Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall

2012, p. 253-274, ANKARA-TURKEY

EN TRKLERNN CORAF ANALZ Erdal AKPINAR

ZET Bu aratrmada Ein trkleri coraf bakmdan analiz edilmektedir. Ein, Erzincana bal Kemaliye ilesinin eski ad olup, doal gzellikleri ve otantik kltryle Trkiyenin dikkat eken yrelerinden birisidir. Uzun bir tarih gemiin ve zengin kltr el mirasn rn olan Ein trkleri, konunun uzmanlar tarafndan derlenmi ve kayda geirilmitir. Bu almamzda yazl kaynaklarda yer alan Ein trklerinin temalar ve ifade zellikleri coraf bak asyla incelenmektedir. almada materyal olarak yazl literatr yannda, sahada tarafmzdan yaplan gzlemler sonucu elde edilen veriler kullanlmtr. Analiz edilecek trklerin seiminde Ta-Turhan, Tarlaba ve Gkenin eserlerinden yararlanlmtr. Trkler ncelikli olarak temalarna ve ierdikleri coraf motiflere gre snflandrlmlardr. Daha sonra doal ve sosyoekonomik zelliklerin toplam 86 Ein trks zerindeki etkisi coraf bak asyla analiz edilmi ve yorumlanmtr. Kemaliye, szl kltrn temel unsurlarndan olan trkler bakmndan olduka zengindir. Bulgularmza gre bu zenginliin ortaya kmasnda ok eitli faktrler etkili olmutur. Bu faktrlerin pek ou corafya biliminin ilgi alanna girmektedir. Balcalar; konum, yerekilleri, iklim, bitki rts, yaban hayat, hidrografik zellikler, gler, ulam, meskenler, mimari yap ve geim kaynaklardr. Bunlar bazen tek, bazen ise bir btn halinde Ein trklerinin dizelerine yansmtr. Nitekim trklerde kullanlan szcklerin ve motiflerin byk bir blm yreyle ilgili olduu gibi, ilenen temalar da genellikle yreseldir. Ancak bu yerel motifler ve temalar ulusal kltrden kopuk deildir. Ein trklerinin Trk Halk Mzii ierisinde zel bir yerinin olmas, yerel motifleri ve temalar baarl bir ekilde ilemi olmasndan kaynaklanmaktadr. Anahtar Kelimeler: Ein, Trk, Kemaliye, Erzincan, Halk kltr.

GEOGRAPHICAL ANALYSIS OF EN FOLK SONGS

ABSTRACT In this study, Ein folk songs were analyzed from the geographical perspective. Ein, the ancient name of Kemaliye district of Erzincan, is one of Turkeys attractive places, which is famous with natural beauties

Do. Dr., Erzincan niversitesi Eitim Fakltesi, El-mek: eakpinar@erzincan.edu.tr

254

Erdal AKPINAR and authentic culture. Ein folk songs having a long history and product of a rich cultural heritage were compiled and recorded by the experts. In this study, themes and expression features of Ein folk songs written in the texts were analyzed with a geographical point of view. The data gathered from the written literature and our observations in the area were used in this study. In the selection process of the folk songs, the works of Ta-Turhan, Tarlaba and Gke were considered. The folk songs firstly were categorized according to their themes and geographical motifs. Then, the effects of natural and socio-economic features on totally 86 Ein folk songs were analyzed from geographical perspective and were interpreted. Kemaliye is a rich district from the point of folk songs which are main features of oral culture. According to our findings, there are various factors which are effective on this richness. Most of these factors are related to geography science. The primary ones are location, landforms, climate, vegetation cover, wild life, hydrographic features, migrations, transportation, dwellings, architectural construct and source of living. These factors are reflected on Ein folk songs verses sometimes as a whole or one by one. Most of the words used in the folk songs are related to the region, and the themes are generally concerned with the region. But, these local motifs and themes are not different from national culture. The special place of Ein folk songs in Turkish Folk Music derives from their successful use of local motifs and themes. Key Words: Ein, Folk song, Kemaliye, Erzincan, Folk culture.

1. Giri Ein Trklerinin Coraf Analizi isimli bu aratrma, esas itibariyle bir Kltrel Corafya almasdr. Kltr, sosyal bilimlerin temel kavramlarndan biri olup, 164 farkl tanm yaplmtr (Kroeber ve Cluckhon, 1952). Her disiplin kavram kendi bak asyla tanmlam ve yorumlamtr. Corafyaclar ise bir yandan doal evre faktrlerinin toplumlarn kltrel zelliklerini nasl etkilediini anlamaya alrken, dier yandan kltrel farkllklarn meknn organizasyonunda ve doal kaynaklardan yararlanma biimlerinde ne gibi deiikliklere yol atn aklama abasna girmilerdir. Bu abalarn bir sonucu olarak XX. Yzyln balarnda Kltrel Corafya ad altnda yeni bir disiplin ortaya kmtr. Kltrel Corafya balangta determinist bak asnn etkisiyle doal evre faktrlerinin kltr zerindeki etkilerini n plna karp, landspace ve peyzaj kavramlar zerinde younlamtr. Ancak 1950li yllardan sonra bu durum deimi, kltrel unsurlarn bizatihi kendileri corafi aratrmalara konu olmulardr. nsan, yeryznn ekillenmesindeki temel unsur olarak kabul edilmi, dolaysyla insan kltrnn etkisi zerinde durulmutur (Ar ve Kse, 2005; 54). Nitekim Kimlik (identity), temsil (representation), sembolletirme (symbolism), anlamsallatrma (meaning) ve tasavvur etme (imagination) gibi kavramlar yeni Kltrel Corafyann ana eksenini oluturmaktadr (Ar, 2005; 330). Kltr ve medeniyet sz konusu olunca, alma hangi disiplinde yaplrsa yaplsn, corafyaya eilmek bir zorunluluktur (Cokun, 2010; 846). nsan, ortam (mekn -evre) ve zaman, edebiyat ile corafyay birletiren ortak unsurlardr. nsan, gnlndeki duyguyu, kafasndaki dnceyi, rettii bilgiyi bakalaryla paylamak ve gelecek nesillere aktarmak iin adna edebiyat denilen sanat daln oluturmutur. nsanolu, ruhsal dnya ile bedensel olarak yaad dnyay
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

Ein Trklerinin Coraf Analizi

255

(corafi ortam) birletirerek edebiyata konu olan eserleri bu ortamda ortaya koymutur. Bu itibarla corafi ortamla ilgili doal ve beeri unsurlar, dorudan veya dolayl olarak edebi eserlerde yer almtr (zalar, 2011; 101). Edeb eserde tema olarak meknn ilenmesi, corafya merkezli okuma olarak tanmlanmaktadr. Corafya merkezli okuma, bir baka ifadeyle golitteriare yaklamla metni deerlendirme, okuma trlerinden birisidir. Toprak ve iklim artlaryla sosyal realiteyi ekillendiren corafya, insanlarn duyu tarz, dnya gr ve yaama biimi zerinde etkili olmaktadr (Kefeli, 2009; 424). Toplumlarn gemi ve gnmz yaants ile ilgili temel bilgilerini, ok eitli kltrel kaynaklardan elde etmek mmkndr. Kyafetler, meskenler ve gndelik hayatta kullandmz ara-gereler balca maddi kltr eleridir. Folklor, halk arklar, masallar, inanlar, ataszleri, alkanlklar, gelenekler ve toplumsal normlar ise maddi olmayan kltr elerini meydana getirirler. Madd olmayan kltr eleri genellikle halk kltr kapsamnda ele alnmakta olup, yazl ya da szl olarak gelenek eklinde nesilden nesile aktarlrlar (Tmertekin ve zg, 2002; 136). Toplumun eitli zelliklerini yanstmas bakmndan son derece nemlidirler. Bu kapsamda trkler, ataszleri, zdeyiler, maniler ve masallar Trk szl kltr mirasnn temel unsurlar olarak karmza kmaktadr (Babyk ve Akpnar, 2010). Trke szlkte trk, hece lsyle yazlm ve halk ezgileriyle bestelenmi kou (TDK, 1983; 1215) olarak tanmlanmakta olup; Anadoluda deyi, hava, at, deme, ninni gibi isimler almaktadr. Halk trkleri bir yandan btn insanlarda ortak olan duygu ve dnceleri aksettirirken, dier taraftan mahall ve milldirler. Kkleri vcut bulduklar toplumun iindedir. Konularyla, ifade zellikleriyle, duygu ve dnce tarzlaryla bu millete baldrlar (Gke, 1982; 13). Boratav trky; dzenleyicisi bilinmeyen, halkn szl geleneinde oluup gelien, adan aa ve yerden yere ieriinde olsun, biiminde olsun deiikliklere (zenginlemelere, bozulmalara, krplmalara) urayabilen ve her zaman bir ezgiye koulmu olarak sylenen iir (Boratav, 1992; 150) eklinde tanmlamaktadr. Trklerin ana unsuru sz ve ezgidir. Trklerin szlerinde, insanlarn balarndan geen olaylar, bu olaylarn toplum ierisindeki etkileri ve brakt izler dile getirilir. Bu olaylar tarih olaylar olabilecei gibi; sel baskn, yangn, deprem gibi tabii afetler de olabilir. Bunlar, belli kurallar ve ller ierisinde anlatlr. Olay ya da duyguyu ifade eden szlerin ieriine uygun olarak, eitli ritimler ve ezgi motifleri seilir. Bu ritimler ve ezgi motifleri giderek trknn temelini oluturur. Trknn temas, sadece birka kiiyi ilgilendiren basit bir olay olabilecei gibi, toplumun tamamn ilgilendiren byk bir olay da olabilir. Ak, sevda, gurbet, ayrlk gibi duygular; seferberlik, tabi afetler, oymak kavgalar, ekya basknlar, bir kalenin dmesi, bir vatan parasnn dman igaline uramas ya da elden kmas gibi olaylar trklerin douunu hazrlayan balca etkenlerdir. Bu ve benzeri nedenlerle ortaya kan trkler, zamanla halkn dilinde ve geni bir corafyada kendilerine yer bulduklarnda deiime urayabilirler. Hatta ilk syleyenleri bile unutulmak suretiyle halka mal olurlar (Ta ve Turhan, 2004; 41). Halkn hissiyatnn ortak rnleri olan trkler, aratrmaclar tarafndan eitli ekillerde snflandrlmlardr. Trky halk arks olarak isimlendiren Krappe, snflandrma yaparken, ak trksnn bunlarn en eski tipi olduunu ifade eder. Ak trksnn alt tiplerinden biri, pastoral ad verilen trkdr. Bu tip trknn antik dnemde ortaya ktna dair kesin deliller olduunu iddia edilir. Saz airlerinin syledikleri trklerin, primitif modellerin etkisi altnda yzyllar sonra yeniden ekillenmesiyle ortaya kan pastoral trk, ak alanlarda ve gn iinde kadnn almas srasnda syledii trkdr. Bu tr trklerde koyun srleri ve onlarn zillerinin ngrts tamamlayc unsurlardr. XX. yzylda deierek varln srdrd tespit edilen bu tip trk, tarm ve hayvanclk ile uraan toplumlarda yaygn bir trdr. Pastoral trk de dahil olmak zere, ak trksnn alt tiplerinden bazlar, tamamen kadnlarn yaratclklar ve icralar sayes inde
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

