AYDINLANMA FLOZOFU OLARAK DESCARTES

Attil

Erdemli

I Aydnlanma Insan'n kendine zg yaamasnn, gelimesinin yolunu aan bir yaama anlaydr. Bat Felsefesi srecinde XVIII. y.y. Aydnlanma a olarak gsterilir. Bu aydnlanmann XVIII. y.y.da en klasik formuna ulamasndan trdr1. Deilse Antikadan gnmze dek Aydnlanma Tutumu ile pek ok kez karlarz. Bu da Felsefe'nin z gerei Aydnlanma olmasndan kaynaklanr : Bir Felsefe, kendi dokusu iinde felsefenin sorun alanlarndan birine daha ok arlk vererek ortaya koyulmu olsa ve bu alan aydnlanmayla badamaz gibi grnse de, o bir felsefe olarak Aydnlanma Tutumunu gsterir. nk Felsefe eletiriyle balar. Eletiri ise nsan' baml klacak gr, anlay, dn ve yetke olabilecek her ey stne dnme, onu aratrma, tartma, kabul edilebilir bulduktan sonra kabul edilebilirlii lsnde yeniden benimseme, deilse kr krne balanmak veya tmyle yadsmak yerine yenisini nermedir. Eletiri aklla hakkn vermedir. Aydnlanma da her kiiye kendi akln kullanarak olumlu ya da olumsuz bakmdan hakkn verdii eylere gre davranmay, bylece belirledii yolda yrmeyi neren bir yaama tutumudur. Kant 1784 ylnda yazd ve Aydnlanma Nedir Sorusuna Yant adn tayan ksa yazsnda Aydnlanma Tutumu'nun erevesini verir. Kant'a gre insan doas gerei aklna uygun yaayacak duruma gelmitir. Ama korkaklk, tembellik ve bir de aklna uymadan, kendisi olmadan yaamann rahatlndan tr kii ken1 Macit GKBERG, Felsefe Tarihi s : 393 -398.

100 dini kimi yetkelere brakverir2. Bu bazen yzyllar boyu srebilir. Ortaa toplumlarnda bireyin kendisi olarak eyleyecei alan ok dardr : nsanlar snrlar saptanm belli bir yaama dzeninde, belli bir konuma sahiptirler. Kiinin kendisi iin, kendi dndan belirlenmi bu yaama alanna dnsel, toplumsal yer, i hatta yerleim yeri ve corafi blge bakmndan deitirmesi olanakszdr. Fakat toplum, bu ekilde yaplam olmak nsan'a gven vermesine karn bir taraftan da onu kle durumuna getiriyordu. Byle bir klelik, daha sonraki yzylarda otoritecilik ve basknn yaratm olduundan farkl bir klelikti. Ortaa toplumu bireyin zgrln elinden almyordu, nk birey henz yoktu; nsan... kendi kendisini bir birey olarak grmyor, kendinden yalnzca toplumsal rol dolaysyla haberdar olabiliyordu3. Buna karn Ortaa nsan' mutludur. nk rahattr, gven iindedir; toplumla btnlemi, grevini olduu gibi yerine getirmi olmakla huzurludur. Kendi kapal, ilikileri ve etkinlikleri belirli dnyasnda yaayp gider. Bu huzurlu, mutlu yaay Kant'a gre nsan'a aykr bir durumdur. nsan yaayn aklyla temellendirip gelitirmekle sorumludur. nsan iin doal olan budur, ama O baka yetkelere gre davranmaya ylesine girmitir ki, kendi snrnn ok altnda kalan, yetkinlikten uzak, edilginliin mutluluuna brnm bu yaama neredeyse onun ikinci doas olmutur4. nsan bu trden rahat yaamaya bir kez altnda kendisi adna yargya varanlarn buyruunda eyleyip gider. te Aydnlanma burada nemli bir gereksinme olarak ortaya kar. nk Aydnlanmada nsan'n kendisi olmas istenir. Kendi akl ile kendi yaamasna yn vererek eyledii zaman nsan ayn zamanda bir yetkinleme srecindedir. nsan' baml klan yetkeler her zaman dnda da deildir. ou kez ve bazen daha da gl olarak iimizdeki yetkelerin buyruuna gireriz : Pein hkmler, saplantlar, n yarglar, nedeni bilinmeyen alkanlklar, rahata kamalar, hrslar, tutkular kimi zaman dmzdaki yetkeden daha gle ynlendirici olurlar ve akl onlar karsnda daha byk glerle direnmek zorunda kalabilir. nk i
2 Immanuel KANT, Beantwortung auf die F r a g e Was ist Aufklrung Kants Schriften Bd. IV, s: 169. 3 Erich FROMM, Hrriyetten Ka, s: 43 ev. A. Yrkan. 4 . KANT, Beantwortung auf die F r a g e Wast ist Aufklrung Kants Schriften, Bd. IV. s : 170.

