Professional Documents
Culture Documents
RUIMTE Graad 7
AKTIWITEITE
Aktiwiteit 1
Watter vorm is
ons Aarde?
Aktiwiteit 2
Waar op Aarde is
die land, die water
en die lug?
Aktiwiteit 3
Vind meer uit oor
die Aarde se
atmosfeer
Aktiwiteit 4
Ons Aarde is ’n
planeet
Aktiwiteit 5
Daar is nege
planete om die
Son
Aktiwiteit 6
Die binnekant van
die Aarde
Aktiwiteit 7
Vind meer uit oor
ons tuisplaneet
(a) Ons het
vulkane op ons
planeet
(b) Ons benodig
minerale uit die
aardkors in ons
lewens
Ons verwelkom die wye gebruik van hierdie materiaal. Gee asb. erkenning aan PSP. © PSP 2002
Ontwikkel deur die Western Cape Primary Science Programme-span
Hierdie leerprogram is daarop gerig om die volgende uitkomste in die
Natuurwetenskappe te bereik:
s LU 1: Wetenskaplike Ondersoek
Die leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike verskynsels te
reageer en om verhoudings en probleme binne die konteks van wetenskap, tegnologie
en die omgewing te ondersoek en op te los.
Leerdertaak Kies uit die dinge in die houer ’n vorm wat die meeste soos die vorm van
die Aarde is. Verduidelik waarom julle besluit het om daardie vorm te kies.
Onderwysertaak 1. Vind prente in ou koerante en tydskrifte van bewyse dat die Aarde
rond is.
2. Verskaf koerantpapier, afvalvelle wit A4-papier, meel en water aan
leerders.
Leerdertaak Maak ’n papiermodel van die Aarde deur die volgende stappe te volg:
1. Frommel tien velle koerantpapier op in ’n balvorm.
2. Skeur twee of drie velle wit A4-papier op in dun repe.
3. Maak ’n gommengsel van meel en water.
4. Smeer die gom met jul vingers op die repe wit papier.
5. Plak die repe papier op die papierbal sodat dit die hele vorm bedek.
6. Sit jul model in die son om droog te word.
1
Waar op Aarde is die land, die water
en die lug?
Aktiwiteit 2
Sleutelbegrippe • Die Aarde het land, water en lug.
• Meer as twee derdes van die Aarde se oppervlak is bedek met
water. Amper al die water is in die oseane.
• ’n Baie dun laag atmosfeer bedek ons Aarde.
Onderwysertaak Gee aan elke groep leerders ’n wêreldkaart sodat hulle die vastelande kan
uitknip. Gee ook vir hulle ’n stuk broekiekous om te wys hoe dun die
Aarde se atmosfeer is.
Leerdertaak 1. Teken die ewenaar op jul papiermodel van die Aarde en maak ’n merk
om te wys waar die Noordpool
Kyk! my Ja! Dis
en die Suidpool is.
omdat die grootste
2. Knip die vastelande op die blou kryt is deel van die aarde
wêreldkaart uit. op! met water
3. Plak dit op jul aardbol. Gebruik ’n bedek is.
atlas sodat julle die vastelande min of
meer in die regte posisie kan sit.
4. Kleur die land bruin in en die water
blou.
Broekiekous wat 5. Voeg lug by deur die stuk broekiekous
die model van die
oor jul papiermodel van die Aarde te span.
Aarde bedek.
Assessering
Aktiwiteit 2 Waar op Aarde is die land, die water en die lug?
2
Vind meer uit oor die Aarde se
atmosfeer
Aktiwiteit 3
Sleutelbegrippe • Om die Aarde is daar ’n baie dun laag gasse wat die atmosfeer
genoem word.
• Die atmosfeer is ’n mengsel gasse (hoofsaaklik stikstof, suurstof
en koolstofdioksied).
• Hierdie gasse kom in sekere proporsies voor:
stikstof 78%
suurstof 20%
koolstofdioksied minder as 1%
ander gasse 1%.
• Lug is noodsaaklik vir lewe.
1% argon en
ander gasse
minder as 1%
koolstofdioksied
3
Die lug wat ons inasem, bevat die volgende:
A waterdamp
A dampe wat koolwaterstof genoem word, wat van
motoruitlaatstelsels, fabrieke en vure kom
A stofdeeltjies
A ander gasse in baie klein hoeveelhede, byvoorbeeld osoon, argon,
neon, helium en kripton.
Leerdertaak Lees die inligting oor die Aarde se atmosfeer en voltooi die take
hieronder.
1. Teken ’n staafgrafiek om te wys hoeveel van elke gas daar in die
atmosfeer is.
‘n GRAFIEK WAT WYS UIT WATTER GASSE LUG SAAMGESTEL IS
80%
70%
60%
50%
Gasse in persentasies
40%
30%
20%
10%
0%
stikstof suurstof koolstof- ander
dioksied
Die gasse waaruit lug saamgestel is
Leerdertaak Lees oor lug en lewende dinge en bespreek die volgende vrae in jul
groepe:
1. Waarom is suurstof noodsaaklik vir alle lewende dinge?
2. Hoe word suurstof na elke sel in ons liggaam gedra?
3. Waarvoor gebruik plante koolstofdioksied?
4. Waarvandaan kry plante koolstofdioksied?
Assessering
Aktiwiteit 3 A. Die Aarde se atmosfeer
5
B. Die lae van die atmosfeer
Sleutelbegrippe • Die atmosfeer strek omtrent 80 km bokant die Aarde se oppervlak.
• Die atmosfeer bestaan uit lae.
• Al die lug wat ons vir asemhaling nodig het, is net in die eerste
10 km bokant die aardoppervlak.
• Die atmosfeer beskerm die Aarde se oppervlak teen gevaarlike
sonbestraling en teen stof en rotse uit die ruimte.
Onderwysertaak 1. Gee aan leerders die tekening van die lae van die Aarde se atmosfeer
en die vrae oor elke laag (sien bladsy 37 vir fotostatering).
2. Laat leerders die vrae in hul groepe bespreek.
3. Maak seker dat die volgende punte in die bespreking genoem word:
A Die atmosfeer strek omtrent 80 km bokant die Aarde se oppervlak.
A Die atmosfeer bestaan uit lae.
A Al die lug wat ons vir asemhaling nodig het, is net in die eerste 10
km bokant die aardoppervlak.
A Die atmosfeer beskerm die Aarde se oppervlak teen gevaarlike
sonbestraling en teen stof en rotse uit die ruimte.
IONOSFEER
Hierdie laag absorbeer gevaarlike sonstrale.
Radiogolwe van die Aarde bereik hierdie laag en
word teruggekaats na verskillende dele van die
Aarde waar dit deur mense se TV’s en radio’s
opgevang word. Dit is hoe radioprogramme deur die
wêreld uitgesaai word.
MESOSFEER
Hierdie laag is baie koud (-100 ºC) en beskerm die
Aarde teen rotse (meteore) en stof wat die atmosfeer uit
die ruimte binnedring.
STRATOSFEER
Hierdie laag is soos ’n skerm. Dit beskerm die Aarde en
lewende dinge teen die Son se gevaarlike strale.
