makale

YATAY TOPRAK KAYNAKLI ISI POMPASI SSTEMNN DENEYSEL UYGULAMASI

Hikmet ESEN Frat niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Makina Eitimi Blm Mustafa NALLI Frat niversitesi Mhendislik Fakltesi Makina Mhendislii Blm Mehmet ESEN Frat niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Makina Eitimi Blm

Yer enerji sitemleri olarak da bilinen Toprak Kaynakl Is Pompas (TKIP) sistemleri son on ylda Trkiye' de yeni bir teknoloji olarak ortaya kmtr. Bu almada, bir test odasnn stlmas iin 2 m derinliinde yatay s deitiricili TKIP sisteminin performans belirlenmitir. TKIP sisteminin, Elaz Frat niversitesi Teknik Eitim Fakltesinde bulunan test odas iin tasarm ve imali yaplarak s pompas nitesinin performans (COPI) ve s pompas sisteminin performans (COPS) bulunmutur. Odann stma yk, 2.55 kW'dr. Deneyler 2003 ylnn ubat aynda gerekletirilmitir. Ayrca, pis su rogarnn salamura scaklklar zerindeki etkisi de incelenmitir.

Anahtar szckler : Toprak kaynakl s pompas, stma etkinlik katsays

Ground source heat pump (TKIP) systems, also known, as geothermal heat pumps and earth energy systems are a promising new technology that has been used for the last decade in Turkey. In this study, the performance evaluation of a TKIP system with a horizontal heat exchanger (depth 2 m) used for heating a test room is presented. The TKIP system connected to a test room in the Technical Education Faculty at Frat University, Elaz, was designed and constructed to determine the COP of the heat pump unit and values COPs of the heat pump system. The heating load of the test room was 2.55 kW at design conditions. The experiments were performed in February 2003. In addition, the effect of sewage system on the brine temperatures has been investigated.

Keywords: Ground source heat pump, coefficient of performance for heating

GR
Toprak Kaynakl veya Jeotermal Is Pompalar, topran iindeki scakln kararl deimesi ve souk iklimlerde performansn yksek seviyede tutmas nedeniyle enerjinin kullanmnda daha etkili sonular ortaya karr. Bu sebeplerden dolay birok lkede Toprak Kaynakl Is Pompalarnn (TKIP) kullanm Istma - Havalandrma ve klimlendirme (HVAC) endstrisi tarafndan desteklenmektedir. Gnmzde, TKIP'larn kullanmnn dk oranda olmasnn nedeni, toprak s deitiricisinin projelendirilme ynteminin henz tam anlamyla ortaya konulamamasndan ve toprak s deitiricisinin maliyetinin yksek olmasdr.