101 gler sktrldklar yerde akl kendilerine uygun kullandrabilirler ve akl sahibini kandrmak iin, sahibine kar iler, Doru kullanlan bir akl ise i glerin bu tuzana dmedii gibi kiiyi uyaran, yol gsteren yanyla nsan' yetkinleen bir izgide eylemeye ynlendirir. Aydnlanma iin yalnzca akl ile doru olan bulmu olmak yeterli deildir. Kii akln bulduu dorular uyarnca eyleme girmiyorsa, doru olan bilmesine karn yanl yapmay srdrrEylemde somutlamayan Aydnlanma, aydnlanma olamaz. Eylem zorunluluu nedeniyle de aydnlanma bir yaama tutumudur: nsan'n kendine gvenip, kendini gerekletirmek, olandan daha ileri, daha yetkin olana ulamak, yaamasn gelien bir sre durumuna getirmek yolunda eylemesidir. Byle bir yaama elbette kolay deildir; zorluklar, skntlar, srmeleri, yanlmalar, duraksamalar vardr. Bakasnn buyruunda yaayan 5 olduka snrl bir sorumluluk stlenmitir. Kendi Buyruunda yaayan ise olduka byk bir sorumluluu tar; ilkin ve en nemli izgide Kendisi Olmak sorumluluudur bu; her eylemin ncesinde, eylerken ve sonrasnda kendisiyle hesaplamak sorumluluudur; kendisini kandrmadan aklnn yla olan aydnlatma sorumluluudur; yanlgy kabullenme sorumluluudur; hep daha iyisini, hep daha olumlusunu dnme ve ona gre eyleme sorumluluudur; yalnz ve ancak kendisi iin deil, kendi olarak eylerken bakalarn da dnebilmek, onlarla da kendi zgn eylemlerinde btnlemek sorumluluudur; yapc - yaratc bir yaamay srdrme sorumluluudur. Btn bunlar daha geni olan bir baka sorumlulukta btnleirler: zgr Olma sorumluluu. zgrln bulunmad bir aydnlanma olanakszdr. Aydnlanma Tutumu zgr olmay, zgrlk ise Aydnlanmay getirir. Bu belirlemeler nda Aydnlanma'nm bellibal yle belirlenebilir : zellikleri

5 Bakasnn Buyruunda Yaamak derken tnsan'a, Kendisi'ne yabanc olan tm ynlendirici gleri anlyoruz. Yalnzca nsan'm dnda olan deil, nsan' doasn aykr eylemeye ynlendiren i gleri de bu balamda gryoruz. Buna biraz daha ilerde Yabanclama da deineceiz. A.E.

102 Aydnlanma tnsan'n Akln Kullanarak Yaamasdr :

nsan' gelimekten alkoyan, baml klan her durumdan kurtulmaktr Aydnlanma. Byle bir yaamda Insan'n dayana akldr. Herey gelimeyi durdurucu olabilir. Bu nedenle Aydnlanma belli birka durum karsnda deil, nsan'n karlat her durum karsnda, kendini brakvermeden durup, dnmesi, onu aklyla aydmlatmasyla olasdr. Aydmlanma Yetkinleme, Olgunlamadr :

Belli bir yaama tutumuna balanp, onun rahatln yeleyenler iin gelime, yetkinleme, olgunlama durmutur. Byle bir yaamada belli deerlere, belli ilkelere balanp kalnm, onlara uygun eylemek yeterli saylmtr. Artk belli davranlarn, tutumlarn yinelenmesi ve bylece Olan'n srdrlmesi gerekmektedir. Aydnlanma ise bylesine yinelemeci davranlarla badamaz. Aydnlanmada yinelenen aydnlamadr, bu da belli bir yere gelip kalma biimindeki, Aydnlanm Olma deil, srekli gelime ve yinelemede grlen Aydnlanmakta 01madr. Bu nedenle aydnlanma Yapc ve Yaratc bir yaama srecidir. Aydnlanma Etkinliktir :

Edilginlik yineleyici davranlarda ortaya kar. Yinelemek ilerlememektir. Bu nedenle edilginliktir. Etkinlik ise yapc ve yaratc bir gelime srecidir. Aydnlanma Kiiye kindir :

Kimse kimseyi zorla aydnlatamaz. Insan'n aydnlanmay kendisinin, istemesi ve kendisinde, kendisi iin gerekletirmesi gerekir. Insan'n tutsakl, edilginlii, zgrlnn kstlanma ya da ortadan kaldrlmas Insan'n kendisi tarafndan gerekletirilir. Bu Insan'n kutsal hakkn inemekten6 kurtulu yine Insan'n kendisi tarafndan salanacaktr.
6 I. Kant. Beantwortung auf die Frage Was ist Aufklaerung.