TROPOSFEER
Hierdie laag bevat al die lug wat ons vir asemhaling nodig
het. Alle plante en diere lewe in hierdie laag. Hierdie laag
bevat waterdamp en wolke en dit is waar ons verskillende
soorte weer aantref. Die gasse waaruit die Aarde se atmosfeer
bestaan, raak al hoe minder hoe verder ’n mens van die Aarde
gaan, totdat daar geen atmosfeer in die ruimte is nie.
SEEVLAK
Die helfte van die atmosfeer is hieronder.
6
Leerdertaak 1. Kyk na die tekening van die Aarde se atmosfeer.
2. Bespreek die vrae oor elke laag in jul groepe.
(a) In watter laag van die atmosfeer kan plante en diere oorleef? Gee
’n rede vir jou antwoord.
(b) Bergklimmers gebruik suurstof wanneer hulle Mount Everest klim.
Waarom moet hulle ekstra suurstof saamneem?
(c) Wat doen die stratosfeer?
(d) Kan ’n mens in die mesosfeer oorleef? Gee ’n rede vir jou
antwoord.
(e) Wat sou gebeur as die Aarde geen atmosfeer gehad het nie?
waar in die
woon troposfeer,
jy? natuurlik!
7
C. Ons lug is kosbaar, maar ons besoedel dit
• Dieselfde lug word oor en oor in die atmosfeer gebruik.
Sleutelbegrippe • Baie aktiwiteite wat deur mense uitgevoer word, besoedel die
.atmosfeer.
• Lugbesoedeling is gevaarlik vir lewende dinge.
Onderwysertaak 1. Lei ’n klasbespreking oor hoe die lug besoedel word. Gebruik die prent
oor die dinge wat ons lug besoedel, in die bespreking (sien bladsy 38).
2. Om seker te maak leerders verstaan dat dieselfde lug wat ons
besoedel, oor en oor gebruik word, stel vrae soos: “Waarheen gaan
die besoedelde lug?” (Die rigting van die pyltjies op die prent
hieronder wys dat dieselfde lug oor en oor gebruik word.)
3. Gee aan leerders die leesstuk “Die lug is kosbaar” (sien bladsy 38).
8
Lugbesoedeling sies! waarom moet ons
Ons sê die lug is besoedel wanneer dit vuil word.
Stowwe wat die lug vuil maak, word op baie
al die aaklige gasse
verskillende maniere gemaak: inasem?
• Ons verbrand fossielbrandstowwe (steenkool en olie) in
kragsentrales om energie op te wek.
• Wanneer ons in fabrieke dinge maak wat verbrand
of verhit moet word.
• Wanneer ons met voertuie wat altyd gasse
afskei, ry.
• Wanneer ons rommel en motorbande verbrand.
• Wanneer ons gras, die veld en bome brand.
Sterk sonlig reageer met voertuie se uitlaatgasse en dit kan giftige gasse
maak. Soms kan ons hierdie gasse sien en ruik. Dit het ’n bruinkleur en
ons noem dit rookmis. Rookmis is gevaarlik vir plante en diere.
9
Assessering
3
Aktiwiteit
C. Ons kosbare lug wat ons besoedel
Wat ons wil assesseer Wat ons van leerders verwag
Die skryf van ’n paragraaf om Die paragraaf moet die volgende
te verduidelik waarom mense bevat:
bekommerd oor lugbesoedeling a ’n opskrif
is a sinne wat verduidelik waarom
mense bekommerd oor
lugbesoedeling is
a sinvolle sinne
a sleutelwoorde oor besoedeling,
soos verbrand, dampe, rookmis,
fabrieke.
10
Aktiwiteit 4 Ons Aarde is ’n planeet
Pool-yskap
Asië
wolke
Groot mere
Atlantiese oseaan
Suid-Amerika
Eiland Madagaskar
wolke
2. Soek enige ander prente van die Aarde waarop sy fisiese kenmerke
duidelik is.
3. Wys die prente aan die leerders en stel die volgende vrae om hul
nuuskierigheid oor die Aarde te prikkel.
11
1. Voltooi die volgende tabel om die Aarde en die Son te vergelyk.
Leerdertaak
Vrae Aarde Son
1. Is dit ’n planeet of ’n ster? planeet ster
2. Waarvan is dit gemaak? rots baie warm
gasse
3. Stel dit hitte en lig vry? nee ja
4. Watter een is die grootste, die Aarde klein groot
of die Son?
5. Kan ons daarop oorleef? ja nee
2. Skryf sinne waarin jy die verskil tussen die Aarde en die Son beskryf.
(Gebruik die tabel om jou te help.) Byvoorbeeld:
1. Die Aarde verskil van die son, want dit is ’n planeet terwyl die Son
’n ster is.
2. Die Aarde bestaan uit rots, terwyl die Son uit baie warm gasse
bestaan.
3. Die Son skei lig en hitte af, terwyl die planeet Aarde sy lig en
Die Aarde is
hitte van die Son kry.
’n wonderlike
4. Die Son is groter as die Aarde.
plek om te
5. Die planeet Aarde het lewende dinge soos plante en diere daarop,
lewe.
terwyl niks ooit op die Son kan oorleef nie.
k woon!
Dit is waar e
Dis die
: ien
enigste plek Aan amsod 20
P. S delaan
om te lewe! Vyf lone
Ath apstad p
Ka s-Kaa ka l
We d-Afri
i e s telse
12 Su ika e Son n
Afr rde, di
Aa
Aktiwiteit 5 Daar is nege planete om die Son
•Sleutelbegrippe Daar is nege planete wat om die Son wentel.
• Elke planeet wentel in sy eie wentelbaan om die Son.
• Die Son en al die planete wat om dit beweeg, vorm die
sonnestelsel.
• Elke planeet beweeg op sy eie afstand van die Son.
• Elke planeet kan aan sy voorkoms herken word.
Onderwysertaak 1. Verduidelik aan die leerders dat daar altesaam nege planete is wat
om die Son wentel.
2. Gee aan elke groep ’n stel van die “Nege planete” (sien bladsy
40–43).
Leerdertaak 1. Lees oor die verskillende planete en beantwoord die volgende vrae:
(a) Watter planeet het ringe?
(b) Noem die planeet wat ’n rooi kol het.
(c) Wat dink wetenskaplikes van hierdie rooi kol?
(d) Watter planeet is die winderigste?
(e) Watter planeet het kraters soos die maan?
2. Skryf elke planeet se naam en sy afstand van die Son agterop die
prentjie neer.
3. Knip die planete uit.
4. Begin met die Son rangskik die planete in die korrekte posisie. Begin
met die planeet wat die naaste aan die Son is.
5. Stal dit teen die klaskamermuur uit.
13
Inset deur onderwyser
Verduidelik aan leerders dat die Son en sy familie planete wat daarom
beweeg, die sonnestelsel genoem word.
Gee aan leerders die taakkaart oor die sonnestelsel en die planete-
feiteblad (bladsy 44–46).
Pluto
Venus
Mercurius SON
Saturnus Jupiter
Aarde Mars
Neptunus
Uranus
Die sonnestelsel (ry planete) a Die planete behoort in die korrekte volgorde volgens hul
afstand van die Son geplaas te wees: Mercurius, Venus, Aarde,
Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus, Pluto.
a Die planete se name moet daarop geskryf wees.