TKIP endstrisi lkemiz iin olduka yenidir. Son birka yldr, baz irketler yurt dndan ithal ettikleri TKIP'lar lkemizde kullanmlarn artrmak iin youn aba harcamaktadrlar. Bununla beraber, kurulan TKIP'larn says, yurt dnda kurulanlarla kyaslanmayacak lde azdr. TKIP'lar, 1912 ylnda ilk olarak svire patenti ile tantlmtr. Daha sonra, termodinamik adan nemi, s kayna olarak topraa gmlen metal serpantinler iinde salamura dolatrlarak, 1940'l yllarda arpc ekilde gsterilmitir. Serpantinlerin korozyon sorunu, toprak serpantinlerini kullansz klm ve Hava Kaynakl Is Pompas sistemlerinin geliimini zorlamtr. Daha sonralar, plastik borular kullanlarak, korozyon sorunlarnn stesinden gelinmi ve TKIP'larn zerine aratrmalar hzlanmtr. Amerika'da ise TKIP teknolojisine olan ilgi, 1940 1950 yllarnda balamtr [1]. Partin [2], s pompalar iin kapal evrimli toprak s deitiricisinin boyutlandrlmas zerine bir alma yapm ve gz nne ald bir toprak kayna iin toplam iletkenliin llmesiyle ilgili olarak bir yntem vermitir. Kavanaugh [3], gney iklimlerde toprak ve su kaynakl s pompalarnn tasarmna ynelik esaslar vermitir. Bu sistemlerin nasl daha verimli ve gvenilir olaca konusunda metotlar vermitir. Mei ve Baxter [4], kurmu olduu deney dzeneinde dorudan genlemeli toprak s deitiricisinin baz yarar ve sakncalarn deneysel olarak belirlemilerdir. Sulatisky ve Van der Kamp [5], Kanada' da (Saskatchewan) konutlar iin be TKIP' deerlendirmilerdir. M. Bojic vd. [6], toprak ierisinde farkl iki malzemeden PVC ve elikten yaplm borulardan hava geirerek hava - toprak s deitiricisi dzeneini tasarlamlar, yaz ve k artlarnda altrmlardr. Healy ve Uursal [7], bir bilgisayar program yaparak deiik sistem parametrelerinin, TKIP' n performansna olan etkisinin belirlenmesi zerine almlardr. M. M. Salah El- Din [8], Arabistan'da toprak scaklnn derinlie bal olarak periyodik deiimini tahmin ederek iki yaklam gelitirmitir. Bunlar; Sins dalgas ve Fourier serisi yaklamdr. W. H. Leong vd. [9], farkl toprak tr iin be deiik doyma derecesinde bilgisayar simlasyonu yapmlardr. TKIP performansnn byk lde topran nem ieriine ve toprak trne bal olduunu, topraktaki nem azalnn TKIP' n performansn drdn gzlemlemilerdir. Phetteplace ve Sullivan [10], toprak s deitiricisinin ve soutma kulesinin birlikte kullanld (bylece gerekli olan toprak s deitiricisinin miktarnn azaltld) hibrit bir s pompasnn performansn incelemilerdir. Spilker [11], dey toprak s deitiricili (drt farkl delik ap yerleiminde) kullanlan farkl dolgu malzemesinin etkisi ve sl iletkenlik testini kullanarak, dey toprak s deitiricisinin tasarm zerine almtr. Kavanugh [12], bilinen TKIP sistemleri iin balant elemanlar ve boru hatlarndaki basn kayb ile ilgili diyagramlar vererek, boru hatt tasarmn incelemitir. M. Piechowski [13], yatay tip toprak s deitiricisinin tasarmnn daha doru ve hesaplamalarnn daha kolay olaca simlasyonlar yapmtr. Analitik almada implicit (kapal) ve explicit (ak) yntemler kullanlm ve bu iki yntemin kyaslanmas yaplmtr. Sonuta implicit formlasyonun bu tr almalarda daha iyi bir yntem olduunu gstermitir. V. R. Tarnawski vd. [14], yksek scaklklardaki topran sl iletkenliinin tahmini iin iki yntem gelitirmilerdir. Michel A. Bernier [15], dey toprak s deitiricili TKIP sistemini kullanarak s pompasnn yllk performansn saatlik zaman dilimlerinde yaplan simlasyonlarla gstermeyi amalamtr. Daha sonra uygun denklem zmlerinin kullanlmasyla toprak s transfer denklemleri zlm ve s pompas performans ksa sreli simlasyonlarla bulunmutur. M. Singh Sodha [16], yer ve yer alt yaplar arasndaki dinamik s transferi iin keyfi zaman aralklarnda simlasyon yapmtr. Deneysel datalar ile elde edilen sonular karlatrlmtr. Bu almada, yatay tip toprak s deitiricisi eklindeki TKIP sisteminde toprak s deitiricisi serpantinleri 2 m derinliinde topraa gmlmtr. Toprak s deitiricisi borular arasndaki

mesafe 0.3 m olup 3x5 = 15 m2 alandaki blgeye toplam 50 m boru serilmitir. TKIP sisteminin performans deerlerinin deiimi incelenmitir. Ayrca toprak s deitiricisinin rogar ile balants yaplarak salamura scaklklarnn deiimi de incelenmitir. Elde edilen sonular grafiklerle verilerek tartlmtr.