256

Erdal AKPINAR

varlklarn srdrrmlerdir. Bu alt tipler; at (complaint), dokumaclk trks (wearing song) ve su tayan kadnn trks (water-carrying women) eklinde snflandrlabilir (Krappe, 1964; 153-171). Trk de dier mzik formlar gibi, mzikal cmlelerden olumaktadr. Motiflerin art arda dizilip birlemeleri ile mzikal bir anlam ifade eden cmleler meydana gelir. Motifi trknn ana fikri ve ilenen olayn karakteristii belirler. Ana fikir hem motifi, hem de ritmi etkiler. Cmle ise motiflerden oluan ve kendi bana belirli bir mzikal anlam ifade eden, art arda dizilii ile trknn tmn oluturan blmdr (Feyziolu, 2012; 189). Ein trkleri ile ilgili ilk yazl metinler, Tanzimat Dnemine aittir. Rza Tevfik, Peyam gazetesinin 1329 ubat ve 20 Sayl Edebiyat Ekindeki Folklor makalesinde Ein trklerinden, bir Trk zevcei metrkesinin fign hasreti olarak bahseder. Ahmet Talt, Halk iirinde ekil ve Nevi adl kitabnda, Hicran ifade eden bu iirin emsaline aruz iirlerinde bile ender tesadf olunur. O kadar hiss ve samim, o kadar sade ve revandr demektedir (Gke, 1982; 13-14). Ein trkleri zerine ilk ciddi aratrma ise Prof. Dr. Pertev Naili Boratavn Ankara Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnde Enver Gkeye bitirme tezi olarak yaptrd Ein Trkleri isimli almadr. Bunlarn dnda Rza Tevfik, M. Hilmi Gr, Mustafa zgl, Fahri Tas, Salih Turhan ve Burhan Tarlaba gibi yazar ve sanatlar tarafndan yaplan aratrmalar da vardr. Cumhuriyetin ilnndan sonra yrede ilk trk derlemesini Muzaffer Sarszen bakanlndaki bir heyet gerekletirmitir. O dnemde Kemaliye, Malatya iline baldr. Ancak ile, gerek Erzincan, gerekse yakn evresindeki Malatya ve Elaz yrelerinden olduka farkldr. Bu farkllk trklerde gerek syleyi biimi (az), gerek musiki olarak kendini hemen belli etmektedir. Kemaliye ezgilerinde kullanlan alg aletlerinin, Yukar Frat Havzasnn dier yerlemelerinde kullanlan davul, zurna ve sazdan farkl olmas; ince saz denilen klarnet (grnata), kaval, keman, cmb ve def kullanlmas bu farklln en bariz rneidir. Ein trklerindeki zgn mzikal yap ve ifade biimi Trk halk mziinde slup ve tavr denilen zelliklerden kaynaklanmaktadr. Bu halk ezgilerinin sesleri gibi, syleni biimleri de nemlidir. nk halk bunlar bu haliyle sylemi ve benimsemitir. Esasen Trk halk, yrelere gre ok deiik, her biri dierinden farkl syleyi biimleri gelitirmitir. Ezgilerini kendi duygularna gre farkl motiflerle bezemi, bu durum azlar dourmutur. Bu azlar zamanla ktklar veya yaygn bir biimde benimsendikleri yrenin veya trk yakcsnn adn almlardr. Bu nedenle halk mziinde Ein az, Smmani az, Azeri az, Abdal az, am az, Arguvan az gibi blgesel ve yresel azlara rastlanmaktadr. Hatta az farkllklar ayn yre ierisinde dahi deiiklik gsterebilir. Nitekim Ein trklerinde Ein az, Sandk az, Apaa az, Venk az, Kavas az gibi yerel farkllardan kaynaklanan azlara rastlanmaktadr (Ta ve Turhan, 2004; 34). Ein Havalar olarak n yapm ein trklerinin Trk Halk Mzii ierisinde zel bir yeri vardr. Gurbet, hasret, maiet ve Ein temalarnn bolca ilendii onlarca trk sz konusudur. Yre insan deta trkleriyle btnlemitir. Kemaliye Kltr Turizm ve Folklor Dernei ekibi Cuma gnleri ile merkezinde halk mzii dinletisi sunmaktadr. Kemaliyede nispeten kalabalk nfuslu hemen her kyn bir halk oyunu ekibi vardr. Davul ve klarnet eliinde oynanan Ein Halay, Tek Ayak, ki Ayak, Ayak, Sklama, Geceg, Hayriye, Havaor, Tamzara, Sinanl, Aksak, Tirnana ve Kasap gibi halk oyunlar yre kltrnn zenginlikleri arasndadr (Tarlaba s, 1995: 26-42).

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

Ein Trklerinin Coraf Analizi

257

2. Yntem ve Materyal almamzda Kemaliye ilesinin doal evre ve sosyoekonomik zelliklerinin tespiti kapsamnda yazl literatr yannda, sahada yllardr srdrmekte olduumuz gzlemler sonucu elde edilen bulgular kullanlmtr. Aratrmamza konu olan trklerin se iminde ise TRT Halk Mzii repertuarnda kaytl Fahri Ta ve Salih Turhann birlikte hazrlam olduklar iki ciltlik Erzincana Girdim Ne Gzel Balar: Erzincan Trkleri 1-2 (Ankara, 2004) ve Burhan Tarlabann Ein Havalar (Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1995) eserlerinden yararlanlmtr. Ayrca Enver Gkenin Ein Trkleri (Yaba Yaynlar, Ankara, 1982) eserinden faydalanlmtr. Trkler, ncelikli olarak temalarna ve ierdikleri coraf motiflere gre snflandrlmlardr. Yaps itibariyle birden fazla kategoriye girenler, en fazla ilgili olduklar gruba dahil edilmilerdir. Yazm aamasnda ise trkler kaynaklardan aktarlrken, Trke yazm kurallarna riayet edilmitir. Teknik bakmdan okumay kolaylatrmak iin dipnotlar paran tez iinde, metinde kullanlan dizelerin hangi kaynaktan alnd ise sayfa altnda gsterilmitir. Son aamada doal ve sosyoekonomik zelliklerin toplam 86 Ein trks zerindeki etkisi coraf bak asyla analiz edilmi ve yorumlanmtr. 3. 3.1 Ein Trklerinin Coraf Analizi Konum, Mevki ve Yer Adlar

