L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page i

WESTERN CAPE PRIMARY SCIENCE PROGRAMME

’n Voorbeeld van ’n leerervaring in die Natuurwetenskappe

DIE LEWE EN
LEWENDE DINGE
Graad 6
Ons almal is afhanklik van plante
1 Wat doen alle lewende dinge en wat het hulle nodig?
2 Plante gee aan ons kos en ander goed
3 Watter kos kry ons van plante?
4 Hoe kry plante hul kos?
5 Plante maak hul eie kos in ’n proses wat fotosintese genoem word
6 Toets ’n groen blaar vir stysel
7 Styselagtige kos is ons stapelvoedsel
8 Ons sê dankie vir ons kos
9 Tuisgemaakte kos en verwerkte kos
10 Eet ’n gebalanseerde dieet

© Western Cape Primary Science Programme (PSP)

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page a

’n Voorbeeld van ’n leerervaring in die Natuurwetenskappe

DIE LEWE EN
LEWENDE DINGE
Grade 6

Ons verwelkom die wye gebruik van hierdie materiaal. Gee asseblief erkenning aan PSP. © PSP 2007
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page b

Rasionaal
Hierdie materiaal is geskryf om onderwysers in hul werk met leerders rondom die inhoudsveld
Die lewe en lewende dinge te ondersteun. Dit is nie ’n volledige werkskedule nie. Dit is ’n
voorbeeld van ’n leerervaring. Dit bied moontlikhede vir onderwysers om ander leerervaringe in
te sluit en dit verder uit te brei en te ontwikkel. Hierdie voorbeeld-leerervaring wys hoe jy te
werk kan gaan om die drie leeruitkomste in die Natuurwetenskappe-leerarea van die NKV te
bereik.
LU1:Wetenskaplike Ondersoek
A Die leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike verskynsels te
reageer, en om binne die konteks van wetenskap, tegnologie en die omgewing verbande te
ondersoek en probleme op te los.
LU2: Konstruksie van Wetenskapkennis
A Die leerder ken, interpreteer en pas wetenskaplike, tegnologiese en omgewingskennis toe.
LU3: Wetenskap, die Samelewing en die Omgewing
A Die leerder is in staat om begrip van die onderlinge verband tussen wetenskap en
tegnologie, die samelewing en die omgewing te toon.
Ons weet dat kinders van nature weetgierig en oplettend is. Kinders leer oor die wêreld deur
waar te neem, vrae te vra en sin van hul ervaring te probeer maak. Wetenskaponderrig behoort
hierdie natuurlike neigings toe te laat om te ontwikkel. Moedig jou leerders aan om vrae te vra.
Vrae is ’n geleentheid om die klas by waarnemings en besprekings te betrek.
In Wetenskap wil ons hê leerders moet die volgende doen:
A ontwikkel ’n lewendige weetgierigheid oor die wêreld om hulle
A stel vrae met selfvertroue
A bring hul vrae in verband met wat hulle in hul tuisomgewing en in die wêreld waarneem.
Dit kan lei tot ’n ryke omgewing om in te dink, te praat en te skryf. Kinders met hierdie
weetgierigheid sal leer en sal ook in skeppende mense ontwikkel.

Assessering
Die assesseringstake in hierdie groep leerervaringe skakel direk met die NKV-leeruitkomste. Dit
is ontwerp om leerders aan te moedig om te wys wat hulle weet en dink en om hul vrae op te
teken en aan jou te wys.
Kursusse aangebied deur Wendy Hitchcock, Nontsikelelo Mahote, Nadiema Gamieldien en Rose
Thomas
Boekie ontwerp deur Welma Odendaal
Illustrasies deur Wendy Hitchcock, Janet Ranson en Nicci Cairns
Vertaling deur Ronél Gouws

Western Cape Primary Science Programme

Edith Stephens Wetland Park
Lansdowneweg, Philippi, 7785
Posbus 24158, Lansdowne, 7779, Suid-Afrika
Tel: 021 691-9039 Faks: 021 691-6350
E-pos: info@psp.org.za Webtuiste: www.psp.org.za

Erkenning aan PetroSA

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page c

lnhoud
AFDELING 1
Leerervaringe...................................................................................................................... 3-42
Ons almal is afhanklik van plante
Assesseringstake
LU2 Verstaan die proses van fotosintese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
LU1 Ondersoek stapelvoedsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
LU3 Maak beter koskeuses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Voorgestelde werkskema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

AFDELING 2
Onderwyserhulpmiddels .................................................................................................... 45
Leerdertaakkaarte om te fotokopieer
Taakkaart 1 Wat doen alle lewende dinge en wat het hulle nodig? . . . . . . . . . . . . . .46
Taakkaart 2 Watter soorte kos kry ons van plante? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
Taakkaart 3 Sorg vir ons kosplante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Assesseringstaak vir LU 2
Verstaan die proses van fotosintese ............................................................................... 51
Taakkaart 4 Skryf ’n resep vir fotosintese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Taakkaart 5 Toets ’n groen blaar vir stysel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
Taakkaart 6 Toets verskillende soorte kos vir stysel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
Assesseringstaak vir LU1
Ondersoek stapelvoedsel .................................................................................................... 57
Taakkaart 7 Ontleed tuisgemaakte maaltye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Taakkaart 8 Vergelyk tuisgemaakte kos met verwerkte kos . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Assesseringstaak vir LU3
Maak beter koskeuses .......................................................................................................... 65
Taakkaart 9 Besin oor Die Lewe en Lewende Dinge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Inligting oor GM voedsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Gedig in isiXhosa: Umnga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69
Storie in Afrikaans: Dirkie Mens en Snytjie Brood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Onderrighulpmiddels vir fotosintese .............................................................................73

AFDELING 3
Uittreksels uit die Nasionale Kurrikulumverklaring vir Natuurwetenskappe
Graad R-7 .................................................................................................................................. 76
Kernkennis en -begrippe vir Die lewe en lewende dinge (NKV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77-81
Leeruitkomste en assesseringstandaarde (NKV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82-87
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page d

AFDELING 1
Ons almal is afhanklik van plante
1. Wat doen alle lewende dinge en wat het hulle nodig? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
2. Plante gee aan ons kos en ander goed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
3. Watter kos kry ons van plante? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
4. Hoe kry plante hul kos? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
5. Plante maak hul eie kos in ’n proses wat fotosintese genoem word . . . . . . . .11
Assesseringstaak vir LU2:
Verstaan die proses van fotosintese
6. Toets ’n groen blaar vir stysel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
7. Styselagtige kossoorte is ons stapelvoedsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20
Assesseringstaak vir LU1:
Ondersoek stapelvoedsel
8. Ons sê dankie vir ons kos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
9. Tuisgemaakte kos en verwerkte kos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
10.Eet ’n gebalanseerde dieet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38
Assesseringstaak vir LU3:
Maak beter koskeuses
Leesstukke: Luukse kos en siektes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
Die geheime van Afrika-vroue . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
Voorgestelde werkskema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 3

Wat doen alle lewende dinge

1 en wat het hulle nodig?
Sleutelbegrippe Onderwysertaak Inleiding
M Daar is sewe
lewensprosesse: beweging, 1. Vra: Wat doen alle lewende dinge? Moedig alle antwoorde aan, maar lei
voortplanting, leerders om hul voorbeelde met die sewe lewensprosesse in verband te
sintuiglikheid, groei,
bring.
respirasie, uitskeiding,
voeding.
M Alle lewende organismes LEWENSPROSES Algemene voorbeelde wat leerders kan gee
voer hierdie sewe
lewensprosesse uit. Beweging Beweeg na lig, kos of water; loop; hardloop; swem; vlieg
M Om ons lewensprosesse uit
te voer, het ons kos, water Voortplanting
en lug nodig. Kry kleintjies/babas; lê eiers; maak saad
(reproduksie)

Sintuiglikheid Sien, voel, voel pyn, proe, hoor, ruik

Groei Raak groter; groei

Asemhaling
Haal asem; gebruik lug
(respirasie)

Uitskeiding Urineer, sweet

Voeding Eet, drink, kou, sluk

2. Verduidelik dat alle lewende dinge hierdie sewe lewensprosesse uitvoer

om aan die lewe te bly. Vra: Wat het lewende dinge nodig om hierdie
prosesse uit te voer? Gebruik die prent hieronder in die bespreking.
3. ’n Maklike manier om die lewensprosesse te onthou is om die eerste
letter van elke proses te gebruik (BUSVRAG).
4. Teken ’n prent van ’n kind op die bord en skryf die sewe prosesse om die

Beweging Wat het my liggaam nodig om die lewensprosesse uit te voer?

Uitskeiding VOEDING

Sintuiglikheid Kos vir GROEI en

VOORTPLANTING
Voeding
Water vir my SINTUIGLIKHEID
Asemhaling selle en bloed sodat ek kan voel
(Respirasie) eina!

Reproduksie
Energie vir BEWEGING
(Voorplanting) Suurstof vir
ASEMHALING Water vir
Groei UITSKEIDING
(sweet en urine)

3
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 4

leerdertaakkaart om te
fotokopieer op bladsy 46.

prent. Leerders sê wat hulle nodig het om elke proses uit te voer.
Leerdertaakkaart 1
Wat doen alle lewende dinge en wat het hulle nodig?
Kyk na die prent “Wat het my liggaam nodig om die lewensprosesse uit te voer?”. Maak
seker jy weet wat elke lewensproses is. Skryf sinne om te verduidelik wat jou liggaam
nodig het om elke proses uit te voer.
BEWEGING
My liggaam moet kos eet en verteer vir energie. Ek gebruik die energie
om te beweeg. My liggaam het ruimte nodig om in te beweeg. Dit het ook
oefening nodig om my bene en spiere sterk te maak sodat dit al die
beweging kan doen wat ek sal gebruik.
RESPIRASIE
My liggaam moet skoon lug wat suurstof bevat, inasem.
SINTUIGLIKHEID
Ek gebruik my sintuie om dinge in die wêreld om my te ruik, te proe, te
tas (voel), te sien en te hoor. My sintuie help my om my kos te ruik en te
proe. Ek gebruik my tassintuig om pyn te vermy en om te weet wanneer
ek myself seermaak.
GROEI
My liggaam het gesonde kos nodig om behoorlik te groei, onder andere
proteïene, stysel en vars vrugte en groente.
VOORTPLANTING
My liggaam het gesonde kos nodig om behoorlik te groei en te ontwikkel
sodat ek eendag ’n lewensmaat kan kry en kinders kan hê.
UITSKEIDING
My liggaam het baie water nodig sodat my niere urine (piepie) kan maak
en my vel kan sweet.
VOEDING
My liggaam moet kos eet en verteer om energie te kry. My liggaam het
gesonde kos en ’n gebalanseerde dieet nodig om te groei en gesond te bly.

Vaslegging
Leerders voer die sewe lewensprosesse in hul groepe op.

4
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 5

Plante gee aan ons kos en

2 ander goed
Sleutelbegrippe
M Plante gee aan diere kos
om te eet en suurstof om
in te asem.
M Ons kry baie produkte van
plante.
Onderwysertaak
1. Bespreek waarom plante so belangrik in ons lewens is. Gebruik opskrifte
uit die kopkaart hieronder.
2. Vra waarvoor ons plante nodig het. Elke leerder skryf een idee op ’n
stukkie papier.
3. Neem al die stukkies papier in en gebruik dit om ’n groot kopkaart te
maak.
4. Vra die klas om hul idees onder die verskillende opskrifte te rangskik.
In die diagram is daar ’n paar subopskrifte wat jy vir die kopkaart kan
gebruik. Dit is slegs voorstelle – jy kan jou eie of die leerders se idees
gebruik en enige tyd nuwe idees byvoeg.

MEDISYNE KOSMETIEK
I Aspirien I Parfuum
SUIWER DIE LUG
KOS I Kruiegeneesmiddels I Handeroom
I Brood I Maak suurstof
I Sonskerm
I Aartappels I Gebruik koolsuurgas

I Kruie MAAK MOOI

WAAROM PLANTE I Tuine
BRANDSTOF NOODSAAKLIK IN MY I Blomme
I Hout LEWE IS
HABITAT/EKOSISTEEM
SKUILING
I Stabiliseer grond
I Hout om huise te bou
I Huise en kos vir diere
I Meubels
KLERE
INDUSTRIëLE GEBRUIKE
HOUTPULP I Katoen
I Rubber vir bande, rek
I Papier
I Chemikalieë soos alkohol en verf
I Toiletpapier
I Kleursel

5. Leerders kan die kopkaart in hul boeke oorskryf.

5
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 6

Watter kos kry ons van

3 plante?
Sleutelbegrippe Onderwysertaak
M Alle diere is afhanklik van
1. Leerders skryf die kossoorte neer wat hulle eet.
plante vir kos.
M Sommige diere eet ander 2. Gebruik die tabel om vas te stel wat hulle eet en vind uit van watter
diere wat plante as kos plant elke kossoort kom.
geëet het.
M Mense kry party soorte Leerdertaakkaart om te fotokopieer op bladsy 48.
kos van plante en ander van
diere. Leerdertaakkaart 2
M Mense maak staat op kos
wat van net ’n paar Watter kos kry ons van plante?
belangrike plante kom.
M Sommige soorte kos word
stapelvoedsel genoem. Watter soort kos eet jy gereeld? Van watter plante kom hierdie
Stapelvoedsel is die kos wat kos?
ons die meeste van ons
energie gee om te lewe.
Rys, mieliemeel en koring is Slaptjips, fyn aartappel Aartappels
belangrike soorte
stapelvoedsel. Brood Koringplant (ook rogplant)
Slaai Tamatieplant, komkommerplant,
kropslaaiplant, uieplant

Witsuiker, stroop, lekkers Suikerriet

Kool Koolplant
Lensies, boontjies of keker-ertjies Boontjieplant
Sjokolade Kakaoplant
Olie Sonneblom, kanola, olyfboom
Tee Teestruik
Spinasie Spinasieplant
Ui Uieplant

6
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 7

3. Lees die inligting wat volg of help leerders om dit vir mekaar te lees.

Leerdertaakkaart 3
Sorg vir ons kosplante
Kos vir ons liggame
Om gesond te bly, moet ons ’n gebalanseerde dieet eet. ’n Gebalanseerde dieet
bevat kos uit die belangrikste groepe. Die belangrikste voedselgroepe is koolhidrate,
proteïene, minerale en vitamiene, vette en olies, en vesel.
M Koolhidrate gee ons energie. Ons kry dit van styselagtige kos soos brood, rys en aartappels.
M Proteïene help ons bene om te groei. Ons kry dit van kos soos vleis, eiers, melk, boontjies en
neute.
M Minerale en vitamiene kom voor in vrugte en groente. Dit help ons om teen siektes te veg.
M Vette en olies help ons vel en hare om gesond te bly. Ons kry dit van botter,
margarien, olie en neute.
M Vesel help ons spysvertering. Dit is die harde deel van plante soos appels,
seldery en koring.
Stapelvoedsel
Regdeur die wêreld word die belangrikste kos wat mense eet, hul stapelvoedsel genoem.
Stapelvoedsel verskaf aan mense die belangrikste koolhidrate (styselagtige kos) van hul
dieet vir elke dag. Stapelvoedsel is styselagtige kos wat ons energie gee. Sommige van die
belangrike soorte stapelvoedsel in die wêreld is rys, mieliemeel en koring. Op die meeste
plekke eet mense die stapelvoedsel wat die maklikste in hul omgewing groei. In Suid-Afrika
is ons stapelvoedsel mieliemeel, koring en aartappels. In Wes-Afrika is kassawe en jam die
stapelvoedsel. In Asië is rys ’n gewilde stapelvoedsel. Sorghum, hawer en patats is ook stapel-
voedsel in sommige dele van die wêreld waar dit groei. Mense wat in stede woon, kan ’n
verskeidenheid soorte stapelvoedsel van oor die hele wêreld in winkels koop en dit dan eet.
Gras voed die wêreld!
Amper al die stapelvoedsel kom van plante wat aan die grasfamilie behoort. Mieliemeel, koring, rys,
hawer, rog, gort en sorghum kom almal van soorte grasse. Die suikerrietplant is ook ’n soort gras.
Ons kry ook ons vleis en melk indirek van gras omdat beeste, bokke en skape almal gras vreet.
Tradisionele kossoorte
Tradisionele kossoorte kom van plaaslike gewasse. Boere versamel elke jaar die saad van hul oes om
dit die volgende seisoen weer te plant. Dit help hulle om die spesifieke soort plant te laat aanhou
groei. Sommige tradisionele kossoorte groei wild en saai hulleself, byvoorbeeld wildespinasie
(umfino), maroelavrugte, turksvye, msobasoba-bessies, suurvye en swartbessies groei almal wild.
Tradisionele kossoorte kan aan ons belangrike minerale en voedingstowwe verskaf. Die kos in
winkels is nie so vars nie. Wanneer kos verpak en vervoer word, verloor dit ’n groot deel van die
minerale en voedingstowwe daarin.
Verbeter die oes
Boere probeer dikwels die hoeveelheid kos wat hulle kan oes, verhoog. Hulle sit mis
of bemesting in die grond om hul gewasse mineraalsoute te gee. Hulle gebruik ook
chemikalieë om peste en siektes, wat die plante kan aanval, te beheer. Ons almal
is afhanklik van boere regdeur die wêreld om vir ons kosplante te sorg.

