UDC 811.16'373.

45

Aleksandar Loma EVROAZIJSKI STEPSKI POJAS KAO INILAC JEZIKE I KULTURNE PROLOSTI SLOVENA
Razmatraju se mogui odrazi kontakata sa Skitima i Sarmatima u praslovenskoj leksici, posebno neki termini iz oblasti materijalne kulture i razmene dobara (nazivi za metale *srebro, *olovo, *md; *sani 'saonice"; trg 'trgovina'). Kqune rei: praslovenski, iranski, skitski, sarmatski, kulturne pozajmice, etimologija.

Od Dunava i istonih padina Karpata, severnim pribrejem Crnog Mora, a zatim sredinom Azije sve do Altaja i Kineskog zida, protee se, u duini od oko 7000 kilometara, pojas evroazijskih stepa. Kao to je Sredozemno more svojim vodenim putevima pruilo pogodan okvir za razvitak civilizacija Staroga sveta i za razmenu kulturnih dobara meu wima, slino je i ovo sredozemno more trave" obiqem pae i nedostatkom veih prirodnih prepreka omoguavalo iva etnika i kulturna strujawa na celom tom ogromnom prostoru. U viewu antikih pisaca on predstavqa etnogeografsku celinu, oznaenu jednim imenom Skitija, po nomadskim kowanicima koji su ga nastawivali, koje su Grci nazivali Skitima, a Persijanci Sakama. Arheologija potvruje znatnu kulturnu i antropoloku homogenost tako iroko shvaene Skitije u staro doba, sve do tursko-mongolskog irewa na zapad, a antika onomastika i preiveli ili u prolosti zabeleeni govori tog lingvistikog kompleksa na Kavkazu (osetski), Pamiru (vahi) i u kineskom Turkestanu (hotanski) svedoe o iranskoj pripadnosti Skita ili Saka. Premda je ta stepska kultura u celini zaostajala za visokorazvijenim sredozemnim civilizacijama i dosta im dugovala, ona je svojim junim susedima mogla proslediti odreena vlastita dostignua, posebno u domenu kowanike vetine, dok je na mawe razvijena plemena na severu, u lesostepi i u umskom pojasu od Karpata do Sibira, wen uticaj bio mnogo snaniji i svestraniji. Novija saznawa o dijalekatskoj slici staroiranskog jezikog prostora u prvom mileniju pre Hr. i prvim stoleima hrianske ere, a posebno o poloaju skitskog sa wegovim osobenim fonetskim crtama u krugu staroiranskih

134 dijalekata, omoguuju da se s mawe ili vie verovatnoe identifikuje niz dosad neprepoznatih iranizama u jezicima Evroazije, kako indoevropskim (grki, latinski, traki, germanski, baltski, slovenski, toharski, staroindijski), tako i u ugro-finskim i tursko-mongolskim (iji su nosioci zamenili severnoiranska plemena stepskog pojasa na dobrom delu teritorije), pa ak i u sino-tibetanskim. I za identifikaciju i hronoloko ralawewe ranih pozajmica iz iranskog u praslovenskom stoje nam sada na raspolagawu pouzdaniji kriteriji, to u krajwem ishodu omoguuje da se boqe sagleda udeo Praslovena u tim jezikim i kulturnim proimawima koji je ve po logici wihovog geografskog poloaja, morao biti znatan. Meu slovenskim iranizmima prvo mesto po brojnosti i srediwi poloaj na vremenskoj skali zauzima sloj pozajmqenica iz skitskog, koje se, bar najveim delom, mogu datirati u doba prevlasti Skita u severnom pribreju Crnog Mora, priblino od VIII do II v. pre Hr., a prepoznaju se kao takve po nizu karakteristinih glasovnih crta, od kojih su glavne: slov. t od skitskog v za praie. , slov. d od skit. d za praie. (h), slov. s od skit. s na mestu indoiranske grupe v od praie. spoja slov. l od skit. l od prairan. d < praie. d(h) (LOMA 2000). Skitske (i, uopte, staroiranske) etimologije praslovenskih rei svoju punu teinu dobivaju u poreewu sa odgovarajuim arheolokim i etnografskim realijama i kroz ustanovqewe istih rei ili rei iz istog semantikog kruga kao pozajmica u drugim jezicima. Ako se danas sve jasnije uobliava saznawe da skitizmi" ine glavninu slovenskih iranizama, ne treba izgubiti iz vida realnost kontakata te vrste u predskitsko vreme, a ni onih poznijih, kojih je moralo biti u doba nakon to su Skite kao jugoistone susede Slovena u stepama severno od Crnog mora zamenili Sarmati i Alani, a pre nego to su najpre gotska, a zatim hunska najezda i uzastopni upadi drugih tursko-tatarskih plemena sa istoka rezultirali gotovo potpunom deiranizacijom istone Evrope, uz jedini izuzetak osetske enklave na Kavkazu. Prema tome, slovenski iranizmi raunajui samo one rei koje su Sloveni preuzeli neposredno od Iranaca mogli bi se podeliti u tri skupine prema vremenu pozajmice i dijalekatskom karakteru svog iranskog izvora: 1. Predskitski 2. Skitski (VIIIII vek vek pre Hr.) 3. Sarmatsko-alanski (II. vek pre Hr. VI vek po Hr.) U docnijem periodu, nakon velike seobe, iranske rei dolazile su Slovenima uglavnom posredstvom drugih jezika, prvenstveno tursko-tatarskih. O slovensko-iranskim kontaktima predskitskog vremena moe se govoriti samo uslovno, pre svega usled nedovoqne meusobne iz-

