ELEMENTI TEORIJE SKALARNIH I VEKTORSKIH POLJA Skalarno polje.

Gradijent
r r Prostor u ijoj je svakoj taki M definisana funkcija U(x,y,z) = U(M) = U( r ) ( r je vektor poloaja take M) zovemo skalarno polje. U daljem tekstu, pod skalarnim poljem emo podrazumevati samu funkciju U(x,y,z) . Skalarno polje U(x,y,z) je stacionarno, a ako funkcija U zavisi i od vremena, U(x,y,z,t) u pitanju je nestacionarno skalarno polje. U daljem tekstu emo se ograniiti na stacionarno skalarno polje.

Pod ekviskalarnom povrinom podrazumevamo geometrijsko mesto taaka u kojima funkcija U ima istu vrednost:

U ( x , y , z ) = U 0 = const

(7.16)

Jednaina (7.16) predstavlja u stvari jednainu ekviskalarne povri. Posmatrajmo promenu skalarnog polja U(x,y,z) u pravcu l definisanom jedininim r vektorom lo sa komponentama, tj. koordinatama cos , cos , cos , gde su, kao to znamo, , i uglovi koji pravac zaklapa sa x,y i z osom (pozitivan smer) respektivno (Sl.7.9)
r r r r l0 = cos i + cos j + cos k

Sl.7.9 Pravac u kome se posmatra promena skalarnog polja u(x,y,z)

Izvod skalarnog polja po pravcu i gradijent

Pod izvodom skalarnog polja u(x,y,z) u pravcu l podrazumevamo :

U U ( M1 ) U ( M ) U = lim = lim l 0 l l l 0 l i on se moe interpretirati kao brzina promene polja u taki M u pravcu l.

(7.17)

Da se podsetimo da je prirataj funkcije U , kada l0 pribliava po vrednosti totalnom diferencijalu funkcije dU, odnosno

U = dU + o(l )
pri emu je,

(7.18)

o ( l ) =0 l 0 l lim

(7.18a)

Kada l tei nuli, priblino istim brzinama se smanjuju i prirataj U i totalni diferencijal dU, (kaemo da su one infinitezimale istoga reda kao l). Zaista, U =1 l 0 dU lim U dU = lim = k 0, l 0 l l 0 l lim

Odatle i iz (7.18) sledi da njihova razlika o() mora bre da tei nuli u odnosu na l (infinitezimala vieg reda u odnosu na l), odnosno da vai (7.18a). Nakon unoenja (7.18) u (7.17)

u x u y u z o(l ) U = lim + + + l l 0 l x l y l z l
Kako je: x = cos , l y = cos , l z = cos l

imamo, uzimajui u obzir (7.18a)

U U U U = cos + cos + cos l x y z

Da se podsetimo da se vektor sa koordinatama,

(7.19) U U U , , naziva gradijent y z x

skalarnog polja:

gradU =

U r U r U r i+ j+ k = U x y x

(7.20)

gde je Hamiltonov operator ili nabla operator i predstavlja simboliki vektor:

r r r i+ j+ k x y z

(7.20a)

koji ima istovremeno osobine vektora i operatora diferenciranja. Izraz na desnoj strani jednaine (7.19) oigledno predstavlja skalarni proizvod vektora gradU sa r jedininim vektorom pravca l0 , pa konano za izvod polja po pravcu l moemo da piemo: r U = gradU l0 l Naveemo sledee osobine gradijenta: (7.21)

r 1. gradC = 0

(C = const)

(7.21a) (7.21b) (7.21c) (7.21d)

2. grad(C U) = (C U) = CU = C gradU 3. grad(U+V) = (U+V) = U+V = gradU+ gradV 4. grad(UV) = (UV) = UV+VU = UgradV+ VgradU

koje mogu jednostavno da se izvedu uz pomo operatora (7.20a) imajui u vidu da on istovremeno ima svojstva vektora i svojstva operatora diferenciranja. Poto je promena skalarnog polja po ekviskalarnoj povrini jednaka nuli, jasno je da e izvod polja u pravcu tangente na ekviskalarnu povrinu (bilo koji pravac koji lei u tangentnoj ravni) biti jednak nuli: r U = gradU t0 = 0 t Uz pomo (7.21) i (7.22) moemo da zakljuimo da gradU ima, (7.22)

pravac normale na ekviskalarnu povrinu i to je pravac u kome polje u(x,y,z) najbre menja,

se skalarno

smer u kome skalarno polje raste.