Leerdertaakkaart om te fotokopieer op bladsy 49.

7
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 8

4. Leerders beantwoord die volgende vrae oor die leesstuk.

a) Wat is stapelvoedsel?
Dit is die kos wat die belangrikste deel van ons dieet vorm.
b) Watter belangrike voedselgroep kom in alle stapelvoedsel voor?
Waarvoor het ons dit nodig?
Koolhidrate (of stysel) kom in alle stapelvoedsel voor. Ons het
stysel vir energie nodig.
c) Watter familie plante verskaf die meeste van die wêreld se
stapelvoedsel?
Stapelvoedsel kom veral voor in plante wat aan die grasfamilie
behoort, byvoorbeeld mieliemeel, koring en rys.
d) Wat bedoel ons met ’n tradisionele soort kos?
’n Tradisionele kossoort groei gewoonlik na aan die plek waar
mense woon.
e) Wat doen boere om die hoeveelheid kos wat hulle kan oes, te
verhoog?
Hulle voeg bemesting en kompos by die grond en behandel die
plante met gif om siektes dood te maak.
f) Noem ’n paar tradisionele kossoorte wat wild groei. Sê watter jy al
geëet het.
Tradisionele kossoorte wat wild groei: maroelavrugte,
swartbessies, wildespinasie.

(Leerders se antwoorde sal verskil na aanleiding van wat hulle al geëet het.)

Vaslegging
Lei ’n klasbespreking oor die volgende vrae:
M Die wêreld se bevolking is afhanklik van slegs ’n paar soorte plante vir
amper al ons kos. Is dit ’n probleem of nie?
M Waarom moet ons vir ons tradisionele kosplante sorg en dit aanhou
kweek?
M Sal ons sonder plante kan lewe?
M Wie moet na ons kosplante en hul saad kyk? Moet dit die groot
maatskappye wees? Moet dit die wêreld se regerings wees? Moet dit die
boere wees? Moet dit die wetenskaplikes wees? Waarom?
Maak seker leerders verstaan dat ons nie kan lewe sonder die plante wat kos
aan ons gee nie.

8
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 9

4 Hoe kry plante hul kos?

Sleutelbegrippe
M Plante het energie nodig
om te groei.
M Plante kry nie energiekos
uit die grond nie.
M Plante kry net water en
mineraalsoute uit die
grond.
Onderwysertaak
1. Bring ’n plant in ’n pot skool toe sodat die leerders daarna kan kyk.
2. Verduidelik die volgende inligting aan die klas.
Ons weet diere en mense het kos nodig om te groei. In die verlede het mense
gedink dat plante hul kos uit die grond kry. Nou weet ons dat plante hul eie
kos maak. Onthou, die voedselgroepe is koolhidrate, proteïene, vette en olies,
en vitamiene. Plante kan dit nie uit die grond kry nie. Plante het net
mineraalsoute en water uit die grond nodig om hulle hul eie kos te help maak.

Van Helmont se eksperiment

In 1577 het ’n man met die naam Jan Baptista van
Helmont oor vyf jaar ’n eksperiment gedoen waarin hy ’n
klein plantjie tot ’n groot plant laat groei het deur dit
niks behalwe water te gee nie. Hy het die plant en die
grond aan die begin geweeg en toe die plant en die
grond weer na vyf jaar geweeg. Hy het gesien dat die
grond dieselfde geweeg het, maar die plant het groter
geword. Na vyf jaar was die plant se massa 76 kg. Die
grond het nog dieselfde massa as aan die begin gehad.
Waar het die plant genoeg kos (energie) gekry om so
groot te groei?

Wat het plante nodig om te groei?

5 jaar later

slegs water is bygevoeg

KLEIN PLANTJIE: PLANT HET GROOT GEWORD

90 kg droë grond; plant weeg 2 kg. 90 kg droë grond; plant weeg nou
76 kg.

9
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 10

3. Teken ’n prent soos dié in Van Helmont se eksperiment.

4. Vra: Wat moet ons die klein plantjie gee om dit ’n groot plant te laat
word? Wat moet ons dit gee:
M Water?
M Sonlig?
M Nog grond?
M Bemesting?
M Mineraalsoute uit die grond?
M Enigiets anders?
Sal jy kan groei as jy net water en grond gegee word om van te lewe?

5. Hou ’n klasbespreking oor hierdie vrae.

M Wat het Van Helmont met sy eksperiment probeer bewys?
Hy het probeer bewys dat die plant kos uit die grond kry.
M Wat het hy ontdek?
Hy het uitgevind dat die gewig van die grond nie verander het nie
en dat die plant dus nie die grond “geëet” het nie.
Plante groei beter as
ons die grond kos M Waarom was sy resultate ’n verrassing?
gee. Hierdie grondkos Mense het geweet dat diere plante of ander diere eet om
word kompos of
humus genoem. Dit energie te kry en mense het aanvaar dat plante op dieselfde
stel stadig minerale in
die water in die grond manier grond “eet”.
vry. Ons kan ook die
grond chemiese M Waar, dink jy, kry plante hul kos en energie?
bemesting gee. Dit is
gekonsentreerde
Plante maak hul eie kos.
vorms van mineraal-
soute. Plante kan nie
hul energie uit
hierdie mineraalsoute
kry nie. Vaslegging
Leerders maak ’n plakkaat van alles wat ’n plant nodig het om te groei.

10
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 11

5 Plante maak hul eie kos in ’n

proses wat fotosintese
genoem word
Sleutelbegrippe Onderwysertaak Verduidelik fotosintese
M Plante maak hul eie kos
(stysel) gedurende ’n 1. Die diagram en die inligting hieronder is ’n opsomming van die proses
proses wat fotosintese van fotosintese. Gebruik hierdie diagram om ’n uitstalling op die bord of
genoem word.
M Fotosintese vind in die selle
muur te maak om te verduidelik hoe plante hul eie kos deur fotosintese
van groen blare plaas. maak. Verduidelik die proses noukeurig. Daar is ’n verduideliking op die
M Gedurende fotosintese volgende bladsye.
maak die plant glukose-
suiker deur sonligenergie,
koolsuurgas en water te Fotosintese
gebruik.
M Plante verander ook
glukosesuiker na stysel, wat
hulle in hul wortels, blare
en stingels stoor.
M Gedurende fotosintese
gebruik die plant kool-
Ligenergie
suurgas en skei suurstof in
die atmosfeer af. Blare stel suurstof (O2) vry

Blare gebruik
koolsuurgas (CO2).

Blare maak glukose

en stysel

Diere en mense stel Diere en mense gebruik

koolsuurgas (CO2) vry suurstof (O2).

Water en
mineraalsoute

11
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 12

Fotosintese
Fotosintese beteken om kos op te bou deur ligenergie te gebruik. Die woord fotosintese
kom van die woorde “foto”, wat lig beteken, en “sintese”, wat beteken om iets te maak.
Fotosintese is wat plante doen om kos te maak deur ligenergie te gebruik.
Amper 200 jaar na Van Helmont se eksperiment het wetenskaplikes uitgevind dat groen
plante hul eie kos maak. Die blare neem water en koolsuurgas uit die lug en gebruik die
energie van sonlig om glukosesuiker en stysel te maak. Ons noem hierdie proses
fotosintese. Fotosintese is ’n chemiese reaksie wat in groen blare plaasvind.

Suurstof (O2) en koolsuurgas (CO2)

Gedurende fotosintese skei plante die gas suurstof af. Al die suurstof in die lug kom van
fotosintese. Mense en diere het suurstof nodig om te kan asemhaal. Ons kan nie sonder
plante en fotosintese lewe nie. Ons asem koolsuurgas uit, wat giftig vir ons is. Plante
gebruik dit egter weer gedurende fotosintese.

Plante is die enigste organismes wat hul eie kos kan maak
Plante is die enigste organismes wat ligenergie van die son kan absorbeer en dit na
chemiese energie in die vorm van glukose kan verander, wat deur diere gebruik kan word.

Opsomming
Fotosintese is ’n chemiese reaksie. Ons skryf dit soos dit:
Water + koolsuurgas + sonligenergie R glukosesuiker + suurstof
H2O + CO2 + sonligenergie R C6H12O6 + O2

Plante is die enigste Groen plante neem water,

lewende dinge wat hul eie sonlig en koolsuurgas en gebruik
kos maak. dit om kos te maak. In die
Alle ander lewende dinge is proses skei plante suurstof
afhanklik van plante vir hul kos. af in die atmosfeer.

Dus is groen plante

die enigste lewende
dinge wat kos kan
maak?
Dis reg. Mense
en diere kan nie glukose en
stysel maak nie. Selfs fabrieke
kan dit nie doen nie. Sonder
plante sal ons geen kos,
geen brandstof en geen
suurstof hê nie.

12
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 13

Leerdertaakkaart om te fotokopieer op bladsy 51.

Leerdertaak

Assesseringstaak vir LU2

Verstaan die proses van fotosintese

A. Lees en bespreek
In die sonlig
Groen plante absorbeer ligenergie van die son.

In die wortels
Die wortels neem water en mineraalsoute
uit die grond in die plant op.

In die blare
Blare absorbeer die gas koolsuurgas.
Plante maak ’n soort kos wat glukosesuiker
genoem word.

Dan verander die plante glukosesuiker na stysel sodat hulle

dit kan stoor.
Blare skei suurstof in die lug af.

In die plant
Plante stoor die sonligenergie as kos (stysel) in hul blomme,
saad, vrugte, wortels, blare en stingels.

In die omgewing
Mense en diere eet plante vir kos.
Mense en diere asem koolsuurgas uit.
Mense en diere asem suurstof in.

13
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 14

B. Gebruik die tekening hieronder of maak jou eie om die proses van
fotosintese te verduidelik.
Maak pyltjies op jou tekening om te wys:
M waarheen sonligenergie gaan
M waarheen water en mineraalsoute gaan
M waarheen koolsuurgas gaan
M waarheen suurstof gaan
M waar die plant glukosesuiker en stysel maak.

C. Skryf ’n paar sinne om te verduidelik waarom

fotosintese belangrik vir die lewe op aarde is.
Fotosintese produseer stysel en glukose vir alle lewende dinge.
Fotosintese gebruik koolsuurgas en gee aan ons suurstof om in te asem.
Plante is die enigste dinge wat hul eie kos maak.
Alle lewe is afhanklik van plante en fotosintese.

14
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 15

Voorgestelde riglyne vir die assessering van LU2

Verstaan die proses van fotosintese

Assesseringstaak Assesseringskriteria: LU2

Teken ’n prent van plante en diere (of gebruik die Die leerder moet die volgende doen:
gegewe prent) om die vloei van stowwe Maak ’n duidelike tekening met pyltjies wat in die
gedurende fotosintese aan te dui korrekte rigting wys om die volgende te toon:
I sonligenergie vanaf die son na plante
I water en mineraalsoute uit die grond na die
wortels van die plant
I koolsuurgas van diere en mense na die blaar
I suurstof vanaf die blaar na diere en mense
I stysel van plante na mense en diere.

Skryf ’n paar sinne om te verduidelik waarom
fotosintese belangrik is
Om ’n kode 4-assessering te kry (80%)
Toon die korrekte begrip van die volgende feite:
I Net plante kan hul eie kos deur fotosintese
maak. Mense en diere is ook afhanklik van
daardie kos.
I Plante gebruik CO2 uit die lug, water en
mineraalsoute uit die grond en sonligenergie
om glukosesuiker en stysel te maak.
I Alle diere en mense kry suurstof van plante.
I Plante gebruik die giftige CO2 in die lug.
I Gee besonder volledige, korrekte en duidelike
verduidelikings van fotosintese.

Vaslegging
1. Vra leerders om ’n resep vir fotosintese te skryf.

15
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 16

Leerdertaakkaart om te fotokopieer op bladsy 53.

Leerdertaakkaart 4
Skryf ’n resep vir fotosintese
Verbeel jou jy is ’n ou plant wat aan ’n jong plant vertel hoe om stysel te maak.

’n Resep vir stysel

Hoe om glukose en stysel te maak

Bestanddele
Watter stowwe het jy nodig om hierdie kos te maak?
Water, koolsuurgas, sonlig en chlorofil

Metode
Watter stappe moet jy volg om die kos te maak?
1. Neem water uit die grond deur jou wortels in.
2. Neem koolsuurgas uit die lug in jou blare in.
3. Laat die sonlig op jou blare skyn.
4. Gebruik water, koolsuurgas en sonenergie om glukosesuikers te maak.
5. Verbind die glukosesuikers om stysel te maak.

Vrae
a) Wat bly oor na die plant glukose en stysel gemaak het?
Suurstof

b) Waarheen gaan hierdie stof wat oorbly en wie gebruik dit?

Suurstof gaan in die lug in; mense en diere gebruik dit om asem te haal.

c) Waar maak die plant sy kos?

Die plant maak sy kos in die groen blare.

16
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 17
6 Toets ’n groen blaar vir
Sleutelbegrippe
M Fotosintese vind in groen
blare plaas wanneer dit aan
sonlig blootgestel word.
M Gedurende fotosintese
maak die blaar
glukosesuiker en verander
dit in stysel wat die plant
maklik kan stoor.
M Glukosesuiker is oplosbaar
(kan oplos) in water, maar
stysel is makliker om te
stoor omdat dit
onoplosbaar (kan nie oplos
nie) is.
M Ons kan vir die
teenwoordigheid van stysel
in plante toets deur ’n
jodiumoplossing te gebruik.
stysel
Onderwysertaak Inleiding
1. Herinner leerders dat alle lewende dinge van selle gemaak is en dat elke
blaar uit miljoene selle bestaan.
2. Verduidelik dat fotosintese in die selle van groen blare plaasvind. Die
blare vang die ligenergie van die son vas en verander dit na chemiese
energie wat in die glukose en stysel gestoor word. Stysel en glukose is
voedingstowwe omdat dit chemiese energie bevat.
3. Verduidelik dat ons ’n blaar vir stysel kan toets. As daar stysel in ’n blaar
is, sê dit vir ons dat fotosintese plaasgevind het. Demonstreer die
positiewe styseltoets op ’n stuk gesnyde aartappel. Wys hoe ’n druppel
jodium se kleur van bruin na pers, blouswart of swart verander wanneer
stysel teenwoordig is.
4. Werk saam met die leerders deur die taak. Lees dan die gedig oor
kosfabrieke saam met die klas.
strooitjie
bruin jodiumoplossing
gesnyde aartappel
jodium word swart
Voorbereiding
5. Berei stelle toerusting vir groepe voor om die eksperiment te doen (soos
geïllustreer in Taakkaart 5). Probeer die eksperiment voor die tyd doen
om uit te vind watter blare ’n goeie, positiewe resultaat toon.
Jy benodig:
M ’n klein flessie (soos waarin babakos was)
M ’n polistireenkoppie
M etanol of brandspiritus
M ’n ketel om water te kook
M ’n jodiumoplossing en ’n drupper
M waspapier wat in vierkante gesny is (of plastiek-roomysdekseltjies).
Leerders sal ’n blaar van ’n plant wat ’n paar uur in die son was, moet pluk.
17
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 18

VEILIGHEIDSMAATREËL!
Leerdertaakkaart 5 Moenie naby ’n oop vlam met
etanol of brandspiritus werk nie.
Toets ’n groen blaar vir stysel Dit is hoogs ontvlambaar en kan ontplof.
Volg die instruksies in die diagramme regs.
Beantwoord dan die vrae wat volg.
1. Sit ’n blaar in ’n babakosflessie, bedek dit met
kookwater en los dit vir twee minute.
Kookwater vernietig die selle se membrane.
2. Sit die blaar in ’n babakosflessie en bedek dit 1
met brandspiritus (of etanol). Die brandspiritus kook-
verwyder die groen chlorofil uit die blaar. Die water
blaar moet na ’n rukkie wit of bleekgroen en
hard wees. babakosflessie
2&3
3. Sit die babakosflessie in ’n polistireenkoppie
blaar
met kookwater.
4. Doop die blaar in warm water. Warm water warm water
maak die blaar weer sag.
5. Sit die blaar op ’n vierkant waspapier (of brandspiritus
plastiekdeksel) en sit ’n druppel
jodiumoplossing daarop. Die jodium sal swart
word waar daar stysel teenwoordig is. polistireenkoppie
met kookwater
Vaslegging 4
1. Leerders beantwoord die volgende vrae.
a) Het ons stysel gevind in die blare wat ons
getoets het? doop in
5
Ja warm water

b) Hoe het ons geweet dat daar stysel in die jodiumoplossing

blaar is?
Die jodium het positief getoets.
c) Wat doen jodium wanneer daar stysel
teenwoordig is?
Dit raak swartpers.
d) Waar maak plante hul kos?
In hul blare

Leerdertaakkaart om te fotokopieer op bladsy 54.

18
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 19

Kosfabrieke
Groen plante is besige fabrieke
wat ons almal aan die lewe hou.
Sonder hulle het ons g’n flenter vleis
en g’n heuning soet soos môredou.
Die energie van Vader Son se lig
maak ons almal fris, gesond en sterk.
Maar dit sal niemand enigsins baat
sonder plante wat dit kan verwerk.
Met elke asemteug wat ons neem,
kry ons suurstof jaar na jaar.
Maar tog te maklik vergeet ons gou:
sonder plante is ons in lewensgevaar.
Al dink ons dus ons is so slim,
tel ons verstand ’n ronde nul
as ons vergeet ons ganse bestaan
Chlorofil is die
is net mooi niks sonder chlorofil. chemikalie wat blare
groen maak.
Fotosintese vind net
Verwerk uit: Nature poems & puzzles, Jill Cadle
in groen blare plaas.