Die sonnestelsel (diagram a Die planete behoort die regte byskrifte volgens hul afstand
en vrae) van die Son te hê.
a Korrekte interpretasie van die planete-feiteblad se tabelle, d.w.s.
korrekte antwoorde vir vraag 2.
a Korrekte antwoorde vir vraag 3:
(a) 90 000 000 km
(b) 5 750 000 000 km
(c) 80 000 000 km
14
Aktiwiteit 6 Die binnekant van die Aarde
Onderwysertaak 1. Gebruik die papiermodel van die Aarde wat die leerders gemaak het
om hulle aan die uiterlike voorkoms van die Aarde te herinner.
2. Vra leerders nou hoe hulle dink die binnekant van die Aarde lyk.
3. Gee aan elke leerder een Astro-lekkertjie sodat leerders hulle kan
begin voorstel hoe die binnekant van die Aarde lyk.
Onderwysertaak
1. Verduidelik die volgende aan die
kors
leerders:
A Wetenskaplikes dink dat die Aarde
verskillende lae het, net soos ’n
Astro-lekkertjie.
A Soos die Astro-lekkertjie, is hierdie
lae bo-op mekaar en om ’n gemene
middelpunt gerangskik
(konsentries).
2. Wys aan leerders ’n tekening van die
binnekant van die Aarde en sê vir
hulle ’n gedeelte is uitgesny sodat
ons kan sien hoe die Aarde binne-in
lyk.
15
B. ’n Speeldeegmodel om die binnekant van die Aarde
te toon
• Die Aarde se lae verskil in dikte en samestelling.
Sleutelbegrippe • Die binnekern in die middel van die Aarde is die warmste en is
solied.
• Daar word gedink dat die buitenste kern, wat die binnekern
omring, gesmelte rots is.
• Daar word gedink dat die mantel, wat die buitekern omring, ’n
plastiese (nie heeltemal soliede nie) laag is.
• Die kors is die buitenste laag en is baie dun en ook solied.
16
C. Hoe groot is die Aarde?
Onderwysertaak 1. Verwys na die tekening van die uitgesnyde gedeelte van die
binnestruktuur van die Aarde (sien bladsy 48) en verduidelik die
volgende:
17
Leerdertaakkaart (vervolg)
5. Verbeel jou jy moet al langs die ewenaar om die Aarde reis. Beskryf
jou tog.
Let Wel: Jy kan jou atlas gebruik om te kyk deur en verby watter
Leerdertaak
plekke jy sal reis. Gebruik ook wat jy in Sosiale Wetenskappe oor die
toestande in die ekwatoriale streke geleer het.
Om
die wêreld in 425 dae
Ek het op 22 Desember 1999 van Suid-Afrika na
die Demokratiese Republiek van die Kongo vertrek, waar ek
my lang reis al langs die ewenaar om die wêreld sou begin. Reeds aan
die begin het ek besef dat die grootste deel van my reis deur water en
tropiese reënwoude aan die ewenaar sou wees. Ek het my koelste klere by my
gehad, want die temperatuur is dwarsdeur die jaar baie hoog daar.
In die Demokratiese Republiek van die Kongo (DRK) moes ek deur reënwoude reis. Ek het
deur die digste plantegroei wat ek nog ooit gesien het, gestrompel en geval. Ek het probeer
om nie te dink aan die honger diere wat ek in die digte boskasie kon teëkom nie. Ek was
dankbaar teenoor die klein mens met wie ek vriende gemaak het. Hy het my gehelp om met sy
panga ’n pad deur die digte plantegroei te kap. In die DRK is daar klein mense wat pigmeë genoem
word. Ek het gewonder waarom hierdie mense so klein is.
Ek het weswaarts na Gaboen gereis om die Atlantiese Oseaan na Suid-Amerika oor te steek. Ek was net
betyds om ’n geleentheid op ’n seiljag te kry, want daar was ’n seiljagvaart in Gaboen. Ongelukkig kon die
seiljagvaart nie begin nie, want daar was geen wind vir die bote om te vaar nie. Toe moes ek ’n motorboot
gebruik om die Atlantiese Oseaan te kruis.
Ek het in Brasilië aan wal gegaan, waar ek met ’n kano oor die Amasonerivier moes roei om by die voet van
die Andesgebergte te kom. Toe die rivier nouer geword het, moes ek die kano los en na die voet van die
berg stap. Ek moes sterk skoene dra om na Ecuador te klim. Terwyl ek al hoe hoër teen die berg geklim
het, kon ek die koue lug teen my vel voel.
Aan die kus van Ecuador het ek aan boord van ’n boot gegaan en verby die Galapagos-eiland oor die
Stille Oseaan na Maleisië gevaar. Ek moes die eiland Borneo deur die tropiese reënwoude kruis.
Hierdie keer het ek my ervaring gebruik om my pad deur die digte bosse te kry. Ek moes weer
in ’n boot vaar om by Soematra uit te kom en in ’n ander boot na die pragtige Maldives-eiland.
Die lang, sonnige strand op hierdie eiland het my laat besluit om ’n bietjie vakansie te hou.
Dit was wonderlik om in die son te lê en ontspan en aan al die avonture op my reis te
dink. Teen hierdie tyd het ek regtig huis toe verlang en was ek gereed om my lang
reis om die wêreld klaar te maak.
Toe het ek nog ’n bootvaart na my eie vasteland, Afrika, onderneem –
na die Republiek van Somalië. Ek het uiteindelik per boot
terug huis toe gevaar. O! Dit was ’n wonderlike
gevoel om in Suid-Afrika voet aan wal
te sit!
18
Assessering
Aktiwiteit 6 Die binnekant van die Aarde
Die tabel en vrae oor die a Korrekte voltooiing van die tabel:
konsentriese lae van die Aarde – Daar behoort korrekte inligting oor elke laag te wees.
– Die kors is die dunste laag.
– Die binnekern is die warmste laag.
Die speeldeegmodel van die Aarde a Die model behoort sferies te wees.
a Die lae moet konsentries wees, met die binnekern heel
binne, gevolg deur die buitekern, die mantel en die dun
aardkors heel buite.
Tekening van die uitgesnyde deel Die tekening moet:
van die binnestruktuur van die Aarde a duidelik geteken wees en die dikte van al die lae min of
meer korrek toon
a korrekte byskrifte hê
a wys dat dit ’n uitgesnyde gedeelte is
a ’n gepaste opskrif hê.
Hoe groot is die Aarde? a Korrekte bewerkinge (met 40 km as die dikte van die
aardkors):
– radius = 6 490 km
– deursnee = 12 980 km
– omtrek = 40 794,28 km
– 424,94 dae
Skryfstuk oor die reis al langs die Die skryfstuk moet die volgende verduidelik:
ewenaar rondom die Aarde a voorbereidings vir die reis, byvoorbeeld wat ’n mens vir
die reis sal nodig hê
a wat jy verwag om tydens die reis te ondervind,
byvoorbeeld die soort weer, ander fisiese en politieke
kenmerke van die Aarde, soos watter riviere, berge, lande
en mense sal jy verwag om tydens die reis teë te kom
a
19
Aktiwiteit 7 Vind meer uit oor ons tuisplaneet
20
lyk of die 4. Bespreek die antwoorde en stel terme soos die volgende bekend:
* verhitting, kook, druk, bars nou en dan uit, stoom.
hoof weer ’n
5. Vra aan leerders of hulle van enige werklike situasie weet waarin
uitbarsting sommige van hierdie prosesse plaasvind.
het! 6. Wys vir leerders die prent van Berg St. Helen (sien bladsy 52).