Intenzitet koji je jednak maksimalnoj brzini promene polja u taki M:

gradU =

U l

=
max

U n

(7.23)

Zaista, iz (7.22) sledi:

r gradU t0
pa je gradU kolinearan sa vektorom normale na ekviskalarnu povr. S obzirom da izvod po pravcu predstavlja skalarni proizvod (7.21): r U = gradU cos(gradU , l0 ) l on e imati najveu apsolutnu vrednost u pravcu gradijenta jer je tada:
r cos(gradU , l0 ) = 1

a to je pravac normale na ekviskalarnu povr. Pri tom, u smeru gradijenta,

r cos(gradU , l0 ) = 1 ,

U ima pozitivnu vrednost to znai da polje u tom smeru raste. l 3

gradU

U = U4 - U3 = U3 - U2 = U2 - U1 > 0

U3 U4

U2 U1 Sl.7.10 Ekviskalarne povri i gradijenti Pri U = const, manje rastojanje izmeu ekviskalarnih povri ukazuje na bru promenu polja - uporedi duine vektora na slici.

Gradijent u krivolinijskim koordinatama

Dva najee koriena koordinatna sistema pored Dekatrovog (x,y,z) su cilindrini (r,,z). i sferni (r,,) koordinatni sistem (Sl.7.11a,b)

x = r cos y = r sin z=z

Sl.7.11a Cilindrine koordinate

x = r sin cos z = r cos y = r sin sin

Sl.7.11b Sferne koordinate To su krivolinijski koordinatni sistemi jer je bar jedna od koordinatnih linija (du neke koordinatne linije menja se samo jedna od tri koordinate) kriva linija. Podsetimo se da se koordinatne linije dobijaju u preseku koordinatnih povri po kojima se dve koordinate menjaju, a jedna je konstantna. Tabela 7.1 Koordinatne linije i povri u cilindrinom koord. sistemu Koordinatna linija: r (horizont. prava)
(horiz. krunica)
z (vertikalna prava)

se dobija u preseku

koordinatnih povri:
= const . (vertikalna ravan) z = const. (horizontalna ravan) r = const . (vertikalna cilindrina povr) z = const. (horizontalna ravan) r = const . (vertikalna cilindrina povr) = const . (vertikalna ravan)

Tabela 7.2 Koordinatne linije i povri u sfernom koord. sistemu Koordinatna linija: r (prava linija) (vertik. krunica) se dobija u preseku koordinatnih povri: = const . (vertikalna ravan) = const. (konusna povr)

r = const . (sferna povr ) = const . (vertikalna ravan)

r = const . (sferna povr ) = const. (konusna povr)

(horiz. krunica)

Tako u cilindrinom koordinatnom sistemu koordinatne linije r i z su prave, ali koordinatna linija predstavlja krunicu paralelnu x0y ravni sa centrom koji lei na z osi (Sl.711.a). Dok je r-linija sfernog koordinatnog sistema prava, i -linije su krunice (Sl.7.11b). U svakoj taki se mogu zamisliti jedinini vektori-ortovi koordinatnih linija koji imaju pravac tangente na liniju, a smer im ukazuje na smer u kome koordinata raste. Za sva tri koordinatna sistema je zajedniko da su ortovi meusobno ortogonalni i da formiraju trijedar desne orijentacije. r r Ako jedinine vektore koordinatnih linija u cilindrinom sistemu oznaimo sa er , e i r r r r ez (Sl.711.a) a u sfernom sa sa er , e i e (Sl.711.b) gradU u krivolinijskim koordinatama je:

cilindrine koordinate:

gradU =

U r 1 U r U r e + e + e r r r z z

(7.24a)

sferne koordinate:

gradU =

U r 1 U r 1 U r er + e + e r r r sin

(7.24b)

