TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 189

Ftm Ordusunu Meydana Getiren Etnik Unsurlar

Ethnic Formation Of Fatimid Army
Nihat YAZILITA zet Bu almada Ftm Devletinin kuruluundan yklna kadar geen yaklak 250 yllk srete farkl milletlerden meydana gelen askeri unsurlar ordularnda istihdam etmesi, bunun temel sebepleri ve Ftm ordusunun bu ok uluslu yapsnn Ftm Devletine etkisi konu edilmitir. Anahtar Kelimeler Ftmler, Berberiler, Araplar, Trkler, Zenciler, Ermeniler, Msr. Abstract Ths paper is to deal with the human resources of Fatimid army from ethnic point of view from its establishment to the end about a period of 250 years together with the reasons in their employments and their results. Key Words Fatimid, Berberi, Arabians, Turks, Negros, Armenians, Egyptians

Dr., Nide niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm.

190 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

ler, nceleri Emevler'in, sonra da Abbsler'in basklar sonucu merkez otoritenin kontrolnden uzakta olan Yemen, Kuzey Afrika, Deylem, Taberistan vs. blgelere g ederek faaliyetlerini buralarda srdrdler. Buna paralel olarak -smil immlar da gizlenmeye ve davetlerini gizlice yaymaya baladlar. Bu gizlilik dnemi, smail dlerinden Eb Abdullh e-nin Maribte elverili ortam hazrlayp1, Ubeydullah el-Mehdyi Maribe dvetine ve onun Maribte ortaya kna kadar devam etti. 6 Ocak 910 tarihinde Rakkdede Ubeydullah el-Mehdnin adnn hutbelerde Emr el-Muminn olarak okunmas ile smil Ftm hilfeti kuruldu2. Ftmler, hilfetin kendilerinin hakk olduunu, nce bunu Emevlerin sonra da Abbslerin gasbettii iddiasn savunuyorlar, haklarn alacaklarna inanyor ve bu uurda btn gayretleri ile alyorlard. Bunu elde edebilmelerinin ancak gl bir ordu ile mmkn olacan bilen Ftm Halfeleri daha iin banda, devletin kurulu aamasnda bu orduyu meydana getirmek iin ellerindeki imkanlar en iyi ekilde deerlendirmeye altlar. Ftmler, devletin kuruluundan itibaren bulunduklar corafyadaki askeri zellikleri ne km ve onlarn inanna sahip olan Berberileri arlkl olarak orduda istihdam ettiler. Zamanla gerek coraf mekanda meydana gelen deiim ve gerekse Msr-Suriye gibi yeni ele geirilen lkelerde karlarna kan daha dzenli ve daha disiplinli ordularla mcadeleye girmeleri ve lke iindeki otoritelerini koruma abalar Ftmleri, farkl milletleri ordularnda istihdam etmek zorunda brakmtr.

el-Kd en-Numn b. Muhammed, Rislet ftith ed-Dave, (Tah. Vedd el-Kd), Beyrut 1970, s.71-148, 153-231; Ceml ed-Dn Ali bin Zfir, Ahbr ed-Duvel el-Munkata, (Tah. Andr Fer), el-Khire 1972, s. 6-7; ed-D md ed-Dn dris b. el-Hasan, Uyn el-Ahbr ve Funn el-sr F Fedil el-Eimme el-Ethr, (Tah. Dr. Mustafa Glib), Beyrut 1974, c.V, s. 44-88 ; Hasan brahim Hasan, Tarih ed-Devlet el-Ftmiyye: fi el-Marib ve Msr, ve Suriye ve Bild el-Arab, Khire 1981. s. 50-51; a.mlf, Ftmler, D.G.B..T., stanbul 1986-1990, c.V, s. 111-112; Heinz Halm, The Empire of The Mahdi, The Rise of The Fatimids, (Almanca'dan ngilizce'ye Tercme eden Michael Bonner), Leiden-New York-Kln 1996, s. 39-43. el-Kd en-Numn, Rislet ftith ed-Dave, s. 231-240; Takyy ed-Din Ahmed b. Ali elMakriz, ttiz el-Hunef Bi-Ahbr el-Eimme el-Ftimiyyin el-Hulef, Khire 1996, c.I, s. 65; md ed-Dn dris, Uyn el-Ahbr, c.V, s. 98-112.; Heinz Halm, The Empire, s. 128-133; bn Zfir, Ahbr ed-Duvel, s. 7-8; zz ed-Dn Eb el-Hasan Ali Muhammed el-Cezer bn el-Esr, elKmil F et-Tarih, (Tah. Omar Abd es-Selm Tedmur), Beyrut 1997., c.VI, s. 596; a.mlf slm Tarihi, (Ter. Ahmet Araka, A. zaydn, Y. Apaydn, Z. Tccar, M. B. Eryarsoy, Redaktr Mertol Tulum), stanbul 1987. c.VIII, s. 43; H.. Hasan, Tarih ed-Devlet el-Ftmiyye, s. 84; a.mlf, Ftmler, D.G.B..T., c.V, s. 119.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 191

Bu almada, Ftm Devletinin askeri tekilatndan ziyde, devletin kuruluundan yklna kadar geen yaklak 250 yllk srete, Ftmlerin, Araplar, Berberiler, Slavlar, Trkler, Zenciler ve Ermeniler bata olmak zere farkl milletlerden askeri unsurlar ordularnda istihdam etmeleri, bunun temel sebepleri ve ordunun bu ok uluslu yapsnn Ftm Devletine tesirini ortaya koymaya alacaz. A- ARAPLAR: Ftmler'in, varlklarna son vererek topraklar zerinde kendi devletlerini kurduklar Alebler Devleti, orduda Arap unsura geni yer vererek onlar n planda tutmulard. Ancak Ftmler onlarn aksine Berberleri (bata Kutmeliler olmak zere) ve es-Seklibe (Slavlar bata olmak zere Avrupal unsurlar)'yi n plana kararak Arap unsurunun ordu iindeki gl konumunu zayflattlar. Bununla birlikte, el-Mehd'nin ilk zamanlarnda ok sayda Arap askeri Ftm ordusunda istihdam edilmitir. Eb Abdullh'n Aleblere son vermesi ile birlikte Ben Eb Hnzr, Ben Mlik, Ben Milas ve Tbne garnizonu ve komutan Eb el-Makarr Ftmlere itaat arz ettiler. Sonradan Barka ve Trablus'takilerin de katlmasyla Arap unsurunun says artt. Bunlar Eb elKsm'n Msr seferinde Kutmeliler'le birlikte hareket ettiler3. Ftmlerin ilk halifesi el-Mehd, Eb Abdullah ve kardei ve baz adamlarn ortadan kaldrdktan sonra Aleb hizmetinde bulunmu olan baz Arap nde gelenlerini hizmetine ald4. Arab unsur, el-Mansr'un Eb Yezid isyanna kar hareketinde de Kutmelilern yannda yer aldlar. Yine Orta Marib'deki Zentallar zerine Eb el-Ksm'n dzenledii sefere el-Mehd (910-934) ve el-Kim (934946) zamannda Ftm ordusunun mehur kumandanlarndan olan Hall b. shak et-Temm komutasnda katldlar5. Emir el-Bahr grevini ifa eden Yakub b. shak et-Temm de, el-Kim zamannda denizde byk baarlar elde etmitir6.

5 6

ed-D md ed-Dn dris b. el-Hasan, Trih el-Hulef el-Ftmiyyn Bi el-Marib (el-Ksm el-Hs Min Kitbi Uyn el-Ahbr, Tah. Muhammed Yalv, Beyrut 1985, s. 394; Ferhad Derv, el-Hilfe el-Ftmiyye Bi el-Marib (909-975), (Franszcadan Arapaya trc. Hammd el-Shil), Beyrut 1994. s. 547. el-Kd en-Numn, Rislet ftith ed-Dave, s. 269-270; Ferhad Derv, el-Hilfe elFtmiyye, s. 548 ed-D md ed-Dn dris, Trih el-Hulef, s. 220. el-Kd en-Numn, Rislet ftith ed-Dave, s. 281; bn el-Esr, el-Kmil, c.VII, s. 43; a.mlf., slm Tarihi, c.VIII, s. 259; el-Makriz, ttiz, ayn yer; md ed-Dn dris, Uyn el-Ahbr, c.V, s. 170-171; Ferhat ed-Derv, el-Hilfe el-Ftmiyye, s. 242; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, (Baslmam Doktora tezi), Ankara, 2003, s.27-28.