7. Lees oor en bespreek die vulkaniese uitbarsting van Berg St Helen
terwyl leerders in hul eie kopieë volg (sien bladsy 52–56).
8. Wys vir leerders waar Berg St Helen op die wêreldkaart (of op hul
papiermodel van die Aarde) is.
Berg St Helen
21
Onderwysertaak Onderwyser se afskrif
Binne-in ’n vulkaan
Stoom, as en
lawa
Hoofopening
Krater
Sy-opening
Keël
Aard-
kors Warm
lawa
Baie warm
gesmelte rots
22
Leerdertaakkaart
Leerdertaak
Vergelyk ’n demonstrasie van ’n vulkaan en ’n regte
vulkaan
Stoom, as
en lawa
Hoofopening
Kurkprop met Krater
gaatjie daarin
Watervlak
Sy-opening
Klein
Keël
glaspilbotteltjie
Draadgaas
Driepootstaander
Spiritusbrander
Aard-
kors Warm
lawa
Baie warm
gesmelte
rots
Waar kom die hitte vandaan? vlam middel van die Aarde
Wat bars uit die opening? warm water en stoom stoom, as en warm lawa
Wat veroorsaak die uitbarsting? hitte hitte en druk
Vulkaniese uitbarsting
Vandag het ons van vulkaniese uitbarstings geleer.
daar swak plekke bekend as openinge op die
Ek het geleer dat
Aarde se dun kors is waardeur vulkane uitbars.
Ek het ook geleer dat hitte en druk veroorsaak dat warm lawa
bekend as magma uit gesmelte rots van net onder die aardkors by
hierdie openinge uitskiet.
Nog iets wat ek geleer het, is mense woon naby vulkane, want die
grond is ryk aan minerale en hulle kan gesaaides daar plant.
Laastens het ek geleer dat Vulkane enige tyd kan uitbars. Party
wag om uit te bars, terwyl ander dood is.
23
Leerdertaak Leerdertaakkaart – Projek
1. Doen navorsing oor enige vulkaniese uitbarsting wat op een of ander
plek op Aarde plaasgevind het.
2. Vind die volgende uit en skryf dit neer:
AAN DIE (a) Waar en wanneer het hierdie vulkaniese uitbarsting gebeur?
ONDERWYSER (b) Wat was die sigbare uitwerking daarvan?
Leerders kan die (c) Is daar enige goeie dinge oor hierdie vulkaan?
leesstukke oor ander Skryf die sinne oor elke aspek van die vulkaan op ’n aparte bladsy
vulkane vir hul projek
neer.
gebruik (sien bladsy 57)
of hulle kan navorsing
3. Maak jou eie boekie oor die vulkaan waaroor jy navorsing gedoen het
oor ander vulkane in die deur jou bladsye met sinne aanmekaar te heg. Moenie vergeet om jou
biblioteek doen. naam en ’n inhoudsopgawe te skryf nie.
Assessering
Aktiwiteit 7 A. Ons het vulkane op ons planeet
24
B. Ons het minerale uit die aardkors in ons lewe nodig
Sleutelbegrippe • Minerale wat vir nuttige goed soos horlosies en juweliersware
gebruik word, kom uit die aardkors.
• Minerale wat goed vir ons liggaam is, kom uit rotse en grond wat
in die aardkors is.
Leerdertaak Leerdertaakkaart
Soveel dinge kom uit die Aarde se dun kors
1. Kyk na die prent van Arthur Mofekate met al die minerale wat uit die
aardkors kom, wat nuttig vir hom is (bladsy 62–63).
2. Lees eers die feiteblad oor minerale en vul dan die oop ruimtes in.
3. Skryf ses sinne oor waarom die Aarde se kors en die minerale daarin
belangrik vir ons is. Voorbeeld:
(a) Ek het uitgevind dat ons die minerale in die aardkors nodig het.
(b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(c) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(d) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(e) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(f) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Assessering
Aktiwiteit 7 B Ons het minerale uit die aardkors in ons lewe nodig
25
VOORGESTELDE WERKSKEMA
DIE AARDE EN DIE RUIMTE: GRAAD 7
26
GROENLAND
NOORD-AMERIKA
New York
Los Angeles
Atlantiese Oseaan
EWENAAR
SUID-AMERIKA
Stille Oseaan
Buenos Aires
Suidsee
32
Noordelike Yssee
Moskou
EUROPA
ASIË
Jerusalem
Stille Oseaan
Mekka Hongkong
EWENAAR
Indiese Oseaan
Johannesburg
Durban
Perth
Sydney
Atlantiese Oseaan
Kaapstad
e d
an
l
- Se
N ieu
ANTARKTIKA
33
Aktiwiteit 3 – Leesstuk
Die Aarde se atmosfeer is ’n mengsel gasse
Die lug wat ons inasem, is ’n mengsel gasse wat die Aarde in lae omring.
Lug hou die Aarde se oppervlak teen net die regte temperatuur om lewe
te ondersteun. Hierdie lae lug en ander gasse word die Aarde se
atmosfeer genoem.
20% suurstof
hierdie
1% argon en
gasse is ander gasse
saam
minder as 1%
gemeng. koolstofdioksied
78% stikstof
34
Grafiekpapier
35
Aktiwiteit 3 – Lug en lewende dinge
Waarom asem ons lug in?
Wanneer ons inasem, gaan lug na ons longe. Die suurstof in die lug gaan
in die bloedvate wat ons longe omring. Die suurstof word deur bloed na
elke sel in ons liggaam geneem. Hier word die suurstof gebruik om kos in
die selle af te breek en dit stel die energie wat in kos gestoor word, vry.
Ons het energie nodig om te beweeg, dink, asem te haal, te werk en te
speel. Nadat die energie vrygestel is, word koolstofdioksied afgeskei en
deur die bloed terug na die longe geneem. Die koolstofdioksied word in
die longe vrygestel, dit meng met die lug en word uitgeasem.
Alle plante en diere gebruik suurstof en skei koolstofdioksied af om die
energie om te groei en ontwikkel, te lewer.
Plante gebruik egter ook koolstofdioksied uit die lug om kos te maak.
Plante neem koolstofdioksied uit die lug, water uit die grond en energie uit
sonlig om kos te maak. Hierdie proses word fotosintese genoem.
Fotosintese beteken “om met lug te maak”. Die kos wat plante maak,
word stysel genoem. Wanneer ons kos wat stysel bevat, soos mieliepap
en aartappels eet, is die stysel deur die mielieplant en die aartappelplant
gemaak.
Gedurende fotosintese skei plante suurstof in die lug af.
