gerekir. Hayatnda bir defa hac yapm olan mslman bu farz yerine getirmi olur. Eb Hanfe, Eb Ysuf, Mlik ve Ahmed b. Hanbel gerekli artlar tayan hac ykmlsnn bu ibadeti nndeki ilk hac mevsiminde eda etmesi gerektii, sonraki yllara tehir etmesinin gnah olduu, hatta bu ibadeti uzun sre geciktiren kiinin ahitliinin kabul edilmeyecei grndedirler. fi ve mam Muhammed ise ileride yerine getirmeye azmedilmesi ve eda imknnn normal artlarda elden kmas gibi bir endienin bulunmamas artyla haccn tehir edilebileceini sylemilerdir. Bununla birlikte, bunlar da hac ibadetinin bir an nce ve ilk frsatta yerine getirilmesinin snnete uygun ve daha ihtiyatl bir tutum olduunu belirtmilerdir. Kbe'yi ziyaretle ilgili ibadetlerden biri de "umre"dir. Ziyaret belirli zamanda ve Arafat vakfesiyle birlikte olursa "hac"; belirli bir zamana bal olmayarak vakfesiz yaplrsa "umre" adn alr. Hac ve umreyi birbirinden ayrmak iin hacca, "hacc- ekber" (byk hac), umreye "hacc- asgar" da (kk hac) denir. Halk arasnda ise arefesi cumaya rastlayan haccn hacc- ekber olduuna dair yaygn bir kanaat bulunmaktadr. Umrenin faziletiyle ilgili olarak Resl-i Ekrem "Umre, daha sonraki umreye kadar, ikisi arasnda ilenen gnahlar iin kefrettir. Allah katnda makbul haccn karl ise ancak cennettir" (Buhr, Umre, 1; Mslim, Hac, 437) ve "Hac ve umreyi birbirine ekleyin (pe pee birlikte yapnz); nk bunlar krn demir, altn ve gmteki kiri, pas gidermesi gibi, yoksulluu ve gnahlar giderir. Makbul bir haccn karl ancak cennettir" (Tirmiz, Hac, 2: Nes, Hac, 6) buyurmutur.

516

LMHAL

III. HACCIN ARTLARI

A) YKMLLK ARTLARI
Hac ibadetiyle ykml olmak iin genel olarak btn ykmllkler de ngrlen Mslmanlk, akl ve bul art yannda, ayrca hac yapmaya beden ve mal imknlarn yeterli olmas da arttr. Beden ve mal imknn yeterli dzeyde bulunmasna literatrde, yapabilme, g yetirebilme anlamnda istitat denilir. Ayrca kiinin hac ile ykml saylabilmesi ve hac ykmllnn zimmetinde bor olarak sabit olabilmesi iin belirtilen drt arta ilve olarak, bu farzay yerine getirecek vakte erimi olmas da gerekir. Belirtilen tm artlar tad halde, bu tarihten itibaren hacc ifaya elverili zaman bulamadan yani hac mevsimine eriemeden len kii hac ile ykml olmadan lm kabul edilir. stitat, teknik ifadesiyle sylenecek olursa, haccn vcb artdr. Hac, sadece Kbe ve civarnda belirli gnlerde eda edilen bir ibadet olduu iin hac ykmll beden ve mal imknlarn yeterli olmas artna balanmtr. slm dini, dier mkellefiyetlerde olduu gibi, hac ibadetinde de mkellefin durumunu dikkate alm ve ona g ve imknlarnn zerinde bir yk yklememitir. Hac ykmll iin istitatn art olduu konusunda mezhepler arasnda gr birlii olmakla beraber istitatin ne anlama geldii konusunda bir birlik yoktur. Mezhep imamlar ve mntesipleri, yette geen istitat kavramn farkl ekillerde anladklar iin aralarnda, haccn ykmllk ve eda artlarnn tesbitinde baz farkllklar domu, bu bakmdan bir ksmnn ykmllk art olarak kabul ettii bir ey dierinde eda art olmutur. stitat denilen yapabilme g ve imkn, hac yolculuuna kacak kiinin gidip dnnceye kadar kendisinin ve bakmakla ykml olduu kimselerin geimlerini sosyal seviyelerine uygun olarak salayacak mal gce ve hac iin yeterli zamana ve mal gce sahip olmas anlamna gelmektedir.

B) EDA ARTLARI
Haccn edasnn, yani hac ykmls tarafndan bizzat ifa edilmesinin farz olmas iin bulunmas gereken artlara 'haccn edasnn artlar' denir. Bu artlar genel hatlaryla unlardr:

HAC VE UMRE

517

a) Salkl Olmak. Eb Hanfe ve Mlik, salkl olmay hac ykmls olmann art olarak grdklerinden bunlara gre salkl olmayan kimseler hac yapmakla mkellef deildir; dolaysyla yerlerine vekil gndermeleri de gerekmez. Hanef imamlardan Eb Ysuf ve Muhammed ile fi ve Hanbel hukukularna gre ise, yukarda belirtilen ykmllk artlarnn gereklemesi halinde, fiilen haccetmeye engel tekil eden bir hastalk veya sakatl bulunanlar, yerlerine vekil gndermeli veya bunu vasiyet etmelidirler. Fiilen hac etmeye engel hastalk ve sakatlklar arasnda, genel olarak, krlk, ktrmlk ve hac yolculuuna dayanamayacak derecede hastalk veya yallk durumlar gsterilmitir. b) Yol Gvenlii. Hanef ve Hanbel mezheplerinde fetvaya esas olan gre gre yol gvenliinin bulunmas haccn edasnn artlarndandr. Mlik ve filer ise, istitat kavramna getirdikleri aklama dorultusunda, bunu ykmllk artlar arasnda saymlardr. c) rz Bir Engelin Bulunmamas. Tutukluluk veya yurt dna kma yasa gibi yolculua kmay engelleyen bir durumun hac mevsimine denk gelmesi halinde eda ykmll gereklemez. d) Kadnlara zel ki art. Haccn edasyla dorudan ilgisi bulunmamakla birlikte, kadnlara ilikin baka hkmlerin sonucu olarak sz konusu edilen iki art daha bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, kadnlarn tek balarna uzun mesafeli yolculuklara kma yasandan kaynaklanan "yanlarnda elerinin veya bir mahremlerinin bulunmas" artdr. Hanef mezhebine gre, haccedebilmek iin seferlik hkmlerinin uygulanaca bir mesafeyi katetmek durumunda olan kadnlar tek balarna hac yolculuuna kamazlar. fi mezhebinde ise katedilecek mesafeden ziyade yol emniyeti ve kadnlarn gvenlii esas alndndan koca veya baka bir mahremin bulunmas art koulmam, bunun yerine kadnlarn bunu salayacak ekilde -arlkl gre gre kadnn yer ald- bir grup oluturmalar yeterli grlmtr. Bununla birlikte iki kadnn hatta kendini gvenlik iinde hissediyorsa bir kadnn -sadece- farz olan hac grevini yerine getirmek iin tek bana yola kmas ciz grlmtr. Mlik mezhebine gre ise, kocas veya bir mahremi bulunmayan yahut cretle bile olsa kendisiyle birlikte hacca gelmeyen bir kadn, gvenli bir kafile ile birlikte, bu kafilede baka

518

LMHAL

kadnlarn bulunup bulunmamas dikkate alnmakszn hac yolculuuna kabilir. kinci art ise sadece boanma iddeti veya vefat iddeti beklemekte olan kadnlara ilikin olup, "beklemeleri gereken sreyi tamamlam olmalar"dr. Hanef mezhebine gre eda art olan bu durum dier mezheplere gre ykmllk artdr. Eda artlarn tayan kimselerin bizzat hac yapmalar, bu artlardan herhangi birinin gereklememesi durumunda bedel (vekil) gndermeleri veya bunu vasiyet etmeleri gerekir.

C) GEERLLK ARTLARI
Haccn geerli yani sahih olabilmesi iin artn bulunmas gerekir. Bu artlar; a) Hac yapmak niyetiyle ihrama girmek, b) zel vakit, c) zel mekndr. a) HRAM hram szlkte "haram etmek, kendini mahrum brakmak" anlamna geldii gibi, "tzim edilmesi gereken zamana veya mekna girmek ve bunlara sayg duymak" anlamna da gelir. hram ilmihal dilinde hac veya umre yapmaya niyet eden kiinin, dier zamanlarda mubah olan baz fiil ve davranlar belirli bir sre boyunca yani hac veya umrenin rknlerini tamamlayncaya kadar kendi nefsine haram klmas anlamndadr. Namaza balama tekbiri anlamna gelen tahrme ile ihram kelimeleri ayn kkten tremi ve anlamlar birbirine ok yakn iki kelime olduu gibi, ait olduklar ibadetteki fonksiyonlar da birbirine ok yakndr. Hatta ihram iin mecazen 'haccn balama tekbiri' demek mmkndr. Normal zamanda hell olan baz fiiller ihraml iin yasak hale gelir. Klk-kyafet, cinsel hayat ve avlanmak gibi hususlarla ilgili olmak zere gruplandrlabilecek bu yasaklarn ihlli, yasan eidine ve ihll biimine gre deien cezalar gerektirir. Bu cezalar kurban kesmek, sadaka vermek, bedelini demek ve oru tutmaktan ibarettir. Bu yasaklar niyet ve telbiye anndan itibaren balar ki, zaten niyet ve telbiye ihramn rkndr. Bu bakmdan hac ve umreye niyet edip telbiye yapmaya "ihrama girmek", ihrama giren kiiye "muhrim" (ihraml) denir. hram giymek ise hac trenlerinin ifas srasnda giyilmek zere yn, pamuk veya ketenden hazrlanm beyaz renkli giysiyi (ihramlk) giymek anlamndadr.

HAC VE UMRE

519

aa) hramn Rknleri Hanef mezhebinde ihramn, niyet ve telbiye olmak zere iki rkn vardr. Bunlardan birini terkeden kimse ihrama girmi olmaz. Dier mezhebe gre ise ihrama girmi olmak iin sadece niyet yeterlidir. 1. Niyet. Niyet hac veya umre yapmaya karar vermek ve hangisini yapacaksa onu belirlemekle olur. Niyeti dil ile ifade etmek de mstehaptr. Bir kimse Kbe'yi ve civarndaki kutsal yerleri ziyaret maksadyla ihrama girdii esnada, hacca m yoksa umreye mi yahut ikisine birden mi niyet ettiini, kalbi ve dili ile tayin etmese bile Hanefler'e gre bu kiinin ihram sahih olur. Bu durumdaki bir kimsenin tavafa balamadan nce yapaca ibadetin hac m yoksa umre mi olduunu belirlemesi yeterlidir. ayet bu belirlemeyi yapmadan tavafa balayacak olursa umre iin ihrama girmi olur. Tavaf yapmadan doruca Arafat'a kp vakfe yapacak olursa bu ihram hac iin olur ve yapt hac da ifrad hacc olur. fi mezhebinde ise bu durumda, hac ve umre ile ilgili mensikten herhangi birine, mesel tavafa balamadan nce niyetteki belirsizliin giderilmi olmas gerekir. Aksi halde yaplan trenler hac veya umre olarak deer kazanmaz. nk bir ibadet ancak niyetle yaplabilir. 2. Telbiye. Telbiye ibadete balama ann temsilen belli szlerin sylenmesinden ibarettir. Telbiye namazdaki iftitah tekbiri mesabesindedir; bu bakmdan namazdaki tekbir ifadesi (Allahekber) yerine bunda telbiye szleri sylenir. Telbiye; "Lebbeyk Allahmme lebbeyk. Lebbeyke l erke leke lebbeyk. nne'l-hamde ve'n-nimete leke ve'l-mlke, l erke lek" szlerini sylemekten ibarettir (Anlam: Davetine szm ve zmle geldim Allahm, emrin ba stne. Davetine szm ve zmle geldim ey ortaksz olan sen! Emrin ba stne. Hamd senin, nimet senin, mlk de senin. Yoktur senin ortan). Telbiyeyi ihrama girerken bir defa sylemek farz, zaman zaman yksek sesle tekrarlamak ise snnettir. Kadnlar gerek telbiye gerekse dier dua, zikir ve tesbihlerde seslerini fazla ykseltmezler. hrama Girme Zaman. Hac aylar girmeden hac mensikinden hibiri yaplamaz. Ancak Hanef ve Mlikler'e gre, mekruh olmakla birlikte henz hac aylar balamadan ihrama girmek cizdir. nk onlara gre ihram, haccn rkn deil shhat artdr. Dier ibadetlerde olduu gibi artn yerine getirilmesi iin vaktin girmesi gerekmez.

520

LMHAL

fi mezhebinde ise ihram art deil, rkn sayld iin hac aylarndan nce, hac iin ihrama girilemez. Hac aylarndan nce ihrama girildii takdirde, bu ihram umre ihram olarak geerli olur. Umre yapmann zel bir vakti olmadndan umre iin her zaman ihrama girilebilir. hrama Girme Yerleri. Kur'n- Kerm'de Kbe'ye "el-beyt'l-harm"
(el-Mide 5/2), onu evreleyen mescide "el-mescid'l-harm" (el-sr 17/1) denildii gibi, bu mescidin iinde bulunduu Mekke ehri de "harem" (elKasas 28/57; el-Ankebt 29/67) yani "saygya lyk" szyle vasflandrl-

mtr. Sayg gsterilmesi gereken bu kutsal meknlar srasyla "Harem", "Hil" ve "fk" denilen, snrlar belirli ve zel fkh hkmleri olan blgeler kuatr. Bylece Kbe'nin etrafn i ie kuatan yerler, srasyla Harem, Hil ve fk olarak, hkmleri farkl blgeye ayrld gibi hac veya umre yapan kimseler de bulunduklar blgelere gre fk, Hill (veya Mkat) ve Mekk olmak zere snfa ayrlr. Harem Blgesi. Mekke ile etrafnda, bitkileri koparlmamak ve av hayvanlarna zarar verilmemek zere belirli snrlar iindeki emniyetli blgedir. Bu blgede oturanlara Mekk (Mekkeli) denir. Harem blgelerinin snrlarn Cibrl'in rehberliiyle Hz. brhim belirlemi, snrlar gsteren iaretler daha sonra Hz. Peygamber tarafndan yenilenmitir. Bu snrlar Kbe'ye eit uzaklkta deildir. En yakn, Mekke'ye 8 km. mesafede Medine istikametinde "Tenm"; en uzak olanlar ise Tif ynnde "Cirne" (ib l-i Abdullah) ve Cidde istikametinde Hudeybiye yaknlarnda "Air"dir. Dierleri ise, Irak yolu zerinde "Seniyyetlcebel", Yemen yolu zerinde "Edt Libn" (Hseyniye) ve Arafat snrnda "Batn- Nemre"dir. Mekkeliler hac iin Harem blgesi snrlar iinde; umre iin ise Hil blgesine karak mesel Tenm veya Arafat gibi Harem blgesi dndaki bir yerde ihrama girerler. Hac ve umre yapp ihramdan km olan Harem blgesindeki Mekkeli olmayan kiiler (fk ve Mkat olanlar), umre yapp ihramdan ktktan sonra, yeniden ihrama girmek istediklerinde, ayn hkme uyarlar. Onlar da hac iin Harem blgesinde, Umre iin ise Harem blgesi dna karak mesel Tenm veya Arafat gibi bir yere gidip ihrama girmek durumundadr. Hil Blgesi. Hil blgesi, Harem blgesi ile Mkat yerleri arasndaki yerlerdir. Bu blgede ikamet edenlere Mkat veya Hill denir. Hill, Hil blgesinde yaayan kii anlamndadr. Mkatler gerek hac gerek umre iin Harem blgesine girmeden bulunduklar Hil blgesinde ihrama girerler.

HAC VE UMRE

521

fk Blgesi. Harem ve Hil blgelerinin dnda kalan yerlere fk denir. Hil blgesi dndan dorudan Mekke'ye veya Harem blgesine gelenlerin ihramsz gememeleri gereken be nokta, Hz. Peygamber tarafndan belirlenmitir. Bunlardan her birine "mkat", bu noktalarn snrlad ve Hil blgesi dnda kalan yerlere de "fk" ve bu yerlerde yaayan insanlara da fk denir ki uzaklardan gelen anlamndadr. Mekkeye veya Harem blgesine gelenlerin ihramsz gememeleri gereken bu be yer unlardr:
1. Zlhuleyfe. Mekke'ye Medine zerinden gelenlerin mkatdr. Medine'ye yaklak 10 km., Mekke'ye 450 km. mesafededir. Mekke'ye en uzak mkat budur. Hz. Peygamber Ved haccnda, halen br- Ali denilen bu mkatta ihrama girmitir. 2. Cuhfe. Msr ve Suriye istikametinden gelenlerin mkatdr. Mekke'ye yaklak 187 km. uzaklktadr. 3. Ztrk. lrak ynnden gelenlerin mkatdr. Mekke'ye uzakl yaklak 94 kilometredir. 4. Karnlmenzil. Necid ve Kveyt ynnden gelenlerin mkat olup, Mekke'ye yaklak 96 kilometredir. 5. Yelemlem. Yemen ve Hindistan tarafndan gelenlerin mkat olup, Mekke'ye yaklak 54 km. mesafededir. Mekke'ye en yakn mkat budur.

Svey ynnden Kzldeniz yolu ile gelenler, Cuhfe yaknnda Rb hizasnda ihrama girerler. Hava yolu ile Cidde'ye gelenler ise, geldikleri istikametteki mkatn hizasn gemeden, niyet ve telbiye yaparak ihrama girerler. Klasik fkh kitaplarnda Hil blgesinden saylan Cidde de, baz ada alimlere gre kara snr buradan balad iin mikat saylm ve ihrama Ciddede girmek caiz grlm ise de, bu gr ounluk tarafndan kabul grmemitir. Bu takdirde Cidde Afak blgesinde saylacandan, hemen her gn eitli sebeplerle Cidde-Mekke arasnda yolculuk yapanlar, Hanef ve Maliklere gre, Harem blgesine her girite ihrama girme ve umre yapma gibi uygulanmas ok zor bir durumla karlaacaklardr. Uzaklardan gelenler (fkler), gerek hac gerek umre iin, yollar zerindeki bir mkatta ihrama girerler. Eer yol zerinde mkat yoksa, en son, kendilerine en yakn mkatn hizasn gemeden ihrama girmelidirler. Mkattan nce ihrama girmek ciz, hatta Hanefler'e gre, ihram hkmlerine uyabilecei konusunda kendine gvenenler iin daha da faziletlidir. Dier mezhepte ise ihrama mkat snrnda girmek snnete uygun olduu iin daha faziletlidir. Harem Blgesine hramsz Girmek Hanef ve Mlikler'e gre, her ne maksatla olursa olsun dorudan Harem blgesine, mesel Mekke'ye gidecek olan fklerin, mkat snrn

522

LMHAL

gemeden ihrama girmeleri gerekir. nk ihram, bu kutsal blgeye sayg iin vcip klnmtr. Bu konuda hac ve umre iin gelenler ile ticaret, ziyaret veya tedavi gibi baka maksatlar iin gelenler arasnda fark yoktur. Bunlar, hac veya umre yaptktan sonra ihramdan karlar. Herhangi bir sebeple mkat snrlar dnda bulunan Hil ve Harem blgeleri halk da dorudan Harem blgesine mesel Mekkeye girme konusunda ayn hkme tbidir. fi mezhebinde ise, hac ve umre kast olmadka uzaklardan gelenlerin
(fk) Harem blgesine ihramsz girmeleri vcip deil, mstehaptr.

Hil blgesi halk hac veya umre yapmayacaklar zaman, Harem blgesine ihramsz girip kabilirler. Harem blgesinde bulunan kimseler ister Mekkeli isterse uzaklardan gelenlerden olsun, Hil blgesine, -mesel Cidde'yegittiklerinde, Harem blgesine ihramsz dnebilirler. Dorudan Harem blgesine gitme kast olmakszn Hil blgesindeki herhangi bir yere mesel Cidde'ye gidecek olan fklerin, mkat snrn ihraml gemeleri gerekmez. Bunlar, daha sonra Harem blgesine, mesel Mekke'ye gitmek isterlerse, Hil blgesinde oturanlarn hkmne tbi olurlar. Hac veya umre yapacaklarsa, Harem snrn gemeden ihrama girerler. Hac veya umre kast yoksa Harem blgesine ihramsz girerler ve isterlerse Kbe'yi ihramsz tavaf ederler. Medine ziyaretini hacdan nce yapmak zere mkat snrn ihramsz geenler, Cidde'ye indikten sonra herhangi bir sebeple nce Mekke'ye gitmek zorunda kalrlarsa, Cidde'de -Harem blgesi snrn gemeden- ihrama girerler. bb) hramn Vcipleri 1. Mkat snrn ihramsz gememek. Uzaklardan gelip dorudan Harem blgesine gidecek olan fkler, mkat snrn ihramsz geerlerse cez (dem) gerekir. Ancak, mkat ihrama girmeden geen kimse, henz hac veya umre mensikinden herhangi birine, mesel kudm veya umre tavafna balamadan mkata dnp orada ihrama girerse ceza der. Bu kiinin, ihramsz getii mkat snr yerine; bulunduu yere daha yakn bir mkata gidip orada ihrama girmesi mmkndr. Mkat ihramsz getikten sonra, hac veya umre mensikinden birine balanmsa artk mkata dnlse bile ceza dmez. 2. hram yasaklarndan saknmak. Aada ayrntyla aklanaca zere, ihrama giren kimsenin ihram sresince davranlarn haccn anlam ve amacyla da btnlk salayacak ekilde kontrol altnda tutmas ve belirli yasaklara uymas gerekir.

HAC VE UMRE

523

cc) hramn Snnetleri 1. hrama girmeden yani niyet ve telbiyeden nce mstehap olan eyler: 1. Trnaklar kesmek, kask ve koltuk alt kllarn temizlemek, gerekiyorsa tra olmak. 2. Temizlik iin gusletmek. Abdesti olanlar ve zel hallerini grmekte olan kadnlar iin de gusl snnettir. Gusl yaplamazsa abdest alnr. Abdest mmkn olmazsa teyemmm yaplmaz. nk bu abdest ve gusl, beden temizlii iindir. Ancak abdesti olmayanlar ihram namaz iin teyemmm yaparlar. 3. Niyet ve telbiye yapmadan nce vcuduna gzel kokular srmek.

4. Erkeklerin izr ve rid denilen iki paradan ibaret rtye brnmesi. zr belden aaya sarlan, rid ise vcudun st ksmn rten havludur. Bu rtlerin beyaz, yeni veya ykanp temizlenmi olmas mstehaptr.
2. hram rtlerine brndkten sonra mstehap olan eyler: 1. Kerhet vakti deilse iki rekat ihram namaz klmak. Bu namazn ilk rekatnda Kfirn sresi, ikinci rekatnda da hls sresinin okunmas, ayrca niyet ve telbiyenin de bu namazdan sonra yaplmas efdaldir. 2. hraml bulunulan sre iinde her frsatta telbiye sylemek. 3. Hac iin ihrama, hac aylar baladktan sonra girmek. dd) hram Yasaklar hrama giren kimselere, ihramdan kncaya kadar yasak olan i ve davranlar vardr. Bunlara "ihram yasaklar" denir. hram yasaklar ilgili olduu alanlara gre u ekilde gruplandrlabilir: 1. Vcutla lgili Yasaklar 1. Sa veya sakal tra olmak, byklar kesmek. 2. Kask ve koltuk alt kllar ile vcudun dier yerlerindeki kllar tra etmek, yolmak veya koparmak. 3. Trnak kesmek. 4. Sslenme amacyla sa, sakal ve byklar yalamak, boyamak, salara biryantin veya jle srmek, kadnlar oje ve ruj kullanmak. Vcuda veya ihram rtsne gzel koku srmek; gzel kokulu sabun kullanmak.

524

LMHAL

2. Giyim ve Giyim Eyas ile lgili Yasaklar Giyimle ilgili yasaklar sadece erkeklere yneliktir. Kadnlar normal elbiselerini giyerler, sadece ihram sresince yzlerini rtmezler. 1. Dikili elbise ve i amar tr giyim eyas giymek. Normal ekilde giymeksizin, palto, pardes gibi giyim eyasn zerine rtmek veya omuzuna almak yasak deildir. Bele kuanlan kemerde, omuza aslan antada, ayaklara giyilen zeri ve topuklar ak ayakkab veya terlikte diki bulunabilir. nk yasak olan diki deil; giyim eyas olarak dikilmi eylerin giyilmesidir. Omuzlara rtlen ridnn ularn birbirine balamak veya ine ile tutturmak ceza gerektirmez ise de mekruhtur. 2. Ba ve yz rtmek, takke ve benzeri eyler giymek, baa sark sarmak. 3. Eldiven, orap ve topuklar kapatan ayakkab giymek. Naln gibi, mmkn olduunca zeri ak ayakkab giymek mstehaptr. zeri ak ayakkab giymek mmkn olduu halde, sadece topuklar ak ayakkab giymek mekruhtur. Ayak bileine bitien ve topuklar rten ayakkab giymek ise yasaktr, ceza gerektirir. 3. Cinsel Konularla lgili Yasaklar 1. Cinsel iliki ve genellikle cinsel ilikiye gtren pme, oynama, ehvetle tutma gibi davranlarda bulunmak. 2. ehev duygular tahrik edici szler sylemek. 4. Av Yasa Gerek Harem blgesi iinde, gerek dnda eti ister yensin ister yenmesin her trl kara avn avlamak, avcya avn gstermek ve avlanmasna yardmc olmak, av hayvanlarna zarar vermek yasaktr. Yaratl itibariyle vah, rkek ve insandan kaan hayvanlara av hayvan denir. Suda yaasa bile, doup remesi karada olan hayvanlar kara hayvan saylr. Deniz hayvanlarnn avlanmas yasak olmad gibi tavuk ve koyun gibi evcil hayvanlarn kesilmesi de ihramlya yasak deildir. 5. Harem Blgesiyle lgili Yasaklar Mekke ehri ve etrafndaki Harem denilen blgedeki av hayvanlarnn avlanmas, bitkilerin kesilmesi veya koparlmas ister ihraml, ister ihramsz, herkes iin yasaktr.