19
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM
7 Styselagtige kossoorte is ons
stapelvoedsel
Sleutelbegrippe
M Plante maak stysel. Stysel
word ook koolhidraatkos
genoem.
M Plante kan stysel in
verskillende dele van die
plant stoor.
M Sommige kossoorte bevat
stysel.
M Jodium verander van bruin
na donkerpers of swart
wanneer stysel
teenwoordig is.
M Die kos wat die meeste
stysel bevat en die
belangrikste deel van ons
dieet vorm, word
stapelvoedsel genoem.
20
Page 20
Onderwysertaak Inleiding
1. Verduidelik die volgende inligting aan die leerders.
Plante maak baie verskillende stowwe
Gedurende fotosintese maak plante ’n suikerige vloeistof wat glukose genoem
word. In die blare verander die plant glukose na stysel (’n koolhidraat) en
stoor dit. Chemiese reaksies in die plant se selle kan ook glukose en stysel na
ander stowwe soos proteïene, olie, vitamiene en vesel verander. Plante kan
ook gifstowwe of chemikalieë maak wat die vel irriteer om te keer dat diere
hul blare eet, byvoorbeeld brandrissieplante maak ’n chemikalie wat jou vel
laat brand.
Kos bevat gewoonlik ’n mengsel van voedingstowwe
Alle kos van plante bevat ’n mengsel van die belangrikste voedselgroepe –
proteïene, stysel, suiker, olie, vitamiene en vesel. Alle kos bevat sommige van
hierdie voedselgroepe. Water bevat geeneen van hierdie voedselgroepe nie;
dus noem ons dit nie kos nie. Sommige soorte kos bevat baie van een van die
voedselgroepe. Byvoorbeeld, boontjies bevat baie proteïene. Mielies bevat weer
baie stysel. Die soorte kos wat meestal stysel (koolhidraat) bevat, word ons
stapelvoedsel genoem. Ons stapelvoedsel vorm gewoonlik die grootste deel
van ons dieet. Ons het stapelvoedsel nodig omdat die stysel daarin ons
energie gee.
Toets verskillende soorte kos vir stysel
2. Vra die leerders voor die les om verskillende soorte kos van die huis af te
bring, byvoorbeeld gaar rys, graankos, pap, brood, wortels, meel, vrugte.
Bring voorbeelde van die volgende soorte kos vir jou leerders om te
toets:
M aartappel M suiker
M hardgekookte eier M gaar boontjies
M kaas M meel
M kookolie M mielieblom (Maizena).
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 21

3. Verskaf klein plastiekdekseltjies sodat elke monster kos sy

Aan die onderwyser
Jy kan ’n jodiumoplossing by ’n
apteek koop.
Wanneer jy die toets vir stysel doen,
moet jy elke kosmonster op ’n
afsonderlike plastiekdekseltjie sit
om te keer dat dié wat stysel bevat,
dié sonder stysel besmet.
Moenie papierborde, karton,
papierhanddoek of enige ander
papierprodukte in jou toets gebruik
nie, want dit bevat stysel en sal
veroorsaak dat die toets die
verkeerde resultate toon.
eie deksel het. Jy sal ook ’n jodiumoplossing in klein
botteltjies en stukkies strooitjies om as druppers te
gebruik, nodig hê.
4. Verduidelik aan die klas dat sommige van die kos wat ons
eet, stysel bevat. Kyk na die verskeidenheid kosmonsters
en vra die klas watter kos hulle dink stysel bevat.
5. Verduidelik dat ’n jodiumoplossing van bruin na pers,
swart of blouswart verander wanneer stysel teenwoordig is.
Demonstreer hoe om ’n klein monster kos met een druppel
jodium op ’n gesnyde aartappel te toets. Vra die leerders
om in groepe te werk om die kosmonsters vir stysel te
toets en om Leerdertaakkaart 6 te voltooi.

Leerdertaakkaart om te fotokopieer op bladsy 55.

Leerdertaakkaart 6
Toets verskillende soorte kos vir stysel
A. Maak voorspellings
1. Watter kleur is jou jodiumoplossing? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Watter kleur sal jou jodium word wanneer jy dit op ’n styselagtige kos drup?

....................................................................

3. Maak ’n lys van die soorte kos wat jy dink stysel bevat.

....................................................................

....................................................................

....................................................................

B. Toets verskillende soorte kos

1. Sit ’n klein monster van elke soort kos op ’n plastiekdeksel en maak seker dat die
verskillende soorte kos nie aan mekaar raak nie.
2. Toets elke kos met ’n druppel jodium. Moenie met die drupper aan die kos raak nie,
want dit kan die ander kosmonsters besmet.
3. Teken jou waarnemings in die tabel op die volgende bladsy aan.

21
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 22

Leerdertaakkaart 6 (vervolg)

Kleur na
Is stysel
Kos Plant waarvan dit kom jodium
teenwoordig?
bygevoeg is

Mielieblom Ja
Mieliesaad of mielieplant Swart
(Maizena)
Suiker Stingel van suikerrietplant Bruin Nee
Kaas Melk van beeste wat gras Nee
Bruin
gevoer word
Meel Saad van koringplant Swart Ja
Eierwit Hoenders wat mielies gevoer
Bruin Nee
word
Kookolie Sonneblomsaad Bruin Nee
Aartappel Aartappelplant Swart Ja
Gaar
Saad van boontjieplant Swart Ja
boontjies
Brood Saad van koringplant Swart Ja
Rys Saad van rysplant Swart Ja
Hawer-
Saad van hawerplant Swart Ja
moutpap
Pasta Saad van koringplant Swart Ja
Piesang Vrugte van piesangboom Swart Ja
Wortel Wortel van wortelplant Bruin Nee
Ui Stingel van uieplant Bruin Nee

4. Was jou voorspellings reg?

C. Skryf jou gevolgtrekking saam met jou onderwyser

Wat ek uit hierdie eksperiment geleer het:
Ons het uitgevind dat baie soorte kos stysel bevat.
Sommige soorte kos raak dadelik baie swart wanneer jodium bygevoeg
word.
Ander soorte kos neem ’n rukkie om swart te raak na die jodium
bygevoeg is.
Kookolie, eierwit, kaas, wortels, uie en suiker bevat nie stysel nie.

22
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 23

Vaslegging
Vra en dink na oor
1. Lei ’n klasbespreking en gebruik die volgende vrae.
M Was jou voorspellings korrek?
M Het julle almal dieselfde resultate gekry vir die kos wat julle getoets
het? Kan jy verduidelik waarom of waarom nie?
M Watter soorte kos bevat stysel?
M Watter soorte kos bevat nie stysel nie?
M Watter van hierdie kos is die belangrikste deel van jou dieet, dink jy?
Die styselagtige kos wat die belangrikste deel van jou dieet vorm,
word ’n stapelvoedsel genoem (almal is belangrik).
2. Verduidelik dat die doel van die volgende deel van die ondersoek is om
uit te vind watter van ons kos stapelvoedsel is.

Leerdertaakkaart om te fotokopieer op bladsy 57.

Onderwysertaak
Assesseringstaak vir LU1
Ondersoek stapelvoedsel
A. Bespreek vrae vir ondersoek
1. Wat maak ’n soort kos ’n stapelvoedsel?
’n Stapelvoedsel is die styselagtige kos wat die belangrikste deel van jou dieet vorm.
2. Hoe het jy uitgevind watter kos stysel bevat?
Ons het ’n styseltoets gedoen op die kos wat ons eet om te sien watter kos

stysel bevat.
3. Watter soorte kos weet jy bevat definitief stysel?
Brood, rys, aartappels
4. Hoe sal ons besluit watter van hierdie styselkos stapelvoedsel is? Skryf in jou groep ’n paar vrae
neer wat jy aan jou gesin kan vra sodat jy kan uitvind watter stapelvoedsel julle gereeld eet.
Watter soort kos eet ons elke dag?

Wat eet jy meestal vir ontbyt?

Wat eet jy gewoonlik vir middagete?

5. Bespreek watter styselagtige kos jy self die meeste eet. Dit is jou stapelvoedsel.
(Leerders se antwoorde sal volgens hul dieet verskil.)

23
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 24

Leerdertaak Assesseringstaak vir LU1 (vervolg)

B. Doen ondersoek, versamel data en teken dit aan

1. Doen hierdie opname: Bring ’n paar soorte kos om te toets of dit koolhidrate is
(stysel bevat). Identifiseer wat jou gesin se stapelvoedsel is. Gee redes waarom
jy dink dat dit ’n stapelvoedsel is.
Brood - Ja, dit toets positief vir stysel en ons eet dit elke dag.
Stampmielies - Ja, dit toets positief vir stysel en ons eet dit baie dikwels.
2. Noudat jy weet watter soorte kos koolhidrate is (stysel bevat), doen jy ’n opname
oor die volgende kos met koolhidrate.
3. Tel hoeveel keer ’n dag jy elke soort kos met koolhidrate eet. Vul dan die tabel
hieronder in. Voeg nog reëls by indien jy nog plek nodig het.
4. Werk die totale hoeveelheid vir ’n week uit en teken dit in die tabel hieronder aan.

Marie se stapelvoedsel Hoeveel keer per dag ek die kos eet

Stapelvoedsel Ma. Di. Wo. Do. Vr. Sa. So. Totaal

Aartappel – 1 – – 1 – – 2

Rys 1 – 1 – – 1 1 4

Mieliemeel 1 1 1 1 1 – - 5

Brood 1 1 2 1 1 2 2 10

Pasta – – – 1 – – – 1

5. Toon jou bevindinge in ’n staafgrafiek.

24
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 25

Voorbeelde vir die onderwyser: Grafieke om te wys watter koolhidrate verskillende mense eet.

25
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 26

Trek ’n grafiek van ons groep se resultate

6. Trek die tabel hieronder oor en vul dit vir jou groep in. Wys hoeveel keer
’n week elke persoon in jou groep die soort kos met koolhidrate eet.

Getal keer wat kos met

koolhidrate (stysel) per Marie Sipho Thami Totaal
week geëet word

Artappel 2 1 2 5
Rys 4 2 6 12
Mieliemeel 5 10 7 22
Brood 10 7 4 21
Pasta 1 1 2 4

7. Trek ’n staafgrafiek vir elke groep van die totale getal keer wat jou groep
die verskillende soorte kos eet.

Grafiek van ons groep se resultate

26
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 27

C. Evalueer en vertolk data

Bespreek hierdie vrae in jou groep en beantwoord dit dan op jou eie.
1. Verduidelik wat ons met ’n stapelvoedsel bedoel.
Stapelvoedsel is styselagtige kos wat ons dikwels eet en dit vorm dus ’n
groot deel van ons dieet.
2. Kyk na jul grafieke, vergelyk dit en besluit wat elke persoon se stapelvoedsel is.
Dit sal die kos wees wat die meeste gedurende die week geëet word.
3. Is elke persoon se stapelvoedsel dieselfde? Gee redes.
Verskillende mense sal om kulturele redes verskillende soorte stapelvoedsel hê.
4. Vergelyk die leerders in jou klas se soorte stapelvoedsel. Wat kan jy oor die soorte stapelvoedsel
in jou klas sê?
Ons almal eet stapelvoedsel, maar mense se stapelvoedsel is verskillend of is nie
verskillend nie.
5. Hoe maklik was dit om te tel hoeveel keer gedurende die week jy stapelvoedsel geëet het? Dink
jy jy het akkuraat getel? Hoe kan jy hierdie opname verbeter en dit akkurater maak?
Leerders se antwoorde sal verskil.

Voorgestelde riglyne vir die assessering van LU1

Ondersoek stapelvoedsel
Assesseringstaak
A. Doen ondersoek en teken aan
Assesseringskriteria: LU1
Die leerder moet die volgende doen:
I Bring voorbeelde van kossoorte en toets dit vir stysel.
I Teken inligting in hul eie tabel aan.
I Identifiseer die stapelvoedsel wat hulle eet.
I Voer die opname oor hierdie stapelvoedsel akkuraat uit.
I Teken hul telling akkuraat in ’n tabel aan.

B. Versamel data en teken dit I Teken ’n akkurate grafiek van hul resultate (stip korrek, gebruik
aan korrekte asse, skaal, opskrif en byskrifte).

C. Evalueer en vertolk data I Toon begrip van wat met ’n stapelvoedsel bedoel word.
I Identifiseer soorte stapelvoedsel korrek – hul eie en ander s’n
(die styselagtige kos wat hulle die meeste eet).

Vaslegging
1. Bespreek die volgende vrae met die klas:
M Wat dink jy is die belangrikste stapelvoedsel in jou gesin en in jou
gemeenskap?
M Hoe weet jy dit of hoe kan jy dit uitvind?

27
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 28
8 Ons sê dankie vir ons kos
Sleutelbegrippe
M Al ons kos kom van plante
of van diere wat plante eet.
M Al die energie wat plante
gebruik om stysel te maak
kom van die son.
M Agting en waardering vir
ons kos verbind ons met
die aarde en kom in alle
godsdienste voor.
Leerdertaak
28
1. Lees die volgende “Dankie”-gedig hardop vir
Onderwysertaak
die klas.
Dankie vir my snytjie brood
Dankie vir my snytjie brood
Moenie vir my dankie sê nie, sê dankie vir die winkelier wat die brood
verkoop het.
Dankie, winkelier, vir my snytjie brood.
Moenie vir my dankie sê nie, sê dankie vir die bakker wat die brood gebak
het.
Dankie, bakker, vir my snytjie brood.
Moenie vir my dankie sê nie, sê dankie vir die koringmeel waarvan die
brood gemaak is.
Dankie, koringmeel, vir my snytjie brood.
Moenie vir my dankie sê nie, sê dankie vir die koringsaad waarvan die meel
gemaak is.
Dankie, koringsaad, vir my snytjie brood
Moenie vir my dankie sê nie, sê dankie vir die koringplant wat my gemaak
het.
Dankie, koringplant, vir my snytjie brood.
Moenie vir my dankie sê nie, sê dankie vir die son wat my energie gee om
te groei.
Dankie, son, vir my snytjie brood.
Moenie vir my dankie sê nie, sê vir God dankie vir die brood.
Dankie, God, vir my snytjie brood.
Dankie,
God!
Skryf 'n “dankie”-gedig
Werk in pare.
1. Lees die gedig.
2. Kies een van jul soorte stapelvoedsel en help mekaar om jul eie ”dankie“-
gedig vir daardie kos te skryf. Begin met die woorde ”Dankie vir ...“
3. Sê jul gedig vir die klas op. Onthou om te dit duidelik en met respek te
doen.
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 29

Tuisgemaakte kos en
9 verwerkte kos
Sleutelbegrippe Onderwysertaak Verduidelik die voedselgroepe
M Ons het kos nodig vir
energie, om te beweeg, om
1. Verduidelik die belangrikste voedselgroepe aan die klas. Kyk na die
te groei en om skade aan voedselgroepdiagram, die agtergrondinligting oor stapelvoedsel, die tabel
ons liggame te herstel. met energiewaardes en die broodetiket en verduidelik die volgende
M Ons het ’n gebalanseerde
dieet nodig wat
begrippe:
koolhidrate, proteïene, M Ons kan kos in drie belangrikste voedselgroepe verdeel. (Sien die
vette, minerale en diagram wat volg.) Om gesond te bly, moet ons ’n gebalanseerde dieet
vitamiene bevat.
M Kos kan sy voedingswaarde
eet, wat kos uit elke groep insluit.
gedurende verwerking M Alle soorte kos bevat energie. Ons meet hierdie energie in kilojoules
verloor. (kJ). Die tabel op bl. 31 gee ’n paar voorbeelde van energiewaardes
M Vars kos het ’n hoër
voedingsvlak as verwerkte
van die kos wat ons eet.
kos. M Die aanbevole daaglikse toelating (ADT) is die hoeveelheid kilojoules
M Ons moet kos kies wat ons wat ’n persoon elke dag behoort te eet. (Sien die agtergrondinligting
liggame gesond en sterk
hou.
op bladsy 32.) Ons kry hierdie energie deur verskillende soorte kos te
eet. Mense wat groei en swaar handearbeid of baie liggaamlike
oefening doen, moet meer eet.
M Volgens die wet moet maatskappye wat kos maak, die energiewaarde,
bestanddele en bymiddels van verwerkte kos op die verpakking druk.
M Tradisioneel gekweekte en voorbereide kos verskaf aan mense baie
vesel, vitamiene en minerale. Hierdie stowwe help om jou liggaam
sterk en gesond te hou. Tradisionele kos bevat nie ekstra suiker, sout,
vet of chemikalieë nie.

Die regte balans

M Om gesond te bly, moet ons gebalanseerde maaltye eet. Om dit te doen,
moet ons kos uit al drie voedselgroepe probeer kies. Daar is gesonde kos
in elke groep wat nie duur is nie, byvoorbeeld bruinbrood (koolhidraat),
grondboontjiebotter en melk (proteïen); stampmielies en boontjies
(koolhidraat en proteïen); mieliemeel en karringmelk (koolhidraat en
proteïen).

