Matematik ve Yeni Bir Dnya

Yeni bir dnya ina etmek, bir dzen kurmak, kaosa engel olmak tarih boyunca amalanan hedefler olmulardr. Bar ortamnn nasl tesis edilecei, devlet denen aygtn nasl rgtlenecei, insanlarn birbirleriyle uyumlu bir ekilde nasl yaayaca hep sorun olagelmitir. Szgelimi hukuk dediimiz eyin, suun ve cezann herkesin zerinde uzlaabilecei bir zeminde tartlmasndan sonra tesis edilebileceini syleyebiliriz. nsanlarn zerinde uzlaabilecei bir dzen oluturmak elbette ki ok zor bir itir. nk farkl paradigmalar, dnya grleri, farkl alglay tarzlar vardr. Bir dzen kurma abas srekli bu farkllklarn atmasna ve pek ok tartmalara sahne olacaktr. Ancak bu tartmalardan daha da kts, tartmann yaplaca zeminin kaygan olmasdr. Yani tezlerin deerlendirilip, yanl olanlarn beraber elenebilecei, farkl grlerden bir sentezin yaplabilecei temel kriterler btnnn olmayndan veya skntl olmasndan bahsediyorum. nsanlarn akllarnn ileyi biimleri ayn olmal ki byle bir zemin oluabilsin. yleyse akln ileyi yasalarna veya dncenin yasalarna ihtiya vardr diyebiliriz. Szn ettiimiz kaygy ilk bata Aristoda gryoruz. O mantk dediimiz disiplini gelitirerek akln ileyi biimine dair sistematik bir aklama getirmeye almt r. Aristodan nce de mantn izlerine rastlayabilsek de sistematik anlamda ortaya kn ona borlu olduumuzu syleyebiliriz. Ayn kaygya slam dnrlerinde de rastlyoruz. Mantk bilmeyenin ilimle uramamas gerektiini syleyen Gazali de ilme yaklamdaki kargaay, babozukluu nlemeye alm, mantn medreselere girmesi iin youn uralar vermitir. Bu durum daha sonraki yzyllarda da devam etmitir. Boolen, Dnme Yasalar zerine Bir Aratrmay yaymlamas da buna iarettir. Ardndan artan mantk felsefenin bir dal mdr, yoksa felsefe yaplrken uyulmas gereken kurallar btn mdr? tartmalar da yine ayn eye delalettir. yleyse dnmenin kurallar stne kafa yormamz gerekiyor. Kyaslar, n kabuller, nermeler ve benzeri pek ok ey iin iine girecektir bu hususta. Baz n kabullerden hareketle baka nermeler ina etmeye alacaz. Bir rnek: 1- Ali, Veliden byktr. 2- Veli, Zekiden byktr. 3- Ali, Zekiden byktr. lk iki nerme doruysa eer, nc nerme de dorudur diyebiliriz. Peki ama bunu nasl deriz? 4- lk iki nerme doru ise 3 de dorudur. Demek ki 4. nerme doruysa 3 de doru oluyor. Devam edelim. 5- 4. nerme doru ise 3 de dorudur. 6- 5. nerme doru ise 3 de dorudur. 7- 6. nerme doru ise 3 de dorudur.