192 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Ftmler baz nemli Arap slalelerini de kendilerine balamay baardlar. Bunlardan Ben Hamdn7 el-Mesle'de, Eb Yezid isyannn bastrlmasnda nemli rol oynayan Ben el-Kelb8 ise Sicilya'da Ftmlere hizmet ettiler. Arap unsur ve Aleblerin bakiyeleri, ilk balardaki hizmetine ramen zamanla yerlerini es-Seklibe ve Berberlere braktlar9. Ftmlerin Msr fethinden sonra, Arap kuvvetlerinin orduda ne derecede yer aldklarna dair ok bilgi olmamakla birlikte, onlarn kabileler halinde harp zamanlarnda grev aldklarn gryoruz. Nsr- Hsrev; Bedevler dedii bu Arap askerlerin saysn 50 bin olarak vermitir10. B- BERBERLER (EL-MEGRBE): Barka'dan Atlas Okyanusuna kadar uzanan geni bir corafyaya yaylm olan Berberlerin menei ve bu corafyaya nereden geldikleri kaynaklarn suskunluu ve rivayetlerin farkll sebebiyle ilim leminin mehulleri arasndadr. slm fethinden nce Berberler bu geni corafyada byk gurup halinde yaylmlard. 1. Gurubu, Douda Tarblus, Barka, Cerd ve Avrs blgelerinde yerleen Levteliler (Havvre, Avrga, Nefzve, Evrebe); 2. Gurubu, Batda Orta ve Uzak Marib'de yerleen Sinhceliler (Kk Kabiliye'de Kutmeliler, Byk Kabiliye'de Zuvveliler, Kabiliye ile elif arasnda Cezayir sahillerinde Zenteliler, elif'den Mulye'ye kadar uzanan sahada frenlilere, Rif'te Gomreliler, Fas'n Atlantik sahillerinde Masmdeliler, Byk Atlaslar'da Cezle, Gney Fas'ta Lemtallar, Bat Sahra'da Sinhceliler); 3. Gurubu, Trablus'tan Cebeliamur'a kadar yaylalarn snr boylarna, Orta ve Uzak Marib'e kadar yaylan Zenteliler meydana getiriyordu. Kabile hayatn srdren Berberler, slm fethinden sonra Arap kltr iinde eriyerek kendi dil ve kltrlerini terk ettiler. Berber dilini ve kltrn,

9 10

Bunlar Msr'n fethi ncesinde Kuzey Afrika'nn itaat altna alnmas srasnda Ftmlerle birlikte hareket etmilerdir. Bkz. bn el-Esr, el-Kmil, c. VII, s. 222; a.mlf., slm Tarihi, c.VIII, s. 453; bn el-Kesir, el-Bidaye ve en-Nihye, Beyrut 1990, c.XI, s.233; a.mlf., Byk slm Tarihi, (Ter. Ahmet Araka), stanbul 1987, c.XI, s.400; el-Makriz, ttiz, c.I, s. 93; md ed-Dn dris, Uyn el-Ahbr, c.VI, s. 80; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.34. bn el-Esr, el-Kmil, c.VII, s. 176; a.mlf., slm Tarihi, c.VIII, s. 404; H.. Hasan, Tarih edDevlet el-Ftmiyye, s. 100; a.mlf, Ftmler, D.G.B..T., c.V, s. 135; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.30-31, 35-36. Ferhad Derv, el-Hilfe el-Ftmiyye, s. 549, 552. Nsr- Hsrev Nil Nehrinin sularnn tamaya balamasyla sulama kanallarnn kapaklarnn almas esnasnda dzenlenen ve Rukbu Feth el-Hali denen trenler esnasnda dzenlenen askeri geit trenini tasvir etmitir. Bu esnada ordudaki askerlerin saysn da vermitir. Ancak bunu verirken kimi zaman etnik yaplarna gre kimi zaman ise ordu iindeki ad ve grevlerine gre asker saylarn vermitir. Bu sebeple askerlerin milliyetlerine gre ordu iindeki saylarn kesin rakamlarla ifade etmemiz mmkn olamamaktadr. Bkz. Nsr- Hsrev, Sefernme, (Ter. Abdlvehap Tarz), stanbul 1994, s.70-74

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 193

dalk blgede yaayan ok az sayda kk Berber gurup, gnmze kadar muhafaza edebilmitir11. Ftm Devleti bata Kutmeliler olmak zere bu Berber kabilelerinin destei ile kurulmu ve geni topraklara sahip olmutur. Ftm disi Eb Abdullah e- Kuzey Afrika'ya geldiinde kendine Kutme kabilesi iinde yer buldu ve onlar sayesinde Aleb Hnedan'na (800-909) son vererek Ftm devletinin temellerini att. Bu andan itibaren de Kutmeliler dier bir Berber kabilesi olan ez-Zuveyller ile birlikte Msr'n fethine, hatta el-'Aziz'in hilfete geiine kadar Ftm ordusunun ana unsuru olmaya devam etmilerdir12. el-Mansur, babas el-Kim'in lmnden sonra Ftmler iin Kuzey Afrika'da en byk tehlike olan ve neredeyse devletin sonunu getirecek kadar byyen Zenta kabilesine mensub Sahib-i Himar Eb Yezid el-Hricnin ayaklanmasn bastrdktan sonra yapt konumada Kutamelileri bu ayaklanmann bastrlmasndaki rollerinden dolay vmt13. 934de bu Haric isyan kt srada Ftm ordusunun asker says 70 bin civarnda idi. Bunlarn 50 bine yakn Kutmelilerden oluuyordu. Geriye kalanlar ise es-Seklibe, ezZuveyliyyn, el-Mucennedn ve Arablar'dan oluuyordu14. Yukarda da belirttiimiz gibi Ftmler esas olarak orduda Berberleri istihdam ediyorlard. 1050 yllarnda Msr ziyaret eden Nsr Hsrev, Fatm ordusunu tasvir ederken Kutamelilerin saysn 20 bin atl olarak vermektedir15. Kutmeliler, Ermeni asll Bedr el-Ceml'nin torunu Kuteyfat'n smil iilii yerine mmiye iiliini kabul etmesi ve Beklenen mm adna hutbe okutup para bastrmas zerine, yine baka bir Ermeni asll kumandan olan Ynis ile birlikte hareket ederek
11

12

13

14 15

Beberler hakknda geni bilgi iin bkz. G. Yver- Ren Basset, "Berberler", .A., c. II, s. 525-534; H. Dursun Yldz, "Berberler", DA, c. V., s. 478-483; bn el-Izr, Ahmed b. Muhammed elMerrku, el-Beyn el-Murib f Ahbr Mulk el-Endelus ve el-Marib, Nr. G. S. ColinLevi Provenal, Leyden, 1848, c. I-IV; bn Haldun, Vel ed-Dn Abd er-Rahmn b. Muhammed, Dvn el-Mubted ve el-Haber f Eyym el-Arab ve el-Berber ve men sarahum min Zev esSultan el-Ekber, Haz. Hall ihde, Beyrut 1988, c. VI-VII; el-Kalkaand, Ahmed b. Ali, Subh el-A f Snat el-n, (nr. Muhammed Huseyin ems ed-Dn), Beyrut 1987, c.I., s. 414-420; H. Fournel, Les Berbres, Paris, 1875; Ren Basset, Recherches sur la rligion des Berbres, Paris, 1910; G. Marais, La Berbrie musulmane et l'Orient au moyen ge, Paris 1946; Hasan Ahmed Mahmud, el-Hadra el-slmiyye f el-Marib ve el-Endulus, Kahire 1980; J. S. Trimingham, A History of Islam in West Africa, Oxford 1985; Jamil M. Eb en-Nasr, A History of the Magrib in the Islamic Period, Cambridge 1987; Eb Ali Mansr el-Azz el-Czer, Sret el-Ustz Czer, (Tah. Muhammed Kamil Hseyin, Muhammed Abd el-Hd aret), el-Khire 1954, s. 59-60; Farhad Daftary, Muhalif slamn 1400 Yl smaililer- Tarih ve Kuram, Ankara 2002, s.193; Ferhad Derv, el-Hilfe elFtmiyye, s. 537. Eb Ali Mansr el-Azz el-Czer, Sret, s. 59da bu konuma metni var; Ferhad Derv, elHilfe el-Ftmiyye, s. 538-539. Ferhad Derv, el-Hilfe el-Ftmiyye, s. 541. Nsr- Hsrev, Sefernme, s.71.

194 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

onu bertaraf etmiler ve Ftmleri dtkleri bu tehlikeli durumdan kurtarmladr16. Kutameliler Khirede Hrat el-Kutmede oturuyorlard17. Berber kabilelerinden Kutmeliler'den sonra Fatm ordusunda nemli sayda istihdam edilen ez-Zuveyller, balarnda kendi cinslerinden biri olan Sandal'n kumandasnda askeri bir birlik idiler18. Bunlar Eb Yezid el-Hric'nin elMehdiyye ehrini kuatmas srasnda n plana ktlar. Eb Yezid el-Hric ayaklanmasnn ikinci safhasnda beyaz klelerle birlikte el-Hasan b. Rek elHdim'in komutas altnda savatlar. ez-Zuveyller'in asker ve hizmetilik ilerinde kullanlmalar el-Mehd zamanna kadar gitmektedir. el-Mehd Alebiler'de olduu gibi beyaz ve zenci kle kullanmtr19. ez-Zuveyller, Eb el-Ksm'n komutasnda 918-919'da Msr'a yaplan sefere itirak etmilerdi. Abbas kumandan Mu'nis el-Muntasr, onlar malub etmitir20. ez-Zuveyller ordunun merkezinin nnde yer alyorlar ve kalkan, mzrak ve kl gibi hafif silahlar kullanyorlard21. Bunlar Khirede Hrat ez-Zuveylede oturuyorlard22. Bu arada Haric ayaklanmasnn en gl olduu srada yani Eb Yezid elHric'nin ordusunun el-Mehdiyye ehrinin kaplarna dayand zaman Ftmlerin yardm isteine olumlu cevap veren Berber kabilelerinden Sinhce kabilesini de hatrlamakta fayda vardr. Bu kabile Msr'n fethinden nce kuzey Afrika'nn tekrar itaat altna alnmasnda da rol oynamtr23. el-Muizz hilfet merkezini Msr'a tamadan evvel frikiyye'de yerine vekil olarak bu kabileden Yusuf Bulukkn b. Zir b. Mend es-Sinhc'yi tayin etmiti24. Bu ekilde Ftm ordusunda asl g olarak istihdam edilen Berber Kabile kuvvetleri, Msr ve Suriye'nin fethinin akabinde, karlatklar dzenli paral
16