29
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 30

GROEP 3: Die voedselgroepe

Koolhidrate, vette
en olie
(energiekos)

GROEP 1:
Proteïene GROEP 2:
(kos wat die liggaam Vitamiene en
opbou) minerale
(kos wat ons teen
siektes beskerm)

Waarom moet ons kos uit die drie

hoofvoedselgroepe eet?
Kalsium en ander
minerale om ons bene
en tande op te bou.
Vette en olies word
onder ons vel gestoor
tot ons dit vir
energie nodig het.
Vitamiene om ons
organe gesond te hou
en goed te laat werk.
Stysel en ander
koolhidrate om
energie te gee om
te lewe en vir
spierbewegings.
Proteïene om ons
liggaam op te bou Vesel
en te genees, bv. Dit is belangrik om kos
ons bene en spiere. met vesel in te eet.
Vesel help jou kos om
Water om behoorlik deur jou
spysverteringstelsel te
vloeistof vir
beweeg en voorkom
ons bloed te
hardlywigheid. Rou
voorsien.
vrugte en groente,
volkoringmeel, bruinrys
en boontjies bevat almal
Vesel om ons
vesel. Al die vesel is uit
kos deur ons
ingewande te wit meel verwyder.
help beweeg. Probeer om die hoeveel-
heid kos wat jy eet wat
met wit meel gemaak
word, te verminder, bv.
witbrood, koek en
beskuitjies. Eet liewer
volkoringprodukte.

30
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 31

Kosenergietabel

Kos Hoeveelheid Kilojoules (kJ)

Suiker, wit 1 teelepel 64

Witbrood 1 sny, 40 g 300

Konfyt 1 opskeplepel 557

Grondboontjiebotter 1 teelepel 123

Gaar boontjies 1/2 koppie = 85 g 437

Margarien 1 teelepel 152

Eier 1 gekook 379

Aartappel 1 groot gekook 293

Slaptjips in olie gebraai 1 klein porsie 955

Koeldrank 500 ml 900

Dieetkoeldrank 500 ml 0

Aartappelskyfies 1 pakkie 30 g 668

Hoender, in olie gebraai 1 boudjie 774

Pasteitjie, hoender 1 klein pasteitjie 2 431

Beskuitjie 1 suurlemoenroompie 300

Wit rys 1/2 koppie gaar 435

Mieliepap 1/2 koppie, styf (gaar) 463

Sjokolade (melk) 1 stafie, 100 g 2 241

Vleis (skaapbredie) 1/2 koppie 865

Spinasie 1/2 koppie = 85 g, gaar 82

Pampoen 100 g gekook 176

Olie 1 teelepel 184

Stampmielies 1/2 koppie gaar 485

Ui 1 gaar 46

Leerdertaak om te fotokopieer op bladsy 60.

31
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 32

Aanbevole daaglikse toelating (ADT)

Om te kan lewe en gesond te bly, moet ’n mens
elke dag ’n basiese hoeveelheid energie inneem.
Ons kry daardie energie elke dag uit ons kos. Dit
is wat die aanbevole daaglikse toelating (ADT)
van kos genoem word. Die energie-inhoud van kos
word in kilojoules (kJ) gemeet. Die ADT vir
groeiende meisies van 12 tot 15 jaar oud is 9 000
kJ. Vir groeiende seuns van 12 tot 15 jaar oud is
dit 11 000 kJ. Ons stapelvoedsel, soos brood, rys
of mieliemeel, gee aan ons die meeste van hierdie
daaglikse energie. Ander soorte kos gee ons
minder energie, maar ons het dit nodig om ons
liggame op te bou en te herstel. Ons het ook ’n
daaglikse toelating van proteïene uit vleis of
boontjies of neute nodig. Ons het ook minerale
ADT vir meisies van
soos yster nodig om sterk spiere, bloed en bene
op te bou en teen siektes te veg. ADT vir seuns van 12 tot 12 tot 15 jaar is
15 jaar is 11 000 kJ 9 000 kJ

Onderwysertaak A. Kos wat ons by die huis eet

1. Vra die leerders wat hulle gewoonlik vir ontbyt, middagete en aandete
eet. Moedig alle antwoorde aan.
2. Wys leerders die tabel met koswaardes en maak seker hulle verstaan die
eerste kolom is vir die soort kos, die tweede kolom gee ’n hoeveelheid en
die derde kolom toon die getal kilojoules in daardie hoeveelheid. Vra vrae
oor die tabel om seker te maak dat leerders waardes daaruit kan lees,
byvoorbeeld:
M Wat is die energie-inhoud van ’n halwe koppie gaar stampmielies?

B. Kos in die verlede, hede en toekoms

1. Lees hierdie resep vir ’n tradisionele tuisgemaakte maaltyd vir die klas.

Stampmielies en boontjies (umngqusho onembotyi)

380 g stampmielies
260 suikerboontjies
2 liter water
1 groot ui, opgekap
Sout na smaak
1. Was die stampmielies en boontjies. Bedek dit
met water en laat dit oornag week.
2. Dreineer die water die volgende oggend.
3. Sit die water in ’n groot kastrol en laat dit kook.
Voeg die stampmielies en boontjies by. Maak seker
daar is genoeg water om dit te bedek.
4. Kook die mengsel vir drie uur, voeg water by
wanneer nodig, totdat die bestanddele sag is.
5. Voeg die ui en sout by en meng goed.

32
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 33

2. Verduidelik die volgende aan die leerders

M Vars kos wat tuis voorberei word, is gewoonlik voedsamer as
verwerkte kos.
M Tradisionele en tuisgemaakte kos soos vars groente, stampmielies en
boontjies (umngqusho), mieliemeel en tuisgemaakte brood verskaf
meer as net die stysel vir energie. Dit is ook ryk aan proteïene en
minerale, wat belangrik vir groei is. Dit bevat ook vesel wat
noodsaaklik vir die spysverteringstelsel is.
M Verwerkte kos kan sleg vir jou gesondheid wees. Die Verenigde State
van Amerika is een van die rykste lande ter wêreld, maar een uit elke
drie Amerikaners is ernstig oorgewig (te vet). Dit kan baie gevaarlik
wees.
M Regdeur die wêreld begin mense aandring op vars kos wat op ’n
natuurlike manier gekweek word. Hierdie kos word gekweek sonder om
chemikalieë of insekdoders daarby te voeg. Ons sê dit word organies
gekweek. Baie mense koop organiese kos, want hulle wil nie
chemikalieë eet wat sleg vir hul gesondheid kan wees nie.

C. Ontleed ’n tuisgemaakte maaltyd

1. Kyk na die voorbeeld van ’n tradisionele resep en help leerders om die
tabel in te vul. (Jy sal na die diagram van die voedselgroepe en die tabel
met kos se energie-inhoud op bladsy 30 tot 31 moet verwys.)

Leerdertaakkaart 7 Leerdertaakkaart om te fotokopieer op bladsy 60.

Tuisgemaakte maaltye
A. Ontleed tuisgemaakte kos
1. Kyk na die kosenergietabel en die drie voedsel-
groepe. Gebruik die inligting in die tabel en
die diagram van die verskillende voedselgroepe
om jou te help om die tabel in te vul.

Stowwe by die
Bestanddele Voedselgroepe Energie
kos gevoeg

Stampmielies Koolhidraat 485 kJ Sout

Boontjies Proteïene 437 kJ Sout

Vitamiene en ’n Maaltyd van stampmielies en boontjies

Ui 46 kJ
minerale
(umngqusho onembotyi)

B. Kos in die verlede, hede en toekoms

1. Vind uit watter soort kos jou ouers en oumas en oupas eers gemaak het. Praat met mense
in jou familie of in die gemeenskap en kry ’n resep van ’n tradisionele dis in jou kultuur.
2. Skryf en teken die resep. Gebruik die volgende opskrifte:
Naam van kos of dis; Bestanddele; Metode (wat om te doen).
3. Wys en vertel dan die kos en die resep. Sluit enige interessante besonderhede in oor die
kos en wanneer en hoe ’n mens dit eet.

33
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 34

Onderwysertaak
1. Verduidelik die volgende aan die leerders.

Verwerkte kos
Die meeste mense het nie het genoeg plek of tyd om hul eie kos te kweek
nie; dus koop hulle hul kos by die winkel. Baie van die reeds voorbereide kos
wat ons koop, is verwerk. Verwerkte kos beteken die rou bestanddele is reeds
gedroog, gemeng, gaargemaak of gebak. Verwerking help om te keer dat kos
sleg word. Ons vries kos, droog dit of preserveer dit met sout, suiker en/of
chemikalieë, en ons sit dit in blikkies of bottels. Gedurende die
preserveringsproses verloor baie kos hul vitamiene en minerale. Dikwels word
die kos fyngemaak en die vesel word verwyder, soos wanneer wit meel gemaak
word. Soms word ’n chemikalie by wit meel gevoeg om dit te bleik en baie wit
te laat lyk. Soms word vet, sout, suiker of chemikalieë by kos gevoeg om dit
te preserveer of om dit geuriger te maak. ’n Paar chemikalieë wat by kos
gevoeg word, is:
M sodiumbensoaat, ’n chemikalie wat bygevoeg word om kos te
preserveer
M monosodiumglutamaat, ’n chemikalie wat vir geur bygevoeg word
M tartrasien, ’n geel of rooi chemikalie om kos te kleur.
Dit beteken verwerkte kos is minder voedsaam as vars kos. Dit kan ook
chemikalieë bevat, wat sleg vir ons kan wees.
Kitskos
Kitskos soos slaptjips, hamburgers en pizzas is hoogs verwerkte kos. Dit word
met baie wit meel, suiker, olie en sout voorberei. Dit bevat min vesel. Dit
bevat wel baie energie, maar min voedingswaarde. Soms geniet ons dit om
kitskos te eet, maar ons moet dit net nou en dan eet – nie elke dag nie!

2. Bespreek die volgende vrae met die leerders:

M Wat beteken die term “verwerkte kos”?
M Wat is jou gunstelingkos om by die huis te eet?
M Wat is jou gunstelingkos wanneer jy uiteet?
3. Maak ’n klaslys van die top tien verwerkte kossoorte wat leerders in die
klas graag eet (bv. slaptjips, skyfies, koeldrank, lekkers, polonie).
Vir die leerdertaak wat volg, sal jy die etiket van ’n pakkie Weense worsies
en ’n koeldrankblikkie nodig hê.

34
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 35

Leerdertaakkaart om te fotokopieer op bladsy 63.

Leerdertaakkaart 8 ’n Worsbroodjie op ’n wit rolletjie

met slaptjips en ’n Coke is ’n tipiese
Vergelyk tuisgemaakte kos en voorbeeld van ’n kitskosmaaltyd wat
uit verwerkte kos bestaan.
verwerkte kos
gaskoeldrank
A. Verwerkte kos en kitskos
1. Kyk na die voorbeeld van kitskos in die prent.
2. Kry die verpakking van Weense worsies en ’n
slaptjips
koeldrankblikkie. Kyk na die bestanddele en vul die
tabel in, soos jy vir die tradisionele kos gedoen het.
(Gebruik die kosenergietabel en die
voedselgroepdiagram om jou te help.) wit
rolletjie
B. Vergelyk ’n tuisgemaakte maaltyd tamatiesous
margarien
en ’n kitskosmaaltyd worsie

Bestanddeel Voedselgroep Ander stowwe by kos gevoeg Beraamde

energiewaarde in
kilojoules per
enkelporsie

Tradisionele kos: stampmielies en boontjies

Stampmielies Groep 3 sout 485

Boontjies Groep 1 437

Ui Groep 2 46

Totale hoeveelheid energie per maaltyd 968 kJ

Verwerkte kos: worsbroodjie, Coke en slaptjips

Weense worsies Groep 1 kleurmiddels, geurmiddels, preserveer-
middels, sout, suiker, speserye 467

Tamatiesous Geen van die

kleurmiddels, geurmiddels, preserveer- 19
belangrikste
middels, sout, suiker, speserye
voedselgroepe nie

Wit rolletjie Groep 3 rysmiddel, preserveermiddel, sout, suiker 400

Margarien Group 3 kleurmiddels, preserveermiddel, sout, 150

suiker

Slaptjips Groep 3 sout 1 292

Coke Groep 3 kleurmiddel, suiker 900

Totale hoeveelheid energie per maaltyd 13 228 kJ

35
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 36

C. Vergelyk die twee soorte maaltye

Bespreek die verskille tussen die twee soorte maaltye.
1. Watter maaltyd bevat al drie voedselgroepe?
Stampmielies en boontjies/tradisionele maaltyd
2. In watter maaltyd is die meeste sout, suiker en chemikalieë bygevoeg?
Worsbroodjie, Coke en slaptjips/die verwerkte kos
3. Watter voedselgroep verskaf die meeste kilojoules in elke maaltyd?
Groep 3 - koolhidrate, vette en olies
4. Skryf sinne om hierdie twee maaltye te vergelyk.

Vergelyk tuisgemaakte kos en kitskos

Die tuisgemaakte maaltyd word gemaak van kos waarby daar net sout gevoeg is, terwyl
baie chemikalieë by die kitskos gevoeg is.
Die belangrikste verskil is dat die tradisionele tuisgemaakte maaltyd met kos uit al drie
voedselgroepe gemaak is. Die kos is nie baie verwerk nie.
Die kitskos het geen kos uit groep 2 (vitamiene, minerale en vesel) daarin nie. Die
hoeveelheid kilojoules (energie) is baie hoog omdat die aartappels in olie gebraai is en
die koeldrank baie suiker bevat. Dit bevat baie min vesel omdat dit baie verwerk is.
5. Watter maaltyd sal jy verkies? Waarom? Sal jy dit elke dag wil eet? Sal dit goed vir jou wees?
Verduidelik waarom of waarom nie.
Leerders se antwoorde sal verskil. Moedig alle redelike antwoorde aan.
Kosenergietabel GROEP 3
Kos Hoeveelheid Kilojoules (kJ)
Die voedselgroepe Koolhidrate, vette en olie
Suiker, wit 1 teelepel 64 – kos wat energie gee
Witbrood 1 sny, 40 g 300

Konfyt 1 opskeplepel 557

Grondboontjiebotter 1 teelepel 123

Gaar boontjies 1/2 koppie = 85 g 437

Margarien 1 teelepel 152

Eier 1 gekook 379

Aartappel 1 groot gekook 293

Slaptjips in olie gebraai 1 klein porsie 955

Koeldrank 500 ml 900

Dieetkoeldrank 500 ml 0

Aartappelskyfies 1 pakkie 30 g 668

Hoender, in olie gebraai 1 boudjie 774

Pasteitjie, hoender 1 klein pasteitjie 2 431

Beskuitjie 1 suurlemoenroompie 300

Wit rys 1/2 koppie gaar 435

Mieliepap 1/2 koppie, styf (gaar) 463

Sjokolade (melk) 1 stafie, 100 g 2 241 GROEP 2

Vleis (skaapbredie) 1/2 koppie 865 Vitamiene en
Spinasie 1/2 koppie = 85 g, gaar 82 GROEP 1 minerale – kos
Pampoen 100 g gekook 176 Proteïene – kos wat die liggaam
Olie 1 teelepel 184 wat die liggaam ophou beskerm
Stampmielies 1/2 koppie gaar 485

Ui 1 gaar 46

36
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 37

Vaslegging
1. Verduidelik die volgende aan die leerders.

Mense in stede eet te veel verwerkte kos en kos waaruit die vesel verwyder is
(dit word verwerkte kos genoem, bv. wit meel en witbrood). Hulle eet ook te
veel suiker, vet en sout. Dit kan tot gesondheidsprobleme soos hartkwale,
kanker, hoë bloeddruk en ander siektes lei.

Gevaarlike eetgewoonte Moontlike siektes waartoe dit kan lei

Eet te veel vet en suiker Vetsug (om te vet te wees)

Hoë cholesterol lei tot hartsiektes

Eet te veel suiker en verwerkte kos Hoë bloedsuiker, lei uiteindelik tot diabetes/suikersiekte

Spysverteringsprobleme, lei uiteindelik tot kanker in die

Eet te veel verwerkte kos
dikderm

Eet te veel sout Hoë bloeddruk, wat beroertes en hartaanvalle kan veroorsaak

Eet te veel suiker en kos met Ernstige allergieë, probleme om te konsentreer en

preserveermiddels en kleurmiddels leerprobleme

2. Gee die leerders die volgende taak:

M Verbeel jou dit is nou 100 jaar later. Watter soort kos sal jy eet?
Waarom? Waar sal die kos vandaan kom, dink jy? Hoe voedsaam sal
dit wees? Teken en skryf om hiervan te vertel.

opnameresultate: hoë vlak van vetsug Wees versigtig om kos as

onder ouers en kinders ... “gesond” of “ongesond” te
beskryf, aangesien hierdie
hulle word jy’s reg, terme relatief is. Enige kos
tog so gou hulle raak by wat in oormaat geëet word,
kan tot gesondheidsprobleme
groot, nè? die dag meer
lei. Net so is kitskos nie sleg
soos ons. vir ons gesondheid as ons dit
net nou en dan eet nie.
Vergelyk liewer verskillende
soorte kos deur vrae soos die
volgende te vra: Watter soort
kos moet ons gereeld eet?
Watter soort kos moet ons net
soms eet? Watter soort kos
bevat baie vet? Watter soort
kos bevat baie vesel? Waarom
moet ons meer van hierdie
soort kos as van daardie soort
kos eet?

