WESTERN CAPE PRIMARY SCIENCE PROGRAMME

’n Voorbeeld van ’n kort leerprogram in die

Natuurwetenskappe en Tegnologie

ENERGIE en VERANDERING
GRAAD 6
Aktiwiteit 1: Verskillende vorme van Aktiwiteit 6: Steenkool gee vir ons energie
energie om elektrisiteit te maak
Aktiwiteit 2: My eie energie Aktiwiteit 7: Hoeveel betaal ons vir ons
Aktiwiteit 3: Energiekettings elektrisiteit?
Aktiwiteit 4: Gestoorde energie Aktiwiteit 8: Bespaar, bespaar, bespaar
Aktiwiteit 5: Steenkool het gestoorde elektrisiteit!
energie

raad
urg
Ke l
Stee nkoo

Ons verwelkom die wye gebruik van hierdie materiaal. Gee asb. erkenning aan PSP. ©PSP 2001
Ontwikkel deur die Western Cape Primary Science Programme-span

Hierdie leerprogram is daarop gerig om die volgende uitkomste in die

Natuurwetenskappe te bereik:

s LU 1: Wetenskaplike Ondersoek
Die leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike
verskynsels te reageer en om verhoudings en probleme binne die konteks
van wetenskap, tegnologie en die omgewing te ondersoek en op te los.

s LU 2: Konstruksie van Wetenskapkennis

Die leerder ken en is in staat om wetenskaplike, tegnologiese en omgewingskennis
te interpreteer en toe te pas.

s LU 3: Wetenskap, die Samelewing en die Omgewing

Die leerder is in staat om begrip van die onderlinge verband tussen
wetenskap en tegnologie, die samelewing en die omgewing te toon.

Kursus aangebied deur Rose Thomas en Sandra Mahote

Boekie ontwerp deur Welma Odendaal, geïllustreer deur Janet Ranson
en Nicci Cairns en vertaal deur Ronél Gouws
Western Cape Primary Science Programme
Edith Stephens-Vleilandpark
Lansdowneweg
Philippi
Posbus 529
Howard Place
7450
Tel: 021 691-9039 Faks: 021 691-6350
e-pos: info@psp.org.za
webtuiste: www.psp.org.za
Inhoud
• Hierdie boekie illustreer ’n voorbeeld van ’n kort leerprogram vir graad 6.
• Dit ontwikkel begrippe, vaardighede, houdings en taal stapsgewys.
• Dit sluit die volgende in: aktiwiteite en take vir leerders, take vir onderwysers,
steunmateriaal en voorstelle vir assessering.
2 . . . . . . . . . .Aktiwiteit 1 Verskillende vorme van energie
4 . . . . . . . . . .Aktiwiteit 2 My eie energie
6 . . . . . . . . . .Aktiwiteit 3 Energiekettings
8 . . . . . . . . . .Aktiwiteit 4 Gestoorde energie
13 . . . . . . . . .Aktiwiteit 5 Steenkool het gestoorde energie
18 . . . . . . . . .Aktiwiteit 6 Steenkool gee vir ons energie om elektrisiteit te maak
22 . . . . . . . . .Aktiwiteit 7 Hoeveel betaal ons vir ons elektrisiteit?
27 . . . . . . . . .Aktiwiteit 8 Bespaar, bespaar, bespaar elektrisiteit!
30 . . . . . . . . .Voorgestelde werkskema
32 . . . . . . . . .Assesseringsblaaie
34 . . . . . . . . .Rekordblad vir taakassessering
35 . . . . . . . . .Kodes vir assessering
36 . . . . . . . . .Byskrifte vir Aktiwiteit 1
37-40 . . . . . .Flitskaarte vir fotostatering vir Aktiwiteit 3 – Energie
41-42 . . . . . .Taakkaart vir Aktiwiteit 4
43 . . . . . . . . .Inligtingsblad vir Aktiwiteit 5
44-45 . . . . . .Taakkaart vir Aktiwiteit 5
46-49 . . . . . .Flitskaarte vir fotostatering vir Aktiwiteit 5
– Hoe steenkool gevorm word
50–51 . . . . . .Taakkaart vir Aktiwiteit 6 – Die kragsentrale
52–53 . . . . . .Hoe elektrisiteit vir ons werk
54-60 . . . . . .Flitskaarte vir fotostatering vir Aktiwiteit 6
61 . . . . . . . . .Voorbeeld van ’n elektrisiteitsrekening vir Aktiwiteit 7
62 . . . . . . . . .Taakkaart vir Aktiwiteit 7
63 . . . . . . . . .Die voorbereiding van steenkool om dit te verkoop
64 . . . . . . . . .Taakkaart vir Aktiwiteit 7
65 . . . . . . . . .Taakkaart vir Aktiwiteit 8
66-67 . . . . . .Energie en verandering
68 . . . . . . . . .Kopkaart
 Aktiwiteit 1 Verskillende vorme van energie

Sleutelbegrippe • Energie bestaan in verskillende vorme, bv.

– hitte-energie
– ligenergie
– klankenergie
– bewegingsenergie
– gestoorde (gebergde) energie
– elektriese energie
– kernenergie/atoomenergie (al word kernenergie nie in hierdie
aktiwiteite behandel nie).

Onderwysertaak 1. Verduidelik aan leerders dat die prente en advertensies in die koerant
voorbeelde van verskillende vorme van energie illustreer. Motors,
toestelle en masjiene van alle soorte gebruik en produseer
byvoorbeeld sekere vorme van energie. Mense, plante en diere gebruik
en produseer sekere vorme van energie.
2. Gee aan elke groep leerders ou tydskrifte of koerante en byskrifte oor
verskillende vorme van energie (verwys na bladsy 36 vir byskrifte).

s energie
ew e g i n g
b

kla
nke
ner
gie
e - e n e r gie
hitt
ligene
rgie

2
 Leerdertaak
Plaas energiebyskrifte op prente
GROEP 1. Vind prente en soek al die verskillende vorme van energie.
2. Sit byskrifte op al die plekke waar jy die verskillende vorme van
energie raaksien.
3. Verduidelik aan jou groep waarom jy elke byskrif daar gesit het en
wat die energie op daardie plek doen.
4. Skryf ’n sin oor elke vorm van energie wat jy gekry het en oor wat
dit doen.

rgie
ene
riese
e k t
El

rgie
e ene
t r ies
e lek l.
r ui k k oe
e b te
i e r g r af
w aa ame
Die die k
om

Verskillende vorme van energie

Assessering
Aktiwiteit 1
Wat ons wil assesseer Wat ons van die leerders verwag
Die plasing van byskrifte op Leerders moet die verskillende
prente vorme van energie identifiseer deur
die korrekte byskrifte op elke plek
waar hulle energie sien, te sit.
Skryfwerk oor verskillende vorme Die sinne moet noem:
van energie 4 watter vorm van energie hulle
gevind het
4 waar die energie gevind word
4 wat die energie doen
4

3
 Aktiwiteit 2 My eie energie

Sleutelbegrippe • Ons het energie nodig om ons daaglikse aktiwiteite (werk) te

doen.
• Die energie wat ons gebruik, kom uit die kos wat ons eet.
• Kos is ons liggame se brandstof.

Onderwysertaak 1. Lei hierdie aktiwiteit in deur die volgende aan leerders te vra:
(a) Watter aktiwiteite sal jy na skool doen?
(b) Watter energie sal jy gebruik om dit te doen?
(c) Watter soort kos sal daardie energie aan jou gee?
2. Fasiliteer ’n bespreking met die leerders oor die energie wat hulle
liggame gebruik wanneer hulle nie aktief is nie.
Byvoorbeeld: Watter energie gebruik jou liggaam wanneer jy televisie
kyk?
4 sal hul hart klop
4 sal hul bloed in hul liggaam sirkuleer
4 sal hul spiere klein beweginkies maak om hul liggaam in posisie te
hou
4 sal hul longe en diafragma beweeg soos wat hulle asemhaal
4 sal hul oortromme vibreer
4 sal hul oë beweeg soos wat hulle kyk, ens.

R
YSE
E ON DERW
AAN DI ie energie d
moet aan
Leerders e din w
k anneer
l li gga m
in hu ladsy 5
lle d ie t abel op b
hu
invul.