DENEYSEL ALIMA

Kurulan stma amal s pompas ekil 1'de grlmektedir. Istma sistemi ile Elaz Frat niversitesi Teknik Eitim Fakltesi zemin katnda bulunan bir odann stlmas hedeflenmitir. Istlan oda 5.8 m boyunda 2.8 m eninde ve 3.4 m yksekliinde olup, fan kullanlarak s pompas ile stlmas tasarlanmtr. Odann stma yk 2.55 kW olarak hesaplanmtr. Odann stlmas iin gerekli snn tamamnn, s kayna olan topraktan salanmas dnlmtr. Kompresr seimi iin gerekli kompresr gc, soutma mevsimi iin, 1.25 kW bulunmutur. Bu sistem iin, 2 HP (1.4 kW)'lk FH 5524 F tipi tek fazl kompresr seilmitir. Buharlatrcnn kapasitesi odann soutma yk 3.18 kW'a gre, Bakr' dan imal edilen ve i soutucusu da Alminyum olan TTE - 3 model numaral, kapasitesi Freon 22 gaz ile altnda 6.98 kW olan buharlatrc seilmitir. Freon 22 gaz soutucu akkan olarak kullanlmtr. Hava soutmal HS 10 model, 10 m2'lik kapasitesi, 3.770 kW'lk youturucusu kullanlmtr. Youturucu fan 160 W gcnde olup, fann debisi 0.6 kg/s'dir. Toprak s deitiricisi iindeki salamuray buharlatrcya getirip buharlatrcdan da tekrar toprak s deitiricisine gitmesini salayan Alarko NPVO-26-P tipi hzl pompa kullanlmtr. 3/8"' lik Carly firmasnn DCY 083 tipi kurutucusu kullanlmtr. Klcal borular, kk kapasiteli soutma sistemlerinde termostatik genleme valfinin yerine kullanlmaktadr ve bu almada da klcal boru kullanlmtr. ekil 1'de deney dzenei ve lm alnan noktalar grlmektedir.

1- 2 m derinliindeki TID (1) 2- Kompresr 3- Buharlatrc (stma durumunda) 4- Youturucu (stma durumunda) 5- Klcal boru (ap 1.5 mm) 6- Gzetleme cam 7- Kurutucu (Dryer) 8- Musluk kollektr 9- Sirklasyon pompas 10- Su saati 11- Scaklk ler 12- G ler 13- Bakr konstantan sl iftleri 14- Elektrik kablosu 15- Kompresr giri ve kndaki manometreler
ekil 1. Deney Dzenei zerindeki lm Noktalar

ekil 2'de oda ierisinde kurulan sistem ve ekil 3'de ise toprak s deitiricisi grlmektedir. Grld gibi borularn pis su rogarna girmesi de salanmtr.

ekil 2. Deney Dzeneinin Fotoraf

ekil 3. Toprak Is Deitiricisinin Fotoraf

Kompresrn dk ve yksek basn ksmna otomatik olarak kumanda edebilen presostat monte edilmitir. Toprak s deitiricisinde, s iletim katsays 0.35 W/mK olan ve Dizayn Grup tarafndan retilen 16x2 mm ebadnda PX-b Cross Link (apraz bal) boru kullanlmtr. Topraktaki snn s pompasna veya s pompasndan topraa tanmas toprak s deitiricisinde dolatrlan akkan ile olur. Su, termodinamik ve ekonomik bakmdan olduka uygun bir akkandr. Ancak donma scaklnn 0
o

C olmas birok uygulamada problem karr. zelikle toprak

scaklnn dk olduu blgelerde, donma problemine kar donma scaklklar daha yksek olan akkanlar tercih edilmektedir. Bu almada kullanlan su % 25 antifirizlidir [17].