Aratrmamza konu olan Kemaliye ilesi, Dou Anadolu Blgesinin Yukar Frat Blmnde, Erzincan ilinin gneybatsnda yer alr. Kuzeyde li (Erzincan), gneyde Arapkir (Malatya) ve An (Elaz), batda Divrii (Sivas), douda emikezek ve Ovack (Tunceli) ileleri ile snrlanm olup, 1168 km ynetim alanna sahiptir (ekil 1). Kemaliye bu konumuyla doal ve beer evre zellikleri bakmndan Erzincan, Elz ve Malatya illeri arasnda bir gei sahas durumundadr. Bu konumun da etkisiyle XIX. yzyln ilk yarsnda nce Harput, daha sonra 1878'de Mamuretul Aziz (Elaz) vilayetine balanmtr. Bir sre sonra Malatya'ya balanan Ein'in ad, 1922 ylnda Kemaliye olarak deitirilmi, 11 Mays 1938'de Erzincan'a balanmtr. le topraklar, batda Yama dandan balayp, douda Munzur dalar ile devam eden ve Dou Toroslar olarak nitelendirilen engebeli sahada bulunmaktadr. le merkezi olan Kemaliye kasabas, Karasu rma tarafndan alm kuzey-gney dorultulu vadinin bat yamacnda yer alr.

ekil 1. Kemaliye lesinin Konum Haritas Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

258

Erdal AKPINAR

Trkler iinden ktklar blgeleri, ehirleri, muhit adlarn ve zelliklerini iinde barndran eserlerdir. lerinde byk ehirlerin hanlarnda veya ykntlarnda sylenenler yannda, kk ve unutulmu kasabalarn bir gz odalarnda, damlarnda, yazlarnda, ak doruklu dalarnda, sariekli yaylalarnda, boz bulank subalarnda sylenenlerine de rastlamak mmkndr (Congur, 2010; 96). Ein dedikleri bir kk ehir Ana ben cahilim ekemem kahr Yediim itiim auylan zehir Yen gel aam, yen gel Einli misin? Slaya gelmeye de yeminli misin?...1 kamet edilen veya bir olayn yaand kent, kasaba, ky, yayla, mahalle, sokak, da ve tepe gibi pek ok konum, mevki ve yer ad trk szlerine az ya da ok yansmtr. zellikle gurbet ve hasret temalarnn arlk kazand trklerde, yer ve mevki adlarna ok daha fazla yer verilmektedir. Ein trklerinde Ein, Frat, stanbul, Kadgl ve Koan gibi yresel yer adlar yannda; kylerin, komu ehirlerin, trknn ortaya kt dnemde Osmanl topra olan am ve Msr gibi memleketlerin adlarna da rastlanabilmektedir. rnein aadaki mehur trkdeki gibi Ein, sevgiliye seslenilen, uzaktaki yre sitem edilen, deta gurbet ve hasretle btnlemi meknn addr. Einin altndan akan Frattr Aamn bindii demir krattr Ela gzlerini sevdiim aam Slaya gelmesi hayli murattr2 Ein, trklerde oka seslendirilen gurbete sitemin ve ayrlk acsndan ekilen strabn simgesi olmutur. Aasna seslenen Einli kadn, geim derdiyle kendisini brakp gittiinden dolay zlemini ve sitemini dillendirirken Eine atf yapar. Ein trklerinde, yreyle zdelemi bir dier sembol ise Frattr. le merkezi olan Kemaliye kasabas, Fratn kysnda yer almaktadr. Dolaysyla Frat, sradan bir rmak olmann ok tesine gemi, yre halk ve kltr ile deta btnlemitir. Frat kenarnda kayk deilim Sen de ayrlal ayk deilim Bir ift selamna layk deilim Yen gel aam Yen gel Einli misin? Slaya dnmeye yeminli misin?3 Ein ve Frat kadar youn olmamakla birlikte, yrenin baz trklerinde ky ve mevki adlarna da rastlanabilmektedir. Abrenk (Harmankaya), Apaa, rsor (Baar), Bavartinik (Bapnar), Ehnesor (Armaan), Geceg (Kabata), Gemirgp (Toybelen), Gerila (Yuva), Hapanos (Kozlupnar), Hosta ve Venk (Yaka) bunlar arasndadr. Hapanosla Baarnn aras Gr dnd dncnn yars4 Hostadan giden yrim Bana zulmeden yrim5
1 2

Ein dedikleri kk bir ehir, Tarlaba, s. 142, Ta ve Turhan, s. 332. Yeil kurbaalar, Tarlaba, s. 12. 3 Ein dedikleri kk bir ehir, Tarlaba, s. 142, Ta ve Turhan, s. 332. 4 elemi, Tarlaba, s. 53, Ta ve Turhan, s. 479. 5 Hostann bademleri, Tarlaba, s. 62, Ta ve Turhan, s. 503 -504.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

Ein Trklerinin Coraf Analizi

259

Geceg olukludur Sular soukludur6 Ehnesor dere ii Geti gelinin g7 Mahzunlanm yine pnarn ba Altmbei gemi ninemin ya Bapnar denilen ulu bir yrm Vatan uruna ehitler vermi8 Kemaliyede baz yer adlar sladakilerin de, gurbettekilerin de dilinden dmez. Yama dann yamacna yasl Kemaliye kasabasnn yerleim snrnn hemen zerinde yer alan Zincirli kaya, kasabann iinden kan ve birka metre aktktan sonra Frata katlan Kadgl kayna, ilkbaharla birlikte Hotar dann doruklarndan alayan Koan elalesi, da keilerinin ve kekliklerin yuvaland Karanlk kanyon bunlardan bazlardr. Einin ba bayr Mevlam Eini kayr.9 Zincirli hyk kaya Yiit vurgundur taya10 Meenin orta beli Fkrr Kad gl11 Kemaliye ilesi 1938 ylnda Erzincana balanmtr. Ancak Erzincan ile bu tarihten nce de ilikiler vardr. Nitekim Ein trklerinde Erzincan il merkezi; bazen yri ayran, bazen de gurbet elden haber beklenilen bir ehir olarak karmza kmaktadr. Erzincanda bir ku var Kanadnda gm var Gitti yrim gelmedi Elbet bunda bir i var.12 Kemaliye, Erzincandan nce Malatya vilayetine baldr. Gerek bu durum, gerekse Malatya ile olan ulam kolayl ve kltrel yaknlk Ein trklerine yansmtr. Trklerde blge illeri olan Sivas, Erzurum ve Kars gibi yer adlarna ise baz mterek yaantlar nedeniyle snrl lde yer verilmitir. Dier yandan stanbul, Ein trklerinin mihenk tadr. Ayrlk, gurbet ve hasret szckleri deta stanbul ile sembolleir. Gurbet ve ayrlk trks olarak nitelendirilebilecek pek ok Ein trksnde stanbul; hem gurbettekiler, hem de sladakiler iin onulmaz bir acdr. mr yrinin, kardeinin veya evladnn yolunu beklemekle gemi Einli kadnn strabn anlatan ktalarda daima stanbulu grrz (Gke, 1982, 18 -19). stanbul, trklerde dertlerini dken kadnn uzak illerde maiet derdine den veya oralara yerleen aasna hitabndaki sitem ve zlemdir. Ein trklerinde her eyden ok, stanbula sitem vardr.

6 7

Geceg olukludur, Tarlaba, s. 64. Ehnesor dere ii (Oynak Halay), Tarlaba, s. 65, Ta ve Turhan, s. 335. 8 Mahzunlanm yine pnarn ba, Ta ve Turhan, s. 584. 9 Elinde st klei, Tarlaba, s. 59; Ta ve Turhan, s. 347. 10 Elinde ddk kaval, Tarlaba, s. 55, Ta ve Turhan, s. 344. 11 Meenin tepesinden, Tarlaba, s. 63, Ta ve Turhan, s. 594 -595. 12 Erzincanda bir ku var, Ta ve Turhan, s. 359-360.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