4
Onderwysertaak 3. Vul hierdie tabel saam met die leerders in.

Die verskillende vorme van energie wat my liggaam gebruik

Wat sal ek na skool doen? Watter soort energie sal my Watter soort
liggaam gebruik? kos gee vir my
daardie soort
energie?
1. Bv.: speel sokker bewegingsenergie brood
2. kyk TV bewegingsenergie (my hart sal klop melk en kaas
en my oë sal beweeg)
3. luister radio bewegingsenergie (ek sal asemhaal vrugte
en luister)
4. sing in die koor klankenergie mieliepap
5. speel netbal bewegings- en klankenergie vleis

Leerdertaak 1. Gebruik die tabel hierbo om sinne te skryf oor die energie wat jy na
INDIVIDUEEL skool gaan gebruik.
2. Skryf ten minste twee sinne oor waarom ons liggame kos nodig het.

Vanmiddag gaan ek die strykwerk doen. Ek sal bewegingsenergie

gebruik wat ek uit die brood wat ek eet, kry.
My liggaam het kos nodig om my energie te gee. Ek gebruik
die hele dag en nag energie.

2 My eie energie
Assessering
Aktiwiteit

Wat ons wil assesseer Wat ons van die leerders verwag
Die voltooiing van sinne oor Die sin moet met die volgende voltooi
hul eie energie word:
4wat die leerder na skool gaan doen
4watter vorm van energie sy gaan
gebruik
4watter kos sy geëet het om daardie
energie te kry
Sinne wat verduidelik waar- 4 enige twee goeie redes waarom ons
om ons kos nodig het liggame kos nodig het

5
 Aktiwiteit 3 Energiekettings
Waarvandaan kom my energie oorspronklik?
Sleutelbegrippe • Groen plante neem energie van die son in en gebruik dit om hul
eie kos te maak.
• Groen plante is die enigste lewende dinge wat hul eie kos kan
maak.
• Energie word in die kos wat ons van plante kry, gebêre.
• Ons kry hierdie energie wanneer ons kos eet.
• Energie word van een lewende ding na ’n ander oorgedra in ’n
proses wat ’n energieketting genoem word.

Onderwysertaak
1. Gebruik flitskaarte en sinstroke om die energieketting van brood te
beskryf. Voorbeeld: Die son gee energie sodat die koringplant kan
groei. Brood word van koring gemaak en bevat energie uit die koring.
Die meisie eet die brood en kry energie daaruit. (Jy kan hierdie
flitskaarte van bladsy 37 tot 40 fotostateer.)

4 Die son gee hitte- en ligenergie.

4 Die koringplant kry energie van die son om dit te help groei.
4 Brood word van koring gemaak en dit het gestoorde energie.
4 Thembi kry energie wanneer sy brood eet.
2. Gee aan leerders voorbeelde of prente van verskillende soorte kos
(leerders kan kos uit hul skoolkosblikke haal) sodat hulle ander
energiekettings kan teken en verduidelik.

6
 Leerdertaak Teken en skryf om ander energiekettings oor soorte kos waarvan jy hou,
te verduidelik.

3 Energiekettings
Assessering
Aktiwiteit

Wat ons wil assesseer Wat ons van die leerders verwag

Tekening van ’n voedsel- Die tekening moet:

energieketting 4 ’n duidelike opskrif hê
4 duidelik wees
4 die korrekte voedselenergieketting
toon
4 met die son begin en in die korrekte
volgorde wees
4 korrekte byskrifte hê
4
Skryfwerk oor ’n voedsel- Die skryfwerk moet:
energieketting 4 by die tekeninge pas om die verhaal
van die voedselenergieketting te
vertel
4 in die regte volgorde wees om die
energieketting te verduidelik
4

7
 Aktiwiteit 4 Gestoorde energie

Sleutelbegrippe • Energie word in verskillende stowwe en op verskillende maniere

gestoor (geberg) totdat dit gebruik kan word.
• Voedsel, chemikalieë, gerekte rekkies, hout en ander soorte
brandstof bevat ook gestoorde energie. Byvoorbeeld:
(a) Ons kry die gestoorde energie uit kos wanneer ons dit eet.
(b) Wanneer ons ’n gerekte rekkie laat skiet, kry ons die gestoorde
energie daaruit.

Onderwysertaak 1. Stel leerders aan die volgende idees bekend:

4 Kos (grondboontjies), gerekte rekkies, vere, chemikalieë en ander
dinge het gestoorde energie binne-in dit.
4 Ons noem hierdie goed bronne van gestoorde energie.
4 Ons moet iets aan hierdie bronne gestoorde energie doen as ons
die gestoorde energie daaruit wil kry.
2. Gee aan leerders bronne van gestoorde energie en ’n taakkaart oor
hoe om die gestoorde energie daaruit te kry (op bladsy 41 en 42 vir
fotostatering vir leerders).

8
Aktiwiteit 4 Leerdertaakkaart
Kry gestoorde energie uit iets
1. Daar is gestoorde energie in elke energiebron in die tabel hieronder.
2. Probeer om iets te doen om die gestoorde energie uit elke bron te
kry. Vul dan die onderstaande tabel in.

Dit is waar die energie Wat ons gedoen het om Dit is die energie wat Die energie-veranderinge
gestoor is die energie uit te kry ons daaruit gekry het wat plaasvind
Kerswas Ek het dit gebrand Hitte- en ligenergie Gestoorde energie
verander na hitte- en
ligenergie

Grondboontjies Ek het dit verbrand of Hitte- en ligenergie Gestoorde energie word

ek het dit geëet of bewegings- en na hitte- en ligenergie
klankenergie verander of gestoorde
energie word na
bewegings- en
klankenergie verander
Brand- Ek het dit gebrand Hitte- en ligenergie Gestoorde energie word
spiritus na hitte- en ligenergie
verander

Battery Ek het dit aan ’n Ligenergie Gestoorde energie word

stroombaan met ’n na ligenergie verander
gloeilamp gekoppel

Gerekte rekkie Ek het dit laat skiet Bewegings- en Gestoorde energie word
klankenergie na bewegings- en
klankenergie verander

Hout Ek het dit verbrand Hitte- en ligenergie Gestoorde energie word

na hitte- en ligenergie
verander
p
Vervolg o bladsy 10

9
 Steenkool Ek het dit gebrand Hitte- en ligenergie Gestoorde energie
word na hitte- en
ligenergie verander

’n Klip op Ek het dit af van die Bewegings- en Gestoorde energie

die rand tafel gestoot klankenergie word na bewegings-
van ’n tafel en klankenergie
verander

3. Skryf sinne om te sê wat jy gedoen het om energie uit elke ding te kry
en watter verskillende energievorme jy daaruit gekry het.

Hoe ons die gestoorde energie daaruit gekry het.

1. Daar was gestoorde energie in die kerswas. Ek het die was
gebrand om hitte- en ligenergie daaruit te kry.
2. .................................................................................................................................
.................................................................................................................................
3. .................................................................................................................................
.................................................................................................................................
4. .................................................................................................................................
.................................................................................................................................
5. .................................................................................................................................
.................................................................................................................................
6. .................................................................................................................................
.................................................................................................................................
7. .................................................................................................................................
.................................................................................................................................
8. .................................................................................................................................
.................................................................................................................................

10
Onderwysertaak
1. Vra leerders om die stowwe in die vorige tabel in
twee groepe te verdeel:
ER
D E RWYS f is een A) die dinge wat ons moet brand om energie daaruit
E ON
AAN DI nergiebronne.
Brandsto
lle e stof ver- te kry
Daar is ta oet brand
e rg ie b ro n. Ons m te kry. Wan
neer
B) die dinge wat ons nie hoef te brand om energie
so o r t e n d a a r u it se
o m d ie energie r d it in ’n chemie
bra n d
kombin e e
stel dit
daaruit te kry nie.
f brand, ie lug en
brandsto r s to f in d
itte en 2. Verduidelik aan leerders:
et die suu rm van h
reaksie m 4 die energiebronne wat ons moet brand om
d ie v o
l in ntjie, is
ry, meesta grondboo
energie v s, s o o s ’n
word
rde ko . Alle kos energie daaruit te kry, word brandstowwe
lig.Vertee li gg a m e
se selle
f vir ons s liggaam
brandsto la m in o n
os ander
genoem – A
nder ’n v
stadig so de rg a a n d it, net so 4 die energiebronne wat ons nie hoef te brand om
. Hier on chemiese
verbrand f w a t b rand, ’n energie daaruit te kry nie, word nie-brandstowwe
andsto
soorte br f.
et suursto genoem – B
reaksie m

Leerdertaak 1. Sorteer die energiebronne in dinge wat ons moet brand om energie
daaruit te kry en dinge wat ons nie hoef te brand om energie daaruit
te kry nie.
2. Teken dit in die tabel hieronder op.

Energiebronne
A: Dinge wat brandstowwe is B: Dinge wat nie brandstowwe is nie

Kerswas Battery
Grondboontjie Klip
Brandspiritus Gerekte rekkie
Steenkool
Hout
3. Voltooi die volgende sinne:
Net sommige energiebronne is brandstowwe.

