Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Bilim "Sosyal Bilimler

SOSYOLOJ
Bahattin AKT *
1. Giri

Bir lkede fen bilimlerinin gelime sorunlar ile sosyal bilimlerin gelime sorunlar birbirinden ok farkl olmaktadr. Uluslararas atf endekslerine giren dergilerdeki Trkiyeli bilimcilerin yaynladklar makale saysnn 1990-1995 arasndaki yllk ortala masnn fen bilimlerinde 2014 olmasna karlk sosyal bilimlerde 108 olmas bu fark arpc bir biimde ortaya koymaktadr (Denkel. Katcba, Pak ve Pamuk, 1996). Trkiye Bilimler Akademisi yesi drt bilimcinin de belirttikleri bu fark iki kmedeki bilimlerin gelimilik dzeylerinin farkl olmalarndan ok sosyal bilim pratiklerinin dil, kltr, yerel ortam ve sosyo- kltrel tarihle yakndan ilikili olmalarndan kaynaklan maktadr (Denkel. Katcba, Pak ve Pamuk, 1996, s.2). Hatta biraz daha ileriye gi debilir ve yle diyebilirim: Bir lkedeki sosyal bilim pratikleri o lkedeki sosyal, klt rel ve kimlie ilikin yap ve pratiklerin veya eylemlerin bizzat oluturulmas, kurgulan m a s je kurulmasnn bir parasdrlar ve simgesel veya sanal gereklik olan nesnelerinin bilgisini retirken onlarn olumas ve ortaya kmasnda da ok nemli rol oynarlar. Trkiye'de sosyolojinin kurucusu olan Ziya Gkalp'in Osmanl mparatorluu iin deki cemaatlardan bir milli devlet olan Trkiye Cumhuriyeti iindeki cemaatlar ve olu makta olan ulusal topluma gei sreci zerine yazdklar hem sosyolojik betimleme ve analizdir ve her de Trk milliyeti kimliklerinin olumasnn temellerinden birisidir. Denilebilir ki Ziya Gkalp'in tarihsel ve stratejik konumu onun yazdklarnn hem bilgi retimi ve hem de toplumsal greeklik inaas olmasn salamtr; ancak dier sos yologlar veya sosyal bilimciler orada onlarn dnda var olan toplumsal, kltrel ve kimlie ilikin gerekliklerin bilgisini retmekte olup o gereklii ina etmemektedir ler. Tek tek sosyal bilimciler iin bu dorudur. Onlar kendilerinin almasndan nce var olan bilgi, kuram ve kavramlar ile nesne olarak setikleri yaplamalar ve pratik leri betimleyip analiz ederler. Bu ounluk bir yeniden retme srecidir; ancak yeni-

P ro f. Dr.. O D T F e n - E d e b iy a t F a k lt e s i

den retme srecinde hem kavramlar ve hemde pratikler ve yaplar dzeyinde baz ye nilikler, yeniden kurmalar veya inaalar olabilir. Sosyal bilimcilerden ok sosyal bilim di siplinlerine dikkatimizi younlatracak olursak ve eitim, klinik psikoloji, su sosyoloji si. iletme ve kamu ynetimi ve planlama gibi uygulamal alanlarn da sosyal bilimler iinde olduunu dnrsek sosyal bilimlerin ada toplumsal hayatn ne kadar iin de ve onun bir paras olduu ortaya kar. Ancak benim bu yazdaki amacm sosyal bilimlerin ve fen bilimlerinin aratrma nesneleri ve onlar ile olan ilikileri konusunda epistemeloji ve bilim sosyolojisi asndan yazmak deildir. Benim amacm Trkiyede Cumhuriyet ile hemen hemen yat olan sosyolojinin gelimesini ksa bir yaz ereve sinde orataya koymaktr. Bu yaz daha nce daha ayrntl olarak yazdm bir yaznn (Akit, 1986) hem yeniden deerlendirilmesi ve hem de o zamandan bu yana yapt m gzlem ve analizlerin yazya geirilmesidir.

