Frat niversitesi-Elaz

PNMATK VE HDROLK SSTEM UYGULAMALARI mr AKYAZI1, Doan OKRAK2

1

Srmene Abdullah Kanca Meslek Yksekokulu Karadeniz Teknik niversitesi

oakyazi@ktu.edu.tr

Teknik Eitim Fakltesi Elektrik Eitimi Blm Frat niversitesi

dcokrak@firat.edu.tr

ZET
Pnmatik ve hidrolik sistemler endstri srelerinde ve otomasyon uygulamalarnda yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Hidrolik kavram akkanlar araclyla kuvvet ve hareketlerin iletimi ve kumandas anlamnda kullanlmaktadr. Pnmatik ise havann basn kazandrlarak ve eitli kontrol yntemleri ile kontrol edilerek dorusal, dairesel ve asal hareket elde edilmesinde kullanlmaktadr. Bu makalede pnmatik ve hidrolik sistemler fluidsim programyla bilgisayar ortamnda tasarlanm ve tasarlanan bu sistemlerin gerekletirilmesi, basit bir anlatmla ele alnmtr. Anahtar Kelimeler: Hidrolik Sistem, Pnmatik Sistem, Fluidsim Program

Enerji iletim olanaklar ynnden hidroliin yannda mekanik, elektrik, elektronik ve pnmatik gibi baka seenekler de olup, bunlarn her birinin belirli bir uygulama alan vardr. Fakat baz durumlarda bunlardan birini semek sz konusu olduunda hidrolii tercih edilir klan zelliklerinden bir kan saymak gerekirse: Kk hacimde byk kuvvetler, momentler elde edilir. Kuvvet gerektiinde kendiliinden oluur. Dururken, tam ykle harekete gemek olasdr. Hz, kuvvet ve moment kademesiz olarak kolayca ayarlanabilir. Fazla yk durumunda korunma kolaylkla gerekletirilebilir. ok hzl ve ok yava hareketler byk bir duyarllkla denetlenebilir. Hidrolik devrelerde gsterilmektedir[8-14]. enerji dnm ekil 1de

1.

GR

Pnmatik ve hidrolik sistemler endstri srelerinde ve otomasyon uygulamalarnda yaygn bir ekilde kullanlmaktadr[1-2]. Pnmatik sistemler, ekonomik, temiz, gvenli ve basit yapl olmalar sebebiyle sktrlm hava ile g iletimini cazip hale getirmektedir[1,3]. Pnmatik Yunanca bir kelime olan pneuma (hava, rzgr) kelimesinden tretilmitir. Dier enerji eitlerine gre dar ve ksa alanda daha hzl, kolay elde edilen, ucuz olan hava enerjisi, son zamanlarda durumu deitirilerek kullanlmaya balanmtr. Hava atmosferde bol miktarda bulunmaktadr. Hava atmosferden uygun yntemlerle alnp, depolanabilir, basn kazandrlabilir ve tekrar atmosfere braklabilir. Havann atmosferde bol miktarda bulunmas, elde edilii maliyetinin dk olmasn salar. Havann kullanm hz ok yksektir. Basnl havann bir enerji olarak kullanlmas ok eski yllara dayanr[1-4]. Havann endstriyel alanlardaki uygulamalarnn yaygnlamas 1950 yllarnda balar. Endstrinin hemen her alannda i paralarnn sklmas, gevetilmesi, ilerletilmesi, dorusal ve dairesel hareketlerin elde edilmesi gibi eitli ilemler iin pnmatik sistemlerden yararlanlr. Pnmatik sistemler dier sistemlere gre daha hzl ve ekonomik zmler retebilmektedir[2-9]. Hidrolik, Yunanca su anlamna gelen hydro ile boru anlamna gelen aulos kelimelerinden tretilmitir. Gnmzde hidrolik akkanlar araclyla kuvvet ve hareketlerin iletimi ve kumandas anlamnda kullanlmaktadr. Hidrolik ve hidrolik sistemler tm mhendislik ieren sistemlerde kullanlrlar. Enerji iletiminde kullanlan akkanlar genellikle madensel yalardr. Bunlarn dnda sentetik akkanlar, su ve ya-su zeltileri de kullanlmaktadr. Hidrolik sistem elektrik motorunun tahrik ettii hidrolik pompa ile akkann belirli basnta ve debide basld ve bu hidrolik enerji ile dorusal, dairesel ve asal hareketin retildii sistemdir[4,10,11].