Leerdertaak Lees oor lug en lewende dinge en bespreek die volgende vrae in jul
groepe:
1. Waarom is suurstof noodsaaklik vir alle lewende dinge?
2. Hoe word suurstof na elke sel in ons liggaam gedra?
3. Waarvoor gebruik plante koolstofdioksied?
4. Waarvandaan kry plante koolstofdioksied?
36
Aktiwiteit 3b – Lae van die atmosfeer
IONOSFEER
Hierdie laag absorbeer
gevaarlike sonstrale.
Radiogolwe van die Aarde
bereik hierdie laag en word
teruggekaats na verskillende
dele van die Aarde waar dit
deur mense se TV’s en radio’s
opgevang word. Dit is hoe
radioprogramme deur die
wêreld uitgesaai word.
MESOSFEER
Hierdie laag is baie koud
(–100 ºC) en beskerm die Aarde
teen rotse (meteore) en stof wat
die atmosfeer uit die ruimte
binnedring.
STRATOSFEER
Hierdie laag is soos ’n skerm. Dit
beskerm die Aarde en lewende
dinge teen die Son se gevaarlike
strale.
TROPOSFEER
Hierdie laag bevat al die lug wat ons
vir asemhaling nodig het. Alle plante en
diere lewe in hierdie laag. Hierdie laag
bevat waterdamp en wolke en dit is
waar ons verskillende soorte weer
aantref. Die gasse waaruit die Aarde se
atmosfeer bestaan, raak al hoe minder
hoe verder ’n mens van die Aarde gaan,
totdat daar geen atmosfeer in die ruimte
is nie.
37
Aktiwiteit 3c – Lae van die atmosfeer
Die lug is kosbaar
Die Aarde se lug is die enigste lug wat ons het. Dit is dieselfde lug wat
ons voorouers ingeasem het. Dit is dieselfde lug wat dinosourusse eens
op 'n tyd ingeasem het.
Ons asem dieselfde lug in wat ons honde en katte inasem. Die lug wat
ons inasem, is ook dieselfde lug wat deur ons motorenjins en
fabriekskoorstene en die plante daarbuite gegaan het.
Dieselfde lug word oor en oor gebruik, want dit is die enigste lug wat ons
het. Ons kan nêrens anders nog lug kry nie.
Wanneer ons die lug met motorenjins en fabrieke vuil maak, noem ons dit
lugbesoedeling.
Lugbesoedeling
Ons sê die lug is besoedel wanneer dit vuil word. Stowwe wat die lug vuil
maak, word op baie verskillende maniere gemaak:
• Ons verbrand fossielbrandstowwe (steenkool en olie) in kragsentrales
om energie op te wek.
• Wanneer ons in fabrieke dinge maak wat verbrand of verhit moet word.
• Wanneer ons met voertuie wat altyd gasse afskei, ry.
• Wanneer ons rommel en motorbande verbrand.
• Wanneer ons gras, die veld en bome brand.
Sterk sonlig reageer met voertuie se uitlaatgasse
en dit kan giftige gasse maak. Soms kan ons
hierdie gasse sien en ruik. Dit het 'n bruinkleur en
ons noem dit rookmis. Rookmis is gevaarlik vir
plante en diere.
38
Aktiwiteit 4 – Leesstuk
Die Aarde is ’n planeet
Die Aarde is ’n planeet. Dit is balvormig en beweeg in ’n wentelbaan in die
ruimte rondom die Son. Dit kry hitte en lig van die Son. Dit is die enigste
planeet wat, sover ons weet, lewende dinge soos plante en diere daarop
het. Dit bestaan uit rots, terwyl ander planete uit rots en gas bestaan.
Leerdertaak – Aktiwiteit 4
1. Voltooi die volgende tabel om die Aarde en die Son te vergelyk.
2. Skryf sinne waarin jy die verskil tussen die Aarde en die Son beskryf.
(Gebruik die tabel om jou te help.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
..........................................................
..........................................................
..........................................................
39
Die nege planete in ons sonnestelsel
Alle prente met vergunning van NASA
40
Aarde
Ons Tuisplaneet
Deursnee 12 750 km
Afstand van die Son
150 miljoen km
Rotasietydperk lengte van dag
in Aard-ure
23,93
Tyd om om die Son te beweeg
lengte van jaar
in Aard-dae
365,24
Uranus
Deursnee 51 118 km
Mercurius Massa 14,5 Aarde se massa
Deursnee 4 878 km Afstand van die Son 3 000 miljoen km
Massa 0,06 Aarde se massa Aantal mane 15
Afstand van die Son 60 miljoen km Rotasietydperk lengte van dag in
Aantal mane geen Aard-ure 17,9
Rotasietydperk lengte van dag in Aard- Tyd om om die Son te beweeg
dae 58,7 lengte van jaar in
Tyd om om die Son te beweeg Aard-jare 84
lengte van jaar in Uranus toon ’n byna saai groen “oppervlak”
Aard-dae 88 van wolke in ’n koue (–197 ºC) atmosfeer van
By die ewenaar dit is warm genoeg om lood te waterstof, helium en metaan. Onder die wolke is
smelt. By die pole is daar kraters met ys met ’n Uranus hoofsaaklik (85%) ys.
temperatuur van tot –150 ºC. Mercurius het
geen atmosfeer nie.
41
Venus
Deursnee 12 104 km
Massa 0,8 Aarde se massa
Afstand van die Son 104 miljoen km
Aantal mane geen
Rotasietydperk lengte van dag in Aard-dae
243
Tyd om om die Son te beweeg
lengte van jaar in Aard-dae
225
Venus is ’n warm en onvriendelike planeet. ’n
Atmosfeer van koolstofdioksied wat 90 keer so dig
soos die Aarde s’n is, hou die oppervlak warm genoeg
om lood te smelt. Wolke van swaelsuur verskuil die
oppervlak.
42
Mars
Deursnee 6 787 km
Massa 0,1 Aarde se massa
Afstand van die Son
240 miljoen km
Aantal mane 2, Phobos en Deimos
Rotasietydperk lengte van dag in Aard-ure 24.62
Tyd om om die Son te beweeg
lengte van jaar in Aard-dae 687
Die atmosfeer van Mars is 100 keer minder dig as
die Aarde s’n en bestaan hoofsaaklik uit koolstof-
dioksied, met spore van waterdamp. In die winter
daal die temperatuur tot –125 ºC, wat Mars sy
bekende wit “yskappe” gee. In die somer kan die
temperatuur by die ewenaar 20 ºC bereik. Die
planeet se rooierige kleur word veroorsaak deur
yster in die grond. Bakteriese lewensvorme kon
moontlik eens op ’n tyd op Mars bestaan het.
Neptunus
Deursnee 49 528 km
Massa 17 Aarde se massa
Afstand van die Son 4 500 miljoen km
Aantal mane 8
Rotasietydperk lengte van dag in Aard-ure
19,1
Tyd om om die Son te beweeg
lengte van jaar in Aard-jare
164,8
Neptunus is nog ’n “ysreus” soos Uranus en selfs
kouer (–225 ºC). Sy blouerige atmosfeer van water-
stof en helium toon soms donker kolle, en dit is
moontlik die winderigste plek in die sonnestelsel,
met stormwinde met ’n snelheid van tot 1 400 km/h.