2. Trkiyede Sosyolojinin Gelime Aamalar

Trkiyede sosyolojinin gelime aamalarn farkl alardan bakarak farkl ekillerde yorumlamak mmkndr. Nitekjjffn~Kray (7^86), Trkiyede sosyolojisinin felsefi. speT klatif ve hatta skolastik bir verimsizlikten 1940'larda ve daha sonra 1960'larda bilim sel. ampirik ve aratrmac bir aamaya getiini ve fakat speklatif ve skolastik bir y nelime her an iin girilebileceim belirtmiti^.'Ergun^ 985) ise Trkiye'de sosyolojinin 1960'lardan sonraki dnemd^jjozitivist aratrma tekniklerini kullanan ar am p irilp bir hale geldiini ve ancak 1980lerde daha geni kapsaml ve bilimsel bir yntem an layna geilmekte olduunu vurgulamtr. Katbann (1986) sosyal psikolojide ki gelimeleri deerlendiriken geerli bulduu takliti sosyal bilim, lkenin sosyo- kl trel gereklerine dnk sosyal bilim ve evrensel sosyal bilim aamalar sosyoloji iin de sz konusu olabilir. Fakat, hayatn her alannda olduu gibi bu alanda da geri d nlmez ve kanlmaz bir dz-izgisel evremlemenin olmayabileceini biliyoruz. Daha nce bu konuda yazdm yazda (Akit, 1986) Trkiyede sosyolojinin bir yandyfTSoi nm suT^veyg^bmele nmilijOte yanj^fTTirkllam^ve belki c if reitlenme^ iinde olduunu gzlemlemitim. urKiye de sosyolojideki blmelenmiliin yaklamlar arasnda, kuaklar arasnda, blmler arasnda, ve hatta ayn blmdeki kiiler ara snda olabileceini belirtmitim. Bu blmelenmiliin etkileimle, tartmayla, semi nerlerle. sempozyumlarla alabiliceini ve farkllama ve eitlenmenin blmelenmi liin veya paralanmln yerini alabileceini belirtmitim.(Tar^lam^ssyoojinm af alanlarndaki, bilim dallarndaki uzmanlama ile ilgid^H^eitlenme)ise bir aratrma alannda birden fazla kuram ve yntemin var olmas, /tkiemes, la Illttra5ra4tewa---tif ve kar hipotezlerin retilebilir olmasyla ilgilidir (Feyerabend.~197S). Yakn bilim dsiplini olan psikolojideki gibi bir uzmanlamann sosyolide gelitiini gzlemlemek mmkn deildir. Ancak. Trkiye'de sosyolojideki kuramsal, yntemsel ve aratrma

pratii eitlenmesinin hi bir baka sosyal bilimde ortaya kmadn bir tez olarak ileri srmek istiyorum. Eer bir bilimin geliebilmesi iin tek bir paradigmann hakim olmas gerekiyorsa bu iyiye iaret deildir; ancak, bir bilimin geliebilmesi iin kuram sal, yntemsel ve aratrma pratii eitlenmesinin olmas gerekiyorsa sosyolojideki durum umut vericidir.
jn r

Trkiye'de sosyolojinin gelimesi ile ilgili bir dier koniye riiIe m eye/ veya (us Iarsb>
- 1 " 1
\ r< "l-j

- ^

(^raslamalle ilgilidir. Bu durum, 1980'lerin sonuna doru dnya sosyolojisinin gndemini igal eden bir yol ayrm veya bir yol birleimi olarak ortaya kmtr. Amerikan sosyolojinin ok yerli kaldn ve ileri doru bir srama yapabilmek iin uluslararaslamas gerektiini savunan makaleler kmtr (Tiryakiyan, 1986). Buna karlk ayn yllarda Trkiye'de sosyolojinin hem kuram, hem yntem ve hem de konular asndan ar.dzeyde Avrupa ve Amerika Sosyolojilerinin etkisi altnda kald ve Trkiye top lumsal gerekliini kavrayabilmesi iin yerlilemesi gerektii savunulmutur (Sezer, T : 1989). Sosyolojinin yerlilemesini savunan benzer makaleler baka Bat-d sosyolog lar tarafndan da yazlmtr (Sirgh. 1986; Albrovv ve King. 1990). Ayn yllarda bu ko n u K3)ise[3at_d^l!<^!erdet2jbuyerjlet^ balarnn ar grelilikilik ile birlikte gittiini bunun hem sosyolojiyi bir bilim olarak tehlikeye soktu unu ve hem de bu lkelerdeki baskc ve adaletsiz toplumsal ve siyasal yap ve uy gulamalarn merulatrdn belirtmitir. Mutlak gereklik ve evrensellie sosyal bi limler yolu ile ulalmas imkanszdr. Aratrma sonucu bulduumuz dzenlilikler heryerde geerli deimez kanunlar olamamaktadrlar. Zaman ve mekan iindeki belir lenmeler ve olaslklar dengesi iinde bilgimizin o bilgiye ulatmz zaman-mekan balam iinde bile yanllanncaya kadar geerli olduunu kabullenip hem ar grelilikilie kamayan yerliletirmeyi ve hem de mutlaklk ve evrensellik iddia etmeyen | uluslararaslamay ayn zamanda benimsemek durumundayz. Byle olunca an g reliliki yerlileme ile asn mutlak evrenselleme arasnda belirli zaman-mekan balamlarnda geerli sosyal bilim bilgilerini deerlendirmemizi salyacak ltler ortaya kacaktr. Bu yolla hem yerel ve yerel-st aratrma ereveleri oluturmak miimkn olacaktr, ve hem de merkezden evrenselmi gibi yaylan aratrma programlar nn egemenlii krlm olacaktr. Nitekim, Trkiye'de sosyolojinin merkezde belirlenen aratrma programlarnn l ke dzeyinde veya evrede uygulanmasnn tesine gemesi iin Latin Amerika'da ol duu gibi lkeler-iist veya blgesel aratrma programlarnn gelitirilmesi gerektii belirtilmi ve bunun iin Akdeniz ve Orta Dou lkelerindeki sosyologlarla ibirlii ne rilmitir (nc 1986: Ecevit 1994). 1990'larda Orta Asya lkeleri de bir nc blge olarak listeye eklenmi durumdadr. Ancak yerel, blgesel ve kresel dinamiklerin, ya plamalarn ve pratiklerin hangi kuram ve yntemlerle ve hangi aratrma program

