SANAT TARH 1

YAZARLAR
Erkan LMEZ
Sevin UYSAL
Nursen CEYLAN YILMAZ
DEVLET KTAPLARI
YEDNC BASKI
..............., 2012
MLL ETM BAKANLII YAYINLARI ....................................................................: 1225
DERS KTAPLARI DZS ...........................................................................................: 1142
12.?.Y.0002.3439
Her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn metin, soru ve ekilleri
ksmen de olsa hibir surette alnp yaynlanamaz.
EDTR
Sleyman ERYILMAZ
Hseyin YURDAKUL
Dil Uzman : Ali ZNGAL
Grsel : Leyla AKTU
ISBN 978-975-11-2772-3
Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulunun 31.05.2006 gn ve 186 sayl karar
ile ders kitab olarak kabul edilmi, Destek Hizmetleri Genel Mdrlnn 19.03.2012
gn ve 3398 sayl yazs ile yedinci defa 7.545 adet baslmtr.
ATATRK'N
GENLGE HTABES
Ey Trk genligi! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk
cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve mdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu
temel, senin, en kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni, bu
hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahil ve haric,
bedhahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti mdafaa
mecburiyetine dersen, vazifeye atlmak iin, iinde
bulunacagn vaziyetin imkn ve eraitini dnmeyeceksin!
Bu imkn ve erait, ok nmsait bir mahiyette tezahr
edebilir. stikll ve cumhuriyetine kastedecek dmanlar,
btn dnyada emsali grlmemi bir galibiyetin mmessili
olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann, btn kaleleri zapt
edilmi, btn tersanelerine girilmi, btn ordular dagtlm
ve memleketin her kesi bilfiil igal edilmi olabilir. Btn bu
eraitten daha elm ve daha vahim olmak zere, memleketin
dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatt
hyanet iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri ahs
menfaatlerini, mstevlilerin siyas emelleriyle tevhit edebilirler.
Millet, fakr u zaruret iinde harap ve btap dm olabilir.
Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erait iinde
dahi, vazifen; Trk istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktr! Muhta
oldugun kudret, damarlarndaki asl kanda, mevcuttur!
MUSTAFA KEMAL ATATRK
7
1. NTE
SANAT TARHNE GR
1. SANAT VE SANAT TRLER 9
2. SANAT TARH NEDR? 11
3. KLTR SANAT LKS 11
4. SANAT TOPLUM LKS 12
5. SANAT TARHNN DER
BLM DALLARIYLA LKS 12
6. SANAT ESERLERNN KORUN-
MASININ NEM 13
OKUMA METN
Dnyann Yedi Harikas 14
2. NTE
TARH NCES ALARDA
ANADOLU
1. PALEOLTK A 16
2. MEZOLTK A 18
3. NEOLTK A 19
4. KALKOLTK A 20
5. MADEN AI 22
3. NTE 3. NTE
LK ADA ANADOLU LK ADA ANADOLU
1. HTT SANATI 26
a. Mimari 27
b. Heykel ve Kabartma 28
2. FRGYA SANATI 30
a. Mimari 30
b. Heykel ve Kabartma 31
c. Kk Sanat Eserleri 32
3. LDYA SANATI 33
a. Mimari 34
b. Kk Sanat Eserleri 35
4. URARTU SANATI 36
a. Mimari 36
b. Kk Sanat Eserleri 38
OKUMA METN
Atatrkn Arkeoloji ve Arkeolojik
Kazlara Verdii nem 39
4. NTE
N ASYA UYGARLIKLARI
1. MISIR SANATI 40
a. Giri 40
b. Msr Mimarisi(Tapnak, Mezar, Saray) 40
c. Msr Heykel ve Resim Sanat 44
2. MEZOPOTAMYA SANATI 47
a. Giri 47
b. Smer Mimarisi 47
c. Smer Heykel ve Kabartma Sanat 48
5. NTE
ANADOLUDA YUNAN-ROMA VE
BZANS SANATI
1. YUNAN SANATI 50
a. Mimari 51
b. Heykel ve Kabartma Sanat 56
2. ROMA SANATI 61
a. Mimari 61
b. Heykel ve Kabartma Sanat 66
3. ERKEN HRSTYAN VE BZANS
SANATI 67
ERKEN HRSTYAN SANATI 67
BZANS SANATI 69
a. Mimari 69
b. Resim Sanat (Fresko ve Mozaik) 75
6. NTE
ORTA A AVRUPA SANATINA
GENEL BAKI
1. ROMAN SANATI 77
2. GOTK SANAT 80
7. NTE
RNESANS SANATI
1. RNESANSA GR 84
a. Rnesans Nedir? 84
NDEKLER
8
b. Rnesans Hazrlayan Nedenler 84
2. RNESANS MMARS 85
a. Genel zellikler ( malzeme, yap trleri,
cephe dzeni) 85
b. Mimarlar 85
* Brunelleschi 85
* Alberti 86
* Bramante 86
3. RNESANS HEYKEL SANATI 86
a. Genel zellikler (Konu ve Form) 87
b. Heykeltralar 87
* Ghiberti 87
* Donatello 87
* Michelangelo 88
4. RNESANS RESM SANATI 89
a. Genel zellikler ( Perspektif, mekan,
konu, komposizyon renk) 89
b. Ressamlar 90
* Giotto 90
* Leonardo da Vinci 91
* Tiziano 93
* Pieter Brugel 93
* Albrecht Drer 95
8. NTE
MANYERZM VE BAROK SANATI
1. MANYERZM 96
a. Maniyerizmin Genel zellikleri 97
b. Sanatlar 97
* El Greco 97
2. BAROK SANAT 98
A. RESM SANATI 98
a. Genel zellikleri 98
b. Sanatlar 99
* Rubens 99
* Rembrandt 99
B. HEYKEL SANATI 101
a. Genel zellikleri 101
b. Sanatlar 101
* Lorenzo Bernini 101
C. MMAR 102
a. Genel zellikleri 102
b. Sanatlar 103
* Borromini 103
9. NTE
19. YZYIL VE SONRASI SANAT
AKIMLARI
1. NEOKLASSZM 105
2. ROMANTZM 108
3. REALZM 111
4. EMPRESYONZM 113
5. FOVZM 119
6. KBZM 120
7. FTRZM 122
8. EKSPRESYONZM 122
9. SOYUT RESM 123
10. METAFZK RESM 124
11. DADAZM 125
12. SRREALZM 126
13. POP ART 127
SZLK 129
KAYNAKA 134
SANAT TARHNE GR
1. SANAT VE SANAT TRLER
a. SANAT NEDR?
Sanat; d gc, yaratclk ve yetenek gerektiren bir insan etkinliidir. Baka deyile bir
duygunun, bir dncenin, bir tasarnn veya gzelliin anlatmnda kullanlan yntemler sonucu or-
taya km stn yaratclktr.
nsanlarn ok eski zamanlardan beri duygularn dncelerini ya da amalarn anlatmak
iin yapm olduklar resim, heykel, mimari, mzik vb. trden rnler sanat eseri olarak nitelendirillir.
Sanat etkinlikleri tarih ncesi dnemlerden balayarak gnmze kadar sregelmi ve sa-
nat anlay zaman iinde deiiklikler gstermitir. lkel sanat eserlerinin ortaya konmasndaki
ama bir gereksinimi karlamaktr. (Ta baltalar, maara duvar resimleri, vb. yaplmas). amz-
da ise sanat anlay insann zek, duygu, beeni, yetenek gibi gelerini eitli malzemeler kullana-
rak ortaya koymasdr. Baka bir deyile kendini ifade etmek, ruhsal zlemlerine ulamak, dier in-
sanlarla bunlar paylamaktr.
Sanat eseri ise, kiinin kendi duygu ve yaratclk srecinin rndr. Bir nesnenin sanat
eseri saylabilmesi iin belirli zelliklerinin olmas gerekir. Bunlardan en nemlisi zgn ve tek olu-
udur. Daha nce bakas tarafndan yaplm taklit edilerek ortaya karlan rn gzel olsa da sa-
nat eseri saylmaz. rnein seri olarak retilen fabrika rnleri sanat eseri deildir. nsanlarn bir ta-
km maddi ihtiyalarn karlamak amacyla yaplan dokumaclk, alk, marangozluk, duvarclk gi-
9
1. SANAT VE SANAT TRLER
2. SANAT TARH NEDR?
3. KLTR SANAT LKS
4. SANAT TOPLUM LKS
5. SANAT TARHNN DER BLM DALLARIYLA LKS
6. SANAT ESERLERNN KORUNMASININ NEM
HAZIRLIK ALIMALARI
1. evrenizde bulunan tarihi eserlerin bu gnk durumlarn gzlemleyerek snfta arka-
dalarnzla okuyunuz.
2. evrenizde resim, heykel, iir veya benzer sanat dallarndan biriyle uraan var m?
Bu kiilerle uralar hakknda konuunuz.
3. evrenizde bulunan mzeleri ziyaret ediniz. zlenimlerinizi anlatnz.
1.NTE
bi faaliyetlere pratik sanatlar (zanaat) denir. Gzel sanatlar ise; resim, heykel, mimari, edebiyat, m-
zik, opera, sinema, tiyatro gibi etkinlikler yoluyla, insanlarda ho ve gzel etkiler oluturmak iin ya-
plan faaliyetlerdir. Sanat ise, gzel sanatlarn her hangi bir dalnda yaratcl olan ve bu yetene-
ini ortaya koyan kiidir.
b. SANATIN TRLER
Sanat trlerinin her birinin malzeme, teknik ve konu zellikleri birbirinden farkldr. Sanat
eserleri incelenirken bu zellikler gz nne alnr.
Gzel sanatlar aada verilen trlere ayrlr:
Resim; bir yzey zerinde izgi ve renkleri kullanarak doadan bir paray ya da sanatnn
kendi i dnyasn anlatma biimidir. Resim sanatnda kullanlan malzemeye gre uygulanan teknik-
ler; sulu boya, yal boya, pastel, fresko (slak sva zerine boyalarla yaplan duvar resmi), gua
(sulu boya ile sv zamkn karm ile yaplr), tempera (boya ile kuruma zellii olan zamk, bal, yu-
murta ak gibi maddeler kartrlarak yaplr) vb. dir.
Resim sanat konular; peyzaj (manzara),
portre (insan vcudunun bele kadar olan blm-
nn verilmesi), natrmort (cansz doa), janr
(gnlk yaam sahneleri), enterir (ev iinde ge-
en sahneler), soyut resim (gerek d tasvirler),
dini, mitolojik, kahramanlk gibi eitlilik gsterir.
Heykel (yontu); Ta, kil, al, ahap, fil di-
i, maden (altn,gm, bakr, tun), vb. malze-
melerin yontularak, kalba dklerek veya yoru-
lup piirilmesi sonucu oluan boyutlu eserlere
denir.
Mimarlk; insanlarn barnma, savunma,
ibadet etme gibi eylemlerini srdrebilmeleri iin
belli l ve kurallara uygun mekn dzenleme
sanatdr.
Keramik Sanats
Mimari ; kullanl amacna (ev, saray, cami, mezar, kale vb.), malzemeye (ahap, ta, tu-
la, imento vb.), ait olduu dneme (Roman, Gotik, Rnesans vb.) ve kltre gre (Trk, Arap, tal-
yan vb.) gruplanabilir.
Fonetik sanatlar; sese ve sze dayal sanatlardr.
Mzik; duygu ve dnceleri tek sesli veya ok sesli olarak anlatma sanatdr. Mzik evren-
sel bir dil olarak kabul edilir. Kltrlere gre farkllklar gsterir.
10
fonetik sanatlar
(sessel )
mzik
edebiyat
plastik sanatlar
(grsel- biimsel )
resim
heykel
mimari
dramatik ve ritmik sanatlar
dans
tiyatro
opera
bale
Mzisyen Balet ve Balerinler
Edebiyat; dnce, duygu ve hayal rnlerini sz veya yaz ile anlatma sanatdr. Edebi-
yat her toplumun kendi kltr ve dil zelliklerini tar. iir, nesir gibi trleri de vardr.
Dramatik sanatlar; Sahnede oynanmak zere hem sessel hemde grsel sanatlardan ya-
rarlanlarak yaplan dans, opera, tiyatro gibi etkinliklerdir.
Dans; Mzik sesine uyularak dzenlenen vcut hareketleridir. Dans insanlarn kendilerini
ifade etme biimlerinden biridir ve evrensel bir sanattr.
Bale; Sahne dzeni, belli figrlerle ve adm atlarla salanan mzie bal bir gsteri sanatdr.
Opera; szlerinin btn veya byk bir blm arkl olarak sylenen mzikli gsteri sa-
natdr. Operet; elenceli hafif konular zerine yazlp bestelenmitir. Operette mziksiz konuma-
lar bulunduu gibi dans, bale sahneleri de vardr.
Tiyatro; insan yaamnda gemi ve geebilecek olaylarn taklit veya benzetmek yollary-
la belirli yerlerde seyirci nnde canlandrlmas sanatdr. Trajedi, komedi, dram gibi trleri vardr.
2. SANAT TARH NEDR?
Sanat Tarihi; tarihsel ak iinde plastik sanatlar olarak da adlandrlan mimari, heykel, resim
ve eitli ssleme sanatlarnn ortaya kn, bu sanatlarn geliimini, kendi aralarnda ve toplumla ili-
kilerini inceleyen bilim daldr.
Gemiten gnmze kadar gelen tm medeniyetlerin sanatn inceleyen sanat tarihinin ko-
nular nceleri felsefe ve tarih bilmi iinde yer alrken, giderek bamsz bir bilim dal nitelii kazanm-
tr. Avrupada 17.yy.dan sonra gelien sanat tarihi bilimi lkemizde nem kazanmaya Cumhuriyet D-
nemi ile balamtr.
3. KLTR - SANAT LKS
Kltr; bir toplumun sahip olduu maddi ve manevi deerlerin tmdr. Sanat etkinlikleri so-
nucunda ortaya konan eserler toplumlarn gemiten devraldklar ve kendilerinin de katkda bulu-
narak sonraki kuaklara aktardklar yaay ve dnce rnleridir. Toplumun dnce zenginlii,
eletiri anlay, yaam biimi, inalar, eitimi yani ait olduu kltrn btn izleri sanat eserlerine
yansr. Bir topluma ait olan insan, kendi kltrel mirasn renir, onu yaatr ve korur. Bylece kl-
trel varlklarn sreklilii ve gelimesi salanm olur. Kltr ve sanat ayrlmaz bir btndr.
11
4. SANAT TOPLUM LKS
Her sanat toplumun bir yesidir. airin, romancnn, oyuncunun, mzisyenin duygular,
dnceleri ve kiilii, iinde yaad toplumun koullarna gre ynlenir ve geliir. Bir toplumun
szcs durumunda olan sanat, eserlerinde o toplumun gemii, beklentileri, ynelileri ve zlem-
lerini ortaya karr. Bu nedenle sanat, iinde yaad toplumun, sosyal, ekonomik ve duygusal
dnyasndan ayr dnlemez. Sanat toplumdan etkilendii gibi toplumu da etkiler, bireyleri yn-
lendirir, onlarn duygu ve dncelerini gelitirir, gzelletirir.
Toplumla sanat srekli etkileim iindedir. Toplumdaki ekonomik, kltrel, politik unsurlar ve
deiimler sanata yansr. Bylece ulusal ya da uluslararas zellikler ve sluplar doar. rnein
Uluslararas film festivalleri, kitap fuarlar, sergiler, konferanslar, konserler toplumlarn sanat alann-
da birbirlerini tanmalarna ve birbirlerinden etkilenmelerine yol aar.
5. SANAT TARHNN DER BLM DALLARIYLA LKS
Sanat tarihinin iliki iinde olduu baz bilim dallarn yle sralyabiliriz;
TARH: Bir toplumun kendi iinde ya da dier toplumlarla arasnda meydana gelen olayla-
r, gelimeleri; yer ve zaman gstererek neden-sonu ilikilerini aratrp, inceleyen bilim daldr.
Toplumlar etkileyen tarihsel olaylar sanat eserlerini de etkiler. rnein tarihi olaylarn ta kabartma-
larda canlandrlmas gibi.
CORAFYA: nsanlarn yaadklar yerlerin iklim koullar, bitki rts, yeryz ekilleri sa-
nat eserlerinin yapld malzemeyi, eserin biimini etkiler. rnein Akdeniz lkelerinde grlen mi-
mari eserlerde byk pencerelerin, sundurmalarn ve i avlularn bulunmas gibi.
ARKEOLOJ: Toprak veya su altnda kalm gemi uygarlklara ait olan kalntlar ve eser-
leri saptayarak ortaya karan bilim daldr. Arkeolojik kazlarla karlan eserler sanat tarihi iinde
ele alnp incelenir. Arkeoloji eski alara ait eserler ve bunlarn kazlar ile ilgilenirken, sanat tarihi
yeni ve yakn alarn sanat eserlerini de inceler.
ARKEOMETR : Fen ve doa bilimlerine dayal saysal sonularn arkeolojik buluntular ile bir-
likte deerlendirilmesidir. rnein sanat eserlerinin tarihlerinin belirlenmesinde arkeometriden yararla-
nlr.
ANTROPOLOJ: nsann kkenini, evrimini, biyolojik zelliklerini, toplumsal ve kltrel yn-
lerini inceleyen bilim daldr. rnein mimari eserlerin zenginlii o toplumun yerleik kltre dayal
olduunu gstermesi gibi.
PALEOGRAF: Eski yazlarn okunmasn salayarak gnmze kadar gelen belgelerin
aklanmasna yardmc olur. Bilinen btn yazlar ve yaz metodlarn kapsayan bir bilim daldr.
EPGRAF: Ta ve metal gibi kalc malzemeler zerindeki yaztlar (kitabe) inceleyen bilim
daldr. Bir sanat eserinin ne zaman ve hangi amala yapldnn bilinmesini salar.
NMZMATK: Maden paralar inceleyen bilim daldr. Eski paralarn ve eserlerin tarihlen-
dirilmesinde yardmc olur.
KRONOLOJ: Zaman bilimidir. ncelenen eserlerin ve sanat olaylarnn hangi zaman dilimi
iinde gerekletiini saptar ve sralarn dzenler.
ETNOGRAFYA: Kavimleri karlatrarak inceleyen, kltr oluumlarn aratran bilim da-
ldr. EtnoGrafik eserler (ini, keramik, hal, giysi, tak,vb.) bir toplumun kltr etkinliklerini yanstr.
Bu eserler sanat tarihinin ilgi alan iindedir.
Sanat tarihinin ayrca turizm, din, politika, sosyoloji, mitoloji, edebiyat, psikoloji, felsefe ve estetik
ile de ilikisi vardr.
12
6. SANAT ESERLERNN KORUNMASININ NEM
Kltr varlklar olarak kabul edilen tarih eserler, gnmzde lkelerin sahip olduu en
nemli zenginlik kaynaklarndan biridir. Sanat eserleri yalnz bulunduklar lkenin kltr deerlerini
yanstmakla kalmaz, ayn zamanda tm insanln ortak mirasdr ve evrenseldir. Bu eserlerin varl-
gemiin bilinmesinde bize k tutar.
Tanr ya da tanmaz bu eserlerin korunmas ile insanlarn ve toplumlarn, gelecee uza-
nrken gemiteki sosyal ve kltrel farkllklar veya gnmzde halen devam eden anlaylar kav-
ramalar gerekleir. Bylece kltrleri ile balar canl tutulan uluslarn gelecee gvenle bakmala-
r salanm olur.
Sanat eserlerini bulunduklar yerde grmek, farkl kltrleri tanmak ve tantmak gnmz-
de gittike gelien turizm hareketlerinin balca nedenlerindendir. Bu zenginliklerin bir turistik rn
oluturmas ve sahip olduumuz zenginliin sergilenmesi, lkemizi turizm asndan ekici hale ge-
tirdii bir gerektir. lke ekonomisi asndan turizm gelirlerinin nemli bir yer tuttuu gz nne al-
nrsa, bu eserlerin nasl bir kaynak oluturduu da ortaya kar.
Btn bunlar dnldnde zenginlik kaynaklarmz korurken, hem kltrel mirasmzn
srekliliini salam, hem de turizm ynyle deerlendirerek lkemize dviz kazandrm oluruz.
Myra Tiyatrosu, Antalya
OKUMA METN
13
1 - Sanat nedir? Sanat snflandrarak rnekler veriniz?
2 - Resim, mimari ve heykel sanatnda kullanlan malzeme ve teknik zellikleri nelerdir?
3 - Sanat tarihinin hangi bilim dallar ile nasl bir ilikisi vardr?
4 - Sanat eserlerini korumak neden nemlidir?
DEERLENDRME ALIMALARI
DNYANIN YED HARKASI
Merkezi Pariste bulunan Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr rgt (UNESCO), Porte-
kizin bakenti Lizbonda yaplan toplantda dnyann yeni yedi harikasn aada belirtildii gibi ilan
etmitir:
1. RDNDEK PETRA ANTK KENT
M 400-MS 106 yllarna ait kent, Semud Kavmine aittir. Roma savalarnn iga-
line kadar varln srdren kent glkurusu renkli kayalara oyulmu, muhteem ya-
plaryla dikkat eker.
2. N SEDD
M 9 bin yllarna ait settin uzunluu 10 bin kmden fazladr. Ming Ha-
nedan Dneminde set; tula, toprak ve ta dolu uvallardan ina edil-
mitir. Grkemli kuleleri, dik merdivenleri, dalga eklindeki duvarlar ile
varln srdrmektedir.
3. BREZLYADAK KURTARICI SA HEYKEL
Yapm be yl sren heykel 38 m yksekliindedir. Brezilyal Heito da Silva Costa
tarafndan tasarlanan heykel Fransz heykeltra Paul Londowski tarafndan yapl-
mtr.
4. PERUDAK MACHU PICCHU ANTK KENT
nka mparatoru Pachacutek tarafndan ina ettirilmitir. And Dalarnda Eski Tepe
denilen yerde kurulan ehir, iek hastalnn yaylmas ile terk edilmitir.
5. MEKSKADAK CHICHEN ITZA PRAMD (M 800)
Maya Medeniyetine ait en byk tapnaktr. Tapnak dokuz katl olup her bir
ynde de 91 basamak merdivenleri bulunmaktadr.
6. TALYADAK ROMA COLOSSEUMU (70-80 yllar)
Yapmna mparator Vestanianus Dneminde balanm Titus Dnemin-
de bitirilmitir. Drt katl yapnn 80 giri kaps ve 55 bin seyirci kapasite-
si vardr.
7. HNDSTANDAK TAC MAHAL ANITI (1632-1653)
Mool mpratoru ah Cihann kars Mmtaz Mahal ansna yaptrd mezar
anttr. nce mermer iilii, deerli talarn da yer ald bir ok sslemesi ile
dikkat eken bir eserdir.
14
1
3
4
2
6
5
7
TARH ESERLERN KORUNMASININ NEM
Anadolu uygarlklarnn dnya tarihi iinde nemli bir yeri vardr. Yurdumuz topraklar tarih
ncesi dnemlerde ve sonrasnda nemli olaylara, kltr hareketlerine sahne olmutur.
Bu devirlere ait tanr ve tanmaz eserler lkemizin zenginlii olduu kadar, tm insanla
ait deer ve belgelerdir. Tarih eserler gemiin bilinmesinde bize yardmc olmalar, ulusal kimlikle-
rin ayrt edici zelliklerini gstermeleri asndan nemlidir.
lkemizde bulunan ren yerleri dnyann en deerli kltr varlklar arasnda yer alrlar. Bu-
ralardan ve kazs yaplan alanlardan karlan sanat eserleri mzelerde toplanarak, incelenir, ser-
gilenir ve korunur.
Yazlkaya Ak Hava Tapnann kabartmalarndan bir grnm, orum
Tarih eserler; tabii, tarih ve sosyal evrenin paras olduklar iin, bulunduklar yerde ko-
runmal ve sergilenmelidirler. Korumann yaplabilmesi amacyla yasalarda yaplacak dzenlemeler-
le bu eserleri tahrip edenlere ve tarih eser kaakl yapanlara verilecek cezalarn caydrc olma-
s salanmaldr.
Tarih eserlerin sevdirilmesinin ve neminin kavratlmasnn en iyi koruma tedbiri olduu d-
ncesi dorultusunda, eitim faaliyetlerine hz verilmesi gerekmektedir.
Teknolojinin ve ehirlemenin evreye verdii olumsuz etkilerinin en aza indirilmesinin tu-
rizmden kazanlacak dvizi artraca bilinmeli, sanat eserlerinin korunmasnn yalnzca kurum ve
kurulularn deil, toplumun tamamnn grevi olduu anlatlmaldr.
Erkan LMEZ
Sanat Tarihi rt.
15
TARH NCES ALARDA ANADOLU
Bilim adamlar, insanla ilgili ilk izlerin ortaya kndan, yaznn bulunuuna kadar (yaklak
M 3000) olan dnemi Tarih ncesi alar (prehistorik), yaznn bulunuundan sonraki dnemi Ta-
rih alar (historik) olarak iki ana grupta toplar.
Tarih ncesi ve tarih alar tm insanl etkileyen nemli olaylar, bulular, byk gler,
sosyal ve siyasal deiimler esas alnarak belirlenmitir. Dnya zerindeki blgelerin zelliine g-
re bu alarn balangc ve kapsad zaman dilimi deiebilir.
1. PALEOLTK A (ESK TA AI M 600.000 - 10.000)
lk uygarlklar, insann yaamn srdrebilmesi iin uygun koullarda doal evre arama a-
basyla ortaya kar. lk uygarlk a insann yeryznde belirmesiyle balar, bu dnemde insanlar
yalnzca avlanarak ve bitkileri toplayarak yaamlarn srdrmlerdir. Buzul Dnemi olarak da ad-
landrlan bu srete her biri onbinlerce yl sren iklim deiiklikleri insanlarn yaamlarn etkilemi-
tir. Bol yiyecek bulabildikleri ve av bakmndan zengin olan blgelere g eden insanlar, aa ko-
vuklarn ve kaya snaklarn barnma yeri olarak kullanmlardr.
16
2.NTE
1. PALEOLTK A
2. MEZOLTK A
3. NEOLTK A
4. KALKOLTK A
5. MADEN AI
HAZIRLIK ALIMALARI
1. Bir Anadolu haritas zerinde tarih ncesi alara ait yerleim merkezlerini gsteriniz.
2. Bulunduunuz yerde tarih ncesi alara ait yerleim merkezi bulunup bulunmadn
aratrnz.
3. Anadolu tarih boyunca neden bir ok uygarln kurulduu bir blge olmutur?
TARH NCES ALAR
Paleolitik a
(Eski Ta a)
(M 600000-10.000)
Mezolitik a
(Orta Ta a)
(M 10.000-8000)
Neolitik a
(Cilal ta a)
(M 8000-5500)
Kalkolitik a
(Maden-Ta a)
(M 5500-3000)
Maden a
( M 3000-1200)
Bu dnemin balarnda insanlar badem biimli avu
iine sabilen talar, iki tarafl baltalar, uzun yaprak bi-
imli kesiciler kullanmlardr. Zamanla talar sivri kk
ve sivri paralar halinde yontularak mzrak ve ok ular,
kesici, delici , kazyc aletler yaplmtr.
Paleolitik an sonralarna doru maaralara s-
nan insanlarn en nemli buluu akmak tann bir-
birine srtlmesiyle yaklan atetir. Bu dnemin bulun-
tular arasnda kk ta aletler, tahtadan ya da ke-
mikten yaplm taklar, idol ad verilen heykelcikler
(Resim 1) ve maara duvarlarna yaplan avla ilgili re-
simler vardr. Bu resimlerde hayvan figrleri renk ve
izgi olarak ustaca ilenirken insan figrleri ematik
olarak yer almtr.
Paleolitik aa ait bulunan ilk maaralar spanyada
Altamira (Resim 2), Fransada Lascaux (Resim 3),
Avusturya ve talyadadr. Daha sonraki aratrmalarda
Afrika, Gney ve Dou Asya ile Gney Anadoluda da
bu aa ait maaralarn bulunduu saptanmtr.
Resim 1: Willendorf Vens, Viyana
Resim 2: Bizon resmi ayrnt, Altamira Maaras, spanya Resim 3: Lascaux maaras duvar resimlerinden rnek, Fransa
Paleolitik ada Anadolu
Anadolunun eitli yrelerinde yaplan kazlar sonucunda ele geen buluntular, yurdumu-
zun uygarln gelitii ilk blgelerden birisi olduunu ortaya karmtr. Anadolu topraklar zengin
doal kaynaklara sahip olmas, deiik iklim zellikleri bulundurmas ve corafi konumu ile tarih
boyunca deiik insan topluluklarnn yaama alan olmutur. stanbulda Yarmburgaz, Ankara Du-
dumlu ve ubuk ay Sekileri, Antalyada Karain, Belba, Beldibi, kzini Maaralar, Adyamanda
ehramuz Tepesi, Gaziantepde Dlk arkl Maaras Anadoludaki balca Paleolitik aa ait yer-
lerdir.
17
Karain Maaras (Resim 4): Antalya ilinin yaklak 30 km. kuzeybatsnda Yaca Ky yakn-
larndadr. Paleolitik an bandan Tun ana kadar srekli bir yerleim grlen maara karmak
geitlerle birbirine balanan ana boluktan oluur.1946 ylnda balatlan kaz almalar sonucun-
da, maarada iki tarafl ta baltalar, kemiklerden yaplm kesici ve delici aletler, taklar, ok ve mzrak
ular bulunmutur.
Kemikten yaplan eyalarn bazlarnn zerinde ematik insan ve hayvan figrleri yer almtr.
Karain Maaras yaknlarndaki kzini Maaras buluntular arasnda yer alan akmak ta kk
aletler bu dnemi olduka gzel yanstr (Resim 5).
Karain Maaras buluntular Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Antalya Mzesi ve Karain
Maaras yannda bulunan mzede sergilenmektedir.
Resim 4: Karain Maaras girii, Antalya Resim 5: Kk ta aletler, kzini Maaras, Antalya
2. MEZOLTK A (ORTA TA AI M 10.000 - 8000)
Mezolitik ada maaralarda yaam devam etmekle birlikte, iklimin yumuamas sonucu
aalk alanlar ve su kenarlarndaki dzlklerde de
yaam grlr. Bu ada nsanlar avclkta tama-
men uzmanlam, temel geim kaynaklarn orman
hayvanlar, kular ve balklar tekil etmitir.
Bu dnemin en zgn eser grubunu mikro-
litler oluturur. Bunlar yeni gereksinimleri karla-
mak zere akmak tandan yaplm kk aletler-
dir. Genellikle gen, yamuk veya yarm ay biimin-
deki talar kemik ya da tahta saplara taklarak kul-
lanlmtr.
Anadoluda Orta Ta ann en iyi aratrl-
d yerler Ankara Macunay Sekileri, Gaziantep
Dlk yaknlarndaki arkl Maara, Samsun Tekke-
ky, Antalya Beldibi ve Belba ile Isparta Baladz
Maaralardr. Bata Beldibi rneinde olduu gibi
(Resim 6) baz kaya ve maara resimlerinin bu d-
neme ait olduu bilinmektedir.
Resim 6: Duvar resmi, Beldibi Maaras, Antalya
18
3. NEOLTK A (CLALI TA AI M 8000 - 5500)
lk ky topluluklar M 8000li yllarda ortaya kmtr. Yerleim iin; verimli ovalar, su ke-
narlar ve bitki rtsnn zengin olduu alanlar seilmi, buday, arpa, mercimek gibi tahllar yetitiri-
lerek retici durumuna geilmitir. Tahllardan un elde etmek iin bazaltdan yaplm tme talar, yi-
yecekleri saklamak ve piirmek iin keramik ad verilen kilden yaplm anak- mlekler kullanlm-
tr. Ayn sre iinde koyun kei gibi hayvanlarda evcilletirilmitir.
Kalc yerlemeler kurmaya balayan insanlar, dayankl konutlar yaparak mimarinin ilk rnek-
lerini vermilerdir. Yerleik hayatta ilk olarak kyler kurulmu, kyler gelierek kentler ortaya kmtr.
Neolitik aa ait arkeolojik bilgileri hyklerden elde ederiz. Hyk ayn yerde bulunan yerlemelerin
deprem, yangn, sel, ypranma vb. nedenlerle yklmas ve yerine yenilerinin yaplmas sonucunda top-
ran katmanlar halinde ykselerek oluturduu yapay tepelerdir. Bir tepenin hyk olduu, yamala-
rndaki anak mlek krklarndan anlalabilir.
Neolitik ada takasa dayal ticaretin gelitii grlr. En nemli ticar eya, koyu renkli bir
cam grnmnde olan obsidiyendir. Dokuma paralar, bezemeli mlekler, boncuklar, ss eyalar
ticaret mallar arasndadr.
Anadoludaki balca Neolitik aa ait yerleim merkezleri; ayn (Diyarbakr), Haclar (Bur-
dur), atalhyk (Konya), Canhasan (Karaman), Gzlkule (Tarsus) ve Ymktepe (Mersin)dir.
ayn: Diyarbakra bal Ergani ilesinde bulunan hyk, gnmze kadar iyi durumda ge-
lebilmi nemli bir neolitik yerleimdir. ayn evleri ta temelli, kerpi duvarl ve dikdrtgen planl ola-
rak yaplmtr. Bir kyn yerleme dzeninde; kutsal yaplar, konutlar ve aletlerin yapld atlyeler bir-
birlerinden ayr alanlara yaplmtr. ayn buluntular arasnda ok sayda yzeyleri parlatlm ta,
kemik ve boncuk taklarla, akmak ta ve obsidiyenden yaplm delici , kazyc kk keskiler, t-
me talar vardr. Hykte neolitik aa ait dme teknii ile bakrdan yaplm ineler, krecikler, bon-
cuklar, kilden yaplm kadn heykelcikleri de bulunmutur.
atalhyk: Konyann umra ilesi yaknlarnda bulunan hyk, atal biiminde iki tepe
olutuu iin bu isim verilmitir. Hykteki en nemli buluntu, evlerdir (Resim 7). Ortalama 5 x 6 met-
re boyutlarndaki odalar, birbirine bitiik olarak yaplm, atlar ahap ve toprak ile rtlmtr. Bu
evlere tavanda yer alan bir giriten merdivenle inilip klmakta, duvarlarn st ksmlarnda pence-
reler bulunmaktadr. Yaplarn iinde kerpiten sekiler, ocaklar, kubbeli frnlar, kk niler (duvara
alan oyuk) ve kilerler yer almt.
atalhyk yaplar arasnda i sslemeleriyle dierlerinden farkl olan baz meknlarda
bulunmaktadr. Kutsal odalar olduu sanlan bu meknlarn birinde yer alan duvar resminde stilize
akbaba figrlerinin basz insan figrlerine saldrs tasvir edilmi bir baka duvar resminde ise Ha-
san Da ile eteklerinde bulunan ky, ematik olarak verilmitir (Resim 8).
Resim 7: Ev kalnts, atalhyk Resim 8: Hasan Da ve ematik ky duvar resmi, atalhyk
19
Hem tapnma odalarnn hemde evlerin duvarlar
insan, leopar ve byk boa ba kabartmalar ile sslen-
mitir. l klt (tapnma) ile ilgili olarak evlerin ve tapn-
ma odalarnn tabanlarnda ise iinde zengin gm eya-
larnn yer ald ok sayda mezar bulunmutur. atalh-
ykte nemli buluntularn banda, kilden yaplm bereke-
ti sembolize eden iman kadn heykelleri gelir (Resim 9).
Buluntular arasnda kemik ve tahta saplara obsidiyen ve-
ya boynuz taklarak yaplm tarm aletleri, opsidiyen ay-
nalar (Resim 10), dokumaclkta kullanlan taraklar, tezgah
arlklar, basit biimli bezemesiz mlek paralar da yer
almaktadr.
Bunlardan baka eitli talardan yaplm taklar
ve ss eyalarda bulunmutur (Resim 11).
Resim 9: Kadn heykelcii, atalhyk
Resim 10: Obsidien ayna, atalhyk Resim 11: Ta boncuklu taklar, atalhyk
Bu eserlerin ou bugn Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde bulunmaktadr.