HAC VE UMRE

525

6. Yaplmas Gnah Olan ve Bakalarna Zarar Veren Konulardaki Yasaklar 1. Fsk: Taatten ayrlp msiyet saylan eyleri yapmak. 2. Cidl: Bakalaryla tartmak, hakaret ve kavga etmek. Her zaman yasak olan bu tr davranlardan, ihraml iken daha ok saknmak gerekir. ee) hramlya Yasak Olmayan eyler 1. Ykanmak, kokusuz sabun kullanmak. 2. hram rtlerini deitirmek ve ykamak. 3. Dileri fralamak, srme ekmek. 4. Krlan trna ve zarar veren veya rahatsz eden kl koparmak. 5. Di ektirmek, kan aldrmak, ine vurdurmak, yara zerine sarg sarmak. 6. Silh tamak, bilezik, yzk ve kol saati takmak. 7. Kemer kullanmak, omuza anta asmak. 8. Yz ve ba rtmeden, yorgan ve battaniye gibi bir rt ile rtnmek. 9. Palto, ceket gibi giyim eyasn giymeden omuzlarna almak. 10. emsiye kullanmak, glgede oturmak. 11. Balk vb. su rnlerini avlamak. 12. hramsz kii tarafndan avlanan kara avnn etinden yemek. 13. Ylan, akrep, fare, sinek, pire, kene gibi zararl hayvan ve haareler ile saldrgan kpek, kurt ve kaplan gibi yrtc hayvanlar ldrmek. b) ZEL VAKT Haccn farzlarn yani "ihrama girme", "Arafat vakfesi" ve "ziyaret tavaf"n, kendileri iin belirlenmi zel vakitlerinde yapmak haccn geerlilik artdr. Hac trenleri (mensik), hac aylar iinde yaplr. Hac aylar, hac mensikinin yaplaca aylar olup, evval ve zilkade ay ile zilhicce aynn ilk on gndr. Bu aylardan nce hac mensikine balanmaz. Ayrca hacla ilgili vakfe, tavaf, say, eytan talama gibi mensikten her birinin bu aylar baladktan sonra belirlenen vakitler iinde yaplmas gerekir, aksi halde sahih olmaz.

526

LMHAL

c) ZEL MEKN Haccn farzlarnn zel meknlarda yerine getirilmesinin anlam, vakfenin Arafat snrlar iinde ve tavafn Kbe'nin etrafnda yaplmasdr. Bu artlardan herhangi birinin eksiklii durumunda yaplan hac geerli olmaz.

IV. HACCIN RKNLER

Hanefler'e gre haccn ihram, Arafat vakfesi ve ziyaret tavaf olmak zere farz vardr. Hac bu farzlarn sraya uyularak yerine getirilmesiyle eda edilmi olur. Bu farzlardan ihram art, dier ikisi ise rkndr. Buna gre Arafat vakfesinin vaktini geiren kimse o yl hac yapma imknn kaybeder, daha sonra yarm brakt haccn kaz eder. Mlikler'e gre bu farz yannda say de farzdr ve drd birden haccn rknlerini oluturur. filer ise, bunlara salar ksaltmay veya tra etmeyi (halk veya taksr) ilve ederek rkn saysn bee karmlar ve bu rknler yerine getirilirken bir ksmnda (ilk nde) sraya riayet etmenin de farz (rkn veya art) olduunu sylemilerdir. Rknlerin tamam, usulne gre yaplmadka, ceza ve kefret demekle hac sahih olmaz. Eksik kalan rknn tamamlanmas veya haccn kazs gerekir. Haccn geerlilik artlarndan birisi ve bata geleni olan ihram konusu yukarda anlatld. Buradan itibaren Hanef mezhebinde haccn iki rkn olan Arafat vakfesi ve ziyaret tavaf anlatlacaktr. Bu iki rkn, zel olarak kendilerinin, genel olarak dier trenlerin ifa zamanna ve meknna ilikin olan ve haccn ihram dndaki dier iki shhat art olan "zel vakit" ve "zel mekn" artlaryla birlikte izah edilecektir. Say ve salarn ksaltlmas veya tra edilmesi, Hanefler'e gre farz deil vcip olduu iin burada deil, ileride "Haccn Vcipleri" bahsinde incelenecektir.

A) ARAFAT VAKFES
Arafat, Mekke'nin yaklak 25 km. gneydousunda Harem snrlar dnda bir blgedir. Vakfe ise bir yerde bir sre durmak veya beklemek demektir. Arafat vakfesi nemli ve titizlik gerektiren bir rkndr. nk sresi iinde Arafat'ta bulunamayanlar o sene hacca yetiememi olurlar. Arafat vakfesi dnda vaktinde yaplamayan dier mensik ise, daha sonra kaz edilerek veya fidye denerek telfi edilebilir. Hz. Peygamberin "Hac, Arafat'tan ibarettir" (Tirmiz, Tefsr, 3; Eb Dvd, Mensik, 57) sz Arafat

HAC VE UMRE

527

vakfesinin nemini belirtmesi yannda, ayrca, bu vakfeyi karmamak iin titizlik gsterilmesi gerektiini de anlatmaktadr. a) Vakfenin Geerli Olmasnn artlar Vakfenin geerli (sahih) olabilmesinin iki art vardr. 1. Hac iin ihraml olmak, 2. Vakfeyi zel (belirli) yer ve zamanda yapmak. hram konusu yukarda anlatld iin burada sadece ikinci art olan "vakfenin belirli yer ve zamanda yaplmas" art aklanacaktr. 1. Vakfenin Yeri. Vakfenin yeri, Arafat blgesidir. Arafat blgesinin Mekke tarafndaki snr, "Urene vadisi"dir. Urene vadisi dnda Arafat blgesinin her yerinde vakfe yaplabilir. Bu vadi Arafat blgesinden deildir. Burada bulunan "Nemre Mescidi"nin kble (kuzeybat) tarafndan bir ksm da vakfe yerinin dnda kalmaktadr. 2. Vakfenin Zaman. Zilhiccenin 9. arefe gn zeval vaktinden yani gnein tepe meridyeni zerine geli vaktinden bayramn ilk gn "fecr-i sdk" denilen tan yerinin aarmaya balad zamana kadar geen sredir. Bu konuda mezhepler arasnda gr ayrl yoktur. Sadece Hanbeller'e gre vaktin ilk an, arefe gn fecr-i sdk ile balar. Vakfenin sahih olmas iin niyet, akl ve ilim (Arafat'ta bulunduunu ve vakfe yaptn bilmek) art olmadndan, belirtilen sre iinde ister uurlu, ister uursuz, ister uykuda, ister uyank, ister abdestli, ister abdestsiz her ne halde olursa olsun, bir an Arafat snrlar iinde bulunan, hatta oradan geen kimse vakfeyi yapm olur. Hanefler'e gre arefe gn gndz Arafat'ta bulunanlarn, mazeretsiz olarak gne batmadan nce Arafat'tan ayrlmamalar vciptir. Mazeretsiz olarak ayrlan kimse, henz gne batmadan bu blgeye tekrar dnerse, bir ey gerekmez; aksi halde ceza (dem) gerekir. Fakat gndz Arafat'ta bulunmayp gne battktan sonra gelenlere bir ceza gerekmez. filer'e gre, gne batmadan ayrlanlara da ceza gerekmez. Mlik mezhebinde ise, gecenin bir cznde Arafat'ta bulunmak vakfenin shhat artdr. Gne batmadan Arafat'tan ayrlp bir daha dnmeyen kiinin hacc btl olur. Gndzn ok az da olsa bir ksmnda Arafat'ta bulunmak Mlikler'e gre vciptir. Sresi iinde ksa da olsa bir mddet Arafat'ta bulunamayanlar hacca yetiememi olurlar. Daha sonraki senelerde yeniden haccetmeleri gerekir. b) Arafat Vakfesinin Snnetleri 1. Zilhiccenin 8. terviye gnn arefe gnne balayan geceyi Mina'da geirip, arefe gn sabah gne doduktan sonra Arafat'a hareket etmek.

528

LMHAL

2. Zeval vaktinden nce Arafat blgesinde bulunmak ve mmknse vakfe iin gusletmek. 3. Zeval vaktinden sonra le namazndan nce Nemre Mescidinde hutbe okunmas. 4. le ve ikindi namazlarn cem-i takdm ile klmak. 5. Vakfe esnasnda abdestli ve kbleye ynelik bulunmak. 6. Vakfeyi cem-i takdm ile klnan namazdan sonra yapmak. Vakfe esnasnda ayakta durmak oturmaktan, binek zerinde bulunmak ayakta durmaktan daha faziletlidir. 7. Mmkn olduu kadar vakfeyi Cebelirahme denilen tepenin yaknnda yapmak. 8. Orulu olmamak. 9. Gn boyunca telbiye, zikir, tesbih, dua ve istifar gibi ibadetleri oka yapmak. Kendisi, anne ve babas, ocuklar ve btn mslmanlar iin dua ve istifarda bulunmak. Cem-i takdm: Arefe gn Arafat'ta le ve ikindi namazlarnn le vakti iinde birletirilerek birlikte klnmas snnettir. Buna cem-i takdm denir. Eb Hanfe'ye gre bu namazlarn cem-i takdm ile klnabilmesi iin; a) Arefe gn hac iin ihraml olarak Arafat'ta bulunmak, b) Mescid-i Nemre'de cemat-i kbr ile klmak gerekir. Aksi halde her namaz kendi vaktinde klnr. Dier mezhep ile Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre, arefe gn hac iin ihraml olanlarn Arafat'ta le ve ikindi namazlarn, ister Nemre Mescidinde ister adrlarda, ister cemaatle, ister mnferit olarak cem-i takdm ile klmalar snnettir. Bu namazlar cem-i takdm ile klnrken ezan okununca nce le namaznn ilk snneti klnr. Sonra ikamet yaplarak lenin farz klnr. Tekrar ikamet yaplr ve ikindinin farz klnr. kindi namaz iin ayrca ezan okunmaz ve iki farz arasndaki snnetler klnmaz. Her iki farzdan sonra telbiye ve terik tekbirleri okunur.

B) ZYARET TAVAFl
Tavaf, "bir eyin etrafnda dolamak, dnmek" gibi anlamlara gelir. Terim olarak ise tavaf, Hacerlesved'in bulunduu keden veya hizasndan

HAC VE UMRE

529

balayp, Kbe'nin etrafnda yedi defa dnmektir. Her bir devire "avt" denir. Yedi avt bir tavaf olur. Ziyaret tavaf farz olup haccn iki rknnden biridir. "fda tavaf" da denilen bu tavaf yaplmadka hac tamam olmaz. Ancak, Arafat vakfesini yaptktan sonra vefat eden kii haccnn tamamlanmasn vasiyet etmise, bir "bedene" (sr veya deve kurban) kesilmekle hacc tamamlanr. a) Tavafn Sahih Olmasnn artlar 1. Tavafn Vaktinde Yaplmas Tavafn hangi vakitten itibaren yaplaca yani balang vakti nemlidir. Son vakti iin bir snr yoktur, mrn sonuna kadar herhangi bir vakitte yaplmas yeterlidir. Hanef ve Mlikler'e gre ziyaret tavafnn vakti bayramn ilk gn fecr-i sdktan itibaren balar. fi ve Hanbeller'e gre ise ziyaret tavafnn vakti, arefe gn gece yarsndan itibaren balar. Ziyaret tavaf ilk vaktinden sonra her zaman yaplabilirse de Eb Hanfe'ye gre bu tavafn kurban kesme gnlerinde, yani bayramn nc gn gne batncaya kadar; Mlikler'e gre ise zilhiccenin sonuna kadar yaplmas vciptir. Mazeretsiz olarak daha sonraya braklrsa ceza (dem) gerekir. fi ve Hanbeller ile Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre ise, ziyaret tavafnn bayramn ilk gnnde yaplmas vcip deil, snnettir. Mazeretsiz olarak daha sonra yaplmas mekruh ise de ceza gerekmez. Tavafn, bayramn ilk gn yaplmas ise daha faziletlidir. 2. Niyet Niyet, yaplmak istenen bir eyin bilinmesi ve kalben belirlenmesidir. Ayrca dille sylenmesi mstehaptr. Tavaf niyeti olmakszn Kbe'nin etrafnda dolamak tavaf saylmaz. Ancak niyette tavafn trn yani bu yaplan tavafn kudm tavaf m, ziyaret tavaf m yoksa umre tavaf m olduunu tayin etmek gerekmez; mutlak tavafa niyet yeterlidir. 3. Tavafn Mescid-i Haramn inde, Kbe'nin Etrafnda Yaplmas Kbe'nin etrafnda tavaf yaplan yere "metf" (tavaf alan) denir. Tavaf sadece burada yaplmaz. Mescid-i Harm'n iinde olmak artyla, daha geni devir yaplarak metfn dndan, hatta mescidin st katlarndan Kbe'nin evresi dolalabilir. Fakat Harem-i erif'in dndan dolamak tavaf saylmaz. nk bu, Kbe'yi deil, mescidi tavaf olur.

530

LMHAL

4. avtlarn ounu Yapm Olmak Hanefler'e gre, avtlarn ounu yani en az drdn yapm olmak tavafn geerlilik art olup son avt yaplmayacak olursa, tavaf sahih olur, fakat farz ve vcip tavaflarda eksik kalan her avt iin ceza gerekir. Dier mezhepte ise, yedi avtn hepsi rkn olup btn avtlar yaplmad takdirde tavaf sahih olmaz. b) Tavafn Vcipleri 1. Abdestli olmak. Tavaf esnasnda abdest bozulursa, abdest alndktan sonra eksik kalan avtlar tamamlanabilir. 2. Setr-i avret, yani avret saylan yerlerin rtl olmas. Setr-i avret, her zaman farzdr. Tavafta vcip olmasnn anlam, ihllinden dolay ceza gerekmesidir. Avret saylan uzuvlarn drtte biri veya daha ou alrsa ceza gerekir; daha aznda ceza gerekmez. 3. Teymn, yani Kbe'yi sol tarafna alp kendisi Kbe'nin sanda olacak ekilde yrmek. 4. Tavafa Hacerlesved veya hizasndan balamak. 5. Tavaf, hatmin dndan dolaarak yapmak. nk hatm denilen ksm Kbe'den saylr. Hatmin dndan dolamadan yaplan avtlar iade edilmedii veya hi deilse eksik kalan ksm hatmin evresi dolalarak ikmal edilmedii takdirde ceza gerekir. 6. Farz ve vcip tavaflar yedi avta tamamlamak. 7. Gc yetenler tavaf yryerek yapmak. Yallk, hastalk veya sakatlk sebebiyle yryerek tavaf edemeyenler arabaya veya tahtrevana binerek tavaf ederler. 8. Tavaf namaz klmak. ster farz, ister vcip, isterse nfile olsun, her tavaftan sonra iki rekat tavaf namaz klmak vciptir. Kerhet vakti deilse, tavafn hemen peinden hi ara vermeden bu namaz klmak mstehaptr. Daha sonra klnsa da eda edilmi olur. nk bu namaz, haccn veya tavafn vciplerinden deil, vitir namaz gibi mstakil bir vciptir. Bu sebeple terki hac cinayeti saylmaz ve bir ceza gerekmez. Arada tavaf namazn klmadan pe pee tavaf yapmak ise mekruhtur. Tavaf namazn "makam- brhim"in arkasnda klmak mstehaptr. Orada yer bulunmazsa, mescidin iinde uygun olan baka bir yerde klnr. Harem blgesi dnda klmak ise mekruhtur. hram namaznda olduu gibi,

HAC VE UMRE

531

bu namazn da ilk rekatnda Kfirn, ikinci rekatnda hls srelerinin okunmas mstehaptr. Tavaf iin kerhet vakti yoktur. Ancak, Hanefler'e gre, tavaf namaz farz ve vcip namazlarn klnmas mekruh olan vakit dnda, sabah ve ikindi namazlarnn farzlar eda edildikten sonra da klnmaz. fi mezhebinde ise kerhet vaktinde tamamlanan tavafla ilgili tavaf namaz o anda klnabilir. Yukarda saylanlardan ilk alts sadece Hanefler'e gre vciptir. Dier mezhepte bunlar tavafn shhat art olduundan, herhangi birinin eksik kalmas halinde tavaf sahih olmaz ve iade edilmesi gerekir. Son ikisi yani tavaf namaz ve tavafn yryerek yaplmas, Hanef ve Mlikler'e gre vcip, fi ve Hanbeller'e gre ise snnettir. Tavafn vciplerinden biri mazeretsiz terkedilirse ceza gerekir, fakat tavaf sahih olur. Tavaf yeniden yaplrsa ceza der. c) Tavafn Snnetleri 1. Necsetten tahret. Bedende, ihramda veya elbisede namaza engel pislik bulunmamas. 2. Tavafa balarken, Hacerlesved'e veya hizasna, Rknlyemn ynnden gelmek. 3. Tavafa balarken ve her avtn sonunda Hacerlesved'i istilm etmek. stilm, Hacerlesved'i selmlamak demektir. stilm iin Hacerlesved'e dnlp namaza durur gibi eller kulaklar hizasna kaldrlp "Bismillhi Allahekber" denilerek zerine konur ve eller arasndan Hacerlesved plr. zdiham sebebiyle Hacerlesved'e yaklalamad durumlarda, bakalarna rahatszlk vermemek iin uzaktan avularn ii Kbe'ye evrilerek eller kulaklar hizasna kadar kaldrlp "Bismillhi Allahekber" denilerek, kardan iaretle selmlanr ve sa elin ii plr. Hacerlesved uzaktan istilm edilirken karsnda durulup beklenmez, yrmeye devam edilir. Tavafn her aftnda Rknlyemn'nin de istilm edilmesi mstehaptr. 4. Ardndan say yaplacak tavaflarn ilk avtnda erkeklerin remel yapmas. Remel, tavafta ksa admlarla koarak ve omuzlar silkerek alml ve abuk yrmektir. Remel sadece sonunda say yaplacak tavaflarda yaplr. Kadnlar remel yapmazlar. 5. Remel yaplmas gereken tavaflarda erkeklerin ztb yapmas.

532

LMHAL

lztb, ridnn yani ihramn vcudun belden yukarsn rten parasnn bir ucunu sa kolun altndan geirip, sol omuz zerine atarak sa kolu ve omuzu ridnn dnda brakmaktr. Remel yaplmas gereken tavaflarn btn avtlarnda ztb snnettir. Tavaf bitince omuz rtlr, tavaf namaz omuz rtlm olarak klnr. Remel yaplan tavaflar dnda, baka zamanlarda ztb mekruhtur. 6. Muvlt yani tavafn btn avtlarn ara vermeden pe pee yapmak. Tavaf esnasnda farz namaz iin ikamet yaplmas veya abdestin bozulmas gibi, tavafa devam etmeyi engelleyen bir durum ortaya karsa, tavaf olduu yerde braklr, kalan ksm sonra tamamlanr. 7. Erkeklerin mmkn olduu kadar Kbe'ye yakn; kadnlarn ise erkekler arasna karp skmayacak bir uzaklktan tavaf etmeleri. Tavafn snnetlerinin mazeretsiz terki mekruhtur. Snnetlerin terkedilmesi durumunda madd bir ceza gerekmez. d) Tavafn Yapl Hangi tavaf yaplacaksa ona niyet edilerek, Rknlyemn cihetinden Hacerlesved hizasna gelinir. Tekbir ve tehll getirilerek Hacerlesved pldkten veya kardan selmlandktan (istilm) sonra, dua okuyarak tavafa balanr. Hatmin dndan dolalarak ve her avtta hizalarna gelindike Rknlyemn ve Hacerlesved istilm edilerek yedi avt tamamlanr. Rknlrk ve Rknm'de istilm yoktur. Tavaf tamamlannca mmknse makam- brhim'in arkasnda, orada yer yoksa uygun bir yerde tavaf namaz klnp dua edilir. e) Tavaf eitleri Ziyaret tavafndan baka, hacla ilgili olan ve olmayan farz, vcip, snnet ve nfile baka tavaflar da vardr. Ancak hepsinin shhat artlar, vcipleri, snnetleri ve yapl ekli ayndr. Hacla ilgili olarak "kudm tavaf", "ziyaret tavaf" ve "ved tavaf" olmak zere tavaf vardr. Umrede yaplan tavafa ise umre tavaf denir. Bunlar ilgili yerlerde aklanmtr. Hac ve umre ile ilgili olmayan dier tavaflar ise unlardr:

HAC VE UMRE

533

1. Nezir Tavaf. Tavaf etmeyi adayan kiinin, nezrini yerine getirmesi vciptir. Bunun iin zaman belirlenmise, belirlenen zamanda, zaman tayini yaplmamsa uygun bir zamanda adanm olan tavaf yerine getirilir. 2. Tahiyyet'l-mescid Tavaf. Bir mescide girildiinde klnmas snnet olan tahiyyet'l-mescid yerine, Mescid-i Harm'a her girildiinde hrmeten ve mescidi selmlamak iin bir tavaf yapmak mstehaptr. Buna selmlama tavaf anlamnda tahiyyet'l-mescid tavaf denir. Hac veya umre gerei yaplacak olan tavaf bunun yerini tutar. 3. Tatavvu Tavaf. Mekke'de bulunulan sre iinde hac ve umre ile ilgili olarak yaplan tavaflar dnda, frsat bulduka yaplan nfile tavaflardr. Dier ibadetler gibi, balanlm olan nfile bir tafavn bitirilmesi de vcip olur. Uzak yerlerden gelmi olan kimselerin nfile tavaf yapmalar, Mescid-i Harm'da nfile namaz klmalarndan efdaldir. Hac mevsimi dnda Mekkeliler iin de hkm ayndr.

V. HACCIN VCPLER
Haccn rkn ve artlarnn yannda bir de vcip olan trenleri (mensik) vardr. Bunlarn terkedilmesiyle hac geersiz (fsid) olmaz ise de mazeretsiz terkedilmesi tahrmen mekruhtur. Ayrca mer bir mazeret olmadka terkedilen veya zamannda yaplmayan her vcip iin ceza gerekir. Dier ibadetlerde olduu gibi haccn vcipleri de kendileri mstakil birer nsk olan "asl vcipler" ve baka bir nske bal olan "dolayl (fer) vcipler" olmak zere ikiye ayrlr. Hanef mezhebinde haccn asl vcipleri say, Mzdelife'de vakfe, eytan talama, halk veya taksir ve ved tavaf olmak zere toplam be trenden (nsk) ibarettir. Bunlardan say ile halk veya taksir, hem hac, hem de umrede vciptir. Dier ise umrede yoktur. Bu blmde sadece asl vcipler ksaca aklanacaktr. Fer vcipler yeri geldike bal olduklar mensikle birlikte ele alnmtr.

A) SAY
Say szlkte "komak, aba gstermek" gibi anlamlara gelir. Hac ve umre ile ilgili bir terim olarak ise say, Kbe'nin dou tarafnda bulunan Saf ve Merve adl iki tepe arasnda, Saf'dan balanp Merve'de tamamlanmak zere yedi defa gidip gelmeyi ifade eder. Saf'dan Merve'ye gidi bir avt ve Merve'den Saf'ya dn bir avt olur. Sayin yapld Saf ile Merve arasndaki yaklak 350 metrelik mesafeye de "mes" (say yeri) denir.

