Savez inenjera metalurgije Srbije i Crne Gore SIM

Pregledni rad
UDC:669.01-122.4-4:621.771.23=861

RAZVOJ PROIZVODNJE SPECIJALNIH TANKIH TOPLOVALJANIH TRAKA USKLAENIM PROCESOM KONTINUIRANOG LIVENJA VALJANJA DEVELOPMENT OF PRODUCTION OF SPECIAL TIN HOTROLLED STRIPES ACCORDING TO PROCESS OF CONTINIOUS CASTING - ROLLING
B. MIKOVI Tehnoloko-metalurki fakultet, Beograd REZIME
Jedan deo rada odnosi se na razvoj tehnike i tehnologije proizvodnje toplovaljanih tankih elinih traka procesom zajednikog, istovremenog kontinuiranog livenja i kontinuiranog valjanja. Obuhvaena su tri perioda: osamdesete i devedesete godine XX veka i poetak XXI veka. Drugi deo odnosi se na metode ispitivanja kao i na uobiajene rezultate strukturnih i mehanikih osobina, jednakost strukture, ravnoe i hrapavost povrine. Dosadanji rezultati su pokazali da se navedenim postupkom moe dobiti kvalitetna traka i bez postupka hladnog valjanja. Kljune rei: toplo valjana traka, hladno valjana traka, kontinuirani proces livenja-valjanja, usklaeni proces livenja-valjanja

ABSTRACT
Part of this paper refers to the development of technique and technology of production of hot rolling. Three periods are included: eighties and nineties of XX centurz and the beginning of XXI century. Second part of paper refers to the methods of investigation (examination), as well as usual results of structure and mechanical properties, uniformity of structure, smoothness and roughness of surface. Up to now results show that by this kind of process quality stripe could be produced without process of cold rolling. Key words: hot rolled stripes, cold rolling stripes, continious process casting-rolling, according process casting-rolling

UVOD Ovaj rad sadri rezultate istraivanja iznete na treoj evropskoj konferenciji o aktuelnim pitanjima u oblasti toplog i hladnog valjanja (Disseldorf, 2003. g.) kao i kolokvijuma iz iste oblasti (Achen 2004). OPTE TENDENCIJE RAZVOJA OD 80-ih GODINA Do kraja osmdesetih godina razvoj proizvodnje elinih traka odvijao se, u osnovi, po pojedinim etapama procesa. U prvoj etapi procesa livenja osnovna panja posveivana je proizvodnosti i optimizaciji kontinuiranog livenja; u drugoj etapi, procesima toplog i hladnog valjanja. Zahvaljujui primeni sistema za regulisanje profila i ravnoe; postepeno se poveavala gibnost proizvodnog procesa i poboljao kvalitet produkcije.