4. KALKOLTK A (TA-BAKIR AI M 5500 - 3000)
Neolitik ada yerleik hayata geilmesi ile avclk nemini yitirmi, retici durumuna gelen
insanlarn yaamlar ve sanatlar da buna bal olarak deimitir.
Kalkolitik ada tahln ve bakrn alm satm ile ticaretin gelimesi, bu rnlerin retimleri-
nide arttrmtr. Bylece zenginleerek gelien ky topluluklar, giderek kent topluluklarn olutur-
mutur. Bu yerleimlerinin evresinin surlarla koruma altna alnd grlr.
Tarma ve retime dayal yaam biimi anak mlek yapmnn gelimesine yol am, ge-
nellikle zeri geometrik bezemeli kaplar yaygn olarak kullanlmtr. Bereketi sembolize eden kadn
figrleri ve idoller, damga mhrler bu dnemin buluntular arasndadr.
20
Kalkolitik aa ait Anadoludaki balca yerleimler; Haclar (Burdur), Canhasan (Kara-
man), Beycesultan (Denizli), Semahyk (Antalya-Elmal), Fikirtepe (stanbul), Kuruay (Gl-
ler Blgesi), Gzlkule (Tarsus), Ymktepe (Mersin)dir.
Haclar (Erken Kalkolitik Dnem): Burdurun merkez ilesindedir. Hykte saptanan do-
kuz kltr katnn yedi kat Neolitik, iki kat ise Kalkalotik aa aittir. Yerleim alan kaln kerpiten
bir sur iine alnmtr. Geni bir avluyu evreleyen byk odal evlerin bazlar sur duvarlarna biti-
ik olarak yaplmtr, bu zellii ile atalhyk evlerinden farkllk gsterir. Dikdrtgen planl olan
evlerde temeller tatr ve beyaz sval olan kerpi duvarlarda krmz boyayla yaplm geometrik
motiflere rastlanmtr.
Haclar yerleiminin zengin buluntular arasnda krem rengi stne krmz kil boya ile yap-
lan geometrik bezemeli oval ve keli anak mlekler de bulunmaktadr (Resim 12). Bunlardan
baka; kilden yaplm damga mhrler ve bereketi sembolize eden ekik gzl ana tanra hey-
kelcikleri (Resim 13) ile silahlar da yer almaktadr.
Resim 12: Boya bezekli kaplar, Haclar Resim 13: Ana Tanra heykelcii, Haclar
Canhasan (Orta Kalkolitik Dnem): Karaman ili snrlar iinde Neolitik aa kadar inen
kltr katlarn bulunduran hyk, Anadoluyu ukurovaya balayan yol zerinde olmas nede-
niyle nemli bir konuma sahiptir. Kalkolitik aa ait kltr katmanlarnda kent olgusunun gelitii,
kentin surlarla evrili olmasndan anlalmaktadr. Evlerde; stte yaam alan, altta depo blm ol-
mak zere iki katl planlar grlr. Hyk buluntular arasnda; geometrik motiflerle ssl sar astar-
l krmz boyal kaplar (Resim 14), stilize edilmi insan ve hayvan heykelcikleri ile bakr bilezikler
vardr.
Beycesultan (Ge Kalkolitik Dnem): Denizliye bal ivril ilesi yaknlarndadr. Hyk
yerleiminde mimari adan en nemli buluntu megaron planl evlerdir. Bunlar, n tarafnda ksa bir
sundurma ile girilen kk bir giri ile arka tarafta yer alan byk bir odadan ibaret dikdrtgen ev ti-
pidir. Beycesultanda bulunan talam buday, mercimek fosilleri, kei, koyun gibi hayvan kemik-
leri burada tarm ve hayvancln yaygn olarak yapldn gsterir.
21
22
Resim 14: Boya bezekli kap, Can Hasan Resim 15: Hayvan figrl keramik kap, Beycesultan
Yzk, kama ve ine gibi eyalar, maden iiliinin bir aama iinde olduunu kantlar. Ana
tanray sembolize eden heykelcikler, hayvan biimli keramik kaplar (Resim 15) dier buluntular
arasndadr.
5. MADEN AI (M 3000 - 1200)
Kalkolitik adan Maden ana gei kesintisizdir. Bu a, kalay ve bakrn karmn-
dan elde edilen tunun kullanlmas ile balar. Anadoluda Neolitik adan balayarak bakr, g-
m gibi yumuak madenlerin ancak snrl alanlarda (ss eyalar, taklar vb.) kullanld grl-
mtr. Sert bir alam olan tunun; silahlarn, bir takm kutsal sembollerin (kurs - Resim 16),
heykellerin ve mhrlerin yapmna elverili bir metal oluu nedeniyle kullanm alanda genile-
mitir. Maden ileme sanat zellikle ticareti de gelitirmi, kent niteliindeki yerlemelerin by-
mesi ile Anadoluda ilk kent devletleri ve siyasi rgtlenme ba-
lamtr.
Kent yneticilerine ait saraylarda ve halka ait evlerde
megaron plann uyguland grlr. Kuyu ve oda mezarlar, m-
lekler, ta sandukalar gibi l gmme geleneklerinin ou za-
man bir arada grlmesi ve idol ad verilen sembolik heykelcikle-
rin eitlilii bu ada Anadoluda inan ve kltr asndan fark-
l topluluklarn yaam olduunu gstermektedir.
Altn ve gmn zellikle ss eyalarnda yaygn olarak
kullanld grlr.
Bu dnemin nemli bir eser grubunu da parlak yzeyli
keramikler oluturur. mleki arknn yaygnlamas ile made-
ni kaplar taklit eden gaga azl testi ve marapalar, ift kulplu
uzun silindirik gvdeli kupalar, hayvan biiminde (Resim 17)
kaplar, zerinde ince oluk eklinde yivle bezenmi olanlar, bu
kltrn gelitirdii kap biimleri arasndadr.
Resim 16: Tun sembol, Alacahyk
Tun ann sonlarnda Gney
Mezopotamyada yaayan Asurlularla
Anadolu kent devletleri arasnda ticaret
yaplmtr.
Alverilerde kullanlan ivi ya-
zl kil tabletlerle Anadolu yazl tarih d-
nemine gemitir (M 2000).
Bu an nemli yerleim yerleri
Orta Anadoluda younlar.
Bunlar Alacahyk(orum),
Aliar (Yozgat), Kltepe (Kayseri), Ka-
rahyk (Konya), Boazky (orum),
Ahlatlbel, Gordion (Ankara) ve Truva
(anakkale)dr.
Resim 17: Keramik boa figrinleri, Alacahyk
Alacahyk: orum ili Alaca ilesi yaknlarndadr. Alacahyk kazlar Ulu nder Ata-
trkn istei zerine 1935 ylnda Trk Tarih Kurumu tarafndan balatlmtr. Bulunan eserlerin o-
unluu Ankara Anadolu Medeniyetleri ve Alacahyk Mzesinde sergilenmektedir.
Resim 18: Altn ikiz idol, Alacahyk Resim 19: Altn kaplar, (kral mezarlar), Alacahyk
Eski Tun ana ait en nemli buluntu kral mezarlardr. Toprak iine alm dikdrtgen
odalarn st ahap hatllarla kapatlm ve toprak serilerek bir l evi oluturulmutur. Bu mezarla-
rn iine braklan armaanlar arasnda tundan yaplm zeri altn veya gmle kapl heykelcik-
ler kutsal amal altn idoller (Resim 18), gne nlarn sembolize eden kurslar, sistrum denilen
mzik aletleri yer almaktadr.
Bunlardan baka altn kaplar (Resim 19), sa ve kemer tokalar (Resim 20), talar, boa ve
geyik heykelleri ile trensel semboller (Resim 21) bulunmaktadr.
Btn bu eserler blgenin madenleri kullanmada eritii stn dzeyi gsterir.
23
Resim 20: Altn sa tokas, altn ta ve taklar, Alacahyk Resim 21: Trensel tun sembol, Alacahyk
Truva: anakkale ili snrlar iinde Hisarlktepede ve anakkale Boazna (Dardanos) ha-
kim bir blgede kurulmutur. Hykte dokuz kltr kat saptanmtr (Resim 22). lk yedi kltr kat
Tun an dierleri ise Helenistik ve Roma devirlerini kapsamaktadr.
Resim 22: Truva genel grnm, anakkale
M 3000 - 2500 yllar arasna tarihlenen birinci kltr katnda kentin etraf, drt byk ka-
ps bulunan kaln surlarla evrilmitir. Diktrtgen bir oda eklindeki (megaron) evlerin temelleri, ve-
rev olarak dizilmi talarla rlm, st duvarlarda ise kerpi kullanlmtr. Megaron plan daha son-
ralar Yunan tapnaklarnda da tekrarlanmtr. Mezar alanlarnda ise zerinde insan kabartmalar
(rlyef) olan talar bulunmutur.
Truvadaki ilk keramik rnekleri elde biimlendirilmi, genellikle koyu bir rengin kullanld
(gri, zeytin yeili, siyah) izgi bezemeli kaplardr. Bunlarn ayakl, ift kulplu, insan yzl ve
matara gibi deiik formlarda retilmi olanlar da bulunmutur (Resim 23). Sonraki dnemlere ait
dzgn yzeyli keramiklerin mleki arknda yaplm olduklar bilinmektedir.
24
lk dnemlerde gnlk eyalar ve taklar; bakr, tun gibi madenlerden yaplmtr. Sonraki
dnemlerde ise zellikle taklarda, ss eyalarnda altn ve gm gibi madenler, akik, lapis gibi
deerli talarla birlikte kullanlmtr (Resim 24).
Resim 23 : Keramikler, Truva Resim 24: Altn taklar, Truva
Kltepe: Kayseri ili snrlar iinde yer alan hyk, hem kalkolitik hem de maden alarna
ait nemli yerlemelerden biridir. Mezopotamya ile Anadolu arasndaki gelimi ticaret ilikisi ka-
rum ad verilen Asurlu tccarlarn kurduu pazar alanlarndan anlalmaktadr. Kltepede kurulan
Kane karumu en tannmdr. Burada yaplan kazlarda nemli buluntu ivi yazsyla yazlm kil
tabletlerdir (Resim 25). Bunlar Anadolunun o adaki toplumsal ve ekonomik yaamn aydnlatan
nemli tarih belgelerdir ve yaznn kullanm ile Anadoluda tarih alar balamtr.
Bu dnemin buluntular arasnda; pitos denilen kp mezarlar ve bu mezarlarda heykelcik-
ler, idoller ok renkli bezemeli keramikler, trensel iki kaplar (Resim 26), yer almaktadr. Yaplan
kazlarda temelleri ta, duvarlar kerpi olan ok odal byk evler ve depolar ortaya karlmtr.
Resim 25: ivi yazl kil tablet, Kltepe Resim 26: Trensel iki kaplar, Kltepe
25
1. Paleolitik ada atein bulunmas insan yaamn nasl deitirmitir?
2. atalhykte yaplan kazlarda ele geen buluntulara gre, insanlarn yaam biimi nasldr?
3. Kalkolitik ada ticaretin gelimesinin sebebleri nelerdir?
4. Maden anda Anadoluda inan ve kltr asndan farkl toplumlarn yaadklarn
gsteren belgeler nelerdir?
DEERLENDRME ALIMALARI
LK ADA ANADOLU
1. HTT SANATI
M 2000 ylnda Kafkaslar zerinden gelerek Orta Anadoluya yerleen Hititler, ksa srede
Anadoluda yaayan Hattilerle kaynaarak byk bir uygarlk kurmulardr. Devletin bakenti orum
yaknlarnda, bugnk Boazky olan Hattuatr (Resim 27). nemli yerleim merkezleri Aliar
(Yozgat), Alacahyk ve Eskiyapar (orum), Kltepe (Kayseri), nandk Hy (ankr), Ma-
at Hyk (Tokat) saylabilir.
Bata Boazky olmak zere, dier yerleim merkezlerinde yaplan kazlarda ok sayda kil
tablet ele geirilmitir. Bu tabletlerin okunmas ile Hititlerin tarihi, din ve hukuk gibi konular aydnla
kavumutur. Kazlar sonucunda bulunan ok sayda tapnak kalnts, tanr kabartma ve heykelleri sa-
natn dinsel bir nitelik tadn gstermektedir. Bu da Msr ve Mezopotamyadan etkilendiklerini gs-
terir.
Resim 27: Boazky (Hattua) Genel Grnm Resim 28: Potern, Boazky
26
3.NTE
1. HTT SANATI
2. FRGYA SANATI
3. LDYA SANATI
4. URARTU SANATI
HAZIRLIK ALIMALARI
1. Bulunduunuz blgede lk aa ait bir yerleim alan bulunup bulunmadn aratrarak
topladnz bilgileri snfta deerlendiriniz .
2. Atatrkn arkeolojiye verdii nem ve Atatrk tarafndan balatlan arkeolojik almalar
aratrnz.
Hitit Devletinin M 700lerde yklmasndan sonra kk ehir devletleri halinde Anado-
lunun gney dousunda Aslantepe (Malatya), Zincirli (Mara), Sakagz (Gazi Antep), Karga-
m, vriz (Konya) gibi blgelerde bir sre daha varlk gstermilerdir (Ge Hitit Dnemi).
a. Mimari
Hitit mparatorluu kurulduktan sonra, mimarlk antsal bir nitelik kazanmtr. Engebeli ve
yksek bir alana kurulan bakent Boazkyde (Hattua) yer alan ok sayda tapnak, saray ve b-
tn kenti eviren ta surlar, antsal mimarinin en gzel rnekleridir. Boazky surlar kaln ve yk-
sek olarak yaplm, i ve d duvarlar kulelerle desteklenmi, merdivenler ve potern ad verilen
(Resim 28) yer alt tnelleri ile savunma kolaylatrlmtr. Kente girileri salayan kaplarn savun-
ma sistemi iinde nemli bir rol vardr. Kaplar iki yannda yer alan kabartmalarna gre; Aslanl
Kap (Resim 29), Sfenksli Kap, Kral Kap ve Yer Kap olarak adlandrlmtr.
Kentin i alan bir sur duvar ile ikiye blnm, douda dik kayalklar zerinde yer alan B-
ykkalede, Hitit krallarna ait ok sayda resmi, dini ve zel yaam alanlar saptanmtr (Plan 1).
Kral Saraylar, kademeli olarak ykselen avlularn evresine yaplm ikier katl blmlerden mey-
dana gelmitir. Bunlar; taht odalar, krala ait zel blmler, ynetim ve ariv binalardr.
Resim 29: Aslanl Kap, Boazky Plan 1: Bykkale yukar kent, Boazky
Hitit mimarisinde tapnaklar nemli bir yer tutar. Tapnaklar, yannda ynetim ve ariv b-
lmlerinin bulunduu zeri ak diktrgen alanlarn (avlu) ortasnda yer almtr. inde tanr heykel-
lerinin ve kutsal eyalarn bulunduu, kraln dini trenlere hazrland blmler olan bu tapnakla-
rn antsal girii bulunmaktadr.
Hitit mimarlnn en belirgin zellii planlarn hi bir geometrik dzene uymaydr. Saray
ve tapnaklarda gereksinim olduka yeni blmlerin eklenmesi ile dzensiz yap gruplar ortaya k-
mtr. Hititlere ait akhava tapnaklar da vardr.
Yazlkaya Akhava Tapna(Resim 30) , Boazkye 2 km uzaklktaki kayalklarn arasn-
da yer alr. Kayalarn doal durumlarna uygun olarak dzenlenmi byk ve kk oda denilen iki
mekandan olumaktadr.
Hitit mimarisinde tapnaklarn, saraylarn ve evlerin temellerinde iri talar, ahap destekli du-
varlarda kerpi tulalar, atlarda ise ahap malzeme kullanlmtr.
27
Resim 30: Yazlkaya Ak Hava Tapna, Boazky
b. Heykel ve Kabartma
Anadoluda antsal heykel sanat Hititlerle balar. Sur kaplar zerinde yer alan; aslan, kral,
sfenks kabartmalar kap ayaklarn oluturan byk ta bloklara, kabartmalar eklinde yaplmtr.
Alacahykte bulunan tapnan kapsnda yer alan insan bal aslan gvdeli (sfenks) iri figrler,
yksek kabartma tekniinde yaplm, yeleleri ve tyleri ayrntl olarak ilenmitir (Resim 31). Bu
sfenksli kapnn iki yannda duvarlarn alt blmlerinde yer alan ta bloklarn ( orthostat ) d yzey-
lerinde ise kabartmalar (rlyef) yer almtr. Bu kabartmalarda dini trenler, enlikler, kraln gnlk
yaamndan sahneler ilenmitir. Orthostatlardan bazlar bugn Ankara Anadolu Medeniyetleri M-
zesinde sergilenmektedir.
Yazlkaya akhava tapnanda ise doal kayaln yan yzeyleri dzlenerek buraya ka-
bartma tanr figrleri sralanmtr. nsan biiminde dnlen tanrlarn giysileri, vcut adaleleri ve
yz izgileri ayrntl olarak ilenmitir (Resim 32).
Resim 31: Sfenksli kap, Alacahyk Resim 32: Tanr kabartmalar, Yazlkaya
Hititlere ait Anadolunun eitli yerlerinde genellikle rmak kenarlarnda ya da yksek kaya-
lk alanlarda yer alan kaya kabartmalarnda kral ve kralieyi tanrlarla birlikte gsteren sahneler
grlmektedir. Bu kabartmalar kraln tanrlara duyduu saygnn ifadesi olmakla birlikte merkezi
devlet gcnn de simgesiydi.
28
Hitit kabartma sanat rnekleri, kk sanat eserleri arasnda yer alan mhrlerde de g-
rlr. Silindir veya dme biiminde yaplan mhrlerin zerinde insan ve hayvan figrleri ayrntl
olarak ilenmitir.
Hitit keramikleri (anak, mlekleri) genellikle krmz renkli, dzgn yzeyli (akl) ve beze-
mesiz kaplardr (Resim 33). Allm biimlerin yansra, plastik etki brakan ift bal rdek, antilop,
boa, ku gibi hayvan biimli kaplar da retmilerdir (Resim 34). Ryton (riton ) ad verilen bu eserler
dini trenler srasnda ki kab olarak kullanlan kutsal eyalard.
Resim 33: Keramik kap, Boazky Resim 34: ift bal rdek heykelcii, Boazky
Ge Hitit Dnemine ait balca merkezler; Kargam, Malatya, Kahramanmara ve Konya ev-
resinde yer almaktadr. Heykel sanatnda; kap aslanlar ve orthostatlar ssleyen kabartma gelenei
srdrlmtr. Zaman zaman farkl kltrlerden (Suriye, Kuzey Mezopotamya) etkilenen bu sanatn
en gzel rneklerinden biri, Kargamda bulunmu sava arabasn betimleyen kabartmadr. Bu kabart-
mann stnde yer ald orthostat, Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenmektedir (Resim
35). Konya vrizde bulunan bir kaya kabartmasndaki bereket tanrs, bir elinde zm salkm dierinde
ise baak tutarken betimlenmitir (Resim 36).
Resim 35: Sava arabas betimlemesi, Orthostat, Kargam Resim 36: Kaya kabartmas, vriz
29
2. FRGYA SANATI (M 750 - 300)
Ege gleri srasnda Trakya zerinden Anadoluya gelen Friglerin kltr izlerine M 8 yy.
dan balayarak Orta ve Bat Anadoluda rastlanr. En parlak dnemini Kral Midas zamannda yaa-
m olan Friglerin bakenti, Ankara-Polatl yaknlarndaki Gordiondur (Yasshyk).
Ankyra (Ankara), Pazarl Hy (orum), Pessinus (Eskiehir-Ballhisar), Sivrihisar
gibi nemli yerleim merkezlerinden baka, eski Hitit yerleimleri olan Gavurkale, Boazky, Ala-
cahyk (orum), Aliar (Yozgat) ve Kltepede de (Kayseri) bu uygarln izleri grlr.
Helen ve Ge Hitit etkileri altnda kalmakla birlikte zgn bir Anadolu kltr oluturan Frig-
lerin, siyasi varlklarna M 6. yy.da Persler tarafndan son verilmitir.
a. Mimari
Bata Gordion olmak zere Alacahyk, Kltpe, Pazarl gibi merkezlerde yaplan kazlar-
da, bu kentlerin ta temeller zerinde kerpi duvarl surlarla evrelendii ortaya karlmtr.
Antsal kale kaplarnn bulunduu surlarn iinde; saray yaplar, ynetim binalar ve evler yer alm-
tr. Btn yaplarda megaron plan esas alnmtr. Maden anda tek oda olarak yaplan evler Frig-
ler dneminde, birden fazla megaronun yan yana dizilmesi ile bitiik dzenli bir plan gstermitir.
Bu yerleme dzeni Ege - Yunan kentlerinden etkilenildiini gstermektedir.
Megaronlarn tabanlar mozaiklerle (renkli kk talarn geometrik bir desen oluturacak
biimde yan yana dizilmesinden oluan) kaplanm, st rtde ise ahap kullanlmtr.
Frig mimarlnda mezar yapm nem kazanmtr. Tmlsler soylular ve yneticiler iin
yaplm mezar antlardr. Topraa kazlm ahap mezar odasnn iine l ve gm armaanlar
konduktan sonra at ile kapatlarak, stne toprak ylyordu. Gordionda bulunan ve ykseklii 53
metreyi bulan byk tmlsn (Resim 37) kral Midasa ait olduu sanlmaktadr (Resim 38).
Resim 37: Byk Tmls, Gordion (Polatl) Resim 38: Rekonstrksiyon, Kral Midasn Tmls,
Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Ankara
Mezar odasnda, gm ve tun kaplar (Resim 39), geometrik motiflerle ssl ahap masa
ve sehpalar (Resim 40) gibi gm eyalar bulunmutur. Frig tmlslerine en ok Gordion, Afyon
Eskiehir evresi, Ankarada Betepe, Tokat Zile yaknlarndaki Maat Hyk, Samsun Akalan ve
Yozgatn gney dousundaki Kerkenez Danda rastlanmaktadr.
Tmlslerden baka doal kaya yzeylerinin oyulmas ile oluturulan odalardan meydana
gelen kaya mezarlar da vardr. Bu mezar odalar, bazen bir kii bazen de bir aile iin yaplmlar-
dr. Frig kaya antlar ve tapnma yerleri Kybele tapnaklarn temsil etmek zere yaplmlardr. Ge-
nellikle dalarda veya su kaynaklarnn bulunduu yerlerdeki kaya yzeyleri, geometrik veya hay-
van figrleri ile sslenerek gen biimli bir at ile ekillendirilmitir. Kaya cephesine oyulan bir ni-
in iine genellikle tanrann heykeli yerletiriliyordu.
30
Resim 39: Tun kap, Gordion, Resim 40: Ahap masa - Gordion, Byk Tmls
Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Ankara
Bu, Anadoluda yerlemi olan ana tanra, Kybele (Kibele) inancn yanstr. Afyon ve Eski-
ehir arasndaki alanda ok sayda rnekleri bulunan bu tapnma kayalarnn en nls, Midas Ant
(Resim 41) olarak bilinendir.
Resim 41: Midas ant, Afyonkarahisar Resim 42: Kybele heykeli, Boazky
b. Heykel ve Kabartma
Frig heykel sanatndan gnmze kadar fazla rnek kalmasa da elde edilen eserlerde Yu-
nan, Asur ve Ge Hitit dnemi etkileri grlr. Kire ta, fildii , aa gibi malzemeler kullanlan hey-
kellerin en gzel rnekleri; topran, bereketin ve kentlerin tek hakimi olarak kabul edilen ana tan-
ra Kybele (Kibele) adna yaplanlardr. Boazkyde bulunmu banda yksek bir balk tayan
tanra Kybele (Resim 42) uzun pilili bir etek giymi, elinde bereket sembol olan bir nar tutmakta-
dr. ki yannda yer alan ocuklardan birinin elinde lir dierinde ise flt bulunmaktadr.
Yunan etkisi tayan heykel bugn Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesindedir.
31
Kabartma sanat rnek-
lerinde ise; ahap, ta ve pimi
toprak gibi malzemeler kullanl-
mtr. Ta kabartma rnekleri ort-
hostatlarda kaya mezar ve antla-
rnn cephelerinde yer almtr. Bu
kabartmalarda; at, boa, sfenks
gibi figrlerin ileniinde Asur ve
Ge Hitit etkileri grlr. En gzel
rnekleri Ankara evresinde bu-
lunmu olan orthostatlardr (Re-
sim 43).
Evlerin d yzeylerini
sslemek iin kullanlan toprak
levhalarda yer alan kabartma sa-
nat, ayn zamanda ahap mobil-
yalarda, kap ve pencere ere-
velerinde de uygulanmtr. Resim 43: Aslan kabartmas, orthostat, Ankara Medeniyetleri Mzesi
c. Kk Sanat Eserleri
Frig keramikleri, tek ve ok renkli olmak zere iki gruba ayrlr. Koyu gri ya da siyah astar-
l, parlak perdahl tek renkli keramikler, metal kaplar rnek alnarak yaplmtr. ok renkli keramik-
lerde ise motifler genellikle; krmz, kahverengi ve ak renk astar zerine eitli biimlerde uygu-
lanmtr. Geometrik bezekler arasnda, dikdrtgen, gen, tek merkezli daireler, satran tahtas
motifleri kullanlmtr.
Bunlarn yansra panolara blnm ve ilerinin hayvan figrleri ile doldurulmu olanlar da
vardr. Friglere zg yandan emzikli ve szgeli yksek kulplu kaplar (Resim 44) ve hayvan biimli
trensel kaplar (Resim 45) keramik sanat rneklerindendir. Tmlslerde yaplan kazlarda bu tr
buluntulara ok sayda rastlanmtr.
Resim 44: Emzikli kap, Gordion Resim 45: Trensel kap, Gordion
32
Frig maden ilemecilii olduka gelimitir. Altn, gm ve tun en ok kullanlan maden-
lerdir. ayakl kazanlar, yonca azl gmler, kepeler ve tabaklar balca maden eserlerdir (Re-
sim 46). Frigler, tun kazanlarn tutma yerlerinde Urartulardan farkl olarak, insan ba formlar kul-
lanmlardr. Karakteristik maden rn ise; altn, gm veya tuntan yaplm olan fibulalardr
(engelli ine) (Resim 47). Friglerin buluu olan fibulalar daha sonra yon sanatlar tarafndan tak-
lit edilmitir. Elbiselerde kuma paralarn birbirine tutturmak ya da ss olarak kullanlan fibulalar,
mezarlara ve tapnaklara adak eyas olarak da braklmtr.
Resim 46: Tun Kazan, Gordion Resim 47: Fibulalar, Gordion, Anadolu Mediniyetleri Mzesi
Friglerde aa ileri, yaadklar blgelerin zengin orman rts ile kapl olmas nedeniyle
gelimitir. ivi kullanlmadan birbirine geme paralarla yaplan mobilyalarn, geometrik motiflerle
bezendii grlr. zerinde mitolojik konularn yer ald kabartma ahap levhalar; at, boa, aslan
heykelcikleri ve fil dii eserlerde kk sanat eserleri iinde saylr.
Friglerin topotes ad verilen geometrik desenlerle ssl yn kilimler, keten ve yn kuma-
lar retmi olmalar dokumaclk sanatnda gelitiklerini gstermektedir.
3. LDYA SANATI
Lidya Uygarl, Bat Anadoluda Gediz ve Kk Menderes vadilerini iine alan blgede
M 7.yy.da kurulmutur. Lidya snrlar; gneyde Aydn Dalar,Tire, kuzeyde Demirci ve Murat Da-
lar, batda Manisa, douda ise Ktahyaya kadar uzanr. Bakent Sardes (Sard) bugnk Salihli
yaknlarndadr.
Lidyallarn kkenleri ile ilgili bilgiler kesin olmamakla birlikte baz bilim adamlarna gre,
Lidya ve Hitit dillerinin benzerliinden yola klarak, M 2000li yllarda doudan Anadoluya gelen
Hint - Avrupa kkenli bir halk olduklar sylenebilir.
Yaplan kazlarda Sardeste Lidyallardan nce Kalkolitik adan beri sren bir yerleimin
bulunduu saptanmtr. Lidya devleti M 547de Perslerin Sardesi ele geirmesi ile yklmtr.
Blge doal kaynaklar asndan ok zengindir. Tarma elverili bereketli topraklar, orman-
larla kapl dalar ve zengin maden yataklarnn (altn, gm, bakr, kuvarts, mermer) bulunmas
devletin gl bir ekonomiye sahip olmasn salamtr. Lidya topraklarnn ulam yolu (kral yolu)
stnde bulunmas ticaretini de gelitirmi bylece zamann en varlkl uygarl olmutur.
33
Yazl kaynaklar ve arkeolojik bulgular, Lidyallarn kendi dillerini ve kltrlerini koruduklar-
n, ancak dou ile (Frigler) olduu kadar, bat ile de (Yunanllar) kltrel ilikilere ak olduklarn
gstermitir. zellikle yon ehirleri zerinden gelen Yunan etkilerini (M11-10. yy.) anak mlek-
lerdeki bezemelerde, heykellerde ve mimaride grmekteyiz.
Anadolu sanat geleneini srdren Lidyallar, kendilerinden sonra gelen Pers sanatna;
zellikle mimarlk alannda esin kayna olmulardr.
a. Mimari
Lidya mimarln, Sardeste yaplan kazlarla ortaya karlan yaplar aydnlatmtr. Gl
surlarla evrili bakentte resmi daireler ve saraylar kuzeyde yer alrken, ekonomik hayatn getii pa-
zar yerleri, altn ileme atlyeleri altn asndan zengin olan batdaki Sart ay evresinde toplanm-
tr. Ta ve kerpiten yaplm tek odal dkkanlarn bir avlu evresine sraland pazar yerleri ve iin-
de bir sunak yer alan altn ileme atlyelerinin bulunmas, kentin ekonomik etkinliinin mimariye yan-
sdn da gsterir.
Lidya evlerinde malzeme olarak; temellerde ta, duvarlarda kerpi, st rtde ise sazlar kul-
lanlmtr. Evler bitiik dzende yaplm, bir ya da iki odaldr ve bazen avluya benzer bir alana a-
lrlar. Tabanlarnda sktrlm kil kullanlan evlerin iinde; ocaklar, kilerler ve p ukurlar da yer al-
mt. M 6. yy.da ahap iskelet zerine, pimi toprak levhalarla kapl yaplar ortaya kmtr (Resim
48). zeri boya ile bezenmi kabartmalarla ssl bu kaplama levhalar Yunanistanda bulunanlarla
benzerlik gsterir.
Tapnaklar ve mezarlar dier yaplara gre daha antsaldr. Ana tanra Kybele adna yaplm,
geni salonlu ve yon sluplu tapnaklarn bulunmas mimarinin, Yunan, Ege ve Dou kltrlerinden et-
kilendiini gsterir. Sardesdeki Kybele tapna bilinen en gzel rnektir. Bu dneme ait yerleimler-
de, bata Kybele ve Artemis olmak zere tanralar adna kire tandan yaplm sunaklar da vardr.
Bir altn atlyesi ortasna kurulmu Kybele Suna buna rnek olarak verilebilir (Resim 49).
Resim 48: Lidya evi, Sardes Resim 49: Kyble suna, Sardes
Lidya mimarisinde en nemli yap grubunu tmlsler oluturur. Tmlslerin youn ola-
rak bulunduu yer, Salihlinin batsnda Bintepeler denilen blgedir ve burada yaklak 100 tane
tmls bulunmaktadr. Toprak ynlarnn altna gizlenmi mezar odalarndaki duvar iiliine gs-
34
terilen zen, bu yaplara ne kadar nem verildiini gsterir. Tmlslerde bazen birden fazla oda-
nn bulunmas, aile mezar olma zelliini de yanstr. Baz tmlslerde, girilere dar koridor ek-
linde geitler yaplm, bazlarnda ise tavanlarda aklk bulunmaktadr. Mezar odalarnn stne y-
lan toprak miktarnn okluu, gmlen kiinin ne kadar nemli olduunun gstergesidir. Buna en
gzel rnek Bintepe yresinde bulunan Kral Alyattes (Alyates), Gygeis (Giges) ve Ardyse ait t-
mlslerdir.
Lidya mimarisinde halka ait mezarlar ise, kayalara oyulmu odalar eklindedir ve mezar
odalarnn giri blmlerine kk ta levhalar (stel) yerletirilmitir.
b - Kk Sanat Eserleri
Lidyallarn uygarlk tarihine yaptklar en byk katk paray bulmu olmalardr. lk para-
lar altn ve gm karmndan yaplm elektron ad verilen madenden bakla biiminde basl-
mt. Bir yznde hayvan kabartmalar (aslan, boa) dier yznde ise kare, gen, diktrgen
ukurluklar bulunuyordu. Parann kullanlmaya balamas ile ticarette dei - toku sistemi orta-
dan kalkmtr.
Tmlslerde yaplan kazlarda bulunan altn ve gm gm eyalar Lidya maden ii-
liinin ve kuyumculuk sanatnn olduka gelimi olduunu gsterir. Lidya Hazineleri (Karun) ola-
rak bilinen altn ve gm kaplar (Resim 50), kolye, kpe, bilezik gibi taklar (Resim 51), dme-
ler, mhrler, eritler en gzel rneklerdir. Bunlar Toptepe, kiztepe ve Aktepe (Uak) tmlsle-
rinde ele geirilmi kk sanat eserleridir.
Resim 50: Gm kaplar, kiztepe Tmls Resim 51: Altn taklar, Toptepe Tmls
Lidya heykeltral; yon sanatnn yumuakl ve Dou sanatnn cokusunu almakla
birlikte, Anadolu zevkine uygun sade bir slup gelitirmitir.
Bu sanata en gzel rnek Sardeste bir duvar iinde bulunmu yon slubunda, mermerden
yaplm kk bir tapnak modelidir. Ykseklii yaklak 60 santimetre olan bu tapnak modelinin
cephesinde alak ve yksek kabartmalar eklinde yaplm mitolojik sahneler, ana tanra Kybele
ve dans eden gen kz figrleri bulunmaktadr.
Keramiklerde biim olarak genellikle Yunan kaplarn taklit etmilerdir. Ancak Lidyallara z-
g olan lydionlar, kk boyutlu krem ve parfm kaplardr(Resim 52). Keramikler genellikle sar, tu-
runcu ya da beyaz bir astar ile boyanm, stne krmzms bir renk ile yaban keileri, aslan, ku,
sfenks gibi figrler yaplmtr (Resim 53).
35
Resim 52: Lidyonlar Resim 53: Lidya keramii, Sardes
Lidya keramiklerine M 6.yy.da ak zemin zerine, fra ile mermer veya cam anmsatan
dalgal hatlar eklindeki bezemeler hakim olmutur. Kk sanat eserleri arasnda kuvarstdan
yaplan mhrler ile battaniye, hal, kuma gibi dokuma rnekleri ve ilenmi deri rnleri de nem-
li bir yer tutar.
3. URARTU SANATI (M 900 - 600)
Urartular Dou Anadoluda Van ve evresinde M 1.binin balarnda bir uygarlk kurmu-
lardr. Bakenti Tupa (Van) olan kralln topraklar, douda Urmiye Gl (ran), Kuzeyde Karade-
nizin dousu, gneyde Musul, Halep ve Akdenize kadar uzanyordu. Bu blge iinde kalan avu-
tepe, Toprakkale (Van), Altntepe (Erzincan), Giriktepe, Patnos (Ar), Kayaldere, Adilcevaz
(Mu) nemli yerleim merkezleridir.
Anadoluda yaayan halklar bir devlet rgt altnda birletiren Urartular, bata Asurlular ol-
mak zere bir ok devletin tehdidi altnda olmalarndan dolay gl bir asker ve siyas yapya sa-
hipti. Urartu Devleti M 600. yllarda Med saldrlar sonucunda yklmtr. Urartular ivi yazsnn
yansra bir eit resimli yaz (hiyeroglif) kullanmlardr. Ele geen ivi yazl tabletler genellikle
mektuplardr.