Pluto
Deursnee 2 300 km
Massa 0,0025 Aarde se massa
Afstand van die Son 4 400 tot 7 400 miljoen km
Aantal mane 1
Rotasietydperk lengte van dag in Aard-dae 6,4
Tyd om om die Son te beweeg
lengte van jaar in Aard-jare 247,7
Pluto is die kleinste van al die planete, en gewoonlik die
mees afgeleë en koudste. Teen –233 ºC is die
pienkerige oppervlak bedek met ryp van metaan en
stikstof. Pluto se gryserige maan Charon is net 19 400
km ver, en meer as die helfte van Pluto se deursnee.
43
DIE SONNESTELSEL
44
45
Feiteblad – Die Planete
Planeet Afstand van die Grootte van die Aantal Ander kenmerke
Son (kilometer) planeet (deursnee mane
in kilometer) bekend
Jupiter 800 000 000 km 143 000 km 16 Dit het ’n rooi kol en
’n streepagtige
voorkoms.
46
Leerdertaakkaart – Aktiwiteit 5
Die sonnestelsel
Gebruik die planete-feiteblad en beantwoord die volgende vrae:
Die sonnestelsel
1. Skryf al die planete se name op die tekening van die Son en sy familie
planete (sonnestelsel).
2. Voltooi die volgende:
• Die warmste planeet is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
• Die koudste planeet is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
• Die grootste planeet is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
• Die kleinste planeet is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
• Die planeet wat die naaste aan die Son is, is . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
• Die planeet wat die verste van die Son is, is . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
• Die planeet wat 365 ¢ dae neem om rondom die Son te beweeg, is
........................................................
• Die planeet wat die langste neem om rondom die Son te beweeg, is
.........................................................
3. Gebruik nou die inligting oor afstande van die Son om die volgende te
bereken:
47
Aktiwiteit 6 – Die binnekant van die Aarde
kors
48
Die buitekern is omtrent 2 250 kilometer dik en is omtrent 2 900 kilometer
onder die aardoppervlak.
Die Aarde se mantel
Die mantel is die laag van die Aarde wat bokant die buitekern is. Die
mantel vorm die grootste deel (omtrent 80%) van die Aarde. Die Aarde se
mantel bestaan uit soliede en gesmelte rots wat saamgemeng is (magma).
Die mantel is effens sag en loperig, want dit is warm. Ons sê dit is
“plasties”, want dit kan buig en van vorm verander. Dit beteken nie dat dit
plastiek is nie, maar dit kan hom soos plastiek gedra.
Die mantel is omtrent 2 900 kilometer dik.
Die Aarde se kors
Die Aarde se kors is die dun buitenste laag van die Aarde. Alle lewe op
Aarde bestaan op, in of binne ’n paar honderd meter bokant die kors. Die
kors is solied. Dit is nie “plasties” of gesmelt soos die ander lae nie.
Die kors bestaan uit drie verskillende soorte soliede rots: stolrots,
sedimentgesteente en metamorfegesteente. Hierdie rots bevat hoofsaaklik
suurstof en silikon (sand). Ander algemene minerale in die aardkors is
aluminium, yster, kalsium, sodium, potassium en magnesium. Ons kry ook
edelmetale soos goud in die kors.
Die kors is dun, soos die skil van ’n appel. Dit is baie dunner as die ander
lae van die Aarde. Die gemiddelde dikte is net omtrent 8 kilometer.
Die deel van die kors onder die oseane, wat oseaankors genoem word, is
ook dun (minder as 10 km). Oseaankors bestaan hoofsaaklik uit silikon,
suurstof, yster en aluminium.
Die kors onder die vastelande, wat kontinentale kors genoem word, is
omtrent 32 kilometer dik. Onder die berge is die kontinentale kors dikker
as 32 kilometer.
49
Leerdertaakkaart – Aktiwiteit 6
B. Binnekant die Aarde
1. Lees oor die verskillende lae binne-in die Aarde en vul die tabel
hieronder in.
Rol die rooi deeg in ’n bal om die Bedek die oranje laag Sit die finale laag wit
warm binnekern voor te stel. Bedek met ’n laag geel deeg deeg op om die Aarde
die rooi bal met ’n laag oranje deeg om die mantel voor te se kors voor te stel.
om die warm buitekern voor te stel. stel.
50
Leerdertaakkaart – Aktiwiteit 6
C. Hoe groot is ons Aarde?
1. Bereken die radius van die Aarde (sy dikte van die middelpunt na die rand). . . . . . . . . . . . . . . .
..............................................................................
2. Bereken die deursnee van die Aarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
..............................................................................
3. Bereken die omtrek van die Aarde (omtrek = (∏ = 22 ) deursnee). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
4. Bereken hoeveel dae dit jou sal neem om om die Aarde se omtrek te loop. (Jy sal heelpad om
die ewenaar loop.) Jou stapspoed is 4 km/h. Jy moet dag en nag loop (24 uur per dag).
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
..............................................................................
51
Wagtend vir die uitbarsting
Berg St Helen, Seattle, VSA
ERG ST HELEN was soos ’n tydbom, tikkend na stomende gasse wat teen 400 km per uur beweeg
52
teken van die huise, geen teken van ’n boom, ’n en puin in die meer geswiep waarvan die
pad of enigiets bekends nie. watervlak, met die water van die smeltende ys,
Ons het hyskrane van 30 meter hoog omgeval omtrent 60 meter gestyg het.
sien lê, stootskrapers omgerol, vragmotors
begrawe of vernietig, Hier en daar het ons ’n Ooggetuie 2
motor of ’n bakkie met versplinterde ruite gesien. Hulle het om 8:32 vm. op 18 Mei in ’n klein
Was daar slagoffers binne-in? Hier lê ’n liggaam vliegtuigie direk oor die berg gevlieg.
langs ’n stasiewa se oop deur; daar is nog een “Ons het om 7:50 in die oggend opgedaag en
agterin ’n vragmotor. twee keer direk oor die krater (die opening in die
Myle van die South Toutle-riviervallei is onder bokant van die berg) en verskeie keer om die
modder begrawe, en vloede het deurgestorm en berg gevlieg,” het Dorothy gesê. “Die ding wat ’n
akkers enorme boomstompe chaoties rond- indruk op ons gemaak het, was dat dit nie soos ’n
gegooi en ’n trein verwoes. aktiewe vulkaan gelyk het nie – meer soos een
’n Lawine (sneeustorting) het duisende bome wat amper aan die slaap was.”
53
Toe het hulle ’n skrikwekkende toneel gesien: liggaam is weke later gevind. Na agt uur het ’n
“Ons het ’n finale keer oor die krater gevlieg toe helikopter die ander drie gered. Twee is in die
Keith ys teen die berg sien afgly het. Skielik het hospitaal dood.
die hele noordelike helfte van die berg begin
Ooggetuie 4
weggly, direk onder ons! Ek was totaal geskok.