17

18

19

20 21

22 23

24

el-Makriz, Kitb el-Meviz ve el-tibr Bi-Zikr el-Htat ve el-sr, Khire 1987, c.I, s. 357, 490; Ferhad Daftary, smaililer, s. 315-316. el-Makriz, el-Htat, c.II, s. 10; Abd el-Munim Mcid, Nuzum el-Ftmiyyn ve Rusmuhum f Msr, Khire 1953, c.II, s. 203. Sandal el-Hdim el-Esvek iin bkz. ed-D md ed-Dn dris b. el-Hasan, Trih el-Hulef s. 153. el-Kd en-Numn, Rislet ftith ed-Dave, s.257; Ferhad Derv, el-Hilfe el-Ftmiyye, s. 545 Eb Ali Mansr el-Azz el-Czer, Sret, s. 104. ed-D md ed-Dn dris b. el-Hasan, Trih el-Hulef, s. 220; Ferhad Derv, el-Hilfe elFtmiyye, s. 546. el-Makriz, el-Htat, c.II, s. 4; Abd el-Munim Mcid, Nuzum el-Ftmiyyn, c.II, s. 202. Bkz. bn el-Esr, el-Kmil, c.VII, s. 146; a.mlf., slm Tarihi, c.VIII, s. 372; el-Makriz, ttiz, c.I, s. 82; md ed-Dn dris, Uyn el-Ahbr, c.V, s. 232-234; Ferhat ed-Derv, el-Hilfe elFtmiyye, s. 282; Farhad Daftary, smaililer, s.208; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.29, 33-34. md ed-Dn dris, Uyn el-Ahbr, c.VI, s. 185; Ferhat ed-Derv, el-Hilfe el-Ftmiyye, s. 405-406; Farhad Daftary, smaililer, s.213; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.45-46.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 195

askerler karsnda pek baar elde edemediler. zellikle Ftm ordusunun 975978 yllar arasnda Alptekin et-Trk'nin karsnda dt durum, Ftmleri ordunun yaps konusunda yeniden bir dzenlemeye gtrd. Bu srada hlife olan el-'Azz Bi-Allh, stn savama yetenekleri ve Abbs ordusundaki tecrbeleri sebebiyle Trkleri orduda istihdam etmeye balad. Orduda Trklere arlk verilmesiyle Berberler'in idaredeki otoriteleri de zayflad25. Bu ise iki grup arasnda bir rekbeti getirdi. Ancak ocuk yataki el-Hkim'in hilafet makamna gemesiyle el-vesta26 grevini stlenen Berber asll bn 'Ammar'n Berberler lehine tavr alarak devletin gelirlerinin byk ksmn onlara aktarmas, hatta el-'Azz'in Trklerden kurduu el-Etrk el-Mustani'n grubunun gelirlerini ksarak artan Berberlere datmas, Berberlerin durumunu glendirdi. Ancak, Berberilerin o srada Bercuvan'n liderliinde hareket eden Trklerle giritikleri mcadeleyi kaybetmeleri ile, ordudaki varlklarnn devam etmesine ramen, karar noktasnda arlklarnn kalmadn gryoruz27. Hatta daha sonra Zencilerin el-Hkim'in emri ile Fustt' yakmas hadisesinde Berberler, ordudaki gl konumlarn terk etmek zorunda kaldklar Trklerle ortak hareket etmilerdir28.

25

26

27

28

el-Makriz, ttiz, c.I, s. 261; hb ed-Dn Ahmed b. Abd el-Vehhb en-Nuveyr, Nihyet elreb F Funn el-Edeb, (Tah. Muhammed Muhammed Emn, Muhammed Hilm Muhammed Ahmed), el-Khire 1992 c.XXVIII, s. 166; Lev Yaacov, State and Society in Fatimd Egypt, Leiden 1991, s. 91; Farhad Daftary, smaililer, s.222; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.54-55. Vezret et-Tenfzin Ftmlerdeki karl olan el-vesta grevini stlenen kii, halifenin gr ve idresi esas zerine, halifeyle halk arasnda araclk yapard. Bkz. el-Kalkaand, Subh el-A, c.V, s. 422. bn el-Esr, el-Kmil, c.VII, s. 477-478; a.mlf., slm Tarihi, c.IX, s. 100-101; el-Makriz, ttiz, c.II, s. 4-5, 11-13; Yahy b. Sad b. Yahy el-Antk, Trh el-Antk (el-Marf Bi Slat-i Trih-i Oth), (Tah. Omar Abd es-Selm Tedmur), Trablus 1990, s. 237-238; bn Zfir, Ahbr edDuvel, s. 43; en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 173; Eb Yal Hamza b. Esed bn elKalnis, Zeyl Trh Dmak, (Haz. H. F. Amedroz), Beyrut 1908., s.49; Lev Yaacov, State and Society, s. 25; Farhad Daftary, smaililer, s.224; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.88-91, 94, 108-110. Ceml ed-Dn Eb el-Ferec Abd er-Rahmn b. Ali el-Cevz, el-Muntazam F Tevrh el-Mulk ve el-Umem, (Tah. Suheyl Zekkr), Beyrut 1995, c. IX, s. 169-170; bn el-Esr, el-Kmil, c.VII, s. 659; a.mlf., slm Tarihi, c.IX, s. 244-245; bn el-Kesir, el-Bidye, c.XII, s.9; a.mlf., Byk slm Tarihi, c.XII, s.78; Ceml ed-Dn Eb el-Mehsin Ysuf b. Taribirdi, en-Nucm ez-Zhire F Mulki Msr ve el-Khire, Khire 1963, c.IV, s. 181-182; Alaaddin Ata Melik Cveyni, Tarih-i Cihan Ga, (Ter. Mrsel ztrk), Ankara 1988., c.III, s.102; en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 193, 199-201; Lev Yaacov, State and Society, s. 33-34; Muhammed Ceml ed-Dn Surr, ed-Devlet el-Ftmiyye f Msr, el-Khire 1965. s.102; Farhad Daftary, smaililer, s.237238; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.123-125.

196 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

C- SLAVLAR (ES-SEKLBE): Avrupal unsurlar Ftm ordusunda genel olarak es-Seklibe olarak adlandrlyorlard. Bunun sebebi bunlarn ounun Balkanl Slavlardan meydana gelmesi idi29. es-Seklibe; Dalmaya sahilleri bata olmak zere Balkanlardan, talyadan veya Bizansla yaplan savalardan elde edilen esirlerden meydana geliyordu30. el-Mehd daha Suriyede Selemiyyede iken hizmetinde es-Seklibe vard. Bunlar, Volga boyundan Bulgar tccarlarn getirip Horasanda satt esirlerdi31. Memleketlerinden ok uzakta olan bu Seklibe Ftmlere, Berberlere ve Araplara gre ok daha ihlasla hizmet ettiler. Bu sebeple onlarn nde gelenleri Kutmelilerin meyihi ile ayn mertebede tutuluyorlard32. es-Seklibede Kutmeliler gibi daha el-Mehd (910-934) zamannda Ftm hizmetinde grlyorlar33. Bunlar kle ve efendi olarak Ftm halifelii ordusunda birinci srada yer alyorlard. el-Mansur (946-953) zamannda Sahib-i Himar zerine yaplan seferlerde nemli rol oynadlar. Meysr es-Sakleb Kayrevnn isyanclarn eline gemesinden sonra onlar tarafndan ldrld (944-945)34. Bunlarn kumandanlarndan en mehuru Cevher idi. Fas ve Sicilmasann 958-959'da fethinde nemli rol oynad35. 10 yl sonra da Msr ve Suriyenin fethini gerekletirdi36. Yine es-Seklibe'den Nasr el-Hdim esSakleb ubat-Mart 975 tarihinde Beyrut'u Ftm'ler adna fethetti37. esSeklibe'nin Ftm ordusundaki says bilinmemekle birlikte bunlarn saysnn hibir zaman dier unsurlarn says kadar olmadn, bunlardan yetenekleri ile tebrz edenlerinin Msrn fatihi Cevher gibi en st rtbelerde Ftmlere hizmet ettiklerini syleyebiliriz. D- TRKLER: Ftmler Msr bir Trk hanedan olan Ihidlerden aldlar. Her ne kadar bu corafyada yaayan halk Araplardan ve Kptlerden oluuyor idiyse de devletin idri ve asker snfna Trkler hkimdi. el-Kfrun lmnden sonra kt idre ve ktlklar sebebiyle iyice zayflayan Ihidler Devletine Ftmlerin
29 30 31 32 33 34 35 36