Urartularn kitabeleri ta levhalar zerinde, bina ve kaya yzeylerinde yer almtr. Bu bel-
gelerde Urartu krallarnn zaferlerinden ve imar ilerinden bahsedilmektedir.
a - Mimari
Urartu yerleimleri, savunmas kolay olan sarp kayalklarn ya da tepelerin stne kurul-
mutur. Balangta Asur sanatnn etkisi altnda kalan Urartular blgenin cografi yapsna uyacak
ekilde ok sayda kale, tapnak, karayolu, su bentleri ve sulama kanallar yaparak bayndrlk ile-
rinde baarl olduklarn gstermilerdir.
Kayalk konuma uygun biimde yaplan yerleim merkezlerinin evresi, yksek ve gl
surlarla kuatlmtr. Ana yap malzemesi tatr. inde saraylar, tapnaklar, ynetim binalar, kral
mezarlar, depolar, sarnlar ve atlyeler yer alan Van (Tupa) Kalesi en gzel rneklerden birisidir
(Resim 54).
36
Urartu saraylar; iki bazen de katl ola-
rak yaplmtr. inde taht veya kabul salonu, zel
yaam blmleri, mutfaklar ve ana koridorlara alan
ok sayda oda bulunmaktayd. st katlar yaam b-
lm ve kabul salonu, alt kat ise hizmet birimleri ve
depo alarak kullanlmt. Saray ve tapnaklarda yer
alan kabul salonlarnda ince uzun aa direklerden
oluan ok stunlu (apadana) bir mimari hakimdir
(izim 1). Bu ok stunlu salonlar daha sonralar
Pers saraylarnda da grlr. avutepede temeli
kayalara oturtulmu bir saray kalnts ile Girikte-
pede bulunan saray rnek verebiliriz. Urartu evleri
ise iinde bir ocak ve kutsal kesi bulunan bir ya da
bir ka odadan meydana gelmitir.
Resim 54: Van Kalesi genel grnm
Urartu tapnaklar genellikle byk merkezlerdeki sarayn bir eklentisi olarak yaplmtr.
Tapnaklarda tanr heykelinin bulunduu bir kutsal oda, byk bir avlu, avluda sunak ta ve yan
odalar bulunmaktadr. Zengin duvar resimleri bulunan Altntepe tapna gzel bir rnektir. Burada
Asur sanatnn etkileri grlr. Mavi, beyaz, krmz, siyah gibi renklerin kullanld duvar resminde
(fresko) tanrlar ellerindeki kozalaklar verimliliin sembol olan hayat aacna alama yaparken
gsterilmitir (Resim 55). Bundan baka bitkiler, rozetler, diz km aslan ve boa motifleri, kanatl
aslanlarn oluturduu komposizyonlar da bulunmutur.
izim 1: Apadana (Rekonstrksiyon), Altntepe Resim 55: Tapnak Duvar resmi, (ayrnt), Altntepe
Urartu mezarlar antsal bir zelli-
e sahiptir. Van Kalesinde kayalklar iine
oyularak yaplm ok sayda kral mezar
odas bulnmaktadr (Resim 56). Bu mezarla-
ra ok basamakl merdivenlerden inilerek gi-
rilmektedir. Ortadaki byk salona alan
mezar odalarnda gm eyalarnn konma-
s iin niler yaplmtr. Halka ait mezarlar
ise tala rlm basit biimde odalar ba-
zen de kaya mezarlar eklinde idi.
Resim 56: Kral Mezar girii, Van
37
b. Kk Sanat Eserleri
Maden ileme sanatnda olduka usta olan Urartula-
ra ait eserlerin banda tun kazanlar gelir. Yuvarlak tabanl
olan, tutma yerlerinde hayvan ve insan bstleri bulunan kazan-
lar, ayak zerine yerletirilmitir (Resim 57). zerinde mito-
lojik ve dinsel ierikli kabartma sahnelerin yer ald tun adak
levhalar, tapnaklarn duvarlarn sslemek iin yaplmtr. Ka-
zlarda zeri kabartmal tun kalkan, kl, mifer gibi eyalar
mobilya ayaklar (Resim 58), amdanlar ve aslan heykelleri
bulunmutur. Tun eserlerin yan sra altn, gm ve fildii
eserlerde de vardr. Fildiinden yaplm hayvan figrlerinin a-
z ak ve gzleri belirgin olarak ilenmitir (Resim 59).
Urartulara ait anak- mleklerde bakr tun gibi ma-
den eserlerin etkisi grlr. Krmz renkli, parlak yzeyli bu
kaplar; yonca azl testiler, ikin karnl mlekler ve insan
yz eklindeki vazolar biiminde yaplmtr (Resim 60).
Urartu sanat eserleri arasnda nemli bir grubu da si-
lindir ve damga mhrler oluturmaktadr. Mhrler zerinde
hayvan figrleri, ba kartal, gvdesi aslan biimli mitolojik
varlklar (grifon) ve bitkisel motifler kullanlmtr.
Resim 57: Tun kazan, Altntepe
Resim 58 : Mobilya aya, Van Resim 59 : Oturan aslan heykelcii, Altntepe Resim 60 : nsan yzl vazo, Patnos
38
1. Hitit sanatnn dinsel bir karekteri olduunu gsteren belgeler nelerdir?
2. Frigyallarn dokumaclk sanatnda ilerlemelerinin gnlk yaamlarna etkisi ne olmutur?
3. Lidyallar zamannda parann kullanlmaya balanmas ticareti nasl etkilemitir?
4. Urartularn yaadklar corafi blgelerin mimariye etkisi nasl olmutur?
5. Urartu tapnaklarnn mimari zelliklerini aklaynz.
DEERLENDRME ALIMALARI
39
ATATRKN ARKEOLOJ VE ARKEOLOJK KAZILARA VERD NEM
900 yldan bu yana yurt edindiimiz gzel Anadoluyu, binlerce yldan beri Trkler gibi
daha birok ulus yurt edinmi ve doal olarak kltrlerini yanstan saysz belgeyi yaadklar
alanlarda brakarak tarih sahnesinden ekilmilerdir. Kpr niteliini tayan Anadolu
Yarmadas zerinden, binlerce yl boyunca gerek doudan batya,gerekse batdan douya
saysz g olmutur. G eden bu topluluklardan bazlar Anadoluda yerleerek ve biri
dierini egemenlii altna alarak kimi zaman ksa, kimi zaman da uzun sren, bazen
Anadolunun bir ksmn, bazen de tamamn iine alan devletler kurmulardr.
Birbiri zerine ylan bu kltrlerden gnmze kadar ulaan belgeler, Anadoluda
yaam olan toplumlarn ac ve tatl gnlerini her ynyle ortaya koymaktadr. ster yazl,
ister yazsz olsun, gnlk yaamdan devlet ynetimine kadar bir toplumun yaamnda yer
alan her trl olay bize ulatran bu belgelerin toplanmas, korunmas ve incelenerek bilim
dnyasna sunulmas, tarih, sanat tarihi ve arkeoloji asndan byk nem tamaktadr.
Bu nemi gz nnde bulunduran Bat toplumlar, 19. yzyl iinde birok bilim adamn,
bir hazine deerinde olan Anadoluya gndermiler ve sz edilen kltrleri yerinde
aratrmalarn istemilerdir. O dnemde Osmanl mparatorluunun topraklar iinde olan
Anadolu ve Mezopotamya, birok gezgin ve bilim adam tarafndan gezilerek ve incelenerek
gerekli bilgiler Batya aktarlmtr. Eski n Asya kltrlerine ait saysz belgeyi barnda sak-
layan bu iki ana kara paras ve buradaki merkezler Batl bilim adamlarnn merakn
ekmiti. Bu alanlar iinde kalan yerleim merkezlerini kazmak ve gn na karlacak
eserleri inceleyebilmek amacyla, sz edilen bilim adamlar, henz bu eserlerin deerini
kavramam olan Osmanl hkmetlerine ba vurmular ve gereken izni almlard. 19.
yzyln ikinci yarsnda ncelikle Mezopotamyada youn bir biimde yaplan kazlar sonun-
da ele geen binlerce eser Avrupa mzelerine tanmt.
19. yzyln son eyreinde, bu eserlerin nemini anlayan ve Bat eitiminden gemi
olan Osman Hamdi Bey, hi olmazsa bu eserlerin bir blmn kurtarmak iin harekete geti.
Bu amala yapt giriimler sonunda ilk Trk mzesi olan stanbul Arkeoloji Mzelerini kur-
mak baarsn elde etti. Mzenin kurulmasndan sonra akn akn gelen eserler, devirlerine
gre dzenlenerek sergilemeye konuldu.
Osmanl mparatorluunun yklndan sonra Ulu nder Atatrk n bakanlnda kuru-
lan Cumhuriyetin gen, dinamik ve atlmc kadrosu Trklerin ve Anadolunun tarihini
aratrmaya byk nem vermi, bu amala 1931 ylnda Trk Tarih Kurumu kurulmu ve
bunun yannda ilk kez bir Trk bilim adam olan Dr. Hamit Zbeyr Koay bakanlnda bir
heyet 1933te nce Ahlatlbeli, 1935 ylnda da Alacahyk kazmaya balamt.
Alacahyk kazlarnda bulunan son derece deerli eserler zerine birok Trk bilim
adam Anadolunun eitli yerlerinde kazlar yapmaya balamlar, binlerce yl toprak altnda
kalan eserleri gn na karmlar ve bugn de karmaya devam etmektedirler. Bugn
Trkiyenin yzlerce yerleim merkezinde yaplan kazlardan bazlar tamamlanm, birou
da devam etmektedir.
Bitmez tkenmez bir tarih hazinesi olan Anadoluda, gerek Trk gerekse yabanc bilim
adamlar tarafndan kazlar sonucu bulunan saysz eser, Trkiyenin birok yresinde bulu-
nan mzelerde saklanmakta, sergilenmekte, bilim adamlar tarafndan incelenip
deerlendirilmekte ve bilim dnyasnda sunulmaktadr.
Mustafa EREN
Anadolu Uygarlklar Ansk.
Cilt 1, Sayfa 9.
N ASYA UYGARLIKLARI
1. MISIR SANATI
a. Giri
Msr, Afrika ktasnn kuzey dousunda yer alr. Tarih ncesi alardan balayarak, tarih
alarn da iine alan bir kltr sreci yaanmtr. Msr sanat Afrika sanatndan ok Akdeniz ve
n Asya kltrnn bir parasdr.
Nil nehrinin taknlar nedeniyle srkledii topraklarda, tarm yaplmas sonucu yerleik ha-
yata gemi topluluklar, rgtl bir yaam srdrmlerdir. Burada ilk uygarlk izleri M 4500e ka-
dar inmektedir. Tarih ncesine ait dnemin kltr izlerini; Nil nehri kysnda bulunmu basit ukurlar-
dan oluan mezarlardaki seramik paralarndan grmekteyiz. Msr tarihi ve hanedanlar; eski, or-
ta ve yeni olmak zere ana dnem halinde incelenir.
Firavun denilen krallarn ynetiminde; ilk yasalar, yaz, takvim, din, kltr ve sanat gibi etkin-
liklerle geleneksel Msr uygarl domutur.
b. Msr Mimarisi (Mezar - Tapnak - Saray)
Eski Krallk Dneminde bakent Menfistir. Bu dnemde tahtalardan, kamlardan, gne-
te kurutulmu kerpilerden yaplan evler ve saraylar gnmze kadar ulaamamtr.
Msrn sanat anlaynn znde, din duygu ve dncelerin nemli bir yeri vardr. lm-
den sonra srecek olan hayata inandklarndan, mezar mimarisi nem kazanmtr. Bu nedenle me-
zar yaplar, salam ve kalc zellii olan ta malzeme ile inaa edilmitir.
lk mezarlar duvarlar kerpi olan, zeri toprakla rtl basit odalar biimindedir.
Msr mezar rneklerinden biri olan mastabalar, st yatay olarak kesilmi piramit biimin-
dedir. inde dinsel trenin yapld bir blm ile toprak altnda bulunan mezar odas yer almaktadr
(izim 2). Mastabalar, firavun ailesinden len kimseler, rahipler ve memurlar iin yaplmtr.
40
4.NTE
1. MISIR SANATI
2. MEZOPOTAMYA SANATI
HAZIRLIK ALIMALARI
1. Msr ve Mezopotamya uygarlklarnn yaadklar blgeleri bir harita zerinde gsteriniz.
2. Msr ve Mezopotamya mimarisinde kullanlan malzeme eitlerini aratrnz.
3. Msr Piramitleri hangi amalarla yaplmtr?
4. Mumyalama teknikleri ile ilgili bir aratrma yaparak snfta okuyunuz.
41
Firavunlar iin yaplm antsal mezarlar ise, Msrn sembol olan piramitlerdir. lk biim-
leri basamakl olan piramitlere en eski rnek, Sakkarada bulunan Firavun Cosere (Zoser) ait
olandr. (Resim 61)
izim 2: Mastaba kesiti Resim 61: Firavun Zoserin Basamakl Piramidi, Sakkara
Aralarnda balayc bir malzeme kullanlmadan, tatan inaa edilen piramitlerin d yzey-
leri levhalarla kaplanm, ancak kire tandan yaplan bu kaplamalarn ou gnmze kadar ge-
lememitir. Da tamamen kapal, ge doru ykselen bu antsal mezarlarn iinde; katlar, katlar
birbirine balayan merdivenler, koridorlar ve odalardan oluan karmak bir plan grlr (izim 3).
Firavunun mezar odas, koridorlardan birinin sonunda kaps ssl olan en grkemli b-
lmdr. Mumyalanan l, deerli eyalar ile birlikte bu odaya konurdu. Firavunlarn gcn sim-
geleyen piramitlerin en gzel rnekleri; Gize kentinde bulunan Keops, Kefren ve Mikerinosa ait
olanlardr (Resim 62).
izim 3: Piramit kesiti Resim 62: Gize Piramitleri Keops, Kefren, Mikerinos
1 . Yeralt Odas
2 . Kralienin Odas
3 . Kraln Odas
4 . Giri
5 . Hol
6 . Hol
7 . Byk Oda
8. Tavan
9 . Koridor
Piramit kesiti
Mastaba Kesiti
1. Tapnma blm
2. l heykelinin
bulunduu oda
3.Ta ve toprakla
doldurulan kuyular
4. l odas
5. Lhit odas
1 2
3
4
5
1
2
3
8
9
9
4
5
6
7
Gize piramitleri yannda Firavun Kefrene ait olduu bilinen; insan bal, aslan vcutlu
sfenks doal bir kaya ktlesi yontularak yaplmtr (Resim 63).
Gize kentindeki byk piramitlerin dnda, firavun yaknlar ve soylulara ait kk piramitler
ve mastabalar da bulunmaktadr.
Resim 63: Byk Sfenks, Gize
Orta ve Yeni krallk dneminde, i ksmlar kerpi olan piramitlerin yapmna devam edil-
mi, bunlarn bazlar harap durumda gnmze kadar gelebilmitir. Mastabalarn yan sra kaya me-
zarlar da vardr. Bunlar, kayalara oyulan koridorlarn sonunda yer alan mezar odalarndan meydana
gelir. Cephesi dikey yivli olan ta stunlar-
la ssl Ben-i Hasan kaya mezarlar bun-
lara rnektir.
Tapnaklar, eski Msr inancnn
antlatrd, kesme talardan inaa edil-
mi yaplardr. Eski Krallk Dneminde pi-
ramitlerin yannda, ynetim binalar ile bir-
likte, onlarla bir btn oluturacak biim-
de yer almlardr. Devletin byyp g-
lenmesi ile zellikle Yeni krallk dnemin-
de en olgun biimlerine ulamlardr.
Yksek duvarlarla evrili geni avlular,
byk kapal mekanlar bulunan tapnak-
lar bu kltr gnmze kadar tayan
yaplardr (izim 4).
izim 4: Tapnak izimi
42
Piramitlere, iki yannda sfenkslerin yer ald bir yol ile balanan tapnaklarn giriinde, pi-
lon ad verilen iki yksek kule yer alr. Pilonun nnde veya iki yannda bulunan obeliskler ise ka-
re kesitli, yukarya doru incelen ve ucu sivri biten dikili talardr. Bunlarn her yznde yukardan
aaya doru uzanan hiyeroglif (resim- yaz) eritler bulunmaktadr. Ayrca giriin iki yannda ant-
sal boyutta firavun heykelleri de yer almtr (Resim 64). Pilonun hemen gerisinde, tren gnlerinde
halkn topland stunlarla evrili byk bir avlu yer alr. Yksek ve sk stunlarn tad bir at
ile rtl hipostil denilen byk salonlar avluya bitiik olarak yaplmtr. Bu salonlarn gerisinde
koridorlarla ayrlm hazinenin ve tanr heykellerinin konulduu odalar yer almtr. Odalar arkaya
doru gidildike alald iin daha az k almaktadr.
Yeni krallk dneminde bakent Tebaiye tanm, tapnaklar ise piramitlerden uzakta da-
ha ok Nil nehri kylarna yaplmlardr. Luksordaki Amon Tapna (Resim 65), ard arda sralan-
m stunlu avlular, salonlar, kutsal odalardan meydana gelmi antsal bir yapdr.
Resim 64: Pilonlu giri Resim 65: Luksor Amon Tapna
Msrda doal kaya yzeylerine oyularak yaplm tapnaklar da vardr. En gzel rnekleri;
giriinde antsal boyutlu drt firavun heykeli bulunan Abu Simbel Kaya Tapna (Resim 66) ile
Deyr-el Bahrideki Kralie Haepsuta ait bir tapnaktr (Resim 67). Bu tapnak bir kayaln ete-
inde yer alr ve rampalarla birbirine bal teraslar eklinde yaplmtr.
Resim 66: Abu Simbel Kaya Tapna Resim 67: Kralie Haepsut Tapna, Deyr-el Bahri
Saraylar genelde tapnaklara yakn yerde yaplmtr. Bir ok yapnn bir araya gelmesi ile
dzensiz bir plan gsterir. Dayankl olmayan malzemelerden inaa edildikleri iin gnmze kadar
rnekleri gelememitir.
43
c. Msr Heykel ve Resim Sanat
Msrda heykel ve resim sanat, mimariyi tamamlayan bir unsur olarak grlmtr. Mezar
odalar ve tapnaklar ssleyen heykel ve resim rnekleri, eski Msr yaam hakknda bize bilgi ve-
ren nemli kaynaklar olmutur. Msrda mumyacln gelimesi heykel sanatn olumlu ynde etki-
lemitir.
Byk boyutlu firavun heykelleri tatan, kk boyutlu heykeller ise; ahap, kire ta, fil di-
i, kemik ve altn gibi malzemelerden yaplmtr. Msrda heykeller ya ayakta dururken ya da otu-
rur halde yaplmtr.
Ayrca tanrlarn, firavunlarn, devlet memurlarnn sfenksleri ve eitli hayvanlarn heykelle-
ri de yaplmtr.
Ayakta duran heykellerde; vcut arl her iki bacaa eit olarak datlm, bazen sol
ayak bir adm nde gsterilmitir. Ba, omuzlar zerinde dik olarak yer alm, kollar ise gvdeye pa-
ralel olarak aaya doru sarktlmtr. Bu simetrik durua frontal duru denir (Resim 68).
Oturan heykeller ise, figr oturduu koltukla kaynam gibidir. Ba dik, gzler ileriye do-
ru bakmakta, eller ise dizlerin stnde yer almaktadr (Resim 69).
Resim 68: Ayakta duran heykel, Boston Mzesi Resim 69: Firavun heykeli, Kahire Mzesi
Firavun heykellerinde, hareketsizlik ve durgun bir ifade hakimdir. Yzler portre zelliine uy-
gun olarak olduka gereki ilenmi bazen de hafif bir glmseme ile duygular ifade edilmitir.
Halk heykelleri ise, herhangi bir ii yaparken, otururken, yrrken vb. gibi hareketli olarak
gsterilmitir. Louvre Mzesinde bulunan Oturan yazc heykelinde (Resim 70) kol ve bacaklar
karlkl olarak simetrik dzenlenmi ve heykel boyanmtr.
Orta krallk dnemi heykellerinde hzn duygusunun ifade edildii grlr. Yeni krallk d-
neminde ise heykellerin yzlerinde daha ok karakteristik zellikler verilmeye allmtr. Portre
zelliinin erken dnemlerde ortaya kt bst sanat da gelimitir. Kralie Nefertiti bst (Re-
sim 71) hznl ifadesi ile buna rnektir.
44
Resim 70: Oturan yazc heykeli, Louvre Mzesi, Paris Resim 71: Kralie Nefertitinin bst, Berlin Mzesi
Msr kabartmalar, mimariyi ssleyici ve onu tamamlayc bir unsur olarak mezar yaplar-
nn duvarlarnda, stun ve payelerinin yzeylerinde yer almtr. Bunlarda figrlerin etraf oyularak
yaplan alak kabartma (Resim 72), d izgileri ve i ayrntlar derin olan yksek kabartma (Re-
sim 73) teknii kullanlmtr.
Resim 72: Kabartma rnei ayrnts, Kahire Mzesi Resim 73: Tutankhamon ve Kars, Rlyef, Kahire Mzesi
Kabartmalarn konusunu; tanr, kral ve gnlk hayata ilikin tasvirler oluturur. Bunlar ba-
z kurallara uyularak yaplmtr. Tanr ve kral figrleri dier figrlerden daha byk llerde yapl-
m; gzler ve omuzlar cepheden, ba, ggs, kollar, bacaklar ve ayaklar profilden (yandan) gs-
terilmitir.
45
Msr resim sanat rnekleri iinde
yer alan freskolar slak kil tabakas ile svan-
m yzeylere, al srldkten sonra boya-
larla renklendirilerek yaplmtr (Resim 74).
Resimlerde derinlik yoktur ve yzeysel bir
anlatm grlr.
Resimlerde; din trenler, tanrlar ve
gnlk hayattan alnan sahneler konu olarak
ilenmitir. Kutsal olarak kabul edilen; boa,
kpek ve ahin gibi hayvanlarn da resmedil-
dii grlr. Resim 74: Mezar odas freskosu
Resim 75: Aninin ller Kitabndan ayrnt, Londra British Museum Resim 76: Msr freskosu, Kahire Mzesi
Hikyeci anlatmdan dolay frizler iine alnm konular birbirini takip etmi, resimlerin ara-
lar hiyeroglif (resim yaz) ile doldurulmutur.
Bitkilerden ve topraktan elde edilen boyalarn iine su ile inceltilmi am sakz eriyii kar-
trlarak yapkanl salanm, bylece kalc resimler ortaya kmtr.
Resimler, duvar yzeylerinden baka; papirs bitkisinin znden yararlanlarak retilen ka-
tlara (Resim 75 - 76) ve mumyalarn tabutlar zerlerine de yaplmtr (Resim 77).
Resim 77: Mumya tabutu, Kahire Mzesi
46
2. MEZOPOTAMYA SANATI
a. Giri
Frat ve Dicle nehirlerinin arasnda kalan blgeye Mezopotamya ad verilmitir. Verimli top-
raklara sahip olan bu blge, eitli milletlerin istilasina uram; bu durum bir ok uygarln bu bl-
gede kurulmasna neden olmutur.
Mezopotamya kltrnn ortaya k M 5000li yllara kadar iner. Sumerler, Akadlar,
Kasitler, Elamlar, Babiller ve Asur Krallklar bu blgede kurulmu balca uygarlklardr. Mezo-
potamya uygarl Akdeniz uygarlnn temelidir. Bunun etkisi youn olarak Anadoluda da gr-
lr.
b. Smer Mimarisi
Mezopotamyann siyasi tarihi sumerlerle balar. M 4000li yllarda Hazar Denizinin do-
usundan g ederek, Aa Mezopotamyaya yerleen Sumerlerin; Asya kkenli olduu tahmin
edilmektedir. Bu blgede; Ur, Uruk, Eridu, Laga, Nippur, Ki ve Umma gibi ehir devletleri kur-
mulardr.
Bu devrin en nemli buluu yazdr. ivi izlerini akla getirdii iin ivi yazs denen bu ya-
z eidi yaklak M 3200l yllarda kullanlmaya balanmtr. nceleri kil tabletler zerine kaz-
narak yazlan ivi yazs daha sonra ince yontulmu sazdan yaplma bir oyma kalem yardm ile ya-
zlmaya balanmtr (Resim 78).
Resim 78: Kil Tablet, Uruk Resim 79: Duvar kaplamas, Uruk
Mezopotamya mimarlnda gze arpan ilk yaptlar; kentlerin evresini saran yksek sur-
lar, antsal sur kaplar, tapnaklar ve saraylardr. Ancak blgede ta fazla bulunmad iin kilden
yaplm kerpi tulalar kullanlmtr. Kerpi, ta kadar dayankl olmadndan gnmze fazla r-
nek gelememitir.
Yaplarda, kaln ve yksek kerpi duvarlarn dayanklln artrmak iin d taraflarna
destek duvarlar (payanda) rlmtr. Duvar yzeyleri ise bazen boya ve srl tulalarla bazen de
pimi toprak veya madeni levhalarla kaplanarak sslenmiti (Resim 79).
47
48
Tapnaklar, Smer mimarisinin en
nemli yap grubunu oluturur. Bunlarn
bazlar dorudan toprak zerine yaplm
bir kutsal oda ile birbirinden geilebilen
odalardan meydana gelmitir. Kutsal oda
iinde, tanrlara sunulan adaklarn ve ar-
maanlarn stne konduu masaya ben-
zer bir ge olan sunak bulunmaktadr. Ba-
z tapnaklar ise, st ste yerletirilmi git-
tike klen katlardan oluan kuleler
eklindedir. Ziggurat ad verilen bu tap-
naklardan (Resim 80) katlar birbirine mer-
diven veya rampalarla balanm, en st
katta ise kutsal eyalarn konduu bir oda
yer almtr. Kullanlan malzeme kerpitir. Resim 80: Ziggurat, Ur
Smer saraylar, nehir taknlarndan korunmak amacyla yksek setler zerinde inaa edil-
mitir. Kerpi malzeme kullanlan bu yaplarda; ynetim birimleri, zel blmler, depolar bir avlu ev-
resine sralanmtr. Saraylarda kullanlan plan kltlerek evlerde de uygulanmtr.
c. Smer Heykel ve Kabartma Sanat
Smer sanatnda heykeltralk nemli bir yer tutar. Malzeme olarak mermer, kalker ve kire ta-
kullanlmtr. Heykel ve kabartmalarda figrler; oval ehreli, iri gzl, kaln kal ve kapal ince du-
dakl olarak ilenmitir. Urukta bulunmu olan mermer kadn ba (Resim 81) gzel bir rnektir.
Smer heykel ve kabartmalarnda, tanrlardan ok krallara yer verildii grlr. Frontal du-
rulu figrler, hantal gvdelidir. Eller gs zerinde kavuturulmu ve zerlerinde bir omuzu ak-
ta brakan, posta benzeyen bir giysi vardr. Vcut formlar orantszdr ve sanat kendisine gre
nemli grd yerleri (ba, omuzlar, kollar, eller) daha byk olarak ilemitir (Resim 82). Kral
Gudeaya ait heykel bu zellikleri gsterir (Resim 83).
Resim 81: Mermer Kadn Ba, Uruk Resim 82: Oturan kadn heykeli Resim 83: Gudea heykeli
Smer kabartmalarnda; kral ve tanr figrleri, dini trenler, sava ve zaferlerle, kraln gnlk ya-
ayndan sahneler ilenmitir. Bu rnekler, tapnaklarn ve saraylarn duvarlarnda, vazolarn, m-
hrlerin stnde ve adak levhalarnda yer alr. Laga kraln bir tapnan temel atma treninde gs-
teren adak levhas (Resim 84) ile bir zaferi anlatan ve tarihi belge nitelii tayan Akbabalar Steli
(Resim 85) rnek verilebilir.
Resim 84: Adak levhas, Louvre Mzesi, Paris Resim 85: Akbabalar Steli, Laga
Bu kabartmalarda baz zellikler gze arpar. Msrda olduu gibi; figrlerin ba ve ayakla-
r profilden, gs, omuzlar, eller ve gzler cepheden gsterilmi, nemli figrler dierlerine gre
daha byk olarak yaplmtr.
Kk sanat eserleri iinde ivi yazl kil tabletler ve silindir mhrler nemli bir yer tutar.
Keramik kaplar; stilize edilmi hayvan figrleri ve geometrik motiflerle sslenmitir. Altn ve gm-
ten mzik aletleri (Resim 86) ve taklarda akik, lapislazuli gibi deerli talar ilenmitir. Sumer sa-
natnn bir baka rnei vergi listeleri olduu sanlan iki yzl kabartmal tabletlerdir (Resim 87).
Resim 86: Smer mzik aleti Resim 87: Ur kenti armas
49
1. Msr sanatnda mezar mimarisi neden nem kazanmtr?
2. Msrda mumyacln gelimesi heykel sanatn nasl etkilemitir?
3. Msr resimlerinin kalc olmas nasl salanmtr?
4. Mezopotamyann corafi zellikleri mimariyi nasl etkilemitir?
5. Sumer heykeller ve kabartmalarnda neden tanrlardan ok krallara yer verilmitir?
DEERLENDRME ALIMALARI
ANADOLUDA YUNAN - ROMA VE BZANS SANATI
1. YUNAN SANATI
M 12. yy.da Yunanistandan Bat Anadoluya, nce Akalar daha sonra da Dorlar getmi-
ler bylece, Anadoluda birbirine benzer farkl kltr blgesi ortaya kmtr. Kuzeyde Aioller;
Sultanhisar, Pitane (andarl), Lesbos (Midilli Adas) ve Tenedos (Bozcaada) gibi merkezlere yerle-
milerdir. yonlar 12 ehir devleti olarak Byk Menderes ve Gediz nehri arasnda kalan topraklarda;
Ephesos (Efes, Resim 88), Miletos (Milet), Priene, Symrna (zmir), Phokaia (Foa), Lebedos
(Gmldr) vb. merkezleri kurmulardr. Dorlar ise gneyde Halikarnassos (Bodrum) ve Knidos
(Data) evresine yerlemilerdir. Dorlarn Yunanistana glerinden sonra balayan Yunan sanat;
Giritde Minos, Yunanistanda Miken ve Anadoluda yon uygarlklarnn etkisi ile ortaya kmtr. Bat
Anadoluda kurulan ehir devletlerinin oluturduu kltr, Yunan sanatna nclk etmitir.
Resim 88 : Efes, genel grnm
50
5.NTE
1. YUNAN SANATI
2. ROMA SANATI
3. ERKEN HRSTYAN VE BZANS SANATI
HAZIRLIK ALIMALARI
1. Bulunduunuz evrede tapnak, tiyatro ve su kemeri kalntlar var m? Bunlara ait
resimleri snfta deerlendiriniz.
2. evrenizde antik eserler bulunuyor mu? Bunlarn hangi uygarlklara ait olduunu reniniz.
a. Mimari
Yunan tarihinde ehir devletleri polis olarak ad-
landrlr. Bu uygarln ilk yerleimleri, yneticilerin otur-
duu etraf kaln surlarla evrili akropolis ad verilen
korumal yksek tepelerin evresinde olumutur. M 5.
yy.dan balayarak bu kentlerdeki yerleimler, bir plana
gre dzenlenmitir. lk kez Miletoslu Hipodamusun ta-
sarlad bu mimari dzen; Milet, Priyene, Knidos gibi
kentlerde uygulanmtr. Izgara plan ad verilen bu d-
zenlemede; yaplar birbirini parelel ve dik kesen cadde-
ler arasnda kalan alanlara inaa edilmitir.
ehirlerin merkez alannda; tapnaklar, meclis
binalar (bouleuterion), pazar yerleri (agora) , mzik ev-
leri (odeion) ve ktphaneler (Resim 89) yer almtr.
Bunlardan baka stadium (stadyum), gymnasium (jim-
nasyum), nymphaeum (nimfeum- eme) gibi yap trle-
ri de grlr. Deniz kysnda yer alan kentlere liman ku-
rulular da eklenmitir.
Resim 89: Celcius Kitapl, Efes
Tapnaklar: Yunan mimarlnn en nemli yap tipi tapnaklardr. Temenos denilen kut-
sal alanlara yaplan tapnaklar, tanrnn evi olarak kabul edilmitir. lk Yunan tapnaklarnda Ege bl-
gesinde yaygn olarak grlen, nnde dehlizli bir giri ile dikdrtgen salondan meydana gelen me-
garon plan uygulanmtr. Din trenler, tanr heykelleri ve ona sunulan armaanlarn korunduu
kutsal oda (cella) dnda yaplrd. Bunun iin tapnak avlusunda bulunan sunaklar kullanlrd.
ilk tapnak rneklerinde, temellerde ta, duvarlarda kerpi, atlarda ise ahap malzeme
kullanlmtr. M 7. yy.dan balayarak tatan inaa edilen tapnaklarda, sella evresine yaplan s-
tun dizileri, yaplarn daha antsal ve dier yaplardan farkl grnmelerini salamtr.
Tapnaklar bir ka basamakla (krepis) klan bir zemin zerine yaplmtr. Stunlu giriin
(portik) gerisinde yer alan ve yalnzca kapdan k alabilen kutsal odaya (sella), tapnaa sunulan
armaanlar ve tanr heykelleri konurdu. Sellann evresinde bazen tek sra (peripteros) bazen de
iki sra (dipteros) stun dizisi yer almtr (izim 5). Din trenlerin tapnan dnda yaplmas, d
grne verilen nemi arttrmtr. Bylece, cephelerin ve eitli mimari elemanlarn (stun, stun
bal) belirli biim, kural ve oranlar sistemine gre yaplma gelenei (nizam) ortaya kmtr.
iki stunlu giri n ve arka cephesi stunlu bir sra stunla evrili iki sra stunla evrili
izim 5: Yunan tapnaklarnn plan geliimi
51
Yunan mimarlk dzenlerinin (nizam) en gzel rnekleri tapnaklarda grlr. Bir tapnan
hangi nizamda yapld, cephe dzeni ve stun balklarndan anlalr.
Yunan mimarisinde balca nizam vardr: Dor, yon, Korint
Dor Nizam: Dor nizaml tapnak rnekleri, M 7. - 5. yy.da Yunanistan, Gney talya, Si-
cilya ve Anadoluda grlr.
Bu slubun zellikleri:
* Dor tapnaklar, birka basamakla klan bir zemin zerinde yer alr (krepis).
* Stunlar dorudan tapnan tabanna oturur (stilobat).
* Aadan yukarya doru incelen, ortada hafif ikinlik yapan stunlarn gvdelerinde dikey oyun-
tular (yiv) bulunur.
* Stun bal, anak eklinde yuvarlak bir yastk (ekhinos) ile bunun zerinde yer alan drt ke
bir plakadan (abakus) oluur.
* Stunlar birbirine balayan ta bir kiri (aritrav) vardr.
* Aritravn zerinde l yiv (triglif) ve zeri bazen bo bazen de kabartmalarla ssl kare boluk-
lar (metop) sra ile yer alr.
* Triglif ve metop frizinin zerinde kk keli talarn dizilmesi ile oluan bir blm (di kesimi)
bulunur.
* Di kesiminin zerinde, tapnan ksa kenarlarnda gen alnlklar bulunur. Alnlklar; heykel ve
kabartmalarla sslenmitir.
* Tapnaklar ahap at ile rtlm, atlar ta veya tula kiremitlerle kaplanmtr. atnn kenar-
larnda su oluklar (sima) yer almtr. Oluklarn yukarya doru kalkk kenarlar renkli naklarla ve rlyefler-
le sslenmitir.
* Dor tapnaklarnn genel grnm ar ve basktr. (izim 6).
izim 6: Dor tapna cephesi
M 5. yzylda yaplm Atina Akropolnde bulunan Parthenon Tapna (Resim 90),
iki blml sellas ve d cephe dzenlemesi ile Dor tapnaklar iinde nemli bir rnektir. Korfu
Adasndaki Artemis Tapna ile Assos (Behramkale - Edremit) Athena Tapna da rnek ve-
rilebilir (Resim 91).