534

LMHAL

Buhr'deki bir rivayetten anlaldna gre sayin asl, Hz. smil'in annesi Hcer'in su aramak maksadyla bu iki tepe arasnda komasna dayanmaktadr (Buhr, Enbiy, 9). Say Hanef mehebine gre hac ve umrenin vciplerinden, dier mezhebe gre ise haccn rknlerindendir. a) Sayin Geerli Olmasnn artlar 1. Sayi, ihrama girdikten yani hac veya umre yahut her ikisi iin niyet ve telbiye yaptktan sonra yapmak. hrama girmeden nce hac veya umre mensikinden hibiri yaplamaz. Sayin sahih olmas iin, ihrama girdikten sonra yaplmas art ise de ihraml olarak yaplmas art deildir; belirli mensik tamamlanp ihramdan ktktan sonra da yaplabilir. Nitekim hac iin ihrama giren kimse, kurban bayramnn ilk gn fecr-i sdktan nce ihramdan kamayaca iin, Arafat vakfesinden nce hac sayini yapmak isterse, ihraml olarak yapar. Arafat dn ziyaret tavafndan sonra yaparsa, ihramsz olarak da yapabilir. Efdal ve snnete uygun olan da budur. Umre sayinin ihraml olarak yaplmas vciptir. Umre tavafnn drdnc avtndan sonra tra olan kii, ihramdan km olur. Bu kiinin ihramsz olarak yapaca umre sayi sahihtir, fakat sayi tamamlamadan ihramdan karak vcibi terkettii iin ceza (dem) gerekir. 2. Hac sayini hac aylar baladktan sonra yapmak. hrama girme dnda, hacla ilgili mensikten hibiri, hac aylar girmeden yaplamaz. 3. Sayi muteber bir tavaftan sonra yapmak. Say tek bana mstakil bir nsk deildir. Ancak muteber bir tavaftan sonra, ona bal olarak yaplabilir. Muteber tavaf, hades-i ekberle yani cnp, ayba veya lohusa olarak yaplmam olan tavaftr. 4. avtlarn ounu yani en az drdn yapm olmak. Hanef mezhebinde, sayin yedi avtndan drd rkn, vciptir. Dier mezhepte btn avtlar rkndr. 5. Saye Saf'dan balamak. Merve'den balanrsa ilk avt sahih olmaz. b) Sayin Vcipleri 1. Sayi yryerek yapmak. Yrmekten ciz olan hasta, yal ve sakatlar, arabaya binerler. 2. Yedi avta tamamlamak (ilk drt avt rkndr).

HAC VE UMRE

535

c) Sayin Snnetleri 1. Tavaf bitince, tavaf namaz klmak dnda ara vermeden saye balamak. 2. Say yapmaya gitmeden nce Hacerlesved'i istilm etmek. 3. Hadesten tahret, yani sayi abdestli olarak yapmak. Tavaflarn temiz olarak yaptktan sonra det grmeye balayan kadnlarn say yapmalar kerhetsiz olarak cizdir. 4. Necsetten tahret. Bedende, ihramda ve elbisede namaza engel pislik bulunmamak. 5. Her avt banda, Saf ve Mervede yksee kp, Kbeye ynelerek tekbir ve tehlil ile el ap dua etmek. 6. avtlar pe pee -ara vermeden- yapmak. 7. Erkekler yeil kl stunlar arasnda "hervele" yapmak ve dier ksmlarda ise normal yrmek. Hervele, ksa admlarla koarak canl ve alml yrmektir. Kadnlar hervele yapmazlar. 8. Say esnasnda tekbir, tehll, zikir ve dua ile megul olmak. 9. Niyet etmek. Hanefler'in de iinde olduu fakihlerin ounluuna gre sayde niyet snnet, Hanbeller'e gre ise arttr. d) Sayin Yapl Tavaftan sonra, Hacerlesved istilm edilerek Saf tepesine klr. Say yapmaya niyet edilip, tekbir, tehlil, zikir ve dua okunarak Merve'ye doru yrnr. Yeil kl stunlar arasnda "hervele" yaplr. Bu stunlar arasnda her avtta: "Rabbim, gnahlarmz bala, bize ac, kusurlarmz affet ve bize ikram et, bildiin gnahlarmzdan vazge; nk sen bizim bilmediklerimizi de biliyorsun. phe yok ki sen en aziz ve en kerm olan Allah'sn" duas okunur. Merve'ye varnca yine Kbe'ye ynelinerek tekbir, tehll sylenip dua edilir. Bylece sayin ilk avt yaplm olur. Ayn ekilde Saf'dan Merve'ye drt gidi ve Merve'den Saf'ya dn olmak zere yedi avt bitince say tamamlanm olur. Say kendi bana -mstakil- bir nsk deildir. Mutlaka bir tavafa bal olarak yaplr. Tavaf namazndan sonra ara vermeden yaplmas snnet ise de, tavaftan sonra hemen yaplmayp bir sre sonra yaplmas da cizdir.

536

LMHAL

Gerek hac, gerek umre iin sadece birer say vardr. Sayin nfilesi yoktur. Bu sebeple her tavaftan sonra say yaplmaz. Umre sayinin umre tavafndan sonra fakat ihramdan kmadan yaplmas vciptir. Hac sayinin ziyaret tavafndan sonra yaplmas efdal ise de, kudm tavafndan veya Arafat'a kmadan herhangi nfile bir tavaftan sonra yaplmas da cizdir. frad ve krn hacc yapanlar, kudm tavafndan sonra hac sayini yapmamlarsa, Arafat'a kmadan nce diledikleri zaman, herhangi nfile bir tavaf mteakip hac sayini yapabilirler. Temettu hacc yapanlardan, Arafat'a kmadan nce hac sayini yapmak isteyenler ise, terviye gn (veya daha nce) hac iin ihrama girdikten sonra yapacaklar nfile bir tavaf mteakip hac sayini yapabilirler. nk hac sayi, hac iin; umre sayi de umre iin ihrama girmeden nce yaplamaz.

B) MZDELFE VAKFES
Mzdelife, Arafat ile Mina arasnda, Harem snrlar iinde bir blgedir. Mina'dan Muhassr vadisi ile ayrlr. Haccedenlerin arefe gnn bayram gnne balayan geceyi burada geirmeleri snnet, burada vakfe yapmak ise vciptir. a) Geerli Olmasnn artlar 1. Hac iin ihraml olmak. 2. Arafat vakfesini yapm olmak. 3. Belirli yerde yani Mzdelife snrlar iinde yapmak. Muhassr vadisi dnda Mzdelife'nin her yerinde vakfe yaplabilir. Kuzeh da zerindeki Mear-i Harm civarnda yaplmas snnettir. 4. Belirli zaman iinde yapmak. b) Mzdelife Vakfesinin Zaman Mzdelife vakfesinin zaman, Hanefler'e gre bayramn birinci gn (10 Zilhicce) tan yerinin aarmaya balamasndan (fecr-i sdk) gnein domasna kadar olan sredir. Mlikler'e gre, arefe gn akam gnein batndan bayram sabah gnein douuna kadar olan sre; fi ve Hanbeller'e gre ise gecenin yarsndan itibaren gnein douuna kadar geen sredir. Gece yars, gnein bat ile gnein douu arasndaki srenin ortasdr.

HAC VE UMRE

537

Arafat vakfesi gibi Mzdelife vakfesinin shhati iin de niyet ve ilim (yani Mzdelife'de bulunduunu ve vakfe yaptn bilmek) gerekli olmadndan, mezheplere gre yukarda belirtilen sreler iinde, ister uykuda, ister uyank, ister baylm halde olsun, ok ksa da olsa bir zaman diliminde Mzdelife snrlar iinde bulunan veya buradan geen kimseler, bu vecbeyi yerine getirmi saylrlar. Geceyi Mzdelife'de geirip sabah namazn erkence klmak, namazdan sonra telbiye, tekbir, tehll, zikir, dua ve istifar ile vakfeyi ortalk aydnlanncaya kadar srdrmek, ortalk iyice aydnlandktan sonra gne domadan Mina'ya hareket etmek ise btn mezheplerde snnettir. c) Akam ve Yats Namazlarnn Cem-i Tehir ile Klnmas Haccedenlerin arefe gn akam Mzdelife'de akam ve yats namazlarn ister mnferit ister cemaatle olsun, yats vakti iinde cem-i tehir ile klmalar, Hanefler'e gre vcip; filer'e gre ise snnettir. Bu namazlar yats vaktinin kmasndan endie edilmedike Arafat'ta veya yolda klnmaz; klnd takdirde, henz yats vakti kmadan Mzdelife'ye ulalrsa, Eb Hanfe ve mam Muhammed'e gre yeniden klnr. Eb Ysufa gre Mzdelife'ye ulamadan klnmas mekruh ise de klnd takdirde iadesi gerekmez. Cem-i takdm ve cem-i tehir ile klnan namazlarda, iki farz arasnda baka namaz klnmas mekruhtur. Bu sebeple akamn snneti ve yatsnn ilk snneti klnmaz. Yatsnn son snnetiyle vitir klnr. ki vaktin namaz bir tek ezan ve bir tek ikametle klnr. Yats namaz iin ayrca ezan ve ikamet gerekmez.

C) EYTAN TALAMA
Dilimizde "eytan talama" denilen remy-i cimr, haccedenlerin bayram gnleri Mina'da Kk Cemre, Orta Cemre ve Akabe Cemresi ad verilen yerlere ufack talar atmas demektir. Halk dilinde kk eytan, orta eytan ve byk eytan da denilen bu ta kmelerine ta atmak haccn vciplerindendir. Mina, Mzdelife ile Mekke arasnda, Harem snrlar iinde bir blgedir. Hanef mezhebinde, eytan talanan gnlerde Mina'da gecelemek snnettir. Dier mezhepte ise, mazereti olmayanlarn bu gecelerden her birinin yardan ounda Mina'da bulunmalar vciptir. Aksi halde ceza gerekir.
a) eytan Talamann Geerli Olmasnn artlar

1. Talar cemrelere el ile frlatlarak atlmaldr. Ayakla veya herhangi bir aletle atlmas sahih olmad gibi, ta geriden frlatmakszn cemre zerine el ile konulmas da sahih olmaz.

538

LMHAL

2. Atlan eyin, ta atma veya talama anlamn gerekletirecek bir madde olmas gerekir. Bu bakmdan Hanefler'in dndaki mezhebe gre atlan ey mutlaka ta olmaldr. Hanefler'e gre ise, atlan eyin ta, kurumu amur gibi zerinde teyemmm yaplmas ciz olan bir madde olmas gerekir. Aa, maden ve tezek gibi eylerin atlmas talama yerine gemez. 3. Talarn her birini ayr ayr atmak gerekir. Hepsi birden atlrsa tek ta atlm saylr. 4. Talar cemre kmesinin zerine yani ta havuzunun iine veya yaknna drlmelidir. 5. Ta, atld yere atann fiili sonucu ulamaldr. Atlan ta, bir yere arptktan veya dtkten sonra bu yerin etkisi olmadan kendiliinden atld yere ularsa, sahih olur. Mesel birinin omuzuna dp orada kaldktan sonra o kiinin hareketiyle derse, istenilen yere ulasa bile sahih olmaz, yeniden atlmaldr. 6. Gc yetenler talar bizzat kendileri atmaldr. Namazlarn ayakta durarak klamayacak durumda olan kimseler bakalarn vekil tayin edebilirler. 7. Talar belirli vakitler iinde atmak gerekir. b) eytan Talama Zaman Ta atma zaman Hanef ve Maliklere gre bayramn birinci gn fecr-i sdktan, afi ve Hanbellere gre ise, gece yarsndan bayramn drdnc gn gne batncaya kadar olan sredir. Ancak bu sre iinde, aada aklanaca zere ta atlmas ciz olmayan vakitler de vardr. 1. Bayramn Birinci Gn (10 Zilhicce). Bu gnde yalnz Akabe Cemresine yedi ta atlr. Hanefler'e gre, bayramn birinci gn ta atma zaman, tan yerinin aarmasndan (fecr-i sdk) ertesi gnn tan yeri aarmasna kadar olan sre olmakla birlikte, belirlenen bu sre iinde, gnein domas ile le namaz vaktinin girmesi arasndaki vakitte talamak snnet, sabah gnein domasndan nce ve akam gnein batmasndan sonra ta atmak mekruh kabul edilmitir. Bu vakitlerde ta atmann mekruh saylmas, ortaln karanlk olmasyla ilgilidir. nk karanlkta atlan tan hedefi tutmas zor olduu gibi, hedefe varp varmad da izlenemez. Bunun yannda hem eziyet ekme hem de bakasna eziyet etme ihtimali bulunmaktadr. Fakat gnmzde bu blgeler aydnlatld iin kerhet sebebi olan sakncalar da ortadan kalkm olmaktadr. Bu bakmdan zellikle yallarn ve kadnlarn talamay bu

HAC VE UMRE

539

vakitlerde yapmalar, hem kendileri iin rahat olaca, hem de gndz olacak izdiham rahatlataca gerekesiyle daha uygun grlmtr. Mlikler'e gre talama vakti bayramn birinci gn tan yerinin aarmasyla balar ve akam namaz vaktinin girmesine kadar devam eder. Gne battktan sonra (gece veya ertesi gn) atlrsa, ed deil kaza saylr ve ceza gerekir. fi ve Hanbeller'e gre ise bu vakit gecenin yarsndan bayramn drdnc gn gne batncaya (terik gnlerinin sonuna) kadar srer. Bu srenin herhangi bir annda ta atlmas sahihtir. Ancak henz gne domadan atlmas mekruh; gnein douundan zevale kadar geen srede snnet; zevalden gne batncaya kadar kerhetsiz ciz; mazeretsiz gne battktan sonraya geciktirmek ise mekruh saylmtr. 2. Bayramn kinci ve nc Gnleri (11-12 Zilhicce). Bu gnlerin her birinde her cemreye yedier olmak zere toplam 21 ta atlr. Bu iki gnde ta atma zaman, zeval vaktinde balar. Haneflere gre ertesi gn fecr-i sdka kadar, Maliklere gre ise gnein batmasna kadar devam eder. Belirtilen bu srenin herhangi bir blmnde ta atma ii yaplabilir. Bu iki gnde zevalden nce ta atlmas ise ciz deildir. fi ve Hanbeller'e gre ise bu gnlerle ilgili talamann sresi de bayramn ilk gn gibi terk gnlerinin sonuna kadardr. 3. Bayramn Drdnc Gn (13 Zilhicce). Eb Ysuf, mam Muhammed ve dier mezhep imamna gre bayramn drdnc gn de ta atma vakti, ikinci ve nc gnlerde olduu gibi zevalden itibaren balar. Eb Hanfe'ye gre ise bayramn drdnc gn ta atma zaman fecr-i sdkta balar. Ancak talarn henz gne domadan atlmas mekruh, gnein douundan zevale kadarki srede ciz, zevalden sonra atlmas ise snnettir. ster ed, ister kaz olsun, bayramn drdnc gn gnein batmasyla ta atma sresi sona erer. c) Atlacak Ta Says Bayramn birinci gn, sadece Akabe Cemresine 7 (yedi) ta atlr, dier iki cemreye ta atlmaz. Bayramn ikinci, nc ve drdnc gnleri ise, Kk Cemreden balamak zere, sra ile her cemreye, gnde yedierden 21 olmak zere gnde 63 ta atlr. Bayramn birinci gn atlan yedi ta da eklenirse talamada atlan toplam ta says 70 olur. Ancak bayramn drdnc gn cemrelere ta atmak faziletli olmakla birlikte zorunlu deil-

540

LMHAL

dir. Drdnc gn ta zorunlu olmad takdirde atlan ta says 49 (7021=49) olur. Bayramn drdnc gn ta atmayacak olanlarn, Hanefler'e gre drdnc gn fecr-i sdktan nce, dier mezhepte ise nc gn gne batmadan nce Mina'dan ayrlm olmalar gerekir. Mina'nn Mekke tarafndaki snr, Akabe Cemresidir. Akabe Cemresinden Mekke cihetine birka adm ilerlemek bile Mina'dan ayrlmak saylr. Bayramn drdnc gn ta atmayacak olanlarn, nc gn gne batmadan Mina'dan ayrlmalar, Hanefler'e gre snnettir. Gne battktan sonra ayrlmak mekruh ise de ceza gerekmez. d) eytan Talamann Snnetleri 1. Talar -be metre mesafeden atmak. 2. Yedi ta pe pee atmak. 3. Bayramn ikinci, nc ve drdnc gnleri srayla Kk, Orta ve Akabe cemrelerine ta atmak. Dier mezhepte sraya uymak shhat artdr. 4. Atlan talarn nohuttan byk, fndktan kk olmas. 5. Kk ve Orta cemrelerde ta attktan sonra dua etmek. Akabe Cemresine ta attktan sonra dua edilmez, oras hemen terkedilir. 6. Her bir ta atarken "Bismillhi Allahekber" demek. e) eytan Talamann Mekruhlar 1. Byke bir ta olduu gibi veya krp birka para yaparak atmak. 2. Cemre mahallinde biriken talardan alp atmak. 3. Temiz olmayan mesel pislik bulam talar atmak. 4. Bir cemreye ayn gn yediden ok ta atmak. 5. Ta atarken cemreler arasnda sraya uymamak. f) eytan Talamann Yapl Cemre mahalline varmadan nce Mzdelife'de veya yolda yeteri kadar ta toplanp hazrlanr. Talarn Mzdelife'den veya belirli bir yerden toplanmas gerekmez, her yerden alnabilir. Sadece cemre mahallinde bakalar tarafndan atlm talar alp atmak mekruhtur. Talar atmak iin cemrelere yeteri kadar yaklalr. Atlacak ta, ba ve ahadet parmaklarnn ular ile tutulup "Bismillhi Allahekber, ramen li'-eytn ve hizbih" denile-

HAC VE UMRE

541

rek atlr. Atlan ta yerine ulamaz veya uzaa derse, onun yerine bakas atlr. g) eytan Talamada Veklet Hastalk, yallk, sakatlk gibi mazeretlerle cemre mahalline gidip bizzat ta atmalar mmkn olmayanlar, uygun kiileri vekil ederek talarn attrrlar. Mazeretin ls ayakta namaz klmaktan ciz olmaktr. zdiham sebebiyle gndz cemrelere yaklamas mmkn olmayanlar talarn gece tenha zamanlarda atarlar. Gece ta atabilecek durumda olanlarn, bakalarn vekil etmeleri ciz olmaz. nk vekletin ciz olabilmesi iin, acziyetin sabit olmas gerekir. Ta atma sresi iinde herhangi bir vakit, mesel bayramn drdnc gn bizzat tan atabilecek olan kiinin bakasn vekil etmesi ciz deildir. Vekil olanlar, nce kendi talarn, daha sonra vekili olduklar kiinin talarn atarlar. h) Vaktinde Atlamayan Talarn Kazs Ta atma gnlerinde her gnn tann kendi vakti iinde atlmas vcip olduu gibi, vaktinde atlamayan talarn ta atma sresi iinde kaz edilmesi de vciptir. Ta atma sresi, bayramn drdnc gn gnein batmas ile son bulur. Bundan sonra eda ve kaz olarak talama yaplmaz. Eb Hanfe ve mam Mlik'e gre, vaktinde atlamayan talar, talama sresi iinde kaz edilse de cezas dmez. Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre ise ta atma sresi iinde kaz edildii takdirde cezas der. fi ve Hanbeller'e gre ise vaktinde atlamayan talar bayramn drdnc gn gne batmadan nce atld takdirde, kaz deil, eda saylr. Gecikmeden dolay ceza da gerekmez. ) Artan Talar Artan talar ihtiyac olanlara verilir veya uygun bir yere braklr; topraa gmlmesi gerekmez. Yeterli saydan fazlasnn cemrelere atlmas mekruhtur.

D) SALARI TIRA ETMEK veya KISALTMAK

lmihal dilinde salarn tra edilmesi "halk", ksaltlmas ise "taksr" olarak anlr. Halk, salarn dipten tra edilmesi, taksr ise ularndan kesilip ksaltlmas demektir. Salarn dipten tra edilmesi, ksaltmaktan evl grlmektedir.

542

LMHAL

a) Zaman ve Yeri Hacda salar tra etme veya ksaltmann zaman, bayramn ilk gn fecr-i sdktan, mrn sonuna kadar devam eden sredir. Ancak Eb Hanfe ve mam Mlik'e gre, bayramn nc gn gne batncaya kadarki sre iinde yaplmas vciptir. Daha sonraya geciktirilmesi durumunda ceza (dem) gerekir. Eb Ysuf ve mam Muhammed ile fi ve Hanbeller'e gre ise bu vecbenin bayramn ilk gnnde yaplmas vcip deil, snnettir Geciktirilmesi mekruh ise de ceza gerekmez. Ancak tra olmadka ihramdan klm olmaz ve ihram yasaklar devam eder. Umrede salar tra etme veya ksaltmann vakti, umre tavafnn drt avtn tamamladktan sonra balar. Fakat umre sayini ihraml olarak yapmak vcip olduu iin sayi de yaptktan sonra tra olmak gerekir. Hac iin ihrama girenler, bayramn ilk gn fecr-i sdktan nce, umre iin ihrama girenler ise, umre tavafnn en az drt avtn tamamlamadan tra olmakla ihramdan km olmazlar, ihram yasa ilemi olurlar. Eb Hanfe ve mam Muhammed'e gre, ister hac, ister umre iin olsun, salar tra etmenin veya ksaltmann yeri Harem blgesidir. Harem blgesi dnda yaplmas sahih ise de vcip terkedildii iin ceza gerekir. Eb Ysuf ve mam Zfer'e gre, bu vecbenin Harem blgesinde yaplmas vcip deil, snnettir. b) Tra Edilecek veya Ksaltlacak San Miktar Hanefler'e gre salarn tra edilmesi veya ksaltlmasnda vcip olan miktar, ban en az drtte birindeki salardr. Ban sadece drtte birinde veya daha az ksmnda sa varsa, hepsinin tra edilmesi veya ksaltlmas gerekir. Ne kadar ksmnda olursa olsun, salarn tamamnn tra edilmesi veya ksaltlmas ise snnettir. filer'de, vcibin ifas iin tel san tra edilmesi veya ksaltlmas yeterlidir. Mlik ve Hanbeller'e gre ise salarn tamamnn tra edilmesi veya ksaltlmas vciptir. Mezheplerin her birinde ban tra edilecek miktar ile abdestte meshi gereken miktar ayndr. Erkeklerin salarn dipten tra etmeleri, ksaltmaktan efdaldir. Kadnlar ise salarnn en az drtte birinin ularndan bir miktar keserler. Onlarn salarn dipten tra etmeleri mekruhtur. Salarn ksaltlmas halinde kesilen miktar, parmak ucu (parman u boumu) uzunluundan daha az olmamaldr.

HAC VE UMRE

543

c) Tra ile Dier Mensik Arasnda Tertip Hz. Peygamber Ved haccnda bayramn ilk gn Mina'da nce Akabe Cemresine yedi ta att, sonra kurbanlarn kesti, daha sonra tra oldu ve ayn gn Mekke'ye gidip ziyaret tavafn yapt ve tekrar Mina'ya dnd. Bu drt mensik yerine getirilirken, Hz. Peygamber'in yapt sralamaya uymann vcip veya snnet oluu konusunda mctehidler arasnda gr ayrl vardr. Eb Hanfe'ye gre, bunlarn ilk nde Hz. Peygamber'in yapt sralamaya uymak vciptir. Aksi halde ceza (dem) gerekir. Ancak, ifrad haccnda kr kurban vcip olmadndan, nfile olarak kesenlerin kurban konusunda tertibe uymalar vcip deil, snnettir. Eb Ysuf ve mam Muhammed ile dier mezhebe gre ise sralamaya riayet snnettir. Uyulmamas mekruh ise de ceza gerekmez. Ancak Mlik mezhebinde Akabe Cemresine ta atmann tra ve tavaftan nce olmas gerekir. Ziyaret tavafnda ise Eb Hanfe dahil, btn mctehidlere gre tertip vcip deil, snnettir. Tertibe uyulduu takdirde ifrad hacc yapanlar Akabe Cemresine talarn attktan sonra, temettu veya krn hacc yapanlar ise ta atp kurbanlarn kestikten sonra tra olup ihramdan karlar. Tra olabilecek duruma gelen kimseler salarn kendileri tra edebilecekleri gibi henz kendileri tra olmadan baka ihramllar da tra edebilirler. Fakat tra olmadka veya salarn ksaltmadka dier ihram yasaklarn yapamazlar. d) Tra Olma ve Salar Ksaltmann Hkm Salarn tra edilmesi veya ksaltlmas ile ihramdan klm olur. hramdan kma, elbise giyme, koku srnme, sa, sakal, byk ve trnak kesme gibi ihram yasaklarnn kalkmas demektir. Buna "tehalll" denir. Hacda cinsel iliki dndaki yasaklarn kalkmas ve cinsel iliki yasann kalkmas olmak zere iki ayr tehalll vardr. Bunlardan birincisine "kk tehalll" veya "ilk tehalll"; ikincisine ise "byk tehalll" veya "ikinci tehalll" denir. 1. lk Tehalll. Hanef mezhebinde, cinsel iliki dndaki ihram yasaklarnn kalkmasn salayan ilk tehalll ancak salarn tra edilmesi veya ksaltlmas ile olur. lk tehallln gereklemesi iin tertibe uymak gerekmedii gibi daha nce ta atma ve kurban kesme nsklerini yapm olmak da gerekmez. Bayramn ilk gn fecr-i sdktan sonra tra olmakla ilk tehalll gerekleir ve cinsel iliki dndaki btn ihram yasaklar kalkar. Fakat Akabe Cemresine ta atmak, kurban kesmek, hatta ziyaret tavafn yapmakla -tra olmadka- ne ilk ne de ikinci tehalll gerekleir. filer'e gre ilk tehalll ta atma, tra olma veya ziyaret tavafndan herhangi ikisini

544

LMHAL

yapmakla; Mlik ve Hanbeller'e gre ise Akabe Cemresine ilk gnk talar atmakla gerekleir. 2. kinci Tehalll. kinci tehalll cinsel iliki dahil btn ihram yasaklarnn kalkmas demektir. lk tehalllden sonra ziyaret tavafnn da yaplmasyle olur. ayet henz tra olmadan ziyaret tavaf yaplmsa, tra olmakla ilk ve ikinci tehalll her ikisi birden gerekleir. Hanefler dndaki dier mezhepte, ikinci tehalll iin ziyaret tavafndan baka sayin de yaplm olmas gerekir. nk onlara gre say vcip bir nsk deil, haccn rknlerindendir.