260

Erdal AKPINAR

stanbul iinde aynal eme Gzmn yadr eilip ime stanbul iinde ter bir keklik Sana vetan oldu bize hasretlik..13 Malatya dalar kardr geilmez Souktur sular bir tas iilmez14 Gemim gelir Sivastan Tahtalar kirazdan15 Erzurumda Glahmette evim var Srma sal top kkll yrim var16 Karsn kalesinde toplar atlr Topun iddetinden ay gn tutulur17 Ein trklerinde Anadolu dnda, eski Osmanl topra olan Suriye ve Msr gibi uzak diyarlara ait yer adlarna da rastlanmaktadr. Kemaliye insannn buralarla olan ilikisi daha ziyade askerlik, savalar ve memuriyet grevi gibi nedenlere baldr. Bebein beii amdan Yuvarland dt damdan Bey babas gelir amdan18 3.2. Yerekilleri le arazisinin byk bir blm dalk sahalar, yksek plato dzlkleri, dar ve derin yarlm vadilerden olumaktadr. Fratn iki byk kolundan biri olan Karasu rma, liin Bata ky ile Kemaliyenin Dutluca ky arasnda Munzur dalarn yarmak suretiyle olduka uzun ve derin bir boaz (Karanlk Kanyon) oluturmutur. Gerek bu boaz, gerekse yan dereler tarafndan alm dier vadiler yrede olduka sarp bir rlyef yaps meydana getirmektedir. Nitekim yrede sklkla dik yamal kanyonlara, maaralara ve alayanlara rastlanr. Keban baraj gl kysnda 825 m civarnda olan ykselti, Munzur dalarnda 3000 m.yi bulur (Akpnar, 2004; 212). Arzal arazi yaps hayat ve geimi her bakmdan zorlatrmaktadr. evredeki il ve ile merkezleriyle olan ulam gl yannda, zellikle Frat rmandan kaynaklanan ile ii ulam sorunlar da sz konusudur. Yllarca Fratn iki yakasndaki kylerin birbirleriyle ve ile merkeziyle olan ulam balants ilkel yntemlerle yrtlm, bu durum kitaplara ve filmlere dahi konu olmutur. Dalk, engebeli bir toporafyann hkim olduu yrede, yksek da ktleleri tm heybetiyle karmza kar. Bunlarn banda Munzur dalar gelir. Munzur da silelenmi karnan Aram ak ela gzl yrnan19 Munzur da senden ulu var mdr? Bandaki bora mdr kar mdr? Mevlay seversen dorusun syle Senden ap giden aam sa mdr?20
13 14

Sabahtan alr muhabbet gl, Ta ve Turhan, s. 636. Baheye indim de ta bulamadm, Tarlaba, s. 47-48; Ta ve Turhan, s. 125-126. 15 Ein iftetellisi, Tarlaba, s. 139. 16 Erzurumda Gl Ahmet, Tarlaba, s. 47; Ta ve Turhan, s. 375 -376. 17 Karsn kalesinde toplar atlr, Tarlaba, s. 60; Ta ve Turhan, s. 405. 18 Bebein beii amdan, Tarlaba, s. 141; Ta ve Turhan, s. 146. 19 Munzur da silelenmi karnan, Tarlaba, s. 141; Ta ve Turhan, s. 600.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

Ein Trklerinin Coraf Analizi

261

Kemaliyenin arzal topografyasnda tepe, yama ve vadi olarak karmza kan yerler, Ein trklerinde bayr veya gedik adn alr. Sarp arazi yaps tarmsal faaliyetleri snrlandrmak ve geimi zorlatrmak suretiyle igc gnn, dolaysyla gurbetin ve hasretin temel nedenlerinden biri olmutur. Dolaysyla trklerde ayrlk ve zlem temalar ilenirken, yzey ekillerine olduka fazla vurgu yaplr. Kartal yuvas, yce da ba, kayalk, ta, tepe, gedik, yayla, ini-k, yoku ve derin dere gibi morfolojik kkenli szck ve terimlere sklkla rastlamak mmkndr. Dzlk ifade eden szcklere ve tarmsal faaliyetin temel kayna olan toprak szcne ise nispeten az yer verilmitir. Bayrda dut dizildi Dal zm zmd21 Engin dereleri glge basar m? Gzel sevenleri beyler asar m?22 Kahve pier tamaz m? Ay gedikten amaz m?23 U da gel u da gel Toprak yola d de gel24 Gelin yokua dikildi Cebinden yemi dkld25 Kartal yuvasnda vurdular beni lmeden kabire koydular beni26 Kayalar glgelendi Gzeller suya indi27 Tepenin banda yedik kiraz Dkld seildi kald beyaz28 3.3. klim

klim, doal ve beer hayat etkileyen coraf faktrlerin banda gelir. Ekonomik faaliyetler ve geim kaynaklar ile birlikte, folklor ve kltr de klimatik faktrlerin etkisi altnda ekillenmektedir. Bu erevede ataszleri, deyimler, takvimlerdeki sayl gnler, beslenme alkanlklar, giyim kuam zellikleri ve musiki zerinde iklimin etkisini gzlemlemek mmkndr. Yrenin iklim zelliklerinin Ein trklerine belirgin bir ekilde yansdn sylemek mmkndr. Yrenin zellikle Frat vadisi kesiminde, korunakl rlyef yaps ve Keban baraj glnn de etkisiyle, nispeten mutedil karasal iklim koular hkm srmektedir. Aylk ortalama scaklklar 0.3 C (ocak) ile 26.9 C (austos) arasnda deimekte olup, yllk ortalama scaklk 13.3 C kadardr. Yllk ya miktarnn 782.7 mm.yi bulduu Kemaliyede, yan mevsimlere gre
20 21

Munzur da l l ldar, Tarlaba, s. 56; Ta ve Turhan, s. 597-598. Ah elmadan, Tarlaba, s. 51; Ta ve Turhan, s. 90. 22 Engin dereleri glge basar m, Tarlaba, s. 53; Ta ve Turhan, s. 351. 23 Eminem, Tarlaba, s. 57. 24 Duran aabey, Tarlaba, s. 63. 25 Sen ala bacm, Tarlaba, s. 108; Ta ve Turhan, s. 668. 26 Kartal yuvasnda vurdular beni, Tarlaba, s. 50. 27 Adalarda vardr kam, Tarlaba, s. 132. 28 Atlarn tepe tepe geldiler, Ta ve Turhan, s. 113.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

262

Erdal AKPINAR

dal olduka dzensizdir. K (% 43.4) ve ilkbahar (% 34.3) mevsimleri yal, yaz mevsimi (% 4) ise kurak geer. le merkezinde kar ya ve karn yerde kalma sresi dk olmakla birlikte, yrenin yksek kesimlerinde bu deerler artmaktadr. Dolaysyla karn, yrede doal ve beer hayat etkileyen nemli bir ya tipi olduu sylenebilir. Gzeldir bahar, sert geer k Hasretinle kan alyor gzlerim29 Munzur da senden ulu var mdr? Bandaki bora mdr kar mdr?...30 Hapanostan yklediler elemi Kar yaa ki dnrcler le mi31 Yrenin iklim koullarna bal olarak, Frat kenarnn ince duman (Tarlaba, 1995; 160) dizesiyle rmak yzeyindeki buharlamadan bahseden mni yannda; kar, bora ve souktan sularn donmas, blble baharn geldiinin hatrlatlmas, sevgilinin kkllerinin rzgrla dalgalanmas, mevsimlerin dillendirilmesi gibi motiflerle sslenmi trklere de rastlanmaktadr. Almaz dalarn karl boral olmas yolcular ve gurbetten gelecekleri bekleyen tehlikelerin habercisidir. zellikle souk k koullarnn yaama olumsuz etkilerinin ilendii trkler ile birlikte, baharn geliiyle birlikte gurbetin ve hasretin sona eriini anlatan neeli dizelere de yer verilir. Dolaysyla Ein trklerinde ilkbahar, sevincin ve mutluluun bir dier addr. Hasret ellerinde yamur dururken Bir lhza hayalin gitmez gzmden32 Damda durma kkllerin yel alr Serin durma sevdiini el alr aman hey33 Evlerinin n harman yol st k saln sevdiim serin yel esti34 3.4. Bitki ve Hayvan Motifleri

Kemaliye ilesi bekler halinde tutunabilmi ormanlar ile step elemanlarndan ve farkl flora blgelerine mensup bitkilerinden oluan zengin bir bitki rtsne sahiptir. Yrede bata Frat rma ve kollar tarafndan alm derin ve dar tabanl vadiler olmak zere, korunakl rlyef yaps bitki deseninin zenginlemesine olanak tanmtr. Yre, floristik bakmdan Anadolu Diyagonal olarak adlandrlan kuzey-gney gei koridorunda yer almaktadr. Bu durum bitki eitliliini, zellikle de relik ve endemik bitki varln artrmtr. Gerekten de Kemaliye, endemik bitkiler bakmndan Anadolunun en zengin yrelerinden birisidir. Dier yandan meyvecilik, yrenin temel geim kaynaklar arasndadr. Bunlarn bir sonucu olarak Kemaliye ilesi olduka yeil bir grnme sahiptir. Bu durum kltrel yaama yansm olup; doal manzara gzellii, su ve yeile brnm grnm trklerde sklkla ilenmitir. Yeil yaprak ile bezendi dalar Anadan ayrlan ah eder alar35
29 30

Mahzunlanm yine pnarn ba, Ta ve Turhan, s. 584. Munzur da l l ldar, Tarlaba, s. 56; Ta ve Turhan, s. 597-598. 31 Hapanostan yklediler elemi, Tarlaba, s. 53; Ta ve Turhan, s. 479. 32 Hasret ellerinde yamur dururken, Ta ve Turhan, s. 484. 33 Damda durma kkllerin yel alr, Ta ve Turhan, s. 303. 34 Kz hazneden, Tarlaba, s. 54; Ta ve Turhan, s. 421. 35 Kzard kayalar, Tarlaba, s. 105.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