52
Resim 90: Parthenon Tapna, Atina Resim 91: Assos Athena Tapna
yon Nizam : yon nizaml tapnaklar, daha ok M 6. - 4. yy.lar arasnda Anadolunun ba-
tsnda (yonya) ve gneyinde grlmtr.
Bu slubun zellikleri:
* Tapnaklar dor nizamnda olduu gibi basamakl bir zemin zerinde yer alr.
* Stunlar st ste oturtulmu ta yastklardan oluan bir kaide zerinde ykselir ve gvdeleri ince yiv-
lerle ssldr.
* Stun balklar ko boynuzuna benzeyen kvrml bir biimdedir (volt) ve kvrmlar arasn-
da yumurta eklinde kabartmalar yer alr.
* Aritrav da takn olarak yaplm, iki veya katldr. Bazen aritravn zerinde yer
alan bir friz tapnan drt tarafn dolar.
* Bu frizin stnde yumurta biiminde kabatmalarla ssl ikinci bir friz daha yer alr.
* Yumurta frizinin zerinde sima ve gen alnlk vardr.
* yon tapnaklar ince uzun stunlar ile dor tapnaklarna gre daha yksek ve zarif gr-
nmldr (izim 7).
izim 7: yon Tapnak Resim 92: Apollon Tapna, Didim
Efes Artemis Tapna (M 6. yy) antsal boyutlar ve sella evresinde yer alan iki sra stun
dizisi ile dnyann yedi harikas arasnda saylr. Bu tapnaktan bugn ancak bir stun ayaktadr. Didim
Apollon Tapna (Resim 92) ise, zeri ak bir sella blmne sahiptir. Bu nizama Priene (Gllbah-
e) Athena Tapna (Resim 93) , Teos (zmir) Dionysos, Sard Artemis Tapna (Resim 94) da r-
nek verilebilir. Halikarnassosdaki ( Bodrum ) Mausoleiumise iyon nizamnda yaplm bir mezar antdr.
53
54
Resim 93: Priyene, Athena Tapna Resim 94: Sard, ArtemisTapna
Korint Nizam : M 5. yy.da Dor ve yon slubunun grld her blgede rastlanr. Korint
nizam, yon nizamnn ok az deimi biimidir. Tek fark stun balklarnda grlr. yon nizamn-
da grlen volt balk yerine, iek sepetini andran akant (kenger) yapraklar ile donanm stun
balklar kullanlmtr. Buna Anadoludan en gzel rnek Uzuncabur (Silifke) Zeus Tapna
(Resim 95) ile Anadolu dnda Atinadaki Zeus Olympos Tapnadr.
Baz Yunan tapnaklarnda korint ve iyon stun balklar birletirilerek, karma (kompozit)
balklar da kullanlmtr. Baz tapnaklarda ise, stunlarn yerine kadn heykellerinin (karyatit) kul-
lanld grlr (Resim 96).
Resim 95: Zeus Tapna, Uzuncabur, Silifke Resim 96: Karyatitli cephe, Erechtheion (Erekteyon) Tapna, Atina
Saraylar ve evler: Yunan evleri ve saraylarnda Akdeniz mimarisinde yaygn olarak gr-
len; avlulu ev (atrium) plan uygulanmtr. Akdeniz iklimine uygun olarak, ortada yer alan zeri
ak bir avlu hava ve k almay salar. Avlu evresinde ise farkl amalar iin kullanlan blmler
ve odalar yer almtr. Bu blmler bazen iki katl olarak yaplr.
Saraylar ise evlerde grlen bu plann byk llerde tekrarlanm eklidir. Saraylarn du-
varlar resim ve mozaikle kaplanmtr. Bergamada bulunan kral saraylar buna gzel bir rnektir.
Tiyatrolar : Tapnaklardan sonra en nemli yap grubu tiyatrolardr. Tiyatro, arap tanrs
Dionysos (Dionisos) adna yaplan kutlamalarla ortaya kmtr. lk dnemlerde halk, arklar sy-
leyen koroyu veya oyuncular seyretmek zere yuvarlak bir alan evresinde toplanyordu. Sonrala-
r bu alann bir tarafna ahap bir sahne binas (scene) ile onun karsna basamaklar halinde yk-
selen, yarm daire planl oturma yerleri (cavea) yaplmtr.
M 4. yy.dan sonra tatan yaplmaya balanan tiyatrolarda; ortada oyunun oynand yu-
varlak bir orkestra blm ile bunu eviren ta basamaklar bulunmaktadr. Tiyatrolar tepe yama-
larnn basamaklar eklinde dzenlenmesi ile oluturulur.
Gnmze gelebilen tiyatro rnekleri arasnda; Yunanistanda Epidavros ile Antalya Ter-
messos Tiyatrosu, Gllbahe Priene Tiyatrosu, Alasun Sagalassos, Demre Myra Tiyatro-
lar (Resim 97) bulunmaktadr.
Resim 97: Demre Tiyatrosu, Antalya Resim 98: Gymnasium, Perge
Stadium (stadyum): Spor karlamalarnn yapld alanlardr. U eklinde bir alan ile
bunun evresini saran oturma yerlerinden oluan bir plan uygulanmtr Perge, Priene ve Mile-
tosdakiler rnek verilebilir.
Gymnasium (jimnasyum): Antik ada genlerin dnsel ve bedensel ynden eitildik-
leri, renim grdkleri ve spor etkinliklerinde bulunduklar yaplardr (Resim 98). Her Yunan ken-
tinde yer almtr.
Odeion (odeon): Tiyatrolarn kk lde yaplm bir rnei olan konser binalardr. Mi-
letosdaki odeion bu yaplara bir rnektir.
Bouleuterion (bulevterion): Kent meclisinin topland binalardr. Prienedeki yap Ana-
doludakilere bir rnektir.
Agora :Pazar yerleridir. Ortada alveriin yapld bir meydan ile buray evreleyen n
stunlu dkkanlardan meydana gelmi, tabanlar mozaikle kapl alanlardr. Perge (Resim 98) ve
Bergama agoralar nemli rneklerdendir.
Nymphaeum (nimfeum): Yunan ve Roma mimarisinde sokaklarda, kutsal alanlarda ve
agora gibi yerlerde, stun dizileri ve heykellerle bezenmi nili antsal eme yaplardr. Anado-
luda bulunan bu dneme ait ehirlerde rnekleri vardr.
Fener: Liman girilerinde gemilere yol gstermek amacyla ina edilen antsal kulelerdir.
55
b. Heykel ve Kabartma Sanat
Heykel Sanat : Yunan heykel sanatnda
ilk dnemlerde; kil, ta, fil dii, kemik, tun gibi mal-
zemeler kullanlmtr.
M 7. yy.dan balayarak antsal tapnak-
larn alnlk, metop (Resim 99) ve frizlerinin kabart-
malarla sslenmesi, sellalarna tanr heykellerinin
konmas gelenei bu sanatn gelimesini salam-
tr. Ayrca yarmalar kazanan sporcular ansna ve
mezarlar iin yaplan heykellerin okluu, Yunan
antsal heykel sanatnn zenginliini gsterir.
Resim 99: Metop kabartmas rnei
Yunan heykeltralk sanat slup ve teknik adan dnemde incelenir. Bu dnemler:
Arkaik Dnem ( M 7.yy.)
Klasik Dnem ( M 5.yy.)
Hellenistik Dnem ( M 4. yy. - 1.yy.)
Arkaik Dnem : Yunan heykel sanatnda, M 7. ve 6. yy. heykellerini zellikleri ve grl-
d blgeler olarak ekole ayryoruz.
a - Girit - Peloponnessos Ekol :
Sanatlar, daha ok iri yapl, kuvvetli ve adaleli plak erkek heykellerini (kuros) zenle i-
lemilerdir. Frontal durulu heykeller Msr etkisi gstermektedir. Heykelde dengeyi salamak iin,
bir bacan ne doru atlm olmas, ayn zamanda heykele bir hareket de kazandrmtr. Kollar
aaya doru sarktlm, eller yumruk eklinde gsterilmi ve gs nefes alyormu gibi ikin
olarak ilenmitir. Yunan heykelleri enerjik ve hareketli grnmleri, vcudun ayrntl ilenmesi y-
nyle hareketsiz grnen Msr heykellerinden farkldr. Delphi de bulunan Atlet heykeli (Resim
100) buna gzel bir rnektir.
Figrlerde; ba iri, salar lleler halinde omuzlara ve arkaya dmtr. Ss gibi ilenmi
salarla evrelenmi bask bir aln, oval gzler, ular hafife yukarya kalkk dudaklar ve yzde te-
bessm ifadesi dikkati eker. Gen kz heykellerinde (kore) ise; vcudu saran bol kvrml bir giysi
bulunur. Vcut formlar doal yapya ve oranlara uygun verilmeye allmtr.
b- yonya Ekol :
Anadolunun Bat blgesinde ve Ege adalarnda yaygn olarak grlen bir sluptur. Bu s-
lupta yaplm olan heykeller, daha ok tapnaklara giden caddelerin iki yannda, ayakta ya da otu-
rur biimde yer almlardr. Sisamda bulunan ve tanra Heraya armaan edildii sanlan heykel
(Resim 101) iki kat rtden oluan bir giysi iinde yer alm ve vcudu yukardan aaya doru
incelerek bir stun gvdesi gibi yuvarlatlmtr.
c- Atina Ekol :
Her iki ekoln etkileri M 7. ve 6. yy.da Atina ve evresinde de grlmtr. Delphidekine
benzer; plak, gen erkek heykelleri yaplm ancak formlar daha yumuak ve yuvarlak olarak i-
lenmitir. Yzlerde glmseme ifadesi belirgindir ve ifadeyi glendirmek amacyla heykellerin bo-
yand grlr. Glmseyen Kadn (Resim 102) buna gzel bir rnektir.
56
Resim 100: Atlet heykeli, Delfi Resim 101: Tanra Heraya Resim 102: Glmseyen kadn heykelinden
armaan edilen heykel, Sisam grnm, Atina
Klasik Dnem : (M 450 - 400) Yunan heykel sanatnn en yksek dzeyine ulat bu d-
nemde, sanatlar kimliklerini ortaya koymulardr. En antsal tanr, tanra ve sporcu heykelleri bu d-
nemde yaplmtr.
Heykeldeki frontal duru deimi, vcut arl bir bacak zerine verilmi, serbest kalan ayak
geriye doru hafife bklm ve ba bir tarafa evrilmitir. Bylece heykelin ana ekseninde dz bir
hat yerine, eri bir izgi meydana gelmi, bu da durua do-
allk ve hareket kazandrmtr.
Klasik dnem heykellerinde, vcut anatomisi ol-
duka baarl biimde ilenmitir. Ciddi ehre ifadesine
nem verilerek, kusursuz gzellii bulmak (idealizm) ama
haline gelmitir. Bu dnemde heykeltralar zgn eserler
vermeye balamlardr.
Klasik Dnem Heykeltralar
Miron: Klasik dnemin nclerinden olan sanat-
nn, Romallarn yaptklar kopyelerle gnmze kadar ge-
len eserleri vardr. Disk Atan Atlet (Resim 103) isimli hey-
kelinde; atlet, vcudunun btn arln ne doru eile-
rek vermi, ba saa evrilmi, disk tutan eli geriye doru
uzanarak, heykelin vcudunda birka yay izgisi oluturul-
mutur. Bu duru atletin diski frlatmadan nceki enerji do-
lu son ann canlandrmaktadr. Dier tannm eserleri
Athena ve Marsiyas heykelleridir.
Resim 103: Disk Atan Atlet, Miron
57
Phidias (Fidyas) : Yunan heykeltralnn en parlak dneminde yaayan sanat, Parthe-
nonun sslemelerinde alm, tapnan alnlndaki Afrodit ve arkadalarn tasvir eden grup
heykelini yapmtr. Yine Parthenon iin altn ve fil diinden yapt antsal boyutlu Athena (Resim
104), sa elinde zafer tanras Nikeyi, sol elinde kalkann tamaktadr.
Bugn kaybolmu bu eser hakknda, Romallar dneminde yaplm kk boyutlu kopya-
lar sayesinde fikir edinebiliyoruz.
Elbise kvrmlarn ve bu kvrmlar altndaki yuvarlak vcut hatlarn ileme konusunda ba-
arl olan sanatnn eserlerinden biri de Olympiadaki Zeus heykelidir.
Resim 104: Athena Parthenon, Fidyas Resim 105: Doriforos, Polikletos
Polykleitos (Polikletos): Sanat insan vcudunun kuvvetini ve gzelliini gsteren p-
lak atlet heykelleri almtr. Heykel sanatnda vcut oranlarn anlatan Kanon adl bir kitap
yazmtr. Ban vcuda orann 1 / 7 olarak belirlemi, bu oranlar sistemi dier heykeltralar ta-
rafndan da kullanlmtr. Sanatnn Doriforos isimli tun heykelinde (Resim 105) vcut arl
bir bacak zerine verilmi, sol ele verilen cirit vcut dengesini salamtr.
Praksiteles: Sanat vcut gzelliklerini ustalkla mermere ilemeyi baarmtr. Mitolojik
konularn yan sra gen tanr ve tanra heykelleri de almtr. Dionysos ile Hermes heykeli
(Resim 106) en tannm eseridir.
Leochares (Leohares): Zarif vcut hatlar olan tanr ve tanra heykelleri yapmtr.En
tannm eseri Belvedere Apollonudur (Resim 107).
Skopas: Eserlerinin bir blmn Anadoludaki yaplar sslemek iin yapmtr. Ba ka-
reye yakn bir form iinde ilenmi, yz ifadelerinde heyecan ve hiddet gsterilmitir (Resim 108).
Halikarnassosdaki Mausoleiumu ssleyen heykel ve kabartmalarn bir blm nemli eserlerin-
dendir.
58
Resim 106 : Hermes heykeli, Praksiteles Resim 107: Belvedere Apollonu, Leohares Resim 108: Menad, Skopas
Briyaksis: Halikarnasosdaki Mausoleiumda almtr. Yunan heykellerinden farkl ola-
rak; uzun sal ve sakall figrler ile doulu insan tipini canlandrmtr.
Helenistik Dnem : Yunan sanatnn, dou sanatlarndan etkilenerek ortaya koyduu bir
slup dnemidir. Klasik slupta grdmz ideal zellikler yerine; realist bir anlatm ele alnm-
tr. Heykellerde doal anlatmlar ve portre sanat gelimitir. Figrlerde ar hareket, coku, h-
zn, iddet ifadelerine yer verilmitir. Abartl formlar, k - glge ve dramatik anlatmla heykelle-
rin etkileme gc n plana karlmtr.
59
Resim 109: skender Bst , Lisippos Resim 110: Laokon ve Oullar heykel grubu, Vatikan Mzesi-Roma
Bu dnemde baz yerel sluplar da ortaya km; Bergamada bir heykel okulu kurulmu-
tur. Realist gre uygun olarak; yazarlarn, devlet adamlarnn, dnrlerin portreleri yaplm-
tr.
Lysippos (Lisippos): Mermerin yan sra tuntan da atlet heykelleri almtr. Polikle-
tosun oranlar sistemi yerine heykelde vcudun uzad, ban kld 1 / 8 orann kullanarak
daha ince ve uzun grnml figrler yapmtr. ok sayda skender portresi alt bilinmekte-
dir. Bugn stanbul Arkeoloji Mzesinde bulunan skender bst (Resim 109) buna bir rnektir.
Hellenistik slup M 1. ve 3. yy.da Rodosta da grlr. Bu dnemin en nl eseri Laoko-
on heykel grubu (Resim 110) Truva savalar srasnda geen bir efsaneyi canlandrr. Vcutlar
ayrntl ilenmesine ramen figrler canllktan ve hareketten yoksundur. Heykelde ylanlar tarafn-
dan sarlan Laokoon ve oullarnn mcadelesi gsterilmitir.
Kabartma Sanat : Kabartmalar genellikle tapnaklarn; alnlk, metop, sunaklar ile lahitler
zerine yaplmlardr. M 2. yy.a tarihlenen Bergama Zeus Suna kabartmalarnda, (Resim 111)
tanrlarla toprak devlerinin (gigant) yaptklar sava anlatlmtr. Kabartmalarda Athena, kanatl bir
devi srklerken yar beline kadar topraktan kan bir tanr, dramatik bir ekilde Athenaya bakmak-
tadr. Figrlerde hareket hakimdir.
Resim 111: Bergama Zeus Suna Kabartmalar ayrnt Resim 112: skender Lahdi, stanbul Arkeoloji Mzesi
stanbul Arkeoloji Mzesinde
bulunan skender Lahdi (Resim 112)
kabartmalarnda; lahitin bir yznde
sava sahnesi, dier yznde sken-
derin aslan av sahnesi yer almtr.
Figrler hareketli ve mcadele halin-
de gsterilmi, yzlerde duygu ifade-
leri belirtilmi ve vcutlar ayrntl ola-
rak ilenmitir.
Dier bir rnek ise Alayan
Kadnlar Lahdidir (Resim 113). Lah-
din drt yznde bir lnn arkasn-
dan alayan kadnlar betimlenmitir. Resim 113: Alayan Kadnlar Lahdi
60
2. ROMA SANATI
lk ada, talya merkez olmak zere kurulan Roma mparatorluunun snrlar; douda F-
rat nehrinden, batda Atlas Okyanusuna kadar uzanyordu. Anadoluyu ve tm Akdeniz lkelerini de
iine alan bu imparatorluk MS 395 ylnda ikiye ayrlmtr. Bat Roma 476 ylnda yklm, Dou
Romann (Bizans) varlna ise 1453 ylnda Fatih Sultan Mehmet son vermitir.
Romallardan nce talyada Etrsk Uygarl kurulmutur. M 8 yy.dan balayarak Gney
talya ve Sicilyada kurulan Yunan kolonileri ile bu blgelere Helenistik kltr tanmtr. Bu kltr-
den etkilenen Etrsk sanat, Roma sanatnn gelimesine zemin oluturmutur. Roma tarihi; Cum-
huriyet (M 6yy-1yy) ve mparatorluk Dnemi (M 1yy - MS 5yy) olmak zere iki dnemde incele-
nir. Roma uygarlnn Anadoludaki varl mparatorluk dnemine rastlar. mparatorluun varlkl ol-
mas bu kltrn geni bir alana yaylmasna neden olmutur. Bu dnem; Roma sanatnn Yunan,
Etrsk ve Msr sanatlarnn etkisi altnda gelitii ve yayld en parlak dnemdir.
a. Mimari
Roma mimarlna ait antsal yaplarda; ta, tula, mermer gibi malzemeler kullanlmtr.
nceleri Etrsk ta iiliinin etkisi altnda kalan Roma mimarlnda, kire harcnn tula ve ta bir-
letirici bir malzeme olarak kullanlmas ile geni mekanlarn zeri kolayca kapatlmtr. Kemer, kub-
be, tonoz gibi elemanlarn kullanlmas, mimariye antsallk kazandrmtr. Roma mimarl ehirci-
lik asndan olduka gelimitir. Surlarn dna taan yerleimlerin bulunduu kentlerde meydan-
lara kan geni caddeler, kanalisazyon ve su datm a gibi alt yap sistemlerinin de yer ald g-
rlr (rnein Efes).
Roma mimarlnda grlen balca yap trleri; tapnaklar, tiyatrolar, amfitiyatrolar, fo-
rumlar, bazilikalar, stadionlar, hamamlar, su kemerleri, evler, saraylar, ktphaneler, zafer
taklar, kent kaplar ve stunlu caddelerdir.
1. Tapnaklar
Roma tapnaklar, Etrsk sanat zelliklerini gstermekle birlikte Yunan tapnaklaryla da
benzerlik gsterir. Buna en gzel rnek; Gney Fransadaki Nimes Tapnadr. Yap, merdivenler-
le klan yksek bir kaide (podyum) zerinde yer alr. Cephede, Etrsk tapnaklarna gre daha sk
ve yksek korint balkl stunlarn yer ald bir giri blm (portik) bulunur. Dikdrtgen planl sel-
lann d duvarlarna yarm stunlar gmlerek,
tapnan etrafnn stunlarla evrili olduu izle-
nimi verilmek istenmitir.
Dikdrtgen planl tapnaklarn yan sra,
zeri kubbe ile rtl yuvarlak planl olanlar da
vardr. Bunun en gzel rnei; mparator Hadri-
anus tarafndan Romada yaptrlan (MS 2.yy.)
Pantheon Tapnadr (Resim 114).
Yap; gen alnlkl, stunlu byk bir gi-
ri blm ile daire planl, ortasnda aklk bulu-
nan merkez bir kubbenin rtt blmden
meydana gelmitir. Yapnn iinde stunlu ni-
lerin ve dz yzeylerin deierek birbirini izledii
bir dekorasyon grlr.
Resim 114: Pantheon Tapna, Roma
61
Romallar, Anadoluda da Yunan tapnaklarna benzer yaplar inaa etmilerdir. MS I.yy.da
Ankara Augustus (Resim 115), avdarhisar (Ktahya) Zeus Tapna, Efes Hadrianus (Resim
116), Truva Athena Tapna, MS II.yy.da yaplan Bergama Trajanus, Side Athena ve Apollon ta-
pnaklar en gzel rneklerdir.
Resim 115: Augustus Tapna, Ankara Resim 116: Hadrianus Tapna, Efes
2. Tiyatrolar
Roma tiyatrolar da Yunan tiyatrolar gibi ana blmden meydana gelmitir.
Sahne binas (scene), meydan (orkestra) ve oturma basamaklardr (cavea). Saray cep-
hesini andran iki katl sahne binas, ilk kez Roma mimarisinde grlr. Yunan tiyatrolarnda se-
yirci oturma yerleri ile sahne binas arasnda yer alan boluk Roma tiyatrolarnda grlmez. Sah-
ne ile bitiik olarak yaplan oturma yerleri, tiyatronun kapal bir mekan haline gelmesini salam-
tr. Yunan tiyatrolar tepe yamalarna yaplrken, Roma tiyatrolar ounlukla dzlk alanlarda,
payelerin tad kemerler zerinde ykselmitir.
MS 2.yy.da ina edilen Antalya - Aspendos Tiyatrosu (Resim 117) yarm daire eklin-
deki oturma basamaklar ile Aspendos akropolnn dou yamacna dayanmtr. st blmler ke-
merlerle tanmaktadr. Scene gnmze ulaamayan stunlarla sslenmiti.
Side, Termessos, Efes, Milet, Bergama tiyatrolar Anadoluda Yunan dneminde
yaplm ve Roma dneminde baz blmler eklenerek yenilenmi en gzel rneklerdir.
3. Amfitiyatrolar
Gladyatrlerin birbirleriyle veya vahi hayvanlarla mcadele ettikleri yerlerdir.
lk rnekleri Roma mimarisinde grlen bu yaplar iki blmden meydana gelmitir.
Ortada oval bir meydan (arena) ile bu meydan eviren oturma yerleri olan basamaklar
bulunmaktadr.
Anfitiyatro rneklerine M 1.yy.da Roma ve Pompeide rastlanmtr. Romadaki Colos-
seum en gzel rnektir (Resim 118).
62
Resim 117: Aspendos Tiyatrosu, Antalya Resim 118: Amfitiyatro Colosseum, Roma
4. Forumlar
Genel anlam ile halkn topland ve eitli resm ilerin grld ak meydanlardr. Di-
er bir tanm; Yunan mimarisinde grlen agoralarn karl olan pazar yerleridir. Bu meydanlarn
giriinde ssl kemerli kaplar bulunmaktadr.
Meydanlarn evresinde; dkkanlar, tapnaklar ve resm yaplar (bazilika) yer almtr. MS
2.yy.da btn bu yaplarn bir eksen zerinde sraland simetrik forum planna ulalr. Romadaki
Forum Romanum (Resim 119) nl bir rnektir. Anadoluda ise Bergama ve Hatay forumlar
rnek olarak verilebilir.
Resim 119: Forum Romanum, Roma
63
5. Bazilikalar
Forumlarn evresinde yer alan resm ilerin yrtld, ii stunlarla neflere ayrlm yk-
sek atl, dikdrtgen planl yaplardr. Anadoludaki Bergama ve Aspendos bazilikalar ile Ro-
madaki Konstantin Bazilikas rnek olarak verilebilir.
6. Stadiumlar
Atletizm yarmalarnn yapld-
yerlerdir. Ortadaki oval alan, seyirci
oturma basamaklar ile evrilmitir.
yi korunmu olan Afrodisias
(Resim 120) ile Perge, Bergama, Milet,
Nysa (Sultanhisar) stadiumlar rnek
olarak verilebilir.
Spor almalarnn yapld di-
er yap trleri ise; gymnasiumlar (spor
akademileri), hipodromlar (atl araba
yarlarnn yapld yerler) ve palaest-
ralar (gre okulu) dr. Resim 120: Stadium Afrodisias, Karacasu
7. Hamamlar
Romallarn en nemli yap trlerinden biridir. M 2. yy.dan balayarak, halk yaplar olarak
inaa edilen hamamlarn, en eski rneklerine talya Pompeide rastlanmtr. Bu dnemde soyunma
yerleri, lk , scak blmler dzensiz biimde birbirinin yanna sralanmtr. mparatorluk dneminde
ise hamamlar, forumlarda olduu gibi bir eksen zerine simetrik olarak sralanm blmlerden mey-
dana gelir. Hamamlar; avlu, ktphane ve spor salonlar ile antsal bir btnlk oluturur.
Asl hamam yaps iinde; giri blm, soyunma yerleri, souk, lk, scak blmler, kum
havuzu, yal masaj, scak su ve buhar banyolar gibi blmler yer alr. Hamamlarda stma, taban
daki boluklar ve duvar iinde yer alan borulardan scak su ve buhar geirilerek salanmtr (hipo-
kaust sistem). Antalya Phaselis (Fasilis), Efes, Side (bugn mzedir), Milet Faustina, Ankara
Roma Hamam (Resim 121) ile Romadaki Caracalla Hamam rnek verilebilir.
Resim 121: Roma Hamam, Ankara Resim 122: Aspendos su kemeri, Antalya
64
8. Su Kemerleri
Romallar, ehirlerin su ihtiyacn karlamak amacyla uzaktaki su kaynaklarndan, yerleim
merkezlerine kadar salam kemerler stnde su getiren kanallar inaa etmilerdir. M.S. 2.yy.da
yaplan Aspendos (Resim 122), Phaselis, Efes, Bergama, stanbul Valens (Bozdoan) su ke-
merleri Anadoludaki en gzel rneklerdir.
9. Evler - Saraylar
Roma evlerinin ve saraylarnn da dier yap trlerinde olduu gibi, bir eksen zerine sra-
lanm blmlerden meydana geldii grlr. Ev, girite bir n blm, bunun gerisinde zeri ks-
men rtl drt keli bir avlu (atrium) ile bu avlunun iki yanna sralanm simetrik odalardan mey-
dana gelmitir. Avlu ortasnda yamur sularnn topland bir havuz bulunur. Avluya bazen stunlu
bir bahe eklendii de grlmtr. Efeste bulunan Yama Evler (Resim 123) buna rnek olarak
verilebilir.
mparator saraylar ise, evlerde kullanlan plann byk lde ve gsterili biimde yapl-
m rnekleridir. Bu ev ve saraylarn ii; fresko ve mozaiklerle sslenmitir. D yzeylerinde mer-
mer kaplamalar grlr. Roma Palatin Tepesinde Domitian Saray rnek verilebilir.
Resim 123: Yama Ev, Efes Resim 124: Hadrianus Kaps, Antalya
10. Zafer Taklar ve Kent Kaplar
Roma mimarlnn nemli bir yap tipi de zafer taklardr. Bunlar ehirlere girilen yollarn ba-
na, meydanlara ve forumlarn girilerine yaplmlardr. En basit biimi ile bir kemerden meydana
gelmilerdir. Anadoludaki rneklerinde ise kemerli biimler grlr. Zafer taklarnn zerinde im-
paratorlarn heykelleri ile savata kazand zaferleri anlatan kabartmalar yer almtr.
talyadaki Roma Titus, Anadoludaki Efes, Side ve Perge zafer taklar, Patara ve Antalya
Hadrianus kent giri kaplar (Resim 124) rnek olarak verilebilir.
11. Stunlu Caddeler
MS 1.yy. sonlarndan itibaren grlmeye balayan stunlu caddeler, Roma sanatnn kent
mimarisi iinde ortaya koyduu yeniliklerden biridir. Bu caddelerin girilerinde zafer taklar yer alm-
tr. Caddenin iki yannda heykellerle ssl stunlar ve bunlarn gerisinde de dkkanlarla, evler s-
ralanmtr. Efes, Milet, Hierapolis ve Sidede rnekleri bulunmaktadr.
65
b. Heykel ve Kabartma Sanat
Romallar yaplarn sslemek zere, Yunanistandan ok sayda heykel getirmiler ya da
bu heykelleri kopya etmilerdir. Bu kopyelerle Yunan heykeltral hakknda bilgi ediniyoruz. Roma-
llar, Yunanllardan farkl olarak daha ok tarih kabartma ve portreler yapmlardr.
Roma tarihinin nemli olaylar ykl bir anlatmla kabartma olarak stunlar, lahitler, sunak-
lar ve taklar zerinde yer almtr. Roma Traianus (Trayanus) Stunu (Resim 125), zerinde m-
paratorun zaferi anlatlr. Yine, Romadaki Titus Tak zerinde de bir zafer yks anlatlmtr. M-
zelerimizde ok sayda rnekleri bulunan lahitlerde veya stun kaidelerinde gnlk yaam sahnele-
ri ve mitolojik varlklar ilenmitir (Resim 126).
Resim 125: Traianus Stunu (ayrnt), Roma Resim 126: Stun kaidesi kabartmasna bir rnek
Roma heykel sanatnn zgn anlatm biimle-
rinden biri de portrelerdir. len kiilerin maskelerinin
yaplmas gelenei, bu sanatn gelimesinde nemli
rol oynamtr. mparator, komutan ve nemli kiilerin
portrelerinin sahibine benzeme zellii ile birlikte nite-
likleri de vurgulanmaya allmtr. Yunan sanatnda-
ki idealletirme yerine, realist (gereki) bir slup g-
rlr. Yunan heykel sanatnda, tanr ve tanralar insan
biiminde yaplrken; Roma heykelinde imparatorlara
tanrsal zellikler verilerek betimlenmitir (Resim127).
Gnmze ulam portrelerin byk bir blm ta
ve mermerdendir ancak bronz, altn, gm gibi ma-
denlerden yaplanlar da vardr.
Anadolu mzeleri (Side, Bergama, Efes,
Antalya, Sardes, stanbul) Roma heykel rnekleri ba-
kmndan olduka zengindir.
Roma sanatnda heykel ve kabartmalardan
baka; fresko ve mozaik resimler de vardr. Kk
renkli talarn sva iine gmlmesi ile yaplan mozaik
resimler, yer kaplamas olarak; freskolar ise duvar-
larda yer alr. Resim 127: Agustus Heykeli
66
Efeste bulunan Yama Evlerde, Urfa-Birecik yaknlarndaki Zeugmada yaplan kazlarda
ok sayda mozaik resim (Resim 128) rnekleri bulunmutur. Konular; mitolojik ve gnlk hayat
yanstan sahnelerdir. Dnyann en zengin mozaik mzelerinden birisi olan Antakya Mozaik Mze-
si, bu blgede bulunmu rnekleri sergilemektedir (Resim 129).
Resim 128: Mozaik, Zeugma Resim 129: Mozaik, Hatay Arkeoloji Mzesi
3. ERKEN HRSTYAN VE BZANS SANATI
Erken Hristiyan Sanat
Hristiyanlk inanc, Kuds ve evresinde ok eitli kltrlerin bulunduu bir ortamda orta-
ya kmtr. Roma mparatorluunun putperest din anlayna uymayan tek tanr inanc, MS ilk
1. yy. - 4.yy. iinde gizli gizli yaylmtr. MS 4. yy.da Hristiyanln resm din olarak kabul edilme-
sine kadar geen bu dnem sanatna Erken Hristiyan Sanat denir.
a. Mimari
Erken Hristiyanlk dneminde Romallardan kaan
ilk Hristiyanlar, katakomp ad verilen yer alt snaklarnda,
bu dini gizlice yaymaya almlar, katakomblara ibadet ve
mezar yerleri yapmlardr.
MS 2. yy.a ait ilk katakomp rnekleri Romada bu-
lunmaktadr (Resim 130). Anadoluda ok sayda rnekleri-
ne, zellikle Kapadokya Blgesinde rastlanr (Resim 131).
Kayseri, Nide, Aksaray illeri arasnda kalan bu
volkanik arazide, yumuak tf kayalarnn oyulmasyla
oluturulmu, ok sayda yer alt ehri bulunmaktadr.
Yeralt kentleri, peri bacalar ve doal kaya oyuk-
lar yzlerce yl basklardan kaan eitli kavimlerin, daha
sonra da Roma basklarndan kaan ilk Hristiyanlarn s-
naklar olmutur.
Resim 130: Katakomp, Roma
67
Resim 131: Kapadokya, genel grnm Resim 132: Derinkuyu Yeralt ehri, Nevehir
Katakomp eklinde yaplan Derinkuyu (Resim 132) ve Kaymakl (Resim 133) yeralt e-
hirleri en gzel rneklerdir.
Kapadokya, Erken Hristiyan sanatnn geliiminde nemli bir blgedir. Blge, MS 7. yy.dan
balayarak youn bir Hristiyan g alm, bylece blgenin doal zellikleri ile uyumlu, zengin ve
zgn bir Hristiyan mimarisi ve sanat ortaya kmtr. Ihlara Vadisi, Zelve, avuin, rgp, G-
reme, Avanos, Belisrma, Soanl Vadileri, Avclar, Uhisar ve Ortahisarda pek ok kilise yap-
s bulunmaktadr. Btn bu kiliselerin ve manastrlarn duvar ve tavanlar, ncilde anlatlanlar ie-
ren freskolarla sslenmitir (Resim 134).
Hristiyan mimarisi ve sanat, Bizans mparatorluunun kurulmas ve stanbulun bakent ol-
masndan sonra (MS 4. yy.) gelimeye balamtr.
Resim 133: Kaymakl, Kapadokya Resim 134: Tokal Kilise i Freskolar, Kapadokya
68
b. Erken Hristiyanlk Dnemi Resim Sanat :
Katakomp resimlerinin ilk rnekleri MS 1.yy
ile 3.yy arasnda grlr. Fresko tekniinde yaplan
bu resimlerde; din anlam tayan yaln, stilize biim-
ler ve baz semboller kullanlmtr (Resim 135). Bu
sembollerden ha; sann armha gerilmesini, palmi-
ye; din uruna lm, iekli bahe; cenneti, koyun
oban; sa ve inananlar, balk; dine daveti, gvercin;
tanrnn kutsal ruhunu simgeler. Resmin amac, veril-
mek istenen bildirinin dorudan anlatmdr.
Erken Hristiyanlk dneminde fresko ve mo-
zaik resimlerde halkn anlayabilecei sembolik din
anlatmlardan baka; gnlk hayattan alnan sahneler
de ilenmitir. Figrler dz bir fon zerine yerletiril-
mitir. Derinlik grlmez.
Resim 135: Sembolik resimler
Bizans Sanat
Bizans uygarl, byk lde eski Yunan ve Anadolu kltrleriyle biimlenmitir. Bizans sa-
nat iki slupta gelimitir. Birincisi; sanat dinin bir ifadesi olarak gren, biim gzelliine nem ver-
meyen ve yanlzca din konular yaln bir anlatmla inceleyen tara slubudur. kincisi ise; eski sanat
geleneklerini ve btn birikimlerini kullanarak, gz kamatrc rnekler veren bakent slubudur.