E) VED TAVAFI
Ved tavaf Mekkeli olmayan ve Mekkeli hkmnde saylmayan, uzak blgelerden gelmi haclarn Mekke'den ayrlmadan yapmalar gereken en son tavaftr. Buna sader tavaf da denir. Sader ayrlma demektir. a) Vcip Olmasnn artlar 1. Haccetmi olmak. 2. Hacceden kiinin fk olmas. 3. Kadnlar, Mekke'den ayrldklar esnada ayba veya lousalk halinde olmamak. Sadece umre yapanlar ile, Mekke'de, Harem blgesinde ve mkat snrlar iinde ikamet eden haclarn, Mekke'den ayrlrken ved tavaf yapmalar gerekmedii gibi, henz ved tavafn yapmadan ayba veya lousa olan ve temizlenmeden Mekke'den ayrlan kadnlardan da ved tavaf der. Fakat Mekke'den ayrlmadan temizlendikleri takdirde, yola kmak iin hazrlanm bile olsalar, ved tavafn yapmalar gerekir. b) Vakti ve Shhat art Ved tavaf ziyaret tavafndan sonra yaplr. Mekke'den ayrlp mkat dna klmadka vakti sona ermi olmaz. Ved tavafn yapmadan Mekke'den ayrlan kii henz mkat snrlar dna kmamsa, ihramsz olarak Mekke'ye dnp ved tavafn yapmas vciptir. Mkat dna klmsa dnmek vcip deildir ve artk ceza gerekir. Fakat dnlp eda edilirse yani yeni bir umre yapmak zere ihrama girip umreden sonra ved tavaf yaplrsa ceza der. Ziyaret tavafndan nce ved tavaf yaplmaz. ayet yaplrsa, bu tavaf ziyaret tavaf saylr. nk Arafat vakfesinden sonra yaplan

HAC VE UMRE

545

ilk tavaf hangi niyetle yaplrsa yaplsn ziyaret tavaf olur. Ziyaret tavafndan sonra yaplan her tavaf da ved tavaf saylr. Hanef mezhebinde ved tavafnn Mekke'den ayrlrken yaplmas daha faziletli ise de nceden yapmak da cizdir. Bu takdirde Mekke'den ayrlrken tekrar yapmak gerekmez. Ved tavafn yaptktan sonra Harem-i erife gidip namaz klmakta veya tavaf yapmakta bir saknca yoktur. Bu durumda en son yaplan tavaf, ved tavaf olur. fi ve Hanbeller'e gre, ved tavaf Mekke'den ayrlrken yaplr. Aksi halde iadesi gerekir. Mlikler'e gre ise ved tavaf vcip deil snnettir.

VI. HACCIN SNNETLER ve DBI

Hacda farz ve vcipler dnda kalan dier mensik haccn snnetleridir. Snnetlerin yerine getirilmesi haccn sevabn arttrr. Mazeretsiz terki mekruhtur. Fakat snnetlerin terkinde herhangi bir madd ceza gerekmez. Haccn vcipleri gibi snnetleri de "asl" ve "fer" olmak zere iki ksmdr. Fer snnetler ilgili mensikle birlikte akland iin burada sadece haccn asl snnetlerine yer verilecektir.

A) HACCIN SNNETLER
a) Kudm Tavaf Kudm, "geli ve var" anlamndadr. Buna gre kudm tavaf, Mekke'ye geli tavaf demektir. frad veya krn hacc yapan fkler iin snnet olup Arafat vakfesine kadarki sre iinde eda edilir. Mekke'ye varnca geciktirilmeden yaplmas mstehaptr. Haccn sayi bu tavaftan sonra yaplacaksa tavafta "ztb" ve "remel" yaplr. Aksi halde yaplmaz. fk olmayanlarn, yani haccetseler bile Harem ve Hl blgeleri halknn, temettu hacc veya sadece umre yapanlarn, ifrad hacc yaptklar halde Mekke'ye uramadan dorudan Arafat'a kanlarn ve zel halleri sebebiyle Arafat vakfesinden nce kudm tavaf yapamam olan kadnlarn kudm tavaf yapmalar gerekmez. b) Hac Hutbeleri Hacla ilgili olarak hutbe vardr. Birinci hutbe Zilhiccenin 7. gn Mekke'de, Harem-i erif'te le namazndan nce okunur. kinci hutbe, arefe gn Arafat'ta Nemre Mescidinde zevalden sonra cem-i takdm ile klnan le ve

546

LMHAL

ikindi namazlarndan nce, cuma hutbesinde olduu gibi, arada oturularak iki hutbe halinde okunur. nc hutbe ise, bayramn 2. gn le namazndan nce Mina'da Mescid-i Hayf'ta irad edilir. c) Arefe Gecesini Mina'da Geirmek Zilhiccenin 8. terviye gn gne doduktan sonra Mekke'den Mina'ya gitmek ve o gnk le namazndan ertesi gnk sabah namaz dahil, be vakit namaz Mina'da klp geceyi de Mina'da geirmek ve arefe gn sabah gne doduktan sonra buradan Arafat'a hareket etmek snnettir. Gnmzde kalabalk sebebiyle genellikle dorudan Arafat'a klmakta ve bu snnet -dzeni ve emniyeti koruma zaruretinden dolay- terkedilmektedir. d) Bayram Gecesini Mzdelife'de Geirmek Arefe gn gne battktan sonra Arafat'tan Mzdelife'ye intikal edip geceyi burada geirmek ve sabah namazn kldktan ve ortalk aydnlandktan sonra buradan Mina'ya hareket etmek snnettir. e) Bayram Gnlerinde Mina'da Kalmak "Eyym- nahr" ve "eyym- Mina" denilen Zilhiccenin 10, 11 ve 12. gnlerinde Mina'da kalmak ve orada gecelemek, Hanefler'e gre snnet, dier mezhepte ise vciptir. f) Muhassab'da Bir Sre Dinlenmek Hac sonunda Mina'dan dnte, Mekke giriinde, Cennet'l-muall civarnda, Muhassab denilen vadide bir sre dinlenmek (tahsb), Hanefler'e gre snnet-i kifye, dier mezheplerde ise mstehaptr. Bu yere "Ebtah", "Batha" veya "Hasba" da denilmektedir. Bu vadi gnmzde Mekke'nin iinde kaldndan artk bu snnet yaplamamaktadr.

B) HACCIN DBI
1. Hac farzas hell kazan ile eda edilmelidir. Hac sadece mal bir ibadet olmadndan, mer olmayan kazan sarfedilerek yaplan hac eklen sahih olursa da bu haccn sevap ve fazileti olmaz. 2. zerlerinde kul hakk bulunanlar yola kmadan nce hak sahiplerinin haklarn deyerek onlarla helllemelidir. 3. Bir daha ilememek azim ve karar ile gnahlara tvbe edilmelidir.

HAC VE UMRE

547

4. Kazya kalm ibadetleri mmkn olduunca kaz edilmeye allmaldr. 5. Hac yolculuu konusunda bilgi ve tecrbesi bulunan kiilerle istiarede bulunulmaldr. 6. Haline uygun, anlaabilecei yol arkadalar edinmelidir. 7. Yola kmadan akraba ve dostlarla vedalamaldr. 8. Gsteriten ve bbrlenmekten saknmal, mtevazi ve ihlsl olmaldr. 9. Yola karken ve eve dnte ikier rekat namaz klmaldr. 10. Gerek yolculukta gerek hac esnasnda bakalaryla tartmaktan ve krc davranlardan saknmaldr. 11. Bo ve faydasz eylerle megul olmayp vakitler ibadet ve faydal ilerle deerlendirilmelidir.

VII. UMRE
A) Tanm Umre, ihrama girerek tavaf ve say yaptktan sonra tra olup ihramdan kmaktan ibarettir. Hanef ve Mlikler'e gre mslmann mrnde bir defa umre yapmas mekked snnettir. fi ve Hanbeller'e gre ise farzdr. B) Umrenin Farz ve Vcipleri Hanefler'e gre, umrenin farzlar ihram ve tavaf olmak zere ikidir. Bunlardan ihram art, tavaf ise rkndr. fi ve Hanbeller'e gre bu drt nsk yani ihram, tavaf, say ve tra birer rkndr. Mlik mezhebinde ise, ilk rkn, tra ise vciptir. Bu nsklerle ilgili hkmler ve umre iin ihrama girme yerleri daha nce aklanmtr. C) Umrenin Zaman Umre iin belirli bir zaman yoktur, her zaman yaplabilir. Ramazanda yaplmas mendup ve daha faziletlidir. Ancak Hanef mezhebinde "terk gnleri" denilen ylda be gn yani arefe gn sabahndan bayramn 4. gn gne batncaya kadarki sre iinde umre yapmak, tahrmen mekruhtur. Dier mezhepte, haccetmeyen kiilerin terk gnleri dahil her zaman umre yapmalar, kerhetsiz ciz grlmtr. Haccedenler ise, Mli-

548

LMHAL

kler'e gre bayramn 4. gn gne batncaya kadar, filer'e gre ise ved tavaf dnda haccn btn mensiki tamamlanmadka umre yapamazlar. D) Umrenin Yapl Bulunulan yere gre mkat snrnda veya Harem blgesi dnda usulne gre ihrama girilir. Harem-i erif'e gelince: "Allahm, senin rzn

kazanmak iin umre tavafn yapmak istiyorum. Onu bana kolay eyle ve kabul buyur!" diye niyet edilerek umre tavaf yaplr. Tavaf namaz kldktan sonra, "Allahm, senin rzn kazanmak iin umrenin sayini yapmak istiyorum. Bana kolaylk ver ve onu benden kabul eyle!" diye niyet edilip Saf ile Merve arasnda umrenin sayi yaplr. Say tamamlandktan sonra, uygun bir yerde salar dipten tra edilir veya ksaltlr. Bylece umre tamamlanm ve ihramdan da klm olur.

VIII. HACCIN ETLER

A) HKM BAKIMINDAN HAC ETLER
er hkm asndan hac farz, vcip ve nfile olmak zere eittir. Belirli artlar tayan ykmlnn mrnde bir defa haccetmesi farzdr. Ykml olmad halde, haccetmeyi adayan kiinin bu adan yerine getirmesi vciptir. Dier nfile ibadetlerde olduu gibi, balandktan sonra bozulan nfile haccn kazs da vcip olur. Farz ve vcip dnda yaplan hac ise nfiledir. Hacla ykml olmayan ocuklarn yaptklar hac ile bir kimsenin birinciden sonra adama (nezir) dnda yapaca her hac nfiledir.

B) YAPILI EKL BAKIMINDAN HAC ETLER

Yapl biimi (ed) asndan ise hac, ifrad hacc, temettu hacc ve krn hacc olmak zere eittir. Hac ve umre, her biri tek bana yaplabildii gibi, ayn yln hac aylar iinde, ikisi birbirine bal olarak da yaplabilir. Hac aylar iinde, hacdan nce umre yapp yapmamaya, yapld takdirde umre ve haccn ayr veya ayn ihramla yaplma durumuna gre hac, ifrad hacc, temettu hacc ve krn hacc olmak zere ekilde eda edilir.

HAC VE UMRE

549

a) frad Hacc frad hacc umresiz yaplan hacdr. Sadece hac ibadeti yapld iin "umresiz hac" anlamnda olmak zere bu ad verilmitir. Hac aylar iinde, hacdan nce umre yapmayp, sadece hac niyetiyle ihrama girerek hac mensikini eda edenler, ifrad hacc yapm olurlar. ster mkat snr dnda ister iinde ikamet etsin, herkes ifrad hacc yapabilir. b) Temettu Hacc Temettu yararlanmak, istifade etmek anlamna gelir. Ayn yln hac aylarnda umre ayr ihramla, hac ayr ihramla yapld zaman iki ihram arasnda, ihramsz, yani ihram yasaklarnn bulunmad yasaksz bir zaman dilimi, umre ile hac arasnda hac yasaklarnn sz konusu olmad serbest bir vakit bulunduu iin bu ad verilmitir. Temettu hacc ayn yln hac aylar iinde, umre ve hacc ayr ayr niyet ve ihramla yapmaktr. Hac aylar iinde umre yapp ihramdan ktktan sonra, ayn yl hac iin yeniden ihrama girip hac mensikini de eda eden uzak blgelerden gelmi haclar temettu hacc yapm olurlar. c) Krn Hacc Krn hacc, her ikisine birlikte niyet edilerek ayn yln hac aylar iinde umre ve hacc bir ihramda birletirmektir. Hac ve umre tek ihramla yapld iin "birletirmeli hac" anlamnda bu ad almtr. Umre ve hacca, ikisine birden niyet edip umreyi yaptktan sonra ihramdan kmadan, ayn ihramla hac mensikini de tamamlayan fkler "krn hacc" yapm olurlar. d) Temettu ve Krn Haccnn artlar 1. Hacceden kii fk olmaldr. Harem ve Hil blgelerinde, mkat snrlar iinde ikamet edenlerin temettu ve krn hacc yapmalar ciz deildir. Hac aylarndan nce Mekke'ye gidip hac gnlerine kadar orada kalan fkler de bu konuda ayn hkme tbidir. Bunlardan haccedecek olanlarn, o yl hac aylar girdikten sonra umre yapmamalar gerekir. Yaptklar takdirde, iset etmi olurlar; kr kurban deil, ceza kurban keserler. 2. Umre ve hac, her ikisi ayn yln hac aylarnda yaplmaldr. ayet umre hac aylarndan nce yaplmsa veya umre tavafnn en az drt avt, hac aylar henz girmeden tamamlanmsa yaplan hac temettu veya krn deil, ifrad hacc olur.

550

LMHAL

3. Hac aylarnda yaplan umreden sonra "sahih ilmm" olmamaldr. Sahih ilmm, Hanefler'e gre, umre ile hac arasnda herhangi bir sebeple memlekete dnmekle, filer'e gre ise, mkat snrlar dna kmakla gerekleir. Umre ile hac arasnda, Hanefler'e gre memleketine giden; filer'e gre ise mkat snrlar dna kan kimse, dnte tekrar umre yapmazsa, yapt hac temettu deil, ifrad olur. Krn haccnda umreden sonra ihramdan klmad iin umre ile hac arasnda ister mkat dna klsn, ister memlekete veya baka bir yere gidilsin, krn hacc ifrada dnmez. Bu nevi hacdan hangisi yaplrsa yaplsn, hac farzas eda edilmi olur. Bunlarn fazilet bakmndan sralan Hanefler'e gre krn, temettu, ifrad; Mlikler'e gre ifrad, krn, temettu; filer'e gre ayn yl arkasndan umre yapmak artyla ifrad, temettu, krn; Hanbeller'e gre ise temettu, ifrad, krn eklindedir. Bu gr ayrlnn sebebi, Hz. Peygamberin yapt haccn eda biimine ilikin rivayetlerin farkl olmasdr. Bu eda biimlerinden hangisine gre yaplrsa yaplsn hac farzas yerine gelmi olur. Btn ibadetler gibi hac ibadetinde de fazilet, o biim veya bu biimde yaplmasnda deil, edasnda gsterilen gayret, samimiyet, huzur, hu ve ihls nisbetindedir.

IX. HAC ve UMRENN YAPILII

a) Hac ve umre mensiki ihrama girmekle balar. hrama girmeden nce trnaklar kesilir, koltuk alt ve kask kllar temizlenir, gerekiyorsa sa, sakal tra olup byklar dzeltilir. Mmknse gusledilir veya abdest alnr. Gusl, abdestten efdaldir. Su yoksa veya kullanlamyorsa, teyemmm yaplmaz; nk bu abdest ve gusl, beden temizlii iindir. Bu sebeple abdestli olanlara ve zel hallerinde bulunan kadnlara da snnettir. Bu hazrlktan sonra erkekler, zerlerindeki btn giysilerden soyunup izr ve rid denilen iki para ihram rtsne, usulne gre sarnrlar. Balar ak, ayaklar plaktr. Ancak ayaklarna topuklar ve mmkn olduunca zerleri ak ayakkab veya terlik giyebilirler. Kadnlar normal elbise ve kyafetlerini deitirmezler. Onlarn her trl giyim eyas, kapal ayakkab, orap ve eldiven giymelerinde bir saknca yoktur. Yalnzca yzlerini rtmemeleri gerekir. Kerhet vakti deilse, iki rekat ihram namaz kldktan sonra niyet ve telbiye yaplarak ihrama girilir. frad hacc yapacak olanlar,

HAC VE UMRE

551

"Allahm, senin rzn kazanmak iin haccetmek istiyorum. Onu bana kolaylatr ve kabul buyur!" diyerek sadece hacca niyet eder ve telbiye yaparlar. Temettu hacc yapacak olanlar, "Allahm, senin rzn kazanmak iin umre yapacam, onu bana kolaylatr ve benden kabul eyle!" diyerek sadece umreye niyet eder ve telbiye yaparlar. Krn hacc yapmak isteyenler ise, "Allahm, senin rzn kazanmak iin umre ve hac yapmak istiyorum. Bunlarn edsnda bana kolaylk ver ve her ikisini de kabul buyur!" diyerek hem umre, hem de hacca niyet edip telbiye sylerler. Niyet ve telbiyenin yaplmasyle ihrama girilmi ve ihram yasaklar balam olur. Telbiye, tekbir, tehll ve salavt- erife syleyerek yolculua devam edilir. Telbiye, ihram sresince her frsatta sylenir. zellikle zaman, mekn ve durumda yenilik ve deiiklik olduunda, yokuta, inite, kafilelere rastlayta, farz namazlardan sonra, seher vakitlerinde sylenmelidir. Telbiyeyi her syleyite defa tekrarlamak, sonra tekbir, tehll ve salavt- erife okumak mstehaptr. Telbiye hacda bayramn ilk gn Akabe Cemresine ta atmaya balamakla, umrede ise, umre tavafna balamakla biter; daha sonra yaplmaz. Mekke'de kalnacak yere yerleip mmknse boy abdesti, deilse abdest alndktan sonra telbiye sylenerek Harem-i erife gidilir. Beytullah grlnce defa tekbir ve tehll getirilip dua edilir. Farz namaz klnmyorsa hemen tavafa balanr. b) frad haccnda ilk yaplacak tavaf "kudm tavaf", temettu ve krn haccnda ise "umre tavaf"dr. Temettu ve krn haccnda umre tavafndan sonra umrenin sayi yaplaca iin tavafta "ztb" ve "remel" yaplr. frad haccnda ise, ayet hac sayi kudm tavafn takiben yaplacaksa, tavafta ztb ve remel yaplr, aksi halde yaplmaz. Msait yer varsa, makam- brhim'in arkasnda, orada yer yoksa, uygun baka bir yerde tavaf namaz klnp dua edildikten ve zemzem iildikten sonra temettu ve krn hacc yapanlar umre sayini; ifrad hacc yapanlar ise, isterlerse hac sayini yaparlar. frad hacc yapanlar, hac sayini ister yapsnlar ister yapmasnlar tra olmazlar ve ihramdan kmazlar, ihraml olarak kalrlar.

552

LMHAL

Temettu hacc yapanlar mkatta sadece umreye niyet ettikleri iin umrenin sayi tamamlannca, tra olup ihramdan karlar. Tekrar hac iin ihrama girinceye kadar Mekke'de ihramsz kalrlar. 8 Zilhicce (terviye) gn veya isterlerse daha nce hac iin tekrar ihrama girerler. Hac iin ihrama girdikten sonra yapacaklar nfile bir tavaf takiben isterlerse hac sayini Arafat'a kmadan nce yapabilirler. Bu takdirde, ziyaret tavafndan sonra say yapmazlar. Krn hacc yapanlar, ihrama girerken hacca da niyet ettikleri iin umre sayindan sonra tra olmazlar ve ihramdan kmazlar. Bunlar umre sayi bitince, gerekiyorsa biraz dinlendikten sonra ayrca kudm tavaf yapp tavaf namazn klarlar. Hac sayini isterlerse bu kudm tavafnn arkasndan, isterlerse ziyaret tavafndan sonra yaparlar. Peinden say yaplacak tavafta ztb ve ilk avtta remel yaplr. c) ster ifrad, ister temettu, ister kran yapsnlar, btn haccedenler terviye (8 Zilhicce) gn Mekke'den ayrlp Mina'ya veya Arafat'a geerler. d) Hac Mensikinin Eda Edildii Gnler Hac mensiki youn olarak 8-13 Zilhicce arasndaki alt gn iinde eda edilir. Bu gnlerden her birinde yaplan mensik zetle yledir: 1. Terviye gn (8 Zilhicce). ster ifrad, ister temettu, ister krn hacc yapsnlar, btn haccedenler terviye gn sabah namazndan itibaren Mina'ya veya Arafat'a intikale balarlar. Terviye gn le namazndan arefe gn sabah namazna kadarki be vakit namaz Mina'da klmak ve geceyi orada geirip gne doduktan sonra Arafat'a hareket etmek snnettir. 2. Arefe gn (9 Zilhicce). Arafat'ta zeval vaktine kadar adrlarda dinlenilir ve ibadetle megul olunur. Zeval vaktinden sonra, mmknse gusledilir. le ve ikindi namazlar cem-i takdm ile klndktan sonra vakfe yaplr. Btn gn telbiye, tekbir, tehll, zikir, tesbih, salavt- erife, dua, namaz-niyaz, tvbe-istifar, Kur'n- Kerm tilveti gibi ibadetlerle deerlendirilir. Reslullah "Bugn gzne, kulana ve diline sahip olann gemi gnahlar balanr" (Msned, I, 329, 356) buyurmutur. Gne battktan sonra akam namaz klnmadan Arafat'tan Mzdelife'ye intikal balar. Akam ve yats namazlar, yats vakti girdikten sonra, Mzdelife'de cem-i tehr ile klnr. Bayram gecesi burada ibadet ve istirahatle geirilir. eytan talamada kullanlmak iin yeteri kadar ta toplanr.

HAC VE UMRE

553

3. Bayramn ilk gn (yevm-i nahr; 10 Zilhicce).

a) Vakti girince sabah namaz Mzdelife'de erkence klnr. Namazdan

sonra ortalk aydnlanncaya kadar vakfe yaplr. Dua, niyaz ve istifar edilir. Ortalk iyice aydnlannca, gne domadan Mina'ya hareket edilir.
b) Mina'da eyalar adrlara yerletirildikten sonra Akabe Cemresine gi-

dilir. Her birinde "Bismillhi Allahekber, ramen li'-eytni ve hizbih" denilerek yedi ta atlr. lk tan atlmas ile telbiye biter. Bundan sonra artk telbiye yaplmaz.
c) Daha sonra Harem blgesi snrlar iinde kurban kesilir veya veklet

yolu ile kestirilir. Temettu ve krn hacc yapanlarn kr kurban kesmeleri vciptir. frad hacc yapanlarn kurban kesmeleri gerekmez; isterlerse nfile olarak keserler.
d) frad hacc yapanlar Akabe Cemresine ta attktan sonra; temettu ve

krn hacc yapanlar ise kurbanlarn da kestikten veya kestirdikten sonra, sa tra olup ihramdan karlar. Bylece cinsel iliki dndaki dier btn ihram yasaklar kalkar. Cinsel ilikiyle ilgili yasak ise ancak ziyaret tavaf yaplnca kalkar. Haccedenler bizzat kendi salarn kesebilecekleri gibi birbirlerini de tra edebilirler. Tra olabilecek duruma gelmi olan bir ihramlnn henz kendisi tra olmadan baka bir ihramly tra etmesinde bir saknca yoktur.
e) Ayn gn imkn olursa, Mekke'ye inilerek ziyaret tavaf yaplr. Daha nce hac sayini yapmam olanlar ziyaret tavafndan sonra hac sayini de yaparlar. Ziyaret tavafnn bayramn ilk gn yaplmas efdaldir. O gn yaplamazsa daha sonra yaplr. Bu tavafn en ge bayramn 3. gn gne batmadan nce yaplmas Eb Hanfe'ye gre vcip, dier mctehidlere gre ise snnettir. f) Ziyaret tavaf bayramn ilk gnlerinde yaplmsa, tavaftan sonra tekrar Mina'ya dnp eytan talama gnlerinde Mina'da gecelemek, Hanefler'e gre snnet, dier mezhepte ise vciptir.

4. Bayramn 2, 3 ve 4. gnleri (11, 12 ve 13 Zilhicce).

a) Bayramn 2 ve 3. gnleri zeval vaktinden sonra srayla Kk, Orta ve Akabe cemrelerine yedier ta atlr. Kk ve Orta cemrelere ta attktan sonra uygun bir yere ekilerek dua edilir. Akabe Cemresi talandktan sonra ise dua iin artk durulmayp oras hemen terkedilir. Bu iki gn zevalden nce "eytan talama" yaplmaz.