37
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 38

10 Eet ’n gebalanseerde dieet

Sleutelbegrippe Onderwysertaak
M Ons het kos nodig vir
energie, om te beweeg, om
te groei en om skade aan
Voorbereiding vir die assesseringstaak vir LU3
ons liggame te herstel. 1. Vra leidende vrae om uit te vind wat leerders weet, of verduidelik die
M Ons het ’n gebalanseerde punte tydens ’n bespreking. Voorbeelde van vrae wat jy kan vra, is:
dieet uit al drie
M Waar kry ons ons kos vandaan?
voedselgroepe nodig om
gesond te bly. M Wat het ons nodig uit ons kos?
M Ons het kos nodig wat vars M Watter soort kos gee ons die dinge wat ons nodig het?
en goed vir ons is en wat
M Waarom koop mense verwerkte kos?
nie sy voedingswaarde
gedurende verwerking M Wat is verwerkte kos? Wat word daarby gevoeg?
verloor het nie. M Waarom moet ons verwerkte kos vermy?
M Ons moet kies om die
M Wat laat jou ’n kosproduk wil koop?
gesondste kos vir ons
liggame te eet.

Die bespreking moet tot die volgende punte lei:

M Ons kry kos om te eet uit ons omgewing.
M Kos word stadig in jou maag verteer. Spysvertering stel glukosesuiker oor ’n lang
tydperk in jou bloed vry.
M Ons moet vars, voedsame kos eet wat so min moontlik verwerk is.
M Die meeste mense in stede koop hul kos by ’n winkel of supermark.
M Die meeste kos in winkels is verwerk en verpak sodat dit langer hou. Dit is ook
verwerk om dit lekkerder te laat smaak.
M Baie luukse kos en versnaperinge smaak lekker omdat vet, suiker en chemiese
geurmiddels daarby gevoeg is.
M Verwerkte kos kan vir ons liggame moeilik wees om te verteer, want dit bevat te min
van die stowwe wat ons liggame nodig het (vesel, minerale en vitamiene) en te veel
stowwe wat sleg vir ons liggame kan wees (vet, sout, suiker en chemikalieë).
M Kosvervaardigers moet inligting oor die bestanddele op die kosverpakking druk. Dit is
ons verantwoordelikheid om daardie inligting te lees en te gebruik.
M Aantreklike etikette en advertensies op verpakking kan beïnvloed watter soort kos
ons koop, maar dit is belangrik om te kyk wat in die kos is.
M Ons kan ons liggame gesond hou deur te kies om die kos te eet wat ons weet goed
vir ons is.
M Luukse kos is gewoonlik baie verwerk, het suiker of sout en vet daarby gevoeg en is
duur (byvoorbeeld sjokolade, baie ryk kaas, roomkoekies, lekkers, duur verwerkte
vleis soos salami).

2. Vra leerders om voorbeelde van kosverpakking en van verskillende soorte

kos wat hulle eet, saam te bring. Hulle moet die inligting op die
kosverpakking lees en dan besluit of hulle hierdie kos dikwels behoort te
eet of nie. Byvoorbeeld, op die broodsakkie op die volgende bladsy staan
daar die brood bevat al drie voedselgroepe en ’n paar chemikalieë; dus
kan hulle besluit brood is ’n produk wat goed is om dikwels te eet.

38
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 39

Leerdertaak
Assesseringstaak vir LU3
Maak beter koskeuses
A. Lees kosetikette
Werk in groepe. Maak voorbeelde van kosverpakking, prente van kos en voorbeelde van verskillende
soorte kos wat jy eet bymekaar. Hier is ’n voorbeeld van ’n broodsakkie en hoe om dit te lees.

Dit sê vir jou

hoeveel energie
die brood
bevat.

Die brood
bevat hierdie
stowwe.

Preserveer-
middels is
chemikalieë wat
keer dat brood
sleg raak.

Die
aanbevole
daaglikse toelating
(ADT) dui aan
hoeveel van elke stof ’n
persoon van ouer as
13 jaar per dag
behoort te eet.

39
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 40

B. Maak ’n plakkaat om gesonde en minder gesonde

koskeuses te vergelyk
1. Lees die kosverpakking wat jy gebring het om die volgende uit te
vind:
a) die kos se voedingswaarde
b) die voedselgroepe in die kos.
Gebruik ook die voedselgroepdiagram. Besluit of jy hierdie kos meer
gereeld of minder gereeld behoort te eet.
2. Voor jy jou kos op die plakkaat sit, vertel jou groep aan watter kant jy
dit gaan sit en waarom. Skryf langs elke soort kos die rede waarom jy
dink dit is gesond of minder gesond. Maak seker dat jy voorbeelde uit
die drie belangrikste voedselgroepe insluit.

C. Beantwoord elke vraag hieronder in ’n paragraaf

1. Waarom het ons ’n gesonde dieet vir ons liggame nodig?
2. Hoe kan jy jou eie dieet gesonder maak?

Voorgestelde riglyne vir die assessering van LU3

Assesseringstaak Assesseringskriteria: LU3

A. Maak ’n plakkaat om Die leerder moet die volgende doen:

gesonde en ongesonde
koskeuses te vergelyk
Om kode 4 (80%) te behaal
Aanbieding
I Lê die plakkaat duidelik uit.
I Skryf netjies en leesbaar.
I Gebruik aantreklike algehele aanbieding.
Inhoud
I Verskaf voorbeelde van kos uit al drie voedselgroepe.
I Gebruik minstens vyf relevante voorbeelde van gesonde en
ongesonde kos.
I Toon begrip van gesonde en ongesonde eetgewoontes.
I Verduidelik hul redes besonder logies en duidelik en toon volle
begrip van watter soorte kos hulle gereeld moet eet en watter
hulle moet vermy.

B. Skryf twee paragrawe om
die volgende te verduidelik:
I Waarom het ons ’n gesonde
dieet vir ons liggaam nodig I Sluit minstens drie relevante voorstelle in oor hoe om hul eie
I Hoe jy kan jou eie dieet
gesonder maak
Om kode 4 (80%) te behaal
I Toon begrip van die begrip van ’n gesonde dieet en die verband
daarvan met die lewensprosesse.
dieet te verbeter.
I Toon ’n persoonlike verantwoordelikheidsin en toewyding om hul
eie gesondheid op te pas deur die gesonde kos te kies en
ongesonde kos te vermy.

40
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 41

Idees vir
Vaslegging
1. Bespreek die volgende vrae met die klas:
projekte
M Waarom is dit ’n goeie idee om meer tradisionele kos te eet?
M Vind meer uit oor
’n kostuinprojek in M Waarom verwerk ons sommige kos?
jou omgewing en M Wat word gedurende verwerking uit kos verwyder of bygevoeg?
laat jou klas dit M Wat is luukse kos?
besoek. M Watter gesondheidsprobleme kan ons kry as ons luukse en verwerkte
M Begin ’n kostuin- kos eet?
projek by jou skool. M Wie moet besluit watter soort kos ons eet?
M Maak ’n verskil M Waarom is dit belangrik om ons kos noukeurig te kies?
deur maniere te M Hoe affekteer ons kos ons liggame?
kry om mense wat
nie genoeg kos het Uitbreidingsaktiwiteit vir LU3
nie, te help.
Lees die artikels op die volgende paar bladsye. Bespreek die volgende vrae
M Tree in verbinding met jou klas:
met organisasies
M Waarom geniet ons dit om luukse kos soos sjokolade, skyfies en lekkers te
soos SEED vir hulp
eet?
om ’n kostuin te
M Weet jy van enigiemand in jou gesin, familie of gemeenskap wat aan ’n
kweek.
Posbus 40
dieetverwante siekte ly? Watter nuttige voorstelle sal jy aan hom of haar
Philippi, 7781 kan gee?
Tel: 021-371 3180 M Weet jy van enigiemand in jou gesin, familie of gemeenskap wat nie
of 021-447 7686. genoeg kos het om te eet nie? Hoe kan jy hulle help?
M Watter voorstelle kan jy jou gesin gee oor hoe om goeie kos te kies wat
nie te duur is nie?
M Wat bring jy skool toe om te eet of watter eetgoed koop jy by die skool?
Is dit genoeg? Is dit gesond?
M Kry jou skool kos van die skoolvoedingskema? Indien wel, wat is dit? Is
dit gesond? Waarom?

Verwerkte kos bedreig stad se gesondheid

KAAPSTAD het ’n hoër voorkoms van verander. “Dit is siektes as gevolg van
leefstylverwante siektes as die meeste ander leefstyl,” sê Cooke.
stede in die land. ’n Studie van twee maande Baie mense trek vanaf die landelike
het bevind dat Kaapstad die hoogste gebiede na Kaapstad op soek na werk.
voorkoms van diabetes en die tweede Hierdie mense verander hul gesonde
hoogste voorkoms van hartsiekte en DIE HART- EN landelike dieet drasties wanneer hulle stad
beroerte in mans het. toe trek. Mense eet minder vars produkte in
Navorser Adam Cooke het ’n studie gelei BEROERTE- die stad omdat dit makliker is om verwerkte
waarin nege stede in Suid-Afrika bestudeer STIGTING kos te koop. Daar is ook minder grond
is. Polokwane in Limpopo was die wenner SUID-AFRIKA beskikbaar om jou eie kos te kweek.
met die minste leefstylgebaseerde siektes. Lunelle Arendse, ’n dieetkundige van die
Cooke het ontdek dat Kaapstad skokkende Hartstigting, sê dat diabetes dikwels die gevolg is van
gesondheidstatistiek het. Hy het gevind dat mense baie mense wat nie verantwoordelikheid vir hul gesondheid
swak eet en nie genoeg oefening doen nie. Hy sê dat neem nie en nie gesonde leefstylgewoontes kweek nie.
selfs mense wat vanaf landelike gebiede getrek het, hul
relatief gesonde dieet na ’n dieet met minder vesel Aangepas uit die Cape Argus, Maandag, 21 Nov. 2005

41
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 42

Isijabane Semifino Yembuya

(’n Mengsel van wildepampoenblare, pampoen en mielies)

1 klein pampoen, in blokkies gesny

140 g wildepampoenblare
250 g vars mielies, fyngemaak
2 brandrissies, fyngekap
750 ml water
sout na smaak

Kook die water. Voeg die pampoen, wildepampoenblare,

fyngemaakte mielies en brandrissies daarby. Kook tot
sag, roer elke nou en dan. Voeg sout by en laat ’n paar
minute prut. Bedien warm.
Uit: Suid-Afrikaanse inheemse kos (IndiZAFoods)

Luukse kos en siektes

BAIE MENSE verkies kos wat
verwerk is en baie vet en suiker
bevat omdat dit maklik
is om te eet en soet
smaak. Sjoko-
lade, skyfies,
koek en poeding,
beskuitjies en
lekkers smaak almal
soet. Dit is maklik om
te verteer en hoog in
kilojoules. Dit is ook
maklik om te eet omdat
dit reeds voorberei is. Dit is
egter gevaarlik om te veel
suikerige, vetterige kos te eet
omdat dit tot siektes soos die
volgende kan lei:
I vetsug – om gevaarlik oorgewig te
wees; kan tot ander siektes lei
I diabetes (suikersiekte) – wanneer
die liggaam nie die hoeveelheid
suiker in die bloed kan beheer nie
I hoë cholesterol en hartsiekte – die
liggaam stoor die vet in die are en
slagare, wat dit laat verstop; dit
kan tot hartaanvalle lei
I hoë bloeddruk – dit kan tot
beroertes en hartaanvalle lei
I allergieë – dit kan tot asma en
velprobleme lei en kan veroorsaak
word deur die eet van te veel
suiker, verwerkte wit meel en
chemiese preserveermiddels soos
sodiumbensoaat
I gedragsprobleme – die eet van te
veel suiker, verwerkte wit meel en
chemiese preserveermiddels en
geurmiddels soos tartrasien kan
tot hiperaktiwiteit en die
onvermoë om te konsentreer lei.
Kos wat hoog in vet en suiker is,
gee jou baie vinnig energie, maar na
’n rukkie voel jy weer moeg. Luukse
kos is baie verwerk. Dit kan
soms heerlik wees, maar
dit moenie die belang-
rikste deel van
jou dieet
vorm nie.
Baie
mense het
probleme
met kos.
Hierdie
probleme
affekteer dikwels jong
mense. Sommige jong
mense eet te veel (oor-
eet) en ander eet te min.
Mense wat te veel eet,
kan sekere kos eet om hulle te
troos wanneer hulle persoonlike
probleme ervaar. Sommige mense
eet baie suikerige, vetterige kos
wanneer hulle bedruk, eensaam of
bang is of nie goed oor hulleself voel
nie.
Dikwels probeer hulle om
hulleself beter te laat voel deur
versnaperinge, lekkers en kitskos te
eet. Sommige mense raak verslaaf
aan hierdie “trooskos”. Hierdie
verslawing raak ’n soort geeste-
siekte.

42
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 43

Die geheime
van Afrika-

D
vroue
ie regering het geld
beskikbaar gestel om ’n
resepteboek met die titel
Suid-Afrikaanse inheemse
kos te publiseer, wat resepte vir disse
uit alle streke van Suid-Afrika insluit.
Toe die Europese setlaars in Suid-
Afrika aangekom het, het hulle ontdek
dat die inheemse mense genees-
middels vir baie soorte siektes het.
Inheemse mense het ook geweet hoe
om doeltreffend te boer en hulle het
kennis van goeie voeding gehad.
Vandag besef navorsers dat vroue in
tradisionele gemeenskappe die natuur-
like hulpbronne om die huis bestuur,
byvoorbeeld die tuin. Vroue ken en
verstaan gewoonlik hul omgewing en
gebruik dit as ’n bron van tradisionele
geneesmiddels. Hulle is ook die
mense wat hierdie kennis lewendig
hou deur dit te gebruik en dit van
geslag na geslag oor te dra. In ’n
gemeenskap hou vroue gewoonlik die
kulturele tradisies lewendig. Ons sê
vroue is die bewakers van inheemse kennis.
Vandag besef baie mense dat inheemse kos baie
belangrik is. Mense van Afrika het eeue lank hul
gesinne gesond gehou deur die beskikbare kos en
natuurlike medisyne te gebruik. Swart vroue het
geleer wat die voedingswaarde van die kos is deur
dit vir hul gesinne te kook en resepte te gebruik
wat die stapelvoedsel van Afrika gevorm het.
In die verlede het die Europeërs nie besef dat
hierdie tradisionele Afrikakos baie voedsaam is
nie. Soos wat vetsug en dieetverwante siektes in
Suid-Afrika toeneem, is mense bekommerd dat
’n gesonde, tradisionele manier van eet besig is
om te verdwyn. Die resepteboek is daarop
gerig om tradisionele kos terug na ons tafels te
bring.
Aangepas uit die Mail & Guardian,
12–18 Aug. 2005

43
44
L&L Gr6 AFR

Voorgestelde werkskedule
LES 1 LES 2 LES 3 LES 4 LES 5
Aktiwiteit 1 Aktiwiteit 2 Aktiwiteit 3 Aktiwiteit 3 vervolg Aktiwiteit 3 vervolg
2/22/07

• Onderwyser stel die sewe
lewensprosesse bekend.
• Leerders skryf sinne en voer die
prosesse op.
• Onderwyser en leerders maak ’n
kopkaart oor plante en hul gebruike.
• Leerders kopieer kopkaart in hul boeke.
• Leerders vul ’n tabel in oor kos en
plante.
• Onderwyser help leerders om die
inligting oor sorg vir kosplante te lees.
• Leerders beantwoord vrae oor die • Onderwyser lees artikel oor GM voedsel.
leesstuk. • Vaslegging: klasbespreking.
• Onderwyser kontroleer antwoorde met
leerders.
8:41 AM

LES 6 LES 7 LES 8 LES 9 LES 10

Aktiwiteit 4 Aktiwiteit 5 Aktiwiteit 5 vervolg Aktiwiteit 5 vervolg Aktiwiteit 6
Page 44

• Onderwyser verduidelik Van Helmont se
eksperiment.
• Vaslegging: klasbespreking oor die
eksperiment.
• Onderwyser verduidelik fotosintese met
behulp van ’n diagram.
• Onderwyser berei leerders vir die
assesseringstaak voor.
Assesseringstaak vir LU2
• Leerders doen assesseringstaak vir LU2.
• Onderwyser maak tyd om terugvoering
oor die assesseringstaak te gee.
• Vaslegging: Leerders skryf ’n resep vir
fotosintese.
• Onderwyser verduidelik hoe om ’nn blaar
vir stysel te toets en demonstreer die
toets.
• Leerders toets groen blare vir stysel.
• Vaslegging: onderwyser vra vrae en lees
gedig oor kosfabrieke.

LES 11 LES 12 LES 13 LES 14 LES 15

Aktiwiteit 7
• Onderwyser verduidelik dat plante baie
stowwe maak en dat daardie kos ’n
mengsel van kosstowwe bevat.
• Leerders doen styseltoetse op
verskillende soorte kos.
Aktiwiteit 7 vervolg
• Leerders bring nog kos van die huis en
toets dit vir stysel.
• Vaslegging: klasbespreking.
Aktiwiteit 7 vervolg
Assesseringstaak vir LU1
• Onderwyser help leerders om vrae vir
ondersoek te bespreek.
• Leerders berei voor om hul opname te
doen.
• Leerders doen die taak een week later
om hulle tyd te gee om die opname te
doen.
Aktiwiteit 8
• Onderwyser lees die gedig “Dankie vir
my snytjie brood”.
• Leerders skryf hul eie “dankie”-gedig.
• Leerders sê hul gedigte op.
Aktiwiteit 9
• Onderwyser verduidelik gesonde kos en
die drie voedselgroepe.
• Leerders lees die resep vir ’n
tuisgemaakte maaltyd.
• Onderwyser verduidelik die voordele van
tuisgemaakte kos.

