Blm 2: Bir Boyutta Hareket

Kavrama Sorular 12345Hareketli bir cismin yer deitirmesi ile ald yol aynmdr? Hz ile srat arasndaki fark nedir? Ortalama ve ani hz arasndaki fark nedir? Ne zaman ortalama hz (ivme) ani hza (ivmeye) eit olur? Hz 2 m/s olan bir sinein mi, yoksa hz 50 m/s olan bir kamyonun mu ivmesi daha byktr?

Konu erii Sunu 2-1 Yer deitirme, Hz ve Srat 2-2 Ani Hz ve Srat 2-3 vme Ortalama vme Ani vme 2-4 Bir Boyutta Sabit vmeli Hareket 2-5 Serbest Dme

Sunu
Hareket, bir cismin konumundaki srekli deiimi temsil eder. Mekanikte bir cismin hareketini incelerken yapmak istediimiz ey hareketli cismin konumunu zamann fonksiyonu olarak bulmaktr. Bir doru boyunca hareket eden cismin konumunu belirlemek iin bir, dzlemde hareket eden bir cisim iin iki ve uzayda hareket eden bir cisim iin ise tane uzunluk boyutuna ihtiya duyarz. Boyut Says Bir Boyut ki Boyut Boyut Uzunluk Boyutu [L] [L].[L] x,y [L].[L].[L] Koordinatlar x x,y,z rnek Trenin hareketi Arazi zerindeki hareket Uan hareketi

Bu blmde Bir Boyutta Hareket baln kullanmamzn sebebi, hareketin sadece bir doru boyunca yani bir boyutta olduunu varsayacaz. Dolays ile hareketli cismi tanmlamak iin sadece bir tane uzunluk boyutuna ihtiyacmz olacaktr. Hareketi bir boyutta tanmladktan sonra bu tanmlamalarmz sonraki blmlerde inceleyeceimiz iki ve boyuttaki harekete kolaylkla uyarlayabiliriz. Hareketi incelerken iki kabl yapacaz: Birincisi, hareket eden cismin byklne baklmakszn cismi noktasal parack olarak ele alacaz. Genel olarak parack ile ok kk, noktasal bir ktleyi anlayacaz. kincisi ise srtnmeyi ihmal edeceiz. Bu blmde hareketli cismin bir doru boyunca hareket ettiini varsayp sras ile yer deitirme, hz ve ivme kavramlarn tanmlayacaz. Daha sonra sabit ivmeli hareketi ayrntl olarak inceleyeceiz. Son blmde ise bir boyutta sabit ivmeli hareketin bir uygulamas olan serbest dme problemini inceleyeceiz.
Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

1/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

2-1 Yer deitirme, Hz ve Srat

Bir paracn hareketi, uzaydaki konumu her an biliniyorsa tamamen bellidir. Konumun zamana gre nasl deitiini biliyorsak buradan cismin hzn, bu hz deerinin de yine zaman iinde nasl deitiinden cismin ivmesini bulabiliriz. vmesi bilinen cismin ise zerine etki eden kuvveti, ileriki konularda greceimiz gibi, Newtonun 2. kanunun kullanarak ok kolay bir ekilde bulabiliriz. Bu sebepten dolay hareketli cisimleri incelerken ilk yapacamz ey cismin konumunu, uygun koordinat sistemi kullanarak belirlemektir. Hareket, doru boyunca oluyorsa, yani bir boyutta gerekleiyor ise, vektrel gsterimi kullanmadan hareketi tam olarak tanmlayabiliriz. Doru zerinde bir referans noktas seersek, hareketli cismin konumunu bu referans noktasna gre tanmlayabiliriz. Cisim x ekseni ynnde hareket ediyorsa yer deitirmesi negatif, +x ekseni ynnde hareket ediyorsa pozitif olacaktr. Dolays ile hareketli cismin yn ve yer deitirme byklklerine ilikin istediimiz btn bilgileri edinebiliriz.