103 Aydnlanma nsan'm Kendisiyle Btnlemesidir :

Kendi akln yetke bilen nsan eylemlerinde en temel dayanak olarak kendisini bulur. Herhangi bir yetkeye baml yaayanlar kendi benliinden daha stn tuttuu bir g uyarnca eylemelerini ne denli rationalize ederlerse etsinler, kendileri olarak davranmamaktadrlar. nsan'n kendine bal yaamas, ortaya kartlmay, gelitirilmeyi bekleyen kendi glerine, becerilerine gre, yani; nsan'n yapc -yaratc yapacak yanlarna gre yaamasdr. Bir etkinlik olarak Aydnlanma byle bir yaamayla, olanak bulur. nk byle bir yaamada kii akln kullanarak kendine zg ve yetkinleen bir srece girebilir. Aydnlanmann kiinin kendine ikin bir etkinlik oluu arlkl olarak bu izgide ortaya kar. nsan kendisiyle btnletii, kendisine dayand bir yaamda kendisine yabanc deildir. nk ne kendi dndaki yetkeler tarafndan ynlenirilmekte, onlara gre eylemekte, ne de kendi iinde bulunan, ama ynlendirii kiiyi kendisiyle btnlemekten alkoyan, yetkinleme, olgunlama izgisinde eylemleri boandrmayan i glere uygun davranmaktadr. Kii kendi doasna ikin bir zorunlulukla .kendisine dayanarak, kendisinden g alarak eylemektedir. Bylece O kendisiyle babaa, kendisini olduu gibi kabullenerek, kendini gelitirip ortaya koyarak yaamaktadr. Yabanclama aydnlanmann olmad yerde vardr. Aydnlanma durduu zamanlarda ise otomatlama balar. Gelime tkanmtr. Rahat ama zaman geitirmeye dayanan bir varln srdrme hareketidir yaamak; nsan'n kendisinden uzaklamasdr. Aydnlanma Gereki Olmaktr :

Gerekilik bir yanyla nsan'n yetkinleen izgisinde ortaya kar : Akln gerek olan eye, yani kendi z gcne, kendisine degin kullanan, hayal, kuruntu gerek d tasarlamalara yzvermeden Olan stnde dnp, kararlar alan, bylece ne yapmas gerektiini bilen ve ona gre eyleyen nsan gerekidir. nsan geree baland lde aydnlk bir tutumu srdrebilir. Deilse ne gelimeden, ne etkinlikten, ne yapc ve yaratc eylemlerden, ne nsan'n kendisiyle btnlemesinden ve ne de zgrlkten sz edilebilir.

104 Gerekilik bir baka yanyla insan'n karsna kan her durum karsnda, onu tanyp, bilme, onun stne dnme, yargya varrken ne beenip beenmeme ,korkma ya da ar yreklilik trnden duygulanmlara ne de bakalarnn onunla ilgili yarglarna, etkilerine, ynlendirmeye almalarna balanmadan, aklnn buyurduuna uymada ortaya kar. Bu izgide gerekilik Dmzdaki 01ana ilikindir ve ondan sapma da, ayn biimde aydnlanmadan uzaklamadr. Aydnlanma Herzaman Baarya Ak Olmaktr : Akln kullanm herzaman doru olmayabilir. Bazen akl doru kullanrken kendilerine dayanlan bilgilerde yanlma nedeniyle akl yine doru olmayan sonular verecek, eyleme dnen bu yarglar Insan' yanl iler yapmaya, srmelere ve bunun sonucu olarak da zntye, byk aclara gtrebilecektir. Yanlmak, baarszlk nsan yaamasnn en olaan zelliklerinden biridir. zgrce eyleyen nsan baars lsnde, baarszl da kabullenip, benimsemektedir. nk baarszlk da zgr eyleyen insan'n bir gerekliidir. zgrce eyleyen ya da Aydnlanma Tutumundaki insan, baarszln tanyp, anlayp, nedenleriyle bilip onu amaya girecektir. Bir yetkinleme hareketi olan Aydnlanma nsan'n kendisini amasdr. Yinelemeye, baarszlk nedeniyle duraksamaya balarsa Aydnlanma Tutumunun dna kmaktadr. Aydnlanma iinde nsan, baarszlndan baary yarataca iin srekli olarak baarya aktr. Bir yaama tutumu olarak Aydnlanma'nn dier birka zellii de yle belirlenebilir : Aydnlanma nsanlarla btnlemedir, Aydnlanma Sevgidir, Aydnlanma Mutlu klan bir yaama biimidir, Aydnlanma yaylcdr, Aydnlanma Bilgece yaamaya gtren bir yaama biimidir, Aydnlanma snrszdr ve Aydnlanma zgr Yaamadr. n Rene Descartes, Renaissance ile ortaya kan gelimelerin yorulup, btnletii Yenia Felsefesini balatan ve bundan sonra