Ein Trklerinin Coraf Analizi

263

Yaylalar yaylalar imenli yaylalar36 Meenin tepesinden Nian alrm nian37 Sabahn seher vaktinde grebilsem yrimi Gl dalna blbl konmu eker ah- zarn38 Kemaliye ilesinde karasal iklim koullarna bal olarak, hkim bitki rts steptir. Yrenin dalar, yaylalar ve akarsu kenarlar ilkbahardan itibaren yeil bir rtyle kaplanmakta, bata Sariek yaylas olmak zere sonbahar sonlarna kadar rengrenk grnmn korumaktadr. Bu manzaraya bal olarak gonca, gl, smbl, lale, gelincik, yonca, yasemin, meneke, sazlk ve meelik gibi floristik gelere, Ein trklerinde ska yer verilmitir. Aam yine yaseminim suya dt smblmsn Sen benim iki merep arasnda bir glmsn39 Baheye indim de glleri derem Gl bahanesiyle yrimi grem40 Ben bir gonca gl idim Niye soldurdun beni41 Aadan boha gelir mum ilen in doldururlar gonca gl ilen42 Sprgesi yoncadan Gayet beli inceden..43 Has baheye ince evlek ekmedim Ortasna mor meneke dikmedim44 Bizim dalar buradr Gl sra sradr45 Yabani gllerin dikeni oktur Yasemin gllere diyecek yoktur46 Derelerde saz olur Gl alr yaz olur47 ayrlar, imenler yemyeil olmu Her yer gelincikle, gllerle dolmu.48
36 37

Yaylalar, Tarlaba, s. 51. Meenin tepesinden, Tarlaba, s. 63; Ta ve Turhan, s. 594 -595. 38 Sabahn seher vaktinde, Tarlaba, s. 140; Ta ve Turhan, s. 6534 -635. 39 Maya, Tarlaba, s. 12 . 40 Baheye indim de ta bulamadm, Tarlaba, s. 47-48; Ta ve Turhan, s. 125-126. 41 Olan gider iine, Tarlaba, s. 49; Ta ve Turhan, s. 617. 42 Boha gelin, Tarlaba, s. 107; Ta ve Turhan, s. 222. 43 Sprgesi yoncadan, Tarlaba, s. 121; Ta ve Turhan, s. 694 -695. 44 Aadan gelir benim kranm, Ta ve Turhan, s. 105. 45 Bizim dalar buradr, Ta ve Turhan, s. 220-221. 46 Blbl yuva yapm gln stne, Ta ve Turhan, s. 273. 47 Gurbete gidiimdir, Tarlaba, s. 61; Ta ve Turhan, s. 461. 48 Hasret ellerinde yamur dururken, Ta ve Turhan, s. 484.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

264

Erdal AKPINAR

Kemaliyenin geim kaynaklar arasnda, dik yamalara ve Frat rma kylarna kurulmu kk meyve baheleri, balar ve sebze tarlalar olduka nemli bir yere sahiptir. Bu bahelerde ve tarlalarda bata dut ve ceviz olmak zere zm, ayva, nar, kiraz, vine, badem, reyhan ve lahana gibi pek ok meyve ve sebze yetitirilir. Bunlarn bir ksm dorudan tketilmekte, bir ksm ise ilenmek suretiyle klk yiyecee dntrlmekte veya ticari olarak pazarlanmaktadr. Kz bostanda lahana Pez yedi dana49 Arustahta zm var Sana bir ift szm var50 Hyar ektim duvara Kim kaza, kim suvara51 Ein trklerinde bitki motiflerinin yannda yine byk bir blm step blgelerinin yaban trleri olan hayvan motiflerine de rastlanmaktadr. Bunlarn banda ise hi kukusuz blbl gelir. Divan Edebiyatnda, Trk Sanat Mziinde ve Trk Halk Mziinde deta sevginin, akn ve hasretin simgesi haline gelen blbl, Ein trklerinin de vazgeilmi esidir. Blbl yuvada inler ter kalbini dinler52 Blbl yuva yapm gln stne Ben kara giymem aln stne53 Sabahn seher vaktinde grebilsem yrimi Gl dalna blbl konmu eker ah-u zarm54 Yrede hayvanclk faaliyeti de yaplmakta olup, baz evcil hayvan isimleri trklere yansmtr. rnein yrin gurbete gidi geliinde kulland binek hayvanlarndan katra ve katrcya sklkla rastlanr. Koyun, inek, deve, at, kaz ve rdek Ein trklerinde geen balca evcil hayvanlardr. Elinde ddk kaval nnde sr davar55 Deveyi deveye attm Yularn boynuna attm56 Al at getirin ki hanm kz bine Hanm kz gariptir nereye ine57 Yrede engebeli arazi yaps ve sulak alanlarn varlnn da etkisiyle zengin bir yaban hayat sz konusudur. zellikle da keisi ve geyik av nemlidir. Ayrca Frat rmanda ve Keban

49 50

Kz bostanda Lahana, Tarlaba, s. 27; Ta ve Turhan, s. 420. Hop hop niye, Tarlaba, s. 48. 51 Byk cevizin dibi, Tarlaba, s. 64. 52 Gurbete gidiimdir, Tarlaba, s. 61; Ta ve Turhan, s. 461. 53 Blbl yuva yapm gln stne, Ta ve Turhan, s. 273. 54 Sabahn seher vaktinde grebilsem yrimi, Tarlaba, s. 140; Ta ve Turhan, s. 634 -635. 55 Elinde ddk kaval, Tarlaba, s. 55; Ta ve Turhan, s. 344. 56 Bebein beii amdan, Tarlaba, s. 141; Ta ve Turhan, s. 146. 57 Kz hazneden, Tarlaba, s. 54; Ta ve Turhan, s. 421.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

Ein Trklerinin Coraf Analizi

265

baraj glnde balklk da yaplr. Da keisi, geyik, Bayku, kurt, kartal, tavan, balk, kurbaa, blbl ve keklik yrenin yaban hayvanlar arasnda yer almakta olup, trklere yanstlmtr. Munzur da l l ldar Geyikleri suya dm mldar58 Keklik tata ne gezer Kalem kata ne gezer59 Kekliin srsn Av ettim birisini60 Yce da banda tombul tavan Yol ver dalar yol ver yre kavuam 61 Yeil kurbaalar ter gllerde Krld kanadm kaldm llerde62 3.5. Ein Trklerinde Su

Kemaliye ilesi akarsular, kaynaklar ve glleriyle lkemizin su potansiyeli en yksek yrelerinden birisidir. lenin sular Fratn kolu olan Karasu rma tarafndan boaltlmaktadr. Karasu, Erzincan ovasndan ktktan sonra, Kemah boazna yerleir. liin Bata ky yaknnda ani bir dirsekle gneye ynelen rmak, Munzur dalar ile Harmanck da arasndaki kanyon vadiye yerlemekte ve Kemaliyeyi kuzey-gney ynnde kat ederek Keban baraj glne dklmektedir. Karasuya ile snrlar ierisinde basta atl, Miran ve Dilli aylar olmak zere irili ufakl pek ok dere katlr. Irman rejimi dzensiz olup, en yksek akm deerlerine yalarn ve kar erimelerinin de etkisiyle ilkbahar aylarnda ve yaz baslarnda eriilir. Yrede Karasudan ziyade, Frat olarak bilinmekte ve o ekilde adlandrlmaktadr. Kemaliye ilesinde ayrca ba sta Kadgl olmak zere yzlerce souk su kayna vardr. Frat kenarnda kayk deilim Sen de ayrlal ayk deilim 63 u Einin Kad gl banda Bir knal keklik ter tanda64 Karda kayalarn suyu akmasn Akp akp yreimi yakmasn65 ndim derelere ardm ana blk salarm boyand kana66 Esasen yre, kltrel zellikleri itibariyle deta su ile zdelemitir. zellikle Kemaliye kasabas; ksa aralklarla dalm onlarca emesi, yama aa alayarak akan Kadgl kayna, kysnda yer ald Frat rma ve Keban Baraj gl ile tam bir su kentidir. Ein trklerinde

58 59

Munzur da l l ldar, Tarlaba, s. 56; Ta ve Turhan, s. 597-598. Keklik tata ne gezer, Ta ve Turhan, s. 545-546. 60 Kekliim ize geldik, Tarlaba, s. 58-59; Ta ve Turhan, s. 541. 61 Einin altndan, Tarlaba, s. 57. 62 Yeil kurbaalar ter gllerde, Ta ve Turhan, s. 962. 63 Ein Dedikleri, Tarlaba, s. 142; Ta ve Turhan, s. 332. 64 u Einin Kadgl banda (Ein Havas), Ta ve Turhan, s. 949. 65 Karda kayalarn suyu akmasn, Ta ve Turhan, s. 537. 66 Kartal yuvasnda, Tarlaba, s. 50.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