554

LMHAL

b) Bayramn 4. gn cemrelere ta atmayacak olanlarn, o gn fecr-i sdk-

tan yani tan yeri aarmaya balamadan nce Mina'dan ayrlm olmalar gerekir. Bunlarn 3. gn henz gne batmadan Mina snrlar dna kmalar snnet; gne battktan sonra ayrlmalar mekruhtur. 4. gn tan yeri aarmaya balamadan Mina'dan ayrlmam olanlarn o gn de her cemreye yedier ta atmalar gerekir. Ancak Eb Hanfe'ye gre, 4. gn talarn fecr-i sdktan itibaren zevalden nce atlmas da cizdir. 4. gn talar atldktan sonra Mina'dan Mekke'ye inilir.
c) fkler, Mekke'den ayrlmadan nce ved tavaf yaparlar. Bylece hac tamamlanm olur.

e) Hacda Kadnlar Hac ve umre mensikinde kadnlarn erkeklerden ayrldklar hususlar, aadakilerden ibaret olup dier hususlarda aralarnda fark yoktur. 1. hraml iken elbise, orap, eldiven, kapal ayakkab, mest, izme ve her trl giyim eyas giyebilirler. Balarn rterler, sadece yzlerini rtmezler. 2. Telbiye, tekbir ve dua yaparken, seslerini fazla ykseltmezler. 3. Tavafta ztb ve remel, sayde ise hervele yapmazlar. 4. hramdan kmak iin salarn tra etmezler, ularndan biraz keserler. 5. Erkekler arasnda skmamak iin Hacerlesved'i uzaktan istilm ederler. 6. Hacdan sonra ayba veya lousa iken Mekke'den ayrlrlarsa ved tavaf skt olur. 7. zel hallerini grmekte olan kadnlar, tavaftan baka, haccn btn mensikini bu halleriyle yapabilirler. Hayz ve nifas denilen zel durumlar sebebiyle farz olan ziyaret tavafn eyym- nahrdan yani bayramn ilk gnnden sonra yapmak veya ved tavafn terketmekle kendilerine ceza gerekmez. Bu haliyle ziyaret tavaf yapmalar da Hanefler'e gre geerlidir. Bu durumda ceza kurban kesmesi gerekir. Hayz veya nifas halindeki bir kadn kudm veya umre tavafn yapmadan Arafat'a kmak ve vakfe yapmak zorunda kalrsa;
a) frad hacc yapmak zere sadece hac iin ihrama girmise, temizlen-

dikten sonra ziyaret ve ved tavaflarn yapar. Snnet olan kudm tavafnn terkinden dolay bir ey gerekmez; hacc tamam olur.

HAC VE UMRE

555

b) Temettu hacc yapmak zere sadece umre iin ihrama girmise,

Hanefler'e gre Arafat'a karken hac iin niyet ve telbiye yaparak umre ihramn iptal eder. Hacdan nce umre yapmad iin ifrad hacc yapm olur; kr kurban kesmesi gerekmez. Hacdan sonra iptal ettii umreyi kaz eder ve iptal ettii iin ceza kurban keser. Dier mezheplere gre hac iin niyet ve telbiye yapmakla umre ihram bozulmaz, hac ihram ile birlemi sayldndan krn hacc yapm olur ve krn hedyi kesmesi gerekir. Fakat hacdan sonra nceden yaplamayan umrenin kazs iin ayrca tavaf ve say gerekmez. Hac iin yaplan tavaf ve say umre iin de yeterli olur.
c) Krn hacc iin ihrama girmise, Hanefler'e gre, umre tavafndan nce Arafatta vakfe yapmakla umresi bozulmu sayldndan ifrad hacc yapm olur. kr kurban kesmesi gerekmez. Fakat hacdan sonra bozulan umreyi kaz eder ve bozduu iin bir ceza kurban keser. Dier mezheplere gre, umre tavafn yapmadan Arafat'ta vakfe yapmakla umre bozulmu olmaz. Yaplan hac yine krn hacc olur ve kr kurban kesmek gerekir. Hacdan sonra, nceden yaplamayan umrenin kazs iin ayrca tavaf ve say gerekmez. Hac iin yaplan tavaf ve say umre iin de yeterli olur.

X. HAC ve UMRE ile LGL KURBANLAR

A) Hedyin Mahiyeti Hac ve umre mensikiyle ilgili olarak kesilen kurbanlara hedy denir. Hedy, Kbe'ye ve Harem blgesine hediye olmak zere kesilen kurban demektir. Kurban bayram dolaysyla kesilen kurbanlara ise udhiyye denir. Mkellefiyet ynnden bu ikisi birbirinden tamamen ayr ise de, hedy kurban keyfiyet bakmndan, aynen udhiyye gibidir. Deve, sr ve davar cinsinden olur. Deve ve sr yedi kii iin, davar (koyun ve kei) bir kii iindir. Ya ve ayp bakmndan udhiyye kurban olmayacak hayvanlardan hedy kurban da olmaz. Koyun ve kei cinsinden olan kurbana dem, sr ve deve cinsi kurbana ise bedene denir. Deve ve srn mterek kesilmesi halinde, ortaklarn hepsinin niyetleri kurbet (yani Allah iin kurban) olmak artyla, kurbanlarn vasflarnn ayn olmas gerekmez. Ortaklaa sr veya deve kurban kesenlerden kimi kr, kimi ceza, kimi adak, kimisi de tatavvu kurban veya udhiyye gibi deiik niyetlerde olabilir. fi ve Hanbeller'e gre ise, ortaklardan her birinin niyetlerinin kurbet olmas da gerekmez; ortaklar arasnda et iin katlanlar da bulunabilir.

556

LMHAL

B) Hedy Kurbanyla Ykml Olanlar ve Hedyin eitleri frad hacc veya sadece umre yapanlarn, ceza kurban kesmeyi gerektiren bir durum olmadka hedy kurban kesmeleri gerekmez. Fakat isterlerse nfile olarak kesebilirler. Temettu ve krn hacc yapanlarn ise, temettu veya krn hedyi kesmeleri vciptir. Hedy kurbanlar, tatavvu (nfile) ve vcip olmak zere iki ksmdr. a) Tatavvu Hedy Hac veya umre yaparken, ykmllk bulunmad halde kesilen kurbanlardr. frad hacc veya sadece umre yapanlarn tatavvu hedyi kesmeleri mstehaptr. b) Vcip Hedy 1. Temettu ve krn hedyi. Temettu ve krn hacc yapanlarn hedy kurban kesmeleri vciptir. Nitekim Kur'n- Kerm'de "Kim hac gnlerine
kadar umre ile faydalanmak isterse, kolayna gelen kurban kesmesi gerekir" (el-Bakara 2/196) buyurulmutur. Ancak, Hanefler'e gre bu kurban, bir seferde iki ayr ibadetin yaplmasndan dolay "kr kurban" (dem-i krn)

olarak; filer'e gre ise, temettu haccnda hac iin ihrama mkatta girilmeyip Mekke'de girilmesinden dolay; krn haccnda ise, iki ayr ibadetin bir tek ihram ile yaplmasndan doan kusurun telfisi iin "ceza kurban" (dem-i cbrn) olarak kesilir 2. Ceza hedyi. Hac ve umrenin vciplerinin terki, vaktinde yaplmamas ve ihram yasaklarnn ihllinden dolay kesilmesi vcip olan kurbanlardr. 3. hsar hedyi. Hac ve umre yapmak zere ihrama girdikten sonra vakfe ve tavaf yapma imkn ortadan kalktndan bu nskler tamamlanmadan ihramdan kabilmek iin kesilen kurbanlardr. 4. Nezir (adak) hedyi. Harem blgesinde kesilmek zere nezredilen kurbanlardr. Vcip olmasnn sebebi nezredilmesidir. C) Hedy Kurbannn Kesilecei Yer ve Zaman ster vcip, ister tatavvu olsun, btn hedy kurbanlar Harem blgesi snrlar iinde kesilir. Aksi halde tatavvu olanlar hari, Harem blgesinde yeniden kesilmesi gerekir. Kurban bayramnn ilk gnnde (eyym- nahr) kesilen hedy kurbanlarnn Mina'da; bu gnler dnda kesilenlerin ise Mekke'de kesilmesi efdaldir. Temettu ve krn hedyleri Hanef, Mlik ve Hanbeller'e gre bayramn ilk gn fecr-i sdktan itibaren kesilir. Daha

HAC VE UMRE

557

nce kesilmesi ciz olmaz; aksi halde iadesi gerekir. Bunlarn eyym- nahr denilen kurban kesme gnlerinde (bayramn ilk gn fecr-i sdktan, nc gn gne batncaya kadarki sre iinde) kesilmesi Eb Hanfe'ye gre vcip; Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre snnettir. Mazeretsiz olarak eyym- nahrda kesilmezse, Eb Hanfe'ye gre daha sonra biri kaz, biri de ceza olarak iki kurban gerekir. Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre, eyym- nahrdan sonra kesilmesi, mekruh ise de ceza gerekmez. Mlik ve Hanbeller'e gre de, eyym- nahrdan sonra kesilen temettu ve krn hedyleri kaza olarak kesilmi olur fakat ceza gerekmez. fi mezhebinde ise temettu ve krn hedylerinin, eyym- nahrda kesilmesi snnet ise de bunlar ceza hedyi sayld iin ihrama girdikten sonra olmak artyla (eyym- nahrdan nce veya sonra) her zaman kesilebilir. Temettu haccnda, henz hac iin ihrama girmeden, umre ihramndan ktktan sonra da kesilebilir. Hanef, Mlik ve Hanbeller'e gre eyym- nahr (kurban kesme gnleri), bayramn 3. gn gne batncaya kadar olmak zere gn; filer'e gre ise 4. gn gne batncaya kadar drt gndr. ster vcip, ister tatavvu olsun, krn ve temettu hedyleri dndaki hedy kurbanlarnn kesilmesi iin belirli bir zaman yoktur. Bunlardan nfile olanlarn eyym- nahrda; ceza kurbanlarnn ise, cinayeti mteakip geciktirilmeden kesilmesi efdaldir. D) Hedy Kurbanlarnn Etleri Tatavvu (nfile) olarak kesilen hedy kurbanlar ile temettu ve krn hacc yapanlarn kr kurban olarak kestikleri hedy kurbanlarnn etlerini, zengin-fakir herkes yiyebilir. Bunlarn etlerinden sahiplerinin de yemeleri mstehaptr. Ceza hedyi ile ihsr hedyinin etlerinden bunlarn sahipleri, bakmakla ykml olduklar kimseler ve zenginler yiyemezler. Bunlarn etlerini adak kurban gibi ancak yoksul kimseler yerler; fakat bunlarn Harem blgesindeki yoksullar olmas gerekmez. E) Kurban Yerine Oru Temettu veya krn hacc yapanlardan, eitli sebeplerle temettu ve krn hedyi kesme imkn bulamayanlar, hac esnasnda, yedisi de hacdan sonra olmak zere toplam on gn oru tutarlar. lk gnn, hac aylar iinde, ihrama girdikten sonra ve kurban bayramnn ilk gnnden nce tutulmas gerekir. Temettu haccnda bu gn oru, henz hac iin ihrama girmeden, umre ihramndan sonra da tutulabilir. Ancak kurban bayramn-

558

LMHAL

dan nce tamamlanamad takdirde, kurban kesme imkn olmasa bile oru kurbana bedel olmaz. Hac esnasnda gn oru tutulduktan sonra, "eyym- nahr" denilen kurban kesme gnleri iinde ve henz tra olmadan kurban kesme imkn doarsa, oru kurban yerini almaz; kurban kesmek gerekir. Fakat tra olduktan veya eyym- nahrdan sonra bu imkn elde edilirse, ayrca kurban kesmek gerekmez. Hacdan sonra tutulmas gereken yedi gn orucun Mekke'den ayrlmadan tutulmas da mmkn ise de dndkten sonra memlekette tutulmas efdaldir. Gerek hac esnasnda, bayramdan nceki gn; gerek hacdan sonra tutulmas gereken yedi gn orucun, aralkl olarak tutulmas ciz fakat ara vermeden pe pee tutulmas efdaldir.

XI. HAC ve UMRENN CNAYETLER

A) CNAYETN ANLAMI
hraml iken Harem blgesinde yaplmas yasak olan eylerin yaplmasna cinayet denir. Cinayet cezay gerektirir. Hac veya umrede vcip olan mensikten birinin mazeretsiz olarak terkedilmesi veya zamannda yaplmamas da ceza gerektirmesi bakmndan cinayet hkmndedir. Semav yani insanlar tarafndan olmayan mazeretler sebebiyle terkedilen veya zamannda yaplamayan vcipler iin bir ey gerekmez ise de, Harem blgesi ve ihram yasaklaryla ilgili cinayetlerden dolay, bunlar ister mazeretle, ister mazeretsiz yaplsn ceza (kefret) gerekir. Harem blgesi ve ihram yasaklaryla ilgili cinayetlere ceza gerekmesi iin yaplan iin cinayet olduunu bilip bilmemek arasnda fark bulunmad gibi kasten, zorlama, hata veya yanlma ile uykuda veya unutarak yapma arasnda da fark yoktur. Ancak bunlarn kasten yaplmas gnahtr. Kefret denmesinden baka, tvbe ve istifar edilmesi de gerekir. Hanefler'e gre krn haccnda ihram yasaklaryla ilgili cinayetlerden dolay biri umrenin, biri de haccn ihram olmak zere, her bir cinayet iin iki ceza gerekir. Umre tavafnn abdestsiz yaplmas gibi sadece umreyi veya Mzdelife'de vakfe yaplmamas gibi sadece hacc ilgilendiren bir vcibin terkiyle ilgili cinayetler sebebiyle ise, tek kefret denir. Dier mezhepte ise, ihram yasaklaryla ilgili cinayetler iin de tek ceza demek gerekir.

HAC VE UMRE

559

B) CNAYETLERN CEZA ve KEFRETLER

Hac esnasnda ilenen kimi cinayetler. haccn bozulmasn ve kazsn gerektirirken, kimileri arlk derecesine gre eitli ceza ve kefreti gerektirirler. Cinayetin durumuna gre denmesi gereken kefret ve cezalar unlardr: Kaz, bedene, dem, sadaka, bedel deme ve oru. a) Hac ve Umrenin Bozulmasna Yol Aan ve Kaz Edilmesini Gerektiren Cinayetler 1. Hac iin ihrama girdikten sonra henz Arafat vakfesini yapmadan cinsel ilikide bulunmak hacc ifsat eder. Bu konuda btn mezhepler ayn grtedir. Hac tamamlanmadan ihramdan klamayaca iin bozulan bu haccn yarm braklmayp tamamlanmas, ayrca gelecek senelerde kaz edilmesi ve ilenen cinayet sebebiyle bir koyun veya kei kurban edilmesi (dem) gerekir. Arafat vakfesinden sonra fakat ilk tahalllden nce -yani tra olup ihramdan kmadan nce- cinsel ilikide bulunmakla da Hanefler dndaki mezhebe gre hac bozulur. Hanefler bu durumda haccn bozulmayacan, fakat ceza olarak bir sr veya deve kurban edilmesi gerektiini sylerler. 2. Umre iin ihrama girildikten sonra umre tavafnn en az drt avt yaplmadan cinsel ilikide bulunmak da Hanefler'e gre umrenin bozulmasna yol aar. Bozulan umre braklmayp tamamlandktan sonra ihramdan klmas, daha sonra bunun kaz edilmesi ve ilenen cinayet sebebiyle bir koyun veya kei kurban edilmesi gerekir. b) Deve veya Sr Kesmeyi (Bedene) Gerektiren Cinayetler 1. Haneflere gre Arafat'taki vakfeden sonra fakat ilk tehalllden nce, yani henz tra olmadan, cinsel ilikide bulunmak. Bu durumda Hanefler dndaki mezhebe gre, hac fasit olur, kazas gerekir. 2. Ziyaret tavafn cnp olarak yapmak. lmihal kitaplarnda fakihlerin ounluunun gr olarak, kadnlarn hayz ve nifas halinde yani ayba ve lousa iken ziyaret tavafn yapmalarnn da ayn ekilde bu cezay gerektirdii belirtilir. Baz limler ise sebebi ve temizlenme imkn irad olmayan bu mazeret hallerini cnplkten ayr tutup temizlenmeden Mekkeden ayrlmak zorunda olan bu durumdaki kadnlarn ziyaret tavaf yapabileceini ve bir ceza da gerekmeyeceini belirtirler. Grup halinde seyahat edilip kafilenin bekleyememesi halinde bu son grn getirdii kolaylktan istifade edilebilir. Hanefiler dndaki dier mezhebe gre ise, abdestli olmak tavafn shhat (geerlilik) art olduundan bu haller ile yaplan tavaf, ceza demekle de geerli olmaz.

560

LMHAL

Cnp veya abdestsiz olarak yaplan tavaf, hangi tavaf olursa olsun, abdestli olarak yeniden yaplrsa cezas der. Cnp olarak yaplan tavafn abdestli olarak yeniden yaplmas vcip; abdestsiz yaplan tavafn iadesi ise menduptur. c) Koyun veya Kei Kesmeyi (Dem) Gerektiren Cinayetler Bunlar, hac ve umrenin vcipleriyle ve ihram yasaklaryla ilgili cinayetler olmak zere ikiye ayrlabilir. aa) Hac ve Umrenin Vcipleriyle lgili Olanlar 1. Mkat ihramsz gemek. 2. Sayin tamamn veya en az drt avtn terketmek yahut zrsz yryerek yapmamak. 3. Mzdelife vakfesini zrsz olarak terketmek. 4. eytan talamay hi yapmamak veya bir gnde atlmas gereken talarn yardan ounu atmamak. Yardan ou atlmsa, eksik braklan her bir ta iin sadaka vermek gerekir. 5. Ziyaret veya umre tavafnn son avtn ya da sadece birini yapmamak. 6. fk olanlar ved tavafn veya en az drt avtn yapmamak. 7. Farz ve vcip tavaflarda (ziyaret, umre ve ved tavaflarnda) setr-i avrete uymamak. 8. Ziyaret ve umre tavaflarn abdestsiz; kudm, ved ve umre tavaflarn cnp olarak yapmak. Tavaf abdestli olarak iade edilirse ceza der. Hanefler dndaki mezhepte hadesten tahret, tavafn shhat art olduundan, cnp veya abdestsiz olarak yaplan tavaf sahih olmaz. 9. Arefe gn Arafat'tan gne batmadan nce ayrlmak. 10. Eb Hanfe'ye gre ihramdan kmak iin Harem blgesi dnda veya bayram gnlerinden sonra tra olmak; ziyaret tavafn bayram gnlerinden sonra yapmak ve Akabe Cemresine ta atma, kurban kesme ve tra olma nsklerinde sraya uymamak. Eb Ysuf ve mam Muhammed ile dier mezhepte bunlar vcip olmayp snnet olduundan ceza gerekmez. bb) hram Yasaklaryla ilgili Olanlar 1. Bir defada (ayn yerde ve ayn anda) vcudun veya bir uzvun tamamna gzel koku yahut ya srmek. Deiik yerlerde ve zamanlarda srlrse, her bir uzuv iin ayr ceza gerekir.

HAC VE UMRE

561

hrama srlen gzel kokunun eni ve boyu birer kartan byk ve kokunun etkisi bir gndz veya gece sresi devam ederse, koyun veya kei kesmek gerekir. Bu orana ulamazsa sadaka verilir. Vcuda srlen kokudan ceza gerekmesi iin belirtilen miktarda srlmesi yeterlidir; bir gndz veya gece sresi etkili olmas art deildir. Hanefler dndaki mezhepte de gzel kokudan ceza gerekmesi iin miktar ve zaman kayd yoktur; srlmesi yeterlidir. 2. Vcudun veya sa, sakal gibi bir uzvun tamamna, sslenmek iin ya, jle, biryantin srmek veya kna, sa boyas ve benzeri eylerle boyamak. Tedavi iin srlen il, merhem veya kokusuz krem ve yalar iin bir ey gerekmez. 3. Erkekler bir tam gndz veya gece sresince giyim eyas (elbise, i amar, orap, topuklar kapatan ayakkab) giymek, ba ve yz rtmek. Kadnlar yzlerini rtemezler. Bir gndz veya gece sresinden daha az giyilirse, sadaka yeterlidir. fi ve Hanbeller'e gre, ceza gerekmesi iin bir sre gemesi gerekmez; giyilmesi yeterlidir. Mlikler'e gre ise, giyilen ey vcudu scak ve souktan koruyorsa, ksa bir sre giymekle; scak ve souktan korumayan incecik bir ey ise bir tam gn giymekle ceza gerekir. 4. San veya sakaln en az drtte birini veya baka bir uzvun tamamn tra etmek. Daha aznda sadaka yeterlidir. 5. Bir defada (ayn anda ve ayn yerde) btn trnaklar veya bir elin yahut bir ayan trnaklarnn tamamn kesmek. El ve ayaklardan her birinin trnaklarnn tamam, ayr ayr yerlerde ve zamanlarda kesilirse, her biri iin ayr ceza gerekir. Bir elin veya ayan trnaklarnn tamam kesilmeyip bir ksm kesilirse, kesilen her bir trnak iin sadaka verilir. Bu takdirde verilmesi gereken sadaka toplam, bir koyun veya kei bedelini aarsa, her trnak iin sadaka yerine, istenirse bir dem (koyun veya kei) kesilebilir. Kendiliinden kopan veya krlan trnaklar iin bir ey gerekmez. 6. lk tehalllden sonra henz ziyaret tavafn yapmadan cinsel ilikide bulunmak. 7. hraml iken eini ehvetle pmek, okamak, sarlp kucaklamak gibi cinsel ilikiye yol aan davranlarda bulunmak. ehvetle bakmak veya dnmekle, boalma bile olsa bir ey gerekmez.

562

LMHAL

d) Ftr Sadakas Kadar Bata Bulunmay Gerektiren Cinayetler 1. Herhangi bir uzvun tamamna deil, bir ksmna gzel koku srmek. 2. Sa ve sakaln drtte birinden az ksmn tra etmek. 3. Bir el veya ayaktaki trnaklardan bir ksmn kesmek yahut bir el veya ayaktaki trnaklarn tamamn ayr ayr yer ve zamanlarda kesmek. Ancak her trnak iin ayr ceza denir. 4. Her trl giyim eyasn bir gndz veya gece sresinden daha az giymek. 5. Kudm veya ved tavafn abdestsiz olarak yapmak. Dier mezhepte abdestsiz tavaf sahih olmaz. 6. Ved tavaf veya sayin, drdnc avttan sonraki avtlarn eksik yapmak veya bu avtlar yryerek yapmamak. Eksik braklan her avt iin ayr ceza gerekir. 7. Farz ve vcip olmayan tavaflarda setr-i avrete uymamak. 8. eytan talamada, bir gnde atlan talarn, yarsndan sonrasnda eksik ta atmak. Eksik atlan her ta iin ayr ceza gerekir. 9. hraml veya ihramsz birini tra etmek. Bakasna elbise giydirmek veya gzel koku srmekten bir ey gerekmez. e) Bedel demeyi Gerektiren Cinayetler Bunlar, karada yaayan av hayvanlaryla ve Harem blgesinin av ve bitkileriyle ilgili olanlar olmak zere iki ksmdr. aa) Karada Yaayan Av Hayvanlaryla lgili Olanlar hraml iken karada yaayan av hayvan avlanrsa, Hanefler'e gre, bu hayvann kymeti takdir edilir. Takdir edilen mebla, her birine bir ftr sadakas miktarndan daha az veya daha ok olmamak zere yoksullara datlr veya her ftr sadakas miktar iin bir gn oru tutulur. Yahut da, eer bu mebla ile bir hedy satn alnabiliyorsa, Harem blgesinde bir hedy kesilir. Takdir edilen mebla hedy bedelinden fazla ise, artan ksmn tasadduk edilmesi gerekmez. Eti yenilen av hayvanlar iin bir koyun veya kei bedelinden daha fazla kymet takdir edilebilir ise de fil, arslan, kaplan gibi eti yenmeyen hayvanlara daha fazla kymet takdir edilmez. Av lmemi fakat yaralanm veya zarar grmse, salam durumu ile kusurlu hali arasndaki

HAC VE UMRE

563

kymet fark takdir edilir. Verilen zarar iyiletikten sonra hayvanda bir eksiklik brakmazsa, ceza demek gerekmez. Hanefler dndaki mezhepte ise av hayvanlar, benzeri olanlar ve olmayanlar olmak zere ikiye ayrlr. Mesel yaban eei sra; ceylan keiye ve tavan olaa benzetilmitir. Avlanan hayvann benzeri varsa, o Harem blgesinde kesilip eti yoksullara tasadduk edilir veya takdir edilen bedelin her bir ftr sadakas miktar iin bir gn oru tutulur. Benzeri olmayan hayvanlarn, takdir edilen kymetlerine itibar edilir. bb) Harem Blgesinin Avlar ve Bitkileriyle lgili Olanlar Harem blgesiyle ilgili yasaklar sadece ihramllar iin deildir. Bu blgenin avnn avlanmas, kendiliinden biten her trl canl/ya aa, bitki ve otlarnn kesilmesi veya koparlmas, ihraml ihramsz herkese yasaktr. Hanefler'e gre Harem blgesinin avn avlayan kimse kymetini tasadduk eder. Bunun yerine oru tutmak ciz olmaz. Bu blgede kendiliinden biten ve insanlar tarafndan ekilip dikilen cinsten olmayan aa ve bitkileri kesip koparan kimsenin bunlarn bedelini tasadduk etmesi gerekir. Bunlar sahibinin kesmesi ceza gerektirmez. nsanlar tarafndan ekilip dikilen veya insanlarn ekip diktii cinsten olan aa ve bitkilerin kesilip koparlmasndan dolay ise bir ceza gerekmez. f) zr Sebebiyle hram Yasaklarna Uymamak hram yasaklar bir mazeretle de yaplsa, yine ceza gerekir. Ancak bu yasaklar mesel hastalk veya geirilen bir kaza sebebiyle ban tra edilmesi, rtlmesi yahut elbise giydirilmesi gibi semav bir mazeretle yaplrsa ceza olarak mutlaka dem (koyun veya kei kesmek) gerekmez. Byle bir durumla karlaan kii muhayyer olur. ster pe pee veya aralkl olarak gn oru tutar, isterse alt yoksula birer ftr sadakas kadar ba yapar, bir yoksula alt gn ftr sadakas verse de olur, yahut da Harem blgesinde bir dem keser. Hanefler'e gre bilgisizlik, yanlma, unutma, bask (tehdit) gibi semav olmayan mazeretlerle ilenen yasaklar iin muhayyerlik yoktur, koyun veya kei kurban etmek gerekir. Dier mezhepte ise, semav olmayan mazeretlerden dolay da muhayyerlik vardr. C) CNAYET CEZA ve KEFRETLERNN DEME ZAMANI ve YER Hac ve umrede ilenen bir cinayetin cezasn demek iin belirli bir sre yoktur. Cinayetin ileniinden mrn sonuna kadar, her zaman denebilir. nk btn kefretler, gecikmeli olarak (terh zere) yaplabilecek vcip

564

LMHAL

trndendir. Ancak, ilenen cinayetin hac veya umrede meydana getirdii kusuru bir an nce gidermek efdaldir. Vefatna kadar demeyen ve denmesini vasiyet de etmeyen kimse gnahkr olur. Vasiyet olmad halde, miraslarn, teberru olarak demeleriyle de bor eda edilmi saylr. Sz konusu kefretlerden oru, sadaka ve bedelini deme cezalarnn denecei belirli bir yer yoktur. stenilen her yerde bunlar eda edilebilir. Ceza kurbanlar ise, ister deve veya sr, ister koyun veya kei olsun, dier "hedy" kurbanlar gibi ancak Harem blgesinde kesilir. Gerek sadakalarn gerekse bu kurbanlarn etlerinin, sadece Harem blgesindeki yoksullara verilmesi ve yedirilmesi gerekmez. Dier yerlerdeki yoksullara da verilebilir.