105 iki yzyl boyunca tartlp, deiik zm yollar aranarak gelien temel sorunlar ilkin ele alp, onlar stne dnen kii olarak Yenia Felsefesinin balatcsdr7. Descartes'n fersefeye getirdii soluk Yenia Felsefesi ile tkenmez. Felsefe'nin XVII. yy.'dan gnmze uzanan gelimesinde O sk sk kendisine bavurulan, kendisiyle hesaplalan, kar bile olunsa felsefece yeniliklerde, yaratlarda pay bulunan bir filozof olarak grlr. Felsefe'nin srp gidiinde ilk kmldann Descartes'dan alan her hareket verimli olmutur8 Bununla beraber Descartes'in tm zgnl ile gnmze geldii sylenemez. Felsefeye dorudan ya da dolayl etkileri olan, ama felsefe dnda yer alan pek ok gelime, yenilik atlm ile ortaya koyulan grler temel dayanak durumundaki anlay ve kabulleri geersiz kulabilmektedir. Szgelimi Descartes'n Galilei'den ald ve bilgi sorununu zmede en nemli dayana olan mathesis universalis anlay gnmzde geerliliini yitirmitir. Buna karn Descartes tarafndan ne srld gnden bu yana hep gncel kalan temel dnce : Felsefenin Ben'den, Sje'den balamas; Teleolojik dnceyi brakp doay kendisiyle kavramaya dayanan Mekanizm'i savunmas; maddi-manevi, fiziksel-psiik ayrln belirgince koymas, yeniden nem kazanan dnceleridir9. XVII. yy. felsefesinin nemli kaygularndan biri uyarnca sistem kurmaya ynelen ve Aydnlanma tavryla balam olan Renaissance'm ardndan, sistemi iine kapanm, sorunlaryla uraan bir filozof olarak grlr Descartes. Aydnlanma a olarak nitelenen XVIII. yy. felsefesinin eletirilerine karn, Descartes'da olsun, Spinoza'da olsun tutarl bir aydnlanma bilinciyle karlarz. Ynteminde rtk, ama ynlendirici olan Aydnlanma Tavr Descartes Felsefesinin gnmze uzanan nemli bir damardr. Descartes'n aydnlanmac tutumunun nemli yan Akla Gven, Yntem Aray ve Kuku'dur. Bu temel zellii birbirleriyle gl ilikilerine karn btnletiren, Descartes Aydnlanmasnn savsz durumundaki Dnyorum yleyse varm nermesidir.
7 Macit GKBERG, Felsefe Tarihi s. 301 - 312. 8 Heinz Heimsoeth, Filozof Olarak Descartes, Felsefe Arkivi Cilt III, Say ev. Nermi U Y G U R 9 Heinz Heimsoeth, Filozof olarak Descartes.

3.

106 Descartes Akla Gven'in Yntem stne Konuma adl yaptnn banda dile getirir : Dnyada saduyudan daha iyi paylalm hibirey yoktur... Doru yargya varmak ve hakikat olan yanl olandan ayrma kudreti - buna Saduyu ya da Akl da deniliyor-btn nsanlarda doalar gerei eittir10. Akl nsan'a kendiliinden doru olan gsteren deil, yalnzca doru olarak kullanlrsa insan'a hakikat olan verebilen bir kvettir. Eer akl kendi bana ileyerek nsan'a hakikati sunsayd, o zaman insan olmann da pek gerei kalmayacak, nk Insan'm seme olana bulunmayacakt. nk Akl Insan'da, hayvandaki gdnn yerine geecek ve insan'a karar verip eyleme iin pek birey kalmayacakt. Akl olmasayd, insan yine seme olana bulamayacak ve belli gdler uyarnca belli davranlar gsteren bir canl olacakt. Insan'n kendine zg yaayabilmesi iin akldan baka dayana da yok. Bu durumda Akln doru olan gsterebilmesi iin tek yol kalyor, Akln Doru Kullanlmas. Yanl kullanlan akln ardndan yrmek doru olan bir yaamadan uzaklama yannda, bazen tehlikeli bir yaama da olabilmektedir. Descartes akim doru kullanamamasndan ok, doru kullanm srasnda onu yanl sonulara vardran nedenler stnde durur. Her Insan'da belli bir dzeyde bulunan akln doru kullanlmamas olaan deildir, ama herkezde ortak olan akln kullanmnda hakikatten uzaklatran yanllar olaandr ve insan bunlar dzelterek, gidererek san bilgilere ulaabilir. Descartes'n Yntem kaygusu da buradan kaynaklanmaktadr. Hakikatin aratrlmasnda Yntem zorunlulukla gerekir11. Yntem iki bakmdan gereklidir : ilkin, rastgele aratrmalarla hakikatin bilgisine ulalmaz. Herhangi bir eyin hakikatinin aratrlmasnda, aratrmay brakmak yntemsiz almaktan ok daha uygundur. nk bylesine dzensiz almalarn ve belirsizce dncelere dalmann doal karartp, kavray krelttii kuku gtrmez.12 Belli bir yntem zre yaplan aratrma, olumlu sonu vermese bile, yine de renilen bireyler vardr. Yntemli almalarda belli bir sra dzeni gzeltildiinden varlan noktalar,, orada baarl ya da baarsz da
10 11 12 Descartes, Abhandlung- ber die Methode s. 1-2. Descartes, Regeln zur Leitung des Geistes, IV. Regel. Descartes, a.g.y. s. 15.