ekil1. Hidrolik devrelerde enerji dnm 1.1. Pnmatik Sistemlerin Kullanm Alanlar Pnmatiin uygulama alanlarn seerken, pnmatik sistemlerin avantajlar gz nnde bulundurulur. Pnmatik sistemler hzl fakat kk kuvvetlerin uygulanmas istenen yerlerde kullanlabildii gibi temizlik ve emniyet istenen sistemlerde de kullanlr. Pnmatik sistemler genel olarak; Otomasyon sistemlerinde Tarm ve hayvanclkta Robot teknolojisinde Elektronik sanayinde Madencilik sanayinde Aa ileri endstrisinde Tamaclk ilemlerinde Tekstil sanayinde Gda, kimya ve ila sanayinde Boya ve vernik ilemlerinde

142

Elektrik-Elektronik ve Bilgisayar Sempozyumu 2011 Her eit valfin kumandasnda ieleme ve dolum nitelerinde ve benzeri alanlarda yaygn olarak kullanlmaktadr[2-9]. 1.2. Hidrolik Sistemlerin Kullanm Alanlar Hidrolik sistemler, modern retim ve imalat tezghlarnda uygulanr. Hidroliin modern otomasyon tekniindeki eitli uygulamalar, bu alandaki yerini ve nemini gstermektedir. Hidrolik sistemler esas itibariyle sabit ve hareketli hidrolik sistemler diye ikiye ayrlrlar. Sabit hidrolik sistemlerin kullanm alanlar: Her trl imalat ve montaj makineleri Transport sistemler Kaldrma ve iletme makineleri Presler Basnl dkm makineleri Haddehaneler Asansrler Ambalajlama Hareketli hidrolik sistemlerin kullanm alanlar naat makineleri Kepe Mekanizmalar, tutma ve ykleme tertibatlar Kaldrma ve iletme makineleri Tarm makineleri ve benzeri alanlarda yaygn olarak kullanlmaktadr[8-15]. 1.3. Hidrolik ve Pnmatik Sistemlerin Karlatrlmas Pnmatik sistem hzl fakat kk kuvvet istenen yerlerde, hidrolik sistem ise yava fakat byk kuvvet istenen yerlerde kullanlr. Pnmatik sistemin bakm ve arzasnn tespiti kolay, hidrolik sistemin bakm ve arzasnn tespiti zordur. Pnmatik sistemde kullanlan havann neminin alnmas ve yalanmas gerekirken, hidrolik sistemde bunlara ihtiya yoktur. Ayrca hidrolik sistemde kullanlan akkan, ayn zamanda alan elemanlarn salanmasn da salar. Saklk deiiminden hidrolik sistemler pnmatik sistemlere gre daha ok etkilenirler. Pnmatik sistemler, hidrolik sitemlere gre daha temiz ortamlarda kullanlrlar. Hidrolik sistemler, pnmatik sistemlere gre daha sessiz alrlar[8,15]. ekil 3. VEYA valfi uygulamas ekil 2-3de ve-veya lojik kaplarnn pnmatik sistem uygulamalar gzkmektedir. Ve valfinin iki giriine hava geldiinde knda hava olmakta ve bu sayede 5/2 yn kontrol valfini tetikleyerek k eleman olan pistonun ileri doru gitmesi salamaktadr. Ve valfi daha ok tehlikeli sistemlerde gvenlik amacyla kullanlr. Veya valfinin iki giriinden herhangi birine hava geldiinde knda hava olmakta ve bu sayede 5/2 yn kontrol valfini tetikleyerek k eleman olan pistonunun hareket etmesini salamaktadr. Veya valfi daha ok farkl yerlerden altrlmak istenen sistemlerde kullanlr. Ve-Veya lojik kap uygulamalar hidrolik sistemlerde de ayn amala kullanlmaktadr ancak benzetimi pnmatik sistemden fark hava yerine yan kullanlmasdr. ekil 4de A+B+A-B- olan sistemin yol-adm diyagram gzkmektedir. Burada A ve B k elemanlar olan pistonlar ifade etmekte olup, + ve - k elemanlarnn ileri veya geri hareket ynlerini belirtmektedir. ekil 2. VE valfi uygulamas gsterebilmesidir. Ayrca bu program grntl olarak renmeyi de salamaktadr. Eitim filmleri yardmyla temel devreler hakknda bilgi verirken, temel devre elemanlarnn nasl kullanldn da gstermektedir. Devre elemanlarnn ksaca tariflerini, resimlerini, alma prensiplerini anlatmaktadr. Anlalmas kolay olmas bakmndan gerekletirilen pnmatik ve hidrolik sistemler basitten karmaa doru incelenecektir. ekil 2-3de srasyla fluidsim programyla veveya lojik kaplarnn pnmatik sistemde uygulamalar gsterilmitir.