Bizans mparatorluunun merkezi stanbul (Konstantinopolis)dur. Yaylma alan Anadolu,
Yunanistan, Yugoslavya, Balkanlar, talya, Kuzey Afrika, Suriye, Filistin ve Rusyay iine alr. stan-
bul Dou Roma mparatorluunun bakenti olduktan sonra Bizans Sanat dnemi balar. Bizans Sa-
nat her eyden nce bir Hristiyan sanatdr. Hristiyanln resm devlet din olarak kabul edilmesi ile
Bizans mimarlnn en nde gelen yap tr olan kiliseler; bazilikalarn gelitirimesi ile ortaya km-
tr. Bu sanatn amac kiliseyi ve devleti yceltmektir. MS 4. yy.da balayan Bizans imparatorluk d-
nemi, 6.yy.da Jstinyen zamannda en parlak dnemini yaamtr. 12. yy.a kadar sren imparator-
luk dnemi devlet ynetiminin zayflamas ve toprak kaybetmeye balamalar ile sona ermitir. Trk-
lerin Anadoluda ilerlemeleri sonucu, Bizans mparatorluu kenti evreleyen surlar iine ekilmi, m-
paratorluun varl, Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethetmesi (1453) ile son bulmutur.
a. Mimari
Bizans mimarisi, dou ve bat etkisinde gelien bir sanat zellii gstermektedir. mimaride
ana malzeme tuladr. Tula ile birlikte tan da kullanld almak duvar rme teknii, bu dneme
zgdr. Bizans mimarisini; din, sivil ve asker mimari olarak blmde inceleyebiliriz.
Dini mimari
Bizans mimarisinin temelini oluturan kiliselerde; bazilikal plan, merkez plan, ha plan ve
kubbeli plan tipleri grlr.
Bazilikal planl kilise Roma mimarlnda forumlarn iinde resmi ilerin yrtld bazi-
likalar Bizans dneminde ibadet yerleri olarak kullanlmtr. Bu yaplar, ii stun dizileri ile blmle-
re (nef) ayrlm dikdrtgen salonlardr. Din trenlere uygun olarak, ortadaki nef yan neflerden da-
ha yksek tutulmu, dou ynnde ise ayinlerin ynetildii yarm kubbe ile kapatlm bir blm (ap-
sis) yer almtr. Salonun bat tarafnda yer alan girite ise ince uzun bir galeri (nartex) blm ile
stunlarla evrili bir i avlu (atrium) bulunmaktadr (izim 8 ).
69
stanbul Studios Manastr Kilisesi, Demre Aziz Nikolaus Kilisesi , Karaman Binbir Ki-
lise, Efes Meryem Ana Bazilikas Anadoludaki rneklerdir.
izim 8: Bazilika plan ve kesiti
Merkezi planl kiliselerde, kare ya da okgen planl olan yaplar i grnleri ile yuvarlak bir
mekn etkisi brakrlar. stanbulda Sergios Bacchos (Kk Ayasofya) Kilisesi rnek gsterilebilir.
Ha planl kiliseler Latin ve Yunan ha planl olarak iki tipte yaplmlardr. Latin ha bi-
imindeki kiliseler Anadoluda pek grlmez. En gzel rnei Efesteki St. Jean Kilisesidir (Plan
2, Resim 136).
Plan 2: St. Jean Kilisesi Resim 136: St. Jean Kilisesi, Efes
Yunan ha plan, 8. yy.dan balayarak Anadoluda ve zellikle stanbulda yaplan kiliseler-
de uygulanmtr. D grnleri kareye benzeyen yaplarda, orta nef drt tayc ayak (fil paye)
zerine oturtulmu bir kubbe ile rtlm, kubbenin drt yannde tonozlarla rtl birbirine eit me-
kanlar, ha kollarn meydana getirmitir.
Bu plannn uyguland en gzel rnekler; stanbulda Hagia Eirene (Aya rini)( Resim
137), Kariye Cami (Khora Manastr) (Resim 138), Atik Mustafa Paa (Hagia Thekla), Kalender-
hane (Meryem Diakonissa) ve Gl (Hagia Theodosia) Kiliseleridir. Bu yaplar Osmanllar dne-
minde camiye evrilmitir.
70
Resim 137: Aya rini Kilisesi, stanbul Resim 138: Kariye Camii (Khora Manastr), stanbul
Kubbeli bazilikalarda , yaplarn zerinin bir blm merkez kubbe ile rtldr. Bu tip ba-
zilikalarn en gzel rnei; stanbuldaki Ayasofyadr (Hagia Sophia).
Ayasofya : stanbulda bulunan eser, Bizans mimarisinin en antsal yapsdr. 4.yy.n ilk ya-
rsnda bazilikal planda olan ilk yapdan iz kalmamtr. II. Theodosios (Teodosyus) un yaptrd
ikinci kilise de 532 ylnda yanmtr. Kubbeli bazilika tipinde olan gnmzdeki yap, 537 ylnda
Jstinyen tarafndan yaptrlmtr.
Ayasofyann mimarlar Aydnl Anthemios ve Miletoslu sodorostur.Ayasofya Kilisesi Os-
manl dneminde camiye evrilmitir (Resim 139). 16.yy.da kubbenin yklma tehlikesine kar,
Mimar Sinan tarafndan kubbeyi drt ynde destekleyen payandalar eklenmitir.
Resim 139: Bugn mze olarak kullanlan Ayasofyadan genel grnm, stanbul
71
Yap; ta, tula ve mermer kullanlarak ina edilmi nefli bir bazilikadr. Orta nef drt
byk payenin tad, yaklak 32 metre apnda byk bir kubbe ile rtlmtr. Dou ve bat
ynnde eklenen yarm kubbelerle, st rtnn yk hafifletilerek yan duvarlara aktarlmtr. Dou
ynnde yarm bir apsis bulunur. Yan nefler ve narteks blm iki katldr (Plan 3). sslemelerin-
de yer alan mozaik resimlerde ; sann hayatndan sahneler, havariler, imparator ve imparatorieler
ilenmitir (Resim 140). Yap 1933 ylnda mze olmutur.
Plan 3: Ayasofya Resim 140: Ayasofyann iten grnm, stanbul
Bizans mimari rneklerine Anadolunun her blgesinde de rastlanr. Bunlarn bir ou Ro-
ma uygarlndan kalma tapnaklarn, kiliseye evrilmesi ile ortaya kmtr. znik Ayasofyas,Efes
Meryem Bazilikas, Alaehirde Yuhannaya adanm bir yap, Knidos (Data)da baz yaplar,
Demre Aziz Nikolaos (Noel Baba) (Resim 141) ve Dereaz Kiliseleri, Antalya Kesik Minare , Per-
ge ve Side kentleri iindeki Bizans kiliseleri, Silifke Meryemlik, Karaman yresinde Binbir Kilise,
Adana yaknlarnda Anavarza, Kapadokya Blgesi ve Trabzondaki Ayasofya Anadoluda bulunan
tannm Bizans kilise rnekleridir.
Bizans mimarisinde manastrlar, din adam yetitirmek zere ehir merkezlerinden uzak
yerlere kurulmu yaplardr. Trabzon-Maka yolu zerinde bulunan Smela Manastr (Resim
142), bir dan gney yamacnda doal bir maaradan yaralanlarak inaa edilmitir. inde zengin
fresko rnekleri bulunan yap bugn mzedir. Sumeladan baka bu blgede pek ok sayda ma-
nastr yaps bulunmaktadr.
Resim 141: Noel Baba Kilisesi, Demre Resim 142: Smela Manastr, Trabzon
72
Sivil Mimari
Bizans kent planlamasnda; Hellenistik ve Roma gelenei srdrlmtr; ana yollar, meydan-
lar, pazar yerleri, stunlu caddeler, zafer taklar, dikili talar belli bir dzende yer almtr. Bizansn ba-
kenti olan stanbul (Konstantinopolis), kent anlayn ortaya koyan en gzel rnektir.
Kentin merkezinde Augousteion (Avgustion) Meydan ile bunun evresinde Ayasofya,
Hipodrom ve Byk Sarayn girii yer almtr. Bu meydanki U eklinde olan hipodrum, impara-
tor Konstantin tarafndan tamamlatlm olup ehrin elence ve siyaset merkeziydi. Bu meydann
ortasnda I. Theodosius tarafndan Msrdan getirilen hiyeroglif ve kabartmalarla ssl Dikilita
(obelisk) (Resim 143) ile ylanl stun yer almtr. Hipodrum dndaki semtlerde, forum olarak
kullanlan meydanlar, bu meydanlarn ortasnda dikili talar ve ant stunlar yer almtr. ember-
lita, Kz Ta, Arkadius stunlar bunlara rnek olarak verilebilir.
Saray mimarisinin en gzel rnekleri stanbulda bulunmaktadr. Balangta geni bir alana
yaylm yaplar topluluundan, bugn ancak bir blmn cephe kalntlar ile mozaikle kapl avlu-
nun bir paras kalmtr. Bizans saraylarndan en by olan Tekfur Saray, (Resim 144) surlar
bitiik olarak Halie hkim bir konumda bulunmaktadr. Bu yap; bir bodrum kat ve iki tam kattan
oluur ve bodrum kat kemerlerle ndeki avluya alr. Sarayn st katlar imparatorun yaad b-
lmdr ve sarayn iinde tren salonu, kilise, oyun yerleri gibi blmler bulunmaktadr. Ta ve tula
hem yap malzemesi olarak hem de dekoratif amala kullanlmtr. Bizansa ait stanbulun eitli
yerlerinde kk saraylar ve kklerin bulunduu kalntlardan anlalmaktadr.
Resim 143: Dikilita, stanbul Resim 144: Tekfur Saray, stanbul
Su kemerleri Bizans mimarisinin nemli bir yap grubunu oluturur. Bunlar, uzaktaki su kay-
naklarndan yerleim merkezlerine su salayan kemerli kanallardr. Kanallarla getirilen sular, ehir
merkezlerindeki sarnlarda toplanarak emelere datlmtr.
73
Roma dneminde yapm balatlan ve Bizans dneminde de onarm yaplarak genileti-
len stanbuldaki Valens (Bozdoan) Su Kemeri (Resim 145) gnmze gelebilen bir rnektir.
Bundan baka stanbulda Mazlum Su Kemeri, Trakyada Keigerme ve Gmpnar
su kemerleri rnek olarak verilebilir.
Kemerler ile ehre getirilen sular 5. yy.da inaa edilen sarn ve ak hava depolarnda
toplanmtr. Yerebatan Saray (Resim 146), Binbirdirek ve Zeyrek sarnlar en gzel kapal
sarn rnekleridir. ukurbostan Sarnc ise ak hava su sarncna rnektir. Anadoluda ise Ro-
mallar dneminde yaplm su kemerleri, Bizans dneminde onarlarak ve yeni blmler eklene-
rek kullanlmtr.
Resim 145: Valens (Bozdoan) Su Kemeri , stanbul Resim 146: Yerebatan Saray, stanbul
Surlar ve kaleler askeri mimaride
nemli bir yap grubunu oluturur. Roma d-
neminde yaplan surlar, Bizans dneminde
onarlmtr. Bunlara en gzel rnek; stanbul
ve znikteki ehir surlardr. stanbulu evi-
ren surlar 5. yy.a tarihlendirilir (Resim 147).
Marmaradan Halie kadar iki sra halinde
uzanan surlar, yer yer kulelerle desteklen-
mitir ve nnde hendekler bulunur. Kaplar
ise iki kule arasna alnarak korunmutur.
stanbul surlar zerinde yer alan
kaplar; Yedi Kule (Altn Kap), Belgrad,
Silivri, Mevlna, Sulukule, Edirne ve Top-
kapdr.
Yedi Kule Kaps, kemerli bir za-
fer tak eklindedir. Mermerlerle kapl iki b-
yk kule ile evrilmitir.Bu kap byk bir
caddeye alr. Resim 147: ehir surlar, stanbul
74
b. Resim Sanat (Fresko ve Mozaik)
Bizans dneminde resim sanat, Hristiyanl anlatabilmek iin bir ara haline gelmitir.
Fresko ve mozaik tekniinde yaplm resimlerden baka, ikonalar, minyatrler ve kuma resim-
leri de vardr. Renkli kp biimli talarn, bir komposizyon oluturacak ekilde slak sva iine gml-
mesi ile yaplan mozaikler, hem dekoratif amal hem de duvarlarn ve kubbelerin i yzeylerini, ap-
sis ve kemerleri kaplamak iin kullanlmtr.
Freskolar ise slak sva zerine boyalarla yaplan duvar resimleridir. Bu resimlerde eya ve
insan tasvirleri, iki boyutlu olarak yaplm ve derinlik verilmemitir. Fonda genellikle dz bir boya-
ma bazen de altn veya gm yaldz kullanlmtr. Konular genellikle dinseldir.
Erken Bizans Dneminde (5-6 yy.) Roma geleneklerini izleyen ancak daha ok Hristiyan-
lk ile ilgili konularn arlk kazand mozaiklerin yapld grlmtr.
stanbuldaki Ayasofya, Aya rini ve Kk Ayasofya gibi kiliselerin ii; sa ve Meryemin ha-
yatndan sahneler, havari, aziz ve melek resimleri ile sslenmitir. Ancak stanbulda bulunan resim-
lerin ou 8.-9. yy.da yaanan tasvir yasa, dneminde zarar grmesi nedeniyle gnmze kadar
gelememitir. stanbul Kalenderhane Camisinde yaplan kazlar srasnda, bu dneme ait Meryem
ve ocuk say betimleyen mozaik bir resim bulunmutur.
konoklazma dnemi (725 - 843) Konulu ve figrl
resimlerin yasakland bir dnemdir. Resimlerin Anadoluda za-
manla bir tapnma arac haline getirilmesi, bu akmn domasna
neden olmutur. Figrl anlatm sanatlarndan uzak olan Muse-
viliin ve 7.yy.da slamiyetin yaylmaya balamas da bu hareke-
ti etkilemitir. Bu dnemde blgedeki kiliselerin duvarlarndaki fi-
grl resimler yerine; daha ok zm, balk, horoz gibi sembolik
resimlerle, yaln ha biimleri kullanlmtr.
konoklast akmn (resim yasa dnemi) sona er-
mesinden sonra Orta Bizans Dneminde (843-1204) resim,
baz blgelerde eski geleneklerini srdrerek devam etmitir.
Bu dnemde kiliselerin hangi blmlerine hangi konularn ile-
necei kurallara balanmtr. rnein; Ayasofyada grld
gibi apsiste Meryem ve kucanda sa (Resim 148), yan gale-
rilerin st katnda; sa, Meryem ve Vaftizci Yahya ile impara-
torlarn portreleri yer almtr.
Orta Bizans dneminin nemli resim rnekleri Kapa-
dokya blgesinde bulunmaktadr. Tf kayalar iine oyulmu
manastr ve kiliselerin tarihi, 4.yy.a kadar iner. Kiliselerin ii ka-
pdan giren kla aydnlanabildii iin, freskolar ounlukla du-
varlarn alt ksmlarna yaplm, st blmler bo braklmaya
allmtr. Bu resimlerde; Hristiyanlk tarihi, sann, Meryemin
hayat gibi konular ilenmi ve kiilerin kutsalln belirtmek
iin balarnn evresine bir k izgisi ( hale ) yerletirilmitir.
Resim 148: ( Meryem ve Kucanda sa) Ayasofya
Kapodokyadaki Tokal, arkl, Elmal ve Karanlk Kilisesi
(Resim 149) nemli rneklerdir. Ayn blgede yer alan; Ihlarada Eri Ta, Aa Alt ve Ylanl kiliselerinde-
ki resimlerde ise ncilde geen konular Meryemin ve sann hayat, havariler anlatlrken iinde baz ayrn-
tlar ( mimari tasvirler ) ve yabanc geler ( ylan figr gibi ) yer almtr. Bizans slubundan farkl olarak Do-
u ve Sasani etkileri grlmtr. Direnli ve St. Georges kiliselerinde de resim rnekleri bulunmaktadr.
75
Resim 149: Karanlk Kilise freskolar, Greme Resim 150: Mozaik, Kariye Camii
Son Bizans Dneminde (1261 - 1453 ) resim sanat, kilisenin kat kurallarndan syrlm; can-
l ve hareketli bir slup gstermitir. Kompozisyonlarda derinlii belirten baz unsurlara yer verilmi, r-
nein fona mimari elemanlar ve Helenistik zellik gsteren
manzaralar yerletirilmitir. Zengin mozaik mzelerimiz-
den biri olan stanbuldaki Kariye Camii (Resim 150) mo-
zaikleri bu dnemin zelliklerini gsterir. Nartekste Mer-
yem ve ocuk sa, sann doumu ve mucizeleri sahnele-
ri yer almtr. Apsiste dirili, esas mekna girite Mer-
yemin lm gibi konular, zengin renklerle ilenmitir. D-
nemin resim rneklerini sergileyen yaplardan bazlar; s-
tanbul Fethiye Camii ( Pammakaristos Kilisesi ), Vefa Kili-
se Camii, Trabzon Ayasofya Kilisesi ve 18.yy.da yenilenen
yaplan freskolaryla Smela Manastrdr.
konalar, tahta veya madeni levhalar zerine
say ve Meryemi tasvir eden ya da Hristiyan mitolojisine
ait sahneleri ele alan tanabilir boyal ya da kabartmal
resimlerdir (Resim 151).
Minyatrler ise el yazmas kitaplara yaplan, de-
rinlii olmayan izgisel resimlerdir. Dini kitaplarda, azizle-
rin hayat, ncil konular resimlendii gibi; tarih, edebiyat
vb. kitaplar da konularna uygun ekillerde resimlenmitir. Resim 151: kona, Antalya Mzesi
76
1 - Bat Anadoluda kurulan ehir devletleri Yunan mimarisinin geliimine nasl katkda
bulunmulurdr?
2 - Yunan tapnaklarnda grlen farkl nizamlar hangi mimari elemanlardan anlayabiliriz?
3 - Yunan tiyatrolarnn mimari zellikleri nelerdir?
4 - Arkaik dnem heykelleri ile klasik dnem heykelleri arasnda ne gibi farklar vardr?
5 - Roma Dneminde grlen balca yap tipleri nelerdir?
6 - Yunan tiyatrolar ile Roma tiyatrolar arasndaki mimari zellikleri karlatrnz?
7 - Roma tarihi kabartmalarnda ilenen konular nelerdir?
8 - Ayasofyann Bizans mimarisindeki yeri ve nemi nedir?
9 - konalarn kullanm amalar nelerdir?
DEERLENDRME ALIMALARI
ORTA A AVRUPA SANATINA GENEL BAKI
1. ROMAN SANATI
Avrupada 9.yy.dan balayarak 12. yy. boyunca devam eden Roman Sanat; daha ok mi-
marlk ve heykel alannda etkinlik gstermitir. Skolastik felsefe (nan ve bilgiyi kiliseyle birletirme-
ye alan dnce sistemi) Orta a boyunca Avrupaya hakim olmutur. Bu nedenle sanat; dinin
yaylmasnahizmet eden ve kilisenin nemini arttran bir etken haline gelmitir. Bu ada; impara-
torlar, soylular ve din adamlar kendi stnlklerini kantlamak adna bir sanat yar iine girmiler-
dir. Daha ok mimarlk alannda youn bir aba grlen bu dnemde, antsal kiliseler, manastrlar
ve katedral ad verilen byk din merkezleri inaa edilmitir.
Genel zellikler
* Roman mimarisi yaplarnda, eski dnem bazilikal ha plan esas
alnmtr. Han bir kolunun uzatlmas ile (Latin ha biimli) dini t-
renlerin yaplmasna uygun salonlar ortaya karlmtr (Resim 152).
* Roman kiliseleri genelde neflidir. Orta nef, yan neflerden
daha geni ve yksek yaplmtr.
* Bu dnemde kilise korosunun yer ald blmnn altna,
nemli kiilerin mezarlarnn bulunduu ve kiliseye ait deerli e-
yalarn sakland bir blm (kripta) eklenmitir.
* st rt beik veya apraz tonoz biimindedir. Tonoz at-
nn ykn tayabilmesi iin d duvarlar kaln olarak yaplm,
ite ise kp biiminde balklar bulunan stun ve payeler yer al-
mtr (Resim 153).
* Ta duvarlar zayflatmamak iin pencereler kk alm, bu
nedenle yaplarn ii az k almtr.
Resim 152: Worms Katedrali, d grnm, Almanya
77
6.NTE
1. ROMAN SANATI
2. GOTK SANATI
HAZIRLIK ALIMALARI
1. Orta ada Avrupada meydana gelen toplumsal ve siyasal deiimler sanat nasl
etkilemitir? Aratrarak snfta tartnz.
2. Roman ve Gotik sanatna ait yaplarn, kullanm amalarn aratrarak ayn devir slam
eserleriyle karlatrnz.
Resim 153: St. Savin Kilisesi, iten grnm, Fransa Resim 154: Notre Dame La Grande, n cephe, Fransa
* Yaplarn iinde ve dnda yuvarlak kemerler hakimdir. Cephede yer alan yuvarlak kemer-
li giriler, ieri doru kk basamaklarla derinletirilmi ve genellikle cephenin iki yannda yuvarlak
an kuleleri yer almtr (Resim 154).
* Ssleme mimariye bal olarak yaplr. Stun balklarnda yer alan insan figrleri baln
biimine uydurulmu, bazlarnda ise ncilden eitli ykler yer almtr (Resim 155). Antsal giri
kaplarnda yer alan kemerlerin ii de dinsel konulu heykellerle sslenmitir (Resim 156).
Avrupann kuzeyindeki lkelerde sslemede sadelik grlrken, gneydeki lkelerde zen-
ginlik gze arpar.
Resim 155: Vazelay Kilisesi, stun bal, Fransa Resim 156: Saint Trophine Kilisesi kemerleri, Fransa
78
Vazelay Sainte Madeleine (Santa Madlen) Ki-
lisesi: Roman mimarisinin Fransada bulunan rnekle-
rinden biri olan kilisede, orta nef yan neflere gre yksek
yaplarak st apraz tonozlarla rtlmtr. Tonozlar
birletiren balant kemerleri iki renkli talarla rlmtr
(Resim 157). St. Etienne (Sen Etyen) Kilisesinde ise,
orta nef beik tonozla rtldr.
Almanyada bulunan Roman kiliselerinden Spe-
yer (Spayer) Katedrali apraz tonozlarla rtlm bir
yapdr (Plan 4 - Resim 158). Dou blmnn altndaki
geni kriptada Alman mparatorlarnn mezarlar bulun-
maktadr.
Almanyada Roman kiliselerine Kln, Worms,
Mainz (Mayns), Trier (Triye) rnek verilebilir.
Resim 157: Vazelay Kilisesi, ii, Fransa
Plan 4: Speyer Katedrali Resim 158: Speyer Katedrali, iten grnm, Almanya
Piza Katedrali (Resim 159) : 12.yy.da tamamlanan Roman mimarisinin talyadaki en gzel
rneidir. Be nefli bazilikal planl kilise, beyaz ve yeil mermerle kaplanmtr. D duvarlarda yer
alan pencere, kemer ve stun dizileri ile canllk kazanan yap cephesi yukar doru gittike dara-
lr. Yuvarlak planl vaftizhane yaps ve eri an kulesi bulunmaktadr. 14.yy.da tamamlanan kulenin
erilii zemindeki kme nedeni ile meydana gelmitir.
spanyada Santiago del Compostella Kilisesi tannm Roman dnemi yapsdr.
79
Resim 159: Piza Kadetrali, vaftizhanesi ve an kulesi, talya
2. GOTK SANAT
Gotik, 12. yy. ortalarnda Fransada ortaya km bir sanat akmdr. (13.yy. - 14.yy.) Ro-
man dneminde siyasal ve ekonomik gc elinde bulunduran manastrlarn ve kiliselerin baskc tu-
tumlarndan kurtulma abas, dnemin sanatna da yansmtr. Kentlerin gelimesi ve yeni sosyal
snflarn ortaya kmas ile byk din merkezleri-
nin, yani katedrallerin yaplmas yaygnlamtr.
Katedraller ayn zamanda dini eitim veren ve din
adam yetitiren kurumlardr. Katedral; bir kentin
dini otoritesini, teknik gcn, kltrn ve zen-
ginliini yanstan en nemli yapsdr.
Genel zellikler
* Roman dnemi kilise ve katedrallerin Latin ha
planlar, Gotik dnemde de tekrarlanm; ancak i ve
d mimaride yenilikler grlmtr.
* Roman mimarisinde yapya egemen olan kaln
duvarlar yerine; payeler, kemerler ve payanda ke-
merlerinin kullanld bir yap iskeleti ortaya k-
mtr. Bylece, Roman kiliselerindeki ar gr-
nm kaybolmu; yaplar ak ve hafif bir grn-
me kavumutur.
* Roman sanatnda grlen yuvarlak kemerler,
yerini sivri kemerlere brakmtr. st rtde; yl-
dz, a, apraz ve kaburgal tonozlar kullanlmtr
(Resim 160).
Resim 160: Wells Katedrali yldz tonozu, ngiltere
80
Resim 161: Vitray pencere, Chartres Katedrali, Fransa Resim 162: Burgos Katedrali portali, spanya
* Gotik kiliselerde paye ve kemerlerin aralarndaki boluklar, renkli camlarla yaplan vitray
resimlerle kaplanm; bylece kiliselerin ii aydnlk bir grnme kavumutur(Resim 161). oun-
lukla ana kap zerinde byk bir gl (roza) pencere yer almtr.
* Kilisenin cephesindeki sivri kemerli portallerin
evresinde, dinsel konulu heykeller yer alm, bu heykeller
Roman dnemine gre daha gereki ve doaya yakn bir
anlatmla yaplmtr (Resim 162). Roman dneminde mi-
mariye bal olarak yaplan heykeller, Gotik dnemde ser-
best olarak yaplarn yzeylerindeki nileri doldurmutur.
* Gotik katedrallerin an kuleleri, sivri kemerlerle
yukarya ykselen ve gittike incelen; bazen de tm cep-
heyi kaplayan tek bir kule halinde yaplmlardr. Bu da di-
ni inancn mimarideki yansmasdr.
Paris Notre Dame (Notr Dam) Katedrali: Gotik
slubun Fransadaki en nl eserlerinden biridir. Yapda, Go-
tik slubun cephe dzenlemesi btn zellikleri ile uygulan-
mtr.
Girite sivri kemerli antsal kap (portal) yer alm-
tr. Portalin zerinde saya kadar gelen peygamberlerin, din
byklerinin heykelleri sralanmtr. Cephede yer alan vitray-
l yuvarlak bir pencerenin (roza) iki yannda, birer nile evril-
mi ifte pencereler bulunmaktadr. st katta ise; yine sivri
kemerli, ince stunla desteklenmi bir galeri yer almtr. an
kuleleri ise pencerelerle tamamen da alm kare prizma
eklindeki iki kuledir (Resim 163). Resim 163: Notre Dame Katedrali cephesi, Fransa
81
Fransada yaplm olan Chartres (artr) Katedrali cephe dzenlemesi ile Gotik slubun gzel
bir rneidir. Payanda ayaklar ve kemerleri duvarlara oyularak yaplan heykel dizileri ile sslenmitir.
Kap zerinde yer alan gl (rosa) pencere ile iki yanda bulunan sivri an kuleleri Gotik mimarizelliini
yanstr (Resim 164) - ( Plan: 5).
Resim 164: Chartres Katedrali genel grnm Plan 5: Chartres Katedrali plan
Amiens (Amyen) Katedrali : Fransada Gotik sanatn mekn dzenlenmesi bakmndan en
olgun eseridir.
Demet eklinde ykselen payeler ve sivri kemerler zerinde yer alan kaburgal tonozlar, ya-
pda antsal bir mekn etkisi yaratr. Duvarlarda yer alan vitray pencereler yapnn iine renkli bir g-
rnm kazandrr (Resim 165).
Resim 165: Amiens Katedrali iten grn, Fransa Resim 166: Ulm Katedrali, Almanya
82
Gotik sanat Almanyada Fransaya gre daha ge balamtr. Alman Gotik kiliselerinde or-
ta ve yan neflerin bir at altnda toplanmas ile salon kiliseler yaplmtr. Klnde olduu gibi Ulm
Katedralinde de ( Resim 166) cephelerde yer alan payeler yukarya doru incelerek uzamakta, an
kuleleri, kilisenin gvdesinden ayrlarak tek kule halinde cepheyi meydana getirmektedir.
talyada Gotik sanat benimsenmemitir. Ancak kiliselerin cephesinde zengin plastik ssle-
meler gze arpar. Milano Katedrali cephesinde; eritler iine alnan heykellerin btn kilisenin et-
rafn evirdii bir ssleme grlr.
Dojlar Saray : Gotik etkili yap Venediktedir. Yap; kattan meydana gelmitir. Altta kaln
payeleri birbirine balayan sivri kemerlerle zemin kat yer almtr. Bunun zerindeki birinci kat,
dilimli zarif kemerlerle birbirine balanm ince stunlu da ak bir blmdr. st kat ise tamamen
renkli mozaiklerle kaplanarak hal etkisi yaratlmtr (Resim 167) .
Resim 167: Dojlar Saray, talya
Lincoln (Linkon) Katedrali :
Fransadan btn Avrupaya yaylan Gotik
sanat ngilterede de etkilerini gstermitir.
Katedral yatay bir cephe dzeni gsterir.
Cephe ortasnda antsal bir portal
ile sivri kemerli an kuleleri yapya hareket-
lilik kazandrmtr (Resim168).
Cantenbury (Kantenbri), Salis-
bury, Wells (Vels) Katedralleri ngilte-
rede bulunan dier nl eserlerdir.
spanyada ise Toledo ve Burgos
katedralleri antsal yaplar ile nemli r-
nekleridir. Resim 168: Lincoln Katedrali, ngiltere
83
1 - Roman ve Gotik sanat hangi lkelerde ortaya kmtr?
2 - Roman mimari zellikleri nelerdir?
3 - Gotik mimari zellikleri nelerdir?
4 - Roman ve Gotik katedrallerinin cephe dzenleri arasndaki farklar nelerdir?
DEERLENDRME ALIMALARI
RNESANS SANATI
1. RNESANSA GR
a. Rnesans Nedir ?
Rnesansn szck anlam yeniden doutur. talyada ortaya kan bu akm, 15. ve 16.
yy.lardaki sanat, kltr ve bilim alanndaki gelimeyi tanmlar. Orta a Avrupasnn feodal sisteme
dayal siyas dzeni Rnesans dneminde deimi, buna bal olarak sosyal yaamdaki gelime-
ler; sanat, kltr ve bilim alann da etkilemitir.
Rnesans, talyada 14.yy. sonlarnda, Eski Yunan ve Roma eserlerinin incelenmesi ile an-
tik sanata duyulan beeni ve hmanist dncenin etkisi ile ortaya kmtr. Hmanist dncede
insann kendi doasn tanmas, kendi yasalarn yapp ona sahip kmas, temelde insan sevgisi
yer almaktadr. Mimaride insana hizmet veren sosyal ve sivil yaplara (saraylar, yurtlar vb.) yer ve-
rilmesi bunu gsterir
15.yy.n ortalarna doru sanat dinin etkisinden kurtulmaya balam, doaya dnle re-
alizm n plana gemitir. Antik an zgr insan tipi rnek alnm, sanat kiilii nem kazanm-
tr. Rnesans sanats eserlerine kendi sanat grlerini de katm aratrma ve gzlem yaparak
sanata; btnlk, denge, uyum, k-glge, perspektif gibi bilimsel kurallarla yaklamtr. Bylece
sanat; Orta an kat kural ve ekilciliinden uzaklamtr.
b. Rnesans Hazrlayan Nedenler
* Bilimsel dncelerin n plana gemesi ile toplumda oluan sosyal ve kltrel deiik-
likler.
* Eski Yunan ve Roma sanatna zg anlay olan dealizmin (gerei deil ideali esas alan
sanat akm) ortaya kmas ve antik sanatn yeniden canlandrlmak istenmesi.
84
7.NTE
1. RNESANSA GR
2. RNESANS MMARiS
3. RNESANS HEYKEL SANATI
4. RNESANS RESM SANATI
HAZIRLIK ALIMALARI
1. Rnesans sanat hangi lkelerde grlmtr? Aratrnz.
2. Rnesansn talyada ortaya k nedenlerini aratrnz.
3. Rnesans dneminin toplum ve dnce yaps sanat nasl etkilemitir? Aratrnz.
4. Rnesans hazrlayan nedenleri aratrnz.
* stanbulun Trkler tarafndan alnmas ile burada yaayan ve Yunan kltrn yakndan
tanyan sanatlarn, bilim adamlarnn talyaya g etmeleri.
* Matbaann bulunmas ile yeni dncelerin daha kolay yaylma olana bulmas.
* Corafi keifler sonucunda, deiik kltrlerin tannmas ve ticaretin gelimesi .
* Ticaretin gelimesi ile Avrupada sanat seven, sanatlar koruyan zengin ailelerin ortaya
kmas (Medici Ailesi gibi).
2. RNESANS MMARS
a. Genel zellikler (malzeme, yap trleri, cephe dzeni)
Rnesans sanatnda balangta mimari n planda olmu, dier sanat dallar (heykel, rl-
yef, resim) genellikle mimarinin tamamlayc geleri olarak yaplmlardr.
* Rnesans mimarlar Yunan ve Roma yaplarn incelemiler, onlarn mimari gelerini ala-
rak yeni bir yorumla kullanmlardr. Bunlar; kubbe, kemer, stunlar, stun balklar, alnlklar, sil-
meler (kabartma ereve) ve ssleme biimleridir. Bu mimari geler din yaplarn yansra sivil ya-
plarda da kullanlmtr.
* Rnesans mimarisinde ana yap malzemesi tatr. Ykseltilmi kubbelerde tula, stunlar-
da ve dekorasyonda mermer malzeme kullanlmtr.
* Orta ada younlaan kilise yaplarndan farkl olarak, sosyal ierikli (yurt binalar) ve
sivil yaplar (saray, kk ve evler) inaa edilmitir.
* Yap cephelerinde katlar; birbirinden sslemeleri ve duvar yzeyinde hafif kntl olarak
yaplm yatay silmelerle belirgin biimde ayrlmtr.
* rt sisteminde tonoz ve kubbeler kullanlmtr.
* Mimaride derinlik etkisi, yaplarn giriinde yer alan stun dizileri, pencerelerde i ie a-
lan kemerler, kubbelerde ise yksek kaburgalarla verilmeye allmtr.
b. Mimarlar
FLPPO BRUNELLESCH (Filippo Brneleski) (1377-1446) : 15. yy. talyan Rnesans
mimarisinin ilk temsilcisidir. Floransal sanat eski Roma mimarisinde grlen kubbe, kemer, stun
gibi mimari geleri, yeni yap tiplerinde baar ile uygulamtr. slup eski, teknik yenidir.Yapmnda
alt Floransa Katedrali kubbesi (Resim 169) Romadaki Panteon tapnandan sonra yaplan
en antsal ve en byk kubbedir. Floransada Pazzi apeli, kszler Yurdu (Resim 170), Pitti Sa-
ray ve San Lorenzo Kilisesi sanatnn dier eserleridir.
Resim 169: Floransa Katedralinin kubbesi, Brunelleschi Resim 170: Floransa kszler Yurdu, Brunelleschi
85
LEONE BATTSTAALBERT (1404 - 1472) : Usta bir mimar olan talyan sanat antik ya-
p kurallarna balln Yap Sanatnn On Kitab adl eserinde vurgulam ve bu eser kendisin-
den sonraki mimarlara kaynak olmutur. Albertiye gre bir yapnn gzellii, oranlardaki uyumdan
kaynaklanr.
Floransada yapm olduu Ruccelai Saraynda (Resim 171) gsterili bir cephe dzeni
grlr. Katlar birbirinden ayran yatay silmeler arasna yerletirdii dikey pilastrlarla (gmme s-
tun) btn blmler arasnda uyum salanmtr. Roma mimarisinde grlen kemerli pencereler,
cephelerde yer almtr. Sanat daha ok sivil yaplara arlk vermitir.
Yaplar arasnda San Andrea Kilisesi ve Riminide San Francesco Kilisesi bulunur.
Resim 171: Floransa Ruccelai Saray, Alberti Resim 172: Roma Tempietto Kilisesi (apeli), Bramante
DONATO BRAMANTE (1444-1515) : talyan yksek Rnesans mimarisinin temsilcisi olan
Bramantenin yaplarnda antsal ve salam d grn vardr. te ise, geni bir mekn etkisi orta-
ya konmutur.