107 olunsa, nedenleriyle aklanabilir, denetlenebilir, yinelenebilir. Baarszl bilmek, baarya, ilerlemeye, olumluya almann nemli bir dayanadr. (Aydnlanma tutumunda olduu gibi). kinci olara, Descartes'm esas stnde durduu bu balamdr, deiik yntemler bulunabilir ve herbiri ayr ayr ve kendine gre doru olan sonular verebilir. Ayn konuya ilikin deiik yarglar varsa ve bunlarn hepsi de doruysa ya o eyi deiik yanlaryla dile getiren dorulardr - eer eliki deillerse, her biri eyin bir yann dile getirmesi bakmndan kuatc olmayan yarglardr- ya da eyi kuatan yarglarsa, ilerinden biri dorudur veya hepsi yanltr. nk Eya'nn Hakikati gibi, bu hakikatin bilgisine gtren yol da tekdir Descartes'a gre. yle ise deiik yntemler ya da akln deiik kullanmlar arasnda Hakikat'e dein olann bulunmas gerekir. Ortak, genel geer, salam, belirsiz ve bulank yarglara yer vermeyen, rastlantsallk ve olaslktan uzak, apak ve gvenilir olan Akl Kullanm'nn bulunmas nemlidir ama yeterli deildir : lkin bu yolda, yolun gerektirdii biimde yrmek gerekir. Sonra da durmamacasma ilerlemek gerekir. nsan yaamnda srekli olarak doru, gvenilir, san bilgilere ulamak ve onlara dayanarak eylemek; karlat her eyin gerekliini bilmek ve bylece kendisini srekli olarak aklnn yla aydnlatmak zorundadr. Yeni bilgiler ncekilere eklendii zaman, balamnn sanlm aratrmak iin yeniden bilgilerini gzden geirmek zorundadr. Burada etkinlii salayan, sorular sorup, doru olup-olmadm aratran Dncedir. Kesin ve kolayca bilinebilineni gvenilir bir biimde bulabilmek iin kukulu eyleri yanl olarak kabul etmek yararldr13. Bylece nsan aratrmak iin salam bir dayanak elde etmektedir. Aratrmak yaamamz, etkinliklerimizin kendisinden temellendii san bilgilere ulamak iindir. San bilgiler nsan yaamnn yalnzca bir balam, bir yan iin deildir. Her eyde, her durumda ey'in Hakikatini bulabilmek, ona ilikin doru bilgilerimizin olmas ve ona degin davranlarmzn doru yarglara dayanmas bakmndan gereklidir. Kuku duyulan her durumda, kukuyu gidermek iin akla bavurulmas gerekir. Hakikate uygun yolda ileyen akl ya kukuyu kaldracaktr ya da yanl vurgulayacak, yanl gsteren doru yargy ortaya koyacaktr.
13 Deseartes, Die Principien der Piilosophie 1. Teil s. 1.