37

Abd el-Munim Mcid, Nuzum el-Ftmiyyn, c.I, s. 201. Eb Ali Mansr el-Azz el-Czer, Sret, s. 41; Ferhad Derv, el-Hilfe el-Ftmiyye, s. 543. Ferhad Derv, el-Hilfe el-Ftmiyye, s. 544. Ferhad Derv, el-Hilfe el-Ftmiyye, s. 544 Yahy el-Antk, Trh el-Antk, s. 65. el-Kd en-Numn, Rislet ftith ed-Dave, s.277-278 Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.34-35. Ferhad Derv, el-Hilfe el-Ftmiyye, s. 541; Farhad Daftary, smaililer, s.207; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.29, 37-47. el-Makriz, ttiz, c.I, s. 210; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.49.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 197

son verip, Msr ele geirmesi pek de zor olmad. Slav asll Cevherin Msra giriinden sonra hnedan ailesi de dahil olmak zere Ihidilere ve Kfra mensup ok sayda asker Ftmlere snd. Snan gruplarn en byn, ilk snan 5 bin kiilik svari grubu tekil ediyordu38. Snmayp ufakta olsa direni gsterenler ise bu hareketlerinde baarl olamadlar. Bunlarn da bir ksm yine snma yolu ile veyahut esir alnma yolu ile Ftm otoritesi altna girdiler39. Svari olan bu askerlerden Cevherin faydalanmayaca beklenemezdi. Nitekim el-Muizz Msra geldikten sonra bunlarn hapiste kalanlarn serbest brakt40. Zaten meslekleri askerlik olan bu snmaclarn sivil halk arasnda serbest bir meslekle uramalar pek dnlemezdi. Elimizdeki kaynaklarn bize sunduu bilgiler nda bu grubu Ftm Devleti hizmetine giren ilk Trkler olarak sayabiliriz. Kasm-Aralk 971 tarihinde el-Faremaya gelen Karmat kuvvetlerine baskn dzenleyerek onlar oradan karan, sonra Ftmlere kar isyan ederek Abbsler ve Karmatler adna hutbe okutan Tinns ahlisi zerine yryen, neticede de malup olarak Msra ekilen Yaruktekin 41 de Ftmlere snan bu Trklerden olsa gerektir. Maalesef imdilik kendisi hakknda en-Nuveyrnin yukardaki anlatt42 hdiseden baka bir bilgiye sahip deiliz. Cevherin ordusu Msra girdiinde kayda deer bir mukavemetle karlamamt. Ancak Suriyeyi fethe baladklarnda karlarnda grdkleri sistemli askeri tekilat ve bunlar karsndaki baarszlklar Ftmleri ordunun terkibi ve dzeni zerinde tekrar dndrd43. te tam bu srada el-Muizzin veft zerine hilfete el-Azizin gemesiyle Ftm Devletinde Trkler asndan yeni bir dnem balamtr. el-Azizle birlikte Trk memlklar, dnemin dier slm devletlerinde olduu gibi, sistemli bir ekilde Ftm ordusunda istihdam edildiler44. 980-981 ylndan itibren Trklerin n plna kmasyla

38

39

40 41

42 43 44

Yahy el-Antk, Trh el-Antk, s.133; en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 133; elMakriz, ttiz, c.I, s. 117-118,210; Ferhat ed-Derv, el-Hilfe el-Ftmiyye, s. 390. bn el-Kalnis, Zeyl, s.1; Yahy el-Antk, Trh el-Antk, s. 143; bn el-Esr, el-Kmil, c.VII, s. 281; a.mlf., slm Tarihi, c.VIII, s. 508; bn Taribirdi, en-Nucm, c.IV, s. 23; el-Makriz, ttiz, c.I, s. 120; en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 138. Yahy el-Antk, Trh el-Antk, s.148; el-Makriz, ttiz, c.I, s. 137. Ayn ismi tayan birisi el-Azizin hcibleri arasnda ve el-Hkim dneminde de Taberiyye ve Suriye vlisi olarak gemektedir. Ancak bunlarn ayn kii olup olmadn elimizdeki bilgiler nda kesin olarak syleyecek durumda deiliz. Bkz. en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 167-200. en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 137. Eymen Fud Seyyid, ed-Devle el-Ftmyye F Msr, Tefsr Cedd, Beyrut 1996, s.279 Lev Yaacov, State and Society, s. 82-83.

198 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

birlikte Maribliler ikinci plna itildi45. el-Aziz, orduda el-Etrk el-Mustanin denen zel bir askeri snf oluturdu46. Bu Trkler ksa srede ordu kumandanl, vlilik, hciblik gibi st dzey grevlere ykseldiler. Bu dnem iin elMakriznin vazife verilmedik ve maa balanmadk Trk ve Zenci (Abd) kalmad kayd47, el-Azizin Trklere olan ilgisini ortaya koymaktadr. el-Aziz dnemindeki Trklere olan bu rabet baz kaynaklara Trkleri ilk defa el-Azizin devlet hizmetine ald ve kumandan olarak atad 48 eklinde yansmsa da yukarda da belirttiimiz gibi bu el-Muizz ile balamtr. el-Azizle birlikte Ftm devletinde etkin olmaya balayan Trkler, elHkimin hilfeti zamannda devlet ilerinin yansra dn meselelerde de sz sahibi olmaya baladlar. Gerek bu dnemde ortaya kan Drz mezhebinin kurucusu olarak, Muhammed b. smil Anutekin ed-Derez49 ve Hasan bn Haydere el-Fergn50, gerekse buna kar mcdele veren resm Ftm-smil grnn savunucusu olarak D ed-Duat (Ba Di) vazifesini deruhde eden Eb Mansr Aktekin e-ayf el-Ad es-Sdk el-Emnin51 faaliyetleri Ftm tarihinde nemli bir yer tutmaktadr. el-Hkimin hilfetinin ilk yllar Mariblilerle, Trklerden ve Deylemlilerden oluan Merika gurubu arasndaki anlamazlklarla geti.
45

46

47 48

49

50

51

el-Makriz, ttiz, c.I, s. 261; en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 166; Lev Yaacov, State and Society, s. 91. el-Makriz, ttiz, c.II, s. 10; Red ed-Dn Fazl Allh Hemedn, Cmi' et-Tevrih Ksmet-i sm'liyyn ve Ftmiyyn ve Nizriyyn ve D'iyyn ve Refkn-, (Tah. Muhammed Tak Dni Pej, Muhammed Muderris), Tahran 1977, s.47. el-Makriz, ttiz, c.I, s. 295. bn Muyesser Muhammed b. Ali Yusuf b. Celeb Rgb, Ahbru Msr, (zetleyen; Takyy edDin Ahmed b. Ali el-Makriz), (Tah. Eymen Fuad Seyyid), el-Khire 1981, s.176; el-Makriz, ttiz, c.I, s. 295. ed-Derez hakknda geni bilgi iin bkz.Lev Yaacov, State and Society, s. 32-33; bn Zfir, Ahbr ed-Duvel, s.53-54; Farhad Daftary, smaililer, s.231-232; bn Taribirdi, en-Nucm, c.IV, s. 183-184; en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 198; Ceml ed-Dn Surr, ed-Devlet elFtmiyye, s.97; Mustafa z, Drzlik , D..A., c.X, s. 40; Ahmet Balolu, Drzliin Teekkl Sreci ve nan Esaslar, Ankara niversitesi -Baslmam Doktora Tezi-, Ankara 2003, s.75-84., s.99-100; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.118-123. el-Fergn hakknda Geni bilgi iin bkz.; el-Kirmn, Hccet el-Irakeyn Ahmed Hmdddn, Mecmat Resil el-Kirmn, (Tah. Mustafa Glib), Beyrut 1982., s.134-147; md ed-Dn dris, Uyn el-Ahbr, c.VI, s. 305-306, 310-311; bn Zfir, Ahbr ed-Duvel, s.51-52; en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 197; bn Taribirdi, en-Nucm, c.IV, s. 183; Ahmet Balolu, Drzliin Teekkl Sreci ve nan Esaslar, s.90-94; Yahy el-Antk, Trh el-Antk, s.334-343; el-Makriz, ttiz, c.II, s. 113; Farhad Daftary, smaililer, s.224, 231; H.. Hasan, Tarih ed-Devlet el-Ftmiyye, s. 488; a.mlf, Ftmler, D.G.B..T., c.V, s. 285; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s. 118-123. Aktekin hakknda geni bilgi iin bkz. md ed-Dn dris, Uyn el-Ahbr, c.VI, s. 283; bn elKalnis, Zeyl, s.57-58; Yahy el-Antk, Trh el-Antk, s.314; bn el-Esr, el-Kmil, c.VII, s. 568; a.mlf., slm Tarihi, c.IX, s. 177; el-Makriz, ttiz, c.II, s. 46; bn Taribirdi, en-Nucm, c.IV, s. 205; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.112-115.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 199

Maribliler, bn Ammrn idreye hkim olmas ile stn duruma getilerse de bu uzun srmedi. el-Hkim dneminde scak atma eklinde tezhr eden Trklerle-Maribliler arasndaki bu mcdelede stnl ele geiren taraf Trkler oldu52. el-Hkim de babas gibi Trklere nem vererek onlar yannda tuttu. Trkler de hilfetinin ilk yllarndan itibren el-Hkime yakn durdular. elHkimin Trklere bakn 6 Nisan 1000 tarihinden az nce, kumandanlardan Eb Abdullah el-Huseyin b. Cevheri kabulnde, oradaki toplulua yapt konumadan karabiliriz. Bu konumasnda el-Hkim: ... Sizler evlat makamnda el-Azizin terbiyesinden getiniz. inizden her biri onun yannda ne kadar kymetli idi ise benim yanmda da o kadar kymete sahiptir dedi. Oradaki topluluk yer ptkten sonra dald53. Ancak el-Hkim, son zamanlarnda Trklerin Drz mezhebine kar tavr almalar zerine, Zencileri destekledi ise de Trkler, Fusttn atee verilmesiyle scak atmaya dnen bu mcadeleyi de Mariblilerle ibirlii yaparak kazanmay bildiler. Trkler, nceki hlifeler dneminde olduu gibi ez-Zhir dneminde de etkinliklerini srdrmler, ez-Zhir'in kabul trenlerinde ve alaylarnda yerlerini almlardr54. Ancak bu dnemde Ftm hkimiyetinden km olan Suriye'de yeniden Ftm otoritesini kuran Eb Mansur Antekin ed-Dezber55 hari, tarih hdiselerin yn vericileri arasnda Trk ahsiyetlerin ad pek gememektedir. Batan beri sregelen, Trklerin Mariblilerle olan rekbetleri, bu dnemde de devam etmitir. 1029 ylnda Trklerle Maribliler arasnda kan atmalarda pek ok kii lmt. Bu atmalarda Trkler, Mariblilere kar stn geldilerse de, halkn Mariblileri desteklemesi sonucu, Fustt'dan kmak