2.

GEREKLETRLEN PNMATK VE HDROLK SSTEM UYGULAMALARI

Gerekletirilen pnmatik ve hidrolik sistemler ilk nce fluidsim program ile bilgisayar ortamnda tasarlanarak test edilmi ve daha sonra bu sistemlerin uygulamalar laboratuar ortamnda tek tek gerekletirilmitir. Fluidsim HidrolikElektrohidrolik ve Pnmatik-Elektropnmatik simlatr programdr. Fluidsim ile istenilen devrenin emas izilebildii gibi hazr bulunan devrelerinde benzetimi gerekletirilebilir. Fluidsimin bir nemli zellii de daha izim aamasndayken bile yaplan izim hatalarn

ekil 4. A+B+A-B- Yol-Adm diyagram

143

Frat niversitesi-Elaz ekil 4de yoladm diyagram verilen sistemin fluidsim program ile gerekletirilmi pnmatik-elektropnmatik ve hidrolik-elektrohidrolik benzetimleri ekil 5-7de gsterilmitir.

ekil 8. A+B+A-B- Pnmatik sistemin laboratuar ortamnda gereklenmesi

ekil 5. A+B+A-B- Pnmatik sistem benzetimi

ekil 9. A+B+A-B- Elektropnmatik sistemin laboratuar ortamnda gereklenmesi

ekil 6. A+B+A-B- Elektropnmatik sistem benzetimi

ekil 10. A+B+A-B- Elektrohidrolik sistemin laboratuar ortamnda gereklenmesi

ekil 11de A+B+B-A- olan sistemin yol-adm diyagram gzkmektedir.

ekil 7. A+B+A-B- Elektrohidrolik sistem benzetimi

Fluidsim programyla tasarlanarak benzetimi gerekletirilen sistemlerin laboratuar ortamndaki uygulamalar ekil 8-10da gsterilmitir.

ekil 11. A+B+B-A- Yol-Adm diyagram

144

Elektrik-Elektronik ve Bilgisayar Sempozyumu 2011

ekil 11deki yol-adm diyagram incelendiinde start butonuna basldnda ilk nce A pistonu ileri doru hareket ediyor ve A pistonu ileri son konumuna geldiinde B pistonu ileri doru harekete geiyor. B pistonu ileri son konumuna geldiinde otomatik olarak geri ynde harekete geiyor ve balang noktasna geri dnyor. B pistonunun hareketi esnasnda A pistonu ileri son konumunda bekliyor. Yani bu sistemde bir akma olay sz konusu olduu anlalyor. Bu tip pnmatik sistemlerde akmay nlemek iin zel valfler veya kaskat balant kullanlr. ekil 12-14de sistemin fluidsim programyla gerekletirilmi benzetimleri ve ekil 15-17de laboratuar ortamnda gerekletirilen devreler gsterilmitir.

ekil 15. A+B+B-A- Pnmatik sistemin laboratuar ortamnda gereklenmesi

ekil 12. A+B+B-A- Pnmatik sistem benzetimi

ekil 16. A+B+B-A- Elektropnmatik sistemin laboratuar ortamnda gereklenmesi

ekil 13. A+B+B-A- Elektropnmatik sistem benzetimi

ekil 17. A+B+B-A- Elektrohidrolik sistemin laboratuar ortamnda gereklenmesi Anlalmas kolay olmas bakmndan bu aamaya kadar bir veya iki pistonlu hidrolik-pnmatik sistem uygulamalar gerekletirilmitir. Bu temel yaplar anlaldktan sonra daha karmak hidrolik-pnmatik sistem uygulamalar gerekletirilebilir. ekil 18de A+B+C+A-B-C- yol-adm

ekil 14. A+B+B-A- Elektrohidrolik sistem benzetimi

145

Frat niversitesi-Elaz diyagram ve ekil 19-21de bu yol-adm diyagramna gre fluidsimde tasarlanm benzetim gzkmektedir. ekil 22-24de laboratuar ortamnda gerekletirilen devreler gsterilmitir.