Kerswas, grondboontjies, brandspiritus, steenkool en hout

is brandstowwe, want ons moet dit brand om energie daaruit
te kry.
Die klip, die gerekte rekkie en die battery is nie brandstowwe
nie, want ons hoef dit nie te brand om energie daaruit te kry nie.
.

11
 Assessering
Aktiwiteit 4 Gestoorde energie

Wat ons wil assesseer
Die invul van ’n tabel oor hoe om gestoorde
energie uit energiebronne te kry
Die skryf van sinne om te verduidelik wat
gedoen is om gestoorde energie uit
energiebronne te kry
Tabel om brandstowwe en nie-brandstowwe
te vergelyk
Voltooiing van sinne
Wat ons van die leerders verwag
Leerders moet iets kan doen om die energie uit
die energiebronne te kry.
Die tabel moet ingevul word met:
4 wat leerders gedoen het om die energie
daaruit te kry
4 watter vorme van energie hulle daaruit gekry
het
4 watter energieveranderinge plaasgevind het
4
Die sinne moet sê:
4 wat leerders gedoen het om die energie
daaruit te kry
4 watter vorme van energie hulle daaruit gekry
het
4
Leerders moet in staat wees om stowwe as
brandstowwe en nie-brandstowwe te
klassifiseer.
Dit sal duidelik wees wanneer die tabel
korrek ingevul is met die kers, grondboontjie,
brandspiritus, steenkool en hout as brand-
stowwe en die klip, die gerekte rekkie en die
battery as nie-brandstowwe.
Die sinne moet voltooi wees met:
die kers, grondboontjie, brandspiritus,
steenkool en hout as brandstowwe en die klip,
die gerekte rekkie en die battery as nie-
brandstowwe.

12
Aktiwiteit 5 Steenkool het gestoorde energie

• Steenkool is oor miljoene jare heen deur die natuur in die aarde se
Sleutelbegrippe
kors gevorm.
• Steenkool is gevorm uit baie ou plante en diere wat doodgegaan
het en oor miljoene jare versteen (gefossileer) het. Dit word dus ’n
fossielbrandstof genoem.
• Steenkool stoor (berg) energie wat oorspronklik van die son
gekom het.

Onderwysertaak Waarvandaan kom steenkool?

1. Gee aan leerders ’n taakkaart met vrae oor steenkool om in hul groepe
te bespreek.
2. Nadat leerders bespreek het hoe steenkool in die aarde gevorm word,
deel jy die inligtingsblad uit oor “Hoe steenkool in die Aarde gevorm
word” (fotostateer bladsy 43 en 44).

Leerdertaak Leerdertaakkaart 1:
GROEP
Hoe steenkool in die aarde gevorm word
1. Bespreek die volgende vrae in jou groep en laat een mens die
antwoorde neerskryf:
(a) Hoe lyk steenkool?
(b) Waarvoor gebruik mense steenkool?
(c) Wat doen mense om steenkool in die hande te kry?
(d) Weet julle van plekke in ons land waar steenkool gevind word?
(e) Hoe word steenkool gevorm?
(f) Hoe lank, dink julle, het dit die aarde geneem om steenkool te
vorm?
2. (a) Lees nou paragraaf 1, 2 en 3 van “Hoe steenkool in die Aarde
gevorm word” vir nog inligting.
(b) Kyk na die kaart met die opskrif “Steenkool in Suid-Afrika” om te
sien op watter plekke in ons land steenkool gevind word.

13
 Onderwysertaak 1. Gee aan leerders ’n taakkaart met prente van hoe steenkool gevorm
word (fotostateer van bladsy 44).
2. Nadat leerders noukeurig na die prente gekyk het, gee jy aan hulle die
los paragrawe oor hoe steenkool gevorm word.
3. Vra leerders om hierdie paragrawe by die prente te pas.
4. Gaan na of leerders die prente korrek by die paragrawe gepas het
(vergelyk die volgende bladsy vir die korrekte verduideliking van
steenkoolvorming).
5. Vra leerders om die paragrawe langs die prente te plak.
6. Vra leerders om die verduideliking van hoe die aarde steenkool maak,
hardop te lees.

Alternatiewe onderwysertaak
Help leerders om die nodige woordeskat vir die taak op te bou.
1. Verduidelik die prente van hoe steenkool gevorm word aan leerders (jy
kan die flitskaarte op bladsy 46 tot 49 vir demonstrasie fotostateer).
2. Fasiliteer ’n klasbespreking oor die verhaal van hoe steenkool gevorm
word. Skryf nuwe woorde op die bord.

Leerdertaak 1. Kyk na die prente wat wys hoe steenkool in die aarde gevorm word.
GROEP 2. Pas elke prent by die regte paragraaf.
3. Laat jou onderwyseres jou help om die prente by die regte paragrawe
te pas as jy sukkel.
4. Plak die paragrawe langs die regte prente.
5. Lees die volle verduideliking van hoe steenkool in die aarde gevorm
word.

14
 Leerdertaak Hoe steenkool in die aarde gevorm word
INDIVIDUEEL Plak die korrekte volgorde van die storie van hoe steenkool gevorm
word, op jou taakkaart.
N.B. Sekere spesiale toestande op sommige plekke in die aardkors en
die manier waarop dit oor miljoene jare heen verander het, het
toegelaat dat steenkool gevorm is en word.

Prente wat wys hoe steenkool gevorm word Paragrawe wat vertel hoe steenkool
gevorm word

Eers
Miljoene jare gelede was die aarde se klimaat
baie nat en dus het baie plante naby water
gegroei. Toe hierdie plante dood is, het party
water in die water geval. Dié plante het nie verrot
sand en modder nie, maar is mettertyd deur lae sand en
modder bedek.
dooie plante
wat in die water
geval het

Toe
Soos wat al hoe meer lae sand en modder op
hierdie dooie plante beland het, het dit
geleidelik fyngedrukte plantstof, wat veen
genoem word, geword.
lae sand
saamgeperste
plantstof wat
veen genoem
word

Daarna
Al hoe meer druk deur sand en modder het
druk van die lae hierdie plantstof saamgepers en fyngedruk
sand om ’n harde laag, wat ligniet genoem word,
te vorm. Soos wat hierdie samepersing
nog lae sand
en klip plaasgevind het, is gas en water uit die dooie
plantstof gedruk.
ligniet

Laastens
Oor miljoene jare het al hoe meer lae sand en
modder die ligniet bedek. Die ligniet het
baie lae sand uiteindelik ’n harde, swart soort klip wat
en klip steenkool genoem word, geword.

steenkool

15
 Leerdertaak Opsionele leerdertaak
INDIVIDUEEL Skryf in jou eie woorde ’n storie van hoe steenkool in die aarde gevorm
word.

Onderwysertaak Maak saam met die leerders ’n energieketting oor steenkool.

Lank,
lank, lank
energie van daarna... Steenkool het in
die son plante het die aarde
gegroei gevorm

Teken en skryf om die steenkoolketting in jou werkboek te verduidelik.

Leerdertaak
Die energieketting van steenkool
Die son gee hitte- en ligenergie.
Plante gebruik die ligenergie van die son om te groei. ‘n Deel van
hierdie energie word as chemiese energie in die plante gestoor.
Oor miljoene jare verander dooie plante na steenkool. Die
energie van die plante word in die steenkool gestoor.

16
Assessering
Aktiwiteit 5 Steenkool het gestoorde energie
Wat ons wil assesseer
Die pas van prente by paragrawe oor
hoe steenkool in die aarde gevorm
word
Skryfwerk oor hoe steenkool in die
aarde gevorm word
Tekening van die steenkool-
energieketting
Die skryf van verduidelikings van die
steenkool-energieketting
enko
Ste
eers
Wat ons van die leerders verwag
Leerders moet in staat wees om die prente by die regte
paragrawe te pas om die verhaal te vertel van hoe
steenkool in die aarde gevorm word.
Dit sal duidelik wees wanneer leerders die volgende
kan doen:
Identifiseer die korrekte prent wat by elke paragraaf pas
sodat paragrawe in die regte volgorde is om die verhaal
van hoe steenkool in die aarde gevorm word, te vertel.
Die verhaal moet:
4 ’n opskrif hê
4 uit sinvolle sinne bestaan
4 ’n logiese volgorde hê
4 kernwoorde soos saamgeperste plantstof, lae
sand, miljoene jare gelede bevat
Die tekening moet:
4 ’n opskrif hê
4 duidelik wees
4 die energieketting in die regte volgorde beskryf
4 korrekte byskrifte hê
4
Die sinne moet:
4 by die tekeninge van die steenkool-energieketting pas
4 in die korrekte volgorde wees om die storie van die
steenkool-energieketting te vertel
4
ol
tegraad
17
 6 Steenkool gee vir ons energie om
elektrisiteit te maak
Aktiwiteit

Sleutelbegrippe • Die meeste kragsentrales gebruik steenkool om elektrisiteit te

maak.
• Hierdie steenkool het sy energie uit plante gekry wat oorspronklik
hul energie van die son gekry het.
• Die meeste elektriese toestelle kry energie van ’n kragsentrale.