la

---

lar ve rgtlenmelerle yaplaca henz tam olarak ortaya kmamtr. Hemfyerlile menty ve henideuluslararaslamarfrp birbirine paralel ve i e gemi bir ekilde git mesi gerektiini yukarda belirtmitim. Trkiye'de sosyolojinin gelimesinde ne dere-

tk

ce yerlileme, ulusallama, yerelleme ve/veya zglleme olmutur ve ne derece uluslararaslama, kreselleme ve/veya evrenselleme olmutur sylemek ok g t r . Trkiye'de otuz yldr bir sosyolog olarak (zdalga, 1990) aratrma yapm ders vermi ve yaam birisi olarak ve Trkiye'de sosyolojinin deiik alanlarndaki geli meleri ksaca gzden geirerek baz deerlendirmeler yapp nmzdeki yllardaki ge limelerin ipularn bulmaya alacam.

3. Sosyolojinin Alt-Alanlan ile lgili Deerlendirmeler TrkiyedeiSosvoloi Kuram ve Yntemlerden cok tartlan ve en ok yayn yaplan " --- ...... . > .. ~ " alanlardan birisidir.Yirminci yzyln banda ve L. Gkalpjnf devleti ve merkezci,^ (^Prens Sabahattfr^Tn is^ ademi-merkeziyeti ve bireyci yaklarlaryla balayan sosyo loji, 1930 ve 194Q'lardcK)u farkl iki izgi zerinde stanbul nversitesinde geliirken, Ankara niversitesi Dil Tarih ve Corafya Fakltesi'nd^tarihselci ve maddeci yaklama^aqrl~k veren^cnc bir izgi ile kar karya gelmitir. 1960lar ve 1 i 970'lenn~Bnda ise^om ut alan aratrmalar erevesinde kullanlan kuram ve yntemlerine km ve eitlenme balamtr. 1970'lerin ikinci yars ve 1980'ler ve 1990'larn ba nda aratrmalarda kullanlan yntem ve kuramlarn paradigmatik, epistemolojik ve ontolojik temelleri incelenir olmu ve Trkiyedeki sosyolojide oulcu bir kuram, yntem ve aratrma pratii eitlenmesi yaygnlamtr. Blmelenmilikler de devam etmekle birlikte, oulculuk ve eitlenme zellikle 1990iarda hakim grnm halini almtr. Sosyoloji derneinin 1990larn banda kurulmas ve hemen hemen btn sosyologlar kucaklamas ve iki kongre gereekletirmesi bu gelimelerin gstergesi olarak alnabilir. ^

Trkiye'de en okyayn yaplan djer bir aian(Sosyolqji Tarih^ir^ Dnyada ve Tr kiye'de sosyolo^tarihseT^e 'flexive''~Jpir bilimdir. Srekli kendi tarihini ve kendisinin bir bilim olarak ne drmda olduunu sorgular, tarihini ve kimliini yeniden kurgular ve yazar. Trkiye'de sosyoloji tarihi oluturma abalar/u farkl balamdaki dnr leri veya sosyologlar ve kuramlarn iaretetmektedr: Bunlarda^f j ^ g g ^ ^Comte. Drkheim, Marx, Gurvitch, Keler gibi Bat dnr ye sosyologlarn kuramlarnn Tr_kiye'ye tanmas ve uyarlanmas abalardjf: kinci kmede Farabi ve bni Haldun gibi modern Bat sosyal bilimi ncesi slamiyet ve Osmanl dnyas toplumsal dnrleri ile Cevdet Paa, Ziya Ckalp ve Prens Sabahattin gibi modern ncesini modern d nceye eklemleyen dnrler yer almaktad^ncy^kmede ise lken, Berkes, Tanyol, Kray ve Mardin gibi cumhuriyet dnemi sosyoloolar yer almaktadr Kongar

10

ve arkadalarnn Trk Toplumbilimcileri Projesi ikinci ve nc kmedeki sosyolog lar kapsamay hedeflemektdir (Kongar, 1982).

JSosyo-ekonomik Yap Deimeleri, Modernleme, Gelime/Kalknma ve Azgeli-)

milikjjurkiye'de "sosloglarn en cok aratrma yaptklar bir diner alandr 19801990 yllar arasnda Almanya, Amerika ve ngilterede yaynlanan seilmi dergiler deki makalelerin alanlara gre dalmndan kan bir bulguya gre bu lkelerde toplumsal deime konusundaki yaynlar frekans sralamasnda ilk ona girememi tir. Trkiye'de ise Sosyoloji Tarihi. Yntem ve Kuramlar, Kr-Kent. Sosyolojisi, Kltr Sosyolojisi ve Aile Sosyolojisinden sonra yedinci srada yer almaktadr (Glll, Gn dz ve Kemerliolu. 1994). Bu durumu yle ortaya koyabiliriz. Gkalp sosyolojisinin yolunu at Trk ve slam kltr ve kimlii iinde kalnarak Bat sanayisini, tek nolojisini ve bilimini alma yaklam, Trk sosyolojisinin baz nde gelenlerini 1930'lardan 1950'lerin sonuna kadar soyoloji tarihi, kltr, felsefe ve dm aratrma larna yneltti. Trkiye ekonomisinin ve toplumunun 19S'ler ve igfOlarda iine girdii hzl deime ve dnmler, kltirc sosyolojiye kar sosyo-ekonomik yap deimelerini temel'alan sosyoloji yaklamlarnn geliip se^lttesi ve eitlentne1 sinin artlarnn olumasna katkda bulundu. Bu yeni yaklamla dorultusunda aratrma yapan sosyologlar, kltr ve teknoloji ikiliini bir yana brakp teknoloji, ekonomi, toplum, siyaset ve levci-yapc modernleme kuramlar veya azgelimi lik ve gelime kuramlar ya da bu ikisinin sentezi erevelerinde ele alp incelediler. Modernleme ve azgelimilik kuramlarnn tesine gemeye alan aratrma programlarna yneliler 1980'lerin bandan bugne dnyadaki gelimelere para lel olarak yaygnlamaktadr. "