XII. HSR ve FEVT

A) HSR
hsr, hac veya umre yapmak zere ihrama girdikten sonra, herhangi bir sebeple tavaf ve vakfe yapma imknnn ortadan kalkmas demektir. Bunlardan herhangi birini yapma imkn olursa, ihsr gereklemez. Hanefler'e gre dmann engellemesi, sava sebebiyle yollarn kapanmas, hastalk, parasz kalmak, kadnn yanndaki mahreminin lmesi gibi, hac yolculuunu ve dolaysyla tavaf ve vakfeyi nleyen her trl engel, ihsr sebebi saylr. filer'e gre ihsr, ancak dmann engellemesiyle meydana gelir. a) hsar Sebebiyle hramdan kma hramdan ancak, hac veya umre yaplarak klr. Hac ve umre yapmas engellenen kiiye gelince eer sadece umre veya ifrad hacc iin ihrama girmise bir adet, ayet krn hacc iin ihrama girmise iki adet "ihsr hedyi" keserek ihramdan kar. Hanefler'e gre ihsr hedyi de, dier hedy kurbanlar gibi, ancak Harem blgesinde kesilir. filer'e gre ise, ihsrl kiinin bulunduu yerde kesilir. Hanefler'e gre, ihsr durumuyla karlaan kii, Harem blgesi dnda ise, kesilme vaktini belirleyerek Harem blgesinde kendi adna ihsr kurban kestirir. Kurbann kesilmesiyle tra olmasa bile, ihramdan km saylr. filer'e gre ise, tra olmadka ihramdan klmaz. Henz ihsr hedyi kesilmeden ihramdan klr veya ihram yasaklar yaplrsa ceza gerekir.

HAC VE UMRE

565

b) hsar Sebebiyle Yaplamayan Mensikin Kazs hsr sebebiyle yaplamayan hac ve umrenin kazs gerekir. filer'e gre farz veya vcip olmayanlarn kaz edilmesi gerekmez. Hanefler'e gre hac iin ihrama girenler, bir hac ve bir umre; krn hacc iin ihrama girmi olanlar, bir hac ve iki umre ve umre iin ihrama girmi olanlar ise, sadece bir umre kaz ederler. filer'e gre ise, hangisi iin ihrama girilmise ancak onun kazs gerekir.

B) FEVT
Fevt, haccetmek zere ihrama giren kiinin Arafat vakfesine yetiememesi, vakfe sresi iinde bir an olsun Arafat'ta bulunamamasdr. ster mazeret sebebiyle ister mazeretsiz, vakfe sresi iinde (arefe gn zeval vaktinden, bayram sabah tan yeri aarmaya balayncaya kadar), ksa da olsa bir an Arafat'ta bulunamayan kii, o ylki hacca yetiememi, hacc karm (fevt etmi) olur. Bu duruma den bir kimse; a) frad hacc yapmak zere ihrama girmise, umre yaparak ihramdan kar. Daha sonraki yllarda haccn kaz eder. b) Temettu hacc yapmak zere nce umre yapp, sonra hac iin ihrama girmise, vakfeye yetiemedii iin temettu bozulur; kr kurban gerekmez. Bir umre daha yaparak ihramdan kar. Daha sonraki yllarda sadece bir hac kaz etmesi gerekir. c) Krn hacc iin ihrama girmi ve vakfenin fevtinden nce umrenin tavaf ve sayini yapmsa, temettu haccnda olduu gibi, ikinci bir umre daha yaparak ihramdan kar. ayet umre tavafn ve sayini yapmamsa, nce umre ihramndan kmak iin tavaf ve say yapar; sonra hac ihram iin ikinci defa tavaf ve say eder ve tra olup ihramdan kar. Daha sonraki yllarda sadece bir hac kaz eder. Vakfeyi kararak hacca yetiemeyen kiilerin, ihramdan kmak iin yaptklar umreler, ihsr durumuyla karlaanlarn kestikleri "hedy" yerinde sayld iin, Hanefler'e gre hacc fevt olan kimselerin ayrca kurban kesmeleri gerekmez. Dier mezhebe gre ise, kaz edilen hacda kurban kesmek vciptir.

566

LMHAL

XIII. HACDA VEKLET

A) badetlerde Veklet badetler yalnz bedenle, yalnz mal ile veya hem beden hem de mal ile yaplanlar olmak zere e ayrlr. Hangi ekilde yaplrsa yaplsn, yaplan bir ibadetin sevab bakasna balanabilir. Kendisine sevap balanan kii de bundan yararlanr. Bakas adna, onun yerine ibadet yaplp yaplamayaca, ayet yaplabilirse, bununla o kiinin ykml olduu farz ve vcip ibadetlerin sorumluluunun dp dmeyecei hususuna gelince: a) Namaz, oru, itikf gibi sadece bedenle yaplan ibadetlerde veklet mutlak olarak ciz deildir. Hi kimse bakas adna, onun yerine oru tutamaz, namaz klamaz. Bu tr ibadetlerin vekleten yaplmas ile ykmlnn sorumluluu kalkmaz. b) Zekt, kurban, sadaka gibi yalnz mal ile yaplan ibadetlerde veklet, mutlak olarak cizdir. Bir kimse zektn bizzat verebilecegi gibi, kendi adna vermek zere bakasn vekil de edebilir. c) Hac gibi hem beden hem de mal ibadetlerde ise, ykmlnn bizzat edadan aczi halinde veklet cizdir; aksi halde ciz deildir. lm, yallk, devaml hastalk, kadnlarn birlikte yolculuk yapacak mahremlerinin bulunmay gibi sebeplerle bizzat haccedemeyecek kimselere vekleten yaplan hac, onlar adna yaplm olur. Bu durumdaki kimselerden, zerlerine hac farz olmu olanlarn, bedel gndererek vekleten hac yaptrmalar gerekir. Vekleten yaplan hac ile bunlarn hac borlar eda edilmi saylr. zerlerine hac farz olduu halde, kendileri haccetmedikleri gibi, bedel de gndermeden vefat eden kimselerin ise, kendi yerlerine haccetmek zere bedel gnderilmesini vasiyet etmeleri gerekir. Braktklar mirasn te biri, bedel gnderilecek kiinin masrafn karlad halde, miraslar bedel gndermezlerse, Allah katnda sorumlu olurlar. Mirasn te biri bedelin masrafn karlamazsa veya lenin bu konuda vasiyeti yoksa, miraslar bedel gndermekle sorumlu olmazlar. Ancak, vasiyet olmasa veya mirasn te biri bedel gndermeye yetmese bile, miraslar masrafn kendileri karlayarak onun adna hacceder veya ettirirlerse, ykmlnn hac borcu denmi olur. Rivayet edildiine gre Hasam kabilesinden bir kadn Peygamberimize gelerek, babasnn binek zerinde duramayacak kadar yal olduunu sylemi ve kendisinin

HAC VE UMRE

567

onun adna haccedip edemeyeceini sormu, Peygamberimiz de buna izin vermitir (Buhr, Hac, 1; Mslim, Hac, 407). filer'e gre ise, zerine hac farz olduu halde, haccetmeden vefat eden kiinin, bu konuda vasiyeti olmasa ve mirasnn te biri hac masrafn karlamasa bile, miraslar mirasn tamam ile, onun adna haccetmek veya ettirmekle ykmldr. nk Hz. Peygamber hacc dier kul borlarna benzetmi ve Allah hakknn denmeye daha lyk olduunu ifade etmitir (Buhr, Cez'ssayd, 22). Kendisine hac farz olduu yl, hac iin yola kan fakat haccedemeden vefat eden kiinin bedel gnderilmesini vasiyet etmesi gerekmez ise de zerine hac farz olduu yl haccetmeyip, daha sonra hac yolculuuna kan kii haccetmeden vefat ederse, yerine bedel gnderilmesini vasiyet etmesi gerekir. Bu durumda bedel, Eb Hanfe'ye gre bu kiinin memleketinden, Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre ise, vefat ettii yerden gnderilir. B) Farz Olan Hac in Veklet artlar Farz olan haccn bedel tarafndan yaplan hacla eda edilmi saylabilmesi iin: 1. Adna haccedilecek kii vefat etmi veya yallk, iyileme midi olmayan hastalk, kadnn birlikte yolculuk yapaca mahreminin bulunmamas gibi sebeplerle, bizzat haccetmekten devaml olarak ciz olmaldr. Bizzat haccetmekten devaml olarak ciz olduu konusunda galip zan bulunan kii, adna vekleten haccedildikten sonra haccedebilecek hale gelse bile, vekilin yapt hacla borcu denmi olur. Fakat acz hli geici olan veya bizzat haccedebilecek durumda olan kii adna vekleten yaptrlan hac nfile olur; ayrca kendisinin haccetmesi gerekir. 2. Adna haccedilecek kiiye hac, nceden farz olmu olmaldr. zerine hac farz olmayan kii adna vekleten yaplan hac nfile olur. Bu kiiye daha sonra hac farz olursa, bizzat haccetmesi, hac etmekten aciz olmas halinde ise, tekrar bedel gndermesi gerekir. 3. Bedel gnderilecek kii mslman, akll, ergenlik ana ulam veya mmeyyiz olmaldr. Henz bulua ermemi mmeyyiz ocuk, bedel olarak bakas adna haccedebilecei gibi kadnn da bakas adna vekleten haccetmesi cizdir. Hanefler'e gre bedel gnderilecek kiinin, daha nce haccetmi olmas efdal ise de art deildir. fi ve Hanbeller'e gre, vekilin daha nce haccetmi olmas gerekir.

568

LMHAL

4. Vekil, ihrama girerken sadece gnderen adna niyet etmelidir. Vekil kendisi iin de niyet eder veya birka kiiden veklet alp her biri iin niyet ederse, kendi adna haccetmi olur, ald paralar iade etmesi gerekir. 5. Vekil iin cret art koulmamaldr. nk hac ibadettir. badetler cretle deil ancak Allah'n rzsn kazanmak iin yaplr. Vekil hacla ilgili masraflar iin kendisine verilen paray israf etmeden ve ar ksmadan, normal ekilde harcar. Artan miktar dnnde iade eder. Bunun geri alnmayp hediye olarak vekile braklmasnda bir saknca yoktur. 6. Bedel gnderilen kiinin hac masraf, gnderen tarafndan karlanmaldr. Bakas adna, kendi parasyla hacceden kii, kendisi iin haccetmi olur. Bu haccn sevabn bakasna balayabilirse de bununla o kimsenin zerindeki hac borcu denmi olmaz. filer'e gre denmi olur. 7. Adna haccedilen kii, kendisi iin haccetmesini vekilden istemi olmaldr. zin veya vasiyeti olmadan, bir kimse adna bakas tarafndan yaplan hac ile, o kimse zerindeki hac borcu dmez. filer'e gre der. 8. Vekil, hacc bizzat kendisi yapmaldr. Hastalk, tutuklanma gibi bir mazeretle gnderenin bilgi ve izni dnda, vekil grevi bakasna devrederse, ald paray iade etmesi gerekir. Ancak bu konuda yetkili klnmsa, yerine bakasn vekil edebilir. 9. Vekil, gnderenin isteine uymal, onun istedii hacc yapmaldr. frad hacc istenildii halde, vekil temettu hacc yaparsa, gnderen adna deil, kendi adna haccetmi olur, ald paray iade etmesi gerekir. frad hacc istenildii halde, krn hacc yaparsa, Eb Hanfe'ye gre hkm yine ayndr. Eb Ysuf ve mam Muhammed'e gre ise, istihsanen gnderen adna haccetmi saylr. Gnderen, ifrad, temettu veya krn haccndan birini ismen belirtmeksizin, sadece "hac yaplmasn" istemise, ifrad hacc istemi olduu kabul edilir. Ancak "dilediini yap" gibi bir ifade ile seimi vekile brakmsa, vekil diledii hacc yapabilir. 10. Adna haccedilmesini vasiyet eden kii, sarfedilecek parann miktarn ve vekilin nereden gnderileceini belirlemise, buna uymak gerekir. ayet belirlememise, vasiyet edilen para veya mirasn te biri yeterli ise, vekil adna haccedilecek kiinin memleketinden, yeterli deilse yettii yerden gnderilir. 11. Vekil, gnderen adna yaplacak mensiki tamamlamadka kendisi iin umre yapmamaldr.

HAC VE UMRE

569

ster hac, ister umre iin gnderilmi olsun, vekil ancak gnderen adna yaplacak mensiki tamamladktan sonra, kendisi iin umre veya hac yapabilir. Aksi halde yolculuu kendi adna yapm saylacandan ald paray iade etmesi gerekir. 12. Vekil, yryerek deil, vastaya binerek haccetmelidir. Vasta cretini kendisine alkoymak iin, yryerek haccederse, kendisi adna haccetmi olur. Bakas adna yaplacak nfile hac iin, vekilin mslman, akll ve mmeyyiz olmas, adna haccettii kii iin ihrama girmesi ve hacc cret karl yapmamas artlar yeterlidir. Bakas adna hacceden vekil, hacc ifsat ederse ald paray iade eder. rad olarak iledii cinayetler iin denecek fidye ve ceza kurbanlarnn bedellerini kendisi karlayaca gibi, gnderenin izniyle bile olsa, temettu veya krn hacc yapt takdirde, krn ve temettu hedylerini de kendi parasyla keser. hsr kurban ise, gnderenin parasndan kesilir. nk bunda vekilin kusuru ve dahli yoktur.

XIV. MEDNE'DE MESCD-i NEB'Y ve PEYGAMBERMZN KABRN ZYARET

Medne-i Mnevvere, Hz. Peygamber'in hicret yurdudur. Resl-i Ekrem Efendimiz hicretten sonra burada yerleip Hz. ie'nin odasnda vefat etmi ve vefat ettii yere defnedilmitir. Daha sonra Hz. Eb Bekir ve Hz. mer'in de defnedildii bu yer, mescidin geniletilmesi sebebiyle, halen Mescid-i Neb'nin iinde bulunmaktadr. Reslullah'n mbarek cesedini sinesinde saklayan yer, phesiz yeryznn en erefli yeridir. Kabr-i sadeti ziyaret ise, mendup ve mstehap ilerin en stn olup Allah'a yaklama ve Reslullah sevgisini gnllere naketmenin en etkili yoludur. Bu sebeple slm bilginleri hacceden her mslmann hacdan nce veya sonra Reslullah'n kabrini ziyaret etmesini vcip derecesinde nemli saymlar, bir zaruret bulunmadka bunun ihmalini byk bir gaflet ve duygusuzluk olarak deerlendirmilerdir. Gerekten hacceden her mslmann, hacdan nce veya sonra mutlaka Medine'de Mescid-i Neb'yi ve Hz. Peygamber'in kabrini de ziyaret etmesi, terkedilmeyen bir snnet olarak devam edegelmitir. phesiz Allahn resulnn yaad meknlar grmek, yrd yerlerde yrmek, ashabnn kabirlerini ziyaret etmek, onlarla ilgili hatralar ydetmek, vahyin indii ve tebli edildii bu kutsal yerlerin havasn solumak, her mslmann en tatl zlemidir. te bu duygularla kendisini ziyaret edenler iin Resl-i Ekrem "Beni vefatmdan sonra ziyaret edenler, hayatm-da

570

LMHAL

ziyaret etmi gibidir" (Drekutn, II, 278, nr. 192; Beyhak, ub'l-mn, III, 488, nr. 4151; es-Snen'l-kbr, V, 246), "Kabrimi ziyaret edenlere efaatim sabit bir hak olur" (Drekutn, II, 278, nr. 194; Beyhak, ub'l-mn, III, 490, nr. 4159), "Kim, gnlnde beni ziyaretten baka hibir dnce bulunmakszn, beni ziyarete gelirse, kyamet gn ona efaati olmak benim zerimde bir hak olur" (Tabern, el-Evsat, V, 275, nr. 4542) buyurmutur.

Ziyaret db Reslullah' ziyaret iin Medine'ye giderken, Mescid-i Neb'yi ziyarete ve orada namaz klmaya da niyet edilir. nk bu mescid, Mescid-i Harm ve Mescid-i Aks gibi iinde namaz klmak zere uzak yerlerden sefer yaplacak mescidden biridir. Burada klnan bir namaz, Mescid-i Harm dnda, dier mescidlerde klnan bin namazdan sevap ynnden daha stn grlmtr (Buhr, Salt f mescidi Mekke, 1). Yolculuk esnasnda oka salt selm sylenir. Medine uzaktan grlnce: "Allahm, buras senin peygamberinin haremidir, vahyinin indii mbarek yerdir. Bu kutsal yeri benim iin cehennemden korunma, azaptan ve hesaptan gvence kl!" diye dua edilir. Medine'de kalnacak yere yerleildikten sonra abdest tazelenir, mmknse gusledilir. Varsa gzel kokular srnp temiz bir kyafetle, salavt- erife okunarak ve Reslullah (s.a)n civarnda bulunulduu ve onun huzuruna varlaca dnlerek Mescid-i Neb'ye gidilir. "Bbsselm" veya "Bbl- cibrl" denilen kaplarn birinden mescide girilir. Kerhet vakti deilse, iki rekat "tahiyyet'l-mescid" klnp dua edilir. Bu namazn, mmkn olursa Hz. Peygamber'in "Evimle minberim aras cennet bahelerinden bir bahedir" (Buhr, Salt f mescidi Mekke, 5) buyurduu "Ravza-i Mutahhara" denilen yerde klnmas uygun olur. Reslullaha hayatta iken nasl hrmet ve tzim gerekli ise, vefatndan sonra da ayn ekilde gereklidir. Bu sebeple Hz. Peygamber ziyaret edilirken bararak selm verilmez, yannda yksek sesle dua edilmez, saygsz ve edebe uymayan davranlarda bulunulmaz. Hcre-i sadetin duvarna kadar sokulunmaz, duvarlarna el srlp plmez, etraf tavaf edilmez, karsnda eilinmez. Bu tr davranlar mekruhtur ve irkin bidatlardr. Hele kabr-i sadete kar secde kesinlikle haramdr; ibadet kastyla yaplrsa kfrdr. Tahiyyet'l-mescid klnp istenilen dualar yapldktan sonra tevazu, edep ve sknetle, yaklak 1.5 metre kalncaya kadar kabr-i sadete yaklalp Reslullaha ynelerek, ba hizasnda durulur. Reslullahn kendisini grp szlerini iittiini dnerek ve selmn kabul buyurup, duasna "min" diyeceini mit ederek,

HAC VE UMRE

571

"es-Selm aleyke y seyyid y Reslellah, es-selm aleyke y nebiyyallah..." (Selm sana ey efendim, ey Tanr elisi! Selm sana ey Tanr habercisi) diye ilgili kitaplarda rnekleri bulunan selm ve dualar okunur. Sonra 1 metre kadar sa tarafa ilerlenip Hz. Eb Bekir'in ba hizasnda, daha sonra 1 metre kadar daha ilerlenip Hz. mer'in ba hizasnda durulur. Onlara da selm verilip dua edilir. Tekrar Hz. Peygamberin ba hizasna dnlp kbleye ynelerek dua edilir. Daha sonra "Ravza-i Mutahhara"da istenilen dualar yaplr ve namaz klnr. Medne-i Mnevvere'de kalnan sre iinde be vakit namazn Mescid-i Neb'de klnmasna zen gsterilir. Halk arasnda Medinede sekiz gn kalp krk vakit namaz klmann gerekli olduu kanaati yaygn hale gelmi ise de, fkh kitaplarnda byle bir kayt olmad gibi Hz. Peygamberden bu gr destekleyen gvenilir bir rivayet de mevcut deildir. nemli olan Medinede u kadar sreyle kalmak veya u sayda namaz klmaktan ok, az olsun ok olsun kalnan sreyi en iyi ekilde deerlendirmek, klnan namazlar kalp huzuru ve edeple ifa edebilmektir. Reslullahn kabr-i sadetleri tenha zamanlar kollanarak sk sk ziyaret edilir. Bo zamanlar Mescid-i Neb'de kaz namaz, Kur'n- Kerm kraati, salt selm, zikir ve tesbhatla deerlendirilir. Medine'den ayrlrken de Reslullah ziyaret edilerek ved edilir. Uygun bir yerde, mmknse Ravza-i Mutahhara'da iki rekat kr namaz klnp, bu kutsal yerleri tekrar ziyaret ve slimen memlekete dnmek dua ve niyaz ile Mescid-i Neb'den klr. Mekke ve Medine'de ziyaret edilmesi uygun olan yerlerle ilgili bilgiler ve gerek buralarda, gerek hac esnasnda okunacak dua rnekleri, "Hac Rehberi" olarak hazrlanm kitaplarda mevcuttur.

Hz. PEYGAMBERN BADET HAYATI

Blm 10

Onuncu Blm

Hz. Peygamberin badet Hayat

Kur'n- Kerm'de Hz. Peygamber hakknda "ve sen elbette yce bir ahlk zeresin" (el-Kalem 68/4) buyurulmakta ve bu yce ahlka eritirilen sevgili Peygamberimiz yine Kur'n- Kerm'de bize "en gzel rnek" (elAhzb 33/21) olarak tantlmaktadr. Hi kukusuz Hz. Peygamber her hususta olduu gibi ibadet hayat hususunda da inananlar iin en gzel rnektir. Yce Allah Kur'n- Kerm'de Hz. Peygamber'e hamd, tesbih, secde, ibadet, kulluk, ibadette sabr gibi hususlarda baz emir ve ykmllkler vermi (bk. en-Nahl 16/98-99; Meryem 19/65; Hd 11/123; Th 20/14), ayrca baz ibadetlere iaretle Resl-i Ekrem'den onlar yerine getirmesini istemitir. Mesel namazla ilgili tlimat ieren yet melleri yledir:
"Ey Muhammed! Kitaptan sana vahyolunan oku. Namaz kl; muhakkak ki namaz hayaszlktan ve fenalktan alkor" (el-Ankebut 29/45).

574

LMHAL

"Ey Muhammed! Onlarn dediklerine sabret; gnein domasndan ve batmasndan nce Rabbini hamd ile tesbih et. Gece saatlerinde ve gndzleri de tesbih et ki, Rabbinin rzsna eresin" (Th 20/130). "Ehline namaz klmasn emret, kendin de onda devaml ol" (Th 20/132).