Deney srasnda llen deerler, scaklk, basn, debi ve gtr. Deneyler sresince, sistemin eitli noktalarnda soutucu akkan, salamura ve topran 2 m derinliindeki scakl BakrKonstantan sl iftleri kullanlarak llmtr. Sistemde, ekil 1'de gsterilen lm yaplan noktalarn verildii yerlerde, scaklk lmek iin bakr-konstantan sl iftleri kullanlarak Elimko firmasnn retmi olduu Elimko 6000 scaklk ler ile belirli zamanlarda deerler kaydedilmitir. Sistemde kullanlan dijital termostatl termometre, s pompas sisteminin devreye girip kmasn salayarak, odann scakl istenilen seviyede tutulmutur. XR20C 32x74 mm llerinde, normal scaklklarda soutma uygulamalar iin tasarm yaplm zamana gre defrost fonksiyonlu bir termostat olup dahili timer ile kompresr durdurarak defrost yapar. D ortam scakl ise cival termometre ile llmtr. Ayrca youturucunun n ve arka ksmna sl iftler balanarak youturuya giren ve kan havann scakl llmtr. Is pompas sisteminde kompresrn emme ve basma hattna manometreler balanarak basnlar llmektedir. Toprak s deitiricisinde dolaan salamurann kontrol vanal musluk kollektr ile yaplmaktadr. Deney srasnda sistemde dolaan salamurann hacimsel debisini lmek iin dolam pompasndan sonra sisteme su saati yerletirilmitir. Yaplan deneylerde sisteme akm, gerilim ve Cosj ler balanarak sistemin ektii toplam g hesapla bulunmutur [17].

BULGULAR ve DEERLENDRME

Analizde, srasyla TKIP'n stma etkinlik katsays (COPI) ile sistemin toplam etkinlik katsays (COPS), aada verilen Eitlik 1 ve 2 kullanlarak hesaplanmtr, COPI teorik bir deerdir, sadece kompresrn gc hesaba katlarak hesaplanmtr, COPS ise tm sistemin stma etkinlik katsaysdr, sistemin ebekeden ektii toplam g gz nne alnarak hesap yaplmtr [18].

COPI =

&hava C p ,hava (Th 2 Th 1 ) m & W

3

(1)

COPS =

&hava C p,hava (Th 2 Th1 ) m & +W & +W & W

1 2 3

(2)

Burada;

&hava m
C p ,hava

- Youturucudan geen havann debisi, (kg/s)

- Havann zgl ss, 1.004, (kJ/kgK)

Th 2 - Youturucu fan tarafndan odaya flenen Th1 - Youturucu fan tarafndan odadan emilen
& W 1 - Youturucu fannn ebekeden ektii g (kW) & W 2 - Salamura sirklasyon pompasnn ebekeden
& W 3

havann scakl (K)

havann scakl (K)

ektii g (kW)

- Kompresrn ebekeden ektii g (1.1 kW) olarak tanmlanmaktadr. Deneyler 2003 ylnn ubat aynn belirli gnlerinde yaplmtr. 09:00 - 15:00 saatleri arasnda yaplan deneylerde kompresr, dolam pompas ve youturucu fan srekli almtr. Sistemin ebekeden ektii toplam g 1416 W, akm ise 7 A'dr. Odann scakl belirli scaklklar arasnda tutulmamtr. ekil 4'de ubat aynda llen scaklklarn aylk ortalama deiimleri verilmitir. ekildeki TS2 salamurann toprak s deitiricisinden dn scakln, TS1 salamurann toprak s deitiricisine gidi scakln, EVRE d ortam scakln, odann scakln, TOPRAK topran 2 m derinliindeki scakln, TH2 youturucudan odaya flenen havann scakln, TH1 youturucu tarafndan odadan emilen havann scakln gstermektedir. Deneylere balanan saat 09:00'da ortalama i ortam scakl 16.8 oC civarndayken deneylerin

