TAJUK 1 DERIVATIF 12 JAM

HASIL PEMBELAJARAN
Pada akhir topik ini, anda seharusnya dapat
mendefinisikan kecerunan sesuatu tangen kepada lengkungan pada satu titik
dengan konsep had.
memahami definisi keterbezaan suatu fungsi f pada satu titik.
memahami definisi terbitan suatu fungsi pada satu titik.
menentukan terbitan suatu fungsi dengan menggunakan definisi terbitan atau
prinsip pertama pembezaan.
menggunakan teorem terbitan seperti petua hasil tambah, petua hasil darab dan
petua hasil bahagi.
menentukan terbitan bagi fungsi polynomial, rasional dan trigonometri asas
dengan rumus pembezaan.
mencari terbitan fungsi peringkat lebih tinggi
mengamalkan konsep pembezaan untuk mencari kadar perubahan seperti halaju
dan pecutan serta kadar perubahan dalam bidang ekonomi.
menjalankan pembezaan tersirat.
KERANGKA TAJUK 1
1.1 Tangen kepada Lengkungan
1.2 Terbitan suatu Fungsi
1. !aris Tangen dan "ormal
1.# $eterbezaan dan $eselanjaran
1.% &umus dan Petua Pembezaan
1.' Terbitan Peringkat Lebih Tinggi
1.( )plikasi Terbitan * Terbitan sebagai $adar Perubahan
1.+ Pembezaan Fungsi Trigonometri )sas
1
1., Pembezaan Tersirat
1.1 Tangen kepada Lengkngan
-ari kita pertimbangkan graf suatu fungsi f di mana P .c , f.c// ialah satu titik pada
lengkungan. 0ntuk mencari tangen pada titik P di atas lengkungan, kita memilih suatu
nombor kecil , h 1 dan tandakan titik 2 .c 3 h, f . c 3 h // yang berdekatan dengan P.
4ika h 5 1 dan bila h menghampiri sifar, garis P2 menghampiri satu kedudukan terhad
seperti ditunjukkan oleh garis berputus6putus seperti ditunjukkan. !aris ini dikenali
sebagai tangen kepada lengkungan pada titik P .c, f .c//. 4ika h 7 1 dan bila h
menghampiri sifar dari sebelah kiri, hasilnya adalah sama.
Tangen kepada lengkungan pada satu titik
$ecerunan garis P2 diberi oleh
h
c f h c f ) ( ) ( +
. )nda boleh mencari kecerunan
garis P2 bila perubahan h menghampiri sifar dengan menentukan nilai
h
c f h c f
had
h
) ( ) (
0
+

. 8leh itu, kecerunan graf pada titik P . c, f . c / / mempunyai nilai

h
c f h c f
had
h
) ( ) (
0
+

.
Fungsi f dikatakan terbezakan pada titik c jika
h
c f h c f
had
h
) ( ) (
0
+

9ujud. 4ika
2
had ini 9ujud, ia dipanggil sebagai terbitan f pada c dan ditulis sebagai f :.c/. 0ntuk
memperoleh f :.c/ iaitu kecerunan graf pada titik .c, f .c //, kita dikehendaki menilai
h
c f h c f
had
h
) ( ) (
0
+

dan f perlu tertakrif sekurang6kurangnya dalam selang terbuka

yang mengandungi c. ;engan rumus titik<kecerunan, persamaan tangen adalah
y < f. c / = f :.>/ . > < c /.
!"n#"$
?ari terbitan bagi fungsi f .>/ = >
2
pada titik .2, #/. @eterusnya dapatkan
persamaan bagi tangen kepada graf pada titik tersebut.
Pen%e&e'a(an
f :. 2 / =
h
f h f
had
h
) 2 ( ) 2 (
0
+

=
h
h h
had
h
4 4 4
2
0
+ +

=
h
h h
had
h
2
0
4 +

=
) 4 (
0
h had
h
+

= #
Persamaan tangen kepada graf pada titik .2, #/ ialah
y < # = # . > < 2 / or y = #> < #.
!"n#"$
?ari g: . 2 / diberi g . > / = 2>
2
6 %> 3 1.
Pen%e&e'a(an
g.1/ =
h
g h g
had
h
) 2 ( ) 2 (
0
+

=
h
h h
had
h
1 10 8 1 ) 2 ( 5 ) 2 ( 2
2
0
+ + + +

=
h
h h h
had
h
5 8 2
2
0
+

=
h
h h
had
h
3 2
2
0
+

=
) 3 2 (
0
+

h had
h
=
1.2 Te)*(#an Sa# Fng'(
Terbitan suatu fungsi f ialah fungsi f : dengan nilai pada > diberi oleh
f :. > / =
h
x f h x f
had
h
) ( ) (
0
+

, jika hadnya 9ujud. 0ntuk membezakan sesuatu fungsi

bermakna mencari terbitannya dengan syarat fungsi f adalah tertakrif dalam selang
terbuka yang mengandungi >.
!"n#"$
?ari terbitan bagi f, f : .>/ diberi f .> / = >

3 2> 6 +
Pen%e&e'a(an
f : .> / =
h
x f h x f
had
h
) ( ) (
0
+

=
[ ] [ ]
h
x x h x h x
had
h
8 2 8 ) ( 2 ) (
3 3
0
+ + + +

=
h
x x h x h xh h x x
had
h
8 2 8 2 2 3 3
3 3 2 2 3
0
+ + + + + +

=
h
h h xh h x
had
h
2 3 3
3 2 2
0
+ + +

=
) 2 3 3 (
2 2
0
+ + +

h xh x had
h
= >
2
3 2
#
!"n#"$
;iberi f . > / = x , > 1, cari terbitannya, f :. > /
Pen%e&e'a(an
f :. > / =
h
x f h x f
had
h
) ( ) (
0
+

=
h
x h x
had
h
+
0

=

,
_

+ +
+ +

,
_

+
x h x
x h x
h
x h x
had
h 0
=
x h x h
x h x
had
h
+ +
+

(
) (
0

=
x h x
had
h
+ +

1
0

=
x 2
1
, > 5 1
!"n#"$
?ari terbitan untuk fungsi, f .>/ =
x
1
, > 1 dengan menggunakan prinsip pertama
pembezaan.
Pen%e&e'a(an
f .>/ =
x
1
f :.>/ =
h
x f h x f
had
h
) ( ) (
0
+

%
=
h
x h x
had
x
1 1
0

=
h
h x x
h x x
had
h
) (
0
+

=
) (
1
0
h x x
had
h
+

=
2
1
x

Ak#(+(#( Pe),*aan
;engan menggunakan definisi terbitan, cari terbitan pertama bagi fungsi
f . > / = x 2 , > 2
AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA
!"n#"$
;iberi f . > / =

'

>

3 , 3
3 ,
2
x x
x x
, cari f : . 6 / and f :. /
Pen%e&e'a(an
f : .6 / =
h
f h f
had
h
) 3 ( ) 3 (
0
+

=
h
h h
had
h
9 6 9
2
0
+

= 6 '
@o, f :. 62 / = 6 '
f :. / =
h
f h f
had
h
) 3 ( ) 3 (
0
+

8leh sebab fungsi f tidak ditakrifkan dengan rumus yang sama pada kedua6dua belah
untuk , kita menentukan hadnya dengan menggunakan had sebelah.
'
@ebelah kiri , f .>/ = >
2
f :6 . / =
+

h
h
had
h
9 ) 3 (
2
0
h
h h
had
h
2
0
6 +

= '
@ebelah kanan 2, f.>/ = > f :3 . / =
+
+

h
h
had
h
9 3 9
0
h
h
had
h
3
0
+

=
;isebabkan had6had sebelah tidak sama,
h
f h f
had
h
) 3 ( ) 3 (
0
+

tidak 9ujud.
-aka, tiada terbitan pada titik > = .
!"n#"$
;iberi g . > / =

'

<
2
1
,
2
1
,
2
x x
x x
, find g : .
2
1
/
Pen%e&e'a(an
@ebelah kanan
2
1
, g . > / = > . 8leh itu,
g :3.
2
1
/ =
h
f h f
had
h
)
2
1
( )
2
1
(
0
+
+