“Hierdie swart, swart wolk, ’n swartheid wat ek
Keith het foto’s geneem terwyl stoom onder die
nog nooit gesien het nie, het verskyn. En natuurlik
sneeu begin uitkom het.”
het ons gedink daar gaan ’n geweldige storm
Toe het sy film opgeraak.
wees. Toe kon ons klein druppeltjies op die meer
“Dit is wat ons lewens gered het, want toe kyk
sien, en ons het na ons jasse gekyk en gesien ons
Keith oor sy skouer en sien die sywaartse
word nie nat nie. Toe het ons besef dit moes ’n
uitbarsting begin en besef in watter gevaarlike
uitbarsting van Berg St Helen wees.
situasie ons was. Hy het vir die loods, Bruce
Ons het ons na die kamp gehaas, maar teen
Judson, gesê ons moes daar wegkom.
die tyd wat ons begin pak het, moes ons flitse
“Bruce het versnel. As het uit die berg begin
gebruik. Die enigste manier waarop ons kon sien
ontplof en ’n enorme wolk gevorm. Ons was bang
waar om te ry, was deur die kant van die pad te
die aswolk sou ons inhaal. Ons het ooswaarts
gevlieg, so ook die wolk. Toe kon ons weerlig in die soek – terwyl ons heeltyd gehoop het niemand
wolk sien. Keith was bang die weerlig sou die het voor ons in die pad gestop nie.”
vliegtuig tref. Die loods het suidwaarts gedraai en Ooggetuie 5
geduik om spoed te wen.” ’n Dodetal van honderde – selfs duisende – het
Al was die skrikwekkende wolk soos ’n op daardie Sondag, 18 Mei, waarskynlik gelyk
sambreel oor hulle, het hulle uiteindelik ontsnap. toe die berg sy binnekant laat uitbars het. Die as
“Dit het my meer as ’n maand geneem om te het donker oor die pragtige Yakima-vallei
leer ontspan,” het Dorothy gesê. In haar kop geswiep, oor die koringlande om Moses-meer en
speel die gedagte oor en oor dat as hulle ’n paar ’n dorp met die naam Ritzville, en op ander stede
sekondes langer gebly het, die klein vliegtuigie neergedaal. Motors, vragmotors, busse, treine en
sou omkeer en soos ’n verbrande sprinkaan sou vliegtuie het gestop. Mense wat uit die kerk
val, en hulle sou gesterf het. gekom het, het op pad huis toe gebid. Vulstasies,
“Ek het ’n groeiende vrees ontwikkel vir ons restaurante en winkels het toegemaak. Die as het
almal wat op die planeet met sy dun, breekbare ’n kragonderbreking veroorsaak. Duisende
kors bo op hierdie ontsaglike hitte en druk lewe. mense wat op die paaie gereis het, het skuiling in
Nooit weer sal ek veilig voel oor hierdie wêreld hotelle, skole en huise probeer vind. Jy kon niks
waarop ons lewe nie.” voor jou sien nie, selfs met die motor se ligte.
Ooggetuie 3 In die dorp Yakima het dit 9:30 die oggend
“Daar was geen klank nie, geen klank nie – dit gelyk asof dit middernag was en straatligte het
was soos ’n stilfilm, en ons was almal daarin. Eers heeldag gebrand. Dit het ’n swart Sondag
het die aswolk ooswaarts geskiet, toe weswaarts, geword.
toe het ligter wolke reguit op geskiet. Die as het uit fyn vulkaniese glasdeeltjies
Terselfdertyd het die as op ons begin val. Ek kon bestaan; die wolk self was ’n massa skerp glas.
rotse sien – hulle moes enorm gewees het – wat Insekte is dood toe hul liggame in die hitte
uit die berg gewerp is. uitgedroog het. Klein diertjies het gou versmoor.
“In desperate haas wat soos stadige Party voëls het verdwaal, kon nie sien nie, en het
beweging gevoel het, het ons in ses vragmotors grond toe geval. Groter diere het amper versmoor
geklim en langs bergpaaie na veiligheid gejaag. en eienaardig opgetree. Beeste en bokke en elke
Ons was die gelukkiges. Net die vorige dag het (’n groot soort bok met horings) het verward
ons aan die noordoostelike deel van die berg – rondgedwaal.
nou ’n dooie, grys hel – gewerk.”
Omtrent 35 km daarvandaan is ’n groep van
vier mans wat bome afgekap het, deur die hitte
verswelg. Hulle het probeer wegkom, met hul
verskroeide klere wat aan hul gebrande vel
gekleef het. Een man het in ’n boom geklim om
van die vurige askombers te ontsnap, en sy
54
55
Hy het geweier om Die lewe en Berg St Helen
was een en dieselfde ding
te gaan vir Harry Truman, 84. Vir
meer as ’n halwe eeu lank
het hy onder die
sneeubedekte piek geleef,
waar hy ’n gastehuis langs
Spirit-meer gebou het.
Harry het geweier om
verlede Maart, toe die
vulkaan net vyf kilometer
daarvandaan ontwaak het,
te vlug. “As ek hieruit kon
kom, sou ek nie ’n dag kon
lewe nie. Nie ’n dag nie ...
Ek praat met die berg; die
berg praat met my. Ek is
deel van daardie berg; die
berg is deel van my.” Op
18 Mei het St Helen die
gastehuis onder honderde
voet as, puin en die hoër
watervlak van Spirit-meer
begrawe, en Harry se
woorde het ’n werklikheid
geword.
56
Daar was reeds ander ...
VESUVIUS stoomwolke en as uit die vulkaan gekom het. Dit
Vulkaniese uitbarsting, Italië, 79 n.C. het die lug laat donker word en die strate soos ’n
In die jaar 79 n.C. is drie Romeinse dorpe, Stabiae, sneeukombers bedek. Talle mense het St Pierre
Herculaneum en Pompeii, vernietig toe ’n vulkaan verlaat nadat water tydens ’n uitbarsting uit ’n
in Berg Vesuvius uitgebars het. Die dorpe, geleë krater geskiet het. ’n Naburige fabriek en die 23
aan die Baai van Napels, is onder tonne mense wat daar gewerk het, is deur modder
vulkaniese as begrawe. weggesleur.
Pompeii was ’n suksesvolle mark- en hawedorp ’n Groot, swart uitbarstingswolk het by Berg
waar daar met plaasprodukte handel gedryf is. Pele’e afgerol en teen ’n skrikwekkende spoed op
Die landbougrond was vrugbaar weens die St Pierre afgepyl. Die wolk was warm genoeg om
aanwesigheid van mineraalryke as afkomstig van glas te smelt. Dit het so vinnig gebeur dat mense
vorige uitbarstings van Berg Vesuvius, wat onverhoeds betrap is en nie tyd gehad het om te
honderde jare lank nie aktief was nie. skuil of te ontsnap nie.
Talle inwoners van Herculaneum is lewend deur Binne sekondes het die wolk almal behalwe
die warm as en gas verbrand. Dit is gevolg deur twee mense in St Pierre gedood. Ciparis, ’n
digte strome ligte rots (wat puimsteen genoem gevangene in ’n ondergrondse sel, en Leon, die
word) en as wat die mense wat daar gewoon het, skoenmaker, was die enigste oorlewendes.
begrawe het.