52

53 54 55

bn el-Kalnis, Zeyl, s.48-49; Yahya el-Antk, Trh el-Antk, s.239; bn el-Esr, el-Kmil, c.VII, s. 478; a.mlf., slm Tarihi, c.IX, s. 101; en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 171-172; el-Makriz, ttiz, c.II, s. 12-13; Red ed-Dn, Cmi' et-Tevrih, s.50. bn Muyesser, Ahbru Msr, s.182; el-Makriz, ttiz, c.II, s. 27. el-Makriz, ttiz, c.II, s. 140, 161. ed-Dezber hakknda geni bilgi iin bkz. Yahy el-Antk, Trh el-Antk, s.391-392, 423-425, 430; bn el-Kalnis, Zeyl, s.71-79; Emn ed-Dn Tc er-Riyse Eb el-Ksm Ali b. Muncib b. Suleyman e-ehr Bi-bn es-Sayrf el-Msr, el-re la Men Nl el-Vizre, (Tah. Abdullh Muhlis), el-Khire 1924, s.36; bn el-Esr, el-Kmil, c.VII, s. 580, 726, 749, 786/ c.VIII, s. 21-22, 28-29; a.mlf., slm Tarihi, c.IX, s. 186, 302, 321, 351, 375-376, 382; bn Taribirdi, en-Nucm, c.IV, s. 252-253, 268/ c.V, s.34; el-Makriz, ttiz, c.II, s. 132, 155, 160, 168, 176, 178, 182, 188; enNuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 206-207, 212-213; Eb el-Abbas Ahmed b. Muhammed b. brhim b. Eb Bekr b. Hallikn, Vefeyt el-Ayn ve Enb Ebn ez-Zamn, (Tah. Yusuf Ali Tavl, Meryem Ksm Tavl),Beyrut 1998. c.II, s. 401; el-Kalkaand, Subh el-A, c.IV, s. 170171; Lev Yaacov, State and Society, s. 85; Farhad Daftary, smaililer, s.237; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.132-142.

200 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

zorunda kaldlar. ez-Zhir'in araya girmesi ile iki taraf arasnda bir antlama saland56. el-Mustansr (1036-1094) zamannda devletin skntya dmesinin en temel sebebi muhtelif milletlerden oluan Msr ordusunun kendi iinde vukubulan atmalard. Ftm ordusu bu dnemde balca gruptan, Trkler, Maribliler ve Zencilerden mteekkildi. Maribliler Vech el-Bahrye, Zenciler es-Sade ve Trkler de Khire ve Fustta hakimdiler57. Vezir el-Yazrnin veftndan sonra, el-Mustansrn annesi es-Seyyide Rasadn Zencileri kkrtmas ile balayan arpmalar ve kargaa, lkenin harab olmasna sebep olmutur. Trkler, msebbibi olmadklar bu atmalarn sonunda rakipleri Mariblileri ve Zencileri bertaraf ederek lkenin sz sahibi yegne asker gc olmularsa da, el-Mustansrn dveti ile 29 Ocak 1074de Msra gelen Emr el-Cuy Bedr el-Ceml, yannda getirdii Ermeni soydalar ile birlikte, tuzaa drd Trklerin, devlet idresindeki etkinliklerini yok mesbesine indirmitir58. Bedr el-Cemlnin Msra geliinin amac, el-Mustansrn dveti dorultusunda kargaaya son vererek, mevcut olan dzeni deitirip, tammen kendine bal askerlerden oluan yeni bir sistem kurmakt. Bunun iin Bedr el-Ceml kendisine bal olmayan ve ilerinde Trklerin ounlukta bulunduu ok sayda asker ve kumandan katletmekten ekinmedi. Buna ramen Ermeni asll Bedr el-Ceml, Trk gulm edinmekten de geri durmad. Onun Trk asll gulmlarndan biri olan Nasr ed-Devle Alptekin et-Trk59, skenderiye vlilii srasnda, halifelik iddias ile harekete geen Eb Mansr Nizra, vezirlik ma56 57 58

59

el-Makriz, ttiz, c.II, s. 177. bn Muyesser, Ahbru Msr, s.58; el-Makriz, ttiz, c.II, s.299-300. bn Zfir, Ahbr ed-Duvel, s.76; bn Muyesser, Ahbru Msr, s.39-40; Eb Bekr Abd Allh b. Aybek ed-Devdr, Kenz ed-Durer ve Cmi el-Gurer/ ed-Durre el-Maziyye F Ahbr edDevle el-Ftmiyye, (Tah. Selh ed-Dn el-Muneccid), el-Khire 1961, c.VI, s.399; en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 234-236; bn Taribirdi, en-Nucm, c.V, s. 2-3; bn Hallikn, Vefeyt, c.IV, s. 444; Seta B. Dadoyan, The Fatimid Armenians, Brill-Leiden-New York-Kln 1997, s.115; Ahmed Muhtar el-Abbd, F et-Tarih el-Abbs ve el-Ftm, el-skenderiye 1987., s.302. Dadoyan eserinde Nasr ed-Devle Alptekin'i, el-Makriz'nin tti'az el-Hunef adl eserini kaynak gstererek Bedr el-Ceml'nin Ermeni asll bir memlku olduunu kaydetmitir. Oysa elMakriz'de Alptekin, et-Trk nisbesiyle kaydedildii gibi, bn Muyesser ve bn Taribirdi de ayn ekilde et-Turk nisbesiyle kaydetmilerdir. Yani Nasr ed-Devle Alptekin, kaynaklardaki kaytlardan anlalaca zere Trktr. Alptekin hakknda geni bilgi iin bkz. bn el-Esr, elKmil, c.VIII, s. 372, 384; a.mlf., slm Tarihi, c.X, s. 200-201; bn el-Kalnis, Zeyl, s.128; enNuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 239-240, 243-246; bn Zfir, Ahbr ed-Duvel, s.77; bn Muyesser, Ahbru Msr, s.52-53, 62-63; bn Haldn, Kitb el-ber, c.IV, s.84-85; ed-Devdr, Kenz ed-Durer, c.VI, s.443-448; Red ed-Dn, Cmi' et-Tevrih, s. 78; el-Makriz, ttiz, c.II, s. 329-332/ c.III, s.11-15; a. mlf., el-Htat, c.I, s.423; bn Muyesser, Ahbru Msr, s.54, 60-61; bn Taribirdi, en-Nucm, c.V, s. 3, 142-145; Dadoyan, The Fatimid Armenians, s.118, 127; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, 181-184.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 201

km karlnda destek vererek bir k yapt ise de, el-Eflin gnderdii kuvvetlere malup olarak bunu hayat ile dedi. 1107-1108de el-Eflin Shib el-Bblk grevini, babas Bedr el-Cemlnin gulmlarndan biri olan Seyf elMulk Kutluk deruhde ediyordu60. Nasr ed-Devle Alptekin et-Trkden sonra, Ftm Devletinin kaderine yn verecek kudrete sahip bir Trkn, devlet kademelerinde st makmlara gelmediini -u anda elimizdeki mevcut kaynaklarn verdii bilgiler ndasyleyebiliriz. st dzey grevlere getirilmemekle birlikte bu dnemde de sahip olduklar asker meziyetler sebebiyle, orduda ve muhafz alaylarnda Trklerden faydalanlmaya devam edildiini biliyoruz. Bundan sonra kaynaklarda zikredilen az sayda Trkn stlendii grevler; Shib el-Bblk, ve birka ehrin vlilii gibi, nemsiz vazfelerden ibrettir. el-Hfz zamannda, EkimKasm 1145te, Trklerle ilgili vazifenin bana el-K el-Muvaffak Eb elKerem Muhammed b. Masum el-Tinnisnin tekrar atanmas hdisesi61, Trklerin bu dnemde de ordu iindeki varlklarn srdrdnn bir delilidir. Yine 1153te dil bn Slr'n kendisi iin yaklak yz Trk svrisinden oluan bir muhafz birlii kurmas da bunun baka bir delilidir62. Trkler, bu dnemde youn olarak Khirede Hrat el-Etrkda oturuyorlard63. E- DEYLEMLLER: Kahire'de Trklerle birlikte merika gurubunu meydana getiren Deylimliler'in ordu iindeki arlklar Trklere paralel olarak artm veya azalmtr. Ftm ordusunda istihdam edilmeleri nl Trk kumandan Alptekin'in, el-'Azz ile birlikte Kahire'ye gelmesiyle balar. Alptekin'in adamlar iinde says belli olmamakla birlikte Deylemli askerler de vard. Deylemliler, el-Hkim'in ilk zamanlarnda Trklerin, Berberlerle yani Mariblilerle girdii mcadelelerde Trklerin yannda yer almlardr64. Nsr- Husrev Msr ziyareti esnasnda bunlarn saysn Trklerle birlikte 10 bin olarak vermekte ve halifenin nnde bunlardan oluan 300 kiilik atl bir

60 61 62 63

64

el-Makriz, ttiz, c.III, s. 39. bn Muyesser, Ahbru Msr, s.136; el-Makriz, ttiz, c. III, s. 180. bn el-Kalnis, Zeyl, s.320. el-Makriz, el-Htat, el-Khire 1987, c.II, s. 16; Abd el-Munim Mcid, Nuzum el-Ftmiyyn, c.II, s. 203. en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 172; Red ed-Dn, Cmi' et-Tevrih, s.50; bn elKalnis, Zeyl, s. 49; bn el-Esr, el-Kmil, c.VII, s. 478; a.mlf., slm Tarihi, c.IX, s. 101; enNuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 172; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.108110.