=
h
h
had
h
2
1
)
2
1
(
0
+
+

= 1
@ebelah kiri
2
1
, g .> / = >
2
. 8leh itu,
g :6 .
2
1
/ =
h
f h f
had
h
)
2
1
( )
2
1
(
0
+

=
h
h
had
h
4
1
)
2
1
(
2
0
+

=
h
h h
had
h
2
0
+

= 1
$edua6dua belah had adalah sama, had 9ujud and sama dengan 1.
-aka, g : .1 / =
h
f h f
had
h
)
2
1
( )
2
1
(
0
+

= 1
Ak#(+(#( Pe),*aan
;iberi g .> / =

'

>
+
1 , 2
1 , 1
2
x x
x x
, find g B .1/ and g B .1/
(
1.- Ga)(' Tangen dan N").a&
$atakan P . c, f.c/ / ialah satu titik di atas lengkungan bagi fungsi f dan jika f adalah
keterbezakan pada > = c. maka persamaan bagi garis tangen ialah
y < f .c / = fB .c / . > < c /. !aris yang melalui P and berserenjang dengan tangen itu
dipanggil garis normal. $ecerunan garis normal ialah
) ( '
1
c f

, di mana f B.c/ 1.
-aka, persamaan bagi garis normal ialah y 6 f. c / =
) ( '
1
c f

.> < c/, di mana f B.c/ 1.

!"n#"$
?ari persamaan bagi garis tangen dan normal kepada graf f .>/ = >

3 2> at the
point .1,/.
Pen%e&e'a(an
f : . > / = >
2
3 2,
Pada titik . 1, /, kecerunan f B .1/ = . 1 /
2
3 2 = %,
Persamaan bagi garis tangen pada .1, / ialah y < = % . > < 1 / or y = %> < 2.
Persamaan bagi garis normal pada .1, / is y < =
5
1

.> < 1/ or %y 3 > < 1' = 1.

Ak#(+(#( Pe),*aan
?ari titik di atas lengkungan f .>/ = >

6 '>, di mana garis tangen kepada graf itu

adalah mengufuk.
+
1./ Ke#e)*e0aan dan Ke'e&an1a)an
@atu fungsi f dikatakan terbezakan pada titik c jika
h
c f h c f
had
h
) ( ) (
0
+

9ujud. @eperti
keselanjaran, jika f terbezakan pada setiap titik dalam selang terbuka C, maka kita
mengatakan baha9a f adalah terbezakan dalam selang C. ?ontohnya , f .>/ = >
2
and y
= m> 3 c adalah terbezakan dalam .
,
/ tetapi f .>/ =
x
1
adalah terbezakan
dalam . 6 D, 1 / and on . 1, D /. Fungsi f .>/ = x hanya terbezakan dalam . 1, D /.
@atu fungsi f adalah terbezakan pada E a, bF jika dan hanya jika fungsi itu terbezakan
dalam selang terbuka .a, b/, dan juga mempunyai satu terbitan sebelah kiri pada b dan
satu terbitan sebelah kanan pada a. 4ika f adalah terbezakan dalam Ea, b/ jika dan
hanya jika fungsi itu terbezakan dalam .a, b/ dan mempunyai satu terbitan sebelah
kanan pada a.
Perlu diingatkan baha9a satu fungsi adalah selanjar pada suatu nombor >
9alaupun fungsi itu tidak terbezakan pada titik tersebut. ?ontoh, untuk fungsi
nilai mutlak , f .>/ =
x
adalah selanjar pada titik > = 1 tetapi fungsi tersebut tidak
terbezakan pada titik > = 1 disebabkan berlainan hasil bahagi pada titik > = 1
h
f h f ) 0 ( ) 0 ( +
=
h
h
=

'

>
<
0 , 1
0 , 1
h
h
8leh itu,
h
f h f
had
h
) 0 ( ) 0 (
0
+

= 61 tetapi
h
f h f
had
h
) 0 ( ) 0 (
0
+
+

= 1
;isebabkan had6had sebelah adalah berlainan nilai, maka
h
f h f
h
) 0 ( ) 0 (
lim
0
+

tidak
9ujud. Galaupun bukan setiap fungsi selanjar adalah terbezakan, namun setiap fungsi
terbezakan pastinya selanjar. -engikut teorem, jika fungsi f adalah terbezakan pada >,
maka fungsi f adalah selanjar pada >.
,
Ak#(+(#( Pe),*aan
;iberi f .>/ =

'

+
<
1 ), 1 ( 2
1 , 4
2
x x
x x
, cari f B .1/ dan tentukan sama ada f adalah selanjar
pada titik > = 1.
Pen#ak'()an Kend()(
1. ?ari f : . c / dengan menggunakan definisi, f :.c/ =
h
c f h c f
had
h
) ( ) (
0
+

untuk setiap yang berikut *
. a / f .>/ = < >

, c = 2
. b / f .>/ =
2
2
+ x
, c = 6
. c / f .>/ = x 8 , c = #
2. Hezakan setiap fungsi yang berikut berdasarkan definisi terbitan
. a / f .>/ = > < >
2

. b / f .>/ =
5
1
x
. c / f .>/ = 2 x
. ?ari persamaan bagi tangen dan normal pada titik c yang diberi.
. a / f .>/ = > < >
2
I c = 2
. b / f .>/ =
5
1
x
I c = '
. c / f .>/ = 2 x I c = '
#. Tentukan sama ada setiap fungsi yang berikut adalah terbezakan atau tidak
pada > = c dan carikan f : .c/ jika 9ujud.
. a / f .>/ =

'

> +

1 , 1 2
1 , 3
3
2
x x
x x
I c = 1
11
. b / f .>/ =

'

<
3 , 3
3 ,
2
1
2
x x
x x
I c =
. c / f .>/ =

'

> +
+
1 , ) 1 (
1 , 1
2
x x
x x
I c = 61
%. $atakan f .>/ =

'

>

0 ,
0 , 1
2
2
x x
x x

.a/ ?ari f :6.1/ and f :3 .1/ jika 9ujud
.b/ Tentukan sama ada f terbezakan pada titik > = 1 .
'. ;iberi f . > / = x 1 for 1 > 1
. a / Jitungkan f : . > / untuk setiap > . 1, 1 /
. b / ?ari f :3.1/, jika 9ujud.
. c / ?ari f :A .1/ , jika 9ujud.
1.2 R.' dan pe#a pe.*e0aan
4ika f .>/ = k ialah suatu fungsi malar, maka f B .>/ = 1
4ika f .>/ = c f.>/ , c = pemalar, maka f B .>/ = c f B .>/
4ika f .>/ = >
n
, maka f B .>/ = n >
n61
. f t g /B .>/ = f B .>/ t g B .>/ atau dalam simbol Leibniz
)] ( [ )] ( [ )] ( ) ( [ x g
dx
d
x f
dx
d
x g x f
dx
d
+ +
Petua hasil darab * . f g /B .>/ = f . > / gB .>/ 3 g .>/ f B .>/ atau
11
)] ( [ ) ( )] ( [ ) ( )] ( ) ( [ x f
dx
d
x g x f
dx
d
x f x g x f
dx
d
+
Petua hasil bahagi * ( )
[ ]
2
' '
'
) (
) ( ) ( ) ( ) (
x g
x g x f x f x g
x
g
f

,
_

atau
[ ]
2
) (
)] ( [ ) ( )] ( [ ) (
) (
) (
x g
x g
dx
d
x f x f
dx
d
x g
x g
x f
dx
d

1
]
1

!"n#"$
Hezakan terhadap > bagi f .>/ = #>

< >
2
3 > < % dan carikan f : . 1/
Pen%e&e'a(an
f : .>/ = 12>
2
< '> 3 1 and f : . 1 / = 12 .1/
2
< '.1/ 3 1 = (
!"n#"$
Hezakan terhadap > bag g .>/ = . >

62> 3 / . 2>
2
< 1 / dan carikan g :. 1 /
Pen%e&e'a(an
$atakan u .>/ = >

62> 3 dan K .>/ = 2>
2
< 1.
;engan petua hasil darab , kita dapat,
g:.>/ = u.>/ KB.>/ 3 K.>/u B.>/
= . >