322

MJOM

METALURGIJA - JOURNAL OF METALLURGY

Primena posebnog procesa presovanja slabova Primenom posebnog procesa presovanja slabova poveeo se izvadak u procesu neprekidnog livenja na raun smanjenja broja formata poprenog preseka slabova. U tom sluaju dve etape procesa bi bile logino povezane i zajedniki optimizirane. Tesnije povezivanje dve etape procesa i npr. primenjena zajedniko livako valjaonika postrojenja CSP omoguili bi dobijanje sladeih ekonomskih prednosti: smanjenje investicionih trokova, skraenje vremena toka metala u proizvodnom ciklusu, smanjenje trokova skladitenja, ekonomina proizvodnja (ekonomija proizvodnja i ekonomija potronje energije). Sloenost toka materijala Tok materijala pri proizvodnji traka pokazuje visoku sloenost celog procesa proizvodnje. Ta sloenost postavlja ozbiljne zahteve, posebno u logistici. Da bi povisili ekonominost proizvodnje neophodna je dopuna kapitala i trokova skladitenja. Jedan od kraih puteva je i dobijanje traka sa neprekidnim procesom dekapiranja; jednako za obezbeenje ravnoe, potrebno je ravnanje sa zatezanjem i dresiranje. Time se postie: visoka dinaminost, npr. za sigurno ravnanje trake i podmazivanje zazora izmeu valjaka, neosetljivost u grekama zadatih sila valjanja visoka tanost kod modelovanja stanova za kontrolu regulacije debljine traka. Regulacija zatezanja Greke, posebno u stadijumu ravnanja, bilo je nuno otkloniti tanim regulisanjem da bi se obezbedila stabilnost valjanja. Specijalne konture se reguliu i optimiziraju hidraulikim obrazovanjem petlji to omoguuju te velike zahteve. Kvalitet regulacije zatezanja odraava se na toleranciji irine trake, imajui u vidu male poprene preseke trake u meustanovima i slaboj vezi sa tom regulacijom sile zatezanja. Za reenje tog zadatka potrebna je slaboinerciona konstrukcija sa malim trenjem. TENDENCIJE RAZVOJA OD 90-IH GODINA U poetku devedesetih godina debljine od 1,5 mm smatrale su se donjom granicom ekonomine proizvodnje toplo valjanih traka. U dananje vreme, u proizvodnim uslovima, ve je dobijena toplo valjana traka debljine 0,90 mm. Ova debljina se najlake dobija po tehnologiji CSP, jer ima najbolje pretpostavke za dobijanje malih zavrnih debljina. Izvesna je skora budunost da se ovom tehnologijom ostvari debljina koja je manja od 0,90 mm. Na tradicionalnim valjaonicama toplo valjanih traka mogu se primeniti tzv. "tehnoloki paketi". Da bi se mogla dobiti toplo valjana traka na tradicionalnoj valjaonici gde se obavezno i nalazi racionalna donja granica debljine neophodna su detaljna istraivanja svake valjaonice. Naravno, najoptimalnija koncepcija je uklapanje tradicionalne valjaonice za toplo valjane trake sa postrojenjima CSP koja je, na primer, realizovana u preduzeu Tyssen Krup Sthale. Tada se postiu najbolji proizvodni i ekonomski rezultati. IDENTIFIKACIJA RAZVOJNIH POTENCIJALA Elementi koji su razmatrani u prethodnim poglavljima, ukazuju u kom pravcu je usmerena strategija razvoja plastine prerade elika koja obezbeuje iroku lepezu proizvoda, prvenstveno toplo i hladno valjanih limova i traka.

RAZVOJ PROIZVODNJE SPECIJALNIH TANKIH TOPLOVALJANIH ..

323

Proizvodni kapaciteti U velikom metalurkom kompleksu raspolae se sa savremenim kapacitetima za proizvodnju gvoa, elika, valjanih proizvoda limova i traka, cevi, hladno oblikovanih zavarenih i nezavarenih profila, koja svojom veliinom i savremenou odgovaraju kapacitetima koje poseduju razvijene industrijske zemlje. Pored osnovnih kapaciteta, u kojima se proizvode toplo i hladno valjani limovi i trake, obino postoje i kapaciteti za proizvodnju belih limova, za proizvodnju hladno oblikovanih profila, za proizvodnju zavarenih cevi i za proizvodnju limenki. Koncepcija toplih valjaonica Postoji vie koncepcija toplog valjanja za proizvodnju traka: - tekel valjaonica ostvaruje specifian proces koji je ugodan za proizvodnju koja je manja od 1 milion tona/godinu; ostale tradicionalne valjaonice ugodne su za sve vrste elika veliine proiyvodnje u iznosu od oko 5 miliona tona/god. - Tradicionalne valjaonice toplog valjanja, sa visoko proizvodnim ureajima - Kompaktna valjaonica traka - Zajedniki livako-valjaki kompleks CSP - Zajedniki livako-valjaki kompleksi CSP sa predvaljakim stanom Na tradicionalnim valjaonicama, u odnosu na zajedniki livako-valjaki kompleks CSP, postoji vei broj ogranienja koja su vezana za postrojenja (sila valjanja, momenat valjanja, optereenje elektromotora i brzine valjanja), kao i za proizvodni process (profil ravnoe, ugao zahvata, temperatura izlaska trake, temperatura valjanja i brzina transportovanja na kotrljai). Da bi se na tradicionalnim valjaonicama otklonili navedeni nedostaci praktikuje se niz mera tzv. tehnoloki paket [2]. KARAKTERISTIKE RAZVOJA USKLAENOG PROCESA KONTINUIRANOG LIVENJA I VALJANJA ELIKA Definicija usklaenog procesa kontinualnog livenja Kompleks ureaja u kojima se istovremeno odvijaju dva tehnoloka procesa kontinuirano livenje i plastina deformacija obino nosi naziv postrojenja za usklaeni proces kontinuiranog livenja i valjanja. Postoje dve osnovne tehnoloke eme: prva, kontinuirano livenje valjanje polufabrikata valjanje u gotov proizvod i druga, povoljnija jer skrauje proizvodni ciklus, kontinuirano livenja valjanje. Ovaj drugi ima odreeni broj problema koji su reeni a odnose se na dobijanje livenog polufabrikata malog preseka, smanjenje asortimana po dimenzijama, ogranienost zapremine agregata za topljenje elika, na veu sloenost pri konstrukciji ureaja za kontinuirano livenje i na snienje kvaliteta valjanih proizvoda zbog smanjenja ukupnog stepena saimanja i drugih faktora koji se odnose na kvalitet. Mnogi problemi u odnosu na kvalitet proizvoda su reeni, jer su ostvarene mogunost smanjenja osne (centralne) likvacije hemijskih elemenata. Ovaj problem se posebno ispoljava kod klasinog kontinuiranog livenja polufabrikata kvadratnog preseka i zbog sklonosti ka karbidnoj segregaciji. Reavanje ovog problema, poveenjem stepena saimanja kod navedenog valjanja, i primenom eme deformacije, nije dala zadovoljavajue rezultate.