266

Erdal AKPINAR

Frat rma, Koan elalesi, Kadgl ve dier souk su kaynaklar, su ile enlenmi ince arklar ve mahzun pnarlar sk sk dile gelir. Tamzaradan getin mi? Buzlu sular itin mi?67 Einin altndan susuz aylara Yalvarrm yldzlara aylara68 Doldur pnar doldur ben gider oldum Anam babam terk eder oldum69 Su gelir ince arktan Korkmaz msn Allahtan70 3.6. G ve Gurbet

Kemaliye ilesi, nfus bakmndan olduka tenhadr. 2011 saymna gre 5000 nfusun yasad ilede, kmye sadece 4.3 kii dmektedir. Esasen Kemaliye kasabas ve evresi Osmanl mparatorluu dneminde zellikle kuzey-gney ticaret yollar zerinde olmasnn da etkisiyle kalabalk bir nfus kitlesi barndrmtr. Nitekim Evliya elebi Kemaliye kasabasnn 1000 konutlu bir yerleme olduunu ifade eder ki, bu XVI. Yzyl koullarnda en az 5000 nfus anlamna gelir. Osmanl dneminde balayan, Cumhuriyet Dneminde, zellikle de 1960l yllarda hzlanan g dalgas Kemaliyenin deta boalmasna yol amtr. Ancak sunu belirtmek gerekir ki, g eden nfus memleketiyle ban korumakta olup, yaz aylarnda Kemaliyenin nfusu 2-3 kat artmaktadr. Esasen yrenin son 250 yllk tarihinde, sosyoekonomik ve kltrel yaam en fazla etkileyen olgunun g ve gurbet olduunu sylemek mmkndr. Nitekim XVIII. ve XIX. yzyllarda dahi g olgusunun belirgin olduu yazldr (Arkan, 1994; 467-480). Belli ki bu dnemde yrede yaanan baz olumsuzluklar g balatmtr. Tarih belgelerde ehl-i rfn, naiplerin, voyvodalarn vb. reaya zerindeki basklarnn ve bunlarn kendi aralarndaki post kavgalarnn huzursuzlua yol at kaytldr. Btn bunlarn yannda kasabann ve ona bal kylerin dalk, kra ve hatta verimsiz oluu da, bu glerin balamasnda belirleyici olmutur. stanbul'a g eden Ein ve evre kyler halk, burada eitli semtlere yerleerek deiik ilerle uramlardr. amdanizade Sleyman Efendinin "stanbul sarraflarnn ekserisi Einlidir sz dikkat ekicidir. Bu durum, Einlilerin stanbul'da kasaplk, kmrclk vb. yannda, ince ileri de yaptn gstermektedir. Bu gelenein XIX. Yzylda da devam ettiini belirtmek gerekir (Arkan, 20-28). Ksacas yrede g hareketinin Anadoluda yaklak 1950lerde balayan i glerden ok daha uzun bir gemii vardr. Kukusuz bunda Kemaliyenin kervan yollar zerinde bulunmasndan ve uzak diyarlar ile yzyllardr ilikili olmasndan kaynaklanan balantlarnn pay byktr. Dolaysyla yre insan gle ve gurbetle ok daha erken ve youn bir ekilde tanm, bir sre sonra neredeyse gurbetisi olmayan hane kalmam, Kemaliye sessizlie brnmtr. Nfus hareketleri ierisinde gn zel bir nemi vardr. Bu zellii nedeniyle pek ok disiplin ile birlikte Kltrel Corafyann, hatta Corafya Eitiminin de ilgi alanna girmektedir (Glm ve Ulusoy, 2008, 112-127). Kemaliyenin bu durumu trklere, mnilere ve

67 68

Tamzara, Tarlaba, s. 26 Einin altndan akan Frattr, Tarlaba, s. 57; Ta ve Turhan, s. 334. 69 Kzard kayalar, Tarlaba, s. 105. 70 Kpry geti gelin, Tarlaba, s. 120-121; Ta ve Turhan, s. 571-572.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

Ein Trklerinin Coraf Analizi

267

dier halk kltr unsurlarna genellikle ac, zlem ve keder olarak yansm, anlam ve ezgi bakmndan at kvamnda dizeler ortaya kmtr. Gurbete g etmi kyn atas Byleymi demek ki aln yazs Burnumda ttyor suyu havas Bunun iin sitem eder szlerim71 Trknn yaratl hikyesi ve kaynak kiilerce aklanan yaratl balam, bize trknn szlerinde anlatlanlarn gerek olaylara dayandrldn gsterir (Mirzaolu, 2003; 86-93). Gurbet, Anadoluda ve trklerimizde ayrln ve kimsesizliin bir dier ad olmutur. nce, yce, ulvi, afif taraflaryla krlan, ksen, kaan, dna kamak istedike kendi iine bzlen, kk ilgiler bekleyen ynleriyle insann yer ald bu trklerde sevgiye, zleme, acya ve kedere dair pek ok eyle karlamak mmkndr (ongur, 2010, 95). Gurbet, Kemaliye insannn, zellikle de kadnnn en byk strabdr. Gurbete ve gurbettekilere mnilerle ve trklerle seslenilir. G ve gurbet olgusu pek ok Ein trksnn ana temasdr. G hareketinin balad ilk yllarda trklerdeki gurbetin ana adresi ise stanbuldur. Daha sonra stanbulun tekelinden km, dier byk kentlere, gecekondu ehirlerine ve Almanyaya kadar yaylm, stanbulcular katarna Almanclar eklenmitir (Gke, 1982; 7) Erzincana varaym Yol stnde duraym Gelen geen yolculardan Ben yrimi soraym.72 Erzincan st badr/balar Yreim st dadr/Yanar yreim dalar Yrim gitti /gitti yrim gelmedi Ne ldr ne sadr/salar73 Ein trklerinde genellikle nedeni gurbet olan ayrln ac eken taraflarndan biri erkek, dieri ise kadndr. Byk heveslerle gurbete kan genlerin slaya seslendikleri zlem dolu dizelerde lirizmin engin alts hissedilir. Erkek, maiet derdiyle gurbete gidiinin acsn yiitlik klfyla rtmeye alr. Kadn ise ok daha acl olup; karmza namus, cefa, vefa ve sadakat timsali olarak kar. Kadere, aln yazsna olan iman ve tevekkl Kemaliyeli kadnn temel zellikleri olarak dizelere yansmtr (Gke, 1983; 65-66). Einim Einim yeil Einim Yd ellerde olsam yine seninim74 en/l kalasn stanbul Yr grmedim doyumca75 3.7. Meskenler ve Mimari Yap

Yrede yerleme tarihi, Romallar Dnemine kadar gider. Tarih kaytlarda eski ad Ein olan ve Roma dilinde kaynak anlamna gelen Kemaliyenin Romallar tarafndan kurulduu; Pers,
71 72

Mahzunlanm yine pnarn ba, Ta ve Turhan, s. 584. Erzincanda bir ku var, Ta ve Turhan, s. 359-360. 73 Kemerim yar kpem yar, Ta ve Turhan, s. 549. 74 Anam Einli misin, Tarlaba, s. 142, Ta ve Turhan, s. 333. 75 Gurbete gidiimdir, Tarlaba, s. 61; Ta ve Turhan, s. 461.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

268

Erdal AKPINAR

Sasani, Bizans ve Arap hkimiyetinin ardndan, 1100 ylnda Gm Tigin tarafndan fethedilerek Seluklu topraklarna katld belirtilmektedir. Kemaliye ve evresinde Trk hkimiyetiyle birlikte zellikle mimari, el sanatlar, ticaret ve imalat alannda ok parlak bir dnem yaanm, bu durum Osmanl Devletinin son dnemine kadar srmtr. Nitekim 1830larda yreyi gezen Alman yazar Moltke, Kemaliyeyi Asyann en gzel ehri olarak nitelendirmektedir (Moltke, 1969, 246-247). lenin en byk yerlemesi olan Kemaliye kasabas Karasu rmann kysnda, Harmanck dann dou yamacnda kurulmutur. Kasaba, Tadibi mahallesinde bir kale yerlemesi olarak ortaya km, zaman ierisinde zellikle kuzey-gney ynnde genilemitir. Kasabann kurulusu ve geliiminde basta Kadgl olmak zere souk su kaynaklarnn rol byktr. Gnmz itibariyle Kemaliye, bir ksm merkezden uzak on mahalleden oluan gevsek dokulu bir yerlemedir. Kasaba ve evresinde ekip-bime faaliyetleri olduka snrldr. lenin kyleri genellikle az nfuslu, hayvanclk ve meyve yetitiriciliinin n plna kt yerlemelerdir. Dier yandan kyler; zgn mimarileri, zengin kltrleri ve doal grnmleriyle dikkat ekerler. Mimari zellikleriyle ilgi eken Kemaliye evlerinin en gzel rneklerini ile merkezi ile Apaa, Bapnar, Erg, Ocak, Salihli, Srakonak, Yeilyama, Yeilyurt ve Yuva kylerinde grmek mmkndr. Konut mimarisi zerinde eimli arazi yaps, mutedil karasal iklim koullar, ahap ve ta materyalin bolluu gibi doal evre faktrleri etkili olmutur. Buna zengin tarih ve kltr birikimini de eklemek gerekir. ounlukla kattan oluan konutlarda kat saysn ve konumunu arazinin eimi belirler. Konutun tabannda yer alan kaak katn altndaki yer kat (soukluk), kaak kat ve alt katnn stnde yer alan ana kat ile kimi zaman kat says drde kadar kmaktadr. Sokak dokusunu merdiven biimli ta yollar tamamlar (Alper, 1990). Damda durma kkllerin yel alr Serin durma sevdiini el alr 76 Evlerinin n kaldrm ini Sana bir at getirdik eyeri gm...77 Evlerde oturma alanlar ana katlar olurken, alt kat ve dier katlar hizmet birimi olarak kullanlr. Kaak katlarda samanlk ve ahr, kaak katn altndaki soukluk ise kiler grevi grr. Odalardaki yklk, lambalk, dolap ve ieklik ahap arlkldr. Evlerde dam (yetme) denilen ksmn zemini ise rhtm ad verilen ve dere talarnn yan yana dizilmesiyle oluturulan bir kaplamadan oluur. Ein trklerinde ve manilerinde mimariye ve meskene ilikin pek ok bilgiye ve szce rastlanmaktadr. Yapmnda Refahiye ormanlarndan getirilen amlarn kullanld evler, yamata yer alan ve n ini ve kaldrm tayla kapl olan meskenlerin lo ile sktrlan toprak damlar (yetme), arustah (tavan aras), mutfak, eik, kanatl kap, tl perde, minder, kilim, engel ve mangal bunlardan bazlardr. Lolar olmu gayr oturak ta Onun iin kan alyor gzlerim78 Bir ku konmu kanatlnn bana Merhamet et gzlerimin yana79 Odada mavi minder Minderin devrin dndr80
76 77