108 Yaamada srekli olarak sam bilgilere dayanlaca iin kukunun da sreklice i banda olmas gerekir. Kendisine balanacamz, tutunacamz, ona gre eyleme gireceimiz hereyi yoklamak, salam olup olmadn snamaktr kuku; sormak, yant aramak, dnmektir. Byle bir dnme kendisiyle btnleecei, birlikte olaca, benimseyecei, beendii, beenmedii, salam ve gvenilir olarak kabul ettii, gelimesi srasnda kendiliinden kabullenip, taycs olduu herey stnde durup, onlar daha iyi, daha yakndan tanmaya almak iin sorular sorma ve sorularn ardna dmedir. Edindii salam bilgilerle varoluunu gerekletirip, srdrebilecek nsan iin dnmek nemli bir varolu kouludur. Deilse kanlmazcasna baml bir yaamada kii, keendisi olamadan bireyler yapmaya alp, durur. Dnyorum yleyse varm yargs bu bakmdan Kendim olarak eylemek iin kendimde temelleniyorum, Benim. Varm. Eylemimim Dayand temelleri biliyor ve hesabn verebiliyorum. olarak ele alnabilir. Byle bir bakas Descartes'a yabanc deildir. Onun san bilgi aray, nemli lde bu kayguya dayanmaktadr. Yntem stne Konuma adl yaptnn ilk iki blm hazr bulduu, yetimesi srasnda kendisine verilmi bilgileri eletirmesi ve kendine dayanak olacak san bilgiyi araynn anlatdr. Bu yolda yetke bilinenlerin nerdiklerini bile Akln Doal I ile aydnlatmadan kabul etmez. nk yanlmann en nemli kaynaklarndan biridir, hazr bilgiler: Onlar ister eitimle, ister toplumdan ve isterse de yetke bilinenler tarafndan verilmi olsun, hemen kabullenmek nsan'n en nemli yanlgsdr. Doru olduunu kantlamad hibir eyi doru diye kabullenmemek her nsan'n en zl yaama grevlerinden biridir. Bilgiler szkonusu olunca tek yetke nsan'dr: Tek birey olarak insan. Oysa biz herhangi bir kesin bilgiden ok allagelip, geleneklemi olana ve rnee inanyoruz. Pek kolay bulunamayan hakikatler sz konusu olduunda, oylarn okluuna ramen bu deerli bir kant deildir. nk tek bir nsan'n onlar bulmas, btn bir toplumdan daha olasdr. Artk kanlar benim iin dierlerininkinden daha deerli ve ye tutulabilecek hikimseyi bulamyordum, bylece de kendimi kendimin ynetimine brakmak zorunda kaldm11. Kendi dorusunu
14 Descartes, Abhandlung ber die Methode 2. Teil s. 13.

109 kendisi bulma; kendi yolunu kendi aklyla aydnlatma; kendini kendi ynetimine brakma Descartes ynteminin en nemli yanlarndan biridir. Ele aldmz konularda, bakalarnn o konuya ilikin kanlarn ya da kendi tahminlerimizi deil, yalnzca ak ve apak gryle (intuitio) veya kesin bir karmla (deductio) saptayabildiimiz aratrmalyz. nk bilim baka hibir yolla kazanlamaz15. Bakalarnn dnceleri, toplumun yararn grd iin benimseyip, kabullendikleri, ocukluktan beri edinegeldiimiz bilgiler, alkanlklar bizi farkna varmadan ynlendiriyor olabilirler. Ruhumuz daha ocukluktan balayarak binlerce nyarg ile yklenmitir. Daha sonra onlarn yeterince denenmeden kabul edildii hi anmsanmaz, hatta onlarn duyularla bilinmi ya da doadan edinilmi tmyle hakikat ve kuku gtrmez olduu kabul edilir1". Bu nyarglar, stnde durup dnmedike nsan' etkileyip, ynlendirmeyi srdrrler. Kii kendisini baml tutan bu alkanlklar, nyarglar, yetke olan hereyi aklla aydnlatp; eletirerek yaamaya balaynca, belli bir yaamaya balanp, onun rahatln yeleyen deil, hesabn vererek eyleyen bir insan, olacaktr. Burada yaamay ynlendiren, kl krk yaran eletiri sonunda varlan Dorudur. Descartes'a gre, kiinin kendine kendisinin ynelttii eletirinin dn vermemesi gerekir. Kiinin kendini byle eletirmesi, kendini arndrmasndan baka birey deildir. Arnmann da tam olmas gerekir. Hibir zaman grlerimi benim ortaya koyduum eletiriden daha sert veya daha drste eletirenle karlamadm17. Kiinin kendine saygs, gereki oluu, kendisiyle btnlemesi kendisini drste eletirmesinde en yetkin dzeye ular. Bylece nsan yaamasnda, her durumda dncesini uyank tutacaktr. Deilse yanlgya dmek, aydnlanmadan sapmak kanlmaz olur. Bunun iin ilkin yaamann her annda neyi yapmak ve neyi yapmamak gerektiini bilmek iin srekli olarak dnceyi kullanmaya almak gerekir... ikinci olarak da, akln tledii her eyi tutku ve bedensel isteklere kaplmakszn yerine getirebilmek amacyla salam ve kalc bir karar sahibi olmak gerekmektedir18. By15 Descartes, 16 Descartes, 16 Descartes, 17 Descartes, 18 Descartes, Tarihli Mektup. Hegeln zur Leitung des Geistes 3. Regel. Principien der Philosophie 1. Teil s. 28. Principien der Philosophie 1. Teil s. 28. Abhandlung ber die Methode 6. Teil s. 57. Ahlak stne Mektuplar. Prenses Elisabeth'e 4 A u s t o s 1645 ev. Mehmet K A R A S A N