ekil 18. A+B+C+A-B-C- Yol-Adm diyagram

ekil 22. A+B+C+A-B-C- Pnmatik sistemin laboratuar ortamnda gereklenmesi

ekil 19. A+B+C+A-B-C- Pnmatik sistem benzetimi

ekil 23. A+B+C+A-B-C- Elektropnmatik sistemin laboratuar ortamnda gerekletirilmesi

ekil 20. A+B+C+A-B-C- Elektropnmatik sistem benzetimi

ekil 24. A+B+C+A-B-C- Elektrohidrolik sistemin laboratuar ortamnda gerekletirilmesi pistonla gerekletirilen bu uygulamalardan sonra pistonlarn orta konumlarn gz nne alarak biraz daha karmak sistemler gerekletirebilir. Bu bakmdan ekil 25de

ekil 21. A+B+C+A-B-C- Elektrohidrolik sistem benzetimi

146

Elektrik-Elektronik ve Bilgisayar Sempozyumu 2011 yol- adm diyagram verilen sistemin benzetimi ve uygulamas gerekletirilmitir.

3.

SONULAR

ekil 25. Sistemin Yol-Adm diyagram ekil 25 incelendiinde sistem A ve B olmak zere iki pistondan olumaktadr. Pistonlarn balang koullar geri konumunda olacaktr. Start butonuna baslnca A pistonu orta konumuna geldiinde B pistonu harekete geip ileri son konumuna gelip tekrar balang noktasna geri dnecektir. B pistonunun hareketi esnasnda A pistonu orta konumunda bekleyecektir. B pistonu balang noktasna geri dndnde A pistonu tekrar harekete geip ileri son konumuna gidecek ve balang noktasna geri dnecektir. ekil 26da sistemin fluidsim programyla gerekletirilmi benzetimi ve ekil 27de laboratuar ortamnda gerekletirilen elektrohidrolik devre gzkmektedir.

Bu alma hazrlanrken gdlen ama okuyucunun kafasn kartrmadan, sade ve anlalr bir biimde hidrolik ve pnmatik sistemler hakknda bilgi vermek, hidrolik ve pnmatik bir sistemi fluidsim program yardmyla tasarlayp benzetimini yapmak ve benzetimi gerekletirilen sistemin laboratuar ortamnda gereklemesini salamaktr. Bu sebepten dolay makaledeki aklamalar mmkn olduunca grsel eler kullanlarak anlalmas kolay hale getirilmitir. Sonu olarak bu almada deiik yapdaki hidrolik ve pnmatik sistemler, fluidsim program yardmyla tasarlanarak benzetimleri gerekletirilmi ve tasarlanan bu sistemlerin uygulamalar laboratuar ortamnda gerekletirilerek benzetimlerin doruluu kantlanmtr.

4.

KAYNAKLAR

ekil 26. Sistemin benzetimi

[1] Ali Volkan Akkaya, Sleyman Hakan Sevilgen, Hasan Hseyin Erdem, Burhanettin etin, Simulink kullanarak bir pnmatik sistemin simlasyonu, Dou niversitesi Dergisi, 6 (2) 2005, 155-162 [2] http://www.pnomatik.com.tr, 03.07.2011 tarihinde aktif [3] Elif Erzan Topu, brahim Yksel, Elektropnmatik Bir Sistemde Konum Denetiminin Aratrlmas, III. Ulusal Hidrolik Pnmatik Kongresi ve Sergisi, 2003, 439-449 [4] http://kalelift.com, 03.07.2011 tarihinde aktif [5] M. Sinan Gzelbey, Sedat Bayse, Pnmatik Kontrol Devrelerinin Bilgisayar Destekli Tasarm, IV. Ulusal Hidrolik Pnmatik Kongresi [6] smail Karacan, Pnmatik Kontrol, Bilim Yaynclk, 1994 [7] www.modulteknik.com, 03.07.2011 tarihinde aktif [8] Meslek Eitim ve retim Sisteminin Glendirilmesi Projesi (MEGEP), Pnmatik ve Hidrolik sistemler Ankara, Ocak 2005 [9] www.festo.com, 03.07.2011 tarihinde aktif. [10] Kemal Demirel, Hidrolik Pnmatik, Seckin Yaynclk, ubat 2010 [11] Kenan Kutlu, Murat Byksavc, Hidrolik bir servo sistemin kayan rejimli konum kontrol, I. Ulusal Hidrolik Pnmatik Kongresi ve Sergisi, 1999, 335-340 [12] http://www.hydrotime.com.tr 10.06.2011 tarihinde aktif [13] http://hidrolik.info/hidrolik_hakkinda.php 10.06.2011 tarihinde aktif [14] http://www.mekatronik.de 10.06.2011 tarihinde aktif [15] http://www.hidrolikpnomatik.com 10.06.2011 tarihinde aktif.

ekil 27. Sistemin laboratuar ortamnda gereklenmesi

147