62> 3 / . #> / 3 .2>
2
< 1 / . >
2
< 2 /
= #>
#
< +>
2
3 12> 3 '>
#
6(>
2
3 2
= 11>
#
< 1%>
2
3 12> 3 2
-aka, g: .1/ = 11 < 1% 3 12 3 2 = ,

Ak#(+(#( Pe),*aan
12
Hezakan terhadap > untuk F .>/ = .a> 3 b/ .c> 3 d/, di mana a, b , c d adalah
pemalar6pemalar dengan menggunakan petua hasil darab.
!"n#"$
Hezakan terhadap > untuk g .>/ =
x x
2 3
2
. @eterusnya carikan g : . 61 /
Pen%e&e'a(an
g : .>/ = 6 ' >
6
6 . 6 2>
62
/
= 6 '>
6
3 2>
62
atau
2 3
2 6
x x
+
g : .61/ =

2 3
) 1 (
2
) 1 (
6
+
!"n#"$
Hezakan terhadap > untuk f .>/ =
4 3 2
1
2
+ x x
. @eterusnya carikan f : .1/
Pen%e&e'a(an
f : .>/ =
2
)] ( [
) ( '
x g
x g

=
( )
2
2
4 3 2
3 4
+

x x
x
f : .1/ =
( )
2
2
4 ) 1 ( 3 ) 1 ( 2
3 ) 1 ( 4
+

=
9
1

!"n#"$
1
Hezakan terhadap P.>/ =
1 2
2 5
4
2
+

x x
x
Pen%e&e'a(an
$atakan P .>/ =
) (
) (
x g
x f
dan menggunakan petua hasil bahagi,
F: .>/ =
[ ]
2
) (
) ( ' ) ( ) ( ' ) (
x g
x g x f x f x g
=
2 4
3 2 4
) 1 2 (
) 2 4 )( 2 5 ( ) 10 )( 1 2 (
+
+ +
x x
x x x x x
=
2 4
3 2 5 2 5
) 1 2 (
4 8 10 20 10 20 10
+
+ + +
x x
x x x x x x
=
2 4
2 3 5
) 1 2 (
4 10 10 8 10
+
+ + +
x x
x x x x
!"n#"$
Hezakan terhadap > untuk f .>/ =
2
5
3 2
x
x x
, > L 1. @eterusnya carikan f B . 1/
Pen%e&e'a(an
f .>/ =
2
5
3 2
x
x x
=
x
x 3 2
4

f :.>/ =
2
4 3
) 3 2 ( ) 8 (
x
x x x x

=
2
5 4
3 2 8
x
x x x +

= +>
2
6 2>

3
x
3
-aka, f : .1/ = + < 2 3 = ,
!"n#"$
1#
?ari persamaan bagi tangen dan normal kepada graf f .>/ =
2 x
x
pada titik .#, 2 /.
Pen%e&e'a(an
f :.>/ =
2 2
) 2 (
2
) 2 (
) 2 (

x x
x x
f : .#/ =
2
1
4
2

Persamaan tangen pada titik .#, 2/ ialah y 6 2 =

2
1

. > < # / atau > 3 2y 6 + = 1

Persamaan normal pada titik .#, 2/ ialah y < 2 = 2 . > < # / atau 2> < y < ' = 1


Ak#(+(#( Pe),*aan
?ari terbitan bagi setiap fungsi yang berikut *
. a / f.>/ = . >
2
< / . > 3 1 / . b / g .>/ =
x
x
1
3
, > L 1
!"n#"$
4ika y =
2 3
3 2
+

x
x
, carikan
dx
dy

Pen%e&e'a(an

dx
dy
=
2
) 2 3 (
) 2 3 ( ) 3 2 ( ) 3 2 ( ) 2 3 (
+
+ +
x
x
dx
d
x x
dx
d
x
=
2
) 2 3 (
) 3 )( 3 2 ( ) 2 )( 2 3 (
+
+
x
x x
1%
=
2
) 2 3 (
9 6 4 6
+
+ +
x
x x
=
2
) 2 3 (
13
+ x
!"n#"$
4ika y = .2>

3 1/ .>
#
6 2> 3 /, carikan
dx
dy

Pen%e&e'a(an

dx
dy
. 2>

3 1 /
dx
d
.>
#
6 2> 3 / 3 . >
#
6 2> 3 /
dx
d
. 2>

3 1 /
= .2>

3 1/ .#>

< 2 / 3 . >
#
6 2> 3 / . '>
2
/
= +>
'
< #>

3 #>

< 2 3 '>
'
< 12>

3 1+>
2

= 1#>
'
< 12>

3 1+>
2
< 2
!"n#"$
;iberi u =
x
x
2 1
2

, nilaikan
dx
du

Pen%e&e'a(an

dx
du
=
2
) 2 1 (
) 2 ( 2 ) 2 )( 2 1 (
x
x x

=
2
) 2 1 (
4 4 2
x
x x

+

=
2
) 2 1 (
2
x
Pada > = 1,
dx
du
=
( )
2
2 1
2

= 2
AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA
Ak#(+(#( Pe),*aan
1'
?ari
2 x
dx
dy
untuk setiap fungsi yang berikut *
. a / y = > . > 3 / . > 62 / . b / y =
x
x
+ 2
2
1.3 Te)*(#an Pe)(ngka# Le*($ T(ngg(
$atakan f ialah satu fungsi terbezakan, terbitannya f : juga mungkin adalah satu
fungsi dan mempunyai terbitannya ditulis sebagai . f :/: = f :: = f
.2/
yang dikenali
sebagai terbitan kedua bagi f.
@ekiranya y = f .>/ ,terbitan kedua bagi y terhadap > ditulis sebagai
) (
dx
dy
dx
d
iaitu
2
2
dx
y d
.
Terbitan ketiga bagi f adalah terbitan bagi terbitan kedua bagi f dan ditulis
sebagai f BBB .>/ atau f
./
. 4ika y = f .>/, maka terbitan ketiga bagi y terhadap >
ditulis sebagai y:::= f ::: .>/ =
3
3
2
2
dx
y d
dx
y d
dx
d

,
_

. $ita boleh teruskan sehingga

terbitan ke6n dan ditulis sebagai f
.n/
. 8leh itu jika y = f .> /, terbitan ke6n bagi f
ditulis sebagai y
.n/
= f
.n/
=
n
n
dx
y d
= ( ) ) (x f
dx
d
n
n
!"n#"$
f .>/ = >
%
< >
#
3 #>

6 %> 3 +,
f : .>/ = 1%>
#
< #>

3 12>
2
< %
f :: .>/ = '1>

6 12>
2
3 2#>
f
./
.>/ = 1+1>
2
6 2#> 3 2#
f
.#/
.>/ = '1> < 2#
f
.%/
.>/ = '1
f
.'/
.>/ = 1 , f
.(/
.>/ = 1, . . .
-aka , f
.n/
.>/ = 1 untuk semua n '
Ak#(+(#( Pe),*aan
1(
. a / ?ari f
./
.>/ diberi f .>/ =
x
x 8
4
+
.
. b / ?ari f
.#/
.>/ diberi f .>/ = %> < >
#

Pen#ak'()an kend()(
1. ?arikan
dx
dy
untuk setiap yang berikut
.a/ y = 2> 6
x
1
.b/ y =
x
x
1
2
2. Tentukan terbitan bagi setiap yang berikiut.
.a/
)
2 1
2
(
x
x
dx
d

.b/

,
_

+
2
3
3 2
t
t
dt
d
. Jitungkan
dx
dy
pada > = 2 untuk setiap yang berikut
.a/ y = .> 3 1/ .> 3 2/ .> 3 /
.b/ y =
( ) ( )
( ) 2
2 1
+

x
x x
#. ?ari f :: .>/ and f :::.>/ bagi setiap yang berikut
. a / f .>/ = >
2
6
2
1
x
. b / f .>/ =
x
x 5
4