LES 16 LES 17 LES 18 LES 19 LES 20

Aktiwiteit 9 vervolg
• Onderwyser en leerders ontleed die
tuisgemaakte maaltyd.
• Leerders soek en kry ’n resep vir ’n
tradisionele dis in hul kultuur.
Aktiwiteit 9 vervolg
• Leerders bied hul resepte aan.
Aktiwiteit 9 vervolg Aktiwiteit 9 vervolg Aktiwiteit 9 vervolg
• Onderwyser stel die begrip van • Vaslegging: bespreking oor • Leerders bring die resultate van hul
verwerkte kos bekend. dieetverwante siektes. styselkosopname en trek grafieke van
• Leerders vergelyk ’n tuisgemaakte • Leerders teken en skryf oor kos in die hul resultate.
maaltyd met ’n kitskosmaaltyd. toekoms. • Leerders vul groepresultate in en trek ’n
groepgrafiek.

LES 21 LES 22 LES 23 LES 24 LES 25

Aktiwiteit 9 vervolg
• Leerders voltooi hul groepgrafieke.
• Leerders bespreek en beantwoord vrae.
Aktiwiteit 10
Assesseringstaak vir LU3
• Onderwyser verduidelik punte oor kos.
• Onderwyser help leerders om
kosverpakking te lees om
voedingsinligting te kry.
Aktiwiteit 10 vervolg Aktiwiteit 10 vervolg Aktiwiteit 10 vervolg
• Leerders bring kos en prente van die • Onderwyser gee terugvoering oor • Sommige leerders doen die
huis af. plakkate. uitbreidingstaak vir LU3.
• Leerders maak plakkaat oor goeie • Vaslegging: klasbespreking. • Onderwyser help ander leerders om alle
koskeuses. vorige werk af te handel.
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 45

AFDELING 2
Onderwyserhulpmiddels
Leerdertaakkaarte om te fotokopieer
Taakkaart 1 Wat doen alle lewende dinge en wat het hulle nodig? . . . . . . . . . . .46
Taakkaart 2 Watter soorte kos kry ons van plante? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Taakkaart 3 Sorg vir ons kosplante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Assesseringstaak vir LU 2
Verstaan die proses van fotosintese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
Taakkaart 4 Skryf ’n resep vir fotosintese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Taakkaart 5 Toets ’n groen blaar vir stysel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
Taakkaart 6 Toets verskillende soorte kos vir stysel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Assesseringstaak vir LU1
Ondersoek stapelvoedsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Taakkaart 7 Ontleed tuisgemaakte maaltye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60
Taakkaart 8 Vergelyk tuisgemaakte kos met verwerkte kos . . . . . . . . . . . . . . . . .63
Assesseringstaak vir LU3
Maak beter koskeuses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Taakkaart 9 Besin oor Die Lewe en Lewende Dinge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Inligting oor GM voedsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 68
Gedig in isiXhosa: Umnga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Storie: Dirkie Mens en Snytjie Brood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Onderrighulpmiddels vir fotosintese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73

45
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 46

TAAKKAART 1 Taakkaart om te fotokopieer

Leerder taak
Wat doen alle lewende dinge en wat het hulle nodig?
1. Voltooi die prent. Wat het my liggaam nodig om die lewensprosesse uit te voer?
Teken prente met byskrifte om die sewe lewensprosesse te toon.

Wat het my liggaam nodig om die lewensprosesse uit te voer?

eina!!!

46
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 47

Taakkaart 1 (vervolg) Taakkaart om te fotokopieer

2. Skryf sinne om te verduidelik wat jou liggaam nodig het om elke proses uit te voer.

BEWEGING
Bv. My liggaam moet kos eet en verteer vir energie.

....................................................................

....................................................................

RESPIRASIE
....................................................................

....................................................................

SINTUIGLIKHEID
....................................................................

....................................................................

....................................................................

GROEI
....................................................................

....................................................................

....................................................................

VOORTPLANTING
....................................................................

....................................................................

....................................................................

UITSKEIDING
....................................................................

....................................................................

VOEDING
....................................................................

....................................................................

....................................................................

47
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 48

TAAKKAART 2 Taakkaart om te fotokopieer

Leerdertaak Watter kos kry ons van plante?

Watter soort kos eet jy gereeld? Van watter plante kom hierdie kos?

Slaptjips, fyn aartappel

Brood

Slaai

Suikerriet

Kool

Lensies, boontjies of kekerertjies

Kakaoplant

Olie Teestruik

Spinasie

Ui

48
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 49

TAAKKAART 3 Taakkaart om te fotokopieer

Leerdertaak Sorg vir ons kosplante

Lees die inligting en beantwoord die vrae wat volg.

Kos vir ons liggame

Om gesond te bly, moet ons ’n gebalanseerde dieet eet. ’n Gebalanseerde
dieet bevat kos uit die belangrikste groepe. Die belangrikste voedselgroepe
is koolhidrate, proteïene, minerale en vitamiene, vette en olies, en vesel.
M Koolhidrate gee ons energie. Ons kry dit van styselagtige kos soos brood,
rys en aartappels.
M Proteïene help ons bene om te groei. Ons kry dit van kos soos vleis,
eiers, melk, boontjies en neute.
M Minerale en vitamiene kom voor in vrugte en groente. Dit help ons om
teen siektes te veg.
M Vette en olies help ons vel en hare om gesond te bly. Ons kry dit van
botter, margarien, olie en neute.
M Vesel help ons spysvertering. Dit is die harde deel van plante soos appels,
seldery en koring.
Stapelvoedsel
Regdeur die wêreld word die belangrikste kos wat mense eet, hul stapelvoedsel
genoem. Stapelvoedsel verskaf aan mense die belangrikste koolhidrate
(styselagtige kos) van hul dieet vir elke dag. Stapelvoedsel is styselagtige kos
wat ons energie gee. Sommige van die belangrike soorte stapelvoedsel in die
wêreld is rys, mieliemeel en koring. Op die meeste plekke eet mense die
stapelvoedsel wat die maklikste in hul omgewing groei. In Suid-Afrika is ons
stapelvoedsel mieliemeel, koring en aartappels. In Wes-Afrika is kassawe en jam
die stapelvoedsel. In Asië is rys ’n gewilde stapelvoedsel. Sorghum, hawer en
patats is ook soorte stapelvoedsel in sommige dele van die wêreld waar dit
groei. Mense wat in stede woon, kan ’n verskeidenheid soorte stapelvoedsel van
oor die hele wêreld in winkels koop en dit dan eet.
Gras voed die wêreld!
Amper al die stapelvoedsel kom van plante wat aan die grasfamilie
behoort. Mieliemeel, koring, rys, hawer, rog, gort en sorghum kom
almal van soorte grasse. Die suikerrietplant is ook ’n soort gras. Ons kry
ook ons vleis en melk indirek van gras omdat beeste, bokke en skape
almal gras vreet.
Tradisionele kossoorte
Tradisionele kossoorte kom van plaaslike gewasse. Boere versamel elke
jaar die saad van hul oes om dit die volgende seisoen weer te plant. Dit
help hulle om die spesifieke soort plant te laat aanhou. Sommige
tradisionele kossoorte groei wild en saai hulleself, byvoorbeeld
wildespinasie (umfino), maroelavrugte, turksvye, msobasoba-bessies,
suurvye en swartbessies groei almal wild. Tradisionele kossoorte kan aan ons
belangrike minerale en voedingstowwe verskaf. Die kos in winkels is nie so vars
nie. Wanneer kos verpak en vervoer word, verloor dit ’n groot deel van die
minerale en voedingstowwe daarin.

49
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 50

Taakkaart 1 (vervolg) Taakkaart om te fotokopieer

Leerdertaak
Verbeter die oes
Boere probeer dikwels die hoeveelheid kos wat hulle kan oes, verhoog. Hulle sit
mis of bemesting in die grond om hul gewasse mineraalsoute te gee. Hulle
gebruik ook chemikalieë om peste en siektes, wat die plante kan aanval, te
beheer. Ons almal is afhanklik van boere regdeur die wêreld om vir ons
kosplante te sorg.

Vrae
a) Wat is ’n stapelvoedsel?
b) Watter belangrike voedselgroep kom in alle stapelvoedsel voor? Waarvoor het
ons dit nodig?
c) Watter familie plante verskaf die meeste van die wêreld se stapelvoedsel?
d) Wat bedoel ons met ’n tradisionele soort kos?
e) Wat doen boere om die hoeveelheid kos wat hulle kan oes, te verhoog?
f) Noem ’n paar tradisionele kossoorte wat wild groei. Sê watter jy al geëet het.

50
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 51

Assesseringstaak vir LU2 Taakkaart om te fotokopieer

Verstaan die proses van fotosintese

A. Lees en bespreek

In die sonlig
Groen plante absorbeer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
van die son.

In die wortels
Die wortels neem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

en . . . . . . . . . . . . . . . . . uit die grond in die plant op.

Blare absorbeer die gas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Plante maak ’n soort kos wat . . . . . . . . . . . . . . . . . .

genoem word.

Dan verander die plante glukosesuiker na . . . . . . . . . .

sodat hulle dit kan stoor.

Blare skei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
in die lug af.

In die plant
Plante stoor die sonligenergie as kos (stysel) in hul

.......................................

In die omgewing

Mense en diere . . . . . . . . plante vir kos.

Mense en diere asem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . uit.

Mense en diere asem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . in.

51
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 52

Assesseringstaak vir LU2 (Vervolg)

B. Teken
Gebruik die tekening hieronder of maak jou eie om die proses van fotosintese
te verduidelik. Maak pyltjies op jou tekening om te wys:
M waarheen sonligenergie gaan
M waarheen water en mineraalsoute gaan
M waarheen koolsuurgas gaan
M waarheen suurstof gaan
M waar die plant glukosesuiker en stysel maak.

C. Skryf
Skryf ’n paar sinne om te verduidelik waarom fotosintese belangrik vir die lewe op aarde is.

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

52
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 53

TAAKKAART 4 Taakkaart om te fotokopieer

Leerdertaak Skryf ’n resep vir fotosintese

Verbeel jou jy is ’n ou plant wat aan ’n jong plant vertel hoe om stysel te maak.
’n Resep vir stysel
Hoe om glukose en stysel te maak
Bestanddele
Watter stowwe het jy nodig om hierdie kos te maak?

...........................................................................

...........................................................................

...........................................................................

...........................................................................

Metode
Watter stappe moet jy volg om die kos te maak?

1. .................................................................

2. .................................................................

3. .................................................................

4. .................................................................

5. .................................................................
Vrae
a) Wat bly oor na die plant glukose en stysel gemaak het?

...........................................................................

...........................................................................
b) Waarheen gaan hierdie stof wat oorbly en wie gebruik dit?

...........................................................................

...........................................................................

c) Waar maak die plant sy kos?

...........................................................................

...........................................................................

53
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 54

TAAKKAART 5 Taakkaart om te fotokopieer

Leerdertaak
Toets ’n groen blaar vir stysel VEILIGHEIDSMAATREËL!
Volg die instruksies in die diagramme hieronder. Moenie naby ’n oop vlam met
Beantwoord dan die vrae wat volg. etanol of brandspiritus werk nie.
Dit is hoogs ontvlambaar en kan ontplof.

1. Sit ’n blaar in ’n babakosflessie, bedek dit met

kookwater en los dit vir twee minute. Kookwater
vernietig die selle se membrane.

1
2. Sit die blaar in ’n babakosflessie en bedek dit met kook-
brandspiritus (of etanol). Die brandspiritus water
verwyder die groen chlorofil uit die blaar. Die blaar
babakosflessie
moet na ’n rukkie wit of bleekgroen en hard wees. 2&3
blaar
3. Sit die babakosflessie in ’n polistireenkoppie met
kookwater. warm water

brandspiritus
4. Doop die blaar in warm water. Warm water maak
die blaar weer sag.
polistireenkoppie
met kookwater
4
5. Sit die blaar op ’n vierkant waspapier (of
plastiekdeksel) en sit ’n druppel jodiumoplossing
5
daarop. Die jodium sal swart word waar daar stysel
doop in
teenwoordig is. warm water

Vrae jodiumoplossing
1. Leerders beantwoord die volgende vrae.

a) Het ons stysel gevind in die blare wat ons getoets het? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) Hoe het ons geweet dat daar stysel in die blaar was? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. ...............................................................

c) Wat doen jodium wanneer daar stysel teenwoordig is? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

................................................................

d) Waar maak plante hul kos? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

................................................................

54
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 55

TAAKKAART 6 Taakkaart om te fotokopieer

Toets verskillende soorte kos vir stysel

A. Maak voorspellings

1. Watter kleur is jou jodiumoplossing? ………………………………………………………………

2. Watter kleur sal jou jodium word wanneer jy dit op ’n styselagtige kos drup?

………………………………………………………………………………………………………

3. Maak ’n lys van die soorte kos wat jy dink stysel bevat.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

B. Toets verskillende soorte kos

1. Sit ’n klein monster van elke soort kos op ’n plastiekdeksel en maak seker dat
die verskillende soorte kos nie aan mekaar raak nie.
2. Toets elke kos met ’n druppel jodium. Moenie met die drupper aan die kos raak nie,
want dit kan die ander kosmonsters besmet.
3. Teken jou waarnemings in die tabel aan.

55
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 56

Assesseringstaak vir LU2 (Vervolg)

Kos Plant waarvan dit kom Kleur na jodium Is stysel
bygevoeg is teenwoordig?

Maizena/meelblom

Suiker

Kaas

Meelblom

Eierwit

Kookolie

Artappel

Gekookte bone

Brood

Rys

Hawermoutpap

Pasta

Piesang

Wortel

Ui

4. Was jou voorspellings reg? ………………………………………………………………

C. Skryf jou gevolgtrekking saam met jou onderwyser.

Wat ek uit hierdie eksperiment geleer het:
………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

56
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 57

Assesseringstaak vir LU2 Taakkaart om te fotokopieer

Leerdertaak Ondersoek stapelvoedsel

A. Bespreek vrae vir ondersoek
1. Wat maak ’n soort kos ’n stapelvoedsel?
2. Hoe het jy uitgevind watter kos stysel bevat?
3. Watter soorte kos weet jy bevat definitief stysel?
4. Hoe sal ons besluit watter van hierdie styselkos stapelvoedsel is? Skryf in jou groep ’n paar
vrae neer wat jy aan jou gesin kan vra sodat jy kan uitvind watter stapelvoedsel julle gereeld
eet.
5. Bespreek watter styselagtige kos jy self die meeste eet. Dit is jou stapelvoedsel.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

B. Doen ondersoek, versamel data en teken dit aan

1. Doen hierdie opname: Bring ’n paar soorte kos om te toets of dit koolhidrate is (stysel bevat).
Identifiseer wat jou gesin se stapelvoedsel is. Gee redes waarom jy dink dat dit ’n
stapelvoedsel is.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

2. Noudat jy weet watter soorte kos koolhidrate is (stysel bevat), doen jy ’n opname oor die
volgende kos met koolhidrate.
3. Tel hoeveel keer ’n dag jy elke soort kos met koolhidrate eet. Vul dan die tabel hieronder in.
Voeg nog reëls by indien jy nog plek nodig het.
4. Werk die totale hoeveelheid vir ’n week uit en teken dit in die tabel hieronder aan.

Marie se stapelvoedsel Hooveel keer per dag ek die kos eet

Stapelvoedsel Ma. Di. Wo. Do. Vr. Sa. So. Totaal
Aartappel
Rys
Mieliemeel
Brood
Pasta

57
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 58

Assesseringstaak vir LU1 Taakkaart om te fotokopieer

Leerdertaak 5. Toon jou bevindinge in ’n staafgrafiek.

Grafiek om te wys hoeveel keer ’n week ek elke styselkos eet

30
Totale getal keer wat ek elke dag styselagtige kos geëet het

25

20

15

10

0
Verskillende styselagtige soorte kos

6. Trek die tabel hieronder oor en vul dit vir jou groep in. Wys hoeveel keer ’n week elke persoon in
jou groep die soort kos met koolhidrate eet.
7. Trek ’n staafgrafiek vir elke groep van die totale aantal keer wat jou groep die verskillende soorte
kos eet.

Getal keer ’n week wat ek hierdie kos eet

Kos met koolhidraat

NAAM NAAM NAAM NAAM TOTAAL
(stysel)

Aartappel

Rys

Mieliemeel

Brood

Pasta

58
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 59

Assesseringstaak vir LU1 (vervolg)

Leerdertaak
Grafiek om te wys hoeveel keer ’n week ons groep elke styselkos eet

30
Totale getal keer wat ons groep elke dag kos geëet het

25

20

15

10

0
aartappel rys mieliemeel brood pasta
Styselagtige soorte kos

C. Evalueer en vertolk data

Bespreek hierdie vrae in jou groep en beantwoord dit dan op jou eie.
1. Verduidelik wat ons met stapelvoedsel bedoel.
2. Kyk na jul grafieke, vergelyk dit en besluit wat elke persoon se
stapelvoedsel is.
3. Is elke persoon se stapelvoedsel dieselfde? Gee redes.
4. Vergelyk die leerders in jou klas se soorte stapelvoedsel. Wat kan jy
oor die soorte stapelvoedsel in jou klas sê?
5. Hoe maklik was dit om te tel hoeveel keer gedurende die week jy
stapelvoedsel geëet het? Dink jy jy het akkuraat getel? Hoe kan jy
hierdie opname verbeter en dit akkurater maak?