202 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

gurubun gittiini yazmaktadr65. Bunlar Khirede Hrat ed-Deylimede oturuyorlard66. F- ZENCLER: Zencilerin Msr'da ortaya k Kfr el-Ihd ile balar. Bunlar gneyden paral asker olarak getiriliyorlard. Zencilerin Ftm ordusunda istihdam edilmeleri el-Mehd dnemine kadar gitmektedir67. el-'Azz dneminde de bunlarn devlet hizmetinde kullanlmaya balandn gryoruz. Ancak el-Aziz, bunlar asker olarak kullanmamtr. el-Hkimle birlikte askeri hizmetlerde istihdam edilmeye balanan zencilerin says artt68. el-Hakim dneminde orduya alnan zenciler, Trklerin Bercuvan liderliinde, bn 'Ammr liderliindeki Berberleri bertaraf ettikleri atmalarda Deylemliler gibi Trklerle birlikte hareket etmilerdi69. el-Hkim Fustt'daki Snn Mslmanlara kar bunlar kullanmak durumunda kald. Bunlar ehre hcum ederek evlere, dkkanlara, hamamlara zorla girdiler, arlar yamaladlar. Trklerin Mariblilerle ortak hareket ederek olaylara el koymalar zerine malup olarak geri ekilmek zorunda kaldlar70. Halfe ez-Zhir zamannda devlet gvenliini tehdit eder duruma gelen zenciler 1024-1025'de Tinns'te maalarnn verilmesini isteyip ayaklandlar. Kargaa kararak hazinedeki paraya el koydular. Ancak bu ayaklanma da bastrld71. Halfe el-Mustansr Bi-Allh (1036-1094) babasnn vefatyla kk yata hilfet makamna geince yerine devlet ilerini, babasnn da vezirliini yapm olan el-Cercer, 27 Mart 1045'teki lmne kadar idare etti. Bu srada halifenin Sudanl zenci asll annesi es-Seyyide Rasad'da nibelik makmna gelmiti72.
65 66 67 68 69

70

71 72

Nsr- Hsrev, Sefernme, s.71-74. el-Makriz, el-Htat, c.II, s. 8-9; Abd el-Munim Mcid, Nuzum el-Ftmiyyn, c.II, s. 203. Yahy b. Sad b. Yahy el-Antk, Trh el-Antk, s. 65. el-Makriz, el-Htat, c.II, s. 21; Abd el-Munim Mcid, Nuzum el-Ftmiyyn, c.II, s. 199-200. en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 172; Red ed-Dn, Cmi' et-Tevrih, s.50; bn elKalnis, Zeyl, s. 49; bn el-Esr, el-Kmil, c.VII, s. 478; a.mlf., slm Tarihi, c.IX, s. 101; enNuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 172; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.123125. el-Cevz, el-Muntazam, c. IX, s. 169-170; bn el-Esr, el-Kmil, c.VII, s. 659; a.mlf., slm Tarihi, c.IX, s. 244-245; bn el-Kesir, el-Bidye, c.XII, s.9; a.mlf., Byk slm Tarihi, c.XII, s.78; bn Taribirdi, en-Nucm ez-Zhire, c.IV, s. 181-182; Cveyni, Tarih-i Cihan Ga, c.III, s.102; enNuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 193, 199-201; Lev Yaacov, State and Society, s. 33-34; Ceml ed-Dn Surr, ed-Devlet el-Ftmiyye, s.102; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.123-125. el-Makriz, el-Htat, c.I, s. 181;Ceml ed-Dn Surr, ed-Devlet el-Ftmiyye, s.102; el-Makriz, ttiz, c.II, s. 184, 190; en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s.207, 214; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.145.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 203

el-Cercer'nin lmne kadar devlet ilerine karmayan es-Seyyide Rasad bundan sonra idareyi eline almak iin Sudandan ok sayda Zenci soydan getirerek kendi hizmetine ald. 1050li yllarda 10 bin olan bu say73, yle ki zamanla 50 bine ulat74. Bu durum Trklerin, Mariblilerin ve dier guruplarn tepkisine ve Zencilere kar ortak hareket etmelerine yol at75. Neticede Zencilerle Trkler arasndaki bu rekabet kanl bir savaa dnt. 1062-1068 yllar arasnda devam eden bu mcadelede kazanan taraf, Zencilerin byk ksmn ldren ve onlarn otoritesine son veren Trkler oldu76. Ancak Zencilerin ordudaki varlklarna tamamen Salah ed-Dn el-Eyyb son verecektir77. G- ERMENLER: Ftmlerin, Ermenileri devlet hizmetinde ne zaman istihdam etmeye baladklarn kesin olarak tayin etmek elimizdeki kaynaklar nda mmkn gzkmemektedir. imdilik el-Hkim dneminde Halebe vli olarak atanan (ubat 1017) Trk kumandan Mengtekinin memlku78 Ermeni asll Emr elUmer 'Azz ed-Devle Eb e-uca' Ftik el-Vhidyle Ermenilerin devlet hizmetinde kullanlmaya balandn syleyebiliriz. Halep vlilii esnasnda 'Azz ed-Devle el-Vhid kendi adna para bastrarak isyan etti ise de, suikastla ldrlerek bertaraf edildi79. Daha sonra Ftm tarihinde ok nemli rol oynayacak olan Bedr el-Ceml de bunun memlku idi80. Bu hadiseden sonra elMustansrn Bedr el-Cemlyi el-Khireye davetine kadar Ftm hizmetindeki Ermenilerden kaynaklar bahsetmemektedir. el-Mustansr dneminde Zencilerle Trkler arasndaki mcadelede Trkler galip gelerek devlet idaresinde etkinliklerini korumularsa da bu yllar iindeki mcadele sebebiyle bata Kahire olmak zere lke harabeye dnmt. te bu

73 74 75 76

77 78 79

80

Nsr- Hsrev, Sefernme, s.73. Eymen Fud Seyyid, ed-Devle el-Ftmyye, s.281. Farhad Daftary, smaililer, s.238; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.146. bn el-Esr, el-Kmil, c.VIII, s. 237-240; a.mlf., slm Tarihi, c.X, s.83-86; bn Muyesser, Ahbru Msr, s.24-25, 31-33; el-Makriz, ttiz, c.II, s.265-267, 273-276; en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s.224-227; bn Taribirdi, en-Nucm ez-Zhire, c.V, s.17-19, 74; Lev Yaacov, State and Society, s. 43-44; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.159-164. Farhad Daftary, smaililer, s.321. Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 108. el-Makriz, ttiz, c.II, s. 129; a. mlf., Kitb el-Meviz ve el-tibr Bi-Zikr el-Htat ve el-sr, el-Khire 1987, c.I, s. 382; bn Taribirdi, en-Nucm ez-Zhire, c.IV, s. 194-195; bn el-Kalnis, Zeyl, s.72; Yahy el-Antk, Trh el-Antk, s.377; bn el-Adim, Bugyet et-Taleb F et-Trh Haleb, CD, c.IX, s. 4232; el-Makriz, ttiz, c.II, s. 129-130; bn Taribirdi, en-Nucm ez-Zhire, c.IV, s. 195; Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 108-112; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.142. Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 107.

204 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

ortamda el-Mustansr, Akk vlisi Ermeni asll Bedr el-Cemlyi, lkeyi bu karmaa ve kargaadan kurtarmak iin gizlice Msra davet etti81. Bu daveti, kendine bal Ermeni birliklerini beraberinde getirme art ile kabul eden Bedr el-Ceml, 29 Ocak 107482de el-Khireye ulat. Khireye girmeden nce o dnemin sz sahibi Trk kumandanlarnn en nde geleni ldenizin bertaraf edilmesini de art koarak onun ldrlmesini salad83. Sonra da kurduu tuzakla Trk kumandanlarn tamamn ortadan kaldrd gibi, devletin nde gelen bir ok st dzey idrecisinin de hayatna son vererek btn otoriteyi kendi elinde toplad. Arkasndan Bedr el-Ceml, tam yetkili olarak vezret grevini stlendi84. Bu ekilde lkede dzeni nispeten salad85. Bylece Ftmler tarihindeki vezirler asr denen dnem de balam oldu. Bedr el-Cemli ordu kumandanl yannda, devletin sivil, asker, hukuk ve dn idresini de eline alarak, vezir es-seyf ve el-kalem, kd el-kudt ve d ed-dut makamlarn kendi uhdesine ald86. Bedr el-Ceml, es-Seyyid el-Ecel, Emr el-Cuy, Seyf el-slm, Nsr el-mm, Kfili Kudt el-Muslim, Hd Dut elMuslimn unvanlarn kullanyordu87. el-Cuyiyye olarak adlandrlan kendi zel ordusunu kurdu88. 1084 ylnda Khire'nin en byk kilisesi olan alHandak Kilisesini Ermenilere tahsis etti. Bu kilise 1169da Salh ed-Dnin Ermenilere basks neticesinde Kptlere gemitir89. Aslnda onun Msrdaki konumu vezirlikten ziyde, sultanlk eklinde idi. Olu el-Efli kendisine nib ve veliaht atamas da, bunun en byk delilidir90. Msrda tek sz sahibi olan