1.4 Ap&(ka'( Te)*(#an 5 Te)*(#an 'e*aga( Kada) Pe)*a$an.

Purata bagi kadar perubahan sautu fungsi f terhadap > dalam selang dari > o ke
1+
> o 3 h diberi oleh
h
x f h x f ) ( ) (
0 0
+
, manakala kadar perubahan f terhadap >
seketika pada >1 diberi oleh f : .>/ =
h
x f h x f
had
h
) ( ) (
0 0
0
+

jika had 9ujud. @ila lihat

contoh6contoh yang berikut*
!"n#"$
;iberi y = >

< 12>
2
3 #%> 6 1
.a/ ?ari kadar perubahan y terhadap > pada ketika at > = 1
.b/ ?ari nilai6nilai > jika kadar perubahan y terhadap > adalah sifar.
Pen%e&e'a(an
.a/
dx
dy
= >
2
< 2#> 3 #%
Pada > = 1,
dx
dy
= .1/
2
< 2# .1/ 3 #%
= 2#
.b/ Hila
dx
dy
= 1, maka >
2
< 2#> 3 #% = 1 atau >
2
< +> 3 1% = 1
. > < / . > < % / = 1
> = atau > = %
!"n#"$
;iberi luas sebuah bulatan, ) dengan jejari r ialah ) =
2
r . Jitungkan kadar
perubahan luasnya terhadap perubahan jejari ketika jejari = % cmM
Pen%e&e'a(an
1,
$adar perubahan luas bulatan terhadap jejari ialah,
r
dr
dA
2
. Hila r = % cm,
dr
dA
=
11

cmNs. Cni menunjukkan kadar luas bulatan berubah pada kadar 11

cm N s
ketika jejarinya ialah % cm.

Ak#(+(#( Pe),*aan
Csipadu sebuah kubus dengan sisi > cm diberi oleh O = >

. ?ari kadar perubahan

isipadu terhadap sisinya ketika jejarinya ialah 11.
!"n#"$ 6Ha&a1 dan Pe,#an7
@uatu objek bergerak sepanjang paksi6> dan sesarannya selepas masa t diberi
oleh > . t / = t

< 12t
2
3 't < 2(. Terangkan .a/ halajunya dari masa t = 1 kepada t = ,
.b/ pecutannya dalam jangka masa E 1, ,F
Pen%e&e'a(an
K.t/ = > : .t/ = t
2
< 2#t 3 ' = .t < 2/ .t < ' /
&ajah * K. t / = . t 6 2/ . t < ' /
-aka, fungsi halaju diberi oleh K.t/ adalah
21
K.t/ =

'

< +

< <

< +
9 6 ,
6 , 0
6 2 ,
2 , 0
2 0 ,
t
t at
t
t at
x
Pada a9alnya, objek itu bergerak ke arah kanan dan berhenti seketika pada t= 2 .
$emudian ia bergerak ke arah kiri dan berhenti pada t = '. @elepas itu objek itu
bergerak ke arah kanan dan teruskan perjalanan ke sebelah kanan.

&ajah * > . t / = t

< 12t
2
3 't < 2(
.b/ Pecutan, a.t/
a .t/ = K : .t/ = 't < 2# = ' .t < #/ ,
a .t/ =

'

< +

<
9 4 ,
4 , 0
4 0 ,
t
t pada
t
Pada a9alnya, halaju berkurangan sehingga titik minimum pada t = #. $emudian
halaju mulai meningkat selepas t = # dan terus meningkat.

&ajah* a .t/ = ' t < 2#
!"n#"$ 6 B(dang Ek"n".( 7
21
@eorang pengeluar produk ) ingin menentukan sama ada jumlah kos ? .>/ untuk
menghasilkan > produk per minggu adalah diberi oleh fungsi yang berikut
? .>/ = 1111 3 %1> 6
10
2
x
.in &-/
Jitungkan kos marginal pada paras pengeluaran sebanyak %1 unit. $irakan kos
sebenar menghasilkan produk ke6%1.
Pen%e&e'a(an
$os marginal pada paras pengeluaran > diberi oleh terbitan
?: .>/ = %1 6
5
x

?: .%1 / = %1 6
5
20
= #'
$os sebenar untuk menghasilkan produk ke6%1 ialah
? . %1 / < ? . %1 /
= E 1111 3 %1 . %1 / 6
10
51
2
F 6 E 1111 3 %1 . %1 / 6
10
50
2
F
= 2+,., 6 2%1 = &- ,.,1
!"n#"$ 6B(dang Ek"n".(7
@eorang pengeluar produk ) menentukan baha9a fungsi kos dan fungsi reKenue
yang terlibat dalam penghasilan dan penjualan > unit produk diberi oleh persamaan
? .>/ = 1%11 3 1%> and & .>/ = +1> 6
2
2
x
. ?ari
.a/ Fungsi keuntungan dan seterusnya tentukan titik P break6eKenQ.
.b/ keuntungan marginal dan seterusnya tentukan paras penghasilanNpenjualan di
mana keuntungan profit adalah sifar.
Pen%e&e'a(an
22
.a/ Fungsi profit P diberi oleh P .>/ = &.>/ < ? .>/ = +1> 6
2
2
x
6 .1%11 3 1%>/
= '%> < 1%11 6
2
2
x
.
0ntuk titik Pbreak6eKenQ, P.> / = 1 '%> < 1%11 6
2
2
x
= 1
iaitu 11> < 111 < >
2
= 1
>
2
< 11> 3 111 = 1
.> < 1/ .> < 111/ = 1
> = 1 atau > = 111.
4adi, titik P break6eKenQ ialah > = 1 dan > = 111
.b/ $euntungan marginal diberi oleh terbitan P :.>/ = '% < > dan P :.>/ = 1 bila > = '%

Ak#(+(#( Pe),*aan
@eorang pengeluar produk elektrik menganggarkan baha9a kos dalam &- untuk
menghasilkan > unit produk sehari diberi oleh persamaan
? .>/ = 1111 3 2%> 6
10
2
x
, 1
200 x
.
. a / ?ari kos marginal untuk menghasilkan 11 unit produk tersebut.
. b / Handingkannya dengan kos sebenar untuk menghasilkan unit produk
ke611.
1.8 Pe.*e0aan Fng'( T)(g"n".e#)( A'a'
Terbitan untuk beberapa fungsi trigonometri asas adalah seperti yang berikut.
2
dx
d
. sin > / = cos > I
dx
d
. cos > / = 6 sin > I
dx
d
. tan > / = sec
2
> I
dx
d
. cot > / = 6 csc
2
> I
dx
d
. sec > / = sec > tan > I
dx
d
. csc > / = 6 csc > cot >
!"n#"$
Tunjukkan baha9a
) (tan x
dx
d
= sec
2
>
Pen%e&e'a(an
) (tan x
dx
d
=
dx
d
.
)
cos
sin
x
x
=
x
x
dx
d
x x
dx
d
x
2
cos
) (cos sin ) (sin cos
=
x
x x
2
2 2
cos
sin cos +
=
x
2
cos
1
= sec
2
>
!"n#"$
?ari terbitan kedua bagi y =
x
x
cos 1
sin

Pen%e&e'a(an
y =
x
x
cos 1
sin

y: =
2
2
) cos 1 (
sin ) cos 1 ( cos
x
x x x

y:: =
2
2 2
) cos 1 (
) sin (cos cos
x
x x x

+

=
2
) 1 (cos
1 cos

x
x

2#
=
1 cos
1
x
?ontoh
?ari persamaan bagi tangen kepada lengkungan y = cos > pada titik > =
6

Pen%e&e'a(an
y = cos >
dx
dy
= 6 sin > I at > =
6

,
dx
dy
or m = 6 sin
6

=
2
1

Titik pada lengkungan ialah .