bittii saat 15:00' de 22.9 oC' ye ulamtr. Youturucudan flenen havann scakl zamanla azalmtr, nk youturucu fan srekli almtr. Topraktan sy ekmeye yarayan salamurann scakl da deney yaplan sre boyunca azalmtr, nk topraktan s ekildiinde toprak ssn kaybeder ve buna bal olarak salamura scaklklar da ekil 4'den grld gibi azalr. Balangta 24.4 oC olan toprak scakl 11.8 oC'ye dmtr. 12.6 oC d gzlenmitir. D hava scakl da 10.2 oC'den 3.6 oC'ye dmtr. Scaklk d 6.6 oC'dir. Topraktaki scaklk dnn daha az olmas gerekir, nk toprak havaya gre daha kararldr, burada bu sonucun elde edilememesinin sebebi toprakta lm yapan probun borulara yakn olmas ve salamura scaklndan etkilenmesidir. Ancak deney yaplan sre boyunca ortalama toprak scakl 15.35 oC iken ortalama d hava scakl 6.74 oC'dir. Buradan da topran daha iyi bir s kayna olduu grlmektedir. Toprak scakl kararl duruma gelirken d hava scakl geliigzel bir deiim izlemektedir.

35 30 25 Scaklk ( C)
o

TS2 TS1 EVRE TOPRAK TH2 TH1

20 15 10 5 0 09:00 09:30 10:00 10:30 11:00 11:30 12:00 12:30 13:00 13:30 14:00 14:30 15:00

Zaman

ekil 4. 2003 Yl ubat Ay eitli Deerlerin Ortalama Scaklk Deiimleri

ekil 5'de ubat aynda Eitlik 1 ve 2 ile hesaplanan s pompas stma etkinlik katsays (COPI) ve s pompas sisteminin stma etkinlik katsays deiimleri verilmitir. Gnlk ortalama COPI deeri 3.38, COPS deeri 2.62'dir, gn iinde bu deerler zamanla azalmtr ve literatrdeki deerlerden dktr. Bunun sebebinin tasarmdaki hatalardan kaynakland dnlmelidir.

4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 09:00 10:00 11:00 12:00 13:00 14:00 15:00

COPS ve COPI

COPS COPI

Zaman
ekil 5. COPI ve COPSin Zamanla Deiimi

2003 ylnn Ocak aynda toprak s deitiricisinden kan borularn Teknik Eitim Fakltesinin pis su rogarndan geirilerek ortaya kan deiiklik incelenmitir. Topraktan kan borularn bir ucuna vana balanarak rogar ksm istenildii zaman devre d braklabilmektedir. ekil 6' da toprak s deitiricisinin rogara balantl ve balantsz hallerinde salamura scaklklarnn bir saatlik deiimi verilmitir. ekilde TS2RA rogara balant varken salamurann topraktan dn scakln, TS1RA rogara balant varken salamurann topraa gidi scakln, TS2RK rogarla balant yokken baka bir deimle sadece toprak ksmndan faydalandmz durumdaki salamurann topraktan dn scakln, TS1RK rogarla balant olmakszn salamurann topraa gidi scakln gstermektedir. ekil 6'dan grld gibi rogara balant yapld durumda baka bir deimle kapal evrimle borular iersinden geen salamurann scaklnn, sadece toprak balantl durumdaki salamura scaklndan yksek kt grlmtr. Srasyla 1 saatlik ortalama TS2RA, TS1RA, TS2RK ve TS1RK scaklklar 12.98, 9.58, 11.72 ve 8.77 oC olarak llmtr. Rogar, topraktan kldktan sonra bir stc gibi grev yapmtr. Bu da fazla maliyet gerektirmeden s kayna scaklnn arttrlmasn salamtr. Sistem uygun bir ekilde tasarlanp kurulursa 3-4 ylda yatrm ve iletme maliyetini amorti eder.

13:00

13:10

13:20

13:30

13:40

13:50

Zaman
ekil 6. Salamura Scaklklarnn Toprak ve Rogara Balant Durumundaki Deiimi

Sonu olarak; topran, temiz bir enerji kayna olmas ve yl boyunca toprak scaklnn kararl olmas, s kayna olarak, s pompalarnda kullanlmasn cazip hale getirmitir. lk maliyeti pahal olmasna ramen, yurt dnda ok yaygn olarak kullanlan toprak kaynakl s pompas sistemlerine, lkemizde ve zellikle k sert geen ilimizde de gereken nem verilmeli ve bu ama iin; maliyetlerin drlmesi ve performans deerlerinin iyiletirilmesi konusunda almalar hzlandrlmaldr.