Kevser sresinde ise "yleyse Rabbin iin namaz kl, kurban kes"
(108/2) buyurularak namazla kurban bir arada zikredilmitir.

phesiz ki bu ve benzeri yetlerde Hz. Peygamberin ahsnda btn mslmanlara ynelik bir ksm emir ve tavsiyeler bulunmaktadr. Nitekim dier pek ok yet-i kermede de namaz, btn mminleri kapsayacak tarzda bazan tek olarak, ou yerde de zektla birlikte emredilmitir (bk. elBakara 2/110, 183-184; en-Nis 4/77; et-Tevbe 9/71; en-Nr 24/56).
"Ey brnp sarnan (resulm), kalk ve (insanlar) uyar. Sadece Rabbini byk tan, kalbini tertemiz tut. Kt eyleri terke devam et" (elMddessir 74/1-5) melindeki yetlerin nzlnden sonra Hz. Peygamber,

Cebril'in tarifiyle abdest alp namaz klm, daha sonra Hz. Hatice'ye de abdest aldrp namaz kldrmtr. Bu dnemde namaz, sabahn erken ve akamn ge vaktinde olmak zere gnde iki vakitte ikier rekat olarak klnrd. lk namazda Cebril, sabahleyin Kbe civarnda Hz. Peygamber'e imamlk yapm, daha sonra namazlar Hz. Peygamber'in immetiyle devam etmi, hemen ilk gn akam vaktine cemaat olarak Hz. Hatice, ertesi gn Hz. Ali katlmtr. Hz. Ali, akamleyin amca olu Hz. Peygamber ile yengesi Hz. Hatice'yi namaz klarken grm, davete uyarak ertesi gn o da byk bir ocuk iken cemaate katlmt. Daha sonra Zeyd b. Hrise ve Hz. Eb Bekir bunlara eklenmitir. Risletin ilk dneminde alen namaz klnamyordu; Hz. Peygamber, Hz. Ali'yi de yanna alarak Mekke dnda da aralarnda namaz klp dnyordu. Dier mslmanlar da yle yapyorlard. Bir defasnda Sad b. Eb Vakkas da arasnda mriklerin takibine, alay ve tazyikine mruz kalnca eline geirdii bir deve ene kemii ile birinin ban yarm ve "Allah yolunda ilk kan aktan kii" diye anlmt. "Ey Muhammed! Artk, sana
buyurulan aka ortaya koy, mriklerden yz evir" (el-Hicr 15/94)

melideki yet nzil olduktan sonra ak davet balam, bylece Kbe ve civarndaki yerlerde namaz da klnr olmutu. Ancak bu durum kyasya bir mcadeleyi gerektiriyordu. Mesel, bir defasnda Hz. Eb Bekir'in de sraryla

HZ. PEYGAMBERN BADET HAYATI

575

mslmanlarn Kbe nnde topluca namaz klma gayreti mriklerin hcumuyla nlenmek istendi. Bu olayda Hz. Eb Bekir dahil baz mslmanlar lmden dndler. Kez Hz. Eb Bekir'in evinin avlusunda namaz klp, Kur'an okumasnn engellenmesi de bu zamanlara rastlar. Peygamberliin altnc ylnda nce Hz. Hamza, daha sonra Hz. mer'in mslman olmasyla Kbe'de iki saf olarak ilk defa aka ve topluca namaz klnd.
"Ey rtnp brnen (resulm)! Biraz hari geceleri kalk namaz kl..." (el-Mzzemmil 73/1-4) yetleri ile gece namaz farz klnd. Bir sre sonra indirilen yetle (el-Mzzemmil 73/20) sorumluluk hafifletilerek gece namaz

mmet-i Muhammed iin nfileye dntrld. Zaten gelimeyi takip eden yl yani peygamberliin on birinci ylnda Mirac gecesinde be vakit namaz farz klnd. Mirac takip eden gnlerde Cebril gelip Hz. Peygamber'le birlikte be vakit namaz bir gn ilk vakitlerinde, ikinci gn ise son vakitlerinde klm ve namaz vakitlerinin balang ve sonunu aklamtr (Mslim, Mescid, 176, 179). Ayrca "Gecenin bir ksmnda uyanarak, sana mahsus bir nfile olmak
zere namaz kl..." (el-sr 17/79) yeti ile Hz. Peygamber'den gece namaz

klmas istenmitir. Yaknlar, Hz. Peygamber'in hayat boyunca gece namazna devam ettiini rivayet ederler. Hatta gece namazna olan bu itinas dolaysyla baz sahblerin "Allah senin gemi ve gelecekteki gnahlarn balad halde bu kadar zahmete niye katlanyorsun?" diye sorduu, Hz. Peygamber'in de "kreden bir kul olmayaym m?" cevabn verdii rivayet edilir (Tirmiz, emil, 44; Msned, IV, 251). Peygamberimiz gecenin balangcnda yats namazn klar yatard. te birlik sre iinde uyanr ve teheccd klar, mteakiben vitir namazn klar, sonra tekrar yatar ve sabah ezannda abucak kalkar, abdest alr, snnetini evinde klar, farz iin camiye giderdi. Hz. Peygamber teheccde ilk balayanlara, bkknlk gstermemeleri iin iki rekatla balamalarn tavsiye ederdi. Kendisi 8 veya 12 rekat klard. Bir defasnda Hz. ie: "ayet geceleyin uyanamayp da vitri geirirseniz durum ne olur?" deyince Hz. Peygamber ona: "Benim gzlerim uyursa da
kalbim uyumaz, zaman gelince uyanr, nce teheccd sonra vitri klarm"

cevabn vermiti (Tirmiz, emil, 45). Hz. Peygamber teheccdden sonra sabah yakn ise dinlenmek zere, uzak ise uyumak zere tekrar yatard. Bunlardan da anlalyor ki Hz. Pey-

576

LMHAL

gamber'in teheccd ve vitir iin kalkt saat bazan gecenin ilk te biri getikten sonraki zamand, bazan gecenin ortas, bazan da sonuna doru idi. Hz. Peygamber tarafndan ilk cuma namaz Kub'dan Medine'ye giderken Slim b. Avf oullar yurdunda Rnn vadisinde hicretin 1. ylnda klnd, ilk cuma hutbesi de orada irad edildi. Hz. Peygamber ramazan aynda iki gece evinden camiye kp cemaate imam olarak teravih kldrm, ama nc gn halk beklese de, teravihi cemaatle klmak farz klnr endiesiyle camiye kmamtr. Ramazan gecelerinde 4+4+3 tarznda yatsdan ayr olarak on bir rekat namaz kld rivayet edilir. Bunun son rekat vitirdir. Hz. Peygamber ilk bayram namazn hicretin 2. yl evvalin birinci gnnde klm ve cemaate kldrmtr. Hz. Peygamber namaza ok dknd, onu dinin direi olarak nitelendiriyordu (Tirmiz, mn, 8; Msned, V, 231, 233). Namaz onun gznn nuru idi (Nes, ret'n-nis, 1; Msned, III, 128, 199, 285). O, namaz klarken sanki dnyaya veda eder, hiret lemine dalard (bn Mce, Zhd, 15; Msned, V, 412). Hz. ie, Hz. Peygamber'in ahlknn Kur'an olduunu ve M'minn sresinin ilk on yetinde bu ahlkn sralandn belirtiyordu. O sreye bakld zaman hemen ilk iki yette kurtulua eren mminlerin, namazlarnda hu iinde olduklar (bk. el-Mminn 23/1-2) belirtiliyor. Hz. Peygamber Kur'an emrine uyarak namazlarn hu zere klyor, mslmanlarn da bu ekilde klmalarn istiyordu. Esasen Hz. Peygamber kullukta ve ibadette ihsan esasndan bahsediyordu. hsan, Allah' gryormuasna ibadet etmekti (Buhr, mn, 37; Mslim, mn, 17; Tirmiz, mn, 4). Hz. Peygamber'in farz namazlara ilve olarak deiik zamanlarda nfile namazlar da kld, bu namazlarn slm limlerince daha sonra, Hz. Peygamber'in devaml klp klmadna veya tavsiye ederken kulland slba gre snnet (mekked ve gayr-i mekked), mstehap ve db gibi isimlerle anld bilinmektedir. Bu nfileler gece iinde rekat says pek belirgin olmayan teheccd namaz, sabah namaznda 2 rekat, gne doduktan bir sre sonra 2 rekat, kuluk vakti 4 rekat, leden nce 4, sonra 2 rekat, ikindiden nce 4, akamdan sonra 2, yatsdan nce 4, sonra 2 rekat namaz idi. Akamdan sonra 6 rekat evvbn namazn da genelde klard. Seferden dndnde ise mescidde 2 rekatlk bir namaz klard.

HZ. PEYGAMBERN BADET HAYATI

577

Hz. Peygamberin kld nfile namazlarn bu saylanlardan ibaret olmad, onun deiik vesilelerle eitli nfile namazlar kld bilinmektedir. Olu brhim'in topraa verildii gn gne tutulmutu. Bunun brhim'in lmyle bir ilgisi olmadn, Allah'n kanunu olarak cereyan ettiini belirttikten sonra mescidde cemaatle birlikte 2 veya 4 rekat ksuf namaz kld. 4 rekat olarak tesbih namaz klard. Sevinli gelimeler olduunda kr secdesine kapanrd. Zira Cenb- Allah "yle ise siz beni ibadetle ann ki
ben de sizi anaym. Bana kredin; sakn bana nankrlk etmeyin! Ey iman edenler! Sabr ve namazla Allah'tan yardm isteyin. nk Allah muhakkak sabredenlerle beraberdir" (el-Bakara 2/152-153) buyuruyordu. Nfile na-

mazlar evlerde klmay tavsiye ederdi. Yce Allah'n namaz klnan eve hayr, rahmet ve bereket ihsan edeceini mjdelerdi. O kulluk uuru en yksek seviyede bir insand, ihsan zere (Allah' gryormuasna) ibadet edilmesi gerektiini biliyor ve mmetine bunu tavsiye ediyordu. man, ibadet, ahlk (davranlar) btnlne devaml iaret ederdi. nk imann anlam ve lezzetini, onu ibadet ve gzel davranlarla desteklediinde yakalayabilirdi. Sosyal hayattaki bilinli duyarllk, Allah korkusu ve takv da byle oluurdu. Mminler gnlk hayatlarnda iman ve ibadet lleriyle yaamalydlar. Hz. Peygamber yle iman etti, yle ibadet etti, yle yaad. Onun tasviriyle namaz, bir kimsenin evinin nnden akan bir rmakta gnde be defa ykanmasnn btn kirleri artt gibi, mmini hata ve gnahtan, gizli ve ak irkinliklerden temizlerdi (Buhr, Mevkt, 6; Tirmiz, Edeb, 80). Zaten Kur'an'da da namazn ktlk ve irkinlie engel olduu bildirilir (el-Ankebt 29/45). Hz. Peygamber geceleri ihyaya ok nem verirdi. nk Cenb- Allah yle buyuruyordu: "phesiz ki gece kalk, (kalp ve uzuvlar arasnda)
tam bir uyuma ve salam bir kraate daha elverilidir. Zira gndz vakti, sana uzun bir meguliyet var. Rabbinin adn an. Btn varlnla O'na ynel" (el-Mzzemmil 73/6-8).

Gece namaznda kyamda uzun sreleri okuduu olurdu. Bunlar Bakara, Nis, l-i mrn gibi sreler olup, rk ve secdeleri de uzun tutard. yetlerin derin anlamlar zerinde dnrd. Namazlarn peinden sk sk veciz dualar yapar, Allah Tel'y zikreder, bol bol tvbe ve istifar ederdi. Peygamber Efendimiz cenaze namaz da kld ve kldrd. Kendisi hayatta iken lm pek ok kadn ve erkek mslmann cenaze namazna katlmtr. Uhud Savanda Hz. Hamza'nn cesedi civarna dier ehidler de sralanm ve Peygamberimiz yetmi kere cenaze namaz klmt. Mescid-i Neb'yi

578

LMHAL

Allah rzs iin her gn sprp temizleyen siyah bir mslman lm ve bir gece topraa verilmiti. Rahatsz edilmemesi gayesiyle geceleyin Peygamberimize haber verilmemiti. Daha sonra bunu renen Resl-i Ekrem, o kiinin mezarna gidip onun iin mafiret dileinde bulundu. Olu brhim'in cenazesinde de bulundu ve mezarn dzgn rtlmesi hususunda mslmanlar uyard. nk mezardaki bir oyuk lye deil, ama dirinin gzne zarar verirdi. Diri olan, uygun bir grnty severdi ve Allah yaplan bir iin en iyi yaplmasndan honut olurdu. Hz. Peygamber namazlarn en stn bir kulluk uuruyla eda etmi, ashabna da retmi, ashabn Hz. Peygamber'den klnn renip aktard namazlar gnmze kadar gelmitir. nananlara den de ayn kulluk uuruna ererek namazlar eda etmeye almak olmaldr. Hz. Peygamber bir defasnda attan dt. Hurma ktne arpt iin aya yarld, sa yan syrlp ezildi. Bu hadise zerine yaklak bir ay kadar namazlarn oturarak kld. Dier salkl zamanlarnda hep ayakta klard. Yine vefatna yakn zamanlarda, kamu ilerinden yorgun dt gnlerin gecelerinde teheccd oturarak kld bilinmektedir. Son hastalnda Hz. Eb Bekir'in kldrd namaza oturarak uymutu. Bu, onun cemaatle namaza ne kadar nem verdiini gstermektedir. Hz. Peygamber'in salnda, cemaate mslman erkekler geldii gibi isteyen mslman hanmlar da gelerek Mescid-i Neb'de arka saflarda cemaate itirak edebiliyorlar ve namazdan sonra Hz. Peygamber'in nasihatlerini dinleyebiliyorlard. Hatta bu nasihatleri daha yararl dzeyde gtrebilmek iin hanmlarn bavurusu zerine haftann belirli bir gnnde ve belirli bir saatte srf hanmlar, mescidi dolduruyorlar ve Hz. Peygamber'i dinleme imknn buluyorlard. Ramazan orucu hicr 2. ylda farz klnd ve sahbe Hz. Peygamberle birlikte dokuz yl ramazan orucu tutma bahtiyarln yaad. Hicretten sonra Medine'de yahudilerin aure orucu tuttuunu gren Resl-i Ekrem; "Biz bunu tutmaya daha lykz" diyerek ad geen orucu vcip klmt. Sonra ramazan orucunun farziyetini bildiren yetler (bk. el-Bakara 2/183-185) gelince mslmanlardan aure orucu mecburiyeti kaldrld ve aure orucu bundan sonra isteyenin tutabilecei bir nfileye dnt. Hz. Peygamber farz olan ramazan orucuna nem verirdi. ftarda acele edilmesini, sahurda ise imsake uzanan ge vakte kadar yemeyi tavsiye ederdi (Mslim, Sym, 48-50). Sahur yemeinde bereket olduunu syler, Ehl-i kitapla mslmanlar arasndaki farkn sahur yemei olduunu ifade ederdi (Mslim, Sym, 46). mmetine, ibadet, tvbe ve istifar iin ramazan

HZ. PEYGAMBERN BADET HAYATI

579

gecelerinin nemli bir frsat olduunu syler ve mslmanlar ramazan gecelerini ihyaya tevik ederdi. Oru ktlklere kar bir kalkand; zararl sz, dnce ve davranlardan korurdu. Orulu olmak bilinci kiiyi hep hayr ve iyiliklere yneltirdi. Ashabn bildirdiine gre Hz. Peygamber, insanlarn en cmerdi idi. Bilhassa ramazanda Cebril ile karlat zaman mutluluuna ve cmertliine snr olmuyordu. Ramazan gecelerinde Cebril Hz. Peygamber'le buluup nbetlee Kur'an (mukabele) okurlard. Reslullah Cebril ile bulutuunda insanlara rahmet getiren rzgrdan daha cmert, daha faydal olurdu. Hz. Peygamber, ramazann genellikle son on gnnde itikfa girerdi. Hz. ie'nin bildirdiine gre Reslullah ramazanda son on gn girince geceleri ihya eder, ailesini ibadet iin uyandrr, ibadete daha ok nem verir, dier vakitlere nisbetle daha ok ibadet eder ve mslmanlara da bunu tavsiye ederdi (Mslim, tikf, 7). Hz. Peygamber, bin aydan daha hayrl (bk. el-Kadr 97/3) olan Kadir gecesinin ramazann son on gnnde ve tekli gecelerde aranmasn tavsiye etmitir (Mslim, Sym, 208, 212). Hz. Peygamber ramazan ay dnda nfile oru da tutard. sme b. Zeyd'in nakline gre Peygamberimiz en ok nfile orucu ban aynda tutard. Bunun hikmeti sorulunca Hz. Peygamber yle cevap verdi: "Ey
sme, ban ay, recep ile ramazan arasnda deerli bir aydr. Halk bunun faziletinden habersizdir. ban aynda ilenen ameller lemlerin Rabbi olan Cenb- Allah'n huzuruna ykseltilir. Ben de slih amellerimin bu ay iinde Cenb- Hakk'n huzuruna ykseltilmesinden haz duyarm" (Tirmiz, "emil, 50-51).

Sahbeden yaplan nakillere gre Hz. Peygamber her ayn banda gn oru tutard. Bu gn bazan ayn ortasna, bazan da sonuna getirdii olurdu. Haftann pazartesi ve perembe gnleri ounlukla orulu olurdu. Bazan bir ayn bir haftasnn cumartesi, pazar ve pazartesi, dier ayn o haftasnn aramba, perembe gnlerini orulu geirirdi (Tirmiz, emil, 51). Hz. Peygamber'in bazan iki oru arasnda iftar etmeden visl orucu tuttuu da olurdu. Ama herkesin gcnn bir olmadn syleyerek ashabn bundan menederdi. Hz. Peygamber aure orucunu da tavsiye etmi, kez receb, zilkade, zilhicce ve muharrem aylarnda gn oru tutulmasn tlemitir. Bu

580

LMHAL

gnn muharrem ayndaki uygulamas auredan nceki gn, aure gn ve aureden sonraki gn eklindeydi. Bilindii gibi aure gn muharremin 10. gndr. Bu konuda Hz. Peygamber'den nakledilen u hadis ok ilgintir:
"Ramazan orucundan baka en faziletli oru Allah'a izfeten ereflendirilen (yani ehrullah olan) muharrem aynda tutulan orutur..." (Mslim, Sym, 202). Ayrca Hz. Peygamber ramazan ktktan sonra evval aynda alt gn

oru tutar ve mslmanlara tavsiye ederdi. O, bu konuda yle buyurur:

"Her kim ramazan orucunu tutar ve buna evvalden alt gn daha oru tutup onun ardndan gnderirse o kii btn seneyi orulu geirmi gibi olur" (Mslim, Sym, 204).

slm'da kurban, Hz. brhim'in geirdii imtihanlardan sonra yce Allah'n ihsan ettii koun kurban edilmesini hatrlatan bir ibadettir. Hz. Peygamber kurban keserek bu ibadeti ifa etmi, "babanz brhim'in snneti" dedii kurban ibadetini hem kendisi yerine getirmi, hem de mmeti kanalyla gnmze kadar yaatlmasna vesile olmutur. Kesilen kurbann etinden kendisi ve ailesi yer, dost ve arkadalarna ikram eder, ihtiya sahiplerine gnderirdi. Kurban etinden yenilenin deil bakalarna ikram edilenin kalc olduunu da sk sk tekrarlard. Zekt hicretten sonraki yllarda farz klnmtr. Hz. Peygamber ahsen zengin deildi, ancak toplanan zekt mallarn mmkn mertebe hi bekletmeden ve geceletmeden gerekli yerlere ve ihtiya sahiplerine datrd. Ehl-i beyt, zekt mallarndan yararlanamazd. Dolaysyla Hz. Peygamber mr boyunca zekt gelirlerinden yararlanmam, hne halkn da yararlandrmamtr. Ancak o, hediye kabul eder, kendisine getirilen hediyeye hediye ile mukabelede bulunurdu. Hz. Peygamber inananlar zektlarn vermeye ve zekt dnda da infak ve tasadduka davet ederdi. Zira bu, dierkmlk duygularn gelitiriyordu. Veren gnl hazz, alan da eksiklerini karlayaca iin gnl huzuru hissediyordu. Hz. Peygamber hibir maln ihtiya fazlas ksmn elinde ve evinde tutmaz, infak ederdi; komularna ve muhtalara gnderirdi. Hac, hicretin 9. ylnda farz klnd (bk. el-Hac 22/26-29). O yl Hz. Eb Bekir hac emri tayin edilerek haccn esaslarn uygulamal olarak insanlara gsterdi. Hz. Peygamber ise farz olan ilk ve son haccn hicretin 10. ylnda gerekletirdi. Hac gnlerinde Arafat'ta Zilhiccenin 9. gn irad edilen hutbenin balangcnda, ashab ile bir daha grememe ihtimalinden bahisle ebediyete intikalinden nce vedalat iin bu hacca "Ved hacc" denilmitir. Yine dinin kemale ve tamama erdiini bildiren yet (bk. el-Mide 5/3) o

HZ. PEYGAMBERN BADET HAYATI

581

gnlerde nzil olduu iin bu hacca "haccet'l-keml ve't-temm" haccn hkmlerini szle tebli edip amel olarak gsterdii iin "haccet'l-bel", farz olan haccn ifas olduu iin "haccet'l-slm" gibi isimler de verilmitir. Farkl rivayetler olmakla birlikte Hz. Peygamber'in hicretin 7. ylnda Hudeybiye umresi, 8. ylnda Mekke fethi gn ifa edilen umre, ayn yl Huneyn ve Tif seferini mteakip gerekletirilen umre ve 10. ylda Ved hacc srasnda ifa edilen umre olmak zere drt umre yapt bilinmektedir. Ashaptan grg ahitlerinin verdii bilgiye gre Hz. Peygamber Kur'an okumay ve Kur'n- Kerm'i bakas okurken dinlemeyi ok severdi. O, Kur'an okurken kelimeler gayet ak bir ekilde anlalyordu, medlere riayet ediyordu, bazan yksek sesle, bazan da iinden sessizce okuyordu; sesi sadas gayet gzeldi. Sesli okurken sesini sadece etrafnda ve odada bulunanlarn duyabilecei ekilde ykseltirdi. Tatl ve yumuak bir sesi olan Hz. Peygamber etkileyici bir okuyua sahipti. O, Kur'an okurken dinleyenleri bir vecd kaplar ve kendilerini sanki baka bir lemde hissederlerdi. Tegannide ar gitmezdi; sunilikten uzak, tabii bir okuyuu vard. Hz. Peygamber ibadetlerinde devaml idi. Terketmez, ara vermez, srekli yapard. mr boyunca hibir zaman ibadetlerini brakmad. Ashabna da en hayrl ibadetin devaml yaplan olduunu sylerdi (Buhr, Savm, 52, Teheccd, 7, 18, mn, 32; Mslim, Msfirn, 31). Hz. Peygamber ibadetin veya din bir hkmn asln koruma kaydyla her konuda mslmanlar iin hep kolay olan tercih etmitir. Dolaysyla zorlatrmamak, mjdelemek, soutmamak onun uygulad ve nerdii bir prensip idi. Her konuda olduu gibi ibadette de itidali esas alr, arlktan uzak olmay tavsiye ederdi. Zira arlk helk sebebiydi (Buhr, Rikak, 18; Mslim, lim, 4; bn Mce, Zhd, 20). mit ile korku arasnda olmak kulluk dbnn gereiydi. Bu nedenle, mslmanlarn mitsizlie dmesini de, yaptklar ibadetlere ar gvenmelerini de uygun grmemitir. badetlerde kulluk bilincinin diri tutulmasna nem verir, kiilerin ibadet etme gayretiyle ar ykler altna girmesine raz olmazd. Bir defasnda sahbeden birinin oru adad ve oru gnnde cuma hutbesinde ayakta durmay, darda glgelenmemeyi ve konumamay da kastettii sylenince Hz. Peygamber bunu doru bulmad; o kiinin hutbede oturmasnn, glgelenmesinin ve konumasnn daha uygun olacan, orucunu bu ekilde tamamlarsa makbul saylacan hatrlatt (Buhr, Eymn, 31; Eb Dvd,

582

LMHAL

Eymn, 19). Nitekim Allah Tel da "Allah sizin iin kolaylk istiyor, zorluk istemiyor" (el-Bakara 2/185) buyuruyordu.