Peki Trkiyede en ok aratrma ve vavn vapma sralamasnda baslarda ver alan C5in, Laiklik, deoloji, Kltr Yaplan ve Kimlikler fanusunda ne tr gelimeler olmu tur? Niin b alanda bu kadar ok aratrma viyayn yaplmaktadr? Kentsel-endstriyel modern ekonomi ve toplum yaplarnn ve demokratik siyasal yaplarn Avrupa'da ki baz merkez veya metropol lkelerde ortaya kp gelimesi ve Bat-d lkelerinin bu genileyen, yaylan ve bir dnya ekonomi sistemi kuran merkezin deiik derecelerdeki hakimiyeti veya en azndan etkileri altnda geilerini gerekletirmeye al malar durumunda ok nemli kltr, ideoloji ve kltrel kimlik sorunlar ortaya k maktadr. Trkye'de sosyoloji bu sorunlarla yzyl bulan bir sredir boumaktadr. Gkalp, slamiyet, uluslama ve modernlemenin badalatrlmasn nermitir. Kurtulu Sava'ndan sonra gerekletirilen Kemalist devrimler ise, laik bir kltr ve ideoloji yani ulusuluk ile cumhuriyeti bir siyasal yap erevesinde modern teknoloji ve bilimi kurup yerletirmeye alyordu. Trkiye'de adalama, laiklik, Kemalizm ve Atatrklk zerine yaplan sosyolojik aratrmalar oalm ve eitlenmi du-

11

rumdadr. Bu almalar ada cumhuriyet dnemi siayasal, ideolojik ve kltrel ya plarnn Osmanl ve slamiyet dnemindeki yaplardan kkten bir kopuu gerekletir diini ortaya koymaktadrlar. Bu alandaki ikinci grup almalar ise daha ok Gkalp' kayglarla slamc deer ve inanlar, Trk rf ve adetlerini, milli kltr, ksacas kl trel kimlikteki devamllk ve sreklilii, aratrma konusu olarak semilerdir. Bu alandaki nc grup almalar, radikal laikiliin ve geleneki-islamc milliyetiliin sorunlarna dikkati ekerek din. ideoloji, kltr ve alt kltrleri, greli zerk ve oul cu yaplar olarak incelemeye alan aratrmalardr. En ok ratrma ve yayn yaplan alanlardan birisi de Ky Sosyolojisidir. Durkheim'ci Gkalp sosyolojisi ulusal tarih ve kltr aratrmalarn tevik edip oaltrken. Le Play'ci Prens Sabahattin sosyolojisi, "memleketi kurtarma ve tanmann yolu olarak aile btesi analizlerini ve monografk ky aratrmalarn tevik etmitir. Bu yaklam dan farkl olarak kylerdeki toplumsal ve ekonomik yaplar ve bu yaplarn deime sini. kapitalizmin, pazar iin retimin ve modern teknolojinin kylere giriini inceleyen bir dier yaklam da gene 1930'larda balam, 1940larda paradigmatik rnekler vermi. 1950lerde ampirik - istatlstksel ynde gelimi ve 1960lar ve sonrasnda e itlenip zenginlemitir. Toprak kutuplamas ve kapitalist ky rgtlenmesinin tah min edildii kadar yaygnlamamasn aklamak zere, ky deime tipolojileri geli tirilmi ve deiik ky ve rn tiplerinde aile ve kadn emeinin rgtlenmesi arat rlmtr. Bir nc izgi olan geleneksel kltr yaplar ve onlarn deimeleri zeri ne yaplan antropolojik ky aratrmalarn birinci izgiye daha yakn ancak ondan ayr olarak ele almak gerekmektedir. Btn bu aratrmalara ek olarak uygulamal ky sosyolojisi alanna girebilecek olan toplum kalknmas ve yerletirme aratrmalarn anabiliriz. Trk tarmnn ve ky nfusunun hangi ekonomik, toplumsal ve kltrel ya plar iinde deimekte olduu ve gelecei ky sosyolojisi aratrma gndeminin hala balarnda bulunmaktadr. . Nfusunun byk bir ounluu ky cemaatlerinde yaayan bir toplumdan nfu sunun yzde yetmii kasaba ve kentlerde yaayan bir topluma doru deime sreci iinde hem ky sosylojisi ve hem de Kasaba ve Kent Sosyolojisi geliip serpilmektedir. Bu deimenin hzland 1960lar ve 1970ler Trkiyesinde kasaba ve kent aratr malar byk bir srama kaydetmitir. Kasaba ve kk kent aratrmalarnn 1950lerdeki says ok az iken 1960lar ve 1970lerde bu say artm ve kasaba ara trmalarnn model oluturacak erevesi izilmeye balanmtr. 1970'lerde yabanc antropologlar da Trk kasabalarnn toplumsal ve kltrel yaps ile ilgilenmi ve ara trmalar yrtmlerdir. Kasaba ve kk kent aratrmalarna ilgi 1980lerde sr m ve hatta artmtr. Kasaba ve kk kentlerin, kyler ve byk metropolitan merkezler arasnda ok boyutlu geiler, dolaymlar ve halkalar oluturmas, sosyolog