Bunlar sonsuza kadar uzatabiliriz. O halde burada bir k yolu bulmamz gerekli. Belki de sknt btn bu yarglarn birbirine edeerde olmasdr. Ann Bden, Bnin Cden byk olduu bir durumda, Ann Cden byk olduunu tereddtsz syletebilecek bir yarg ile dierleri arasnda bir fark olmal. yleyse yarglar birka snfa ayrarak, bir yarg hiyerarisi kurarak bu iin iinden kabiliriz. zerinde tartmasz uzlalan yarglardan hareketle dierlerinin doruluuna karar verebiliriz. Burada devreye Kant giriyor. Her ne kadar onun snflandrmas, klidd geometrilerin bulunmasyla ar bir darbe yemi olsa da ortaya koyduu tablo yukardaki soruna nasl yaklaacamz, bir dnem bunlara nasl yaklaldn, bu konularda kafa yorulan eyin ne olduunu bize anlatmas asndan nemlidir. Kant yarglar analitik ve sentetik yarglar olmak zere ikiye ayrmt. Analitik a priori olarak deneyimden bamsz olan, tanmn iinde barndran yarglar zikretmiti. Sentetik yarglar da a priori ve a posteriori olarak ikiye ayrm, matematiin birincisine, fen bilimlerinin ikincisine ait olduunu sylemiti. nk fen bilimleri deneysel gzlem sonucu elde edilen verilerle oluuyor, ancak matematik bu ekilde olumuyordu. Ona gre aritmetik bizdeki zaman sezgisinin, geometri ise uzam sezgisinin varlyla anlalabiliyordu. Bu snflandrmada (ve daha ncesinde de) matematiin, doruluu, kesinlii vs ile zerinde uzlalabilecek bir konuma sahip olduunu gryoruz. Analitik yarglardan sonra matematik, zerine d dnyay ina edebileceimiz salam bir zemin gibi gzkyor bylece. Peki ama matematiin kendisi salam bir zemin zerine oturuyor mu? te Fregenin, Russelln ve benzerlerinin abas, bu soruya evet, mantk zerine bina edilebilir yantn vermek iindir. Bu abann sonu vermesi demek, mutlak doru olan matematik zerinden yeni bir dnya kurmann ya da abartmadan sylersek- dncenin temel yasalar zerine genel bir yargya varabilmenin mmkn olmas demekti. Bu matematikle d dnya arasnda bir ba kurma yntemini ihtiya klyor: Ebiimlilik. Ebiimlilikten nce biimsel dizgelere gz atmamz gerekiyor. Belirli ilksavlar, retim kurallar ve bu kurallar dorultusunda ilksavlardan tretilmi teoremleri olan sistemlerden bahsediyoruz. Biimsel dizgeler bize baka sistemleri simgesel olarak ifade edebilirler. Byle bir ifade mevcutsa orada ebiimliliin varlndan sz edebiliriz demektir. Ebiimlilik iin bir nevi tercmedir diyebiliriz. Bir biimsel dizgenin teoremlerinin doruluu zerine kafa yormann -zellikle klidd geometrilerin bulunmas ilebrakldn syleyebiliriz. zerinde kafa yorulan mesele, tutarllk ve eksiksizlik meseleleridir. Bir biimsel dizgede retilen btn teoremler, o biimsel dizgenin temsil ettii sistemdeki (d sistem) doru olanlar arasnda ise bu dizge tutarldr. D sistemdeki btn dorular, biimsel dizge tarafndan retilebiliyorsa bu dizge eksiksizdir. Buradan u sonu kyor: tutarl ve eksiksiz bir biimsel dizgenin doruluundan bahsetmemizin mmkn olmas, bu dizgenin ebiimli olduu sistemi doru kabul etmemizden geiyor. imdi ifadeyi genelletirerek yle diyebiliriz: Ebiimli iki sistemden birinin doru olup olmadna karar verebilmemiz iin, dierini nceden doru olarak kabul etmemiz gereklidir. Genelletirdiimiz ifadeden hareketle, zerinde ittifak edilebilecek bir dnyann, bir sistemin inas iin, bu sistemin doruluunun konuulabilmesi iin, bununla ebiimli,

doruluu nceden kabul edilmi baka bir sisteme ihtiyacmz vardr. te matematik (veya mantk) burada devreye giriyor. Russell ve Whiteheadin Principia Mathematicas bu hayali gerekletirebilecek bir dizge olarak bu noktada ortaya kyor. Ta ki Gdel gelene kadar d dnyayla ebiimlilie zorlanan veya zorlanacak olan bir dizgenin, d dnyadaki bir paradoksla, bu paradoksun dizge iindeki ebiimlisiyle kmesi adeta bu hayallerin komple rafa kaldrlmasna sebep oluyor. Gdelin bir paradoksla Russelln almasna darbe vurmas, Russelln da bir paradoksla Fregenin almasna darbe vurduu hatrlandnda manidardr. Ancak Russell, Fregenin hayalini devam ettirip, yaptklarn ykarken; Gdel, Russelln hem yaptklarn hem de hayallerini ykmtr diyebiliriz. Dncenin yasalarna dair, stnkr, belki fazla cahilce olan bir serven anlatmaya altm anladm kadaryla. Beyin zerine yaplan ve son dnemde olduka artan aratrmalarn da dnmeye ait yasalar konusunda bir eyler syledii ve daha ok eyler syleyecei aktr. Hayrls diyelim Abdullah Buldur