NECADO DEL RUIZ
HEIMAEY Vulkaniese uitbarsting, Colombia, 1985
Vulkaniese uitbarsting, Ysland, 1973 Die uitbarsting van die afgesonderde Nevado del
Op 23 Januarie 1973 het die aarde op die eiland Ruiz-vulkaan op 13 November 1985 het die
Heimaey in Ysland oopgegaan. Lawa het 150 naasmeeste dodelike vulkaniese tragedie van die
meter in die lug opgeskiet. Die mense wat daar twintigste eeu veroorsaak. Die hitte van die as en
woon, het hulle na die hawe gehaas en is na die gasse wat tydens die uitbarsting vrygestel is,
veiligheid geneem. het ’n groot gedeelte van die berg se yskap laat
Op die aand van die uitbarsting het ’n muur smelt.
vlammende lawa met ’n gerammel in die lug Die water van die smeltende ys het teen die
opgeskiet. In die buitewyke van die dorp het huise berg afgestort en tonne taai modder
in vlamme uitgebars soos dit deur strome saamgesleur. Hierdie modder het deur ’n
gloeiende lawa verswelg is. Mense was nie in staat riviervallei naby die dorp Armero gevloei en ’n
om hul huise of die eiland van die verswelgende moddergolf van 40 meter hoog op die dorp laat
lawa en as te red nie. afstorm. Ongeveer 21 000 mense in Armero en 1
Die vulkaniese uitbarsting het vyf maande 000 in die omliggende dorpies het in die modder
geduur. Toe dit uiteindelik tot ’n einde gekom het, omgekom.
was ’n groot deel van die eiland nog met ’n Die as van vorige vulkaniese uitbarstings het die
lawagolf van twee kilometer lank bedek. Gelukkig grond in die sentrale deel van Colombia verryk en
het net een mens omgekom, maar 1 200 huise is uitstekende landbougrond geskep. Armero, ’n
vernietig. dorp met 23 000 inwoners, was omtrent 50
kilometer van die vulkaan geleë. Daar was baie
MONT PELE’E pakhuise waarin rys, katoen en koffie wat in
Vulkaniese uitbarsting, Martinique, 1902 die omgewing gekweek is, geberg is.
In 1902 was St Pierre die grootste dorp op die klein
Franse eilandjie Martinique, wat die tuiste van Berg Nyiragongo
ongeveer 30 000 inwoners was. Die mense wat Vulkaniese uitbarsting, Goma, Demokratiese
daar gewoon het, was gewoond aan die Republiek van die Kongo, Januarie 2002
rommelende geraas van die 1 379 meter hoë Berg Derduisende mense is voor stromende lawe uit
Pele’e minder as agt kilometer daarvandaan. hierdie groot dorp gedryf toe Berg Nyiragongo
Berg Pele’e het sedert 1889 gas vrygestel, maar vroeg vanjaar uitgebars het. Meer as 300 000
in April 1902 het die vulkaniese uitbarsting begin. mense het hul huise verloor en baie het skuiling in
Teen Mei het mense begin bang word toe die naburige Rwanda gesoek. Die uitbarsting het
57
58
Stoom, as en lawa
Hoofopening
Krater
Sy-opening
Keël
Onderwyserskaart – Aktiwiteit 7
Aard-
Warm
kors
lawa
Baie warm
gesmelte rots
VULKANIESE UITBARSTING
Vandag het ons van vulkaniese uitbarstings geleer.
Ek het geleer dat ..................................................................
..................................................................................
Ek het ook geleer dat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
..................................................................................
..................................................................................
..................................................................................
Nog iets wat ek geleer het, is dat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
..................................................................................
Laastens het ek geleer dat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
..................................................................................
..................................................................................
..................................................................................
..................................................................................
59
Leerdertaakkaart – Aktiwiteit 7b
B. Soveel dinge kom uit die Aarde se dun kors
1. Kyk na die prent van Arthur Mofekate met al die minerale wat uit die aardkors kom, wat nuttig vir
hom is (bladsy 62–63).
2. Lees eers die feiteblad oor minerale en vul dan die oop ruimtes in.
3. Skryf ses sinne oor waarom die Aarde se kors en die minerale daarin belangrik vir ons is.
Voorbeeld:
(a) Ek het uitgevind dat ons die minerale in die aardkors nodig het.
(b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
...................................................................
(c) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
...................................................................
...................................................................
(d) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
...................................................................
...................................................................
(e) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
...................................................................
(f) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
...................................................................
...................................................................
60
Aktiwiteit 7 B. Feiteblad oor minerale
Goud Dit kom van diep binne-in die aardkors. Ons moet diep myne grawe
om dit te vind.
Silwer Dit kom uit rotse in die aardkors. Ons moet myne grawe om dit te vind
en moet dit uit rotse suiwer.
Sout Dit kom uit seewater. Seewater is souterig as gevolg van minerale
wat van die land gespoel het. Ons moet die seewater droogmaak
om sout te kry.
Diamante Dit kom uit die Aarde se mantel en word gedurende vulkaniese
aktiwiteite na die aardkors opgestoot.
Kalk Dit is sagte rots uit die kors wat uit talle lae dooie seediere en hul
skulpe gevorm is.
Steenkool Dit is rots wat uit die liggame van dooie plante en diere gevorm is en
onder baie rotslae begrawe is. Ons vind steenkool deur diep myne op
sekere plekke in die aardkors te grawe.
Klei Dit is ’n mineraal wat ons in grond vind. Ons vind suiwer klei in sekere
dele van die kors. Ons kan dit gebruik om kleipotte te maak.
Wolfram Dit is ’n metaal wat uit die kors ontgin word. Ons gebruik dit om die
draadjies in gloeilampe te maak.
Silikon Die meeste sand op die aardoppervlak bestaan uit silikon. As ons dit
teen ’n baie hoë temperatuur smelt, word it glas.
Koper Dit is ’n metaal wat ons uit die kors ontgin. Ons gebruik dit om
elektriese draad te maak.
Yster Dit is ’n metaal wat in rooi grond gevind word. Ons moet die grond in
’n warm oond verhit om die yster uit te kry. Ons gebruik dit om staal
vir spykers en skroewe te maak.
Yster in ons liggame Ons het yster in ons bloed. Dit gee ons bloed die rooi kleur en dit dra
suurstof. Ons neem yster in wanneer ons plante soos groen
groentesoorte eet wat yster uit die grond opneem.
Fluoriet Dit is ’n mineraal wat in water gevind word. Dit beland saam met
grond en rotse in die water. Dit word in tandepasta gebruik en maak
ons tande gesond en sterk.
Kalsium Dit kom uit die grond. Ons kry kalsium in produkte van diere wat
plante eet wat in grond groei, soos in koeimelk. Kalsium maak ons
bene (geraamte) sterk.
61
Wat het die ‘koning van kwaito’ Arthur Mofekate nodig?
• Sy oorbel is van
goud gemaak.
Waarvandaan kom
die goud?
• Waarvandaan kom die
silikon om hierdie
glas te maak?
• Waarvandaan kom
die diamante in
hierdie ringe?
62
• Waarvandaan kom
die yster in sy kos?
• Waarvandaan kom
die koperdrade in
hierdie elektriese toestelle?
• Waarvandaan kom die yster in sy motor ?
63