Hz. Peygamber'in cemaatle ibadet esnasndaki baz uygulamalar da ibadetin zn zedelememek kaydyla cemaate kar tam bir msamaha iinde olduunu gsteriyor. Mesel cemaatle namaz esnasnda saflarda annesiyle birlikte bulunan bir ocuun alamasn duyunca ksa bir sre okuyarak rk ve secdeye giderdi. nk namaz uzadka annenin zihni ocuun alayna taklp kalacakt. Hz. Peygamber'in bilhassa nfileleri klarken, torunlarnn omuzuna trmanp oyun oynamalarna engel olmamas da onun hem ocuk sevgisini hem de ibadetlerde msamahakr davranmasn gsterir. Ashaptan Abdullah b. Amr son derece zhid bir zat idi. Her gn oru tutuyordu, her gece hatmediyordu; bu yzden de yeni evli olduu halde hanmndan uzak duruyordu. Durum Hz. Peygamber'e intikal edince onu ararak meseleyi aratrd. Bu sahbenin daha fazla sevap kazanma gayretiyle byle davrandn anlaynca da ona, byle yapmasnn yanl olduunu, vcudunun ve ailesinin de zerinde haklarnn bulunduunu syleyip her ayda gn oru tutmasn ve ayda bir de Kur'an' hatmetmesini tavsiye etti. Bundan fazlasna gcnn yeteceini syleyip daha fazla ibadet etmek iin izin istediinde de ona gn ar oru (savm- Dvd) tutmasn, haftada bir de Kur'an hatmetmesini nerdi (Mslim, Sym, 185-193). Yce Allah kulun ibadetinden usanmaz, ama kul hastalanr, youn ie mruz kalr, ihtiyarlayp gten der ve yklendii youn ibadetlerin ifasnda zorlanabilirdi. Nitekim de yle oldu. Yallk yllarnda Abdullah b. Amr'n, Hz. Peygamber'in gsterdii kolaylklardan yararlanmamann skntsn ektii sylenir (Buhr, Fezil'l-Kur'n, 34; Mslim, Sym, 35). Sonu olarak Hz. Peygamber en stn kulluk uuruyla ibadetlerini ifa etmi, Allah'n rzsn her zaman n planda tutmu; iman, ibadet ve davran btnl ile mmetine rnek olmu, sosyal hayatta din duyarlla dikkat etmi, uygun ibadet telakkisini yaygnlatrm, ifrat ve tefritten, arlktan uzaklatrm; evresinde, yce Allah'a ibadeti en derin haz bilen duyarl bir sahbe kitlesi oluturmutur. Bize den, bu mnev mirasn ilk uygulayclarn iyi renmek, anlamak, anladklarmz uygulamak ve en uygun yorumlarla gnmze tamaktr. Biz bu cildi, Resl-i Ekrem'in hicretin 10. ylnda yapt hac esnasnda irad ettii Ved hutbesiyle, Hz. Peygamber'e, onun ailesinin gzide fertlerine

HZ. PEYGAMBERN BADET HAYATI

583

ve ashabna salt selmla bitirmek istiyoruz. Bu hutbe zelde mslmanlara, genelde ise btn insanla slm'n evrensel mesajn duyuran, insanlarn kardeliini ve eitliini, temel hak ve hrriyetlere sahip olduunu vurgulayan nemli bir belgedir. ki cihan peygamberi Resl-i Ekrem, hicretin 10. ylnda hac ibadeti esnasnda Arafat'ta, 100.000den fazla mslmana hitaben yle buyurdular:

Ey nsanlar! Szm iyi dinleyiniz! Bilmiyorum, bu seneden sonra sizinle burada belki de bir daha hi buluamayacam. nsanlar! Bugnleriniz nasl mukaddes bir gn ise, bu aylarnz nasl mukaddes bir ay ise, bu ehriniz (Mekke) nasl mukaddes bir ehir ise, canlarnz, mallarnz, namuslarnz da yle mukaddestir, her trl tecavzden korunmutur. Ashabm! Yarn Rabbinize kavuacaksnz ve bugnk her hal ve hareketinizden muhakkak sorulacaksnz. Sakn benden sonra eski sapklklara dnp de birbirinizin boynunu vurmayasnz. Bu vasiyetimi burada bulunanlar, bulunmayanlara bildirsin! Olabilir ki bildirilen kimse, burada bulunup dorudan iitenden daha iyi anlayarak muhafaza etmi olur. Ashabm! Kimin yannda bir emanet varsa onu sahibine versin! Faizin her eidi kaldrlmtr, ayamn altndadr. Lkin borcunuzun asln vermeniz gerekir. Ne zulmediniz, ne de zulme uraynz. Allah'n emriyle faizcilik artk yasaktr. Chiliyeden kalma bu irkin detin her trls ayamn altndadr. lk kaldrdm faiz de Abdlmuttalib'in olu (amcam) Abbas'n faizidir. Ashabm! Chiliye devrinde gdlen kan davalar da tamamen kaldrlmtr. Kaldrdm ilk kan davas Abdlmuttalib'in torunu (amcazadem) Reba'nn kan davasdr. nsanlar! Bugn eytan, sizin u topraklarnzda yeniden tesir ve hkimiyetini kurmak gcn ebed surette kaybetmitir. Fakat siz, bu kaldrdm eyler

584

LMHAL

dnda, kk grdnz ilerde ona uyarsanz bu da onu memnun edecektir. Dininizi korumak iin bunlardan da saknnz. nsanlar! Kadnlarn haklarn gzetmenizi ve bu hususta Allah'tan korkmanz tavsiye ederim. Siz kadnlar, Tanr emaneti olarak aldnz; onlarn namuslarn ve iffetlerini Allah adna sz vererek hell edindiniz. Sizin kadnlar zerinde hakknz, onlarn da sizin zerinizde haklar vardr. Sizin kadnlar zerindeki hakknz, onlarn aile yuvasn sizin holanmadnz hibir kimseye inetmemeleridir. Eer raz olmadnz herhangi bir kimseyi aile yuvanza alrlarsa, onlar tedib edebilirsiniz. Kadnlarn da sizin zerinizdeki haklar, mer bir ekilde, her trl yiyim ve giyimlerini temin etmenizdir. Mminler! Size bir emanet brakyorum ki ona sk sarldka yolunuzu hi armazsnz. O emanet Allah'n kitab Kur'an'dr. Mminler! Szm iyi dinleyiniz ve iyi belleyiniz! Mslman mslmann kardeidir, bylece btn mslmanlar kardetir. Din kardeinize ait olan herhangi bir hakka tecavz hell deildir. Meer ki gnl holuu ile kendisi vermi olsun. Ashabm! Kendinize de zulmetmeyiniz. Kendinizin de zerinizde hakk vardr. nsanlar! Cenb- Hak her hak sahibine hakkn (Kur'an'da) vermitir. Vrise vasiyet etmeye lzum yoktur. ocuk kimin deinde domusa ona aittir. Zina eden iin mahrumiyet vardr. Babasndan bakasna ait soy iddia eden soysuz, yahut efendisinden bakasna intisaba kalkan nankr, Allah'n gazabna, meleklerin lnetine ve btn mslmanlarn ilencine urasn! Cenb- Hak, bu gibi insanlarn ne tvbelerini ne de adalet ve ahadetlerini kabul eder. nsanlar! Yarn beni sizden soracaklar, ne diyeceksiniz? "Allah'n eliliini ifa ettin, vazifeni yerine getirdin, bize vasiyet ve tte bulundun, diye ahadet ederiz" cevabn verdiler. Bunun zerine Hz. Muhammed:

ahit ol y Rab! ahit ol y Rab! ahit ol y Rab! dedi (bn Him, II, 350; Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, I, 542-544).

ndeks*

abdest, I, 195, 228 db, I, 167-169, 226, 251-252, 255; II, 469, 503-505 det, I, 151-152 fk/fk, I, 521 hiret, I, 117 ahkm- hamse, I, 164 ahlk, I, 16-18; II, 485-487 akar su, I, 188-189 akde (oulu akaid), I, 67 Allah korkusu, I, 51-52 Allah sevgisi, I, 52-54 Allahn takdiri, I, 133-134; II, 23 amel defteri, I, 127 amel-i kesr, I, 260 amel farz, I, 166 ment, I, 71, 81 mil, I, 482-483 animizm, I, 5 Arf, I, 129 arast, I, 126 arefe gn, I, 533 ashb- iml, I, 127 ashb- yemn, I, 127 sitne, I, 60 aure orucu, I, 386, 389 avret, I, 229-230; II, 71-72 azil, II, 134; II, 544 azmet, I, 178-179 Azril, I, 94 bas, I, 125 basar, I, 90 btl, I, 162-163, 259; II, 204, 209-210, 347, 350-352, 366 bedel hacc, I, 566-568 bedene, I, 556, 559-560 beka, I, 88 Bektiyye, I, 59 beret-i zimme, I, 153 berzah, I, 121 besmele, I, 242 beyz- mstatl, I, 234 Brahmanizm, I, 10, 11; II, 34 Budizm, I, 2, 8, 11

bul, I, 159; II, 23, 211 butln, I, 162-163; II, 351 byk gnah (bk. kebre) Caferiyye, I, 40, 341 ciz, I, 171-172 Cebril, I, 94 Cebriyye, I, 28; II, 506-507 cehennem, I, 130 celbl-menfaa, I, 151 celse, I, 254, 263 cem, I, 233, 325, 329-330 cem-i takdm, I, 329, 333, 528, 537 cem-i tehr, I, 329, 333, 537 cenbet (= cnplk), I, 205 cennet, I, 131-132 Cibrl hadisi, I, 17, 134-135 cin, I, 96-97; II, 152-154, 157 dbbetl-arz, I, 123 Dvd orucu, I, 387-388 deccl, I, 123 defin, I, 355, 365-367 define, I, 450-451 defl-mefsede, I, 151 dellet, I, 144 delil, I, 144 dem, I, 556, 559-560 dergh, I, 60 devir, I, 374-377 din, I, 1-4, 15-16 dinar, I, 442; II, 19 dirhem, I, 442; II, 19 di dolgusu/kaplamas, I, 203 duh namaz, I, 315 duman, I, 123 durgun su, I, 188-189 dnya hayat, I, 49-51 ecel, I, 140 ed, I, 233, 334 edille-i erbaa, I, 144 edip, I, 503 efl-i mkellefn, I, 163-164 ehl-i bidat, I, 23

ehl-i hads, I, 33 Ehl-i kitap, I, 9, 99; II, 8, 47-48, 55, 207, 217, 309 ehl-i rey, I, 33 Ehl-i snnet, I, 22-23, 135, 137; II, 506-507 ehliyet, I, 157-159; II, 204-205, 210-211, 351 emanet, I, 109; II, 401-402 emir bil-marf nehiy anilmnker, I, 465-466, 543544 emvl-i btna, I, 437 emvl-i zhire, I, 437 esm-i hsn, I, 85-87; II, 498 Eariyye, I, 25-26, 135 erts-sat, I, 123 evst- mufassal, I, 253 evvbn namaz, I, 315 eyym- nahr, I, 546 ezan, I, 266-267 fite (oulu fevit), I, 334 fakih (oulu fukaha), I, 31 fakir, I, 478; II, 6, 8 farz, I, 165-166, 223 farz- ayn, I, 166, 223 farz- kifye, I, 166, 223 fsid, I, 162-163, 259; II, 209210, 242-243, 347, 350351, 366 Ftiha, I, 241-242, 249-250, 253 fecr, I, 234 fecr-i kzib, I, 234 fecr-i sdk, I, 234, 537 fesad, I, 162-163; II, 351, 462 fesih, II, 223, 352 fetnet, I, 110 fevt, I, 565-566 fey-i zevl, I, 234-235 fkh, I, 31, 141-143 frka, I, 21 ftratullah, I, 5; II, 78-79, 81 f seblillh, I, 487, 488 fidye, I, 413-415 fitre, I, 502

Din literatrde kullanlan terim ve kavramlar eitli alanlarda deiik anlamlar kazanp farkl ekillerde tanmlandndan, eserin sonuna szlk ilve etmek yerine bu terim ve kavramlara vurgu yaplan ve haklarnda aklayc bilgi verilen yerlerin cilt ve sayfa numaralarnn verilmesi tercih edilmitir.

586
fr, I, 492; II, 215, 245 fr-i fkh, I, 141 garimn, I, 485-487 gasil, I, 355, 356-358 gayb, I, 97; II, 146 gayr-i mekked snnet, I, 168, 309 gusl, I, 204 haber-i vhid, I, 173 hac, I, 514 hacc- ekber, I, 515 hcet namaz, I, 317-318 hades, I, 186, 192, 227 halk, I, 136-137, 542-543 hamele-i ar, I, 95 Hanbel mezhebi, I, 37-38 Hanef mezhebi, I, 34-36 hara, I, 448 haram, I, 173-174; II, 31-33, 40, 375-376 haram li-aynih, I, 175 haram li-gayrih, I, 175-176 Harem, I, 520 Hriclik, I, 29; II, 286, 303 hair, I, 126-127 havic-i asliyye, I, 432-433; II, 5 havelnl-havl, I, 434-436, 445 havuz, I, 128, 189, 192-193 havz- kevser, I, 128 hayat, I, 89 hayr, I, 138-139; II, 487 hayz, I, 205-206, 211-214, 228, 337, 389, 555; II, 15, 19 hazr, I, 174 hedy, I, 556-558; II, 3 hell, I, 172; II, 32 hervele, I, 535 hesap, I, 127-128 Hristiyanlk, I, 8-12, 22; II, 1, 31-32, 35, 43-44, 157, 199-200, 238, 251-255, 308, 331 hikmet, I, 177, 220; II, 488, 513-514 Hil, I, 520-521 hile, I, 178; II, 350, 357-358, 421-422, 427 Hinduizm, I, 2, 8, 10 hisb, I, 433-434, 442-443, 447, 449 hukuk, I, 18 hull, I, 11, 63 hurmet, I, 174 hu, I, 222-223, 256 hutbe, I, 299 hkm, I, 160-161 hrriyet, I, 293; II, 491, 494, 506-507 hsf namaz, I, 321-322 skat, I, 370-374, 415-417 ztb, I, 532 iade, I, 229 ibadet, I, 16-17, 48, 50, 54-55, 63, 217-219; II, 13-14, 23, 31, 127 ibha-i asliyye, I, 152 ibnssebl, I, 488-490 ibrd, I, 237 icm, I, 146-148; II, 276 icml iman, I, 70-71 ictihad, I, 155-156; II, 292 ifrad hacc, I, 549 iftitah tekbiri, I, 240, 252, 518 ine, I, 409-411 ihanet, I, 115 ihls, I, 16-18 ihram, I, 512-513, 518 ihsan, I, 16-18, 55 ihsr, I, 564-565 ihtilf- metli, I, 392-393 ikamet, I, 268, 294 ikrar, I, 69-70; II, 243 il, I, 409-411; II, 63-64, 164 ilim, I, 90 ilkel monoteizm, I, 6 illet, I, 148; II, 14, 44, 87-88, 418-419 lliyyn, I, 95 ilmihal, I, 180-182 immet, I, 277; II, 285-286, 290, 294, 297 immet-i kbr, I, 277; II, 297 immet-i sur, I, 277; II, 297 mmiyye, I, 29-31; II, 228, 231 iman, I, 16-17, 55, 68-69, 75, 79; II, 494 iman-amel ilikisi, I, 72-73 imann artmas-eksilmesi, I, 7374 imsak, I, 234, 381 ncil, I, 102 irade, I, 90, 135 irhs, I, 115 irtidad, I, 80, 337 irtisl, I, 269 iset, I, 226, 251, 343 slm, I, 17-18, 75; II, 488-489, 494 slm hukuku, I, 141-143 ism-i azam, I, 85, 287 smiliyye, I, 29-30 ismet, I, 109 srfil, I, 94 istibr, I, 193-194 istidrc, I, 115 istihre namaz, I, 318-319 istihze, I, 215-216 istihsan, I, 149-150

LMHAL
istikbl-i kble, I, 231-232 istilm, I, 532 istinc, I, 193-194 istinak, I, 206 istishb, I, 152 istislh, I, 149, 151 istitat, I, 516 itikf, I, 404-405 izr, I, 359 izn-i m, I, 298-299 Jainizm, I, 8 kabir hayat, I, 121 kade-i ahre, I, 247-248 kade-i l, I, 250 kader, I, 132-135; II, 506 Kaderiyye (bk. Mutezile) kadlkudt, I, 35 kfir, I, 77 kamet, I, 268 kams, I, 359 karz, II, 391-392 kasem, II, 25 kasr, I, 325, 327 kavme, I, 254 kaz, I, 133-134, 233, 334-339, 406-409, 411, 541 kebre (oulu kebir), I, 76 kefret, I, 411-413 kelm, I, 91 kelime-i ehdet (bk. ehdet kelimesi) kelime-i tevhid (bk. tevhid kelimesi) kerhet, I, 172 kermet, I, 66, 115 kesb, I, 136 keif ve ilham, I, 66; II, 163 kble, I, 231-232 kdem, I, 88 kraat, I, 241-244, 250, 259, 351 krn hacc, I, 549 kyam, I, 241 kym bi-nefsih, I, 89 kyamet, I, 121 kyas, I, 148-149; II, 14 Kirmen Ktibn, I, 94-95 kisr- mufassal, I, 253 kitap, I, 99, 145 Konfyslk, I, 8 korku namaz, I, 333-334 kudret, I, 91 kudm tavaf, I, 544-545 Kuran, I, 102-106, 115-116, 143, 196, 205, 213, 215; I kuluk namaz, I, 315

NDEKS
kuyu, I, 192-193 kfr, I, 78-80 krtaj (bk. ocuk drme) ksf namaz, I, 321-322 lhik, I, 279-280, 285-287 liffe, I, 359 lukata, I, 402; II, 450 maden, I, 451-453 maher, I, 126-127 mahzur, I, 174 ml-i mstefd, I, 436 Mlik mezhebi, I, 36-37 mni, I, 162 maslaha, I, 151 Mtrdiyye, I, 26-27, 135 mazeret, I, 201, 205-206, 212216, 275-276, 292-293, 330-331, 335-336, 395398; II, 15, 19 mazmaza, I, 206 Mecc, I, 124 mel, I, 242-243 Mecslik, I, 8, 9, 10, 11 mekruh, I, 172-173, 256; II, 40, 106 melek, I, 92 mensik, I, 514 mendup, I, 167, 224-225, 252 meslih-i mrsele, I, 151 mesbk, I, 285, 350 mesh, I, 202-203 mest, I, 202 menet, I, 115 mevt arazi, I, 450 Mevleviyye, I, 59 meyyit, I, 355 mezhebe ballk, I, 41-48 mezhep, I, 21 Mkil, I, 94 mkat, I, 521, 522 milel, I, 9 miskal, I, 442 miskin, I, 478 mzan, I, 128 Mutezile, I, 27-28; II, 161, 506507 mumelt, I, 104; II, 361 mubah, I, 169; II, 32, 105 mcize, I, 113-117 muhlefetn lil-havdis, I, 88 muhztn-nis, I, 273-275 muhtazar, I, 355 mukarrebn, I, 95 mukayyed su, I, 188 mukm, I, 294, 323; II, 4 mukted, I, 279, 282 Mushaf, I, 196, 205, 213, 215 mutlak su, I, 187, 206 muvlt, I, 197, 333, 532 mbarek gece, I, 322 mctehid, I, 155 mdrik, I, 282-284 mekked snnet, I, 168, 309 mellefe-i kulb, I, 483-484 mezzin, I, 266 mfsid, I, 163, 259 mmin, I, 77 mnafk, I, 77-78; II, 534 mnferid, I, 282 Mnker ve Nekir, I, 95 mrted, I, 55, 337 mstehap, I, 63, 169-170 Nakibendiyye, I, 59 namaz, I, 219-223 namaz dualar, I, 264 Natrizm, I, 5 neb (oulu enbiy), I, 63, 106 necset, I, 190, 195, 229 necis, I, 186, 190; II, 45, 61, 64, 94 nem, I, 426, 431-432 nezir tavaf, I, 533 nifas, I, 205-206, 214-215, 228, 337, 389, 555; II, 15 nihal, I, 9 nisab, I, 433; II, 5-6 niyet, I, 238-239, 310, 399-402, 437-439, 440, 519, 529 oru, I, 381 rf, I, 151-152 rtnme, I, 229-231; II, 71-73, 319 r, I, 448 zgrlk (bk. hrriyet) zr/zrl, I, 201, 205-206, 215, 228, 275-276 peygamber, I, 16, 63, 106-107 rey, I, 155 rey ve ictihad, I, 33-34, 39, 155 reenkarnasyon (bk. tensh) regaib, I, 224-225 remel, I, 532 remy-i cimr, I, 537-538 resul, I, 106 revtib, I, 225, 308 rzk, I, 139 ribt, I, 60

587
rikb, I, 484-485 rikak (oulu rekaik), I, 48 rikz, I, 450-451 ruhsat, I, 179-180 ryet-i hill, I, 392-394 ryetullah, I, 132 rk, I, 246-247 rkn, I, 161; II, 344 s, I, 507-508 Sbilik, I, 9-11; II, 150 sadaka, I, 423 sader tavaf, I, 544 sahb (oulu sahbe), I, 41, 153 shib-i tertb (bk. tertip sahibi) sahih, I, 162-163; II, 206, 209, 242, 347 salt, I, 220 salavat, I, 264 sarg, I, 203-204 savm (oulu sym), I, 381 savm- Dvd (bk. Dvd orucu) say, I, 512, 526, 534-536 sebeb-i nzl, I, 103 sebep, I, 161 secde, I, 247 secde-i tilvet (bk. tilvet secdesi) sedd-i zeri, I, 154 sefer, I, 294, 323-326; II, 4-5 sehiv secdesi, I, 339 selm, I, 250-251, 255; II, 489 Selefiyye/Selef, I, 24-25 sem, I, 90 setr-i avret, I, 229-231; II, 71 sdk, I, 109; II, 515-516 sfts-salt, I, 262 shhat, I, 162-163, 197; II, 206, 209, 347, 349 srat, I, 128 su deposu, I, 192-193 sual, I, 127 sf, I, 48, 63 suhuf, I, 101 sulh, II, 525 sr cem, I, 329 sbhneke, I, 253, 263 sbt, I, 144 sbt sfat, I, 89-91 snnet, I, 143, 145-146, 167168, 225-226, 251; II, 3, 11, 262-264, 503 ban orucu, I, 387 fi mezhebi, I, 37

588
art, I, 161 efaat, I, 129 ehdet kelimesi, I, 70 ehid (oulu hed), I, 377378 ek gn, I, 389 er, I, 138-139; II, 487 eru men kablen, I, 153 evval orucu, I, 386 eytan, I, 98-99 a, I, 29-31, 34; II, 228, 273, 276, 286, 299 intoizm, I, 8 irk, I, 78 kr, I, 161 kr secdesi, I, 354 tadl-i erkn, I, 248, 251, 254 tbin, I, 33, 41 tafsl iman, I, 71 tagls, I, 236 tahret, I, 184-186 tahiyyt, I, 247, 250, 254, 263 tahiyyetl-mescid, I, 316, 533 tahkk iman, I, 71-72 tahrme, I, 240, 518 tahrmen mekruh, I, 173-174; II, 31 takdr-i ilh (bk. Allahn takdiri) takld iman, I, 71-72 taksr, I, 542 takv, I, 48, 51, 53; II, 493, 495498, 513 Taoizm, I, 8 tarikat, I, 59 tasavvuf, I, 48, 54-57 tatavvu, I, 225, 533, 556 tavaf, I, 512, 529 tziye, I, 355, 369-370; II, 474 tebeut-tbin, I, 33 tebli, I, 110 tehiz, I, 355 tehalll, I, 543-544 teheccd, I, 315 tekml nazariyesi, I, 6 tekfin, I, 355, 359-360 tekfir, I, 79-80 tekke, I, 60-61 teklf hkm, I, 163 tekvin, I, 91 telbiye, I, 519 telfik, I, 40, 45-48 telkin, I, 355, 367-368 temettu hacc, I, 549 temlik, I, 439-440 temyiz, I, 158 tenahnuh, I, 260 tensh, I, 11, 64; II, 157, 160 tenzhen mekruh, I, 174; II, 31 teravih, I, 311 teressl, I, 269 tertip, I, 197 tertip sahibi, I, 338 terviye gn, I, 552 tesbih namaz, I, 319-320 tesettr (bk. rtnme, setr-i avret) terk tekbiri, I, 307-308 tey, I, 355, 365 tevekkl, I, 137 tevhid, I, 21, 83; II, 105 tevhid kelimesi, I, 70 Tevrat, I, 101 teyemmm, I, 208, 228 tvl-i mufassal, I, 253 tilvet secdesi, I, 251, 352-354 totemizm, I, 5 tvbe namaz, I, 319 tumenne, I, 247-248 Trke dua, I, 264-266 udhiyye, I, 556; II, 1

LMHAL
umre, I, 547 usul, I, 492; II, 215, 245 usl-i fkh, I, 141 ll-azm, I, 111 vcip, I, 166-167, 226 vahdniyet, I, 89 vahdet-i vcd, I, 60-61 vahiy, I, 16, 112 vakfe, I, 512, 526-529, 536-537 vakit, I, 233-234, 506 vatan- asl, I, 328 vatan- istikamet, I, 328 vatan- skn, I, 328 vaz hkm, I, 161 Ved hutbesi, I, 582-584 ved tavaf, I, 544-545 vel, I, 63, 65-66; II, 213 vcd, I, 88 yamur duas, I, 320-321 Yahudilik, I, 8-12, 122; II, 1, 3132, 35, 43, 157 Yecc, I, 124 Yeseviyye, I, 59, 61 yolcu (bk. sefer) Zhiriyye, I, 39; II, 231, 299 zamm- sre, I, 249, 341 zarrt- dniyye, I, 71; II, 185 zt sfat, I, 88-89 zviye, I, 60 Zebr, I, 102 zekt, I, 423 zelletl-kar, I, 245-246 zengin, I, 432-433, 493; II, 5, 8 zevid snnet, I, 168 Zeydiyye, I, 29-30, 34, 40; II, 228 zilhicce orucu, I, 387 ziyaret tavaf, I, 529 zuhr-i ahr, I, 302-303 zulm, II, 493-494, 497 zhd, I, 48, 50, 54-55

Diyanet leri Bakanl www.diyanet.gov.tr