110 lece yineleyici olmayan, doru olan arayan, yetkinleen, olgunlaan bir yaamaya girilir: Bu srekli etkinliktir. Yinelenmenin balad yerde, etkinlik sona erer ve kii belli dorularla yetinmek zorunda kalr. Bu da Eya'nn Hakikati'nin birbirini getiriinin ardna dmek yerine, hakikatin bilinebilmi yann yeterli grmektir. Oysa Hakikat'in Bilgisi elde edildike daha ok artar, nk ona gtren Doal Imz olan akl her admda daha ok artar. Yaamak etkinlii srdke, yetkinlik de artmaktadr. Bu ise Aydnlanmam Yaama Tutumu'nun somutlamasdr. Amacm, akln doru ynetmesi iin burada herkeze uymas gereken yntemi gstermek deil, yalnzca kendi aklm ynetmeye nasl giritiimi gstermektir19. Aydnlanma nsan'm kendisinde balayan bir harekettir ve srekli olarak ayn yerde, insann kendisinde derinleir, geliir, glenir. Amacm hibir zaman dncelerimi dzenlemekten ve onlar tmyle bana ait bir temel zerinde kurmaktan teye gitmedi. Yaptm gerekten beendiim iin burada okura onun bir rneini gsteriyorsam, bununla demek istediim, birilerine onu taklidetmesi iin tavsiyede bulunmak deildir20 Aydnlanmae bir yaamay belki bakalar rnek alabilirler; Kant'n da deindii gibi, aydnlanmam tavrlar baklr tarafndan rnek alnarak yaygnlaabilirler21. Bu durum aydnlanmann temel amalarndan birinin rnek olmak, olduunu gstermez. rnek olmak bakasna grelik nedeniyle kendinden uzaklama yannda dolaysiyle yetke olmay da getireceinden, byle bir tutum aydnlanma iinde yer alamaz. Kendine zg yaayn srdren, bakalarnn kendilerine zg eylemlerine karmaz. Bu bencilce bir tavrdan ok, kendi yaamasna ballnda zeninde grlen z-ben saygsnn, baka yaamalara yansmasdr. Aydnlanma yoluna kendini brakm olanlarda en rastlanmayacak tavrlardan biridir bencillik. nk Aydnlanmadaki kendisiyle btnleme, kendi kendisiyle yetinme, kendine dayanarak yaamada ortaya karken, bencilce davranlar kendine yetememek, benliinde hep dardan doldurulacak birtakm boluklar duymak ile biimlenir. Bunun olaan sonucu olarak da kskanlklar, hrslar, atmalar ortaya kar. Bu bakmdan Aydnlanmada
19 20 21 Descartes, Abhandlung- ber die Methode, 1. Teil s. 3. Descartes, Abhandlung ber die Methode, 2. Teil s. 12. Kant, Beantwortung auf die F r a g e Was ist A u f k l a e r u n g ? s. 175.

Ill darsyla, bakalaryl ilikiler daha yapcdr : bir tr d ile i btnleir, nsan daha rahat, ak ve iten olur; uzlamalar, dostluklar ortaya kar. nsan kendisidir, zgndr, olumludur ve zgrdr. Bu gerek anlamdaki zgrln nemli yanlarndan biri de yetke, kendisi iin, kendisinin olmasdr. Descartes da kimseye buyruk vermiyor, kendisi iin olan bir eyi dile getiriyor. nk her nsan'm doruyu yanltan ayrma gc olan Saduyuyu yeterince sahibolduu kansndadr. Her nsan akln kullanrsa, nsanlar arasndaki bu ortak g, nsanlar birletirecek ortak temelleri de gsterecek, birletirici, btnletirici olacaktr. Bu btnlkte her nsan kendisi; aydnlanm ve aydnlanmakta olan kendisi olarak bulunacaktr. Aydnlanmann ele aldmz zellikleri bakmndan Descartes Felsefesi ile paralellii, zellikle bilgece yaamaya gtren bir yaama tutumu olarak, zgr yaama olarak, mutlu klan bir yaam olarak, aydnlanmann deinip getiimiz dier zellikleri bakmndan da grlebilir. Yneldii, ele ald sorunlar bakmndan bir sisteme varmaya abalamas, Aydnlanma'nn genel tavr iinde olmamas, bir filozofun Aydnlanmac olmasna engellemez. Aydnlanma iin yalnzca ve ancak tek bir tavr gstermek, ilkin aydnlanmaya kardr. nemli olan kiinin kendi yolunda Aydnlanmay gerekletirebilmesidir. Descartes'm yapt da budur.