Onderwysertaak

AAN D
IE ONDER
WYSER
Indien jy naby K
kan jy en jou le
aapstad is, TREI NE
erders die
Athlone-kragsen
trale besoek
voordat julle met
hierdie
aktiwiteit begin
(telefoon-
nommer: 021 6
94 1715 vir
afsprake).
S T E E N KO O L

VUU R

1. Maak saam met die leerders ’n kopkaart op die bord oor die gebruike
van steenkool.
2. Vra leerders om oor nog gebruike van steenkool te lees (paragraaf 4
van “Hoe steenkool in die Aarde gevorm word” – bladsy 43).
3. Voltooi die kopkaart deur nog gebruike van steenkool uit die leesstuk
in te vul.

Lees paragraaf 4 van “Hoe steenkool in die Aarde gevorm word”

Leerdertaak (bladsy 43) om uit te vind watter ander gebruike steenkool het.

Onderwysertaak 1. Maak seker leerders verstaan dat steenkool gebruik word om

elektrisiteit in die meeste kragsentrales te maak. (Lees bladsy 66 en 67
uit “Learning for sustainable living” van Bird Life South Africa vir
onderwyserverryking.)
2. Gee aan leerders die taakkaart oor ’n kragsentrale om te voltooi
(bladsy 50), asook “Hoe energie vir ons werk” (vir fotostatering op
bladsy 52 en 53).
3. Fasiliteer ’n klasbespreking om leerders meer inligting oor ’n
kragsentrale te help kry nadat hulle vraag 3 op die leerdertaakkaart oor
die kragsentrale voltooi het (vergelyk bladsy 51 vir antwoorde).

18
 Leerdertaakkaart 1

Die kragsentrale Waarom is daar stoom?

Wat gebeur binne-in

’n kragsentrale?

Waarom is
daar rook?

Waarvoor
is die
torings?

Waarom is
daar krag-
drade?

Wat kry ons van die Waar het jy al ’n

kragsentrale? kragsentrale gesien?

Die kragsentrale
1. Bespreek die prent oor die kragsentrale in groepe. Gebruik die vrae
om julle te help.
2. Lees “Hoe elektrisiteit vir ons werk” en soek die antwoorde vir die
vrae oor die kragsentrale.
3. Hou ’n klasbespreking en deel jul inligting oor die kragsentrale.

Onderwysertaak 1. Lei ’n bespreking oor ’n kragsentrale om seker te maak dat leerders

die volgende verstaan:
4 Steenkool word gebruik om water in ’n kragsentrale te verhit.
4 Die stoom van hierdie warm water laat die turbines draai.
4 Die turbines laat die kragopwekker draai en dit wek elektrisiteit op.
2. Gee aan leerders die prente van die elektrisiteit-energieketting en laat
hulle dit rangskik (bladsy 54 tot 60 vir fotostatering).

19
 Leerdertaak Leerdertaakkaart 2
Die energieketting van elektrisiteit
1. Kyk in groepe weer na die kragsentrale en rangskik die prente om ’n
energieketting te wys van hoe elektrisiteit ons huise bereik.
2. Teken die energieketting van elektrisiteit.

3. Skryf ’n paragraaf om elektrisiteit se energieketting te verduidelik.

Onthou om ’n opskrif vir jou storie te skryf.

Die elektrisiteit-energieketting
Eers het die son sy hitte- en ligenergie vir plante gegee sodat plante
kan groei.
Toe, na die plante dood is, het dit oor miljoene jare heen na steenkool
verander. Die steenkool het die plante se energie gestoor.
Daarna is die steenkool uit die aarde ontgin en na ’n kragsentrale
geneem. By die kragsentrale is die steenkool verbrand om
energie daaruit te kry.
Toe het die energie uit die brandende steenkool die water in die
kragsentrale laat kook. Die kokende water se stoom het ’n
turbine en ’n kragopwekker laat draai om elektrisiteit te maak.
Daarna het die elektrisiteit langs kragdrade na ons huise gekom.
Uiteindelik
het ons die elektriese energie gebruik om lig in ons huise te hê.

Onderwysertaak 1. Maak flitskaarte van enige elektriese toestel om die verhaal van
daardie toestel se energieketting aan die leerders te vertel.
2. Skakel ’n elektriese ketel aan en help leerders om die ketel se
energieketting in groepe te voltooi.
3. Gee aan leerders prente van ander elektriese toestelle. Laat hulle dit
rangskik en nog energiekettingstories skryf oor die toestelle wat hulle
gekies het. (Prente van elektriese toestelle kan uit koerante en
tydskrifte verkry word.)

20
 Leerdertaak 1. Kyk in jul groepe na die elektriese ketel waarin water kook en skryf ’n
energiekettingstorie om te vertel waarvandaan die ketel sy elektriese
energie oorspronklik kry.
2. Teken en skryf op jou eie nog energiekettings oor die elektriese
toestelle op die prente wat jou onderwyseres vir jou gee.

Steenkool gee vir ons energie om elektrisiteit te maak

Assessering
Aktiwiteit 6
Wat ons wil assesseer Wat ons van die leerders verwag
Tekening van elektrisiteit se Die tekening moet:
energieketting 4 ’n opskrif hê
4 duidelik wees
4 die elektrisiteit-energieketting vertel
4 die korrekte volgorde van die energieketting toon
4 korrekte byskrifte hê
4
Skryfwerk oor die elektrisiteit- Die sinne moet:
energieketting 4 by die tekeninge van die elektrisiteit-energieketting pas
4 die elektrisiteit-energieketting in die regte volgorde vertel
4
Tekening van verskillende elektriese Die tekening moet:
toestelle se energiekettings 4 ’n opskrif hê
4 duidelik wees
4 die elektrisiteit-energieketting vertel
4 die korrekte volgorde van die energieketting toon
4 korrekte byskrifte hê
4
Skryfwerk oor ’n elektriese toestel Die sinne moet:
se energieketting 4 by die tekeninge van die spesifieke elektriese toestel se
elektrisiteit-energieketting pas
4 die elektriese toestel se elektrisiteit-energieketting in die
regte volgorde vertel
4

21
 7 Hoeveel betaal ons vir ons
elektrisiteit?
Aktiwiteit

Sleutelbegrippe • Ons kan in eenhede wat Watt (W) genoem word, meet hoeveel
elektrisiteit ons gebruik het.
• Ons betaal daarvoor om elektrisiteit by ons huise te kry.
• Ons betaal ook vir hoeveel elektrisiteit ons gebruik en hoe lank
ons elektrisiteit gebruik (kW.h).
• Hoe meer elektrisiteit ons gebruik, hoe meer geld betaal ons en
hoe meer steenkool word gebruik.

Onderwysertaak 1. Verduidelik die volgende aan die leerders:

(a) Elektrisiteit word gemeet in eenhede wat Watt (W) of kiloWatt (kW)
genoem word. ’n Stoof gebruik byvoorbeeld 8 000 W; dit is 8 kW.
(b) Verskillende toestelle gebruik verskillende hoeveelhede elektriese
energie.
2. Gee aan leerders ’n tabel wat wys hoeveel elektrisiteit elke toestel
gebruik (bladsy 62).

Leerdertaak
1. Kyk na die tabel wat

selfoon
wys hoeveel

radio/bandspeler
elektrisiteit elke

buislig
toestel gebruik en
beantwoord die

tafellamp
volgende vrae in jou

naaimasjien
werkboek.

yskas
(a) Watter elektriese

faksmasjien
toestel gebruik

mikrogolfoond
die meeste

kleur-TV
elektrisiteit?

boor
(b) Hoeveel

haardroër
elektrisiteit

wasmasjien
gebruik dit? (Skryf
jou antwoord in
stofsuier
Watt en in

strykyster
kiloWatt.)

broodrooster
(c) Watter elektriese

elektriese braaipan
toestel gebruik

ketel
die minste

verwarmer
elektrisiteit?
(d) Hoeveel

warmwatersilinder
elektrisiteit

elektriese stoof
gebruik dit? (Skryf
jou antwoord in
Watt en in
kiloWatt.)