6

, cos
6

/ = .
6

,
2
3
/
Persamaan tangen ialah y 6
2
3
=
2
1

. > 6
6

/
2y 6 3 = 6 > 3
6

atau > 3 2y 6 3 6
6

= 1


Ak#(+(#( Pe),*aan
?ari terbitan bagi y =
x
x
tan
sec 1
. @eterusnya nilaikan y: .
3

/
Pen#ak'()an kend()(
1. ?ari kadar perubahan isipadu O bagi sebuah kubus terhadap
.a/ panjang diagonal > untuk salah satu permukaan bagi kubus.
.b/ panjang diagonal d untuk salah satu diagonal bagi kubus.
2%
2. @ebuah objek bergerak secara lurus dan sesarannya, > pada masa t 1
diberi oleh > .t/ = 2 3 t < t
2


. ?ari sesaran, halaju, pecutan dan lajunya
pada masa t = # s.
. Fungsi kos dan reKenue untuk penghasilan > unit sesuatu produk adalah
? .>/ = #> 3 #11 I & .>/ = 21> 6
50
2
x
for 1 > 1111
.a/ ?ari fungsi keuntungan dan tentukan titik Pbreak6eKenQ.
.b/ ?ari keuntungan marginal dan tentukan paras pengeluaran di mana
keuntungan marginal adalah sifar.
#. Hezakan setiap fungsi yang berikut *
.a/ y = sin
2
> I .b/ y = cos
2
> I .c/ y = cot >
1.9 Pe.*e0aan Te)'()a#
4ika y ialah satu fungsi terbezakan dalam > yang memuaskan suatu persamaan
tertentu dalam >. $adang6kadang adalah sukar untuk memperoleh terbitan y
terhadap > kerana kita tidak dapat mengungkapkan y secara eksplisit dalam sebutan >.
"amun, kita masih dapat mencari
dx
dy
dengan menggunakan kaedah pembezaan
tersirat atau secara implisit.
!"n#"$
Hezakan terhadap > bagi >
2
3 y
2
= ,
Pen%e&e'a(an
2'
>
2
3 y
2
= ,
;engan membezakan kedua6dua belah terhadap >, kita dapat

dx
d
.>
2
/ 3
dx
d
. y
2
/ =
dx
d
.,/
2> 3 2y
dx
dy
= 1
dx
dy
= 6
y
x
atau
dx
dy
= 6
2
1 x
x

!"n#"$
?ari
dx
dy
dengan menggunakan pembezaan tersirat.
.a/ >y < y
2
3 2 = > < #y .b/ sin y = 2>y
Pen%e&e'a(an
.a/ >y < y
2
3 2 = > < #y
Hezakan kedua6dua belah terhadap >, kita dapat
>
dx
dy
3 y < 2y
dx
dy
3 1 = 1 6 #
dx
dy
.> < 2y 3 #/
dx
dy
= 1 < y

dx
dy
=
4 2 3
3 1
+

y x
y
. b / sin y = 2 >y
Hezakan kedua6dua belah terhadap >, kita dapat,
.cos y/ .
dx
dy
/ = 2 .>
dx
dy
3 y/
.cos y <2 > /
dx
dy
= 2y
2(

dx
dy
=
x y
y
2 cos
2

Ak#(+(#( Pe),*aan
0se implisit differentiation to obtain
dx
dy
in terms of > and y
.a/ #>
2
3 ,y
2
= ' .b/ cos .> < y/ = 2>y
!"n#"$
?ari persamaan tangen kepada lengkungan 2>

3 2y

= ,>y pada titik .1, 2/

Pen%e&e'a(an
Hezakan kedua6dua belah persamaan *
dx
d
.2>

3 2y

/ =
dx
d
.,>y/
'>
2
3 'y
2

dx
dy
= , . y 3 >
dx
dy
/
.'y
2
< ,>/
dx
dy
= ,y < '>
2

dx
dy
=
x y
x y
3 2
2 3
2
2

Pada titik .1, 2/,
dx
dy
=
5
4
3 8
2 6

Persamaan tangen kepada lengkungan pada titik .1, 2/ ialah
y < 2 =
5
4
.> < 1/ atau #> < %y = '

2+
Ak#(+(#( Pe),*aan
?ari persamaan bagi tangen kepada lengkungan >
2
3 y
2
= >y 6 1 pada
titik .2, 1/
!"n#"$
0ngkapkan
2
2
dx
y d
dalam sebutan > and y diberi y

6 >
2
= #
Pen%e&e'a(an
y

6 >
2
= #
Hezakan terhadap > , kita dapat
y
2

dx
dy
6 2> = 1
Hezakan terhadap > lagi, kita dapat
y
2

dx
d
.
dx
dy
/ 3 .
dx
dy
/
) 3 (
2
y
dx
d
6 2 = 1
y
2

2
2
dx
y d
3 'y
2
) (
dx
dy
6 2 = 1
!antikan
dx
dy
=
2
3
2
y
x
dari atas, kita dapat,
y
2

2
2
dx
y d
3 'y .
2
3
2
y
x
/
2
6 2 = 1
-aka,
2
2
dx
y d
=
5
2 3
9
8 6
y
x y
"ota* Pembezaan tersirat boleh dilakukan kepada suatu persamaan dalam >
dan y jika hanya terdapat satu fungsi y dalam > yang memuaskan persamaan
tersebut.
2,

Ak#(+(#( Pe),*aan
0ngkapkan
2
2
dx
y d
dalam sebutan > dan y diberi 2>y 3 y
2
= 1'

Pen#ak'()an Kend()(

1. ;engan menggunakan pembezaan tersirat, dapatkan
dx
dy
dalam sebutan >
dan y.
.a/ >
2
< >
2
y 3 >y
2
3 y
2
= +
.b/ cos .y/ = > y
2. ?ari persamaan bagi tangen dan normal pada titik di atas lengkungan yang
berikut.
.a/ #>
2
3 ,y
2
= (2 at . 62, /
.b/ >
2
< >y 3 y
2
= 61 at . 2, 1 /
TAJUK 2 MELAKAR GRAF - JAM
HASIL PEMBELAJARAN
-elakar graf fungsi asas dengan menggunakan !eometerBs @ketchpad .!@P/ dan
secara manual.
KERANGKA TAJUK 2
2.1 -elakar graf dengan menggunakan !eometerBs @ketchpad .!@P/
1
2.2 -elakar graf secara manual
2.1 Me&aka) g)a: dengan .enggnakan Ge".e#e);' Ske#,$pad 6GSP7
0ntuk melakar graf dengan !@P, ikut langkah6langkah berikut*
1. Huka !@P, paparan berikut akan ditayangkan. $edudukan menu bar di atas dan
tool bar di tepi kiri.
2. $lik pada fungsi Graph. -enu tarik ba9ah berikut akan dipaparkan.
1
. $lik pada Define Coordinate System. @atah ?artes berikut akan ditayangkan.
8
6
4
2
-2
-4
-6
-8
-15 -10 -5 5 10 15
#. $lik Graph semula. Pada menu tarik ba9ah, klik pada Plot New Function. )rahan ini
akan memaparkan Calculator.
-asukkan fungsi baru seperti dengan kalkulator biasa. ?ontoh, masukkan
.>6/R2, kalkulator akan menunjukkan persamaan f.>/ = .>6/
2
.
2
$lik pada OK. !raf untuk fungsi baru akan dipaparkan pada satah ?artes.
8
6
4
2
-2
-4
-6
-8
-15 -10 -5 5 10 15
f > ( ) = >6 ( )
2
%. $lik pada mana6mana untuk deselect graf dan fungsi. 4ika anda tidak mahu grid
ditunjukkan, klik Graph diikuti oleh Hide Grid.
8
6
4
2
-2
-4
-6
-8
-15 -10 -5 5 10 15
f > ( ) = >6 ( )
2
'. )nda boleh memplotkan lebih daripada satu fungsi pada satah itu. 4ika anda ingin
mengeditkan fungsi anda, kllik pada fungsi itu untuk select fungsi itu. $emudian
pergi ke menu bar dan klik pada Edit. -enu tarik ba9ah akan terbit. $lik pada Edit
Function

$alkulator akan terbit. Huat pengeditan dan kemudian klik OK.