III Descartes san bilgiyi gtren yntemi belirlerken Descartesc aydnlanmann da yolunu izmi olur. Bu yolda yaamann tek dayana san bilgileridir. nsan yalnzca bu bilgilerle tutarl gelien ve yetkinleen bir yaamay srdrebilir. Yine yalnzca bu bilgilerle doaya egemen olabilir; daha iyi, daha gl yaama yolunda doay kendine yararl biime sokabilir; doay kullanabilir. Bilmek Doaya egemen olmak iindir anlayn Descartes felsefesi uzantsnda geliip, btnletii Renaissance doa anlayndan devralr. Renaissance'da bilginin en nemli amalarndan biridir Doay tanmak ve ona egemen olmak. Egemen Olma anlaynn bulunduu yerde ister istemez Egemen Olan ile Egemen Olunan ayrl ortaya kar. Bu ayrlk

112 olmadan Egemen Olma'dan sz edilemez. Egemen Olan ile Egemen Olunan arasndaki ayrlk; tanyan, kavrayan, anlayan, dnen, bilinli varlk, res cogitants ile kendi bana eylemi bulunmayan, bilincin dndaki varlk, beden ya da d dnya, res extansa arasndaki ayrlktr. Ayr bir deyile nsan ve Doa ayrldr. Descartes'n sonradan kendi sisteminde grp, gidermeye alt bu ayrlk giderek XVII. yy felsefesinin en nemli sorunlarndan biri olmasna karn, Renaissance'da ortaya kan ve gnmze byk atlmlarla gelen teknik bulularn; teknolojinin en nemli temel dayanaklarndan biridir. nk Teknoloji doaya egemen olmann biricik aracdr. Renaissance'da klasik doa bilimi, daha glenmesinin ilk aamasnda, toplumsal dzenin de deiimi ile etkileim iinde hzla gelien teknik bir kvettir22. O teorik dnme yannda hi de azmsanmayacak dzeyde nemlidir. Teorik Dnme ile Teknik gelime srekli etkileim iindedirler ve her ikisinin tek amac, mekanik bir btn olarak grlen doaya egemen olmaktr23. Mekanik bir btn olarak kabul edilen dnyada Mekanizm hem bilimin ve teknolojinin, hem de akln ileyiinin temel dayanadr. Descartes'm Aydnlanmac Yaama Tutumunda kendisine dayanlan san bilgi ve onu elde edecek olan Akl da mekanizmin dnda ele alnmaz, tersine mekanizmden g alr. Renaissance ile balayan, XVII, yy da Descartes ile yntemi belirlenip, Renaissance'dan gelen bilimsel ve teknik baarlarla glenip, gelien Doaya Egemen Olma amal Aydnlanma Tutumu gnmze dek gelir; gnmzde ekolojik sorunlarn yaratcs olur. Bylece Insan'n yarar iin olan, nsana zarar vermeye balar. Descartesc Aydnlanmadan ortaya kan bu durum kuruluu, temel amalar ve zlemleri gerei kanlmazd. nsan ve Doay ayran her anlay ister istemez nsan ve nsann doasn, Insan'n btnletii tm doay ayrmaya gider. Bu durumdan da yine nsan zarar grr. Aydnlanmann biricik yolu bu deildir. Descartes ile gelien ve gnmzdeki pek ok sorunun kayna durumundaki sahibolmac Aydnlanma tutumu karsnda Antikadan geliip, gnmze uza22 23 E.J. D I J K S T E R H U I S - Die Mechanisierung des Weltbildes s. 269. E.J. D I J K S T E R H U I S , a.g.y.

113 nan bir baka aydnlanma tutumu, artk ada nsan'n ve onu yaratan bata Eitim olmak zere bir ok kurumun ileyiindeki temel dayanak olacaktr.

K A Y N A K A

Ernst von ASTER : Geschichte der Philosophie. 2. Auflage, Stuttgard 1947 Ren DESCARTES : Abhandlung ber die Methode, Gttingen 1957 : Regeln zur Leitung des Geistes, Gttingen 1955 : Die Principien der Philosophie, Berlin 1955 : Ahk stne Mektuplar. ev : M. KARASAN stanbul 1966 Erich FROMM : Hrriyetten Ka ev: A. YRKAN Ankara 1972 E.J. DIJKSTERHUIS : Die Mechanisierung des Weltbildes. Gttingen 1956 Macit GKBERK : Felsefe Tarihi 2. Basm Ankara 1967 Heinz HElMSOETH : Filozof Olarak Descartes ev: N. UYGUR, Felsefe Arkivi Cilt 3, say 3 Immanuel KANT : Beantwortung auf die Frage Was ist Aufklrung Kants Schriften Bd. 6, Berlin 1923

F e l s e f e Ar. F. 8