22
Onderwysertaak 1. Herinner leerders daaraan dat kragsentrales steenkool gebruik om
elektrisiteit op te wek en dat dit geld kos om steenkool te ontgin en dit
na die kragsentrale te vervoer.

2. In die lig van bogenoemde, fasiliteer ’n bespreking oor waarom ons vir
ons elektrisiteit moet betaal. (Jy kan na “Die voorbereiding van
steenkool” op bladsy 63 verwys.)
3. Verduidelik die volgende aan die leerders:
4 Ons betaal meer geld wanneer ons elektrisiteit lank gebruik.
4 Eskom, die voorsiener van elektrisiteit, laat ons betaal vir hoeveel
elektriese energie ons gebruik (kiloWatt) en hoe lank ons elektrisiteit
gebruik (ure).
4 Die munisipaliteit stuur iemand (’n meterleser) om ’n lesing van ons
elektrisiteitsmeter te neem van hoeveel elektrisiteit ons elke maand
gebruik het.
4 Hulle stuur dan ’n rekening aan ons. Dit is gebaseer op die
elektrisiteitslesing en hoeveel elektrisiteit in ons omgewing kos.
4. Laat leerders die taakkaart (“Ons betaal vir ons elektrisiteit”) voltooi
(bladsy 64 om vir leerders te fotostateer).

23
 7 Leerdertaakkaart 1:
Ons betaal vir ons elektrisiteit
Aktiwiteit

1. Kyk na die elektriese toestelle in die tabel hieronder en maak asof jy

hierdie elektriese toestelle by jou huis gebruik.
2. Vul die ontbrekende inligting op die tabel in. (N.B. Jy kan jou
sakrekenaar gebruik om die berekeninge te doen.)
3. Altesaam hoeveel elektrisiteit het hierdie gesin hierdie maand gebruik?
899,85 kW.h
4. Hoeveel moet die gesin hierdie maand vir elektrisiteit betaal?
R197,96

Elektriese Hoeveel Hoeveel Hoe lank Hoeveel Hoeveel moet

toestel elektrisiteit elektrisiteit het ons dit elektrisiteit ons teen 22c
gebruik dit gebruik dit gebruik? het ons in per eenheid
in Watt in kW kW.h gebruik? betaal?

1. Stoof 8 000 W 8 kW 45 uur 8 kW x 45 h 360 kW.h x 22c

= 360 kW.h = R 79,20c

2. Radio 15 W 0,015 kW 150 uur 0,015 kW x 150 h 2,25kW.h x 22c

= 2,25 kW.h = 49c

3. Tafellamp 60 W 0,06 kW 90 uur 0,06 kW x 90 h 5,4 kW.h x 22c

= 5,4 kW.h = R1,19c

4. Yskas 150 W 0,15 kW 720 uur 0,15 kW x 720 h 108 kW.h x 22c
= 108 kW.h = R23,76c

5. TV 340 W 0,34 kW 150 uur 0,34 kW x 150 h 51 kW.h x 22c

= 51 kW.h = R11,22

6. Strykyster 720 W 0,72 kW 60 uur 0,72 kW x 60 h 43,2 kW.h x 22c

= 43,2 kW.h = R9,50c

7. Verwarmer 3 000 W 3 kW 90 uur 3 kW x 90 h 270 kW.h x 22c

= 270 kW.h = R59,40c

8. Ketel 2 000 W 2 kW 30 uur 2 kW x 30 h 60 kW.h x 22c

= 60 kW.h = R13,20c

Onderwysertaak 1. Verduidelik aan leerders dat party mense vooraf betaalde elektrisiteit
gebruik. Dan betaal jy jou elektrisiteit vooruit deur ’n elektrisiteitskaart
te koop. As jy byvoorbeeld ’n kaart vir R50 koop, kan jy kW.h ter
waarde van R50 gebruik. Jou elektrisiteit sal dan gediskonnekteer word
Bladsy 62 om totdat jy nog koop.
vir leerders te 2. Laat leerders die taakkaart oor ’n elektrisiteitsrekening voltooi (bladsy
fotostateer 61 vir fotostatering vir leerders).

24
Aktiwiteit 7 Leerdertaakkaart 2

Leerdertaak
’n Elektrisiteitsrekening

TICE ply by-law:

IMPORTANT NO the eledctricity sup
of section 17 (1) of ty supply being
• Notice in ter ms
in yo ur ele ctr ici
e date shall result ur deposit
Failure to pay by du be charged and yo
ect ed . A fee for disconnection shall ply aft er pa ym ent
disconn ction op sup
Immediate reconne
may be increased.
cannot be assured.

1. Kyk na mevrou Kumalo se elektrisiteitsrekening en beantwoord die volgende vrae.

(a) Hoeveel kW.h elektrisiteit het die Kumalo-gesin gebruik?
(b) Oor watter tydperk is hierdie elektrisiteit gebruik?
(c) Hoeveel moet mevrou Kumalo betaal?
(d) Teen watter datum moet mevrou Kumalo die rekening betaal?
(e) Wat sal, volgens die rekening, gebeur as sy nie betyds betaal nie?
2. Dink aan hoe elektrisiteit geproduseer word en hoe dit ons huise bereik en
verduidelik waarom mense vir elektrisiteit moet betaal.

25
 Leerdertaak 2

Jy kan só begin:

Ons moet vir ons elektrisiteit betaal.

Mense wat elektrisiteit gebruik, moet daarvoor betaal.
Die rede is:
Kragsentrales gebruik steenkool om elektrisiteit op te wek. Ons moet
mense betaal om steenkool uit die myne te ontgin, dit voorberei om te
verkoop en die steenkool na die kragsentrales te vervoer.
Nog ’n rede is:
Die mense wat in die kragsentrales werk, moet betaal word om die
elektrisiteit op te wek en dit na ons huise te bring.
’n Verdere rede is:
Die meterlesers wat ons elektrisiteitslesing kom doen en die mense wat
voorafbetaalde meters maak, moet betaal word.

7 Hoeveel betaal ons vir ons elektrisiteit?

Assessering
Aktiwiteit

Wat ons wil assesseer Wat ons van die leerders verwag

Die lees en interpreteer van
’n tabel
Die invul van die tabel
Lees ’n tabel (elektrisiteits-
rekening)
Skryfwerk oor waarom mense vir
elektrisiteit moet betaal
Leerders moet in staat wees om die tabel te lees wat aandui
hoeveel elektriese energie elke toestel gebruik.
Dit sal duidelik wees wanneer leerders die volgende kan doen:
4 Gee korrekte antwoorde vir vraag a, b, c en d.
Die volgende moet op die tabel ingevul word:
4 die aantal Watt wat elke toestel gebruik
4 korrekte berekeninge van hoeveel elektrisiteit die gesin per
maand gebruik
4 die korrekte berekening van hoeveel die gesin vir elektrisiteit
moet betaal
4
4 Leerders moet in staat wees om ’n elektrisiteitsrekening
te lees. Dit sal duidelik wees wanneer leerders die volgende
kan doen:
Gee die korrekte antwoorde vir vraag a, b, c, d en e.
Die sinne moet
4 aandui dat die leerder besef watter koste daarby betrokke
is om elektrisiteit by ons huise te kry
4

26
Aktiwiteit 8 Bespaar elektrisiteit

Sleutelbegrippe • As ons minder elektrisiteit gebruik, bespaar ons steenkool, wat ’n

waardevolle natuurlike hulpbron is wat uiteindelik uitgeput sal
wees.
• As ons minder elektrisiteit mors, spaar ons geld.

Onderwysertaak 1. Herinner leerders aan die feit dat ons steenkool gebruik om elektrisiteit
op te wek.
2. Gee aan leerders die leesstuk oor steenkool wat uiteindelik uitgeput
sal wees (vergelyk onder).
3. Fasiliteer ’n bespreking oor waarom dit belangrik is om minder
elektrisiteit te gebruik. Gebruik die volgende vrae om jou te help:
(a) Wat is die belangrikste energiebron wat gebruik word om
elektrisiteit in ’n kragsentrale te maak?
(b) Wat sal gebeur as daar nie meer steenkool is nie?
L.W.: Maak tydens die bespreking seker dat leerders die volgende
verstaan:
4 Wanneer ons elektrisiteit vermors, vermors ons ook steenkool.
4 Hoe meer elektrisiteit ons gebruik, hoe meer steenkool gebruik
ons.
4. Laat die leerders die taakkaart voltooi (fotostateer van bladsy 65).