-x

+x

Yer deitirme, hareket eden bir cismin ilk (xi) ve son (xs) konumu arasndaki fark olarak tanmlanr. Yani x=xs-xi ti ts

+x Yer deitirme: x=xs-xi

x=xs-xi xi Eer xi=xs ise yerdeitirme x=0 olur.. Hareket eden paracn ald yol ile paracn yer deitirmesi ayn eyler deildir ve birbirine kartrlmamaldr. rnein bir cisim A noktasndan harekete balasn ve B noktasna ulatktan sonra geri dnp tekrar A noktasna dnsn. Burada cismin ald yol 2ABdir ama yer deitirmesi sfrdr. Vektrler konusu incelendiinde yer deitirmenin vektrel, alnan yolun ise skaler bir nicelik olduunu greceiz. xs

2-2 Ani Hz ve Srat

Fizikte yn ve bykl olan cisimleri vektrlerle, sadece bykl olan nicelikleri ise skaler saylarla gsteririz. rnein ktle skaler bir niceliktir ve sadece byklnn verilmesi yeterlidir. Bunun yannda hareketli bir cismin hzndan bahsederken hzn sadece bykln vermek yeterli deildir, nk bykl kadar hzn yn de nemlidir. Hzn
Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

2/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

byklne Srat denir ve skaler bir niceliktir. Bunun yannda Hz vektrel bir niceliktir ve byklnn yannda ynnn de belirtilmesi gerekmektedir. Bu konu Blm 4de ayrntl olarak anlatlacaktr.

a) Ortalama Hz
Bir cisim t zaman aralnda x kadarlk bir yer deitiriyor ise ortalama hz xin tye oran olarak tanmlanr. Diyelim ki hareketli bir cisim t=ts-ti zaman diliminde xi konumundan (A) xs konumuna (B) yerdeitirsin. ti ts xi: ilk konum xs: son konum ti: ilk llen zaman ts: son llen zaman x=xs-xi iki konum fark, yer deitirme t=ts-ti iki konum arasnda geen zaman

x=xs-xi
xi xs

Bir cismin hareketini gzmzde daha iyi canlandrabilmek iin konum-zaman grafiini izmek faydal olacaktr. Bu grafikte yatay eksen geen zaman (t), dey eksen ise konumu (x) gstermektedir. yer deitirme, x xs B

xi ti

A ts

zaman, t

t=ts-ti
Bu cismin AB arasndaki ortalama hz (vort)

x xs xi = eklinde tanmlanr. t ts ti Ortalama hz grafiksel olarak aadaki ekilde gsterebiliriz. Bu grafikten grld gibi ortalama hz hesab yaplrken cismin t zaman aralndaki xs ve xi konumlar dikkate alnr ve cismin bu zaman aral iindeki herhangi bir andaki konumlarnn detay, dolays ile de herhangi bir noktadaki hz gz ard edilir. yer deitirme, x B xs
Ortalama Hz = ort = A

x=xs-xi Eim = t=ts-ti

3/11

xi

zaman, t ts

x xs xi = = ort t ts ti
Gncel: Temmuz 2008

ti Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

Hz, [ hz ] =

[uzunluk ] = [ L] [ zaman] [T ]

boyutundadr ve SI birim sisteminde birimi metre/saniye veya

ksaca m/s dir. rnek 2.1

Ortalama Hz Hesab: x ekseni boyunca hareket eden bir paracn konumu ti= 1 s de xi=12 m ve ts=3 s de xs= 4 m dir. Bu zaman aralnda paracn yer deitirmesini ve ortalama hzn bulunuz.
x = x s xi = 4m 12m = 8m

zm:

v=

x x s xi 4m 12m 8m = = = = 4m / s t t s ti 3s 1s 2s

nemli Not! Dikkat edilecek olursa ortalama hz, hareketli paracn ti ve ts zaman aralndaki hznn ayrntlarn vermemekte, sadece ortalama deerini vermektedir. Bu zaman aral iersinde cisim ksa bir sreliine durmu da olabilir (rnein t=3,5. saniyede), ama ortalama hz bu bilgiyi bize vermez!
Ortalama hz tanmnn bu eksikliinden dolay ani hz tanmna ihtiya duyulur. Ani hzda hareketli paracn ortalama hz deerinden ziyade herhangi bir t anndaki hz bulunabilir.

b) Ani Hz
Bir paracn hzn, sadece snrl bir zaman aralndan ziyade, herhangi bir t annda tanmlamak istediimizde ani hz tanmn kullanrz. Bunun iin matematikte kullanlan diferansiyel hesap kavramn (rnein trev, integral gibi) kullanmamz gerekecektir. Ani hz (v), yukardaki ortalama hz ifadesinde zaman, t, sfra yaklarken x/t orannn limit deeri ile ifade edilir.