12

larn kasabalar dzeyinde somut aratrmalar yaparak makro dzeydeki yaplar ve d nmleri inceleyip anlayabilmelerini salamtr. Trkiye'de kentleme ve metropoli tan kentleme aratrmalar gecekondu aratrmalar ile birlikte yrtlmtr. Fa kat, 1980'lere gelindiinde artk gecekondularn homojen bir aratrma nesnesi olma d anlalm ve kentlerin ekonomi, toplum ve kltr yaplar btn farkllamalar ve eitlenmeleri iinde incelenmeye balanmtr. Uluslararas dergilerde yaynlanan makaleler ve yabanc dilde yaynlanm kitaplar yolu ile Trk sosyolojisinin Dnya sosyolojisine katkda bulunduu alanlardan birisi Ai le ve Kadn Aratrmalar alandr. Yurtdnda yaynlanan bu aratrmalarn yannda Trkiye'de yaynlanm bir ok kadn ve aile aratrmas vardr. Kydeki dnmler ve kentleme 1950'ler ve 1960'larda yksek noktalara km ve 1970 ve 1980'lerde bu yksek izgiyi srdrmtr. Aile yaps, kadnn toplum iindeki konumu, toplumsal cinsiyet rolleri ve kimliklerindeki dnmler ise 1960 ve 1970'lerde hzlanmaya ba lam 1980lerde yksek noktalara km, 1990'lada ise tepki ve tartmalar ile bir likte hzlanmaya devam etmektedir. Dnmlerin hzn yavalatma ynndeki siya sal abalar bile dnmlerin hzlanmasn ve yaygnlamasn salamaktadr. Kadn aratrmalar alannda 1990'larda ikisi Ankara'da ve birisi stanbulda olmak zere lisansst program almtr. Devlet dzeyinde birok aratrmay tevik eden bir genel mdrlk kurulmu ve bakanla dnmeyi bekler duruma gelmitir. Dnya sosyolojisi dzeyinde kadn ve sosyal cinsiyet aratrmalar toplumlardaki binlerce yl lk ataerkil egemenlii ve sosyal bilimlerdeki erkek egemen sylem ve paradigmalar sarsmtr. Trkiye'deki dnmmler henz bu boyuta gelmemitir ancak yle ve ya byle belirli bir noktaya gelmi olan dnmler srecektir. Bu dnmlerle bir likte Kadn ve Aile Aratrmalar alan da eitlenecek ve serpilip geliecektir.

Siyaset Sosyolojisi, Snfsal Yap, Tabakalama ve Hareketlilik dnya sosyolojisinin

son yirmi yldr en ok gelime kaydettii alanlardan birisidir. Trkiye'de bu alandaki aratrmalardan bir ksm Osmanl toplumundaki snf yapsndan Cumhuriyet dne mi Trk toplumundaki snf yapsna geile ilgilidir. kinci grup aratrmalar yeni ve eski orta snf zerine yaplan almalardr. nc grup aratrmalar tarm ve sana yi iileri zerine olanlardr. Drdnc grup aratrmalar ise toplumsal tabakalama ve gelir, tketim konut ve dier tabakalama gstergeleri arasndaki ilikilerle ilgilidir Beinci aratrma alan olarak, gmenlerin yerletirilmelerini ve bir aznlk grubu ola rak uyumlarn alabiliriz. Yurtdna ii g ve dnleri zerine yaplan aratrmalar da, tabakalama aratrmas olarak dnlebilir. Genlik ve kuaklar aras atma lar zerine yaplan aratrmalar, bir dier aratrma alandr. Toplumsal snf ve taba kalarn siyasal yap ve ideolojilerle ilikileri zerine yaplar aratrmalar da Trk sosyo lojisinde nemli bir yer tutmaktadrlar.