(. 0ntuk membuat lakaran baru, klik File pada menu bar diikuti oleh New Setch
pada menu tarik ba9ah.
+. 0ntuk mengakhiri sesi anda, klik File pada menu bar diikuti oleh Sa!e "s pada
menu tarik ba9ah.
Pen#ak'()an Kend()(
Plot graf bagi setiap fungsi yang berikut dengan menggunakan !@P*
a. f.>/ = >.>62/.>3/
b. f.>/ =
2
2
+

x
x
c. f.>/ = 2 sin.> 3
4

/
2.2 Me&aka)kan G)ap$ *ag( Fng'( Ra'("na& 'e,a)a .ana&.
Pada amnya, fungsi rasional lebih sukar untuk dilakarkan berbanding dengan fungsi
polinomial. $ita perlu menganalisis tingkahlaku sesuatu fungsi rasional. Langkah6
langkah untuk melakarkan &.>/, di mana &.> / =
( )
( )
P x
Q x

adalah seperti berikut*
Langkah 1 6 -enentukan asimptot menegak
)pabila fungsi penyebut, 2.>/ menghampiri sifar, &.>/ akan cenderung kepada S

.
$atakan nilai sifar bagi 2.>/ ialah > = c di mana c ialah suatu pemalar. )pabila >
c
,
nilai
) (x R
, maka > = c menjadi asimptot menegak bagi fungsi &.>/.
#
Langah 26 -enentukan asimptot mengufuk
4ika apabila >
t
, nilai &.>/ menghampiri suatu pemalar L, maka garis y = L
menjadi asimptot mengufuk bagi fungsi itu.
@ecara ringkas, jika asimptot menegak atau mengufuk bagi fungsi &.>/ 9ujud, ia
ditakrifkan seperti berikut*
)pabila >
t
, nilai &.>/ menghampiri suatu pemalar L, maka garis y = L akan
menjadi asimptot mengufuk bagi fungsi itu.
)pabila >
c
, di mana c ialah suatu pemalar dan nilai
) (x R
, maka > = c akan
menjadi asimptot menegak bagi fungsi &.>/.
Langkah < -enentukan pintasan6> dan y jika 9ujud
Langkah # < Lakarkan graf
!"n#"$ 1
Lakar graf bagi fungsi f .>/ =
1
2 x
Pen%e&e'a(an
1. @ifar fungsi penyebut ialah 2, maka > = 2 menjadi asimptot menegak.
)pabila >

2
3
. sangat dekat dengan 2 di sebelah kanan/, f .> /

I
)pabila >

2
6
.sangat dekat dengan 2 di sebelah kiri/, f.> /

I
2. )pabila >

, f .>/

1I
)pabila >

, f .>/

1
-aka, garis y = 1 atau paksi6> menjadi asimptot mengufuk.
. Pintasan6y ialah .1,
1
2
/
#. Lakarkan graf seperti dalam gambarajah di ba9ah.
%

Graf #a$i f %&' =
2
1
x
!"n#"$ 2
Lakar graf fungsi rasional f .>/ =
2 3
2
x
x
+

Pen%e&e'a(an
1. @ifar bagi fungsi penyebut ialah 2, maka garis > = 2 menjadi asimptot menegak.
)pabila > 2 ,
) (x f
, maka > = 2 menjadi asimptot menegak bagi f.>/.
)pabila > menghampiri 2 dari kanan, f.>/

dan
apabila > menghampiri 2 dari kiri, f .>/

.
2. )pabila >

, f.>/ 2 I dan apabila >

, f.>/ 2 , maka y = 2
menjadi asimptot menegak.
)lternatif
$ita boleh memeriksa pengangka dan penyebut fungsi f.>/, jika kedua6duanya
mempunyai darjah yang sama .darjah sepunya ialah 1/ dan pekali6pekali utama adalah
2 dan 1, maka kita simpulkan baha9a y = 2 ialah asimptot mengufuk
. Pintasan6> ialah .
3
2
, 1/ dan pintasan6y ialah .1, 6
3
2
/
'
#, Lakar graf bagi f.>/ adalah seperti dalam gambarajah di ba9ah.
!raf of f.>/ =
2
3 2

+
x
x
(
TAJUK / KAMIRAN
/.1 S(n"p'('
Topik ini memberi pendedahan kepada pelajar tentang dua konsep kamiran iaitu
kamiran sebagai antiterbitan atau kamiran tak tentu dan kamiran sebagai hasil tambah
ketakterhinggaan yang dikenali sebagai kamiran tentu. @eterusnya pelajar akan dapat
memperlihatkan hubungan erat antara dua konsep tersebut dan beberapa teknik
kamiran yang biasa digunakan.
/.2 Ha'(& Pe.*e&a1a)an
1. -enentukan kamiran tak tentu melalui antiterbitan.
2. -engira kamiran tentu dengan menggunakan Teorem )sas $alkulus.
. -enentukan kamiran dengan pelbagai teknik
/.- Ke)angka Ta1k
/./ An#(#e)*(#an
8perasi untuk mencari suatu fungsi bila terbitannya diberi dinamakan antiterbitan. Cni
ditunjukkan dalam takrif berikut*
Proses pencarian bagi fungsi ini disebut an#(#e)*(#an.
+
$amiran
$amiran
)plikasi $amiran
)plikasi $amiran
$amiran tak tentu
dan
$amiran tentu
$amiran tak tentu
dan
$amiran tentu
$onsep )ntiterbitan
$onsep )ntiterbitan
)ndaikata kita diberi suatu fungsi .
@ekiranya kita boleh dapatkan satu fungsi sehinggakan
(
-aka tersebut dinamakan antiterbitan bagi )
!"n#"$5
1. 4elaskan,
2. 4ika , tentukan antiterbitannya.
Penyelesaian *
1. -aka dan , iaitu adalah antiterbitan kepada
2. ;iberi

&ingkasnya,

La#($an 5
Tentukan fungsi antiterbitan bagi*
1. = #>

< '>
2
3 %> 3 (
2. = 3 3
. = T 3
/.2 Ka.()an Tak Ten# dan Ka.()an Ten#
/.2.1 Ka.()an Tak Ten#
@et kesemua antiterbitan fungsi disebut ka.()an #ak #en#. $amiran tak tentu
disimbolkan denga notasi
,

;an dibaca sebagai Pkamiran .tak tentu/ terhadap Q. 8leh itu sekiranya
adalah antiterbitan , maka kita peroleh takrif berikut*
4adual di ba9ah menunjukkan rumus kamiran fungsi pia9ai
&umus fungsi pia9ai &umus fungsi pia9ai dengan pemalar
!"n#"$5
Tentukan kamiran tak tentu bagi*
1.
2.
#1
Takrif kamiran tak tentu

bagi sebarang pemalar c, yang adalah antiterbitan
.
#.
Penyelesaian*


, dimana
2.
.
#.
La#($an 5
Tentukan kamiran tak tentu berikut*
1. (.
2. +.
. ,.
#1
#. 11.
%. 11.
'. 12.
/.2.1.1 Hk. A'a' Ka.()an
4ika selanjar di dalam .a,b/ dan adalah antiterbitan bagi fungsi dalam
.a,b/, maka dengan menggunakan takrif antiterbitan kita perolehi hukum kamiran
berikut*
1. adalah pemalar
2.
Jukum ini boleh dikembangkan untuk digunakan melebihi dua fungsi kamiran
!"n#"$ 5
?ari kamiran tak tentu bagi fungsi berikut*
1.
2.
.
Penyelesaian *
1.
#2

2.
.