324

MJOM

METALURGIJA - JOURNAL OF METALLURGY

Meutim u procesu usklaenog kontinuiranog livenja i valjanja ostvaruje se saimanje centralne zone, poveenje brzine difuzije hemijskih elemenata u procesu zagrevanja pre deformacije i poveanja izvadka na raun smanjenja kovarine i otpadka zbog obrezivanja. Cena toplotne energije za zagrevanje (odravanje toplote livenja) ovim postupkom je za 80 90 % nia u odnosu na hladno ulaganje u pei. RAZVOJ IZGRADNJE POSTROJENJA ZA USKLAENI PROCES LIVENJE - VALJANJE A. Dobijanje profila kvadratnog preseka Prvo industrijsko postrojenje puteno je u rad 1967. godine u Austriji, u preduzeu Bhler: polufabrikat iz ureaja za kontinuirano livenje, preseka 140x140 mm, ulazi u valjaonicu sa etiri valjaka stana gde se ostvaruje saimanje do preseka 100 x 100 mm u prvom stupnju = 1,96 i do preseka 80 x 80 mm i u drugom stupnju sa = 2,45. Takoe je u 1968. godini uz konvertorsku elianu izgraen vertikalni ureej za kontinuirano livenje slabova 170 225 x 1000 x 1650 mm. Na valjaonici je ostvaren apsolutni stepen saimanja od 40 mm. Od 1968. godine u Zapadnoj Nemakoj (Badische Stahlwerke) je u eksploataciji radijalni ureaj za kontinuirano livenje kao i valjaki stanovi za saimanje potpuno ovrsnutog polufabrikata 93 x 130 140 mm koji se plastino deformie do preseka 100 x 100 mm. I u SAD je, u tom periodu, izgraeno nekoliko postrojenja; u preduzeu Timken Roller Bearing Polufabrikat, odlivak dobijen kontinuiranim livenjem preseka 240 x 305 mm, plastino se deformie do preseka 240 x 240 mm, sa izduenjem = 1,27. U preduzeu Geogrtown uveden je u eksploataciju etvoroilni ureaj za kontinuirano livenje koji, zajedno sa valjakim stanom, ima kapacitet oko 270.000 tona gredica preseka 100 x 100 mm. U preduzeu Inland Steel u pogonu je ureaj za kontinuirano livenje polufabrikata (sa etiri ile) preseka 180 x 180 mm i 145 x 145 mm koji se, neposredno posle livenja, valjaju u gredice preseka 125 x 125 mm sa = 1,85 i preseka 100 x 100 mm sa = 2,1. Valjanje se obavlja na stanovima sa vertikalnim i horizontalnim valjcima. U preduzeu United States Steel puten je u pogon kompleks ureaja za usklaeno livenje slabova veih dimanzija preseka 235 x 1400 i 235 x 1930 mm koji se upuuju u valjaonice irokih traka sa kontinuiranim rasporedom stanova tri stana sa horizontalnim i etiri stana sa vertikalnim valjcima; u peima se obavlja samo izjednaavanje temperature i zagrevanje do temperature valjanja. Rad valjakih stanova je sinhronizovan sa brzinom kretanja kristalizatora i isti je automatizovan. U preduzeu South Works, 1979. godine puten je u pogon ureaj za livenje valjanje profila (Prilog 1). U preduzeu Jodogawa Steel Works Ltd, Japan u 1974. godini je uvedeno u eksploataciju postrojenje za usklaeno livenje valjanje na kome se odvijao proces dobijanja odlivka polufabrikata preseka 125 x 125 mm. koji se plastino deformie do preseka 90 x 90 mm i 100 x 100 mm.