yer deitirme, x

lim t 0

x dx = t dt Herhangi bir t annda cismin hzn veren ifade

xs

P
xi ti A

t=ts-ti zaman, t

ts

Matematik gsterimde bu limite xin tye gre trevi denir ve dx/dt olarak yazlr. Ani hz hesaplayabilmek iin yer deitirmeyi (x) zamann fonksiyonu x(t) olarak bilmemiz gerekmektedir.
Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

4/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

Trev ile ilgili birka hatrlatma: Eer elimizde y(t)=Atn+C eklinde ok genel bir fonksiyon var ise (Burada A ve C birer sabit, n ise tamsay) bu fonksiyonun (y) deikene (t) gre trevi
dy = nAt n 1 dt

eklinde tanmlanr. rnein y(t)=6t3-5 gibi bir fonksiyonumuz varsa bu fonksiyonun zamana gre trevi
dy = 3.6t 31 = 18t 2 bulunur. dt

rnek olmas asndan eer yukardaki y(t) fonksiyonu hareketli bir cismin konumunu (metre cinsinden) zamann (saniye) fonksiyonu olarak ifade ediyor ise ve biz cismin t=2 saniyedeki hznn ne olduunu bulmak istiyorsak yapacamz ey konum fonksiyonunun zamana gre trevini almak ve istenilen t zamann fonksiyonda yerine koyup o andaki ani hz bulmak olacaktr. dy Hz ifadesi v(t ) = = 3.6t 31 = 18t 2 m / s . Bu, cismin hzn zamann dt fonksiyonu olarak vermektedir. Herhangi bir andaki hz bulmak istersek v(t) ifadesinde t yerine hz bulmak istediimiz an yerletirip cismin ani hzn bulabiliriz. Cismin t=2 saniyedeki ani hz (m/s birimiyle)

v(2 s ) =

dy dt

t =2 s

= 18(2 s ) 2 m / s = 72m / s bulunur.

Not: Eer cismin hz sabit ise ortalama hz ile ani hz deerleri birbirine eit olur. Bundan byle hz terimini, ani hz anlamnda kullanacaz.

3-3 vme
Bir paracn hz zamanla deitiinde, paracn ivmelenmekte olduu sylenir. vme, hzdaki deiimin lsdr. Hareketli cismin hznn byklnn ivme ile ilgisi yoktur, nemli olan hzdaki birim zamandaki deiim miktardr. v1 v2 v3 v4 v5=0

Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

5/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

v1 > v2 > v3 > v4 > v5 Yukardaki cismin hz zaman icersinde deitiinden ivmelenmekte olduu sylenir.
a) Ortalama vme:

Bir cismin ortalama ivmesi, aort, t=ts-ti zaman aralndaki cismin hzndaki deiime, v=vsvi, oran olarak tanmlanr. v vs vi Ortalama vme= aort = = t ts ti

v= 5 m/s

v= 5 m/s

v= 5 m/s

v=2 m/s

v=1 m/s

a= 0 hz, v vs A

a 0 B

Hz hesabnda konum-zaman grafii izdiimiz gibi cismin hzndaki deimeyi daha iyi grebilmek iin de hz-zaman grafigini izeriz.

v=vs-vi t=ts-ti ti ts
boyutunda olup SI birim

vi

zaman, t

[uzunluk ] hiz ] [ zaman] [ = [uzunluk ] = [ L ] = vme, [ivme ] = 2 [ zaman] [ zaman] [ zaman]2 T sistemindeki birimi metre/(saniye)2 veya ksaca m/s2 dir.

b) Ani vme: Ani ivme, ani hzda olduu gibi, t zaman aralnn sfra yaklat durumdaki ivme olarak tanmlanr. v dv a limt 0 = t dt

Hz ile zaman arasndaki ilikiye bir rnek verelim. Aadaki grafiin hareketli bir cismin hz-zaman erisini verdiini dnelim. Hzdaki deiimleri dikkate alarak cismin ivmezaman grafiini aadaki ekilde elde edebiliriz.

Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

6/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

t a t3 t1 t2

vmenin sfr olduu ve sfrdan farkl olduu durumlar zetlersek: a=0 ise a=(vs-vi)/t=0 dan vs=vi a=sabit ise a=(vs-vi)/t ifadesinden vs=vi+at, hzdaki art at kadar veya birim zamanda a kadardr

Not: Eer cismin ivmesi sabit ise ortalama ivme ile ani ivme deerleri birbirine eit olur. Bundan sonra ivme terimini, ani ivme anlamnda kullanacaz.

2-4 Bir Boyutta Sabit vmeli Hareket

Bir boyutlu hareketin basit bir tipi, ivmenin sabit olduu durumdur. vme sabit olduundan ortalama ivme ani ivmeye eittir. Bu tr harekette hz hareketin bandan sonuna kadar ayn oranda artar (veya azalr). Sabit ivmeli hareket (a=sabit) vx axt vxi 0 vxi t vxs t vxi 0 vxs t t vmesiz hareket (a=0) vx

Bir boyutta sabit ivmeli hareket yapan bir cismin hareketinine ilikin a, v, t, x niceliklerini veren ifadeleri tretirsek: v vs vi = a= t ts ti ti=0 alrsak (zamann balancn istediimiz gibi seme zgrlne sahibiz ve bu zaman sfr olarak seebiliriz, bu hesaplamalar deitirmez!)
Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

7/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

Dolays ile ivme bu hali ile vme ifadesi dzenlenirse Ortalama hz tanm

a=

vs vi t

eklinde sade bir biimde ifade edilebilir. .............................................................1

vs = vi + at

xs xi t lk ve son hzlar biliniyor ise, ivme sabit olduundan ortalama hz ilk ve son hzlarn v +v ortalamas ort = i s eklinde de ifade edebiliriz. 2

ort =

xs-xii ekip yukardaki ortalama hz ifadesini kullanrsak, 1 xs xi = (vi + vs )t ........................................................2 2 1. eitlii 2. eitlikte yerine koyarsak 1 xs xi = vi t + at 2 ...................................................3 2 Zaman iermeyen eitlik elde etmek iin 1. denklemden zaman bulup 2. denklemde yerine koyarsak
v v v 2 vi2 1 xs xi = (vi + vs )( s i ) = s a 2 2a

t=

vs vi a

vs2 = vi2 + 2a( xs xi ) ....................................................4 elde edilir. 1- 4 denklemleri, sabit ivmeli, bir boyutlu hareketle ilgili herhangi bir problemi zmek iin kullanlabilen kinematik ifadelerdir.
rnek 2.2

Uak gemisine ini: Bir jet, uak gemisine 140 mil/saat (63 m/s) hzla iniyor ve 2 saniye iinde duruyor. a) uan ivmesi nedir? b) Bu sre iinde uan yer deitirmesi nedir?

zm:

a) a= b)

vs vi 0 63m / s = = 31,5m / s 2 2s t

1 1 xs xi = (vi + vs )t = (63m / s + 0).2s = 63m 2 2

Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

8/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

Sabit ivmeli harekette hz deerinde srekli bir art sz konusudur. Bu art miktar da birim zamanda ivmenin bykl kadardr.

2-5 Serbest Dme

Bir boyutta gerekleen sabit ivmeli harekete en gzel rnek serbest dmedir. Yeryz zerinde btn cisimler serbest brakldklar zaman hemen hemen sabit bir ivme ile yere doru derler (srtnmeyi ihmal ettiimiz iin cisimlerin younluk ve byklklerine baklmakszn hepsinin ivmelenmesi g kadar olacaktr. Bunu, elde edilen kinematik ifadelerin hibirinde ktlenin yer almadndan da grebiliriz) Yerin ktle ekiminden kaynaklanan bu ivmeye yerekimi ivmesi denir ve g sembol ile gsterilir. Yerin yzeyinde gnin bykl yaklak olarak 9,80 m/s2dir ve her zaman aaya, yerin merkezine dorudur. Yani yeryz zerinde serbest dmeye braklan btn cisimlerin bir saniyede hzlarndaki art miktar 9,80 m/s dir (m/s2 deil!).
g=9,80 m/s2

Gerekte gnin deeri yksekliin artmas ile azalr. Ayrca g enlem ile de hafif deimeler gsterir. Ama bu dersin kapsamnda bu farkllklar dikkate almayacaz.
rnek 2.3