TEEKKR
Bu almay maddi bakmdan 616 nolu proje kapsamnda destekleyen Frat niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri (FBAP) ynetim birimine katklarndan dolay teekkr ederiz.

KAYNAKA
1. Couvillion, R. J., "Field and Laboratory Simulation of Earth - Coupled Heat Pump Coils", Ashrae Transactions, 2b, 91, 1326-1334, 1985. 2. Diz, T., "Minimum Enerjili Bina Tasarm (Toprak enerjisiyle)", Yksek Lisans Tezi, Yldz niversitesi Fen Bilimleri Enstits, 1-5, 2001. 3. Kavanaugh, S., "Design Considerations for Ground and Water Source Heat Pumps in Southern Climates", Ashrae Transactions, 1, 95, 1139-1149, 1989. 4. Mei, V.C., "Experimental Study of Direct-Expansion Ground Coil Heat Exchangers", Ashrae Transactions, 1, 96, 821-828, 1990. 5. Sulatisky, M.T. and Van Der Kamp, G., "Ground-Source Heat Pumps in the Canadian Prairies", Ashrae Transactions, 1, 97, 374-385, 1991. 6. Bojic, M., Papadakis, G. and Kyritris, S., "Energy From a Two Pipe, Earth-To-Air Exchanger", Energy J., 24, 519-523, 1999. 7. Healy, P.F. and Ugursal, V.I., "Performance and Economic Feasibility of Ground Source Heat Pumps in Cold Climate", International Journal of Energy Research, 21, 857-870, 1997. 8. Salah El-Din, M.M., "On the Heat Flow Into the Ground", Renewable Energy, 18, 473 - 490, 1999. 9. Leong, W.H., Tarnawski, V.R. and Aittomaki, A., "Effect of Soil Type and Moisture Content on Ground Heat Pump Performance", Int. J. Refrig., 21, No. 8, 595-606, 1998. Teknik

14:00

20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

Salamura Scaklklar (C)

TS2RA TS1RA TS2RK TS1RK

10. Phetteplace, G. and Sullivan, W., "Performance of a Hybrid Ground-Coupled Heat Pump System", Ashrae Transactions, 1b, 104, 763-770, 1998. 11. Spilker, E.H., "Ground Coupled Heat Pump Loop Design Usign Thermal Conductivity Testing and the Effect of Different Backfill Material on Vertical Bore Length", Ashrae Transactions, 1b, 104, 775779, 1998. 12. Kavanaugh, S., "Development of Design Tools for Ground-Source Heat Pump Piping", Ashrae Transactions, 1b, 104, 1932-1937, 1998. 13. Piechowski, M., "Heat and Mass Transfer Model of a Ground Heat Exchanger: Theoretical Development", International Journal Of Energy Research, 23, 571-588, 1999. 14. Tarnawski, V.R., Gori F., Wagner, Buchan, G.D., "Modelling Approaches to Predicting Thermal Conductivity of Soils at High Temperatures", International Journal Of Energy Research, 24, 403-423, 2000. 15. Michel A. Bernier, "Ground-Coupled Heat Pump System Simulation", Ashrae Transactions, 1, 605-616, 2001. 16. Sodha, M.S., "Simulaton of Dynamic Heat Transfer Between Ground and Underground Structures", Internatonal Journal of Energy Research, 25, 1391-1394, 2001. 17. Esen, H., nall, M., "Yatay Is Deitiricili Toprak Kaynakl Is Pompasnn Performansnn Deneysel Olarak ncelenmesi", I. Ege Enerji Sempozyumu ve Sergisi, Pamukkale niversitesi Mhendislik Fakltesi, Denizli, Mays, 2003, (baskda). 18. Hepbasl, A., Akdemir, O. and Hancolu, E., "Experimental Study of A Closed Loop Vertical Ground Source Heat Pump System", Energy Conversion and Management, 44, 527-548, 2003.