La#($an5
?ari kamiran tak tentu *
1. (.
2. +.
. ,.
#. 11.
%. 11.
'.
/.2.1.2 Tekn(k Ka.()an
Pengamiran suatu fungsi tidak semestinya boleh terus didapati daripada fungsi6fungsi
asas maka perlunya teknik6teknik berikut digunakan bagi menyelesaikan kamiran fungsi
tertentu.
#
6a7 Kaeda$ Gan#(an
$aedah ini menukarkan bentuk fungsi kepada bentuk pia9ai fungsi kamiran. Terdapat
dua jenis gantian yang boleh digunakan samada gantian ungkapan algebra atau
gantian fungsi trigonometri. ;engan menggantikan sebagai dan
maka kita perolehi
!"n#"$5
$amirkan fungsi berikut*
1.
2.
Penyelesaian*
1. !antikan , maka
!antikan ke dalam

2. !antikan , maka iaitu
@eterusnya gantikan

##

Latihan *
;engan menggunakan kaedah gantian, tentukan nilai kamiran berikut*
1.
%.
2.
'.
3.
(.
4.
+.
.b/ Kaeda$ Be)pe)(ngka#
@ekiranya dan adalah fungsi yang terbezakan, maka pembezaan hasil darab
mengikut rumus ialah*
;engan mengkamirkan kedua6dua belah persamaan, kite perolehi
iaitu
#%
8leh itu, rumus kamiran berperingkat ialah*
!"n#"$5
$amirkan*
1.
2.
Penyelesaian *
1. )mbil
-aka
8leh itu I

2. !antikan,



0langi kaedah ini untuk kamiran di sebelah kanan

#'

8leh itu I
Latihan *
;engan menggunakan kaedah berperingkat, dapatkan nilai kamiran berikut*
1.
2.
.
#.
.c/ Kaeda$ Pe,a$an Sepa)a
Herikutnya, lihat kamiran berbentuk
Uang mana dan adalah fungsi polinomial, dan darjah kurang dari
@yarat*
@ekiranya darjah melebihi atau sama dengan , maka perlulah dibahagi dengan .
Cni bergantung sama ada boleh diungkapkan sebagai hasil darab linear dan kuadratik.
4enis polinomial dan pecahansepara
$es 1*
#(
$es 2 *
$es *
!"n#"$ *
1. Tentukan , yang dan dalam bentuk pecahan separa
dan kemudian tentukan antiterbitannya
Penyelesaian*
;arabkan kedua6dua belah persamaan dengan kita peroleh

Hila ,
Hila
Hila
8leh itu,
#+


2. Tentukan nilai
Penyelesaian *


Hila
Hila
0ntuk mendapatkan nilai andaikan lalu kita peroleh

8leh itu I


@ebab bila

#,
;an bila


La#($an5
;engan menggunakan kaedah pecahan separa, dapatkan nilai kamiran berikut*
1. .
2. #.
/.2.2 Ka.()an Ten#
Pertimbangkan fungsi selanjar dalam selang maka kamiran dalam selang ini
disebut ka.()an #en# dan notasi yang digunakan ialah , jika had ini 9ujud
Teorem #.1 .Te")e. A'a' Ka&k&'/
4ika selanjar pada selang dan adalah antiterbitan bagi dalam selang
tertutup , maka


"ilai dikatakan kamiran dan nilai adalah kamiran.
%1
S(:a#<'(:a# Ka.()an Ten#
4ika dan adalah selanjar pada selang
1. jika
2. jika
. jika suatu pemalar
#. bagi sebarang pemalar
%.
'. 4ika boleh dikamirkan dalam selang tertutup yang mengandungi dan ,
, jika
(. Te")e. N(&a( M(n * 4ika fungsi selanjar pada selang , maka 9ujud suatu
nombor
dalam supaya
!"n#"$ I
"ilaikan
a)
b/
Penyelesaian *
a/

%1
b/



/.3 Ap&(ka'( Ka.()an
/.3.1 La' Ran#a
4ika selanjar dalam selang Ea,bF dan pertimbangkan rantau & di ba9ah garis lengkung
. Lukis satu garis menerusi rantau di sebarang titik , yang menyambungkan
sempadan6sempadan bahagian atas dan ba9ah rantau. !aris ini di panggil eratan
rentas. !aris ini di gerakkan ke kanan dan ke kiri .atau dari atas ke ba9ah/ iaitu dari
kedudukan terendah ke kedudukan tertinggi nilai .atau nilai /.
i) 4ika , .graf berada di atas paksi <>/ maka luas graf y = f.>/ dari

kepada , di dalam ka9asan dibendung oleh paksi ialah
%2
Luas keratan
Pertimbangkan satu keratan rentas yang selari dengan paksi6y. Luas keratan rentas ini
ialah di mana berada dalam selang < .
-aka luas di ba9ah graf adalah hasil tambah keratan rentas iaitu
ii) 4ika , .graf berada di ba9ah paksi < /, maka luas bagi graf y = f.>/
dari kepada , di dalam ka9asan dibendung oleh paksi ialah
Luas keratan rentas ialah

-aka luas di ba9ah graf ialah
%
Luas
Luas
!eratan
rentas
iii) Luas yang dibendung di antara dua graf fungsi dan ,
bagi nilai kepada ialah

Luas keratan rentas ialah


-aka luas ka9asan terbendung pada rajah di atas ialah
$aedah yang sama boleh digunakan untuk keratan rentas yang selari dengan
paksi < dan diperolehi
%#

!eratan rentas
$eratan rentas
Luas keratan rentas . -aka luas bagi ka9asan yang terbendung dalam rajah
di atas ialah
!"n#"$5
;apatkan luas rantau yang disempadani oleh graf dan
seperti pada rajah berikut
Pen%e&e'a(an5

%%
Luas
2
!"n#"$5
;apatkan luas rantau yang dibatasi oleh graf , paksi6 dan garis < garis
> = 2 dan > = # seperti pada rajah berikut *
Pen%e&e'a(an5
$ita akan dapat ja9apan yang silap jika luas itu kita hitung kerana
kamiran itu memberikan &a' a&1a*a) bukannya luas sebenar. Luas sebenar ialah
@ebab dalam selang sebenar E2,F garis y = 1 adalah lebih besar dari lengkung
y = > . > < / manakala yang sebaliknya berlaku dalam selang E,#F. 8leh itu, luas
sebenar ialah
%'

La#($an5
1.;apatkan luas rantau yang dibatasi oleh setiap graf pada rajah di ba9ah.


2. ?ari luas yang dibatasi oleh lengkung dan paksi <>.
%(
)
)
)
)
"
. ?ari luas yang dibatasi oleg lengkung dan paksi dan garis .
#. ?ari luas yang dibatasi oleh lengkung yang diberikan *
/.3.2 I'(pad B"ngka$
Hab ini akan membincangkan bagaimana mendapatkan isi padu bongkah
kisaran apabila satu rantau dalam koordinat kartesan dikisarkan. @elain itu kita
juga ingin mencari isipadu satu bongkah yang keratan rentasnya tidak sekata
.bukan berbentuk silinderV. Jirisan bongkah yang berserenjang dengan
paksinya .samada paksi6> atau paksi6y/ menjadi n keping hirisan dan isipadu
bongkah adalah hasil tambah hirisan ini. Jasil tambah &iemann seterusnya
digunakan untuk mendapatkan penghampiran tepat kepada isipadu bongkah.
6A7 I'(pad B"ngka$ H()('an
!"n#"$ 15
Tapak satu bongkah adalah satu bulatan dengan jejari # unit. $eratan rentas bongkah
berserenjang dengan paksi > memberntuk segi tiga sama dengan ketinggian 2 unit. ?ari
isi padu bongkah tersebut.
Pen%e&e'a(an5
%+
!eratan rentas #erseren$an% &en%an 'aksi (
)
Luas hirisan segi tiga sama ialah
-aka
!unakan kaedah kamiran gentian trigonometri kita perolehi
Perhatian *
4ika diberikan keratan rentas dengan paksi < y adalah satu segi tiga maka
gunakan rumus yang kedua iaitu*
%,
Csi padu =
Luas keratan rentas dimana .
Csipadu bongkah ialah
4a9apan yang diperoleh adalah berbeza kerana isipadu bongkah hirisan yang
diberikan dalam rajah yang pertama adalah berbeza dengan isipadu bongkah hirisan
yang diberikan olah rajah yang kedua.
!=NT=H 2
@atu bongkah mempunyai tapak berbentuk bulatan dengan jejari # unit. ?ari isipadu
bonglah tersebut jika keratan rentas yang berserenjang dengan diameter bulatan
membentuk segi tiga sama dengan sisinya berada atas tapak bongah tersebut.
PEN>ELESAIAN5
Luas keratan rentas ialah
-aka isipadu bongkah ialah
'1
LATIHAN
1. Tapak sebuah bongkah berbentuk separuh bulatan berjejari # unit. $eratan
rentas berseranjang dengan diameter adalah merupakan segi tiga tepat bertapak
sama. ?ari isipadu bongkah ini.
2. Tapak sebuah bongkah dibatasi oleh lengkung dan . 4ika
keratan rentas berserenjang dengan paksi y membentuk segi empat sama, cari
isipadu bongkah ini.
3. Tapak sebuah bongkah yang berbentuk bulatan . @etiap keratan
rentasnya berbentuk segi tiga sama. ?ari isi padu bongkah ini.
6B7 ISIPADU KISARAN
$atakan selanjar dalam selang E a, b F dan positif. 4ika ka9asan & dikisarkan di
sebarang garis maka satu bongkah akan terjana. 4ika & dikisarkan pada paksi > .atau
garis yang selari dengan paksi > /, isipadu kisarannya boleh ditentukan dengan cara
berikut*
Pertimbangkan satu segi empat tepat dalam rantau yang diberikan. 4ika ialah
sebarang nombor dalam subselang maka kita perolehi satu segi empat yang
lebarnya ialah dan panjangnya .
)pabila segi empat tepat ini dikisarkan pada paksi < > maka terbentuk satu cakera
membulat dengan jejari dan tebalnya . Jasil tambah semua isipadu cakera ini
adalah