13

ktisadi Yap ve Sanayi zerine yaplan aratrmalar birlikte ele alnabilir. Kent sos
yolojisinde gecekondulama nasl Trkiye'ye zg bir olgu olarak allmsa sanayide kk reticiliin yaps, deime ve zlme dinamikleri de Trkiye ve nc dn yaya zg bir olgu olarak derinlemesine ve ayrntl olarak aratrlmtr Byk sana yi iyerleri ile ilgili almalar pek fazla olmamakla birlikte kmsenmeyecek bir d zeydedir. Genel olarak Trkiye'nin ekonomik yaps ve sanayilemesi ile ilgili aratrma lara sosyoekonomik yap deimeleri, modernleme ve kalknma ile ilgili aratrmala r deerlendirdiim paragrafta deindim. Ancak. Trkiye'de iktisat ve sanayi sosyolo jisi toplumsal deime alanndan bamsz bir alan oarak da varln ortaya ortaya koymutur.

rgtler ve Brokrasi Sosyolojisi siyaset ve sanayi sosyolojilerinden ayr olarak dnlebili mi? Trkiye'de de dnyada olduu gibi bu alan ayr bir alan olarak ortaya kmtr. Bu alanda yaplan almalarn bir ksm genel olarak brokrasi ve rgt ku ramlar zerine yaplan almalardr. Devlet brokrasisi ile odalar, kooperatifler, ni versite gibi dier baz rgtlenmeler arasndaki ilikileri aratran almalar ikinci ola rak anabiliriz. Sosyal yardmlama, sosyal gvenlik, salk, ocuk ve yallarn bakm n stlenen rgtler zerine yaplan aratrmalar nc grubu oluturmaktadrlar. Dnya sosyolojisinde ait - kltr, kar - kltr ve dier etno-metodolojik kavram lar kazandran Sapma ve Su Sosyolojisi, Trkiye'de pek fazla gelimemitir. Hukuk ularn almalarn bir yana brakacak olursak, su ve sapma sosyolojisi konularn dan birisi kz karma ve kan gtme olaylarnn oluturduu geleneksel sapma olayla r alandr, ikinci nemli alan, hzl sosyo - ekonomik, siyasal ve kltrel deimeler so nucu ortaya kan anomi, kuralszlk, kimlik ve kltr bunalmlarnn siyasal ve ideolo jik atmalara dnt iddet olaylarnn incelenmesidir. mit edelim ki demokra si ve kltrel oulculuun artmas ile ideolojik ve siyasal atma olaylarnn azalaca , nmzdeki yllarda yaplacak aratrmalar ve uygulamalarla gsterilebilecektir. ada dnya sosyolojisinde son yllarda ok hzl olarak gelien konulardan birisi de Kitle Haberlemesi Sosyolojisidir. Sanayi devrimi ve demokrasi devriminden sonra imdi de iletiim haberleme ve bilgisayar devriminden szediliyor. Trk sosyolojisin de kitle haberlemesi zerine yaplan almalardan bir ksm genel ve ulusal dzey dedir. almalarn bir ksm ise blgesel basn ve kitle haberlemesi zerinedir. 1980'lerde kitle haberlemesi konusunda aratrmalar artmtr. Bu art ivmesi 1990larda da devam etmektedir. Sosyo-ekonomik ve siyasal yaplarn oluumu, devam etmesi veya dnm pa zardaki iretim ve datm pratikleri ve devletteki iktidar pratikleri ile belirlenir. Peki kadn ve ereklerin bilinleri ve kimlikleri nasl oluur? Aile sosyolojisi ve Eitim Sosyo lojisinin temel sorularndan birisi budur. zellikle, dengesiz ve eitsiz sanayilemenin

14

ve ekonomik kalknmann Trk toplumunda yaratt beceri, hner, deerler, bilin, kimlik ve kltr dzeylerindeki boluklarn eitim kurumlan ve eitirn sreleri yoluy la doldurulup doldururamad ok gncel ve aciliyefini koruyan bir sorudur. Din. laik lik .. kimlik., kltr, aile ve kadiri sosyolojisi ile ilgili gelimeleri daha nceki paragraflar da ele almtk. Bu paragrafta ele aldmz eitim konusunda yaplm baz aratrma ve almalarn bazlarnda ak olarak, bazlarnda dolayl olarak tartlan bir sorun vardr. Toplumun genelinde ve eitim kurumlan dzeyinde tartlan bu sorun laik ve dini deerler rekabeti ve hatta mcadelesidir. Topyeknc bir dinsel ereveden laik bir sivil topluma geite eitirn kumrularnn ok nemli ilevleri vardr. te yandan demokratik bir toplum oulcu kltrel yapdan bamsz olarak dnlemez. Ei tim kurumlan dzeyinde ve Cumhuriyet Trkiyesinde bu kltrel oulculuk nasl gerekletirilecektir? Eitim sosyologlarnn ve dier alanlarda aratrma yapan sosyo loglarn zerinde aratrma yapmalar gereken nemli sorunlardan birisi de budur. Trk sosyolojisinin gelimi alanlarndan birisi olan Demografi ve Salk Sosyolojisi konusunda zellikle son yllarda artan sayda aratrma yaplmaktadr. Demografi sos yolojinin en ok niceliksel aratrma yaplan alanlarndan birisidir. Doumlar, lmler ve glerle ilgili olarak saysal analizlere ok msait veriler toplanmakdadr. Devlet s tatistik Enstitisnn Cumhuriyet dneminin bandan beri be ylda bir yapt saym lar ve Hacetepe nversitesi Nfus Etdleri Enstitsnn 1963 ylndan beri be ylda bir dzenli olarak yapt aratrmalar bu alanda sistamatik bilgi birikiminin oluma sna yol amtr. Olduka kesin bir ekilde sylenebilecek olan ok nemli bir bulgu Dou ve Gneydou hari Trkiyenin btn blgelerinde yaayan nfus demografik geii tarnalamtr. Bu blgelerde toplam dourganlk oran iki civarndadr. u anda demografi ve salk sosyolojisinin en can alc sorularndan birisi bu geiin nasl ger ekletiini anlamaktr. Bunun iin daha niteliksel aratrmalar yapmak gerekmekte dir. Salk sosyolojisi alannda son yllarda yaygnlaan niteliksel aratrma teknikleri bu ve benzer konularn anlalmasn salyacaktr. Trk sosyolojisinin gelime gstergelerinden birisi de Trkiye'de baka lkeler ze rine yaplan aratrmalarn saysdr. Bat sosyoloji ve antropolojisinin gelime kaynak larndan birisi. Bat toplumlarrn geirdii dnmler ise dieri de Bat - d toplum lar zerine yaplan aratrmalardr. Trk sosyolojisinin dnya sosyolojisine katk yapa bilmesinin artlarndan birisi de dier Batd lkeler ile karlatrmal aratrmalar yapabilmesinden geebilir. Bu konuda dil nemli sorunlardan birisidir. Dnya sosyolo jisi iinde azgelimilik kuramlar konusunda yapt katklarla bir yer oluturan Latin Amerika sosyolojisinin lkeleraras ktasal bir dili vardr. Hereye ramen Trk sosyo lojisi baka lkelerle ilgilenmitir. lgilenilen bu lkelerden bazlar Orta Dou ve dier slam lkeleridir. Bu gruba son yllarda hzla artan sayda aratrma gerekletirilen