Tempietto (Resim 172), Romada bulunan kk bir kilisedir. Drt basamakl bir kaide ze-
rinde ykselen yuvarlak planl yapnn evresinde dor nizaml 16 stun yer almtr. Kubbesi ise yk-
seklii salamak amac ile iki katl olarak yaplmtr.
Romadaki San Pietro Kilisesi dier bir antsal eseridir. Ha planl yapda, ha kollarnn
kesitii yerde byk bir kubbe yer almas planlanm, Bramantenin lmnden sonra bu kubbeyi
Michelangelo tamamlamtr.
Yap, gnmzde Vatikan Papalk Kilisesi olarak kullanlmaktadr.
3. RNESANS HEYKEL SANATI
Orta ada mimariye bal ve onun bir paras olarak yaplan heykeller Rnesans dne-
minde bamsz olarak ele alnmtr. Hmanist dncenin n planda olmas heykeltralkta da
kendini gstermitir.
86
a. Genel zellikler (konu ve form)
* Rnesans sanats, insan vcuduna ve onun anlatm gcne ilgi duymu, Eski Yunan ve Roma
heykellerinin formlarn yeniden ele alm ve gereki gzlemlere yer vermitir.
* Anatomi bilgisine dayal, natralist anlatml plak heykeller, Rnesansn yenilikleri arasndadr.
* Konular; ncil ve Tevrattan alnan sahneler, sa, Meryem, havariler, mitolojik varlklar ve svari
heykelleridir.
* Mimariden ayrlm bamsz heykeller, bstler; yaplarn nnde, caddelerde, meydanlarda yer alm
ve yzlerde duygularn yanstld grlmtr.
* Mermer ve tun malzemeler kullanlmtr.
b. Heykeltralar
LORENZO GHIBERTI (Giberti ) (1378 - 1455) : Floransal rlyef ustas, kuyumcu ve mimar-
dr. Floransa Vaftizhanesinin bronz kaplarnn (Resim 173) rlyeflerini yapma iini stlenmitir. Dkm
teknii ile yaplan dou kaps zerindeki on panoda, ncil ve Tevrattan alnan konular ilenmitir.
Ghbert o gne kadar mimarlarn ve ressamlarn vermeye altklar derinlik duygusunu rlyeflerine
tamtr. Kompozisyonlarda yer alan figrlerde gereki bir anlatm grlr (Resim 174).
Resim 173: Floransa vaftizhane kaps, Ghiberti Resim 174: Floransa vaftizhane kapsndan ayrnt, Ghiberti
DONATELLO (1386-1466): Ghibertiye rlyef almalarnda yardm eden talyan sanat-
nn eserlerinde, Yunan klasik dnem heykellerini anmsatan bir anlatm grlr. Malzeme olarak
mermer ve bronzdan baka, ahap da kullanmtr. Sanatnn Davut heykelinde (Resim 175) p-
lak atletik vcutlu bir gen tasvir edilmitir. Vcut arlnn, bir bacak zerine verildii rahat duru
biimi antik ada grdmz heykellere benzemektedir.
Gattamelata atl heykeli (Resim 176) dkm teknii ile bronzdan yaplmtr. nl bir ko-
mutana ait olan heykelde sahibine benzeyen yz yerine, kiilii ve gc yanstan bir anlatm gr-
lr. Sanatnn yksek kabartma tekniindeki rlyeflerinde, figrler yuvarlak hatl ilenmitir.
87
Resim 175: Davut heykeli, Donatello Resim 176: Gattamelata atl heykeli, Donatello
BUNAROTT MCHELANGELO (Mikelanj) (1475 - 1564) : talyan heykeltra, ayn zaman-
da ressam, mimar ve airdir. Sanatnda daha ok heykele arlk vermitir. Eski Yunan ve Roma
heykellerini inceliyerek kendine zg bir yorum getirmitir. En ok mermer malzeme ile alan sa-
natnn yapt heykellerde k-glge oyunlar, bol ve yumuak elbise kvrmlar, gl bir anatomi
bilgisi gze arpar. Din ve mitolojik konularda gl bir anlatmla sergilenmitir.
Pieta Heykeli (Resim 177); armhtan indirilmi sann cansz bedenini kucaklayan Meryemi
betimler. sann aaya sarkan eli ve geriye dm ba; canszln, Meryemin yzndeki ac ve
aresizce alm eli, kadere boyun emiliin ifadesidir. Konu dni de olsa burada bir annenin duygu-
lar ifade edilmi ve bu heykelde klasik anlatm doruk noktasna ulamtr. Piramidal bir komposizyon
oluturan eserde, Meryemin aaya doru yaylan kvrml elbisesi heykelin kaidesini oluturur.
Resim 177: Pieta heykeli, Michelangelo Resim 178: Musa heykeli, Michelangelo
88
Musa Heykeli (Resim 178) sanatnn Papa II.Jliusun mezar ant iin yapt heykeldir.
Mermerden yaplan heykelde gerek anatomik zellikler, gerekse kuma kvrmlar ustalkla ilenmi-
tir. Yzde ise sert bir ifade hakimdir. Sanat bu ant mezar iin ayrca Esir heykelleri de almtr.
Davut ve Bacchus (Baks) dier nemli heykelleridir.
Michelangelonun resim alannda verdii en byk eser Sixtina Kilisesinin tavan freskolardr
(Resim 179). Burada; Yaratl, Nuh Tufan, Cennetten Kovulma, Maher, Peygamber ve Khinler
gibi din sahnelere yer verilmitir. Resimlerde duyguya ve dinamizme nem verilmi, figrler heykel et-
kisi yaratacak biimde yaplm, plak insan figrleri baarl bir biimde ilenmitir.
Resim 179: Sixtina Kilisesi tavan freskolar, Michelangelo
4. RNESANS RESM SANATI
Rnesans resim sanatnda antik adan etkilenme fazla grlmez. nk Eski Yunan ve
Roma dnemine ait resimlerin ou kaybolmutur. Orta a boyunca resim sanat Bizans fresko ve
mozaik resim geleneinin etkisi altnda kalm, yzeysel anlatml din konulu resimler ilk dnemler-
de (Erken Rnesans) sanat etkilemitir. Ancak; bu dnemde bir yenilik olarak k-glge ve derinlik
(perspektif) gibi unsurlarn kullanlmas resme yeni bir boyut kazandrmtr.
16.yy. banda yal boyann kullanlmaya balanmas ile sanatlar renk ve konu olarak ol-
duka zengin bir ortama kavumulardr.
Bu dnem; mimari ve heykelde olduu gibi resim sanatnda da en zgn eserlerin ortaya
kt Yksek Rnesans Dnemidir.
a. Genel zellikler (perspektif, mekn, konu, komposizyon, renk)
* Orta ada mimariye bal olarak yaplan (fresko ve mozaik) resimler Rnesans dneminde ba-
msz (tuval zerine) olarak yaplmaya balanmtr.
* Rnesans dneminde dini resimlerin yansra gzleme dayal doa manzaralar ve gereki bi-
imde yaplm portreler ile bir konu zenginlii grlr.
* Perspektif (derinlik) konusu ele alnm, figrn iinde yer ald mekn belirtilmi, fonda yer alan
manzaralar figrle doa ilikisini vurgulamtr.
89
* Erken Rnesans dneminde izgisel ve yzeysel bir anlatm grlr. Yksek Rnesans dnemin-
de ise; k-glge unsurlarnn kullanlmas ile renklere eitlilik ve parlaklk gelmi, izgiler ise k
-glgenin iinde erimeye balamtr.
b. Ressamlar
GOTTO D BONDONE (Cotto) (1266-
1337): Floransal sanatnn Asisi ve Padua da
bulunan kiliseler iin yapt din konulu freskola-
r bulunmaktadr.
Bu resimlerde sann ve Meryemin ha-
yatn anlatan hikayeci bir slup grlr. sann
Doumu isimli sahnede (Resim 180) kalabalk
figrler ilk kez bir mekn iinde gsterilmi ve
fonda yer alan manzara, resme bir derinlik ka-
zandrmtr. Ik-glge etkisi, elbise kvrmlar-
nn ilenii figrlerin daha hacimli bir grnm
kazanmalarn salam, yzde duygu ifadeleri-
ne yer verilmitir.
Resim 180: sann Doumu, Giotto
MASACCO (Mazayo) (1401 - 1429) : Erken Rnasans dneminde, resimlerinde perspek-
tifi baaryla uygulayan sanat, sa ile havarilerin hayatn anlatan freskolar almtr. Vergi Paras
(Resim 181) isimli eserde konu ile ilgili ayr sahne bir arada gsterilmitir. Derinlik arka plandaki
manzara resminin yansra renkle de verilmeye allm, n plandaki renkler geridekilere gre daha
canl boyanmtr (renk perspektifi). Biimler k-glge ile hacim kazanm herey izgilerle gsteril-
mitir. Meryemle ocuk sa, Khin Krallarn Tapnmas dier nl eserleridir.
Resim 181: Vergi Paras, Masaccio
SANDRO BOTTCELL (1445 - 1510) : Antik dnyann mitolojik figrlerini iirsel anlatmlar-
la tablolarna aktarmay baaran talyan sanat, resimlerinde izgici bir slup kullanmtr.
Vensun Douu (Resim 182) isimli eserinde mitolojik bir hikaye konu edilir. Deniz kpk-
lerinden doduu sylenen tanra, rzgar tanrs Zephyrosun flemesi ile kyya yanaan bir isti-
ridye kabuu iinde gsterilmitir. Vensn yzndeki hznl ifade, izgisel anlatm, pastel renk-
lerin kullanlm olmas Erken Rnesans dneminin resim zelliklerini yanstmaktadr.
90
Resim 182: Vensn Douu, Botticelli Resim 183: Meryemin Ta Giymesi, Botticelli
lkbahar, Meryemin Ta Giymesi(Resim 183), Mars ve Vens nl eserleridir.
LEONARDO DA VINCI (1452 - 1519) :
Resim bir akl iidir.diyen sanat talyann Flo-
ransa kentinde domutur.
Ressamlnn yan sra; mimar, hey-
keltra, mhendis ve aratrmac ynleri de bulu-
nan sanatnn anatomi alannda da almalar
bulunmaktadr. stanbulda Hali zerinde bir
kpr kurulmas iin taslak hazrlam fakat bu
gereklememitir.
Resimlerinde figrlerin ileri uzanan elleri,
yana evrilen baklar gen kompozisyonu be-
lirler. Derinlik arka planda koyu renk tonlar ile bo-
yanan manzaralarla verilir.
Mona Lisa (Resim 184) tablosu nl bir
portredir. Yz hatlarn yumuatan hafif bir glm-
semesi olan figrn elleri, koyu renk elbisesinin
stnde zarif bir biimde gsterilmitir. Arka plan-
da; kayalklar, akarsular sanki bir sis iinde kalm
gibi grnr. Doa ile insan btnlemi gibidir.
Yumuak sa ve yz izgilerinin yaygn bir k
iinde eriyip kaybolduu grlr.
Resim 184: Mona Lisa, Leonardo Da Vinci
Son Akam Yemei (Resim 185) isimli eserinde, ncilden alnan bir konuyu ilemitir. Mi-
lanoda bulunan bir manastrn yemekhane duvarna yaplan resim; sann ele verilmeden nce ha-
varileri ile birlikte yedii son yemei anlatr.
Ortada sa yer alr ve arkasnda bulunan pencereden gelen k ban aydnlatr. Havariler
sann iki yanna sralanmtr.
91
Resim 185: Son Akam Yemei , Leonardo Da Vinci
sann Vaftizi, Meryeme Mjde, Kayalkta Meryem, l Anna Grubu (Meryem, ocuk
sa ve Azize Anna), Krallarn Secdesi, ile eken Ermi sanatnn dier nemli eserleridir.
SANZO RAFAELLO (Rafael) (1483-1520) : talyan Rnesans resim sanatnn usta temsil-
cisi olan Rafaellonun ok saydaki fresko almalar arasnda; Roma Vatikan Saraynn baz oda-
lar da bulunmaktadr. Klasik anlatmn uyum ve ls, eserlerinde belirgin bir biimde grlr. de-
alletirmeyi doaya yaklaarak gerekletirmi, Meryemi ar saray havasndan kurtararak sradan
bir insan olarak gstermitir.
Atina Okulu (Resim 186) isimli eserinde, antik dnyann bilgin ve filozoflarnn kendi felse-
felerini anlatp, tartmalarn canlandrmtr. idealist Eflatun; gkyzn, realist Aristo; yer yzn
iaret eder. evresinde yer alan rencilerden oluan kalabalk bir grup onlar dinlemektedir. n-
deki hareketli gruplara karlk arka tarafta sakin olarak ayakta duran figrler yer almtr.
Resim 186: Atina Okulu, Rafaello
Rafaellonun portre almalarndan baka; hallar iin hazrlad desen almalar da var-
dr. Meryem ve sa, Kont Kastiglioni ve Kardinal Portreleri, Galateia , Adalet, Sixtina Meryemi
dier nemli eserleridir.
92
VECELLO TIZIANO (1477 - 1576) : Renki anlayn gelitii bir merkez olan Venedik
Okulunun kurucularndan olan sanat, uzun yllar Bellininin resim atlyesinde almtr. Duygu-
sal ve yumuak bir anlatma sahip olan sanatnn; mitolojik ve dini konulu resimlerinin yansra,
portre almalar da bulunmaktadr. Mavi, yeil, krmz, sar renklerin parlak ve canl tonlarn kul-
land resimlerinde ,renkilik n plandadr.
Bacchus (Baks) Bayram, Kutsal ve Dnyevi Ak, Konser, Urbino Vens, Tavanl
Meryem (Resim 187) eserlerinin bazlardr.
Resim 187: Tavanl Meryem, Tiziano
Avrupann kuzeyinde yer alan Almanya,
Hollanda ve Belika (Flaman) gibi lkelerde, re-
sim sanatnn Orta a etkilerinden kurtulmas
ancak 15. yy. balarnda olmutur. Flaman res-
samlar yal boya iine inceltici maddeler kart-
rrak; parlak, saydam, en kk ayrntnn bile i-
lenebildii ok renkli resimler yapmlardr.
JAN VAN EYCK (Ayk) Flaman ressam,
Arnolfininin Dn (Resim 188) isimli eserin-
de din olmayan bir konuyu ilemitir. Ayakta du-
ran iki figr ve odada bulunan eyalar, en ince ay-
rntsna kadar ilenmi, duvarda asl aynada op-
tik grnt baarl bir ekilde verilmitir.
PETER BRUEGHEL (Broygel) (1525 -
1569) : Flaman ressam talyada ald resim ei-
timi ile bir dnem yanlz manzara konularn al-
t bir dizi resimleri vardr. Brueghel eserlerinde
talyan Rnesansnda grlen idealletirmenin
yerine; gnlk hayatn iinde yer alan komik ve ac
Resim 188: Arnolfininin Dn, Jan Van Eyck olaylar alayc bir biimde yorumlamtr.
93
Resim 189: Dn Yemei , Brueghel
Brueghel, resme yeni bir konu olarak ky yaam ve kylleri yanstan ok figrl anlatm-
lar yapt iin; Kyl olarak da anlmtr. Dn Yemei (Resim 189), Kyde Karnaval gibi
eserleri saf ve canl renkleri kullanarak yapt ky konulu resimlerdir.
Sanat o dnemde yaanm sava ortam, hastalk, yoksulluk ve cehalet gibi konulardan
etkilenmi, yaamda grdklerini resimlerine yanstmtr.
Resim 190: Krler (ayrnt), Brueghel Resim 191: Avclarn Kye Dn (ayrnt), Brueghel
ocuk Oyunlar, Krler (Resim 190), lmn Zaferi, Oru ve Karnaval, Sakatlar,
Avclarn Kye Dn (Resim 191) sanatnn en tannm eserleridir.
94
95
ALBRECHT DRER (1471-1528): Alman Rnesans resim sanatnn temsilcisidir. Bakr ve
tahta levhalar zerine kazma teknii ile yapt gravr almalar vardr. Resim sanatnda kendi
portresini ilk kez yapan sanatnn eserlerinde, zellikle elbise kvrmlar ve salarda ayrntl bir
gerekilik grlr. Drer, figrsz manzara resimleri de yapmtr. Manzaray, konulu bir resme ya
da bir portreye fon olarak deil de, sadece doay yanstmak iin yapmtr. imenli Kesek buna
en gzel rnektir.
Kendi portresi (Resim 192), saya At, sann Douu, Krallarn Secdesi, Adem ile
Havva, ncil Yazclar (Resim 193) sanatnn din konulu eserleridir. Melankoli, Svari-eytan
ve lm en tannm gravrleridir.
Hans Holbein (Hans Holbayn) Rnesans dneminde eserler veren Alman sanat daha
ok portre alannda almalar yapmtr.
Resim 192: Kendi Portresi, Drer Resim 193: ncil Yazclar, Drer
1 - Rnesans hazrlayan sebepler nelerdir?
2 - Rnesans mimarisinde Ortaada farkl trde yaplar inaa edilmesinin sebebi nedir?
3 - Rnesans heykel sanat ile Yunan ve Roma dnemi heykellerinin formlar arasnda
nasl benzerlikler vardr?
4 - Yal boya resim tekniinin kullanlmasnn resim sanatna etkisi nasl olmutur?
5 - Rnesans heykel sanatnn temsilcileri kimlerdir?
6 - Venedik resim sanatnn zellikleri nelerdir?
7 - Flaman resim sanatnn zellikleri nelerdir?
DEERLENDRME ALIMALARI
MANYERZM VE BAROK SANATI
1. MANYERZM
Yksek Rnesans dneminde, Yunan ve Roma sanat slup zelliklerinin doruk noktasna
ulat grlr. Resimdeki kompozisyon dzeni, renk ve k kullanm; Leonardo da Vinci, Tiziano,
Michelangelo gibi sanatlarn eserlerinde ustaca uygulanmtr.
Sanatta devinimi salamak ve Rnesansn eritii stn sanat anlayna tepki olarak bir
takm yenilikler ortaya koymak gereklilii, sanatlar harekete geirmitir. Maniyerizm; Rnesans-
tan Barok dneme geii salayan bir ara dnem olarak da deerlendirilir.
17. yy.da Avrupada siyasal yapnn bozulmas ve reform hareketleri sonucunda yaanan
huzursuz ortamdan etkilenen sanatlar; Rnesans dneminde kullanlan k, renk ve llerin d-
na karak farkl bir sluba yneldiler (Maniyerizm). talyanca tarz anlamna gelen Maniyerizmin
ilk uygulaycs, Michelangelodur. Sanatnn Sixtina Kilisesi iin yapm olduu Maher (Resim
194) sahnesindeki okulu ve hareketli anlatm, figrlerin ileniindeki ller, Rnesansn ideal re-
sim kalplarndan uzaklaldn gsterir.
Resim 194: Maher, Sixtina Kilisesi Freskosundan ayrnt, Michelangelo
96
8.NTE
1. MANYERZM
2. BAROK SANAT
HAZIRLIK ALIMALARI
1. 17. yy.da Avrupada siyasal yapnn bozulmasnn sebeblerini aratrarak bunun sanat
ve sanatlara etkisini belirtiniz.
2. Barok resim sanatnn, tekrar din konulara ynelmesinin nedenini aratrnz.
a. Maniyerizmin Genel zellikleri
* Resimlerde figrler, derinlii belirtilmi meknlar iinde yer alr. Fonda yer alan manzaralarda ise
karamsar ruh durumlar ifade edilmitir.
* Figrler hareket kazanm, havada uuyormu gibi gsterilmitir. Ba vcuda oranla klm,
boyun, el, kol ve beden lleri uzam vcut formlarnda bozulmalar ortaya kmtr.
* Elbiseler, iirilmi gibi kabarktr ve vcut bol giysiler altnda adeta gizlenmitir.
* izgi yerine kla anlatm gelitirilir. Rnesansn yaygn k anlay tamamen deiir. Parlayan bir
k; renkleri gerek deerlerinden uzaklatrr, parlak renkler yerini mat ve souk renklere brakr.
b. Sanatlar
Bu akmda eserler vermi sanatlar arasnda; talyan ressam Andrea Del Sarto,Corregio,
Francesco Parmeggianion (Parmicianino), heykeltra Bologna ve spanyol ressam El Grecoyu
sayabiliriz.
EL GRECO (1541 - 1614) : Girit adasnda doan Yunan asll sanat, resim eitimini Ve-
nedikte alr. Venedikli ressamlarn renkiliinden etkilenen sanat, Tizianonun atlyesinde bir s-
re alm Onun eserlerini kopye etmitir. Sanat daha sonra Romaya giderek orada portreler
alm, bu eserleri ok ilgi grmtr. 1577 de spanyaya yerleen sanat, manastrlar iin re-
simler yapm, bu resimlere mistik bir hava vermeye alm ve maniyerist slubun k ve lle-
rini kullanmtr. Toledo Katedrali iin yapt Orgaz Kontunun Gmlmesi Treni (Resim 195)
isimli nl tablosunda resim iki blme ayrlmtr. Altdaki blmde kontun azizler tarafndan me-
zara indirildii cenaze treni gsterilmitir. Trene katlan kentin nde gelen kiileri, bir dizi halinde
grup portresi eklinde verilmitir. Son derece dengeli grnen alt blme karlk st blm; uuan
figrlerle hareketlendirilmi dinsel bir dnyay anlatr. Figr izgilerinin (kontur) kaybolduu, kuvvet-
li bir n, zellikle sar ve krmz renkler zerinde parlad grlr.
Toledo Manzaras (Resim 196) isimli eserinde imekler akan frtnal bir havada, bulut-
larla dolu gkyz ve ykselen yaplaryla Toledo kentini resmetmi ve bu manzaray bir ok tablo-
suna fon olarak kullanmtr. Bu kasvetli havada cisimlerin k iinde parlayarak gsterilmesi, tab-
lonun en deerli yan saylmaktadr.
Sanatnn dier eserleri : Espolio, sa Zeytin Danda, Aziz Martin ve Dilenci, oban-
larn Secdesi, Laocoon ve Tapnaktan Tacirlerin Kovulmasdr.
Resim 195: Orgaz Kontunun Gmlmesi Treni, El Greco Resim 196: Toledo Manzaras, El Greco
97
2. BAROK SANAT
Barok sanat; 16. yy. sonundan balayarak 18. yy. boyunca bata talya olmak zere Avrupa
lkeleri, spanya, Almanya, Fransa, Belika, Hollanda ve ngilterede de grlmtr. Rusya, in ve
Latin Amerikaya kadar rnekleri grlen bu slup, 17. ve 18. yy.da Osmanl sanatn da etkilemi-
tir. Rnesansn uyumlu lleri, dengeli grnm ve ideal anlatm yerine, Barokta gsterie yer
veren canl, etkin ve abartl bir anlatm ortaya kmtr. Barok sanatta hereye hkmeden bir he-
yecan grlr. Bu bir anlamda, Rnesansn durgun ve ll anlatmna tepkidir.
17. yy.da dinsel sanatla birlikte, dnya ve yaamla ilgili beklentilere cevap veren bu sanat,
bata Fransa ve Almanya olmak zere dier lkeler tarafndan da hayranlkla izlenmitir. Bir saray
sanat olarak da yorumlanan Barok sanat dnemi iinde; gsterili mimari eserler, duygu ykl re-
sim ve heykeller ortaya kmtr.
A. RESM SANATI
17.yy.da Avrupada ok sayda ressam yetimitir. Bunlarn pek ou, krallarn saray res-
sam olarak rahat ortamlarda almlar ve ok sayda eser retmilerdir. Bu sanatlarn talyan
Rnesansndan etkilendikleri ve bu dnemin ressamlarnn eserlerini inceledikleri bilinmektedir. Ba-
rok resim sanat, grld lkelerde farkl zellikler gsterir.
a. Genel zellikler
* Barok resimde; portreler, mitolojik anlatmlar, gnlk yaamdan alnan sahneler, natrmortlar,
azizlerin yaamn anlatan dinsel konularn ilendii grlr.
* Bamsz manzara resimlerinde gkyz geni bir yer tutar.
* Figrl kompozisyonlarda belli bir dzen grlmez. Savrulan, uuan ok hareketli figrler eri
izgiler oluturacak biimde resim yzeyine yerletirilmi ve bir anlk grnm yanstlmtr.
* Kuvvetli bir k, resim yzeyinde glgeler oluturarak duyguyu ve hareketli anlatm glendirir.
Figrlerin konturlar glge iinde kalr ve snrlar eriyerek kaybolur.
* Resim, mimariyi tamamlayan bir ge hline gelmitir. nsanda sonsuzluk duygusu uyandran gk-
yz resimleri, ssleme amac ile tavan ve kubbe ilerini kaplamtr (Resim 197).
Resim 197: Barok Tavan Sslemesi ayrnt
98
b. Sanatlar
PETER PAUL RUBENS (1567 - 1640) : Hollandal olan sanat, Barok resim sanatnn
temsilcisidir. talyada bulunduu dnemlerde Venedikli ressamlardan parlak renkleri kullanmay,
Michelangelodan; duygu fade etme gcn, dinamik anlatm, kompozisyon dzenini renmitir.
lkesi Hollandaya dnd zaman sanat alannda edindii bilgi birikimini, Flaman resmine hakim
olan doa sevgisi ile birletirerek, manzara resimleri yapmtr. Bu manzaralar; iir dolu, huzur ve-
rici, duygulu resimlerdir. Renkleri ve biimleri tablo yzeyine aktarmadaki ustal ve hzl almas
nedeniyle, tablo says en fazla olan sanatlardan biridir.
Tarla Dn (Resim 198) isimli eserinde, kyllerin yaaylar ve almalarn hu-
zur iinde ifade etmitir. Sabinlerin Karlmas isimli eserinde, figrler son derece hareketli
olup, bir heykel anlay iinde uyumlu bir kompozisyon hlinde, bir araya getirilmitir. Ayn
zellikler Leukipposun Kzlarnn Karlmas isimli eserde de grlr. ok sayda figrn
kullanlmas, her figrde ilenen farkl tiplemeler, hareketlilik, zengin renk kullanm ve karma-
k kompozisyon eserlerinde grlen temel zelliklerdir. saya Tapnma, sann armha Ge-
rilmesi, Aslan Av, Amazonlarn Sava isimli eserlerinde bu zellikleri grebiliriz. Viyana Sa-
nat Tarihi Mzesinde bulunan Kendi Portresinde(Resim 199) sert bakl, onurlu, soylu bir ki-
i grnmndedir. Kars ve ocuuna ait portreler de almtr.
Resim 198: Tarla Dn (ayrnt), Rubens Resim 199: Kendi Portresi, Rubens
REMBRANDT HARMENSZ FANRJN (Rembrant ) (1606 - 1669) : 17. yy. Hollanda re-
sim sanatnn en gl ressamlarndan biridir. Hollanda da ok yaygn olan tek veya grup portrele-
rinden oluan, bir dizi resim almtr. Ik-glge tekniini kusursuz olarak uygulayan sanat, bir
anlk grnm yanstan sahnelerde olduka gereki anlatmlar yapmtr.
Dr. Tulpun Anatomi Dersi (Resim 200) adl eseri bir grup portre almasdr . Sanat,
burada tp rencilerini bir kadavra evresinde toplayarak, aralarnda ruhsal olduu kadar kompo-
zisyon btnl de salamtr. Her biri ayr bir portre rnei olan rencilerin yzlerini ve kadav-
ray aydnlatan gl bir k kullanmtr.
99
Eserlerinde genellikle krmz ve koyu kahverengi tonlar kullanarak, k vuran yzeylerin
daha parlak grnmesini salamtr. Resimlerinde kullanlan k, dardan szlp cisimleri ay-
dnlatan bir unsur olmaktan km, adeta onlarn iinden parlar hale gelmitir. Gece Nbeti (Re-
sim 201) ve Kumalar Dernei Yneticileri grup portreleri tarznda yapt almalardr. Sa-
nat hayatnn ilk yllarna ait gravr ve az sayda peyzaj almalar vardr.
Ressam ve Ei Saskia, Ykanan Kadn, Emmausle Yemek, Olu Titus dier nemli
eserleridir.
Resim 200: Dr. Tulpun Anatomi Dersi (ayrnt), Rembrandt Resim 201: Gece Nbeti, Rembrandt
Correggio (Korecyo), Michelangelo Merisi de Caravaggio (Karavayo), Tintoretto,
Diego Velasgues (Velaskes -Resim 202 ), Bartolome Estaban Murillo (Murillo), Jusepe de Ribe-
ra (Ribera), Zurbaran, Frans Hals, Jacob van Ruisdael (Ruisdel), Hobbema, Jan Vermeer
(Vermer - Resim 203) Barok resim sanatnn dier nemli sanatlardr.
Resim 202: Sevillal Sucu (ayrnt), Velasgues Resim 203: Nak leyen Kz, Vermeer
100
B. HEYKEL SANATI
Barok dnemde yaplarn grntlerini tamamlamak zere yaplan heykeller, ehir meydan-
larnn evrelerine, kiliselerin iine, saray bahelerine, byk eme ve havuzlara ssleme unsuru
olarak yerletirilmitir. Bunlar; mitolojik varlklar, su perileri, yunus balklar vb. figrlerdir.
a. Genel zellikler
* Heykellerde vcut formlar aslna uygun bir biimde zarif olarak ilenmitir. Mermerin doku zelliini
yanstacak (ipekli kuma, dantel, sa, ten) biimde ilenmesi, heykellerde mkemmel bir etki yaratmtr.
* Mermer ilenirken elbise kvrmlarnn ve vcut formlarnn derin olarak ilenmesi heykelde k-
glge etkisini arttrmtr.
* iddet, heyecan, korku gibi duygu ifadeleri, arla kaan bir anlatmla yzde ve vcut hareketlerinde,
k -glge etkisiyle baarl bir biimde verilmitir. Hareket ve ifade anlatm sanat iin nem kazanmtr.
b. Sanatlar
LORENZO BERNN (1598-1680): talyan Barok heykel sanatnn temsilcisidir. ok ynl
bir sanat ayn zamanda nl bir mimardr. Berniniyi nceki heykelcilerden ayran zellik eser-
lerinde insan teninin btn canll ve scakln mermerle anlatabilmesidir.
Apollon ve Daphne (Resim 204) isimli heykeli, Yunan mitolojisindeki bir hikayeyi canland-
rr. Heykel klasik Yunan sanatnda grlen llerle, kusursuz ifade ve olgunluk iinde canlandrl-
mtr. Bu, Apollonun kutsal aac Daphnenin hikayesidir. Konunun kahraman Apollon su perisi
Daphneye ak olmu, onu ele geirebilmek iin kovalamaktadr. Heykelde, Apollonun Daphneye
dokunduunda bir aa hline dnmesi canlandrlmtr. Apollonun yzndeki cokulu ifade,
Daphnenin korku ile bar, kuvvetli k-glge oyunlar ile verilmi heykel ok canl bir anlatm ka-
zanmtr.
Resim 204: Apollon ve Daphne, Bernini Resim 205: Ermi Theresann Kendinden Gemesi, Bernini
101
Ermi Theresann Kendinden Gemesi isimli eser, (Resim 205) Romadaki kk bir ki-
lisenin apsisi iin yaplm, rahibenin din anlamda kendinden gei an canlandrlmtr. Eserde en
dramatik an verilmitir. Bulutsu formla-
rn zerindeki figrler, havadaym gi-
bi durmakta ve yukardan gelen n
alayannn altnda aydnlanmakta-
dr. Kardinal Portresi bir bst al-
mas rneidir.
Bernininin Romadaki Sn. Pi-
etro Meydannn (Resim 206) oval
planl olarak dzenlenmesi ile bu
meydann evresinde yer alan bir dizi
heykel almalar vardr. Roma kenti
byk emelerini de Berniniye bor-
ludur. Bunlarn en nls Drt Irmak
emesidir. Ganj, Nil, Tuna ve Rio
de la Plata nehirleri iri yapl erkek
heykelleriyle simgelenmitir.
Resim 206: San Pietro Meydan, Roma
C. MMAR
Rnesans dneminde resme verilen arlk, Barok dnemde mimarla kaymtr. 17. yy.da
Romada papalar antsal yaplar inaa ettirerek, ehre yeni bir grnm kazandrmaya almlardr.
Barok dnemde mimarln, heykel ve resimle kaynamasyla, k-glge oyunlarna daya-
nan yeni bir mekn anlay elde edilir. Din yaplarn yan sra, gsterili ve rahat yaamn gerek-
tirdii saraylar, evler, kkler, baheler, emeler ve havuzlar gibi yap trlerinin de gelitii grlr.
18. yy.da Fransada XIV. Lui dneminde grlen, zellikle i dekorasyonu iine alan sluba
Rokoko ad verilir. Rokoko slubunda, i duvarlarda ve tavan yzeylerinin her yann dolduran iri-
li ufakl, yuvarlak ve kavisli izgiler, iek ve yaprak motifleri kullanlmtr.
Bu ssleme; ahap kaplamalar, altn kalem ili madalyon biimli byk aynalar, ke ayna-
lar, kvrml mobilyalar, ince ayakl kanape ve koltuklarla tamamlanr. Rokoko slubu; mimari deko-
rasyonun dnda; biblolarda, porselen eyalarda, kumalarda, taklarda da uygulanmtr. Bu slup
Osmanl yaplarnda da etkilerini gstermitir.
a. Genel zellikler
* Eski bazilikalar tmyle yklmadan, ilerinin mermer ve al sslemelerle kapland, d yzey-
lerinin yenilendii grlmtr.
* Rnesansn merkez planl yaplar, yerlerini uzunlamasna dzenlenen yaplara brakr. Kiliseler-
de ortada yer alan uzun salonun yanlarna, tek meknl kk kiliseler (apel) eklenir, apsisin nn-
de ise kubbeli bir mekn yer almtr.
* Uzunlamasna planl yaplarn yansra oval, elips ve genlerin oluturduu yldz planlar da kul-
lanlmtr. Yzeylerin bir i, bir d bkey (C ve S kvrmlar) eklinde dzenlenmesi, yapya ritmik
bir hareket kazandrmtr. D yzeylerinin bu ekilde dzenlenmesi yalnzca ss iin yaplm ve
d grn i mimariye ilikin hi bir ipucu vermemitir.
* Kubbeler giderek incelir ve bir kule halini alr. Kubbelerin dnda ve kasnak blmlerinde sarmal
motifler, dalgal izgiler, voltler ssleme unsurlar olarak yer almtr (Resim 207).
102
* Yaplarn iinde ve dnda Y eklinde bakk merdivenler yaplarak, trenlere uygun bir dzen-
leme ortaya karlmtr (Resim 208). Yaplarn evresini saran bahe ve meydan dzenlemeleri,
mimarinin gsteriini tamamlayan unsurlar olarak nem kazanmtr.
* Mimaride d grnmn ar sslenmesiyle birlikte, i dekorasyonda gze ho grnme ve ra-
hatlk ele alnmtr. Hi bir dnemde olmad kadar ok sslemeye yer verilmitir.
Resim 207: Santa Maria Della Salute Kilisesinin Kubbesi, Venedik Resim 208: Barok i dekorasyona rnek
b. Sanatlar
FRANCESCO BORROMN (1599 - 1667); Ba-
rok mimarisinin talyan temsilcisidir. Mimar Mader-
na ve Bernini ile birlikte almtr. Romada yap-
m olduu St. Carlo (San Karlo) ve St. vo Kili-
selerinde (Resim 209), i planlarnda yapt de-
iiklerle keli ve kntl ksmlar kaldrarak, i
ve d bkey grntl, dalgal duvar yzeyleri el-
de etmitir. Bu yzeylere yerletirilen stunlarla,
k-glge etkisi yaratm bu da yaplarn yzeyle-
rindeki hareketli grnty daha da kuvvetlendir-
mitir. Kubbeler burgu eklindeki fener ve tepelik-
lerle ykseltilmi, bu da kubbenin ucuna kadar
ykselen canl ve ritmik bir deiim elde edilmesi-
ni salamtr.
Resim 209: Roma St. vo Kilisesi Kubbesinin i yzeyi, Borromini
103
Fransada Versailles (Versay- Resim 210), Louvre (Luvr) Saraylar, Romada Trevi e-
mesi (Resim 211) ile Roman dneminde yapmna balanan ve Barok dnemde tamamlanan span-
yada Compostela (Kompostela) Katedrali bu dnemin tannm yaplardr.