RAZVOJ PROIZVODNJE SPECIJALNIH TANKIH TOPLOVALJANIH ..

325

Prilog 1 ema postrojenja za livenje valjanje u South Works: 1 200 tonski lonci za
izlivanje, 2 meulonac, 3 mehanizam za pokretanje kristalizatora, 4 zona sekundarnog hlaenja, 5 vuni valjci, 6 valjci za savijanje, 7 zona savijanja, 8 ureaj za uvoenje i lagerovanje. 9 maina za ravnanje, 10 indukcione pei. 11 valjaki stanovi 3

B. Dobijanje pljosnatih proizvoda - traka Na osnovu ocene koju je izvrio Meunarodni institut za gvoe i elik u XXI vek e se ui sa poveanjem obima proizvodnje elika. U tom razdeblju e naglo porasti udeo kvalitetnih elika. Osnovna karakteristika toga razvoja je proizvodnja elika koja ukljuuje kontinuirano livenje sa neposrednim dobijanjem gotovih proizvoda plastinom deformacijom (valjanje). U okviru istraivanja posebna panja poklonie se tehnologiji izrade limova iz horizontalnih ureaja za kontinuirano livenje, zagrevanju sa plazmom i metodama za dobijanje brzo hlaenih traka. Zbog toga se, u narednim godinama, moe oekivati poveani udeo limova i traka od elika bez procesa toplog valjanja i zagrevanja. Razvoj takve tehnologije obezbedie ekonominiju proizvodnju limova i traka. Preduzee Elegeli Ladlam, SAD proizvelo je i izlilo prvih 15 tona elika i dobilo trake debljine 0,75 mm, te se time pribliilo realizaciji ovakvog tehnolokog procesa. Isto tako, za direktno valjanje limova i traka obezbedie se slabovi male debljine, ispod 50 mm. U tom smislu su, u periodu od 1983. godine do danas postignuti odreeni, pozitivni rezultati. Preduzee Sumitomo Metal Industries izradilo je ureaj tipa Hazelett za svoju elezaru u Kashima. Ureaj je opitnog karaktera sa arom od 40 tona, debljinom slabova od 24-50 mm i irine do 600 mm. Brzina livenja za ugljenine elike iznosi 4m/min. U Kawasaki Steel su, zajedno sa Hitachijem, projektovali postrojenje za kontinuirano livenje tankih slabova koji se direktno valjaju u trake. Na osnovu tog projekta 1983. godine napravljeno je pilot postrojenje (Prilog 2). U elezari Nippon Steel se razvio sledei proces: topli slabovi iz ureaja za kontinuirano livenje neposredno, bez predhodnog zagrevanja, upuuju se u valjaonicu irokih traka. Ovakav postupak je ostvaren imzmeu ostalog i malim rastojanjem izmeu ureaja za kontinuirano livenje i valjaonice, zatim tzv. "mekim", sekundarnim hlaenjem kao i potpunom izolacijom odvodnih kotrljaa. Za sluajeve nepredvienih zastoja postavljena je samo jedna zagrevna pe.

326

MJOM

METALURGIJA - JOURNAL OF METALLURGY

U 1988. godini, kompanija SMS je u SAD uvela u eksploataciju radijalni ureaj za kontinuirano livenje tankih slabova debljine 30-50 mm i irine do 1600 mm. Koristi se kristalizator promenljive irine koji omoguava irok asortiman slabova, odnosno toplo valjanih traka po irini. Valjanje irokih traka obavlja se neposredno, bez zagrevanja slabova. Postoji samo jedna provlana komora sa toplotnom izolacijom u cilju izjednaavanja temperatura slabova i malih i specifinih gubitaka toplote. Time se postie znatna uteda u toplotnoj energiji (Prilog 3).