Steenkool is ’n nie-hernubare energiebron

Steenkool is een van die natuurlike energiebronne wat in die
aardkors aangetref word. Dit word soms fossielbrandstof genoem,
omdat dit oor miljoene jare op ’n natuurlike manier van dooie plante
en diere gevorm is.
Niemand weet hoeveel steenkool daar in die aardkors is nie. Ons
is vinnig besig om al die fossielbrandstowwe op te gebruik.
Mynmaatskappye soek dus aanhoudend nuwe voorrade van hierdie
natuurlike brandstowwe. Hulle moet selfs op moeilike plekke soos
onder die see soek.
Wetenskaplikes dink dat al die aarde se voorraad fossiel-
brandstowwe, soos steenkool, gas en olie, binnekort uitgeput sal
wees. Ons sê fossielbrandstof is ’n nie-hernubare energiebron. Dit
beteken dat wanneer dit op is, daar nêrens nog sal wees nie (want
dit neem miljoene jare voordat die natuur nog kan maak).
Wetenskaplikes skat dat as ons aanhou om fossielbrandstof so
vinnig soos nou te gebruik, al die steenkool teen 2085 uitgeput sal
wees.

27
 Gebruik so min moontlik elektrisiteit

Leerdertaak 1. Kyk in groepe na die prent van mevrou Mabhena wat elektrisiteit in
GROEP haar kombuis gebruik.
2. Merk die plekke waar elektrisiteit vermors word.
3. Bespreek maniere waarop mevrou Mabhena elektrisiteit kan bespaar.
4. Laat een mens jul voorstelle neerskryf oor hoe mevrou Mabhena
minder elektrisiteit kan gebruik. Motiveer waarom sy jul voorstelle moet
oorweeg.
Skryf jul voorstelle hier.
Voorbeeld:
1. Moenie die ketel volmaak as jy net twee koppies tee wil maak nie,
want hoe meer water jy kook, hoe meer elektrisiteit sal jy gebruik en
hoe meer geld sal jy moet betaal.
2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Kies een persoon om aan die res van die klas te vertel wat jul
voorstelle vir mevrou Mabhena is.

28
Onderwysertaak Laat leerders terugvoering oor hul voorstelle vir mevrou Mabhena gee.

Skryf die volgende gevolgtrekking saam met die leerders op die bord:

Steenkool is ’n kosbare hulpbron. Wanneer ons elektrisiteit gebruik,

gebruik ons ook die steenkool wat gebruik is om die elektrisiteit te maak.
Wanneer ons elektrisiteit bespaar, bespaar ons ook steenkool vir die
toekoms.

Bespaar elektrisiteit
Assessering
8
Aktiwiteit

Wat ons wil assesseer Wat ons van die leerders verwag

Die identifisering van plekke Leerders moet plekke kan identifiseer

waar elektrisiteit vermors waar elektrisiteit vermors word.
word Dit sal duidelik wees wanneer
leerders plekke op die prent kan
aandui waar elektrisiteit vermors
word.

Die skryf van voorstelle om 4 Voorstelle moet motiveer waarom

elektrisiteit te bespaar mense moet probeer om minder
elektrisiteit te gebruik
4

Vol

29
 Voorgestelde werkskema
ENERGIE EN VERANDERING-LEERPROGRAM: GRAAD 6

PERIODE 1 PERIODE 2 PERIODE 3 PERIODE 4 PERIODE 5

AKTIWITEIT 1 AKTIWITEIT 2 AKTIWITEIT 3 AKTIWITEIT 4
Plaas Leerders vul tabel in Onderwyseres lei Stel stowwe met Sorteer stowwe en
energiebyskrifte, ± 15 min. voedselenergie- potensiële energie lei brandstowwe in
gesels oor en skryf kettings in bekend ± 50 min
Skryf sinne oor die
sinne oor
energie in die Leerders skryf en Kry gestoorde Vul tabel in
verskillende vorme
liggaam ± 35 min. teken eie voedsel- energie uit stowwe ± 50 min.
van energie
energiekettings en skryf sinne
± 50 min.
± 50 min. ± 50 min.

PERIODE 6 PERIODE 7 PERIODE 8 PERIODE 9 PERIODE 10

AKTIWITEIT 5 AKTIWITEIT 6
Bespreek en lees vir Lees die hele verhaal Maak kopkaart oor Leerders rangskik Leerders skryf ’n
meer inligting oor van steenkool- gebruike van sinne wat die ketel se
steenkool ± 30 min. vorming ± 20 min. steenkool, lees vir energieketting van energieketting in
meer inligting oor die kragsentrale groepe
Pas paragrawe by Maak die steenkool-
steenkoolgebruike en vertel
prente oor hoe energieketting met Elke leerder skryf hul
voltooi die kopkaart
steenkool gevorm is leerders Leerders teken en eie energieketting
± 20 min.
± 20 min. skryf die van ’n elektriese
Leerders teken en
Leerders bespreek energieketting van toestel ± 50 min.
skryf steenkool-
vrae oor ’n die kragsentrale
energieketting
kragsentrale en lees ± 30 min.
± 30 min.
en bespreek om
Maak ’n energie-
meer inligting oor die
ketting van ’n
kragsentrale te
elektriese toestel
verkry ± 30 min.
met leerders
± 20 min.

PERIODE 11 PERIODE 12 PERIODE 13 PERIODE 12 PERIODE 13

AKTIWITEIT 7 AKTIWITEIT 8
Inleiding oor die Leerders voltooi ’n Leerders lees en Lees oor steenkool Skryf voorstelle oor
meet van elektrisiteit taakkaart oor die interpreteer ’n wat uiteindelik sal hoe om minder
berekening van elektrisiteitsrekening opraak en bespreek elektrisiteit te
Lees en interpreteer
elektrisiteitskoste implikasies gebruik
’n tabel van Leerders skryf om te
± 40 min. ± 30 min.
elektriese toestelle sê waarom ons vir Terugvoering en
± 20 min. Bespreking oor die elektrisiteit wat Identifiseer plekke sinsvoltooiing oor die
voorafbetaalde ons gebruik, moet waar elektrisiteit bewaring van
Bespreek waarom
elektrisiteitsmeters betaal vermors word natuurlike
ons vir elektrisiteit
± 20 min. ± 20 min. hulpbronne
moet betaal en hoe
koste bereken word
± 30 min.

Beraamde tyd om die aktiwiteite in hierdie leerprogram te voltooi = 13 periodes @ 50 minute

per periode = 10,8 uur. Dit is amper drie weke se werk.
(Aanbevole tyd per week vir Natuurwetenskappe en Tegnologie = 4 uur)

30
32
Bewegingsenergie Klankenergie Ligenergie Gestoorde energie Hitte-energie Elektriese energie

Bewegingsenergie Klankenergie Ligenergie Gestoorde energie Hitte-energie Elektriese energie

Bewegingsenergie Klankenergie Ligenergie Gestoorde energie Hitte-energie Elektriese energie

Bewegingsenergie Klankenergie Ligenergie Gestoorde energie Hitte-energie Elektriese energie

Bewegingsenergie Klankenergie Ligenergie Gestoorde energie Hitte-energie Elektriese energie

Bewegingsenergie Klankenergie Ligenergie Gestoorde energie Hitte-energie Elektriese energie

Bewegingsenergie Klankenergie Ligenergie Gestoorde energie Hitte-energie Elektriese energie

Bewegingsenergie Klankenergie Ligenergie Gestoorde energie Hitte-energie Elektriese energie

Bewegingsenergie Klankenergie Ligenergie Gestoorde energie Hitte-energie Elektriese energie

Bewegingsenergie Klankenergie Ligenergie Gestoorde energie Hitte-energie Elektriese energie

Bewegingsenergie Klankenergie Ligenergie Gestoorde energie Hitte-energie Elektriese energie

Bewegingsenergie Klankenergie Ligenergie Gestoorde energie Hitte-energie Elektriese energie

Bewegingsenergie Klankenergie Ligenergie Gestoorde energie Hitte-energie Elektriese energie

Bewegingsenergie Klankenergie Ligenergie Gestoorde energie Hitte-energie Elektriese energie

Bewegingsenergie Klankenergie Ligenergie Gestoorde energie Hitte-energie Elektriese energie

Bewegingsenergie Klankenergie Ligenergie Gestoorde energie Hitte-energie Elektriese energie

Fotostateer vir
Aktiwiteit 3

33
 Fotostateer vir
Aktiwiteit 3

34
Fotostateer vir
Aktiwiteit 3

35
 Fotostateer vir
Aktiwiteit 3

36
Leerdertaakkaart Fotostateer vir
Aktiwiteit 4
Kry gestoorde energie uit iets
1. Daar is gestoorde energie in elke energiebron in die tabel hieronder.
2. Probeer om iets te doen om die gestoorde energie uit elke bron te kry.
Vul dan die onderstaande tabel in.