81 82

83 84 85

86

87 88 89 90

Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 106, 115. bn el-Kalnis bu tarihi 1072-1073 olarak vermitir. Bkz. bn el-Kalnis, Zeyl, s:84; Abdlkerim zaydn bu tarihi Ocak 1073 olarak kaydetmi. Bkz. Abdlkerim zaydn, Bedr el-Camli, D..A., c.V, s. 330. Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 115-116. Abd el-Munim Mcid, Nuzum el-Ftmiyyn, c. I, s. 83-85. bn Zfir, Ahbr ed-Duvel, s.76; bn Muyesser, Ahbru Msr, s.39-40; ed-Devdr, Kenz edDurer, c.VI, s.399; en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 234-236; bn Taribirdi, en-Nucm ez-Zhire, c.V, s. 2-3; bn Hallikn, Vefeyt, c.IV, s. 444; Ceml ed-Dn Surr, ed-Devlet elFtmiyye, s.107-108; Eymen Fud Seyyid, ed-Devle el-Ftmyye, s.281; Dadoyan, The Fatimid Armenians, s.115; Ahmed Muhtar el-Abbd, F et-Tarih, s.302; Farhad Daftary, smaililer, s.239. bn el-Kalnis, Zeyl, s.84; bn Zfir, Ahbr ed-Duvel, s.81; bn Muyesser, Ahbru Msr, s.45; el-Makriz, ttiz, c.II, s. 334; en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 239; Farhad Daftary, smaililer, s.239; Eymen Fud Seyyid, Ftmler, D..A., c.XII, s. 231; H.. Hasan, Tarih edDevlet el-Ftmiyye, s. 171; a.mlf, Ftmler, D.G.B..T., c.V, s. 184. Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 119-120. Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 117. Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 124. bn Muyesser, Ahbru Msr, s.48; el-Makriz, ttiz, c.II, s. 321.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 205

Bedr el-Cemlnin lmyle (Nisan-Mays 109491) yerine olu el-Efl, baz tartmalardan sonra atand92. 1094-1121 yllar arasnda vezirlik makamnda bulunan Eb el-Ksm elEfl ehinh b. Bedr el-Ceml93 de babas gibi Ftm tarihinde etkin bir isim oldu. Onun Ftm tarihindeki en nemli rol; el-Mustansrn lm zerine onun yerine gemesi gereken Nizr bertaraf ederek hilfet makamna Eb elKsm Ahmedi el-Mustali Bi-Allh lakabyla tahta geirmesidir ki; bu durum smaili-Ftm akidesinde blnmeye sebep olmu ve smaililerin bu olaydan sonra en-Nizriye ve el-Mustaliye olarak ikiye ayrlmlardr94. el-Eflin vezirlii dneminde olan dier nemli bir olayda Hallarn Anadolu zerinden gelerek nce Urfa'y arkasndan Antakyay ve devamnda da Kuds ele geirmeleridir. Bu srada Ftm Devletinde vezret makmnda bulunan ve devlet idresini elinde tutan el-Efal b. Bedr el-Ceml(1094-1121)nin Hal tehlikesini kavrayamayp, hafife almasnn yannda, onlara bir elilik heyeti gndererek Seluklulara kar onlar nezdinde giritii ittifak teebbsleri, hatt onlar Seluklu topraklarn igal konusunda teviki ve yardm vaadi95, onun Hal Seferinin amacn anlamaktan ok uzak olduunu gstermektedir. Hal ordularnn asl niyetini kavradnda ise i iten oktan gemi, ileri harektna devam eden Hallar Ftm hkimiyeti altnda bulunan Kuds kaplarna dayanmt96. elEfl ardndan iin vahametini anlayp 1099da onlarla savaa tutumu ise de neticede malup olarak Ftm kontrolndeki bir ok ehri onlara terk etmek zorunda kalmtr97.
91

92

93 94

95

96

97

bn el-Esr bu tarihi Kasm-Aralk 1094 olarak vermi. Bkz. bn el-Esr, el-Kmil, VIII, s. 372; a.mlf., slm Tarihi, c.X, s. 200. bn el-Kalnis, Zeyl, s.128; bn Zfir, Ahbr ed-Duvel, s.77; bn Muyesser, Ahbru Msr, s.5253; el-Makriz, ttiz, c.II, s.329-332; en-Nuveyr, Nihyet el-Ereb, c.XXVIII, s. 239-240; Ceml ed-Dn Surr, ed-Devlet el-Ftmiyye, s.109; Ahmed Muhtar el-Abbd, F et-Tarih, s.305-306; Abdlkerim zaydn, Bedr el-Camli, D..A., c.V, s. 330; Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 124; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.142. Dadoyan, The Fatimid Armenians, s.127. Dadoyan, The Fatimid Armenians, s.128-129; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.171-172. Hallarn Antakya ehrini kuatmalar esnasnda, Ftm veziri el-Efal mitsizlie kaplan Hallar tevik iin bir eli heyeti gndererek (1098) onlara silah ve yiyecek yardmnda bulunmutur. S. Runciman, Hal Seferleri Tarihi, (ev. Fikret Iltan), Ankara 1998, c.I, s.176; Y. D. Gavanime, El-Efalb. Bedrl-Ceml ve Birinci Hal Seferindeki Rol, Tarih Enstits Dergisi, 1987, Say XIII, s. 148; Eymen Fud Seyyid, Efal Bin Bedrl-Cemal ve Fatmlerin Hallara Kar Gtt Siyaset, Hal Seferlerinin 900. Yldnmnde Selahaddin-i Eyyub Sempozyumu (23-24 Kasm 1996 Diyarbakr), Diyarbakr 1997, s. 143. Nihat Yazlta, "Sr ehrinin Hallar Tarafndan Tehdidi Karsnda Ftm-Tutekin ttifak", Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, Ankara 2003, Yl VII, c. VII, S. 3, s.117-118. Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 135

206 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

el-Eflin 1121 bir suikast neticesinde ldrlmesi ile yerine el-Me'mun elBataihi vezir olarak atand. Halife el-mir (1101-1130), onun da 4 yl sonra ldrlmesi zerine yerine bakasn atamayarak lmne kadar ileri kendisi idare etti98. el-mir'in lmnden iki hafta sonra el-Eflin olu Eb Ali Ahmed Kuteyfat el-Ekmel b. el-Efl askerlerin istei ile vezaret makamna atand99. Bedr el-Ceml ailesinin bu nc kuak temsilcisi de babas ve dedesi gibi Ftm tarihinde iz brakmtr. el-mirin arkasnda veliaht brakmadan lmesi Ftm Hilfetinde baz problemleri beraberinde getirdi. el-mirin lmnden sonra elerinden birinin hmile olduunun sylenmesi bu karkl daha da artrd. Bunun sonucunda hnednn hayattaki en yal yesi ve elmirin amcasnn olu olan Eb el-Meymn Abd el-Mecd, doacak erkek ocuun nibi olarak iktidara geti. Ancak bir sre sonra Abd el-Mecidin muhalefetine ramen vezret makamna gelen Kuteyfat, onu tutuklayarak hapse attrdktan sonra, hutbeyi On ki mmclarn beklenen imm, mm Mehd adna okuttu ve para bastrd. smil Ftm Da'veti asndan bu olay nemli bir dnm noktas idi. Ancak bir yl sonunda Kuteyfat, Kutmelilerin ve Msrdaki smillerin desteini alan Ermeni asll Yanisin darbesi sonucu devrilerek 8 Aralk 1131 tarihinde ldrld100. Abd el-Mecid tekrar makmna ide edildi. Bundan ay sonrada el-Hfz L-Dn Allh lakbyla halifelii ve imml iln edildi. Ermeni asll Yanis de el-Hfzn veziri oldu101. Halfe tyininde meydana gelen bu bunalm ise smiller arasnda yeni bir ayrla sebep oldu102. Bedr el-Cemlnin geliiyle birlikte balayan vezirlerin nfuz asrnda, bu makm ele geirmek iin olan mcdele el-Hfz dneminde de devam etti. elHfz, idreyi eline almak iin, kendisi adna zel asker birlik oluturarak iktidardaki gcn artrmaya alan Yanisi 1132 ylnn sonlarna doru ortadan
Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.173; Dadoyan bundan nce el-Eflin baka bir olunun vezaret makamna atandn sylyorsa da bunu kaynaklar teyit etmemektedir. Bkz. Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 136. Farhad Daftary, smaililer, s.315, Dadoyan bundan nce el-Eflin baka bir olunun vezaret makamna atandn sylyorsa da bunu kaynaklar teyit etmemektedir. Bkz. Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 136. Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 140-143; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.173. Dadoyan, The Fatimid Armenians, s.143-144. Bir nceki mm olan el-mirin olu olmayan el-Hfzn mmlk iddias, Ftm smil hareketinde yeni bir blnmeye sebep oldu. el-Hfzn ve onun haleflerini mm olarak kabul edenlere el-Hfzyye veya el-Mecidiyye denildi. Onun mamln kabul etmeyip, el-mirin lmnden sonra dnyaya gelen ocuu Tayyibi, mm olarak kabul edenlere de ilk nceleri el-miriyye, sonralar da et-Tayyibiyye denildi. Bkz. Farhad Daftary, smaililer, s.316317.