Vektorsko polje. Divergencija. Gausova teorema

r r Prostor u ijoj je svakoj taki definisana vektorska funkcija V (r ) nazivamo vektorskim poljem. Za stacionarno vektorsko polje moemo da piemo:

r r r r r r r V ( x, y, z ) = V (r ) = V (M ) = V x ( x, y, z )i + V y ( x, y, z ) j + Vz ( x, y, z )k

r r -vektor poloaja take M r Vx,Vy,Vz - Dekartove koordinate vektora V

Protok vektorskog polja

r Pod protokom vektorskog polja V kroz povrinu S podrazumevamo povrinski integral:

r r I = V dS
S

(7.25)

r dS - vektorizovan element povri (Sl.7.11)

r r dS = dS n0 r n0 - jedinini vektor normale na povr S (7.25a)

r r r Ako je vektor V vektor brzine strujanja nekog fluida, w , tada protok vektora w kroz neku povr S, po apsolutnoj vrednosti, predstavlja zapreminski protok fluida kroz r posmatranu povr. Zaista, posmatrajmo protok vektora w kroz elementarnu povr dS (Sl.7.12).

Sl.7.12 Protok fluida kroz element povri dS

Koliina fluida dF koja protie kroz infinitezimalnu povrinu dS jednaka je onoj koja r protie kroz infinitezimalnu povrinu dS koja je normalna na vektor brzine w i r predstavlja projekciju povri dS na povr normalnu na vektor w , pa imamo:

dF = w dS '
Kako je dS ' = dS cos (vidi Sl.7.12), to je:

r r r r r r dF = w dS cos = w dS cos( w, dS ) = w dS
pa je ukupan zapreminski protok kroz povr S:

r r F = dF = w dS ( m3 / s )
S S

Divergencija
r Pod divergencijom vektorskog polja V ( x , y , z ) podrazumeva se skalar:

r V Vy Vz r divV = x + + = V x y z

(7.26)

r Moe se pokazati da divV predstavlja tzv. zapreminski izvod:

r I divV = lim = lim V 0 V V 0

V dS
r
S

r (7.27)

gde je

r protok polja V kroz zatvorenu povr S koju ograniava zapremina V. Ako je u

pitanju vektorsko polje brzina tada je:

( r r > 0 za neto isticanje kroz povrs S F = w dS ( < 0 za neto uticanje kroz povrs S S

(7.28)

Znak brojne vrednosti protoka protoka je rezultat dogovora da se normalan jedinian r vektor povri n0 usmerava prema spoljnoj strani povri. Tako e u onim delovima r r povri gde fluid istie, ugao izmeu dS i w biti otar a skalarni proizvod pozitivan. Tamo r r r r gde fluid utie, ugao izmeu dS i w bie tup, a w dS negativno. r Hidrodinamika interpretacija divergencije je: div w predstavlja jainu ili izdanost takastog izvora (vidi jedn.7.27)

Osobine divergencije su: r r r 1. divC = C = 0 ( C konstantan vektor)

(7.29a)

r r r r 2. div( CV ) = ( CV ) = CV = CdivV (7.29b) r r r r r r r r 3. div(V1 + V2 ) = (V1 + V2 ) = V1 + V2 = divV1 + divV2 (7.29c) r r r r r r 4. div(U V ) = (U V ) = UV + VU = UdivV + VgradU (7.29d)

Divergencija u krivolinijskim koordinatama : cilindrine koordinate:

r 1 ( r Vr ) 1 V Vz divV = + + r r r z
sferne koordinate:

(7.30a)

r 1 (r 2 Vr ) 1 (sin V ) 1 V divV = 2 + + r r r sin r sin

(7.30b)

Divergencija gradijenta.Laplasijan
Poto gradU formira jedno vektorsko polje zanimljivo je nai njegovu divergenciju, div(gradU ) = (U ) = 2U = U =

2U 2U 2U + + x 2 y 2 z 2

(7.31)

gde je operator delta ili Laplasijan - Laplasov operator:

2 2 2 + + x 2 y 2 z 2

(7.31a)

Divergencija gradijenta u krivolinijskim koordinatama: cilindrine koordinate:

U =

1 U 1 2U 2U + r + r r r r 2 2 z 2

(7.32a)

sferne koordinate:

U =

1 2 U 1 U 1 2U r + sin + r 2 sin 2 2 r 2 r r r 2 sin

(7.32b)

Konano navodimo Gausovu teoremu:

r r r r V dS = divV dV = V dV
S V V

(7.33)

koja se direktno izvodi iz (7.27) i ima jasnu hidrodinamiku interpretaciju: Koliina fluida koju stvore izvori u proizvoljnom prostoru zapremine V tano je jednaka koliini fluida koja protekne kroz povr S koja ograniava taj prostor

10