Prilog 2 Dvojno pojasno postrojenje za livenje valjanje Kawasaky2)

Prilog 3 CSP ureaj za livenje valjanje, SMS2)

RAZVOJ PROIZVODNJE SPECIJALNIH TANKIH TOPLOVALJANIH ..

327

Toplo ulaganje poluproizvoda u pe za dogrevanje je u tom periodu u sve veoj primeni i direktna povezanost izmeu kontinuiranog livenja i valjanja postaje dostian cilj. Nekoliko elezara, pored navedenih sada konzistentno rade sa direktnim ulaganjem ili direktnim valjanjem u traku. OSTVARENJA U PROCESIMA ZAJEDNIKOG LIVENJA I VALJANJA TRAKA POETKOM XXI VEKA Osnovne karakteristike postrojenja za istovremeni proces livenja i valjanja specijalno tankih traka 1. Postrojenja DSP preduzea Cours sastoji se iz ureaja za kontinuirano livenje, tunelske pei duine 330 m za izjednaavanje temperature i zagrevanje tankih slabova (debljine 70 mm), zavrne linije sa sedam valjakih stanova sa ureajem za meuhlaenje trake, a takoe i motalicom i leteim makazama na izlaznim koturaama (transporterom). Konfiguracija postrojenja omoguava polukontinuirano toplo valjanje ultra tankih traka debljine 0,7 mm, feritno valjanje toplo valjanih traka, stalnu temperaturu procesa i zavrne linije, sem toga ima hidrauliki ureaji i regulaciju petlji. Time se omoguuje toplo valjanje traka sa otrim tolerancijama i ravnomerno formiranje strukture poprenog preseka. 2. Kod korienja postrojenja za neprekidno livenje traka u preduzeu Posco livena traka debljine 1,8-4 mm i irine 1700 mm moe se neposredno namotavati bez dopunske deformacije. Duina postrojenja iznosi 33,7 m to je oko dvadeset puta manje od duine obine linije za proizvodnju toplo valjanih traka. Od vie vrsta elika danas se koriste i elici postojani na koroziju, odreene klase austenitnih elika kao i dinamo i kvalitetni elici. Mehanike osobine traka uporeene su sa osobinama traka dobijenim obinim postupkom. Za naknadno smanjenje debljine do 1,7 mm, optimalnog kvaliteta povrine, predvieno je valjanje na dvovaljakom kvartostanu. 3. Uvoenjem u eksploataciju postrojenja za livenje traka u preduzeu Nucor po prvi put se u svetu iz obinih i kvalitetnih elika proizvode livene trake debljine 1,6 mm i irine 2000 mm. Valjanje na kvartostanu odvija se do konane debljine od 0,7 mm. Maksimalna proizvodnja je dostigla 500.000 t/god. Mogunost ekonomije energije pri datom procesu, u poreenju sa obinim kontinuiranim livenjem slabova i toplim valjanjem traka, iznosila je 89 %. Analiza osobina proizvoda je pokazala da iste u potpunosti odgovaraju standardima ASIM, a valjane trake su pogodno za proces pocinkovanja. 4. Od 1999. godine, u preduzeu Thissen-Krupp u okviru projekta Eurostrip zajedno sa preduzeima Vai i Arcelor, radi linija kontinuiranog livenja i valjanja traka iz austenitnih elika. Linija se sastoji iz ureaja za livenje, valjakog kvartostana uz prethodno indukciono zagrevanja traka, ureaja za laminarno hlaenje na izlazu, makaza za rezanje i dve motalice rasporeene nie od nivoa poda. irina livene trake iznosi 1108-1150 mm; konane debljine posle valjanja su 1,8-4,5 mm, duina linije iznosi 70 m. Postavljanjem vcaljakog stana u liniji obezbeeno je poboljanje strukture i kvaliteta povrine traka. Odgovarajue izvedbe u transportnom mehanizmu, a takoe i zonsko hlaenje radnih valjaka omoguava proizvodnju toplo valjanih traka sa kvalitetom uporednim sa normama standarda DIN [1].

328

MJOM

METALURGIJA - JOURNAL OF METALLURGY

5. U preduzeu Arvedi u Kremoni, Italija izgraena su livniko-valjaonika postrojenja koja rade po tehnologiji livenja tankih slabova. Kontinuiranim livenjem dobija se odlivak debljine 65 mm, koji saimanjem sa tenom sredinom od 23 %, dostie debljinu od 50 mm. Uvoenjem u Tandem valjaonicu od tri stana (HRM), sa visokim pritiskom, dobija se debljina od 10 do 19 mm (Prilog 4).