'1
)pabila maka
Csipadu
!aris di mana rantau dikisar dinamakan pasi isaran.
6(7 KAEDAH !AKERA
.a/ Paksi <> sebagai paksi kisaran
Csipadu cakera
'2
$e$ari
Csipadu =
!=NT=H -
&antau yang dibatasi oleh , paksi > dan paksi y dikisarkan pada paksi > di
antara > =1 hingga > = 2. ;apatkan isipadu bongkah yang terhasil.
PEN>ELESAIAN5
!=NT=H /
'
;apatkan isipadu pepejal yang terjana apabila dikisarkan
pada paksi <>.
PEN>ELESAIAN5
.b/ Paksi <y sebagai paksi kisaran
?ara yang sama jika rantau & dikisar pada paksi6y maka satu pepejal akan diperolehi.
-aka isipadu rantau yang dikisarkan pada paksi y adalah
Csipadu
!=NT=H 2
;apatkan isipadu pepejal yang diperolehi apabila rantau yang terbendung oleh
lengkung
dikisarkan pada paksi6y.
'#
Csipadu



*si'a&u cakera
*e*ari
PEN>ELESAIAN5
Csipadu



6((7 KAEDAH ?ASHER 6!AKERA BERLUBANG7
Pertimbangkan dua fungsi dan selanjar dalam selang Ea, bF. 4ika rantau & yang
dibatasi oleh dan dan .seperti rajah di ba9ah/ dikisar pada paksi > atau
garis selari dengan paksi > maka kita perolehi satu pepejal berbentuk cakera lubang.
'%
+ , *e*ari luar- r , *e*ari dalam
Csipadu cakera berlubang ini ialah .
Caitu isipadu cakera besar yang ditolakkan dengan isipadu cakera yang kecil. -aka
isipadu pepejal kisaran adalah
!=NT=H 3
&antau di antara garis dan lengkung diputar pada garis . ;apatkan
isipadu pepejal yang terhasil.
PEN>ELESAIAN5
Csipadu keratan rentas

-aka
''
!=N=TH 4
?ari isipadu bongkah jika ka9asan yang dibendung oleh dan
pada paksi > sekeliling garis .
Csipadu kisaran
'(
!=NT=H 8
?ari Csipadu bongkah terjana apabila rantau yang dibatasi dan

dikisarkan pada paksi y.
PEN>ELESAIAN5
@elesaikan persamaan untuk mendapatkan titik persilangan di antara graf terlebih
dahulu
-aka titik persilanga ialah .1, 61/ dan .#, 2/
'+
6(((7 KAEDAH PETALA SILINDER
$atakan selanjar pada selang Ea, bF dan bagi semua > dalam selang.
&antau & lihat rajah diba9ah yang dibatasi oleh lengkung , paksi <>, garis tegak
dan dikisarkan pada suatu garis, maka satu bongkah akan terjana.
Hongkah ini berbentuk silinder membulat berlubang . silinder tipis atau petala/
6a7 I'(pad .e&(*a#kan 'a# &engkng
Pertimbangkan rantau & yang dibatsai lengkung seperti rajah diba9ah
dikisarkan pada paksi y. ;iketahui isipadu hirisan satu silinder yang terbentuk
mempunyai jejari dalam r dan jejari luar & dan tinggi h ialah
',
Csipadu =
(1
Csipadu =
Perhatian. adalah tinggi silinder terbentuk dan jejari petala silinder ialah yang
diperolehi dari jarak keratan rentas dari paksi kisaran.
?ara yang sama jika rantau & bagi dikisarkan pada paksi6y, isipadu yang
terjana ialah .
!=NT=H 9
&antau yang di batasi garis dan dikisarkan pada paksi <
y . ;apatkan isipadu yang terjana.
PEN>ELESAIAN5
(1
*si'a&u


Perhatikan sekiranya keratan rentas selari dengan paksi > diambil kaedah cakera
berlubang perlu digunakan *
Csipadu =
Perhatian .
Hagi soalan ini kaedah cakera lebih mudah perkiraannya kerana hanya melibatkan satu
kamiran mudah sahaja.
%a' /sipadu meli#atan dua len$un$
(2
4ika & dikisarkan pada paksi y .atau garis lain yang selari dengan paksi kisaran/,
isipadu kisaran ini ialah
!=NT=H 1@
?ari isipadu bongkah jika ka9asan yang dibendung oleh dan
dikisarkan sekeliling paksi y.
PEN>ELESAIAN5
(
Csipadu kisaran ialah
Perhatian.
$aedah cakera berlubang juga boleh digunakan jika keratan rentas selari dengan paksi
> diambil *
!=NT=H 11
$a9asan yang terbatas di antara lengkung dan dikisarkan pada
paksi y. ;apatkan isipadu pepejal yang terjana.
(#
?ari titik persilangan dua graf ini dahulu*
-aka titik persilangan ialah .1,1/ dan .62,#/.
!unakan keratan rentas selari dengan paksi < y. $aedah petala silinder digunakan *
Csipadu
Perhatian.
$amiran menggunakan keratan rentas selari dengan paksi < > lebih sukar jika
digunakan. $enapaM
Latihan
1. Tentukan nilai kamiran tertentu
a)
b/
2. Lakar dan dapatkan luas rantau yang disempadani lengkung dan garis berikut*
a)
dan paksi6>
(%
#)
dan paksi <>
. Lakarkan dan dapatkan luas rantau di antara lengkung dan garis berikut.
a)
dan b/ dan
#. ?ari isipadu bongkah terjana apabila rantau yang dibatasi oleh lengkung yang
dinyatakan dikisar pada paksi >.
a)
dan
#)
dan
c)
dan
&)
dan
e)
dan
")
dan paksi < >
5. ?ari isipadu terjana apabila rantau yang dibatasi oleh parabola dan
dikisarkan sekitar paksi < y.
6. ?ari isipadu pepejal yang diterima jika rantau yang dibatasi oleh ,
paksi6>, dan dikisarkan pada garis
('
(. ;apatkan isipadu pepejal jika rantau yang terbatas oleh lengkung, paksi6> dan
paksi6y dikisarkan pada paksi6>.
((
+. ;apatkan isipadu pepejal jika rantau yang terbatas pada rajah dalam soalan .(
.a/ , ( .b// dikisarkan
.a/ Paksi < y
.b/ !aris > = 2
.c/ !aris y =
9. ?ari isipadu pepejal yang terjana apabila rantau yang dibatasi oleh lengkung
dan dikisarkan sekitar paksi < >.
10. ?ari isipadu pepejal yang terjana apabila rantau dan

dikisarkan sekitar paksi <>.
11. Lakarkan rantau yang dibatasi oleh lengkung dan ;apatkan
a/ Luas rantau diantara lengkung
b/ Csipadu pepejal yang terjana apabila rantau dikisar sekitar paksi < >.
c) Csipadu pepejal yang terjana apabila rantau dikisarkan sekitar garis
12. !unakan kaedah petala silinder untuk mendapatkan isipadu yang terjana apabila
rantau yang dibatasi oleh dan paksi < >, paksi < y dikisarkan pada
garis .
(+
13. ?ari isipadu bongkah yang terjana apabila rantau dibatasi oleh lengkung
dan garis dan paksi < > dikisarkan pada garis berikut *
a)
#)
c)
(,