Resim 210: Versailles Saray, aynal hol, Fransa Resim 211: Trevi emesi, Roma
104
1 - Maniyerist resim sanatn ortaya karan sebepler nelerdir?
2 - Barok ressamlarn manzara resimlerinde grlen farkllklar nelerdir ?
3 - Barok resim sanatnn zellikleri nelerdir?
4 - Rembrantn sanat anlay nedir? Eserleri hangileridir?
5 - Barok mimaride hangi plan ve ssleme zellikleri grlr?
6 - Rokoko nedir? zelliklerini aklaynz
7 - Barok dnem heykel sanatnn zellikleri nelerdir?
8 - Bernininin balca eserleri hangileridir?
DEERLENDRME ALIMALARI
19. YZYIL VE SONRASI SANAT AKIMLARI
1.NEOKLASSZM
18.yy. sonlarna doru tm Avrupay etkileyen Neoklasisizm; Barok ve Rokoko slubunun
abartl tarzna kar, antik sanata duyulan byk hayranlk sonucunda domutur. 18.yy. ortala-
rnda talyada, Pompei ve Herculaneumda arkeolojik kazlar yaplmtr. Bu kazlarla ortaya ka-
rlan Eski Yunan ve Roma (antik) eserlerinin incelenmesi ve bunlarn tantld kitaplarn yaym-
lanmas antik sanata duyulan hayranl giderek arttrmtr. Klasik sanat yeniden canlanmtr
(Neo-klasisizm). Bu dnemde sanata bilimsel yaklaan eitim kurumlar(akademiler) alm, bu
akm; mimari, resim, heykel gibi sanat dallarnda etkilerini gstermitir.
a.MMAR
Neoklasik akmn etkili olduu alanlardan biri de mimarlktr. Antik an; kemer, stun, stun
bal ve alnlk gibi mimari elemanlar yeni bir yorumla uygulanmtr. Saraylar, tiyatro binalar, mey-
danlar ve bu meydanlara girite yaplan zafer taklar gibi eserler, Neoklasisizmin uyguland alanlardr.
105
9.NTE
1. NEOKLASSZM
2. ROMANTZM
3. REALZM
4. EMPRESYONZM
5. FOVZM
6. KBZM
7. FTRZM
8. EKSPRESYONZM
9. SOYUT RESM
10. METAFZK
11. DADAZM
12. SRREALZM
13. POP ART
HAZIRLIK ALIMALARI
1. 19. yy.da Avrupada yaanan toplumsal gelimeler ve bunlarn sanata olan etkiler nelerdir?
Aratrarak snfta tartnz.
2. 19. yy. ve sonrasnda Avrupada ortaya kan sanat akmlarnn, birbirlerine etkilerini ve or-
taya k nedenlerini aratran bir dev hazrlaynz.
ANDREA PALLADO (Andre Paladyo) (1508 - 1580) : Antik Roma sanatn ayrntl ince-
leyerek, Neoklasik akmn temelini atan talyan mimar ve sanat tarihisidir. Eserlerinde oranl, l-
l bir btnlk ve sadelik hakimdir.
Yunan ve Roma dneminde grlen mimari dzenleri ann bir ok yapsnda baar ile
uygulamtr. Yaplarn cephesinde st ste sralanan stunlarn iki kat boyunca yer almas ile mey-
dana gelen dzenleme (kolossal nizam) Palladionun getirdii bir yeniliktir. Mimarln Drt Kita-
b adl eseri pek ok dile evrilmitir.
Vicenzada Bazilika (belediye binas), Olimpiko Tiyatrosu, Rotonda Villas (Resim 212),
Venedikte Rodentore Kilisesi balca eserlidir.
WINCKELMANN (Vinkelman) : Alman mimar ve sanat tarihisidir. Yazd Eski a
Sanat Tarihi (1764) adl sekiz ciltlik eseri ile Klasik Arkeoloji ve Sanat Tarihi biliminin kurucusu
olmutur.
Sanatn aklc yollardan geirilerek yaplmas gerektiini savunmutur.
Resim 212 : Vicenzada Rotonda Villas, Palladio Resim 213: Maddeleine (Madlen) Kilisesi, Wnckelmann
Pariste yapm olduu Maddele-
ine (Madlen) Kilisesinde (Resim
213) Roma tapnaklarnn korint s-
tunlu cephe dzenini kullanm, byle-
ce antik an sade ve ll gzellii
yeniden uygulanmtr. Pariste bulu-
nan Zafer Kemeri dier nl eseridir.
Almanyada Neoklsisizmin nl
sanats Langhans ve onun en nl
eseri Berlinde bulunan Brandenburg
Kapsdr (Resim 214).
Neoklasisizm mimarinin dier n-
l sanatlar; ngilterede Robert
Adam, Fransada Fontaine (Fonten),
talyada Bianchidir (Bianki).
Resim 214: Brandenburg Kaps, Langhans
106
b. HEYKEL
Barok heykel sanatnda grlen dinamik ve hareketli figrlerin yerine, antik adan etkile-
nerek; ar bal, durgun ve zarif grnml heykeller yaplmtr. Belirgin biimler, akc izgiler, do-
al durular Neoklasik heykelin zellikleridir. Malzeme olarak en ok beyaz mermer kullanlmtr.
ANTONO CANOVA (Kano-
va) (1757 - 1822): Barok heykelden,
Neoklasisizme geii ilk deneyen tal-
yan heykel sanatsdr.
Romada yapm olduu Pa-
olina Borghese (Resim 215) isimli
eserinde; hatlar, sakin ve durgun izgi-
lerle vermeyi baarm, antik tanra
heykellerindeki gibi saf ve doal grn-
ty yanstmtr.
Neoklasik dnemin dier hey-
kel sanatlar; Danimarkal Thorvald-
sen (Hebe Heykeli, Lusern Aslan,
Mevsimler, Gece ve Gndz, Akn
alar gibi rlyefler), Alman Schadov
(Berlinde Byk Frederik Ant),
Fransz Francois Chalgrin (Paris Etu-
val Meydan Zafer Kemeri)dir.
Resim 215: Paolina Borghese, Canavo
c. RESM
Bu dnemde daha ok tarihi olaylar, kahramanlar resmin konusunu oluturmutur. Figrler
Eski Yunan ve Roma sanatnda olduu gibi, vcut gzelliini yanstacak durular iinde resmedilir.
JACQUES LOUS DAVD (Jak Lui David ) (1748 - 1825) : Fransz neoklasik resim sanat-
nn en byk temsilcisi olan sanat, eyay ve doay en ince ayrntsna kadar yanstmtr. Horas
Kardelerin Yemini (Resim 216) isimli eserinde bir kahramanlk konusu ilenmitir. Eski bir Roma
evinin avlusunda yal babalarna vatann kurtuluu iin, savaacaklarna dair ant ien kahraman
resmedilmitir. Antik heykelleri
anmsatan figrler, kemerli bir fon
nnde sralanmtr. Fransz Dev-
riminin hemen ncesindeki yeni
cumhuriyeti dncelerin ve yurt-
severlik duygusunun youn olduu
ortam etkili bir biimde bu resimde
yanstmtr.
Maratn ldrlmesi,
Napolyon Portreleri, Paris ve He-
lenin Aklar, Sabinlerin Karl-
dier eserleridir. Bu dnemin di-
er nl ressam Davidin rencisi
Jean Dominique ngrestr.
Resim 216: Horas Kardelerin Yemini, J.L.. David
107
2. ROMANTZM
19. yy. sanat akm olan Romantizm bata ngiltere olmak zere Almanya, Fransa ve btn
Avrupay etkilemitir.
Antik dnyann kltrnden etkilenen Neoklasik akma bir tepki olarak ortaya kan Romantizm,
modern ada sanat anlaynn balangc, gnmzn sanat grnn ise ncs kabul edilir.
a. Genel zellikler
* Romantizmde sanat, ilk kez d dnyadan koparak kendi i dnyasna ynelir. Sanatlarn esin
kayna; duygular, dnceleri ve d gcdr. ada sanatn temelini bu yaratc d gc
oluturur. Sanatnn evresindeki olaylara gsterdii kiisel tepki, kendi i dnyasn yanstt
eserlerinde zgrce dile getirilir.
* Romantik sanatlarn eserlerinde izgiler nemini yitirir, renk n plana kar.
* nceki dnemlerde figrlere fon oluturan manzara resimleri bu dnemde tek bana bir sanat
eseri olarak karmza kar. Ayrntlarna kadar ilenmi doa paralar, gnein dou ve bat
anndaki sis perdesi iinde manzaralar konu olarak ilenmitir. Romantik manzara resim anlaynn
gelitii yer ngilteredir.
* Tarihi konulu romantik resimlerde ise, yurtseverlik duygusunun ilendii grlr.
b. Sanatlar
FRANCSKO GOYA (1746 - 1828) : spanyol romantizminin ncs kabul edilen sanat,
Kraln ba ressamyd. Kraliyet ailesine ait ok sayda portre alan sanat, bu portrelerde kiile-
rin i dnyasn da btn gereklii ile yanstmaya almtr. spanya kraliesi Maria Luisan (Re-
sim 217) portresinde k siyah elbisesi iinde ban evreleyen kat kat rtsyle figr, soylu bir du-
ru yanstmtr. inde yaad dnemde gerekleen i karklklarn neden olduu huzursuz or-
tam sanaty etkilemitir. Savan getirdii hastalk, cehalet ve sosyal kntnn yaand lke-
sini anlatan bir dizi gravr alr. Gravrlerden baka asit oyma ve ta bask tekniklerini kullanarak
yapt resimler de vardr. Bir halk ayaklanmasndan etkilenerek yapt Kuruna Dizilenler (3 Ma-
ys) isimli tablosu, byk boyutlu alt en tannm eseridir. Yal boya ve desen almalarnda
ok baarl olan sanatnn, modelden alt n (plak) resimleri de vardr.
plak Maya, Giyinik Maya, Balkonda Kadnlar, Kyde Boa Grei, emsiye (Resim
218) sanatnn dier tannm eserleridir.
Resim 217: Maria Louisa, Goya Resim 218: emsiye, Goya
108
CASPAR DAVD FREDRCH (Fredrik) (1774 - 1840) : Alman romantizm ekolnn en b-
yk temsilcilerindendir. Resimlerinin konular; genellikle dalar, ormanlar, ilkbaharn prlts, sonba-
har, Kuzey Denizi kylar, imenlerin slakl, gnein dou ve bat an, gk kua ve kayalklar-
dr. Resimlerinde insan figr ya hi yer almaz ya da doa ierisinde ok kk bir yer kaplar. Eser-
lerinde yalnzlk duygusu egemendir.
Mehtabn Gzelliine Hayran Olmu Kadn ve Erkek (Resim 219) adl eserinde gece bo-
yutlar, kuzey lkelerinin atmosferi, hayalet gibi eri aalar ve tm plakl ile mehtap yanstlm-
tr. Bu eserde btn romantik zellikler grlr. Doa birinci planda, figrler ise ikinci plandadr. De-
nizde Ayn Douu, Sabah I, Mee Ormanndaki Manastr, Da Manzaralar, Rugendeki
Beyaz Kayalklar sanatnn dier eserleridir. Schwind, Runge, Retel, Overback Alman romantik
sanatlarndandr.
Resim 219: Mehtabn Gzelliine Hayran Olmu Kadn ve Erkek, Friedrich
EUGENE DELACROIX (jen Dlakruva) (1798 - 1863) : Fransz romantik resim sanat-
nn nc sanatsdr. Neoklasisizm dneminin salam izgi ve desen resmine karlk, rengi n
plana almtr. Daha ok tarihi konulu resimler almtr.
Halka nderlik Eden zgrlk (Resim 220) isimli tablosu 1830 devrimini anlatr. Elinde
Fransz bayra tayan bir gen kz, evresinde yer alan kalabalk figrler arasnda resmedilmi-
tir. n planda yer alan bu gen kz zgrl sembolize etmektedir.
Dantenin Kay, Mezarc ve Hamlet, Cezayirli Kadnlar sanatnn tannm eserlerin-
dendir.
Romantik Fransz ressamlar arasnda, Theodore Gericault psikolojik bozukluklarn, fizik-
sel etkilerini gsteren portrelerden oluan bir dizi resim almas ile nldr.
109
Resim 220: Halka nderlik Eden zgrlk, Delacrox
ngilterede Romantizm manzara resimleri ile n plana kar. Youn ve prltl renklerin kul-
lanld resimlerde gkyz ve hava olaylar baarl bir ekilde ilenmitir.
JOHN CONSTABLE (Con Kanstbl) (1776 - 1837) : ngiliz manzara ressamdr. Renkleri
ve doaya yakn biimde vermeye almtr. Krmz, beyaz, sar vb. renkleri hzl fra vu-
rular ile kk benekler eklin-
de kullanan ressam; ak hava-
da abuk deien grntleri
yakalamay baarabilmitir.
Tablolarnda gkyz ge-
ni bir yer tutar. Flatford Deir-
meni (Resim 221) isimli eseri
gereki olarak ifade edilmi bir
manzara resmidir. Ik etkisi ile
izgiler kaybolmaya, konturlar
erimeye balamtr. Bu anlatm
bir anlamda empresyonizme ge-
i olarak grlr. Kaln kk
benekler halinde kullanlan sar
ve beyaz renkler, resmin aydn-
lk grnmesini salar. Araba-
nn Dereden Geii ve Havuz,
sanatnn dier nl eserlerin-
dendir.
110
Resim 221: Flatford Deirmeni, Constable
ngilterenin ikinci byk manza-
ra ressam William Turnerdr. Resimle-
rinde parlak a ve aydnlk renklere
yer vermitir. Turner, deniz ya da kar fr-
tnas sahnelerini, k oyunlar ile dei-
en renk tonlarnn oluturduu sis man-
zaralarn baar ile almtr.
Londra Lordlar Kamaras
Yangn, Denizde Frtna, Anibaln
Alpleri Geii, Trenin Kprden Gei-
i, Temeraire (Temerer-Resim 222) ge-
misinin havuza ekiliini gsteren ro-
mantik manzara resimlerindendir.
Resim 222: Temeraire Harp Gemisinin sonu, Turner
3. REALZM (Gerekilik)
19. yy.n ortalarna doru Fransada ortaya kan bu sanat akm, Neoklsisizm ve
Romantizme tepki olarak domutur. Romantizmin d dnyasndan uzaklaan sanatlar, yaam
btn ynleri ve gereklii ile ele almlardr.
Genel zellikler
* Teknolojik gelimeler sonucu bu dnemde, Avrupada bir ii snf ortaya kmtr. Dnemin ko-
ullarna uygun olarak; iilerin, emekilerin gndelik yaamlarndan kesitler resimlere konu olmu-
tur.
* Resimlerde figrler gerek grntleri ile n plana alnm, geride kalan manzara ise geni bir
ufuk izgisi iinde ilenmitir.
* Renki bir anlatm grlr.
GUSTAVE COURBET (Kurbe) (1819
- 1877): Fransz ressam Realizm akmnn ku-
rucularndandr. 1849da yapt Ta Krclar
(Resim 223) adl eserinde, yol yapmnda a-
lan iilerin, ar gnlk almalarn res-
metmitir. ilerin eski ve solmu elbiseleri,
gneten yanm yzleri, nasrlam elleri
btn gerekilii ile anlatlmtr. Fra vuru-
lar gldr. Renkleri kartrarak, ak-koyu
renk kartlna nem vermitir.
Toprak zerine den insan glgesi
ilk kez Courbetin resimlerinde grlr. Sa-
natnn; ii, kyl resimlerinden baka, or-
man ve deniz manzaralarn da konu alan
eserleri vardr. Kyde Defin Merasimi, Bu-
day Eleyen Kzlar, ieki Kadn, Gnay-
dn Msy Courbet (Resim 224) eserlerin-
den bazlardr. Resim 223: Ta Krclar, Courbet
111
Resim 224: Gnaydn Msy Courbet, Courbet Resim 225: Baak Toplayanlar, Millet
JEAN FRANCOS MLLET (Mile) (1818 - 1875) : Fransz ressam, kyllerin ve iilerin
onurlu almalarn ve topraa yaknlklarn realist bir uslpla resmetmitir. Baak Toplayanlar
(Resim 225) adl eserinde kyl kadnn, hasat zaman tarlada almalarn gsterir. Resimde
ufuk izgisi ileri ekilerek, yaam kayna olan topraa daha geni yer verilmi ve iri figrler n pla-
na yerletirilmitir. Ressamn dncesine gre nsan, zerinde yaad ve iledii topran bir par-
as gibidir ve doayla arasnda derin bir iliki vardr. Figrlerin duruu, kaba giysileri, iri elleri, emek
isteyen bu g ii yaparken gsterdikleri aba vurgulanm, konuya toplumsal bir zellik kazandrl-
mtr. Angelus tablosu, tarlada patates toplayan kylleri konu alan dier bir eseridir.
HONORE DAUMER (Domye) : Fransz ressam, ayn zamanda heykeltra ve karikatr sa-
natsdr. Eserlerinin ounluu litografiler (ta bask) ile bunlardan oaltt tahta basklardr.
Gnlk yaam zerine yapt gzlemleri toplumsal konulara dntrmtr. Yaad dnemin po-
litikaclar, sanatlar, avu-
kat ve yarglar, sradan in-
sanlar gln yanlar ile
alayl bir ekilde ilemitir.
Resimlerinde, kl alanla-
rn, koyuluklarla oluturdu-
u kartlklardan (kontras)
canl insan figrlerini ortaya
kard bir teknik grlr.
amarc Kadn, Tren-
de nc Mevkii (Resim
226) Gmenler, Ykanan
Kzlar, Tiyatro Sahne-
si(Resim 227), Bask Kol-
leksiyoncular eserlerin-
den bazlardr.
112
Resim 226: Trende nc Mevkii, Daumier
Resim 227: Tiyatro Sahnesi, Daumier Resim 228: Manzara, Corot
Realizmin dier nemli sanatlarndan birisi de Fransz Camille Corot (Koro)dur. 19. yy.n
en byk manzara ressamlarndandr. Yumuak pastel tonlar kullanm, daha ok ty gibi hafif
aalarn yer ald dsel anlatml manzaralar yapmtr (Resim 228).
4-EMPRESYONZM (zlenimcilik)
Empresyonizm, 19. yy.n ikinci yarsnda Fransada ortaya kar ve btn Avrupay etkiler.
Bu sanat akm, 20. yy. sanat akmlarna da yol gstermitir.
17.yy.da Fransada kurulan Gzel Sanatlar Akademisi, sanat belli kural ve ller iinde
ele alan Klasisizmi n planda tutan bir yaklam iindeydi. 19.yy da doan Romantizm ve onu iz-
leyen Empresyonizm, bir grup ressamn akademik sanat anlayna kar yeni bir slup gelitirme-
leriyle ortaya kmtr. Pariste alan bir sergide yer alan Monetin zlenim isimli eseri, bu hare-
kete adn vermitir. Empresyonist sanat, almalarn ak havada gn altnda gerekleti-
rerek, resmi atlyenin yapay havasndan kurtarmtr.
Genel zellikleri
* Ak havada alan izlenimci sanatlar, gnn deiik saatlerinde n nesneler zerindeki bi-
im ve renk deiikliklerini yakalamay baarmlardr. Sanatya gre; k deitike nesnelerin
rengi ve biim grntleri de srekli deimektedir. Bu nedenle ressam ayrntlardan ok btn ya-
kalamaya almaldr.
* Kompozisyonlarda yapay dzenlemeden ok, anlk grntler yakalanmaya allr. Bu neden-
le konu, hzl bir alma ile tuvale aktarlr. Ik titreimleri, yapraklarn ve sularn rpertisi bu yeni
slubun resim gelerini oluturur.
* Konular gnlk yaamdan seilmitir. Krlar, ormanlar, nehir ve deniz manzaralar, ak havada
piknik ve gezintiler canl ve parlak renklerle yanstlmtr.
* zlenimciler resimlerinde birbirini tamamlayan renkleri, rnein; krmz-yeil, mavi-sar, gei
renkleri olan turuncu ve moru kullanmlar, gnein renkleri arasnda bulunmayan kahverengi, siyah
ve gri tonlarna yer vermemilerdir. Mavi, glgenin rengi olarak kullanlmtr.
113
EDOUORD MANET (Edvar Mane) (1832 - 1883) : Fransz ressam; Turner ve Constable gi-
bi sanatlarn eserlerini inceleyerek onlardan etkilenmi, n nesneler zerindeki etkilerini sapta-
yarak resim sanatna yeni bir anlay kazandrmtr. Gne nlar ak renk tonlar ile prltlar ha-
linde yanstlm, manzaralar iine figrler yerletirilmitir.
Folies Bergeres Bar (Foli Berjer-Resim 229) isimli tablosunda, servis yapan kzn arkasn-
da yer alan aynada, salonun o andaki grnts ve havas aksetmektedir. Sahne bir fotoraf gibi an-
lk grnty yakalam, hzl fra vurular ile her ey gerek hayatta olduu gibi yanstlmtr.
Flt alan ocuk, Krda Yemek ve Kaykta Ressam (Resim 230) nl eserlerindendir.
Resim 229: Folies Bergeres Bar (ayrnt), Manet Resim 230: Kaykta Ressam (ayrnt), Manet
CLAUDE MONET (Klod Mone) (1840 - 1926) : Fransz ressam, zlenimci anlay en iyi
yanstan sanatdr. Monet, deiken gn nn nesneler zerindeki etkilerini gsterebilmek iin
ayn konuyu bir ok kez alt (Saman Ynlar, Rouen Katedrali) resimleri vardr. In etkisi
ile konu nemini yitirir, her ey renk lekeleri halinde tuvale aktarlr, glgeler mavi ve mor renklerle
boyanr. Bu akma ismini veren Impression (zlenim) (Resim 231) tablosu, sabahn ilk saatlerinde
sisler arasndaki bir liman gsteren manzara resmidir. Deniz zerinde Teras, Kayklar, Nilfer-
ler, Bahedeki Kadnlar (Resim 232) dier eserlerindendir.
Resim 231: Impression (ayrnt), Monet Resim 232: Bahede Kadnlar (ayrnt), Monet
114
PERRE AUGUSTE RENOR (Rnuar) (1841 - 1919) : Monetden etkilenen sanat manza-
ralardan ok insan figrleri almtr. Kr kahveleri, tiyatrolar, balo salonlarnda elenen, dans eden ne-
eli insan figrleri konu olarak ele alnmtr. Resimlerin tm yzeyleri k yansmalar ve renk oyunlar
ile doldurulmutur. Gzel yzl kadn figrlerini ok sk kullanr. Pembe rengin hakim olduu plak ka-
dn resimlerinde ise; insan teninin prltsn baar ile yanstmtr. Denizcilerin Partisi (Resim 233)
isimli tablosunda, bir masa evresinde yer alan insanlarn nee iindeki konumalar, canl bir biimde
yanstlm ve yukarda yer alan tenteye vuran gne nn yaratt renk etkileri baaryla uygulan-
mtr. Salncak, Loca, Okuyan Gen Kz Portresi, emsiyeler (Resim 234) eserlerinden bazlardr.
Resim 233: Denizcilerin Partisi, Renoir Resim 234: emsiyeler, Renoir
EDGAR DEGAS (Edgar Dga) (1834 - 1917) : Manetden etkilenen sanat, manzaralar
yerine daha ok insan figrlerinin hareketlerini gzlemlemitir. Eserlerinde; balerinlerin, alan ka-
dnlarn gnlk yaamlar, btn ynleriyle verilmitir. Eilen, dorulan, dnen figrleri farkl alar-
dan resmetmitir. Resimler sanki bir anlk grnty yanstr. Bale Okulu adl eserinde (Resim 235),
gen balerinlerin zarif grntlerini farkl alardan vermitir. Tabloda pastel renkler hakimdir. At Ya-
r, t Yapan Kadnlar (Resim 236), Eldivenli arkc nemli eserlerindendir.
Resim 235: Bale Okulu, Degas Resim 236: t Yapan Kadnlar, Degas
115
ALFRED SSLEY (1839 - 1899) : Monetden etkilenen Fransz sanat, empresyonislere
katlmtr. Sisleyin k ve rengi yakalama abas Onu eitli hava koullarnda almaya ynelt-
mi ve bylece insan tl gibi sarveren manzaralar almtr. Msr Tarlas (Resim 237) isimli ese-
rinde boyann kaln ve belirgin biimde kullanlmas, resme bir derinlik kazandrmtr. Manzara re-
simlerinde daralan yollar, ssz patikalar kullanmas, Corotdan etkilendiini gstermektedir.
Camille Pissarro da ayn slupla alan sanatlardan biridir. Heykel sanatnda da Emp-
resyonizm etkileri grlr. Bunun en byk temsilcisi Fransz Rodin (Roden) dir.
Bu dnemin sonlarna doru Georges Seurat n uygulamalar ile balayan Yeni zlenim-
ciler grubunda; Paul Cezanne, Vincent Van Gogh ve Paul Gaugin gibi sanatlar yer alr.
Yeni izlenimciler, nesneler zerinde her an deien k ve rengi deil; bir grnte kavra-
nabilen biim ve rengi resmetmek istemilerdir. Yan yana srlen farkl tonlardaki renkleri birbirin-
den ayrarak, nesneleri geometrik biimler iinde ele almlardr.
Resim 237: Msr Tarlas, Sisley Resim 238: Grande Jatte Adasnda Piknik, Seurat
GEORGES SEURAT (Sra) (1859 - 1891): Fransz ressam Noktaclk ad verilen yeni
bir boyama teknii kullanmtr. Bu teknikte, k iinde yer alan temel renkleri (sar, krmz, ma-
vi ) kk noktalar halinde uygulamtr. Resme bir btn olarak bakldnda, saf renkli kk
noktalarn istenen renk etkisini yaratt grlr. Grande Jatte Adasnda Piknik (Resim 238)
isimli eserinde, figrleri geometrik izgiler iinde ele alm ve farkl renk tonlar yaratarak derinlik
vermeye almtr.
PAUL CEZANNE (Pol Sezan) (1839 - 1906) : 20.yy.n resim sanatn etkileyen Fransz
ressam; Degas, Manet, Renoir gibi sanatlardan etkilenmitir. Daha ok manzara ve natrmort
almakla birlikte, portreler ve figrl komposizyonlar da yapmtr. Her nesnenin aslnda bir ge-
ometrik biime sahip olduunu savunarak, bir ok bak noktas kullanmtr. Modern resmin ku-
rucusu kabul edilen Cezanne, gerek resimlerindeki k ve komposizyonla gerek sanat grleri
ile Kbizm ve Fovizmin kayna olmutur.
Provence Da (Resim 239) adl eseri sanat anlayna gzel bir rnektir. Resimde renk
tonlarn k ve glge ile deitirmek yerine, farkl renkler kullanarak ayn izlenimi vermitir. ev-
redeki araziyi geometrik biimlere ayrm, izgi ve renklerle geree uygun bir plan ortaya k-
mtr.
skambil Oynayanlar, Kendi Portresi, Karsnn Portresi, Ykananlar, Lestaqueden
Marsilya Krfezi, Elmal ve Portakall Natrmort (Resim 240) nl eserlerindendir.
116
Resim 239: Provance Da, Cezanne Resim 240: Elmal ve Portakall Natrtmort, Cezanne
VNCENT VAN GOGH (1853 - 1890) : Hollandal olan sanat Ekspresyonizmin ilk temsilcile-
rindendir. Renkleri; duygular ve tutkular iletebilmek iin bir anlatm arac olarak kullanmtr. Empres-
yonistlerin resim anlayna btnyle kar olan bu yaklam, da-vurumcu (Ekspresyonist) tanmla-
masna daha yakndr. Cansz nesnelerde bile bir hareket olduunu dnen sanat, zellikle man-
zara resimlerinde renkleri tuval zerinde kabark izler brakacak ekilde, youn olarak kullanmtr.
Etkili renkler insan dnce ve hayal dnyasna srkler. Yalnzlk duygusu, aclar, zlemler renkler-
le dile getirilir. Buday Tarlas stnde Kargalar (Resim 241) isimli eserinde; canl renk lekelerini
uzun, kvrk fra vurular ile kullanm, bu da resmin hareket ediyor gibi grnmesini salamtr.
Buday tarlasnn canl sar rengi, yaama sevincinin bir ifadesi ( bu pek ok eserinde grlr), karga-
lar ise ok yakndaki lmn habercisi gibidir. Bu resim, sanatnn ruhsal kntsn ak biimde
yanstr. Yldzl Gece (Resim 242) isimli tablosunda, renkle birlikte izgiyi de kullanmtr. Resimde
tm gkyz dnen bir girdap gibidir. Portre almalarnda, yzeyleri keskin d izgilerle evirir, ile-
rini belirgin renklerle doldurur. rnein, Kendi Portresi (Resim 243).
Ay iekleri (Resim 244), Yatak Odas, Arlesde Bir Kahve, ngiliz Kprs sanatnn
tannm eserleridir.
Resim 241: Buday Tarlas stnde Kargalar, Van Gogh Resim 242: Yldzl Gece, Van Gogh
117
Resim 243: Kendi Portresi, Van Gogh Resim 244: Ayiekleri, Van Gogh
PAUL GAUGN (Pol Gogen) (1848 - 1903) : Van Goghun ada olan ve onunla bir sre
alan Fransz ressam, nce Pariste daha sonra Tahiti ve Marques (Markiz) adalarnda yaamn
srdrmtr. Bu tropik lkede kendi romantik yapsna uygun zengin bir doa ve renkleri bulmu,
ada insanlarnn yaantsn resmetmitir. Kaln koyu renkler ve izgilerle ayrlm basit komposiz-
yonlu resimlerinde, glgesiz olarak kullanmtr. Renkler, insan dnce dnyasna srkler ve
bu renklerde sembolik anlatmlar ykldr.
Gzel Angele, Pazar Yeri, Kumsalda Atllar, Selam Sana Maria (Resim 245), iekli Ka-
dn, Kendi Portresi (Resim 246) nl eserleridir.
Resim 245: Selam Sana Maria, Gaugin Resim 246: Kendi Portresi, Gaugin
118
TOULOUSE LAUTREC (Tulus Lotrek) (1864 - 1901) : Eserlerinde; danslarn, artistlerin,
palyaolarn yaamlarndan kesitleri, anlk grntler eklinde yanstmtr. Resimlerinde her ge
izgi ile belirtilmi, afi almalar(Resim 247) ada grafik sanatn olduka etkilemitir. Moulin
Rougeda Dans nl eserlerinden biridir (Resim 248).
Resim 247: Afi almas, Lautrec Resim 248: Moulin Rougeda Dans, Lautrec
5. FOVZM
19.yy.n sonlarnda resim sanatna bak as deimi, izgiler yerine renge dayal bir an-
latm grlmtr. 1905 ylnda, Pariste Matissein (Matis) nclnde alan sergiye katlan sa-
natlarn resimlerinde i ve sert renkleri kullanarak, arpc ve hrn anlatmlar yapmalar; vahi-
ce bulunmutur. Bu sanatlar vahi hayvan anlamna gelen Fouve (Fov) olarak tanmlanmtr.
Genel zellikleri
* Resimde zgr komposizyonlar oluturulmutur.
* Duygularn da vurulmasnda ara renkler bir yana braklarak, daha ok saf ve gze batan renk-
ler kullanlm ve bunlar geni yzeyler halinde boyanmtr.
* Yzeysel anlatm, renk ve konturlar resmin asl geleri olmu, derinlie yer verilmemitir.
* Fovist resim, ok etkisi yapan renklere, zgrce oluturulan komposizyonlara ve resme yklenen
davurumcu anlatma dayanr.
HENRY MATSSE (Matis) (1869 - 1954): Fransz sanat, resimlerinde saf renkleri denge-
li bir biimde kullanm, hi bir renk dierine zarar vermemitir. Eserlerinde gkyznn mavilii, i-
ekler, kadn vcudunun kvrmlar; neeli ve yaln bir anlatmla verilmitir.
Akam Sofras (Resim 249) isimli eserinde mekan tek bir renk tonu ile belirleyerek derin-
lii ortadan kaldrsa bile, resim yzeyine yerletirdii bir takm cisimlerle perspektif etkisi yaratmtr.
Krmz Balkl Natrmort, Yaama Sevinci, Pembe plak (N), Piyano Dersi, Kemanl Oda,
Mzik sanatnn en tannm eserleridir.
119
Resim 249: Akam Sofras (ayrnt), Matisse Resim 250: Ky Manzaras (ayrnt), Vlaminck
MAURCE DE VLAMNCK (Vilamink) (1876 - 1958) : Fovizmin kurucularndan olan Fran-
sz ressamn tablolarnda, eyann yapsal zelliklerini ve hacmini ortaya koyan bir yaklam grlr.
Sanat nceleri Van Goghun da vurumculuundan, sonralar da Cezannenn renklerin-
den etkilenmitir. Sanatnn Ky Manzaras (Resim 250) adl eserinde; mavi, turuncu, pembe bo-
ya vurular evleri ve aalar en temel biimlerine indirgeyerek da vurumcu bir anlatm sergile-
mitir. Krmz Aalar, Sirk nl eserlerindendir.
Bu akmn dier nemli sanatlar; Andrea Derain (Dern) ve Raoul Dufy (Dafi)dir.
6. KBZM
Kbizm, 20.yy.n balarnda Empresyonizme tepki olarak ortaya kmtr. ncln
Fransz George Braque (Corc Brak) ile spanyol Pablo Picasso (Pikasso) yapmtr. Daha sonra;
talya, Almanya, Rusya ve ngiltere gibi lkelerin sanatlar da bu akma katlmlar, bylece Kbizm
yzyln nemli resim hareketlerinden biri haline gelmitir.
Genel zellikleri
* Kbist resimde, nesne grnd gibi deil, dnld gibi resmedilir. Nesnenin, her taraftan
grnn dikkate alarak yaplan ve nesneyi yzlerce paraya ayrtran biime, analitik (ayrtr-
c) kbizm denmitir.
* Kbizm akm, yaptrma kat tekniini (kolaj) de sanat dnyasna kazandrmtr. Resme bez,
kat paralar ve kutular gibi malzemelerin yaptrlmas ile basit geometrik kurulular ortaya k-
mtr. Buna da sentetik (birletirici) kbizm denir. Bu slup Afrika zenci heykellerinden ok etkilen-
mitir.
120
* Kbizm, Empresyonizmin renk anlayn terk etmi, resimdeki hacim deerlerini; gri, kahveren-
gi armoniler (uyum) iinde vermitir. Kbizmde biimler ressamn egemenliinde olup n plandadr,
sanat doann taklidi olma durumundan kmtr.
* Kbizm; resim, heykel ve mimariye paralel olarak dekoratif sanatlarda da (taklar, ss eyalar, ev
eyalar, i dekorasyon) etkili olmutur.
PABLO PICASSO (Pikasso) (1881 - 1973) : Kbizmin kurucusu olan spanyol sanat
Ben cisimleri grdm gibi deil, dndm gibi izerim. diyerek nesneleri, konturlar snrl ge-
ometrik ve kbik ekillere ayrm ve bunlar resmin temel gesi olarak kullanmtr.
Frasnda mavi ve tonlarnn hakim olduu, karamsar duygularn yanstan resimleri Mavi
Dnemolarak adlandrlr. Resimlerin konusunu palyoalar ve gebelerin yaamlar oluturur. Pem-
be Dnemen ok bu rengin tonlarn kullanarak alt daha huzurlu bir dnemini kapsar. Yaln renk-
leri ve figrlerde sert hatlar iledii bu dnemde, daha yumuak konulu resimler yapmtr.
Avignonlu Kzlar (Resim 251) geni yzeyleri parlak renklerle boyad pembe dnem
resmidir. iek Satcs, Oturan plak (N), Natrmort, Keman ve Gitar, Ayna nnde Kz (Re-
sim 252), Cambaz Ailesi, Alayan Kadn, Yal Gitarist en nl eserlerindendir.
Resim 251: Avignonlu Kzlar, Pcasso Resim 252: Ayna nnde Kz, Pcasso
Georges BRAUGE (Corc Brak) (1882 -
1963) : Fransz ressam, natrmortlarnda Picas-
sonun kbist ekil ve renklerinden etkilenmitir.