98

99

100

101 102

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 207

kaldrd103. el-Hfz bu hdiseden yaklak iki yl sonra vezirlik makamna byk olu ve veliahd olan Sleyman geirdi. Onun iki ay sonra lm zerine dier olu Haydereyi veziri yapt. Ancak el-Hfzn dier olu Hasan bu duruma ba kaldrarak vezirlii aabeyinin elinden ald. Hasann icraatndan memnun olmayan ordu isyan ederek Hasann ldrlmesini isteyince, el-Hfz onu zehirleterek ldrmek zorunda kald. Bu srada Hasann lmnden nce isyanc askerlere kar yardm talebinde bulunduu Ermeni asll ve dinini deitirmemi olan104 el-Garbiye vlisi Behram, el-Khireye gelerek vezirlik makmn ele geirdi(Mart 1135)105. Behramn vezirlik makmna getikten sonra Hristiyan yanls politikas ve el-Khireye dardan 30 bine yakn Ermeniyi getirmesi Mslmanlarn tepkisine sebep oldu. Neticede Rdvan b. elVelehnn balatt kar hareket sonucunda ubat 1137 tarihinde vezirlii brakarak el-Khireyi terk etti106. Snn olan Rdvan b. el-Veleh vezirlik makmna geti. Rdvan b. el-Veleh vezir olarak ilk defa el-Melik unvann kullanarak kendisinden sonra gelen vezirler ve Eyyb hnedn iin de bir gelenei balatm oldu. Ancak zamanla onun bu kadar glenmesinden rahatszlk duyan Halfe ez-Hfz, onu 1139 ylnda grevinden ald. el-Hfz, Rdvan b. el-Velehy vezirlikten uzaklatrdktan sonra Behram tekrar Khire'ye ard. Vezirlik grevine resmen atamamakla birlikte vezirlik yetkilerini ona verdi107 ise de o da bir yl sonra (1140) ld108. Behram Ftm Devletinde vezret makamna geen Ermeni vezirlerin sonuncusu idi109. Baz kaynaklar el-Fiz Bi-Nasr Allh zamannda vezret makamna gelen Tali b. Ruzzikin aslnn da Ermeni olduunu sylyorlar ise de bu kesin bir bilgi deildir110. ez-Zfirin ldrlmesinden sonra Abbas, hilfet makmna ezZfirin be yandaki olu sy el-Fiz Bi-Nasr Allh lakbyla geirdi. Abbas, bunun hricinde halfenin ldrlmesinden sorumlu tuttuu halifenin iki kardeini de ldrtt. Bu sebeple korkuya kaplan Ftm ailesi, Asyutun vlisi Tali b. Ruzzikten yardm istedi. Tali b. Ruzzikin el-Khireye yrmesi zerine Suriyeye kaan Abbas ve olunun yollar Haziran 1154te Hallar tarafndan kesildi. Abbas arpma esnasnda ldrld. Sa olarak ele geirilen olu
103 104 105 106

107 108

109 110

Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 144; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.173. bn Muyesser, Ahbru Msr, s. 122 Farhad Daftary, smaililer, s. 317 bn Muyesser, Ahbru Msr, s. 123-124; Kalkaand, Subh el-A, c. VIII, s. 263-264; Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 93-101, 171; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.174. Farhad Daftary, smaililer, s. 317-318. bn Muyesser, Ahbru Msr, s. 124-133; Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 102; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.174 Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 102. Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 154.

208 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Nasr ise Hallar tarafndan el-Khireye gnderildi. Bu srada el-Khireye ulaan Tali b. Ruzzik, vezret makmna geti. Onun dneminde de Hallara kar olan mcdele srdrlmeye allmtr. ocuk yataki halifenin bedeni, bu karmaaya dayanamad ve henz on bir yana girmi olan el-Fiz Bi-Nasr Allh 1160 ylnda hayata gzlerini yumdu111. Tali b. Ruzzik, el-Fiz Bi-Nasr Allhn lm zerine el-Hfzn torunu ve el-Fizin amca olu olan dokuz yandaki Eb Muhammed Abdullh b. Yusufu el-zd Li-Dn Allh lakbyla hilfet makmna geirdi. Kzn halfeyle evlendiren Tali b. Ruzzikin Msrdaki konumu zamanla glendi. Ancak 1161de dzenlenen bir suikastla ldrld112. Yerine olu Eb uc eldil bn Ruzzik atand. 1163 ylna gelindiinde o da yukar Msr'daki Kus ehri valisi ver b. Mucr tarafndan ldrld. Vezret makamna geen ver b. Mucrin bu grevi dokuz ay srd. Ftm kumandanlarndan Dirgm b. mir tarafndan el-Khireden uzaklatrld113. Bu ikisi arasndaki mcdele Ftm devletinin sonunu getirmitir. 1169 ylnda Nureddin b. Mahmud b. Zengi'nin kumandan irkuh ile yeeni Salahaddin Msr' zaptetmi, 1171 ylnda Salahaddin resmen Ftm hilfetine son vermitir. 1074'de Bedr el-Ceml'nin Khireye gelerek vezret makamna gemesinden, devletin 1171'de zevline kadar 6 mslman Ermeni (toplam 58 yl) ve birde Hristiyan Ermeni olan Behram'la(2 yl) toplam 7 Ermeni asll vezir yaklak 60 yl Ftm devletine hkmetmitir. Devletin hzla toprak kaybna urad ve Vezirler Asr denen bu dnemde bata da belirttiimiz gibi Ftm halifeleri otoritelerini kaybetmiler, idre tamamen vezirlerin eline gemi ve vezirlik makam, gc olann adeta zorla ele geirdii bir makam olmu ve bu makam iin yaplan mcadele de devletin sonunu getirmitir. DER UNSURLAR: Ftmler yukarda saylan milletlerin haricinde Rumlar, Franklar ve son dnemde Krtleri de orduda istihdam etmilerse de bunlar orduda nemli bir yekun tutmuyorlard. Rumlarn Khirede kendilerine ayrlm Hrat er-Rm

111 112 113

Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.176 Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 165. Farhad Daftary, smaililer, s.319-321; H.. Hasan, Tarih ed-Devlet el-Ftmiyye, s. 188-190; a.mlf, Ftmler, D.G.B..T., c.V, s. 236-237; Dadoyan, The Fatimid Armenians, s. 167; Nihat Yazlta, Ftm Devleti'nde Trkler, s.176

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 209

adyla bilinen bir mahalleleri vard114. Krtler ise Hrat el-Bustnda oturuyorlard115. SONU: Devletin kuruluunda arlkl olarak Kuzey Afrikann sava milleti Berberlerden faydalanan Ftm halfeleri, Araplar ve ounluu Slav asll olan ve bu sebeple es-Seklibe olarak adlandrlan Avrupal kleleri de ordularnda istihdam etmilerdir. Suriyenin fethi esnasnda daha dzenli ve disiplinli ordular karsnda bir nevi kabile askerlerinden oluan Ftm ordusunun baarszla uramas Ftmleri ordunun yaps zerinde tekrar dnmeye itti. Bunun neticesinde Ftmler, dzenli orduya duyulan ihtiya ve Berber unsura kar bir denge oluturmak amacyla, dnemin askerlik sanatnn en iyi icraclar olan Trkleri orduda istihdam etmeye baladlar. Trklerin orduda arlklarnn artmas zerine Trklerle Berberler arasnda balayan rekabet ve mcadeleden baar ile kan Trkler idarede sz sahibi oldular. Bu durum zerine Ftmler, bu seferde Trklere kar denge oluturmak amacyla Zencilerin ordu iindeki saylarn artrdlar. Ancak Ftmlerin orduda denge kurma politikasnn sonular arzu edilenin tersi oldu. Ordu iindeki Berber, Trk ve Zenci unsur arasndaki mcadele devleti zaafa uratt gibi Ftm halifelerinin otoritelerini de yok mesabesine indirdi. te ordudaki bu ok uluslu yap ve bu yap iindeki rekabet devletin gcn bitme noktasna getirdii srada, VIII. Ftm Halfesi el-Mustansr (10361094) yeni bir etnik unsur olan Bedr el-Ceml komutasndaki Ermenileri Khire'ye ard. Kahire'ye gelen Bedr el-Ceml kurnazl ile bata Trkler olmak zere dier guruplar bertaraf ederek idareye tek bana hkim oldu. Greceli de olsa Msra bir skn geldi. Bedr el-Ceml'nin geliiyle idareye tekrar hakim olacan dnen el-Mustansr umduunu bulamad. Bedr el-Ceml'nin geni yetkilerle vezret grevini stlenerek, adeta bir sultan gibi idareye tek bana hakimiyeti ile birlikte Fatm halifelerinin idaredeki yetkileri geri dnmemek zere ellerinden kt. Bylece Ftm Devleti Tarihi'nde Vezirler Asr denen -otoritenin tamamen vezirlerin kontrolnde olduu- ve devletin yklna kadar devam edecek olan yeni bir devir balad. Vezirlerin idareye hakim olduu bu devirde kargaa bitmek yerine, vezret makam iin yaplan mcadelelerle daha da artt. Netice de vezret makmn ele geirmek isteyen vezir

114

115

el-Makriz, el-Htat, c.II, s. 8; Nsr- Hsrev, Sefernme, s.76; Abd el-Munim Mcid, Nuzum el-Ftmiyyn, c.II, s. 203. el-Makriz, el-Htat, c.II, s. 14; Abd el-Munim Mcid, Nuzum el-Ftmiyyn, c.II, s. 203.

210 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

adaylarnn yabanc gleri lkeye davetleri ve bu sreteki mcadeleler Ftm Devletnin sonunu getirmitir. Ftmler, Nizm el-Mulk'n de savunduu116 ve Ortaa slm Devletlerinde uygulanan ve merkez otoritenin gl olduu dnemlerde gerekten de faydas olan deiik milletlerden ordu tekilini dnemlerinin artlar dorultusunda uyguladlar. Ancak bu sistem Ftmlerde merkez otoritenin gcn kaybetmeye balad andan itibaren fayda yerine zarar getirmi, hatta devletin knn sebebi olmutur.

116

Nizm'l-Mlk, Siyset-Nme, (Haz.ve ev. Prof. Dr. Mehmet Altay Kymen), Ankara 1999, s. 72.