15

Orta Asya lkeleri de eklenmitir. ikeler-st blgesel ve blgeler-aras alanlarla ilgi li olarak alacak lisansst programlar bu alanlardaki aratrmalar hzla artracaktr. Bu alanda var olan aratrma merkezlerine yenilerinin eklenmesi ok yararl olacaktr.

4. Sonu
Trkiye'de ilk sosyoloji blm 1910'lu yllarda stanbul niversitesi Edebiyat Fa kltesi bnyesinde kurulmutur. Bat niversitelerinde de aa yukar bu tarihler de sosyoloji bir blme kavuarak kurumlamtr. 1933 ylnda ayn niversitenin Hukuk Fakltesinde sosyolojiye yer veren bir enstit kurulmutur. Ankara niversi tesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde 1939 ylnda Felsefe Krss iinde bir sos yoloji birimi olturulmutur. 1960larn banda Orta Dou Teknik niversitsi ve Ha cettepe niversitesindeki sosyoloji birimleri alm bunlar 1970ierde Boazii ve Ege niversitelerinde kurulan blmler izlemi ve diploma veren blm says alty bulmutur. 1980'lerde Cumhuriyet, Seluk, Atatrk. nn, Frat, Mimar Sinan ve Uluda niversitelerinde kurulan sosyoloji blmleri ile diploma veren blm says one ykselmitir (Kasapolu, 1991 ve 1992). 1990larn ilk yarsnda alt blm daha alm ve blm says ondokuzu bulmutur. Bunlarn iine bir zel niversite olan Ko niversitesi'ndeki sosyoloji blm de dahildir. Uluslararas Hoca Ahmet Yasevi Uluslararas Trk-Kazak niversitesindeki sosyoloji blmn de eklersek say yirmiyi bulmaktadr. Yeni alan blmlerin bazlarndaki eitim ve aratrma ok zayf durumdadr. Trkiye'deki sosyoloji alan bu blm saylarna paralel bir aratrma patlamasn ve kuramsal gelime ve eitlenmeyi gstermi midir? Gelecekte durum ne olacaktr? nc blmde sosyoloji aratrmalar onbe alt alana ayrlarak bu alanlardaki gelimler gzden geirilmitir. Onbe alt alann herbirinde azmsanyacak gelimeler olmutur. Bu durum kmsenmiyecek bir farkllama gstergesidir. Elbette bu greli bir farkllama dzeyidir. Ancak Trkiye'de sosyolojide farkllaan alt alanlar bir birinden pek fazla kopmamlardr. Trkiye'de sosyologlarnn pek ou bir ok alanda aratrma yapp yaynlamaktadr. Bu uzmanlamann ok ileri gitmediinin bir gster gesi olarak alnabilir, fakat ayn zamanda alanlar aras ilikilerin ve btnln de bir gstergesidir. Fakat sosyologlar arasnda, blmler arasnda ve baz yaklamlar arasnda farkllamadan teye blmelenmillkler bulunmaktadr. Dnya sosyolojisinde de yaklamlar arasnda benzer blmelenmeler vardr. Fakat zaman zaman bu blmelenmilikler kkl tartmalarla yklmakta ve bundan yeni kuramlar, yntemler domaktadr. Trk sosyolojisindeki blmelenmillkler birincisi 1993'de ve kincisi de 1996'da gerekletirilen kongrelerle yokolmaya ynelmitir.