Prilog 4 ema zajednikog livakog valjakog postrojenja u preduzeu Arvedi (Kremona). Debljina odlivka u kristalizatoru 65 mm, saimanje kod tene sredine odlivka LCR
23%, brzine livenja 4 5,2 (5,5) M/min: Oznake: MLZ kontinuirano livenje, HRM Trostanska valjaonica, IH indukciona pe, CFS pei kremona, FM Zavrno valjaonica3)

Iza Tandem valjaonice postavljena je indukciona pe gde se predtraka zagreva na 1200oC, namotava u koture i stavlja u pe gde se temperatura izjednaava. Postojanje dve paralelne pei u liniji omoguuju odvajanje zavrne grupe stanova od livnikog postrojenja; u tandemu od pet stanova obavlja se valjanje do konane debljine trake PROGRAM ISTRAIVANJA NA LIVAKO-VALJAONIKOM POSTROJENJU ZA VALJANJE TOPLO VALJANIH TANKIH TRAKA4) Istraivanja imaju za cilj odreivanje osobina toplo valjanih traka, odnosno mogunosti zamene procesa hladnog valjanja traka uz neophodne dopune. Istraivanja se uglavnom usmeravaju na analizu ravnoe profila po debljini, na strukturu i na mehanike osobine. 1. Izbor elika i njegov hemijski sastav Za toplo valjane trake obino se koriste elici po DIN-u: DIN EN 101 11, debljina trake 1,0 mm; DIN EN 101 491, debljina trake 1,4 mm i DIN EN 101 49, debljina trake 1,5 mm. irina trake u svim vrstama elika je obino 1200 mm (Tabele 1). Tabela 1 Hemijski sastav tri ispitana elika
C DD12 S355Mc S420M 0.032 0.041 0.034 N 0.008 0.009 0.009 Si 0.03 0.003 0.02 Mn 0.14 0.46 0,47 P 0.006 0.007 0.006 S 0.001 0.001 0.002

RAZVOJ PROIZVODNJE SPECIJALNIH TANKIH TOPLOVALJANIH .. Nastavak tabele 1

Cr 0.03 0.03 0.04 Mo 0.014 0.018 0.019 Ni 0.14 0.14 0.13 Al 0.040 0.035 0.38 Cu 0.167 0.218 0.198 Nb <0.001 <0.001 0.013 Ti <0.001 <0.001 <0.001 V <0.001 0.037 0.025

329

2. Ravnoa i profila trake po debljini Za odreivanje ravnoe koristi se ureaj za merenje i to pomou laserskog sistema koji lei na ravnoj ploi i odreuje raspodelu duine talasa po irini trake. U veini sluajeva otklon se kree u okviru vrednosti 2 jedinica I. Profil trake po debljini odreuje se pomou laserskog mernog sistema. Ispitivanja obino pokazuju da je otklon (odstupanje) debljine na krajevima oko 3-6 %. Odstupanje debljine na odstojanju od krajeva prema sredini trake iznosi samo 1% (Prilozi 5 i 6).

Odstupanje duine trake Al/l jed.1

Rastojanje od sredine trake

Prilog 5 Rastojanje duine vlakana od irine trake sa talasavosti na krajevima na strani uvoenja: Oznake: AS starna uvoenja, BS strana korienja, ID-Nr. 25263-002; elik S420 MC,
Debljina trake 1,5 mm, - 100 m od prednjeg kraja trake, 70 m od zadnjeg kraja trake
Osnova odstupanja debljine trake po irini %

- srednja duina trake

Rastojanje po irini trake mm

Prilog 6 Mereni profil debljine po irini trake oznake ID Nr. 24989 002; elik DD12:
50 m od prednjeg kraja trake, srednja duina trake, 40 m od zadnjeg kraja trake