Durgun halden serbest dmeye braklan bir cismin 1 saniye sonraki hz a) Dnyada b) Ayda nedir? (Aydaki ktle ekim ivmesi yerin 1/6 s kadardr)

zm:

h Ay a=-g/6

Dnya a=-g

a) a d = g =

v 0m / s v s vi 9,8m / s 2 = s v s = 9,8m / s bulunur. 1s t v 0m / s g v vi b) a a = = s 1,6m / s 2 = s v s = 1,6m / s bulunur. 6 t 1s

Cisimler serbest dme halinde iken, yerekiminden dolay, aa doru bir ivmeye sahip olacaklardr. Ayn ekilde yukar veya aa doru frlatlan cisimler de frlatldktan sonra, durgun halden serbest dmeye braklan bir cisim ile ayn ivmenin etkisi altnda kalr. Serbest den cisimleri incelediimizde yapacamz kabuller:
Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

9/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

Hava direnci ihmal edilir Yerekimi ivmesinin ykseklikle deimedii

Ayrca serbest dme hareketi dey dorultuda olduu iin konumu (yani yer deitirmeyi) y koordinat ile gstereceiz ve yukar yne pozitif y ekseni diyeceiz. Pozitif y ekseni yukar doru olduundan, yerekimi ivmesinin iareti negatiftir (yani aa doru). Koordinatlar bu ekliyle setiimizde tek boyutta sabit ivmeli hareket iin trettiimiz kinematik denklemleri aadaki ekilde yazabiliriz. x=y, xs=y, xi=yi a= -g +y
0

-g

v=vi-gt 1 y = yi + (v + vi )t 2 1 y = yi + vi t gt 2 2 v 2 = vi2 2 g ( y yi )

-y

imdi yukar doru bir vi hz ile, dey olarak frlatlan bir paracn hareketini inceleyelim. v=0 m/s y=ymax=h h vi yi=0 Maksimum ykseklie kma zaman (t1) g= Tepede hz sfr (v=0) olacandan g= v vi t1 t1 = vi g bulunur. t1 t2 t -vi y vi t1 t2 t v

vi Buradan t1

k ve ini sreleri eit olacandan toplam uu sresi (t2), t2=2t1 ye eit olacaktr. Dolays ile Maksimum ykseklik,
Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

t2 =

2vi g
10/11

bulunur.

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari

v 2 = vi2 2 g ( y yi ) ifadesinden yi=0 ve tepede v=0 olacandan

v 2 = vi2 2 gymax ymax = vi2 bulunur. 2g

rnek 2.4

Bir ta bir binann tepesinden dey ve yukar ynde 20 m/s lik ilk hzla frlatlmtr. Bina 50 m yksekliindedir. a) Tan maksimum ykseklie ulamas iin geen zaman, b) Maksimum ykseklii, c) Tan atld seviyeye geri gelmesi iin geen zaman, d) Tan bu andaki hzn, e) t=5 saniyede tan hzn ve konumunu bulunuz.

zm: a) v=vi-gt=0 => (20 m/s)-(9,8 m/s2).t1=0 Buradan t1=2,04 saniye bulunur.

b) y=vit-1/2)gt2

=>

ymax=(20m/s).(2,04s)-(1/2)(9,8 m/s2).(2,04s)2 => ymax=20,4 m.

c) t2=2t1=2.(2,04s)=4,08 s d) v=vi-gt => v=(20m/s)-(9,8m/s2).(4,08s) => v=-20m/s e) v=vi-gt => v=(20m/s)-(9,8m/s2).(5s) => v=-29m/s y=vit-(1/2)gt2 => y=(20m/s).(5s)-(0.,5).(9,8m/s2).(4s)2 => y=-22,5m
Blm 2nin Sonu Kaynak:

Bu ders notlar, R. A. Serway ve R. J. Beichner (eviri Editr: K. olakolu), Fen ve Mhendislik iin FZK-I (Mekanik), Palme Yaynclk, 2005. kitabndan derlenmitir.

Blm 2: Bir Boyutta Hareket, Hazrlayan: Dr. H.Sar

11/11

Gncel: Temmuz 2008

http://eng.ankara.edu.tr/~hsari