59
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 60

TAAKKAART 7 Taakkaart om te fotokopieer

Leerdertaak Tuisgemaakte maaltye

A. Ontleed tuisgemaakte kos
1. Kyk na die kosenergietabel en die
drie voedselgroepe. Gebruik die
inligting in die tabel en die
diagram van die verskillende
’n Maaltyd van
voedselgroepe om jou te help om
stampmielies en boontjies
die tabel in te vul. (umngqusho onembotyi)

Bestanddele Voedselgroep(e) Energie Stowwe by die kos gevoeg

Stampmielies

Boontjies

Ui

Voedselgroepe

60
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 61

Taakkaart 7 (vervolg) Taakkaart om te fotokopieer

Kosenergietabel Leerdertaak
Kos Hoeveelheid Kilojoules (kJ)

Suiker, wit 1 teelepel 64

Witbrood 1 sny, 40 g 300

Konfyt 1 opskeplepel 557

Grondboontjiebotter 1 teelepel 123

Gaar boontjies 1/2 koppie = 85 g 437

Margarien 1 teelepel 152

Eier 1 gekook 379

Aartappel 1 groot gekook 293

Slaptjips in olie gebraai 1 klein porsie 955

Koeldrank 500 ml 900

Dieetkoeldrank 500 ml 0

Aartappelskyfies 1 pakkie 30 g 668

Hoender, in olie gebraai 1 boudjie 774

Pasteitjie, hoender 1 klein pasteitjie 2 431

Beskuitjie 1 suurlemoenroompie 300

Wit rys 1/2 koppie gaar 435

Mieliepap 1/2 koppie, styf (gaar) 463

Sjokolade (melk) 1 stafie, 100 g 2 241

Vleis (skaapbredie) 1/2 koppie 865

Spinasie 1/2 koppie = 85 g, gaar 82

Pampoen 100 g gekook 176

Olie 1 teelepel 184

Stampmielies 1/2 koppie gaar 485

Ui 1 gaar 46

61
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 62

Taakkaart 7 (vervolg) Taakkaart om te fotokopieer

Leerdertaak
B. Kos in die verlede, hede en toekoms
1. Vind uit watter soort kos jou ouers en oumas en oupas eers gemaak het. Praat
met mense in jou familie of in die gemeenskap en kry ’n resep van ’n
tradisionele dis in jou kultuur.
2. Skryf en teken die resep. Gebruik die volgende opskrifte:
M Naam van kos of dis
M Bestanddele
M Metode (wat om te doen).
3. Wys en vertel dan die kos en die resep. Sluit enige interessante besonderhede
in oor die kos en wanneer en hoe ’n mens dit eet.

Resep

.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................

62
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 63

TAAKKAART 8 Taakkaart om te fotokopieer

Leerdertaak Vergelyk ’n tuisgemaakte maaltyd en ’n

kitskosmaaltyd
A. Verwerkte kos en kitskos
1. Kyk na die voorbeeld van die kitskos in die prent.
2. Kry die verpakking van Weense worsies en ’n koeldrankblikkie. Kyk na
die bestanddele en vul die tabel in, soos jy vir die tradisionele kos
gedoen het. (Gebruik die kosenergietabel en die voedselgroepdiagram
om jou te help.)

Bestanddeel Voedselgroep Ander stowwe by kos gevoeg Beraamde

energiewaarde
in kilojoules per
enkelporsie

Tradisionele kos: stampmielies en boontjies

Stampmielies Groep 3 sout 485

Boontjies Groep 1 437

Ui Groep 2 46

Totale hoeveelheid energie per maaltyd 968 kJ

Verwerkte kos: worsbroodjie, Coke en slaptjips

Weense worsies

Tamatiesous

Wit rolletjie

Margarien

Slaptjips

Coke

Totale hoeveelheid energie per maaltyd 13 228 kJ

63
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 64

Taakkaart 7 (vervolg) Taakkaart om te fotokopieer

Leerdertaak
Groep 1: Proteïene – kos wat die liggaam ophou
Groep 2: Vitamiene en minerale – kos wat die liggaam beskerm
Groep 3: Koolhidrate, vette en olie – kos wat energie gee

C. Vergelyk die twee soorte maaltye

1. Watter maaltyd bevat al drie voedselgroepe?

.............................................
.............................................
2. In watter maaltyd is die meeste sout, suiker en chemikalieë bygevoeg?

.............................................
.............................................
3. Watter voedselgroep verskaf die meeste kilojoules in elke maaltyd?

.............................................
.............................................
4. Skryf sinne om hierdie twee maaltye te vergelyk.
Byvoorbeeld:
Die tuisgemaakte maaltyd word gemaak van kos waarby daar net sout gevoeg is, terwyl baie
chemikalieë by die kitskosmaaltyd gevoeg is.

.............................................
.............................................
.............................................
5. Watter maaltyd sal jy verkies? Waarom? Sal jy dit elke dag wil eet? Sal dit goed vir jou wees?
Verduidelik waarom of waarom nie.

.............................................
.............................................
.............................................

64
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 65

Assesseringstaak vir LU3 Taakkaart om te fotokopieer

Leerdertaak Maak beter koskeuses

A. Lees kosetikette
1. Werk in groepe. Maak voorbeelde van kosverpakking, prente van kos en
voorbeelde van verskillende soorte kos wat jy eet bymekaar. Hier is ’n voorbeeld
van ’n broodsakkie en hoe om dit te lees.

Dit sê vir jou

hoeveel energie
die brood
bevat.

Die brood
bevat hierdie
stowwe.

Preserveer-
middels is
chemikalieë wat
keer dat brood
sleg raak.

Die
aanbevole
daaglikse toelating
(ADT) dui aan
hoeveel van elke stof ’n
persoon van ouer as
13 jaar per dag
behoort te eet.

65
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 66

Assesseringstaak vir LU3 (vervolg)

Leerdertaak
B. Maak ’n plakkaat om gesonder en minder gesonde
koskeuses te vergelyk
1. Lees die kosverpakking wat jy gebring het om die volgende uit te vind:
a) die kos se voedingswaarde
b) die voedselgroepe in die kos.
Gebruik ook die voedselgroepdiagram. Besluit of jy hierdie kos meer gereeld of minder gereeld
behoort te eet.
2. Voor jy jou kos op die plakkaat sit, vertel jou groep aan watter kant jy dit gaan sit en waarom.
Skryf langs elke soort kos die rede waarom jy dink dit is gesond of minder gesond. Maak seker
dat jy voorbeelde uit die drie belangrikste voedselgroepe insluit.

C. Beantwoord elke vraag hieronder in ’n paragraaf

1. Waarom het ons ’n gesonde dieet vir ons liggame nodig?

.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
2. Hoe kan jy jou eie dieet gesonder maak?

.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................

66
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 67

TAAKKAART 9 Taakkaart om te fotokopieer

Leerdertaak Besin oor Die Lewe en Lewende Dinge

1. Skryf en teken om te vertel oor enigiets wat jy interessant in hierdie werk oor
Die lewe en lewende dinge gevind het.
2. Verduidelik waarom dit interessant vir jou was.
3. Skryf ’n paar vrae oor enigiets in Die lewe en lewende dinge waaroor jy graag
meer sal wil weet.

.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................

67
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 68

Inligting oor GM voedsel

Wat is GM voedsel?
Geneties gemanipuleerde (GM) plante is plante wat wetenskaplikes ontwikkel het
deur die DNS (die chemikalieë in die selle wat genetiese inligting verskaf) in plante
en diere te verander. Byvoorbeeld, party visse het DNS wat hulle help om in baie
koue toestande te kan lewe. Wetenskaplikes het tamaties met van hierdie vis-DNS
ontwikkel sodat die tamaties nie deur ryp beskadig word nie. Wetenskaplikes
moedig boere regdeur die wêreld aan om GM plante te gebruik. Die wetenskaplikes
sê wat GM voedsel boere sal help om die hoeveelheid kos wat hulle kan lewer, te
vermeerder.

Probleme met GM voedsel

M Die wetenskaplikes is in diens van baie groot maatskappye om hul navorsing te
doen. Wanneer hulle die GM saad ontwikkel het, verkoop hulle dit teen baie hoë
pryse aan boere.
M GM saad is gewoonlik baie duur. Die wetenskaplikes verander die plant sodat die
plante nie goeie saad van hul eie lewer nie. Die boere moet dus elke jaar nuwe
saad koop en op hierdie manier verdien die saadmaatskappy meer geld.
M Die gesaaides is sterk (hulle bied goed weerstand teen peste en siektes); dus
vaar hulle beter as ander plaaslike plante, wat veroorsaak dat ander plaaslike
plantsoorte uitsterf.
M Plaaslike insek- en dierbevolkings kan beskadig raak as die GM voedsel nie goed
vir hulle is om te eet nie.
M Nog ’n probleem is dat die boere dikwels ophou om tradisionele plante te
kweek. Al lewer sommige tradisionele plante nie so ’n goeie oes nie, is hulle
soms beter in staat om by klimaatveranderinge soos droogtes aan te pas. Mense
voel dat dit belangrik is om aan te hou om baie van die tradisionele plante te
kweek sodat dit in die toekoms gebruik kan word as die klimaat verander.
M Ons is nie seker of GM voedsel veilig is om te eet nie. In baie ontwikkelde lande
weier mense om GM voedsel te eet in geval dit siektes kan veroorsaak.
Saadmaatskappye probeer dan die saad wat die ontwikkelde lande nie wil hê
nie, aan minder ontwikkelde lande verkoop.

68
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 69

69
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 70

70
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 71

71
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 72

72
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 73

73
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 74

74
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 75
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 76

AFDELING 3
Uittreksels uit die Nasionale Kurrikulumverklaring vir Natuurwetenskappe
Graad R-7 ...................................................................................................................................76
Kernkennis en -begrippe vir Die lewe en lewende dinge (NKV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77-81
Leeruitkomste en assesseringstandaarde (NKV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82-87

76
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 77
16 .................................................................
Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R–9 (Skole)
KERNKENNIS EN -BEGRIPPE VIR DIE LEWE EN LEWENDE DINGE
Lewensprosesse en
Gesonde Leefwyse
Samevattende stelling:
Lewende dinge, met
inbegrip van mense en
onsigbare organismes, kan
in terme van lewens-
prosesse, funksionele
eenhede en stelsels verstaan
word.
1 Baie van ons liggaams-
dele, soos ledemate, kop,
oë, ore, voete, stem oor-
een met dele van diere,
en in baie gevalle
gebruik diere dit vir die-
selfde doeleindes as ons.
2 Diere en plante het
soortgelyke behoeftes as
ons ten opsigte van kos,
water en lug.
1 Groen plante produseer
hul eie voedsel en groei
deur water en stowwe
uit die lug en grond te
gebruik. Ligenergie is
nodig om hierdie
eenvoudige stowwe in
voedsel en plant-
materiaal te verander.
Groen plante is die
enigste organismes wat
Kernkennis en -begrippe vir Die Lewe en Lewende Dinge
Interaksie in Omgewings
Samevattende stelling:
Organismes in ekosisteme is
vir hul oorlewing afhanklik
van die teenwoordigheid
van abiotiese faktore en van
hul verwantskap met ander
organismes.
Grondslagfase
3 Ons is afhanklik van
plante en diere vir kos.
Ons teel sekere diere en
kweek sekere plante as
gewasse.
4 Ons sien kulturele
diversiteit in die soorte
kos waarvan mense hou.
5 Party diere, soos vlieë
en bosluise, dra kieme
wat mense kan siek
maak.
Intermediêre Fase
5 Diere kan nie hul eie
voedsel maak nie; dus
eet baie diere plante
terwyl sommige diere
ander diere eet. Alle
diere is uiteindelik
afhanklik van groen
plante vir hul voedsel.
Biodiversiteit,
Verandering en
Kontinuïteit
Samevattende stelling: Die
enorme diversiteit van
lewensvorme kan verstaan
word in terme van ’n
geskiedenis van verandering
in omgewings en in
eienskappe van plante en
diere regdeur die wêreld
oor miljoene jare heen.
6 Daar is ’n groot verskei-
denheid plante en diere
wat interessante sigbare
verskille het, maar ook
ooreenkomste
waarvolgens hulle
gegroepeer kan word.
7 Plante en diere verander
soos hulle groei, soos die
jare verbygaan en soos
die seisoene verander.
10 Nuwe plante kan uit
sommige dele van ’n
ouerplant groei. Dit
word vegetatiewe
voortplanting genoem
en daarvoor is saad nie
nodig nie. Die nuwe
plante het almal die
eienskappe van die
ouerplant.
77
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 78
.................................................................
Lewensprosesse en
Gesonde Leefwyse
voedsel in hul eie
liggame kan produseer.
2 Lewende dinge het
voedsel nodig vir
energie, om te beweeg,
om te groei en skade
aan hul liggame
(“weefsels”) te herstel.
Diere, insluitend mense,
het ’n spysvertering-
stelsel om voeding-
stowwe uit voedsel te
kry. Mense het ’n
gebalanseerde dieet uit
spesifieke voedsel-
groepe nodig om gesond
te bly.
3 Alle lewende dinge kan
op verskillende maniere
op hul omgewing
reageer: diere, insluitend
mense, het gespesiali-
seerde sintuie.
Kernkennis en -begrippe vir Die Lewe en Lewende Dinge
78
Interaksie in Omgewings
Intermediêre Fase
6 Ekosisteme is selfonder-
houdende gebiede waar
’n wye verskeidenheid
plant- en diersoorte leef
en voortplant. Hulle is
afhanklik van mekaar
en van die nielewende
omgewing. Die lewe en
voortplanting van al die
organismes in ’n eko-
sisteem is afhanklik van
die voortdurende groei
en voortplanting van
plante.
7 Organismes se habitat is
die plek waar hulle kos
kry, wegkruip, kleintjies
kry en, in baie gevalle,
die kleintjies beskerm
totdat die kleintjies ’n
beter kans op oorlewing
het. Diersoorte leef in ’n
verskeidenheid sosiale
patrone in hul habitat
(alleen, saam met ’n
lewenslange maat, of in
troppe of kolonies).
8 Ekosisteme is van die
grond afhanklik. Grond
word deur natuurlike
prosesse van rotse en
dooie plant- en
diermateriaal gevorm.
Dit neem egter ’n baie
lang tyd om te vorm.
Stowwe wat deur plante
uit die grond opgeneem
word, moet vervang
word om die vrugbaar-
heid van die grond in
17
Natuurwetenskappe
Biodiversiteit,
Verandering en
Kontinuïteit
11 Geslagtelike voort-
planting is die proses
waardeur twee
individuele plante of
diere ’n ander geslag
individue produseer.
Die volgende geslag
individue lyk soos die
ouers, maar hulle verskil
altyd effens van die
ouers of van mekaar
(“variasie”).
12 Suid-Afrika het ’n ryk
fossielrekord van diere
en plante wat baie
miljoene jare gelede
gelewe het. Baie van
hierdie diere en plante
was anders as dié wat
ons vandag sien. Party
hedendaagse plante en
diere toon sterk ooreen-
komste met fossiele van
oeroue plante en diere.
Ons lei uit die
fossielrekord en ander
geologiese waarnemings
af dat die diversiteit van
lewende dinge,
natuurlike omgewings
en klimaatstoestande
lank gelede anders was.
(Skakel met fossiele in
Die Aarde en die
Ruimte.)
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 79

18 .................................................................

Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R–9 (Skole)

Lewensprosesse en Interaksie in Omgewings Biodiversiteit,

Gesonde Leefwyse Verandering en
Kontinuïteit
Intermediêre Fase

4 Lewende dinge kan stand te hou. (Skakel

hulself beweeg; diere,
insluitend mense, kan
hulself van plek tot plek
beweeg. Baie soorte
diere beweeg hulself
deur middel van spiere
wat aan een of ander
soort skelet, binne of
buite die liggaam,
vasgeheg is.
met grond in Die Aarde
en die Ruimte.)
9 Water speel ’n belang-
rike rol in ekosisteme
deurdat dit sowel plant-
as dierelewe onderhou.
Industriële, landbou- en
huishoudelike bedrywig-
hede kan ’n ernstige
impak hê op die gehalte
en hoeveelheid van die
water wat in ’n gebied
beskikbaar is. (Skakel
met Die Aarde en die
Ruimte.)