330

MJOM

METALURGIJA - JOURNAL OF METALLURGY

3. Povrina trake Najvei zahtevi za kvalitet povrine trake odnose se na automobilsku industriju. Kvalitet povrine sutinski utie na preradu tankih traka procesima deformacije (pritiska) i lakiranjem. Kvalitet povrine ima uticaj i na proces plastine prerade i na strukturu lakirnog sloja; rezultati ispitivanja omoguuju zavisnost povrine hladnovaljanih traka od kvaliteta povrine toplovaljanih traka. 4. Mehanike osobine Uzorci za kvazi statistika ispitivanja na istezanje (izduenje) i za metalografsko ispitivanja su uzeta po odreenoj metodi koja je detaljno opisana u radu pod 4. Mehanike osobine, dobijene u toku kvazi statistikih ispitivanja na istezanje. Sva tri ispitivanja imaju bolje pokazatelje od onih koja su data u standardima DIN EN 10 111 o 101 49; u dve vrste elika, zbog povienog sadraja mikrolegiranih elemenata, a odnosi se na elike S 355 MC i S 420 MC (tabela 2) [4]. Tabela 2 Mehanike osobine dobijene na osnovu rezultata ispitivanja na istezanju uzoraka uzeta iz tri vrste elika iz tri dela trake
Vrsta elika Debljina trake Delovi trake Prednji kraj DD12 (1.00 mm) Srednji kraj Zadnji kraj Prednji kraj S355MC (1.40 mm) Srednji kraj Zadnji kraj Prednji kraj Srednji kraj Zadnji kraj Orijentacija po pravcu valjanja 0 45 90 0 45 90 0 45 90 0 45 90 0 45 90 0 45 90 0 45 90 0 45 90 0 45 90 ReH MPa 342 350 413 283 299 305 392 410 419 421 412 444 418 409 423 420 414 429 441 462 451 424 430 446 428 432 453 Rel MPa 331 336 360 279 293 294 347 357 361 403 402 411 389 391 399 393 393 406 424 436 439 413 415 427 412 416 421 RM MPa 384 377 386 355 357 356 393 388 388 461 458 462 459 456 457 461 454 456 492 489 495 485 474 483 481 470 478 Ag % 14.9 17.3 16.6 20.7 21.2 20.6 15.3 14.8 15.4 13.8 13.6 13.9 14.5 14.3 14.1 14.1 15.4 15.2 15.3 15.4 15.9 15.7 15.2 15.0 15.6 15.8 15.4 A80 % 22.5 29.8 29.9 33.9 35.2 34.7 26.4 26.1 27.2 26.1 23.7 23.9 26.2 24.4 24.2 25.2 29.8 25.3 23.4 27.1 22.3 26.6 27.9 23.2 25.1 26.8 25.4 r 0.69 0.89 0.76 0.83 0.94 0.86 0.63 0.95 0.79 0.86 0.82 0.86 0.84 0.91 0.91 0.79 0.92 0.76 0.65 0.95 0.88 0.70 1.06 1.00 0.71 0.99 1.00 rm 0.79 r -0.20 n 0.15 0.16 0.15 0.19 0.19 0.19 0.15 0.14 0.14 0.13 0.13 0.13 0.13 0.13 0.13 0.13 0.14 0.14 0.15 0.15 0.15 0.15 0.14 0.15 0.15 0.15 0.15

0,89

-0.05

0.83

-0.23

0.83

0.03

0.90

-0.01

0.85

-0.15

0.87

-0.17

0.96

-0.10

0.92

-0.14

RAZVOJ PROIZVODNJE SPECIJALNIH TANKIH TOPLOVALJANIH ..