Dit is waar die energie Wat ons gedoen het om Dit is die energie wat Die energie-veranderinge
gestoor is die energie uit te kry ons daaruit gekry het wat plaasvind

Kerswas Ek het dit gebrand Hitte- en ligenergie

Grondboontjies

Brandspiritus

Battery

Gerekte rekkie

(f) Hout

37
Fotostateer vir
Aktiwiteit 4 Leerdertaakkaart

Steenkool

’n Klip op die
rand van ’n tafel

3. Skryf sinne om te sê wat jy gedoen het om energie uit elke ding te kry en watter verskillende
energievorme jy daaruit gekry het.
Voorbeeld:
(a) Daar was gestoorde energie in die kerswas. Ek het die was gebrand om hitte- en
ligenergie daaruit te kry.
(b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.....................................................................
(c) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.....................................................................
(d) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.....................................................................
(e) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.....................................................................
(f) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.....................................................................
(g) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.....................................................................

38
Inligtingsblad vir
Aktiwiteit 5

Hoe steenkool in die Aarde gevorm word

Steenkool is ’n harde, swart soort rots. Mense brand reeds honderde jare lank steenkool
om hul warm te maak. Dit neem miljoene jare om steenkool te maak.
Miljoene jare gelede was daar baie water en bome wat die Aarde bedek het. Soms
wanneer bome dood is, het dit in die water geval. Oor baie jare heen het lae grond die
bome bedek en die hout na veen verander. Veen is sag en kan as brandstof gebrand word.
Al hoe meer lae swaar grond op die veen veroorsaak al hoe meer druk sodat gas en
water daaruit gepers word. Dit laat die veen na ’n dun laag harde steenkool of na olie
verander. Dit neem die Aarde miljoene jare om die steenkool te maak. Hierdie steenkool
word diep onder die grond gevorm en mense moet dus myne grawe om dit uit te kry.
Daar is baie steenkoolmyne in Suid-Afrika.
Die gebruik van steenkool
Die meeste van Suid-Afrika se steenkool word in kragsentrales gebruik om elektrisiteit op
te wek. Daar is ’n groot fabriek in Sasolburg wat petrol uit steenkool maak. ’n Spesiale
soort steenkool wat kooks genoem word, help ons om staal uit yster te maak. Teer,
plastiek en bemestingstowwe kom ook van steenkool. Mense gebruik steenkool in hul
huise om kos te kook of om hulself warm te maak. As ons aanhou om soveel steenkool te
gebruik, sal die wêreld se steenkool binnekort op wees. Dit is ’n groot probleem, en talle
mense probeer om ander soorte brandstof te vind sodat ons minder steenkool kan
gebruik. Die Aarde se olie sal teen die jaar 2030 op wees, en steenkool teen 2085.
Steenkool in Suid-Afrika
Suid-Afrika het baie steenkool. Kyk op die kaart waar dit ontgin word. Ons gebruik die
meeste van ons steenkool self, maar ons verkoop ook steenkool aan Japan.

Gebiede waar
steenkool
aangetref word

39
 Leerdertaakkaart vir Aktiwiteit 5 (individueel)
Hoe steenkool in die aarde gevorm word
Plak die korrekte volgorde van die storie van hoe steenkool gevorm word,
op jou taakkaart.

Prente wat wys hoe steenkool gevorm word Paragrawe wat vertel hoe steenkool
gevorm word

Eers

water
sand en modder

dooie plante
wat in die water
geval het

Toe

lae sand
saamgeperste
plantstof wat
veen genoem
word

Daarna

druk van die lae

sand
nog lae sand
en klip

ligniet

Laastens

baie lae sand

en klip

steenkool

40
Al hoe meer druk deur sand en modder het
hierdie plantstof saamgepers en fyngedruk
om ’n harde laag, wat ligniet genoem word,
te vorm. Soos wat hierdie samepersing
plaasgevind het, is gas en water uit die
dooie plantstof gedruk.
------------------------------
Soos wat al hoe meer lae sand en modder
op hierdie dooie plante beland het, het dit
geleidelik fyngedrukte plantstof, wat veen
genoem word, geword.
------------------------------
Oor miljoene jare het al hoe meer lae sand
en modder die ligniet bedek. Die ligniet het
uiteindelik ’n harde, swart soort klip wat
steenkool genoem word, geword.
------------------------------
Miljoene jare gelede was die aarde se
klimaat baie nat en dus het baie plante naby
water gegroei. Toe hierdie plante dood is,
het party in die water geval. Dié plante het
nie verrot nie, maar is mettertyd deur lae
sand en modder bedek.
------------------------------
41
Taakkaart vir
Aktiwiteit 5

Water
Sand en modder

Dooie plante wat in

die water geval het

42
 Taakkaart vir
Aktiwiteit 5

Lae sand

Saamgeperste plantstof
wat veen genoem word

43
Taakkaart vir
Aktiwiteit 5

Druk van lae sand

Nog lae sand en klip

Ligniet
Lignite

44
 Taakkaart vir
Aktiwiteit 5

Baie lae sand

en klip

Steenkool

45
46
DIE KRAGSENTRALE
4 Wat kry ons van die 4 Waar het jy al ’n
kragsentrale? kragsentrale gesien?
Aktiwiteit 6

Waarom is daar stoom?

Wat gebeur binne-in
’n kragsentrale?
Leerdertaakkaart 1

Waarom is daar rook?

Waarom is daar kragdrade? Waarvoor is

die torings?
 47
DIE KRAGSENTRALE
V : Wat gebeur binne-in ’n kragsentrale? V : Waarom is daar stoom?
A : Brandende steenkool verhit water. A : Water word gekook deur die hitte van die
Die stoom van die warm water laat ’n brandende steenkool te gebruik. Die water
turbine draai. Die turbine laat draai ’n word in hierdie torings verkoel en hierdie
kragopwekker wat elektrisiteit opwek. stoom kom van daardie water.
V : Waarom is daar rook?
A : Van die brandende
steenkool wat die
water verhit.
V : Waarvoor is
Skoorsteen
die torings?
A : Om die water
af te koel
sodat dit
terug in die
rivier kan
gaan.
V : Waarom is Kragsentrale
daar Koeltoring
kragdrade?
A : Om die
elektrisiteit
te gelei.
Onderwyserskopie

Spantoring
V : Wat kry ons van die V : Waar het jy al ’n
kragsentrale? kragsentrale gesien?
A : Elektrisiteit A : In Athlone in Kaapstad.
Hoe elektrisiteit vir ons werk
Waarom
moet ons vir
elektrisiteit
betaal?

Want baie mense

Toe bome doodgegaan het, is dit

moet hard werk om dit te maak.

onder lae en lae sand begrawe. Oor
baie jare heen het dit na steenkool
Laat ek verduidelik waar dit vandaan
verander.

kom en hoe dit by ons huise kom.

Vandag grawe mynwerkers steenkool

diep onder die aarde uit. Hulle haal
dit uit die grond en laai dit op ’n trein.
Die trein neem die steenkool na die
kragsentrale.
stoom-
ketel

By die kragsentrale word die steen-

kool in ’n stoomketel of ketelkamer
verbrand. Kan jy dit in die prentjie
hierbo sien? Die stoomketel verhit
water. Die kookwater verander na
stoom. Dink aan ’n gewone ketel,
wanneer die water kook, verander
dit na stoom. Die stoom beweeg.

48
 Kragdrade neem
die elektrisiteit van
die substasie na
jou huis. Substasie

Die elektrisiteit beweeg na baie

verskillende substasies. Elke
area het ’n substasie. Het jy al
een in jou omgewing opgelet?
Moet nooit naby ’n substasie
gaan nie. Dit is vol elektrisiteit en
is baie gevaarlik.

spantorings

kragopwekker
turbine
Die elektrisiteit beweeg langs
drade wat kragdrade genoem
word. Hierdie kragdrade word
deur spantorings ondersteun. Dit
dra elektrisiteit oor groot
afstande. Het jy al spantorings
naby jou huis opgelet?

Die bewegende stoom laat ’n turbine beweeg. Soek

die turbine in die prentjie hierbo. Die turbine draai en
draai. Die stoom druk dit al in die rondte, net soos
die wind ’n windpomp laat draai.

Die turbine is aan ’n kragopwekker gekoppel. Dit

turbine beweeg, so die kragopwekker. Die kragopwek-
ker is ’n masjien wat elektrisiteit maak terwyl dit draai.

49
Taakkaart vir
Aktiwiteit 6

50
Taakkaart vir
Aktiwiteit 6

51
Taakkaart vir
Aktiwiteit 6

52
Taakkaart vir
Aktiwiteit 6

53
Taakkaart vir
Aktiwiteit 6

54
Taakkaart vir
Aktiwiteit 6

55
 Byskrifte vir
Aktiwiteit 6

Die energieketting van elektrisiteit

Die son gee hitte- en ligenergie.