Damda durma kkllerin yel alr, Ta ve Turhan, s. 303. Harmandan dolay geldik geline, Ta ve Turhan, s. 482. 78 Mahzunlanm yine pnarn ba, Ta ve Turhan, s. 584. 79 Sabahtan alr muhabbet gl, Ta ve Turhan, s. 636. 80 Elinde st klei, Tarlaba, s. 59; Ta ve Turhan, s. 347.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

Ein Trklerinin Coraf Analizi

269

Eik stnde durdum canm Tural para buldum81 Arustahta zm var Sana bir ift szm var82 Ate koydum mangala Zlfn gemi angala83 3.8. Geim Kaynaklar ve Maiet Olgusu

Halk trklerinde gnlk yaama, ekonomik faaliyetlere ve geim kaynana ilikin unsurlara sklkla rastlanmaktadr (Mirzaolu, 2012, 159-182). Bu kapsamda Ein trklerinde yrenin ekonomik faaliyetlerine ve halkn geim kaynaklarna dair pek ok unsuru bulmak mmkndr. Hi kukusuz bunlarn banda gurbetilik kkenli olanlar gelir. Kemaliyeli genlerin evlerini geindirebilmek veya evlenebilmek iin baba ocaklarn terk edip, gurbette maiet kavgasna dmeleri trklerde sklkla ilenen konulardandr. Ekonomik kayglarn zorunlu kld g nedeniyle ortaya km mesleklerden biri de mekkreciliktir. Katrlarn kira ile ileten veya katrlarla eya tayan kimselerin yapt bu i koluna katrclk, bu ii yapan kimselere de katrc denilmektedir. Katrclar mnilerin ve trklerin nde gelen kahramanlardr. Yine mi gurbete canmn ii Dar m geldi sana Ein 'in ii Sana yalvarram aa katrc Ho gtr aam, olursun hac...'' Katrc katrn kala miriye Gtrme aam dndr geriye Kalem kalarna ela gzne Vermiim gnlm almam geriye... Meyve yetitiricilii, ticaret, halclk, gurbetilik, turizm, hayvanclk ve toplum hizmetleri Kemaliye halknn balca geim kaynaklardr. Dalk ve arzal arazi yaps nedeniyle ekip -bime faaliyetleri olduka snrldr. Hayvanclk kylerde yaplmakta olup, ile merkezinde yok denecek kadar azdr. Tarih alarda kervan yolu gzerghnda yer almas ilede ticaretin ve baz zanaatlarn gelimesine olanak tanmtr. Ayakkab ve bez imalat, oymaclk, halclk bunlarn banda gelir. Seluklu ve Osmanl devletleri zamannda ekonomik bakmdan mreffeh bir dnem geiren Kemaliye, Osmanl mparatorluunun k srecine paralel olarak gerilemeye balamtr. Bu durum g hareketini balatm, zamanla gurbetilik temel geim kaynaklarndan birine dnmtr. ''Ekin ektim yerlere Su topladm gllere84 Sar kilim rmezler Seni bana vermezler85

81 82

Eik stnde durdum, Tarlaba, s. 106; Ta ve Turhan, s. 377 -378. Hop hop niye, Tarlaba, s. 48. 83 Ein iftetellisi, Tarlaba, s. 139. 84 Pencerede tl perde, Ta ve Turhan, s. 626-628. 85 Sar kilim rmezler, Tarlaba, s. 61; Ta ve Turhan, s. 657.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

270

Erdal AKPINAR

Erzincan st balar Yanar yreim dalar86 Baa indim zme Diken batt gzme87 Dalara ektim ekin Kaybettim elimdekin88 Anadolu insan meyveye trklerinde sklkla yer vermitir. Fidann topraa dikimi, yeermesi, bakm, sulanmas, iek amas, rn vermesi, hasat gibi btn sreleri msralarnda nak gibi ilemitir. Tohumdur, dallanr, tomurcuklanr, iek aar, derken meyve olur; tatlanr, toplanr, yenilir, iilir ve sonunda bir gn sze dklr, name katlr ve trk olur. Genellikle halk trklerinin birer hikyesi vardr. Bu hikyelerde de meyve adlar hem gerek anlamlarnda, hem de benzetme sanat ile kullanlmtr (Uaner, 2008; 282-318). Ein trklerinde dut, elma, zm, ayva, nar, badem, ceviz, eftali, kiraz, vine ve bostan gibi meyvelere sebzelere oka rastlamak mmkndr. Einim Einim bamn tac Dnyaya bedeldir bir dut aac89 Bayrda dut bizimdir Dal zm zmdr90 Gvey benziyor kiraz dalna Giyine kuana ka salona91 Karki dalara kara giderim Ayvadan usandm nara giderim92 Byk cevizin dibi Ne bakarsn el gibi93 Hostann bademleri evirin gidenleri94 Bahe barsz olur mu? Avya narsz olur mu?...95 Tarla tarmna dayal ekonomik faaliyetlerin arlkta olduu gneydeki kylerden derlenmi trklerde tarla, hozan, ekin, harman, orak ve mercimek gibi ekip-bime kltrne ait ifadelere daha fazla rastlanmaktadr. Mercimek kilelendi ltke silelendi96
86 87

Kemerim yar kpem yar, Ta ve Turhan, s. 549. Baa indim zme, Ta ve Turhan, s. 117. 88 Duran aabey, Tarlaba, s. 63; Ta ve Turhan, s. 87. 89 Anam Einli misin, Tarlaba, s. 142. 90 Ah elmadan, Tarlaba, s. 51; Ta ve Turhan, s. 90. 91 Boha gelin, Tarlaba, s. 107; Ta ve Turhan, s. 222. 92 Engin dereleri glge basar m, Tarlaba, s. 53; Ta ve Turhan, s. 351. 93 Byk cevizin dibi, Tarlaba, s. 64. 94 Hostann bademleri, Tarlaba, s. 62; Ta ve Turhan, s. 503-504. 95 Elinde st klei, B. Tarlaba, s. 59; Ta ve Turhan, s. 347. 96 Eik stnde durdum, Tarlaba, s. 106; Ta ve Turhan, s. 377 -378.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

Ein Trklerinin Coraf Analizi

271

Elinde gm orak Aam tarlan ne rak97 Ekini derem de hozan olursa Dklr yapra gazel olursa98 Evlerinin n harman deil mi? Harmanda okunan ferman deil mi? eftalisi derde derman deil mi?99 Hapanostan yklediler elemi Kar yaa ki dnrcler le mi? Kz bostanda lahana Pez yedi dana100 Kemaliyede gemi yllarda hayvanclk ve yaylaclk ekonomik faaliyetler arasnda nemli bir yere sahip olmutur. Bu durum Ein trklerine de yansm olup, hayvanclk temal dizeler olduka fazladr. Sr davar, kei, inek ve dana gibi etinden, stnden ve yandan faydalanlan hayvanlar yannda, at ve katr gibi gcnden yararlanlan hayvanlar da Ein trklerinde gemektedir. Ayrca hayvancla bal olarak ortaya kan obanlk, nalbantlk, yn eirme ve dokumaclk gibi i ve zanaatlara da yer verilmektedir. Karda ot bitmez mi? Sprseler gitmez mi?...101 Elinde ddk kaval nnde sr davar oban davar susam Git bizim ayda suvar...102 Elinde st klei Stten beyaz bilei 103 Hostaya kei geldi El attm sa geldi104 Kr atm ekin nalbant nallasn Kesin kurbanm kan damlasn105 Kervan geer dere tepe yol eyler Rzgr eser her taraf toz eyler106 Sar kilim rmezler Seni bana vermezler107
97 98