331

Podaci omoguavaju dobru analizu korelacije izmeu vrste elika, delova trake (prednji kraj, srednji i zadnji kraj) kao i orijentacije po pravcu valjanja i mnogobrojnih pokazatelja mehanikih osobina. Pokazane su takoe promene vrstoe i relativnog izduenja elika S 355 mc i DD12 u zavisnosti od pozicije uzorka za sva tri dela trake za elik S 355 MC; po duini trake i krajeva: pokazatelj vrstoe nii su na krajevima za oko 50 Mpa, a na sredini duine trake poveana je gotovo za 14%. 5. Strukture ispitanih traka Struktura ispitanih materijala u sredini trake po duini i u poziciji 5 (sredina ili osa trake) je u osnovi feritna. U tabeli su dati dopunski podaci srednja veliina, zrna B, broj zrna po DIN 50601 za razliite poloaje trake u koturu (popreni i uzduni lifovi). Srednja veliina zrna G znatno se uveava pri prelazu elika DD 12 na mikrolegirane elike, pri emu elik S 420 MC ima najvee zrno i predstavlja jedinstvanu srednje sitnu veliinu zrna. U odnosu na jednorodnost materijala utvreni su rezultatima ispitivanja na istezanje. Za oba mikrolegirana elika dobijene su vrednosti G od 12 do 13 (G = 1) i odgovarajue od 13 do 14 (takoe G = 1) ukoliko se ne uzima u obzir vrednost G za elik S 355 MC u centru (u sredini duine trake, pozicija 5, ugao 90o u odnosu na pravac valjanja). U eliku DD12 takoe se zapaaju neznatne razlike u rasporedu veliine zrna po duini i irini trake. I ovde rezultat merenja veliine G varira od 11 do 12, to takoe odgovara (rasejanosti) G = 1 (Tabela 3). Tabela 3 Srednje vrednosti veliine G kod ispitivanih elika u razliitim poloajima po duini i irini trake4)
Poloaj trake po duini kotura i pozicija po irini Prednji kraj (pozicija 1) Prednji kraj (pozicija 5) Prednji kraj (pozicija 10) Srednja duina (pozicija 1) Srednja duina (pozicija 5) Srednja duina (pozicija 10) Zadnji kraj (pozicija 1) Zadnji kraj (pozicija 5) Zadnji kraj (pozicija 10) DD12 0 11 12 11.5 11.5 11.5 11.5 11.5 12 12 90 12 12 12 12 12 12 12 12 12 0 12 12.5 12.5 13 12.5 12 12.5 12.5 12.5 S355MC Ugao u odnosu na pravac trake, grad. 90 12.5 12.5 12.5 13 14.5 12.5 12 12.5 12.5 0 14 14 13.5 13.5 13.5 13.5 13 13.5 13.5 90 13.5 13.5 14 13.5 13.5 13.5 13.5 13.5 13 S420MC

ZAKLJUNA RAZMATRANJA Pomou razliitih metoda istraivanja vri se ocenjivanje u kojoj meri toplovaljane trake dobijene zajednikom livako-toplovaljakom postrojenju ISP, mogu da zamene hladno valjanu traku kao i kakvim postupcima dopunske obrade koja se mora ostvarivati.

332

MJOM

METALURGIJA - JOURNAL OF METALLURGY

Dozvoljena odstupanja debljine i ravnoe u odnosu na ispitivane trake u dovoljnoj meri zadovoljavaju zahteve za hladno valjanje trake. U odnosu na strukturu povrine postoje odreena ogranienja; pri optimalnoj teksturi valjaka moe se postii sutinsko poboljanje strukture povrine trake. Sve ispitivane vrste elika za toplo valjanje trake u potpunosti zadovoljavaju odgovarajue standarde na mehanike osobine. Kvazi statika ispitivanja na istezanju pokazuju za obe vrste elika S 355 MC i S 420 MC, dovoljnu jednorodnost ponaanja materijala po celoj duini i irini trake. Kada se radi o eliku DD 12 poveani sadraj nevezanog azota dovodi do efekta starenja po irini i duini trake to se moe spreiti na primer legiranjem. Svi ispitivanni elici pokazuju vrlo jednorodnu strukturu pri emu veliina zrna G po irini i duini varira na vie od G = 1. Sposobnost deformacije elika DD 12 dobijena na osnovu dijagrama granice deformabilnosti, nalazi se u granicama kao i kod hladno valjanih tankih limova.

LITERATURA

[1] B. Mikovi, Neke karakteristike novih tehnologija toplovaljanih traka, V [2] [3] [4] [5]
savetovanje metalurga Jugoslavije, Zbornik radova, Novi Sad 2001. godine B. Mikovi, Perspektiva procesa usklaenog livenja i plastine deformacije elika, V savetovanje metalurga Jugoslavije, Zbornik radova, Novi Sad 2001. godine B. Mikovi, Strategija razvoja plastine prerade elika u Republici Srbiji, Metalurgija, vol 8, broj 4, 2002. godine V. Blek, O. Dojer, A. Fren, F. Pozgelis i R. telcer, Svojstva polos prokatanih na savremenom litejno - prokatnom agregate ISP ernie metali*, 40 45, februar 2004. godine. M. Letner, A. Frank, X. Lakinter, P. N. Mark, Tretja evropejskaja konferencija o prokatke. Aktuelnie razrabotki v oblasti, gorjaoj i holodnoj prokatke, ernie metali*, 28 32, 2004. godine

* Prevod iz asopisa Sthal und Eisen