Nesneyi eitli alardan ele alarak, kendine gre
nemli bulduu yanlar; gen, daire, kre, silindir
gibi paralara ayrm, daha sonra bu paralar bir
araya getirerek figrleri ortaya karmtr.
Keman ve Srahi (Resim 253) isimli
eserinde; nesneler deiik geometrik paralarn bir
araya gelmesi ile meydana gelmi, uyumlu bir b-
tnlk iindedir.
Bu akm sanatlar arasnda spanyol
Juan Gris (Huan Gris), Hollandal Piet Mondri-
an da vardr.
121
Resim 253: Keman ve Srahi, Brauge
7. FTRZM
Genel zellikleri
talyada, 20. yy. balarnda nce iirde sonra resimde ortaya kan bu sanat akm, I.Dn-
ya Sava sonrasnda etkisini kaybeder.
Ftrizm, geleneksellii ve gemi dnem
sanatlarn tamamen reddeder .ada uygarl-
n en nemli geleri olan; hareket, hz ve s-
rekli deiimi tuval zerine aktarmay ama edi-
nir. rnein koan ayn insan, st ste izilen bir
ok bacakla betimlenir. Ftrizm zamana bal,
eitli durum ve yaantlar (ncesi, imdiki za-
man ve gelecee ilikin) bir anda gsteren anla-
ytr. Ftristler kbizmden etkilenerek, resim-
de biimsel zellikleri n plana karmlardr.
UMBERTO BOCCON (Umberto Boci-
oni) (1882 - 1916): Gelecekilik akmnn ku-
rucusudur. talyan sanat, eserlerinde an
yaamn yakalamaya almtr. Modern ya-
am iindeki insann ruhsal yaantsn, hare-
ket hlindeki geler ve grntlerle yanst-
maya almtr. Bir Futbolcunun Dinamiz-
mi(Resim 254), Ruh Durumlar, Uurlama-
lar, Sokan Gleri, Ezamanl nseziler
nl eserlerindendir.
Bu akmn dier nemli sanatlar; Car-
ra, Balla, Severini, Russola ve Legerdir.
Resim 254: Bir Futbolcunun Dinamizmi, Boccioni
8. EKSPRESYONZM (Davurumculuk)
20.yy.n en byk akmlarndan biridir. Kuzey Avrupada ortaya kan bu akm, sanatn btn dal-
larn etkilemitir. Empresyonist akma bir tepki olarak ortaya kmtr. I. Dnya Sava ncesi yaanan
ortamdaki siyasi gerginlikler, ekonomik skntlar, sosyal dengesizlikler sanatlar etkilemi, yaadklar
bu elikiyi eserlerine yanstmlardr.
Davurumculuk; bir dnya grdr ve insann i dnyas ile ilgili aclar, heyacan, tut-
ku ve korkularn en gizli kalm yanlar ile da aktarmasdr. Ekspresyonist ressamlar bunu ya-
parken renklerin dilini kullanmakla birlikte, biimleri de arptarak insann ruhsal dnyasndaki hu-
zursuzluklar anlatmaya almtr.
Genel zellikleri
* Resimde simgesel biimleri kullanarak dolayl anlatmlara yer verilmitir.
* Renkler geni yzeyler halinde boyanm, younlatrlm koyu siyah, koyu kahverengi, sar,
mor, krmz, yeil ve turuncular kullanlmtr. Renklerin kullanm, sanatlarn ruhsal durumlar-
na gre deiiklik gsterir.
122
EDWARD MUNCH (Eduar Man) (1863 - 1944) : Norveli ressam, ekspresyonizmin en
nemli temsilcisidir. Evrensel glerin yol at korkuyu, zellikle lm korkusunu dile getiren -
lk (Resim 255) isimli eseri bu akmn sembol olmutur. Kaln izgiler ve canl renklerle boyanm
resimdeki anlatm, izleyenler tarafndan ln duyulduu eklinde tanmlanmtr. Dier eserleri
arasnda Hasta ocuk, Korku, Ertesi Gn, Madonna saylabilir.
Resim 255: lk, Munch Resim 256: Dr. Forelin Portresi, Kokoschka
OSCAR KOKOSCHKA (Kokoka) (1886 - 1980) : Avusturyal ressamn eserlerinde, hatlar
gergin, ekiller gldr. Heyecan, tutku, korku ve lm gibi insan ruhunda kabaran duygularn d-
a yansmasn baar ile vermitir. Kaln boya hamuru ile yapt almalar vardr. Portre alma-
larnda figrler donuk bakldr. Dr. Forelin Portresi (Resim 256), Alplerden Manzaralar nl
eserleridir.
Bu akmn dier nl sanatlar; Erich Heckel, Otto Mller, Maks Pechtein, Karl Schmidt
ve Emil Noldedir.
9. SOYUT RESM
Genel zellikleri
20.yy.n banda doan sanat akmlar, belli yerlerde bir grup insann etkinlii ile olumu
hareketlerdir. Soyut sanat (non figratif) ise, Avrupann eitli yerlerinde birbirine yakn tarihlerde
ayr ayr sanatlar tarafndan balatlmtr. Bu akmda sanatlar figr yapmay reddeder. Sanat
zgrce bir araya getirilmi renkler, izgiler ve dzlemlerle bir nesneyi ya da kendi i dnyasn an-
latan kompozisyonlar oluturmutur.
WASSLY KANDNSKY (Vasili Kandiski) (1866-1944) : Soyut sanat ilk ortaya koyan Rus
asll sanat, renkleri kendi duygularn ifade arac olarak kullandn sylemitir. Sulu boya resim-
lerinde iki boyutluluk, hayali meknlar ve bamsz renkler grlr.
Siyah Yay ile Birlikte adl eserinde (Resim 257) renkler, izgi ve biimler zgrce birara-
ya getirilmi, figrl bir anlatm ortaya kmtr. Gk Mavisi, Devinim, Ilml Coku dier nemli
eserleridir.
123
PET MONDRAN (Mondrian) (1872 - 1944) : Kbizmden etkilenen Hollandal sanat, re-
simlerinde ele ald konuyu; yatay ve dikey doru paralarna ve renkleri soluk tonlara indirgeye-
rek soyut bir anlatm sergilemitir.
Komposizyon adl eserinde (Resim 258) kare, dikdrtgen gibi dz yzeyler; krmz, ma-
vi, beyaz, gri, sar, siyah gibi renklerle boyanmtr. Birbirini kesen siyah izgilerin oluturduu, ba-
sit bir zgara iinde yer alan renkler arasnda uyumlu bir dzen salanmtr.
Resim 257: Siyah Yay ile Birlikte, Kandinsky Resim 258: Kompozisyon, Mondrian
kinci Dnya Sava sonrasnda ABDnin soyut sanata katlan sanatlar, resme yeni bir
g kazandrmlardr. Soyut Da Vurumculuk olarak adlandrlan bu dnemin Amerikal sanat-
lar, Pollock, Kline, Morris Lauis, Fransz Delaunay ve Rus Malevichdir.
10. METAFZK RESM
Genel zellikleri
Metafizik resim 20.yy.da ftrizmin hareketi anlatan yapsna tepki olarak domutur.
Anlam doa tesi olan akmn kurucusu, talyan Gorgio de Chirico (riko)dur.
Bu akmn balca zellii; aklc dn, mant ve somut olan her eyi reddetmesi-
dir. Sanatlar, bilinalt ve imgeye dayanan varlklar ve grntleri son derece souk bir us-
lupla, adeta talamcasna ifade ederler.
GORGO DE CHRCO (iriko) (1888-1978): Metafizik akmnn ncsdr. Resimlerin-
de korku ve yalnzlk duygusu veren rktc antsal glgeler, sr dolu grnler yaratmtr.
Figrler genellikle az, burun, gz gibi geleri olmayan kuklalar eklindedir.
airin Kaygs adl tablosunda (Resim 259) kemerli bir yap nnde, al kadn heyke-
li ve muzlar gsterilmitir. Tablonun ufuk noktasna yerletirilmi tren, yatay bir hat oluturmak-
tadr.
Arkeologlar, Vadideki Ev Eyalar, Esrarengiz Banyolar dier eserlerindendir.
124
Resim 259: airin Kaygs, Chirico Resim 260: Metafizik Musa, Carr
CARLO CARR (Karra) (1881 - 1917) : talyan ressam birbirleriyle ilgisiz, gizemli, dsel imge-
ler kullanarak; byl ve ou kez tuhaf grntler yaratmtr. Metafizik Musa (Resim 260) adl eserin-
de, alak tavanl bir oda iinde aldan yaplm mankene benzeyen bir tenisi kadn modeli yer alm
ve figrn yz ayrntlar ilenmemitir. Arka planda bir fabrika resmi ile Odysseusun yolculuunu simge-
leyen Yunanistan haritas bulunmaktadr. Ana ve Oul sanatnn tannm eserlerinden birisidir.
11. DADAZM
Genel zellikleri
1916da svirenin Zrih kentinde ortaya kan bu akm, adn Franszca tahta at anlam-
na gelen dada szcnden almtr. Dadaizmde ounlukla anlk etkilenmeler anlatlr. Aralarnda
hibir mantksal iliki bulunmayan gazete kad, kibrit
kutular, tahta, mermer, bronz paralar gibi gndelik
eyalar bir araya getirilerek (kolaj teknii) sanat eserle-
ri yaplmtr.
HAUS (JEAN) ARP (1886-1966) : Kolajlar ve
geometrik hacimli soyut kompozisyonlar bulunan Fran-
sz sanatnn, heykel almalar da bulunmaktadr.
Yapraklar ve Gbekler (Resim 261) adl eserinde k-
k dairesel biimler, hibir mantksal dzeni olmayan
ekilde bir araya gelerek, sade bir komposizyon olu-
mutur.
Bu akmn dier nemli sanatlar; Marcel
Duchamp (Dukam), Francis Picabia, Kurt Schwit-
ters (viters), Max Ernts (Maks Ernest)tir. Resim 261: Yapraklar ve Gbekler, Ayrnt, Arp
125
12. SRREALZM
Genel zellikleri
1924te balayan resim ve edebiyatta grlen bir sanat akmdr.
Srrealist resimlerde, doann mantksal grnn deil; insann bilinalt ve ryalarn-
daki dnyas gsterilmek istenmitir. Sanat, bilinaltndan beslenen akl d bir dnyann anlatm
olarak kabul edilir. Birbirleriyle ilgisiz grnen, biim ve nesneleri biraraya getirmek, btn iinde
sunmak, bazen perspektif iine yerletirmek ya da dz bir yzeyde toplamak, srrealistlerin belli
bal eilimleridir. Sanatlar hi bir estetik kaygya yer vermeden almlar ve eserlerinde kont-
rast (zt) renkler kullanarak, anlatm arpc boyuta ulatrmlardr. Ressamlar, ilkel toplumlarn sa-
natlarndan da etkilenmilerdir.
SALVADOR DAL (1904-1987) : spanyol srrealist sanat akmnn nde gelen temsilcisi-
dir. Resim, gravr ve heykeller yapmtr. Resimlerinde nesneler, snrlar olmayan ufuklar arasna
yerletirilmi gibidir. Eriyen Saatler (Resim 262), isimli eseri bellein sreklilii iinde yer alan baz
unsurlarn, ryada ortaya kan garip nitelikteki portresidir. Saatler, yumurtalar, l bir balk, kuru bir
aa, ylm karncalar gibi garip bir takm geler bir araya getirilmitir. Bunlar deiik bir renk
komposizyonu ile aydnlk bir manzara iinde yer almtr.
Resim 262: Eriyen Saatler, Salvador Dali
Uyku (Resim 263), Melnkoli, Dirili, Gecenin Grn, ryen Eek, Bellein De-
vam, Bal Kandan Tatldr eserlerindendir.
Resim 263: Uyku, Salvador Dali
126
PAUL KLEE (Kli) (1879 - 1940) : nceleri yalnz grafik stne alan svireli sanat, son-
ralar yal boya resimler almaya balar. Eserlerinde; esprili, ocuksu izgilerle ilkel bir hava g-
rlr. Oyuncu Senecionun portresinde; (Resim 264) insan yz bir daire iine alnm ve derinlii
bulunmayan renkli kareler eklinde boyanmtr ve bu renkli kareler giysisinde de grlr.
Bu akmn sanatlarndan spanyol Jean Miro (1893 - 1983) Ay Inda Kadnlar isim-
li eserinde (Resim 265) akrobatik hareketlerle oynayan ve birbirleriyle karan dsel anlatmla-
ra yer vermitir.
Bu akmn dier nemli sanatlar; Rene Margritte, Marc Chagalldr.
Resim 264: Senecio, Klee Resim 265: Ay Inda Kadnlar, Miro
13. POP ART
Genel zellikleri
Pop szc, sanat etkinliklerinde geni bir alan kapsar. Soyut bir sanat olan Pop Art
ad, 1960tan sonra ABDde ortaya kar ve Avrupaya yaylr.
kinci Dnya Sava sonrasnda oluan bar ortam, sanayinin gelimesini ve retimin art-
masn salamtr. Bunun sonucunda tketimi hzlandrmak amacyla hazrlanan reklamlar, bir sa-
nat dal halini almtr. Ama; rn tantmak ve toplumu bilinlendirerek tketimi arttrmaktr. Tke-
timi hzlandrmay hedef edinen popart sanatnda, resimli romanlar, afiler, gazete ve dergilerde yer
alan anlatmlarda; endstri at her rn (ie paralar, konserve kutular, gazete paralar, hey-
kel kalplar vb.) malzeme olarak kullanlmtr.
TOM WESSELMANN (Vesselman) (1931 - 1962) : Amerikal sanat, an ara gerele-
rini ve tekniklerini kullanarak resimler yapmtr.
127
Amerikan pla (Resim 266) Mavi bir diskin zerine, yz hatlar belirtilmemi ve defor-
me edilmi plak bir kadn figr yer almtr. Alt blmnde ise bir Trk hals bordr ile ndeki
masada eitli dondurma ve iecek trleri yerletirilmitir. Eser, bror ve afilerden alnan paralar-
la yaplm bir kolaj almasdr.
Resim 266: Amerikan pla, Wesselmann Resim 267: Arabada, Umutsuz, Lichtenstein
ROY LCHTENSTEN (Lihtentayn) Tketim toplumunun maddeye dnen dnyasn
resimlerine yanstmtr. Reklam rn olan her ge, bazen bir izgi roman karesi tablolarnda yer
almtr (Resim 267).
Bu akmn dier nemli sanatlar; Claes Oldenburg, Andy Warhol, James Rosenguist,
Richard Hamilton, Blace, Richard Smithtir.
128
1 - Neoklasik mimaride ne gibi zellikler grlr?
2 - Romantik resim sanatnn zellikleri nelerdir?
3 - Empresyonizmin zellikleri nelerdir?
4 - Manetin eserleri hakknda bilgi veriniz
5 - Balca Kbist ressamlar kimlerdir?
6 - Ftrizm neye denir? Balca Ftrist sanatlar kimlerdir?
7 - Soyut resim sanatnn zellikleri nelerdir?
8 - Dadaizm neye denir?
9 - Metafizik akmnn resim sanatndaki temsilcilerini syleyiniz
10 - Pop Art resim sanatnda ele alnan temel dnce nedir? Aklaynz
DEERLENDRME ALIMALARI
A
abaks: Antik stun balklarnn en stnde
yer alan ta levha.
abstrak sanat: Soyut sanat.
agora: Antik Yunan kentinde pazar yeri.
atonoz: Gotik mimaride a biimli tonoz.
ahap: Aa malzemeden yaplm her trl
rn.
akademi: Eski Yunanda Atinada Platonun
rencilerine ders verdii bir aalk yerdir.
Sonralar bu isim, ilim koruma anlamna aka-
demia olarak deitirilmitir.
akademik: Geleneksel anlamda,gzel sanat
alannda, bir grn dna kmadan belli ku-
rallara bal olarak yaplan almalar.
akant: Yabani enginar yapra biimindeki
ssleme eleman.
akm: Fovizm, Empresyonizm ve Kbizm gibi
sanat grleri.
akik: zellikle Yemende kan sert bir ta.
akrapol: Yukar ehir, antik kentlerde ynetici
kesimin oturduu yerleim alan.
akroter: Antik binalarn alnlklarnn alt ve st
kelerine yerletirilmi at ss, tepelik.
alegorik: Bir dnce, bir kavram veya bir
davrann daha iyi kavranmasn salamak
iin gz nnde canlandrmak zere kullanlan
heykel, resim ya da ekiller.
alnlk: Beik atnn dar yzlerinin cephede
oluturduu gen ksm.
altar: Tanrya adanan adaklarn brakld yer,
sunak.
anfitiyatro: Eski Romada sava oyunlar,
gladyatr ve vahi hayvan dlerinin yapld-
daire veya oval oturma yerleri bulunan yk-
sek yap.
ant: Herhangi bir olay,kii veya topluluun an-
sna yaplan heykel veya yap (abide).
ante: Helenistik tapnaklarda sella (cella)nn
yan duvarlarnn ular.
antik: Eski a ve zellikle Eski Yunan, Roma
tarih ve uygarlklar ile ilgili.
apadana: ok stunlu saray ve taht salonu.
apsis: Tapnak, kilise ve bazilikalarda giriin
karsnda yer alan yarm daire planl ni.
arkaik: Bir sanat slubunun olgunluk dnemi
ncesi geirdii aama evresi.
aritrav: Antik mimaride stunlarn stnde
bulunan yatay blm. st yapnn en alt elema-
n.
atrium: 1-Eski Roma evlerinin ortasnda, evin
btn blmlerinin ald st ak, evresi
revakl avlu. 2-Bir Bizans kilisesine giri avlusu.
B
Barok: 17 ve 18. yy.da Avrupada egemen
olan slup.
bazilika: 1-Yunan ve Roma mimarisinde
ticaret ve adalet ilerinin grld dikdrtgen
planl, i mekn tayan iki sra stunla nefe
ayrlm, ahap at ile rtl yap tr. 2-Bir
orta salon ve ondan daha alak iki ya da drt
yan salondan oluan bir Bizans kilsesi.
beiktonoz: Yarm daire kesitli rt eleman.
bordr: Snr belirleyici izgisel ge, kenarlk,
ereve.
bukranium: kz kafa taslaryla ask elenk-
lerini, almak bir dizi halinde tasvir eden
bezeme.
bouleterion: Antik Yunanda meclis binas.
C
cavea: Antik tiyatrolarda yarm daire planl,
basamakl oturma alan.
cella (sella): Tapnaklarda tanr heykeli veya
klt objesinin konulduu kutsal blm.
cephe: Yapnn d yzeyi.
D
deformasyon: Bir cismin veya strktrn bii-
minin bozulmas.
diadem: Baa taklan ss eyas.
dikilita: Bir kii veya olay, kazanlan zaferi
hatrlatmak amacyla dikilen ta blok.
dipteros: Yunan mimarisinde ift sra stunla
evrili tapnaklara verlien ad.
129
SZLK
E
ekinus: Dor dzeninde abaksn altnda ka-
lan yuvarlak yastk biiminde tabla.
ekol: Belli bir dnemde grlen, ortak zellikte
sanat slubunu ieren akm, okul, tarz.
eksedra: Genellikle yarm daire planl, yarm
ya da eyrek kubbe ile rtl mimari eleman.
eksen: Resim ve mimari eserlerde dorultu
belirleyen varsaymsal izgi.
F
fasat: Binann cephesi, n yz.
fibula: lk kez Friglerce kullanlan engelli ine.
figr: Tasvir edilen insan ve hayvan resmi.
filayak: Byk kubbeli yaplarda kubbeleri ta-
yan kaln ayak.
form: Biim.
forum: Eski Romada agora karl olan ka-
mu binalar ile evrili meydan. Pazar yeri.
fosil: Yerin altnda kalp talam hayvan ve
bitki kalnts.
fresk: Ya sva zerine toprak boyalarla yap-
lan duvar resmi.
friz: Yaplarda aritrav ile korni arasnda kalan
genellikle ssl olan kuak.
frontal duru: Heykel sanatnda antik dnem-
de ve Msrda insan vcudunun cepheden ve-
rilmesi.
G
gotik: 13.yy.da Avrupada egemen olan bir
slup.
gravr: Ahap veya metal bask levhalaryla
kazma tekniklerini kullanarak yaplan (sanat
eseri) teknik.
grifon: Ba ve kanatlar kartal, gvdesi aslan
biimli mitolojik yaratk.
gymnasium: Antik Yunan ve Roma mimarisin-
de genlerin dnsel ve bedensel ynden
eitildikleri, spor etkinliklerinde bulunduklar
yaplar.
H
havari: Hrstiyanl yaymakla grevli on iki
yardmcdan her biri.
heykel: eitli malzemeler kullanlarak yap-
lan,biimlendirilmi boyutlu yapt, yontu.
hilani: Basamakl,n revakl ve ak, yan
duvarla evrili yap.
hippocaust: Hamamlarda yer altndan stma
sistemi.
hipodrom: Atl araba yarlarnn yapld U
eklinde pisti olan uzunca dikdtgen biimli an-
tik yap tr.
hyk: Kltr katlar birikimini ieren toprak te-
peler.

idol: Tatan veya fil diinden yaplan heykel-

cikler.
ikon: sa, Meryem ve ermilerin tanabilir bo-
yuttaki resimleri.
ikonaklazma: Tasvir krc, ikono krc akm.
K
kabartma: Ta, kil, metal, ahap yzeylerin
oyulmasyla yaplan sanat eseri.
kagir: Ta, tula ve kerpi yap.
kaide: Stunlarn, heykellerin zerine oturdu-
u mimari ge (altlk).
karum: Alveri yaplan pazar yerleri.
karyatit: Kadn heykeli biiminde stun.
katakomp: lk hrstiyanlarn iinde toplanp
ibadet ettikleri yer tapnaklarnn genel ad.
katedral: Piskoposluk kilisesi. Ba kilise.
kemer: Bir akl gemek iin kullanlan, dz-
gn erisel biimli yapsal ge.
kenger: Yayvan yaprakl, dikenli bir bitki.
keramik: Ham maddesi kil olup, kalpta ya da
tornada biimlendirilmi ve frnlanm her tr
eyann genel ad.
kerpi: Samanla kartrlm amurun kalpla-
narak gnete kurutulmas ile yaplan inaat
malzemesi.
kilise: Hrstiyanlarn ibadetleri iin yaplan bi-
nalara verilen ad.
130
kiri: Deme veya tavan tayan yatay ina-
at eleman.
kitabe: Ta veya mermer yazt.
klasik: Sanat tarihinde, sanat biliminde,
biimlerin geirdikleri evrimin rasyonel aama-
sna verilen ad.
kolaj: Bir resmin bnyesine uygun olarak ya-
ptrlan eitli kt paralar ya da buna ben-
zer gerelerle yaplan eser.
kolosal: Byk boyutlu masif heykel.
konsol: Ana yapdan knt yapan ksmlar
destekleyen ta destek.
korni: Yap cephelerinde veya at hizasnda,
kap ve pencere stlerindeki kntl silmeler.
kore: Giyimli gen kz heykeli (Arkaik dnem).
koro: Kiliselerde apsisin nnde yer alan b-
lm.
krepis: Tapnan oturduu platformu evrele-
yen basamakl ksm.
kripta: Eski kiliselerde Hrstiyanlarn gizli ta-
pnmak amacyla kullandklar kilise ve kilise-
lerde koro veya apsidin altnda yer alan mezar
odas.
kubbe:Yarm kre eklindeki mimari rt ele-
man.
kuros: plak erkek heykeli (Arkaik dnem).
klt: Mezhep, r, inan, tapnma.
L
lahit: lnn konulduu ta, mermer sanduka.
M
mabet: Tapnak.
manastr: Genellikle dnya ilerinden ilgisini
kesmi Hrstiyan din adamlarnn yaamas iin
ehir dlarnda inaa edilen yap.
mask: Al kalpla yaplan ban sadece yz
ksmn tasvir eden heykel.
mastaba: Eski Msrda kesik piramit biimli
mezar yaps.
megaron: ntarafnda ksa bir sundurma ile
girilen kk bir giri ile arka tarafta yer alan
byk bir odadan ibaret dikdrtgen ev plan.
metop: Antik mimaride frizin stnde, triglifler
arasnda yer alan(bazen kabartmal) dikdtgen
ya da kare yzeylerden her biri.
minyatr: Kitaplarda yer alan kk, renkli re-
sim sanat.
mitoloji: Bir ulusa ait efsanellerin btn.
motif: Bezeme ve sslemede btnn para-
larndan her biri.
mozaik: Kk renkli ta ya da cam parala-
ryla yaplan ssleme ve resim tr.
mulaj: Ergimi haldeki bir madeni kalba dk-
me ilemi.
N
naos: Bir Yunan tapnanda tanrnn heykeli-
nin yer ald, evresi stunlu esas blm (ha-
cim) cella ile e anlamldr.
narteks: Kiliselerde ana meknn nnde yer
alan girie hazrlk blm.
natrmort: Hareketsiz ve l doa varlklarn
konu alan resimler.
nef: Kiliselerde birbirinden stunlarla ayrlan
uzunlamasna mekn.
nekrapol: Antik dnemlerde kent dnda yer
alan mezarlk alan (ller ehri).
ni: ounun st kemerli duvar hcresi.
nizam: mimaride belirli formlar ve oranlar sis-
teminin oluturduu btne verilen ad.
non figratif: Soyut, figrsz resim.
O
obeliks: Bir zafer veya nemli bir olayn ans-
na dikilen yksek dikdrtgen prizma eklinde
yukarya doru incelen, hiyeroglifle ssl ta.
obsidyen: Siyah, yeil, gri veya mor renkli saf
doal cam, volkan cam.
odeon: Eski Yunanda iinde konserler verilen
bina.
opistodomos: Antik Yunanda naos arkasnda
yer alan mekn, hazine odas.
orkestra: Antik dnem tiyatrolarnda sahne
nnde yer alan daire veya yarm daire alan.
ortostat: Hitit mimarisinde duvarlarn alt n y-
znde zerinde kabartmalar bulunan ta blok-
lar.
P
palmet: Stilize palmiye yapra eklinde beze-
me motif.
131
pandantif: Kare planl meknda kubbeye gei-
i salayan mimari eleman.
papirus: Eski Msrda zerine yaz yazlan k-
t.
parthenon: Klasik Yunan mimarisinde tanr At-
hena Parthenon adna yaplm Akrapoldeki bir
tapnak.
payanda: Duvarlarn darya doru eilmesini
nlemek amacyla inaa edilen destekleyici ele-
man.
paye: Yapda tayc ayak.
perdah: Przl yzeyin dzgnletirilmesi.
peristil: Antik mimaride tapnak ya da avlu etra-
fn dolanan srekli stun dizisi.
peripteros: Sella etraf epeevre bir stun dizi-
siyle evrili Yunan tapna.
perspektif: Eyay, duraan bir noktaya gre
uzaklklarn ve aralarndaki duru ayrmlarn
canlandracak ekilde resmetme yolu.
pilon: Yeni krallk dneminde Msr tapnaklar-
nn kuleli geit ksm.
piramit: Eski Msrda antsal mezar yaps.
plastik: Genel olarak boyutlu anlatm. Hey-
kelin her tr.
plaestr: Bir blm duvara gmlm stun ya
da ayak.
podyum: Stunlarn, lahitlerin, heykellerin veya
tapnaklarn, zerine yerletirildii alan.
portal: Binann ana kaps, ta kap.
portik: Kk stunlarla tanan giri sundur-
mas.
portre: nsan ban konu alan resim ya da hey-
kel.
potern: Eski Anadolu uygarlklarnda kalelerin
giri ve klar iin yaplan tnel.
profil: Yandan grn.
R
realizm: Sanatta gerekilik.
revak: Yapda, duvar nnde, stun ya da
ayaklarla tanan kemer sralarnn oluturdu-
u, bir taraf avluya ak, st rtl uzunlama-
sna mekn.
Rokoko: 18.yy.da Baroktan sonra ortaya -
kan, kavisli izgilileri bol, gsterili bir bezeme
slubu.
rozet: sluplatrlm gl eklinde, yuvarlak
bezeme eleman.
rlyef: Kabartma.
S
saak: Eimli atlarda at yzeyinin yapnn
dna doru taan blm.
sarn: Yamur suyu biriktirilen yer alt depo-
su.
seramik: Kilden frnlanarak yaplm her trl
eyann genel ad.
sfenks: nsan bal genellikle aslan ya da bo-
a vcutlu yaratk.
sistrum: Mzik aleti.
site: Antik kent devleti.
silme: Duvar yzeyinde hafif knt olarak
bulunan erit biimindeki mimari bezeme
gesi.
skene: Antik tiyatroda sahne yapsna verilen
ad.
stel: Kk dikili ta, mezar stunu veya ta
levha.
stilize: sluplatrma, ematik anlatm.
sunak: Tanrlara kurban sunulan genelde ta-
tan eleman, sunu yaplan yer.
sundurma: Yamur veya gneten korunmak
iin bir kap stne veya duvar nne yaplan
saak.
stun: Mimaride dikey tayc eleman.

ablon: Kesme veya oyma kalb. Proje i-

ziminde kullanlan yaz veya izgi kalb.
apel: Tek mekndan oluan kk kilise.
T
tablet: Pimi topraktan yaplm zeri resimli
ve yazl levha.
tablo: Tuval, ahap levha, karton ve benzeri
zerine yaplm tanabilir boyutlu resim.
tapnak: inde ibadet yaplan her trl yap.
tasvir: Betimlemek.
temenos: Bir veya birka mabedi evreleyen
kutsal alan.
tezyinat: Ssleme, bezeme, dekor.
theatron: Antik Yunan tiyatrosunda yarm
daire biimli oturma blm.
tonoz: rg teknikleri kullanlarak inaa edil-
mi erisel yzey ya da yzeylerden oluan
mimari rt gesi.
132
transept: Kiliselerde orta blm koroya yakn
blmnde sahna dik olan ve orta sahnla bir-
likte bir ha ekli meydana getiren uzunca sa-
hn.
triglif: Dor dzeninde yivli,metoplar arasn-
da yer alan ta blok veya metoplar arasnda
kalan yivli ta blok.
tromp: Kare meknl plan zerine kubbenin
oturmasn salayan gei eleman.
tf: Volkanik ta.
tmls: Yma toprak tepeden oluan, ieri-
sinde mezar odas bulunan tepe mezar.

slup: Bir sanatnn kendine zg biimlen-

dirme ve tasarm anlay.
V
vaftizhane: Vaftiz treni yaplan merkez plan-
l Hrstiyan yaps.
vitray: Renkli camlardan meydana getirilen
ssleme ve resim teknii.
volt: yon stun balnda bulunan kvrml
sarmal motif.
Y
yiv: Bir yzey zerine oyulan ince oluk gibi yol.
Z
zafer tak: Eski Romada sava kazanan ko-
mutan ve imparatorlar iin yollar zerine ve
meydanlara inaa edilmi yap.
ziggurat: Eski Mezopotamyada st ste
taraalardan oluan ve en stte sunan yer al-
d tapnak yaps.
133
134
AKT,lhan,Akit Kltr Turizm Sanat Ajans Ltd.ti.,stanbul,1993.
AKURGAL,Ekrem,Anadolu Uygarlklar,NET turist YAYINLAR,a..,stanbul,1990.
ANADOLU MEDENYETLER MZES,Anadolu Med.Mz.Koruma ve Yaatma Dernei
Yayn,Ankara,1997.
ANADOLU UYGARLIKLARI ANSKLOPEDS,I.II.III.cilt, Grsel Yaynlar, stanbul,1982.
ANDERSEN, Liselatle, Baroque and Rococo Art,Harry N. Abrams,Baden Baden,1969.
ANTALYA MUSEUM GUIDE,A.Pamfilya Tourizm and Sayl Matbaa Production,stanbul,1982.
ATLAS DERGS,Say:47,49,74,78,81.Hrg Gazetecilik Tic.Turizm Organizasyon A..,stanbul,1990.
AYYILDIZ,Uur,stanbul, Net Turistik yaynlar Sanayi ve Tic.A..,stanbul,1987.
AYYILDIZ,Uur,Cappadoce,Net Turistik Yaynlar Sanayi ve Tic. A.. stanbul,1990.
BARAN,Musa, Cappadoce, Molay Matbaaclk.,zmir.
BOYSAL,Yusuf,Grek Klasik Devir Heykeltral,trk Tarih Kurumu Basm Evi,Ankara,1979.
BYK RESSAMLAR ANSKLOPEDS,Milano,1976.
CMRN,Hseyin,Nikolous Myra, Kekova ve Ka, Derme- Kalkan Aras Antik Kentler- Grlecek
Yerler,Gney Kartpostal Yaynclk,Antalya,1995.
CHATELAN.,il Museo Del Louvre Milano,1968.
DEMR, Neat,Vallery of Ihlara,Tourizm and Travel Agentcy,Ankara,1992.
DEMR, mer,Derinkuyu,Aslar Matbaaclk,stanbul,1975.
DURYJ,carel,Art of the Ancient Near and Middle East,Harry N.Abrams,Baden Baden,1969.
EFES MZES Mdr ve Aratrmaclar,Efes Yama Evleri,Apalar Matbaaclk,zmir,1998.
EPHESOS MUSEUM,Hitit Color lmt.ti.st.,1989.
EYCE ,Semavi,Son Devir Bizans Mimarisi,Trkiye Turing Otomobil Kurumu Yaynlar,stanbul,1963.
GEZ DERGS,"Yama Evler",Hearts Yaynclk, Nisan,1998.
GOMBRICH,E.H.,Sanatn yks( ev.Bedrettin CMERT),Remzi Kitap Evi,stanbul,1976.
HAFNER,German.,Art of Roma Etruca Graecio,Harry N.Abrams,Baden Baden,1969.
PROLU,Mahzar- Nazan, Oluum Sreci inde Sanat Tarihi,stanbul,1977.
JUNIOR LAROUSSE, Temel Bilgiler Ansiklopedisi,Cilt 2,Milliyet Yaynlar,stanbul.
KARYE MZES, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu,stanbul.
KOAY,H.-AKOK,Mahmut,Alacahyk,Ankara,1966.
KUBAN,Doan., 100 Soruda Trkiye Sanat Tarihi, Gerek Yaynlar3. bvask,stanbul,1970.
MAG,Giovanna,stanbul,Net Yaynlar,talya(Frenze),1990.
MANSEL,Arif Mfid, Ege ve Yunan Tarihi,Trk Tarih Kurumu Basm Evi,Ankara,1984.
ZG,Tahsin, Altntepe,1-2.cilt,Ankara1966-1969.
ZG,Tahsin,Kltepe-Kani, Ankara,1959.
RICHTER, Gsela, Yunan Sanat,Cem Yaynevi,stanbul,1979.
SANAT TARH ANSKLOPEDS, I,II,III,IV.cilt,Grsel Yaynlar,Milano,1978.
SCHULTRE,Jurgen,Art of Nineteen-Century Europa,Harry N. Abrams,Badeb Baden,1970.
SOUCHAL, Franois, Art of the Early Middle Ages,Harry N. Abrams;Baden Baden,1968.
SZEN,Metin-Tanyeli,Uur,Sanat Kavram ve Terimler Szl,Remzi Yaynevi,stanbul,1986.
TANSU,Sezer,Herkes in Sanat,stanbul,1982.
TORBUGGE,Walter,Prehistoric Europen Art,Harry N. Abrams,Baden Baden,1968.
TURAN,Adnan,Dnya Sanat Tarihi, Bankas Kltr Yaynlar,Ankara,1979.
TRKMEN,tler ve Dierleri,The Anatolian,Civilisations,I-II.cilt,Gzel Sanatlar Matbaas,stanbul,1983.
TRKOLU ,Sabahattin,Hagia Sophia,Net Turistik Yaynlar,stanbul,1988.
Umar, Bilge,Aiolis,stanbul,1980.
WOLF,E.R.- MILLEN,R., Renaissance and Mannesrist Art,Harry N. Abrams,Baden Baden,1968.
KAYNAKA