Elinde ddk kaval, Tarlaba, s. 55; Ta ve Turhan, s. 344. Gideyim gideyim haberin olsun, Ta ve Turhan, s. 923. 99 Kz hazneden, Tarlaba, s. 54; Ta ve Turhan, s. 421. 100 Kz bostanda lahana, Tarlaba, s. 27; Ta ve Turhan, s. 420. 101 Olan gider iine, Tarlaba, s. 49; Ta ve Turhan, s. 617. 102 Elinde ddk kaval, Tarlaba, s. 55; Ta ve Turhan, s. 344. 103 Elinde st klei, Tarlaba, s. 59; Ta ve Turhan, s. 347. 104 Hostann bademleri, Tarlaba, s. 62; Ta ve Turhan, s. 503-504. 105 Karda kayalarn suyu akmasn, Ta ve Turhan, s. 537. 106 Munzur da l l ldar, Tarlaba, s. 56; Ta ve Turhan, s. 597 -598. 107 Sar kilim rmezler, Tarlaba, s. 61; Ta ve Turhan, s. 657.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

272

Erdal AKPINAR

4. SONU Bu almada Ein trkleri coraf bakmdan analiz edilmeye allmtr. Analiz srecinde trklerin mzikal ve ritmik zelliklerinden ziyade, szleri ve anlamlar zerinde durulmutur. Kemaliye, yazl ve szl halk kltr bakmndan Trkiyenin en zengin yrelerinden birisidir. Trkler bu zenginliin en nemli unsurlardr. Yrede yzyllardr sylenilen yzlerce trk, uzmanlar tarafndan derlenmi ve yazya aktarlmtr. Tespitlerimize gre, bu zenginliin ortaya kmasnda ok eitli faktrler etkili olmutur. Bu faktrlerin bir ksm, corafya biliminin aratrma ilgi alanna girmektedir. Bunlar; konum zellikleri, yerekilleri, iklim, bitki rts, yaban hayat, hidrografik zellikler, gler, ulam, meskenler, mimari yap ve geim kaynaklardr. Bu faktrler bazen tek, bazen ise bir btn halinde Ein trklerine yansmtr. Nitekim trklerde kullanlan szcklerin ve motiflerin byk bir blm yerel olduu gibi, ilenen temalar da genellikle yreseldir. Ancak bu yerel motifler ve temalar ulusal kltrden kopuk veya uzak deildir. Esasen Ein trklerinin Trk Halk Mzii ierisinde zel bir yerinin olmas, yerel motifleri ve temalar baarl bir ekilde ilemi olmasndan kaynaklanmaktadr rnein Osmanl mparatorluunun son dneminden itibaren Anadolu insannn yaamnn bir paras haline gelen g ve gurbet konusu, en belirgin ve baarl bir ekilde Ein trklerinde ilenmitir. Yine gn ve gurbetin doal bir uzants olan hasret temas, Anadolu halknn ortak sesi olabilecek bir kvamda Ein trklerinde dile getirilmitir. Ein trkleri memleket temasnn gzellikle ve incelikle ele alnd szl metinlerimiz arasnda ilk sralarda yer alr. zellikle Kemaliyenin anlatld trkler, memleket sevgisinin ve hasretinin dorua kt aheserlerdir. Bunlarn banda mehur Ein dedikleri kk bir ehir trks gelir. Dier yandan heybetli grnmyle ve almazlyla trklerimizin ile sembollerinden biri olan da motifi, Kemaliyede de ok sayda trknn konusu olmutur. Su ve susuzluk temalar trklerimizde oka ilenmektedir. Aratrma sahasnn gerek kaynak sular, gerekse akarsular bakmndan ok zengin oluu Ein trklerinde fazlasyla ifade edilmitir. Arzal arazi yapsndan, zorlu k koullarndan, geim skntsndan ve ulam glnden kaynaklanan olumsuzluklar yannda; su bolluunun, zengin kltrel mirasn ve doal manzarann getirdii gzellikler de sklkla anlatlmtr. Trkler hi kukusuz ulusal kltrmzn en nemli unsurlar arasnda yer alr. Yaplan aratrmalar gstermitir ki, son yllarda byk bir ksm byk kentlere g etmi ve modern kltrle tanm Anadolu halk; gemiiyle, memleketiyle ve farkl yrelerin insanyla en salkl iletiimi folklor ve trk gibi halk kltr geleri zerinden kurmaktadr. Bu durum, trklerimize bir mzik tr olmann tesinde zel bir anlam vermemiz gerektiini gstermektedir. Bu balamda farkl disiplinler tarafndan trklerimizle ilgili yeni almalar yaplmas gereklidir. Bu kapsamda Ein trklerinin zellikle antropoloji, sosyoloji ve halk bilimi gibi sosyal disiplinler tarafndan ayrntl olarak aratrlmas faydal olacaktr. Katk Belirtme: almada analiz edilen trklerin kaynaklardan seimindeki katklar dolaysyla Halk Bilimi uzman Fevzi Sarieke teekkr ederim.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

Ein Trklerinin Coraf Analizi

273

KAYNAKA AKPINAR, E., 2004, Dou Anadolu Blgesinde Alternatif Turizm Merkezi Olmaya Aday Bir le: Kemaliye, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (2). ALPER, B., 1990, Kemaliye (Ein) Yerleme Dokusu ve Evleri zerine Bir Aratrma, stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul. ARI, Y., KSE, A., 2005, nsan-evre Etkileimini Yorumlamada Yeni Bir Alternatif: Kltrel Corafya, Trk Corafya Kurumu Ulusal Corafya Kongresi Bildiri Kitab, stanbul. ARI, Y., 2005, Amerikan Kltrel Corafyasnda Peyzaj Kavram, Dou Corafya Dergisi, 10 (13). ARIKAN, Z., 1994, "Tanzimat Dneminde Ein ve evresinden stanbul'a Ynelik Gler", Trk Tarih Kurumu, Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara. ARIKAN, Z., 1999, Ein Kasabasnn http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/1268/14597.pdf Tarihsel Geliimi,

BAIBYK, A., AKPINAR, E., 2010, Erzincan Ataszlerinin Corafi Analizi, Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/2 Spring 2010. BORATAV, P. N., 1992, Trk Halk Edebiyat, Gerek Yaynevi, stanbul. CONGUR, H., R., 2010, Trkiyenin Muhtar Fethi Gemuhluolu, Manas Yaynclk, Elaz. COKUN, S., 2010, Sezai Karakoun iirleri zerinde Edebiyat- Medeniyet-Corafya likisi Balamnda Bir nceleme, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter 2010. FEYZOLU, N., 2012, On Erzurum Trks zerinde Bir Metot Denemesi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 16 (1). GKE, E., 1982, Ein Trkleri, YABA Yaynlar, Ankara. GLM, K., ULUSOY, K., 2008, Sosyal Bilgiler Dersinde G Konusunun leniinde Halk Trklerinin Kullanlmas (rnek Bir alma), Elektronik sosyal Bilimler Dergisi, 7 (26). KEFEL, E., 2009, Corafya Merkezli Okuma, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/1, Winter 2009. KRAPPE, H. A.,1964, The Folk-Song, The Science of Folklore, Newyork: Norton. KROEBER, A., CLUCKHON, C., 1952, Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions, Harward University Printing Office, USA. MRZAOLU, F. G., 2003, Gdlnn emesi: Bir Trknn Yaratl Hikyesi Balamnda Tema, cr ve Mzikal Yap, Trkbilig, Say: 5.
MRZAOLU, F. G., 2012, Trk Halk Trklerinde Deirmen Motifi ve Deirmenci Trkleri,

bilig, Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi, Say: 62

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012

274

Erdal AKPINAR

MOLTKE, H. V., 1969, Trkiye Mektuplar (eviri: H. rs), Remzi Kitabevi, stanbul. ZALAR, A., 2011, Edebiyat-Corafya likisi, Edebiyat ve Bilim-I, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar, No: 407. TARLABAI, B., 1995, Ein Havalar, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar: 1759, Halk Mzii ve Oyunlar Dizisi: 14, Ankara. TA, F., TURHAN, S., 2004, Erzincana Girdim Ne Gzel Balar: Erzincan Trkleri 1-2, Ankara. TDK, 1983, Trke Szlk, TDK Yaynlar, Ankara. TMERTEKN, E., ZG, N., 2002, Beeri Corafya (nsan - Kltr-Mekn), antay Kitabevi, stanbul. UANER, B., 2008, Meyvelerin Trks, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 3/5 Fall 2008.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall, 2012