Senior Fase

1 Mense ondergaan fisieke 10 Menslike voortplanting 16 Die nakomelinge van

veranderinge soos hulle
ouer word. Puberteit
beteken dat die liggaam
gereed is vir geslagtelike
voortplanting.
2 Menslike voortplanting
begin met die saam-
smelting van geslagselle
van die moeder en
vader. Dié selle dra die
patrone van sommige
eienskappe van albei.
3 Bevrugting word gevolg
deur ’n reeks verande-
rings in die moeder se
liggaam, en gedurende
hierdie tydperk kan die
toekomstige gesondheid
van die ongebore kind
geraak word.
is meer as bevrugting en
geboorte; dit vereis dat
volwassenes kinders
grootmaak, wat oordeel
en waardes vereis, en
gewoonlik afhang van
die gedrag van ander
mense in ’n gemeenskap
en omgewing.
11 Elke dierspesie toon
spesifieke gedrag wat
hulle in staat stel om
kos te kry, ’n maat te
vind, voort te plant,
kleintjies groot te maak,
in ’n bevolking van
dieselfde spesie te lewe,
of van bedreigings in die
bepaalde omgewing te
ontsnap. Hierdie
organismes verskil in
geringe mate van hul
ouers en gewoonlik van
mekaar. Dit word varia-
sie in ’n spesie genoem.
17 Natuurlike seleksie ver-
oorsaak dat daardie
individue van ’n spesie
wat nie die eienskappe
besit wat hulle in staat
sou stel om suksesvol in
hul omgewing te oorleef
en voort te plant nie,
doodgaan. Individue wat
die nodige eienskappe
het, plant suksesvol
voort en party van hul
nakomelinge besit
daardie suksesvolle
eienskappe. Natuurlike

Kernkennis en -begrippe vir Die Lewe en Lewende Dinge

79
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 80
Lewensprosesse en
Gesonde Leefwyse
4 Kennis van hoe om die
oordrag van seksueel
oordraagbare siektes,
insluitend die MI-virus, te
voorkom, moet deur
gedragskeuses gevolg
word.
5 Groen plante gebruik
sonenergie, water en
koolstofdioksied uit die
lug om voedsel deur
fotosintese te vervaardig.
Dié chemiese reaksie
vorm die kern van die
vermoë van alle
organisme om op die
aarde te oorleef.
6 Diere, insluitend mense,
benodig proteïen, vet,
koolhidrate, minerale,
vitamiene en water.
Voedsel wat ingeneem
word, word in die liggaam
deur die ingewande
geabsorbeer.
Surplusvoedsel word as
vet of koolhidrate gestoor.
Kernkennis en -begrippe vir Die Lewe en Lewende Dinge
80
Interaksie in Omgewings
Senior Fase
waartydens die spesie-
bevolking in dieselfde
omgewing gewoon het.
12 Alle organismes het
aanpassings ontwikkel om
in hul habitat te oorleef
(soos aanpassings om hul
waterbalans te bewaar, om
die soort kos wat hulle
nodig het te vind en te eet,
en aanpassings vir
voortplanting, beskerming
of ontsnapping van
roofdiere).
13 ’n Ekosisteem onderhou
talle voedselkettings en
daar is mededinging
tussen verskillende
individue en bevolkings.
Suid-Afrika het sekere
ekosisteme wat buiten-
gewone biodiversiteit
bevat. Alle gebruike van
hierdie gebiede moet op
beginsels van volhoubare
ontwikkeling gebaseer
wees.
14 Besoedeling meng in met
natuurlike prosesse wat
die interafhanklikheid en
diversiteit van ’n
ekosisteem onderhou.
Natuurwetenskappe
Biodiversiteit,
Verandering en
Kontinuïteit
wanneer die omgewing
verander; dit kan daartoe
lei dat die spesie uitsterf.
18 Variasies in menslike
biologiese eienskappe
soos velkleur en lengte is
gebruik om groepe mense
te kategoriseer. Hierdie
biologiese verskille dui
nie op verskille in die
natuurlike vermoëns van
die betrokke groepe nie.
Sulke kategorisering van
groepe volgens biologiese
verskille is nóg
wetenskaplik geldig nóg
presies; dit is ’n sosiale
beskouing.
19 Biodiversiteit stel eko-
sisteme in staat om lewe
te onderhou en van
veranderings aan die
omgewing te herstel.
Verlies aan biodiversiteit
affekteer die kapasiteit
van ekosisteme en die
aarde om lewe te
onderhou. Klassifikasie is
’n manier om die groot
diversiteit van organismes
te organiseer en dit
makliker te maak om dit
te bestudeer. Die twee
hoofkategorieë diere is die
gewerweldes en ongewer-
weldes. Onder die
gewerweldes is daar vyf
klasse: amfibieë, voëls,
visse, reptiele en
soogdiere.
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 81

Lewensprosesse en Interaksie in Omgewings Biodiversiteit,

Gesonde Leefwyse Verandering en
Kontinuïteit
Senior Fase

7 Diere, insluitend mense, 15 Baie biologiese verande- 20 Menslike aktiwiteite, soos

het ’n sirkulasiestelsel wat
die hart, are, slagare en
kapillêre bloedvate insluit.
Dit vervoer voeding-
stowwe en suurstof na alle
dele van die liggaam en
verwyder afvalprodukte.
Suurstof wat deur die
asemhalingstelsel voorsien
word, reageer met voe-
dingstowwe om energie
vry te stel. (Skakel met
Energie en Verandering.)
8 Alle lewende dinge,
insluitend mense, beskik
oor middele om van
afvalprodukte wat
gedurende lewensprosesse
geproduseer word, ontslae
te raak. Water speel ’n
belangrike rol in hierdie
proses.
9 ’n Groot deel van lewende
dinge bestaan uit water, en
hul gesondheid hang af
van water wat op
verskillende maniere deur
hul liggaam vloei.
Strukture soos die niere,
vel of mond vervul hierdie
funksie.
rings, insluitend ontbin-
ding en herwinning van
materie in ekosisteme en
menslike siektes, word
veroorsaak deur klein
organismes wat vinnig
voortplant.
21 Natuurlike gebeurtenisse
22 Die sel is die basiese
die inbring van
indringerspesies, habitat-
vernietiging,
bevolkingsgroei en oor-
matige verbruik, lei tot ’n
verlies aan biodiversiteit.
Dit word duidelik
wanneer meer spesies
bedreig raak, of uiteinde-
lik uitsterf.
veroorsaak ook dat spesies
uitsterf. Massa-
uitsterwings het in die
verlede plaasgevind, wat
ons laat dink dat enorme
omgewingsverandering
moontlik plaasgevind het.
Hierdie veranderings het
egter baie stadig gebeur,
in vergelyking met die
vinnige tempo waarteen
mense plant- en diersoorte
kan uitroei. (Skakel met
Die Aarde en die
Ruimte.)
eenheid van die meeste
lewende dinge. ’n
Organisme kan uit een of
baie selle ontwikkel. Selle
gaan self voort met
lewensprosesse soos
voeding, respirasie,
uitskeiding en voort-
planting, wat die lewe van
die organisme as geheel
onderhou.

81
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 82

8 ..................................................................

Leeruitkoms 1: Wetenskaplike Ondersoek

Die leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike verskynsels te reageer, en om
binne die konteks van wetenskap, tegnologie en die omgewing verbande te ondersoek en probleme op te los.

Graad R-vlak Graad 1-vlak Graad 2-vlak Graad 3-vlak Graad 4-vlak

Beplanning van ondersoek

Leerder dra by tot Leerder beplan ’n Leerder beplan ’n Leerder gebruik Leerder dra idees
die beplanning ondersoek ondersoek as deel die materiaal wat oor bekende
van ’n ondersoe- onafhanklik. van ’n groep. deur die groep ge- situasies,
kende aktiwiteit. kies is om die behoeftes of
groep se plan te materiaal by en
kommunikeer. identifiseer
interessante
aspekte wat tot
ondersoek kan lei.

Uitvoering van ondersoek en versameling van data

Leerder neem deel Leerder neem onaf- Leerder neem onaf- Leerder neem kon- Leerder ondersoek
aan beplande hanklik deel aan ’n hanklik of as deel struktief aan die die moontlikhede
aktiwiteit. beplande aktiwiteit. van ’n groep deel aktiwiteit deel en in beskikbare
aan beplande verstaan die doel materiaal en vind
aktiwiteit. daarvan. uit hoe dit gebruik
kan word.

Evaluering van data en kommunikasie van bevindings

Leerder dink en Leerder dink oor Leerder wys en ver- Leerder verduidelik Leerder praat oor
praat oor wat wat gedoen is en sê duidelik wat beplan en dink na oor waarnemings en
gedoen is. wat uitgevind is. is en hoe dit gedoen watter optrede be- stel moontlike
is. plan is en of dit skakels met ander
moontlik was om situasies voor.
hierdie plan uit te
voer.

82
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 83

.................................................................. 9

Graad 5-vlak Graad 6-vlak Graad 7-vlak Graad 8-vlak Graad 9-vlak

Beplanning van ondersoek

Leerder lys, met Leerder help om Leerder beplan Leerder identifiseer Leerder beplan ’n
bystand, wat fokusvrae vir eenvoudige toetse faktore wat in prosedure om
bekend is oor ondersoek duidelik en vergelykings en ondersoek in ag voorspellings of
bekende situasies te maak en beskryf dink na oor hoe om geneem moet word hipoteses te toets,
en materiaal en die soort inligting dit billik te maak. en beplan maniere met beheer van ’n
stel vrae vir wat benodig sal om data daaroor te steurende
ondersoek voor. word om die vraag versamel, oor ’n veranderlike.
te beantwoord. verskeidenheid
waardes heen.

Uitvoering van ondersoek en versameling van data

Leerder voer Leerder voer Leerder organiseer Leerder versamel en Leerder dra by tot
instruksies en eenvoudige toetse en gebruik toerus- teken inligting aan, stelselmatige
prosedures uit wat of opnames uit en ting of bronne om so akkuraat as wat dataversameling
’n klein aantal teken waarnemings inligting te versamel toerusting toelaat en ten opsigte van
stappe behels. of reaksies aan. en aan te teken. ondersoekdoeleindes akkuraatheid,
vereis. betroubaarheid en
die nodigheid om
’n veranderlike te
beheer.

Evaluering van data en kommunikasie van bevindings

Leerder doen Leerder bring Leerder veral- Leerder dink na oor Leerder soek
verslag oor die waarnemings en gemeen ten opsigte die mate waarin patrone en
groep se prosedure reaksies in verband van die relevante die gevolgtrekkings tendense in die
en die resultate met die fokusvraag. aspek en beskryf wat bereik is, data wat versamel
wat verkry is. hoe die data die redelike antwoorde is en veralgemeen
veralgemening op die fokusvraag ten opsigte van
steun. van die ondersoek eenvoudige
is. beginsels.

83
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 84

Leeruitkoms 2: Konstruksie van Wetenskapkennis

Die leerder ken, interpreteer en pas wetenskaplike, tegnologiese en omgewingskennis toe.

Graad 4-vlak Graad 5-vlak Graad 6-vlak

Onthou van betekenisvolle inligting wanneer benodig

Leerder gebruik, ten minste, eie Leerder gebruik, ten minste, eie Leerder beskryf, ten minste, die
vlotste taal om voorwerpe, vlotste taal om kenmerke van kenmerke wat een kategorie dinge
materiaal en organismes te noem voorwerpe, materiaal en van ’n ander onderskei.
en te beskryf. organismes te noem en te beskryf.

Kategorisering van inligting om kompleksiteit te verminder en patrone te soek

Leerder sorteer voorwerpe en Leerder skep eie kategorieë Leerder kategoriseer voorwerpe
organismes na aanleiding van ’n voorwerpe en organismes en en organismes na aanleiding van
sigbare eienskap. verduidelik eie reël vir twee veranderlikes.
kategorisering.

Interpretasie van inligting

(Daar is geen verdere assessering- (Daar is geen verdere assessering- Leerder interpreteer, ten minste,
standaarde vir hierdie leeruitkoms standaarde vir hierdie leeruitkoms inligting deur alternatiewe vorme
in graad 4 nie.) in graad 5 nie.) van dieselfde inligting te gebruik.

Toepassing van kennis op probleme wat nie eksplisiet onderrig word nie
(Daar is geen verdere assessering- (Daar is geen verdere assessering- (Daar is geen verdere assessering-
standaarde vir hierdie leeruitkoms standaarde vir hierdie leeruitkoms standaarde vir hierdie leeruitkoms
in graad 4 nie.) in graad 5 nie.) in graad 6 nie.)

84
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 85
Graad 7-vlak
Onthou van betekenisvolle inligting wanneer benodig
Leerder onthou, ten minste,
definisies en komplekse feite.
Kategorisering van inligting om kompleksiteit te verminder en patrone te soek
Leerder vergelyk kenmerke van
verskillende kategorieë voorwerpe,
organismes en gebeurtenisse.
Interpretasie van inligting
Leerder interpreteer inligting deur
kernidees in die teks te
identifiseer, patrone in
aangetekende data te vind en
gevolgtrekkings te maak uit
inligting in verskeie vorme
(bv. prente, diagramme en
geskrewe teks).
Toepassing van kennis op probleme wat nie eksplisiet onderrig word nie
Leerder pas konseptuele kennis
toe deur ’n begrip wat onderrig is
met ’n variasie van ’n soortgelyke
situasie in verband te bring.
Graad 8-vlak
Leerder onthou, ten minste,
prosedures, prosesse en
komplekse feite.
Leerder pas klassifikasiestelsels op
bekende en onbekende voorwerpe,
gebeurtenisse, organismes en
materiaal toe.
Leerder interpreteer inligting deur
getabuleerde data na grafieke te
verander, deur data van grafieke
af te lees en deur voorspellings na
aanleiding van patrone te maak.
Leerder pas konseptuele kennis
op ietwat onbekende situasies toe
deur na gepaste begrippe en
prosesse te verwys.
Graad 9-vlak
Leerder onthou, ten minste,
beginsels, prosesse en modelle.
Leerder pas veelvuldige
klassifikasies op bekende en
onbekende voorwerpe,
gebeurtenisse, organismes en
materiaal toe.
Leerder interpreteer inligting deur
lyngrafieke na teksbeskrywings te
verander, en omgekeerd, deur uit
patrone in tabelle en grafieke te
ekstrapoleer om te voorspel hoe
een veranderlike sal verander,
deur verbande tussen verander-
likes in tabelle en grafieke te
identifiseer, en deur moontlike
verbande tussen veranderlikes te
hipoteseer (veronderstel).
Leerder pas beginsels toe en bring
relevante begrippe in verband
met mekaar om oplossings vir
ietwat onbekende probleme te
ontwikkel.
85
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 86

Leeruitkoms 3: Wetenskap, die Samelewing en die Omgewing

Die leerder is in staat om begrip van die onderlinge verband tussen wetenskap en tegnologie,
die samelewing en die omgewing te toon.

Graad 4-vlak Graad 5-vlak Graad 6-vlak

Begrip van wetenskap en tegnologie in die konteks van geskiedenis en inheemse kennis
Leerder beskryf hoe plaaslike Leerder identifiseer maniere Leerder beskryf ooreenkomste in
inheemse kulture wetenskaplike waarop produkte en tegnologie uit probleme en oplossings in eie en
beginsels en tegnologiese ander tye en kulture aangepas is. ander samelewings in die hede,
produkte vir spesifieke doeleindes die verlede en moontlik in die
gebruik het en steeds gebruik. toekoms.

Begrip van die impak van wetenskap en tegnologie op die omgewing en op mense se lewens
Leerder identifiseer kenmerke van Leerder identifiseer die positiewe Leerder stel maniere voor om
tegnologiese toestelle rondom hom en negatiewe uitwerking van tegnologiese produkte en
of haar, en sê wat die doel en nut wetenskaplike ontwikkelings of prosesse te verbeter en om die
daarvan is. tegnologiese produkte op die negatiewe uitwerking daarvan op
gehalte van mense se lewens die omgewing te verminder.
en/of die omgewing.

Herkenning van vooroordeel in wetenskap en tegnologie wat mense se lewens raak

Leerder identifiseer probleme wat
sommige mense moontlik met die
gebruik van tegnologiese toestelle
kan hê.
Leerder beskryf die uitwerking
wat ’n gebrek aan toegang tot
tegnologiese produkte en dienste
op mense het.
Leerder stel maniere voor waarop
tegnologiese produkte en dienste
toeganklik gemaak kan word vir
diegene wat tans daarvan
uitgesluit is.

86
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 87

87
L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 88

WESTERN CAPE PRIMARY SCIENCE

PROGRAMME TRUST (PSP)
Die PSP is ’n indiens-onderwysorganisasie wat laerskoolonderwysers in die veld van die
Natuurwetenskappe en verwante leerareas ondersteun, veral in township-laerskole in
die Wes-Kaap. Ons is gebaseer by die Edith Stephens Wetland Park, Philippi, naby talle
benadeelde gemeenskappe op die Kaapse Vlakte.
Die PSP is reeds sedert 1984 bedrywig en het ’n uitstekende verhouding ontwikkel met
’n kern van 200 laerskole uit al die township-gebiede, insluitend die plattelandse
gebiede van die Boland en Weskus. Meer as 1 050 onderwysers van graad 4 tot 7 en
126 000 kinders het reeds by die werk van die PSP gebaat.
Die PSP werk in ’n omgewing waar die meeste onderwysers en leerders ’n tweede taal
moet gebruik. Ons werk dus ook aan die ontwikkeling van leerders se
kommunikasievaardighede terwyl ons op wetenskapverwante leerareas en die
omgewing fokus.
Die PSP werk tans met ’n span van nege personeellede.

Kontakbesonderhede
Western Cape Primary Science Programme (PSP)
Edith Stephens Wetland Park
Lansdowneweg
Philippi
7785
Posbus 24158
Lansdowne
7779
Tel: (021) 691 9039; Faks: (021) 691 6350
e-pos: info@psp.org.za; webtuiste: www.psp.org.za
NPO: 015-822
Registrasienommer: IT2806/99