16

Sosyoloji blmlerinin artan saysna paralel bir ekilde doktoral retim eleman yetitirmek gerekmektedir. 1996 ylnda Trkiye Bilimler Akademisinin balatt Yurtii-Yurtd Btnletirilmi Doktora Burs program, Yksekretim Kurumunun bu alandaki boluu doldurma abalarna yeni bir anlay getirmitir. Ayn zamanda hem yerlileen ve hem de kreselleen ve belki de evrenselleen sosyal bilimler bu yolla yeni bir dnemei am olacaktr. Trk sosyolojisinde halen var olan yaklam, kuram ve yntem eitlenmesi, ulusal kongrelerdeki teblilerin yurtii ve yurtd yaynlara dnmesi ile daha da artacak tr. Uluslararas atf indekleri tarafndan taranan bir sosyoloji dergisinin gelimesi nmzdeki on yln gndeminde olacaktr.Blmelenmiliin krlmas, farkllamann, uzmanlamann ve eitlenmenin artmas, dnya sosyolojisinin ok yakndan izlemek le mmkn olduu kadar, belirli bir greli bamszl i dinamizmi gerekletirmeyi de gerektirmektedir. Bamszln ve i dinamizmini kazanm Trkiye'nin zgl deime ve dnmlerini ve zgl sosyal - kltrel gereklerini kavramlatrabilen ve dnya sosyolojisine katklar olan bir sosyolojinin Trkiyede gereklemesi bir hayal deildir. Yirminci Yzyln banda airet ve ky cemaatlarndan yeni kurulan ulus-devletin snrlar iinde nasl bir toplum oluturulacann erevesini izebilen sosyoloji Yirmibirinci Yzylda yerel, lkesel, blgesel ve kresel dzeyde eitlenmi toplum sal, kltrel yap ve pratikleri ve onlarn dnmlerini ayn dzeyde eitlenmi ve oulculam bir yaklamlar yelpazesi ile aratrp anlayabilecektir.
Kaynaklar

Akit, Bahattin (1986) "Trkiye'de Sosyoloji Aratrmalar: Blmelenmilikten Fark llama ve eitlenmeye" Sevil Atauz (ed.) Trkiye'de Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Trk Sosyal Bilimler Dernei Yayn, Ankara, ss. 195-232. Albrow, M. ve King, E. (Der,) (1990) Globalization, Knowledge and Society, Sage, London. Ar, Ouz (1986) "Trkiyede Sosyoloji Tarihi" Sevil Atauz (ed.) Trkiye'de Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Trk Sosyal Bilimler Dernei Yayn, Ankara, ss. 175185. Denkel, Arda, idem Katcba, Namk K. Pak ve evket Pamuk (1996) 'Uluslararas Atf Endeksleri Verilerine Gre Trkiye'de Sosyal Bilimlerin Yayn Performans" Trkiye Bilimler Akademisi (TBA) iin hazrlanan bir raporun ksaltlm ekli. Ecevit, Mehmet (1994) Trkiyede Toplumbilim Aratrma Pratii" Dnya'da ve Tr kiyede Gncel Sosyolojik Gelimeler: I. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildirileri, Sosyoloji Dernei yaynlar, Ankara.

17

Ertrk. Yakn (1990) "Trends in the Development of Sociology in Turkey METU Jour nal of Human Sciences, 2: 37-59. Ertrk. Yakn (1994) Evrensellikten Grelilie: Geri Kalmln Yeni Tuza" Dnya'da ve Trkiye'de Gncel Sosyolojik Gelimeler: I. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildirileri. Sosyoloji Dernei yaynlar, Ankara, ss. 448-454. Feyerabend, Paul (1975): Against method; Verso: (1989'da Trkeye Ahme inam tarafndan evrilmitir: Ynteme Hayr, Ara Yaynclk, stanbul). Glll, S..Gndz, M., ve Kemerliolu, E. (1994) Alman, Amerikan ve ngiliz Sos yolojisinin Son On Yl" Dnya'da ve Trkiyede Gncel Sosyolojik Gelimeler: l. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildirileri Sosyoloji Dernei yaynlar, Ankara, ss. 58-70. Kasapolu, Aytl (1991) Yksek retimde Sosyoloji Eitiminin Sorunlar, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara. Kasapolu. Aytl (der.) (1992) Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde Sosyolojinin 52. Yl Toplants. Sosyoloji Dernei Yaynlar, Ankara. Kray, Mbeccel (1979) "Teaching of Social Sciences in Developing Countries: The Case of Turkey" International Social Science Journal, Vol. 31, No. 1 . Kray. Mbeccel (1986) "Toplum, Bilgi ve Trkiye" Sevil Atauz (ed.) Trkiye'de Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Trk Sosyal Bilimler Dernei Yayn, Ankara, ss. 187-194. nc. Aye (1986)-"Sosyoloji Aratrmalar Oturumu zerine Yorum" Sevil Atauz (ed.) Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Trk Sosyal Bilimler Dernei Yayn, Ankara, ss. 233-238. zdalga, Elisabeth (1990) Trkiyede Bir Sosyolog Olmak zerine" Toplum ve Bilim Dergisi, Say 48-49, ss. 27-33. S ingYagendra (1986) "Indian Sociology" Current Sociology, Vol. 34, No. 2.

18