Plante gebruik die ligenergie van die son om te groei.

’n Deel van hierdie energie word as chemiese energie in die
plante gestoor.

Oor miljoene jare verander dooie plante na steenkool.

Die energie van die plante word in die steenkool gestoor.

Die energie in die steenkool word in die kragsentrale gebruik.

Dit word na elektriese energie verander.

Die steenkool word gebruik om water te verhit. Die stoom

van die water laat die turbine draai. Die turbine laat draai
’n kragopwekker wat elektrisiteit opwek.

Die elektriese energie beweeg in kragdrade wat deur hoë

spantorings ondersteun word. Elektriese energie kom in drade
na ons huise.

Ons gebruik elektriese energie in ons huise om hitte- en

ligenergie te kry.

56
Taakkaart vir
Aktiwiteit 7 Voorbeeld van ’n elektrisiteitsrekening

IMPORTANT NOTICE
• Notice in terms of section 17 (1) of the eledctricity supply by-law:
Failure to pay by due date shall result in your electricity supply being
disconnected. A fee for disconnection shall be charged and your deposit may be
increased. Immediate reconnection op supply after payment cannot be assured.

1. Kyk na mevrou Kumalo se elektrisiteitsrekening en beantwoord die volgende vrae.

(a) Hoeveel kW.h elektrisiteit het die Kumalo-gesin gebruik?
(b) Oor watter tydperk is hierdie elektrisiteit gebruik?
(c) Hoeveel moet mevrou Kumalo betaal?
(d) Teen watter datum moet mevrou Kumalo die rekening betaal?
(e) Wat sal, volgens die rekening, gebeur as sy nie betyds betaal nie?
2. Dink aan hoe elektrisiteit geproduseer word en hoe dit ons huise bereik en
verduidelik waarom mense vir elektrisiteit moet betaal.

57
 Taakkaart vir
Aktiwiteit 7
Die hoeveelheid elektrisiteit wat sekere toestelle gebruik

selfoon
radio/bandspeler
buislig

tafellamp
naaimasjien
yskas
faksmasjien
mikrogolfoond
kleur-TV
boor
haardroër
wasmasjien
stofsuier
strykyster
broodrooster
elektriese braaipan
ketel
verwarmer

warmwatersilinder
elektriese stoof

58
Taakkaart vir

Die voorbereiding van steenkool

Aktiwiteit 7

Wanneer steenkool van die myne kom, moet mense dit

voorberei sodat dit verkoop kan word.
Dit word:

1. Gesny 2. Beweeg 3. Gewas

4. Gelaai 5. Opgebreek 6. Gesorteer

7. Gegradeer 8. Vervoer 9. Uitgevoer

kool
een rste
t
Ee aad
S

Gr

10. Verkoop

59
 Taakkaart vir

Ons betaal vir ons elektrisiteit

Aktiwiteit 7
1. Kyk na die elektriese toestelle in die tabel hieronder en maak asof jy
hierdie elektriese toestelle by jou huis gebruik.
2. Vul die ontbrekende inligting op die tabel in. (N.B. Jy kan jou sakrekenaar
gebruik om die berekeninge te doen.)

Elektriese Hoeveel Hoeveel Hoe lank het Hoeveel elektri- Hoeveel moet ons
toestel elektrisiteit elektrisiteit ons dit siteit het ons in teen 22c ’n eenheid
gebruik dit gebruik dit gebruik kW.h gebruik betaal?
in Watt in kW

1. Stoof

2. Radio A

3. Tafel-
lamp

4. Yskas B

5. TV =
F

6. Stryk- C
yster
D
7. Ver-
=G
warmer
E
8. Ketel
=H

3. Altesaam hoeveel elektrisiteit het hierdie gesin hierdie maand gebruik?

4. Hoeveel moet die gesin hierdie maand vir elektrisiteit betaal?

60
 Gebruik so min elektrisiteit
Taakkaart vir

moontlik
Aktiwiteit 8

vol

1. Kyk in groepe na die prent van mevrou Mabhena wat elektrisiteit

in haar kombuis gebruik.
2. Merk die plekke waar elektrisiteit vermors word.
3. Bespreek maniere waarop mevrou Mabhena elektrisiteit kan bespaar.
4. Laat een mens jul voorstelle neerskryf oor hoe mevrou Mabhena minder
elektrisiteit kan gebruik. Motiveer waarom sy jul voorstelle moet oorweeg.

Skryf jul voorstelle motivering hier.

Voorbeeld:
1. Moenie die ketel volmaak as jy net twee koppies tee wil maak nie, want
hoe meer water jy kook, hoe meer elektrisiteit sal jy gebruik en hoe
meer geld sal jy moet betaal.
2. ...................................................................
3. ...................................................................
4. ...................................................................

5. Kies een persoon om aan die res van die klas te vertel wat jul voorstelle
vir mevrou Mabhena is.

61
 energie
AKTIWITEIT

Ondersoek energiebronne

• Watter energiehulpbronne • Watter van hierdie hulpbronne • Watter hulpbron word gebruik
word gebruik om elektrisiteit is hernubaar? om die meeste van Suid-Afrika
op te wek? se elektrisiteit op te wek?

Idees om te deel • Waar word die meeste van Suid-Afrika se

• Kan Suid-Afrika in die toekoms elektriese
energie aan die hele bevolking voorsien?
• Is daar genoeg natuurlike hulpbronne in Suid-
Afrika om dit te kan doen?
elektriese energie geproduseer?
• Waar word die steenkool gevind wat gebruik
word om elektrisiteit te verskaf?
• Kan ons ons energiehulpbronne beter bestuur
en bewaar?

Koeltoring
Huise
Steenkool

Elektriese
krag
Superverhitte Verbrandings- Kondenseerder
Uitlaatstoom
stoom kamer

Stoomturbine Kragopwekker Opwekker

Omvormer

Gebruik die inligting wat volg om hierdie diagram te

interpreteer. Uit: Learning for Sustainable Living, Bird Life South Africa 2000
Posbus 515, Randburg 2125, Tel (011) 789 1122 Faks (011) 726 3633

62
 OMGEWING
Mens-
Kennis en vaardighede Waardes en houdings en Sosiale
Wetenskappe
Leer oor energieomsettings Evalueer verskillende opsies

OMGEWING
OMGEWING

Wiskunde
vir die gebruik van energie
Verstaan hernubare

Tale
energiehulpbronne Verstaan optimale gebruik
van energiehulpbronne

Wat om te doen
WOORDELYS
Lees hierdie eenvoudige beskrywing van hoe elektrisiteit gemaak word.
turbines wiele wat deur
• Die diagram wys ’n stoomturbine- elektriese kragsentrale.
stoom gedraai word
• Steenkool word verbrand om die hitte te maak om stoom te maak.
kragopwekkers masjiene wat
• Stoom onder groot druk word in die turbines ingevoer.
elektrisiteit produseer
• Die stoom laat die turbinewiele se asse draai.
lading vloei/stroom
• Hierdie turbinemasjiene produseer meganiese energie.
stoomspanning elektriese
• Die turbines dryf die kragopwekkers aan wat elektrisiteit produseer.
sterkte
• ’n Elektromagneet in die kragopwekker skep die lading wat as elektrisiteit
herwin om materiaal te
oorgedra word.
behandel sodat dit weer
• Drade dra hoë-stoomspanning- elektriese stroom van die kragsentrale na ’n
gebruik kan word
substasie.
besoedelende stowwe
• Van hier word die elektrisiteit deur Suid-Afrika versprei.
onsuiwer, skadelike stowwe

Gebruik wetenskaplike taal om hierdie vrae te beantwoord.

• Hoe word steenkool na die kragsentrale gebring en daar gebruik?
• Waar word water tot stoom verhit, afgekoel en herwin?
• Waar word besoedelende stowwe in die lug vrygestel?

Bespreek jou verslag met ’n ander leerder. Is jou verslag duidelik vir haar of hom?

Meer om oor na te dink

• Kan jy ’n paar van die soorte werk noem wat in ’n kragsentrale gedoen word?
• Wie is verantwoordelik daarvoor om grondstowwe te verskaf, die kragsentrale
te bestuur en toerusting in stand te hou?
• Kan jy skat hoeveel mense by ’n kragsentrale werk?
• Hoeveel verskillende groepe mense baat by die elektrisiteit wat in die
kragsentrale opgewek word?

Persoonlike portefeulje
Maak jou eie afskrif van die diagram om saam met jou verslag te hou. Bêre dit in
jou persoonlike portefeulje.

63