135 diferenciranosti onoga to bismo samo uslovno smeli nazvati prairanskim" i proto-(balto-)slovenskim" u tako rano doba, pri znatnom broju zajednikih inovacija na poznoindoevropskom dijalekatskom planu. Na primer, moe se pretpostaviti refleks praie. grupe * > *v zajedniki prairanskom, prabaltskom i praslovenskom, a verovatno i razlikovawe boje e i a u prairanskom najranijeg perioda, tako da u sluaju jedne iransko-baltskoslovenske podudarnosti kao to je stsl. svt, lit. vetas, avest. spenta-, stpers., skit. *santa- ostaje dilema da li je posredi poznoindoevropska leksika inovacija *ento- '(nadqudski) moan' zajednika trima ograncima, ili, pre, vrlo rano irewe rei sa prairanskog terena na zapad, u liku *tsventa-,1 koji se nadaqe u svemu razvijao prema zakonitostima fonetskog razvoja batiwenog fonda slovenskih i baltskih jezika. Sloj pozajmqenica iz sarmatsko-alanskog ini se znatno tawi od skitskog, to moe biti posledica nedovoqnog broja formalnih kriterija kojima raspolaemo za wihovu identifikaciju u poreewu sa distinktivnim odlikama skitske fonetike2 ili, moda i pre, toga to je skitski uticaj pao u doba oblikovawa praslovenskog jezika, tako da je imao znaajan udeo u zaokruewu wegovog renika, dok se poznije zajmqewe iz sarmatsko-alanskog (kao, uostalom, i iz germanskog) svelo na popuwavawe praznina" svojstveno normalnim meujezikim kontaktima.3 U tom smislu moda je i prirodno to u opteslovenskoj apelativnoj leksici jedva da ima rei koje bi se mogle nedvosmisleno proglasiti sarmatizmima" i to najverovatnije primere te vrste predstavqaju dva stara, jo praslovenska etnika imena, *Srbji i *Hrvati:4 u to vreme vie se ne radi o puto1 Obino se za prairanski uzima ts od , ali je mogue da se u wemu palatalnost jo uvala, kao u hotanskom, onda *venta- (*tventa-). 2 Uglavnom se radi o sredweiranskim pojavama, od kojih su moda najdistinktivnije metateze u suglasnikim grupama, npr. sarmatski refleks od * je najpre sp kao u Avesti i nizu drugih iranskih dijalekata, koji onda metatezom daje ps, fs, up. sarm. *fsnd- 'sveti' < *tsvanta- u oset. vzndg. 3 Nije, dodue, neverovatno da su i pojedine skitske rei Sloveni preuzeli tek od Sarmata, iji je jezik na tlu Skitije, u sledu wihovog dodira i meawa sa ostacima kulturno superiornijih Skita, nuno apsorbovao znaajan skitski supstrat, delom prepoznatqiv u osetskoj leksici. 4 Prvi, u znaewu 'slobodni qudi, pripadnici seoske optine' (*srb, ouvano u osetskom srvt 'optinska zemqa, seoska utrina' < prairan. sabra- = prasl. sbr < praie. *bhro-), zabeleen ve u drugom veku hr. ere na iranskom prostoru, pokazivao bi karakteristinu sarmatsku metatezu br > rb, dok bi drugi bio po poreklu sarmatsko-alanski antroponim *Hurvav < *Hu-brvr- = stind. su-bhrt- 'dobro-brat', posvedoen kao takav na natpisima iz pricrnomorskih gradova, sa istom metatezom ali u odmaklijoj formi, nakon prelaza rb > rv (taj razvoj je ve prisutan na epigrafskim potvrdama ovog imena, datiranim u IIIII v., dok Ptolemejev podatak o plemenu Srboi sa b! u stepama izmeu Kaspijskog i Azovskog mora moe odraavati etnogeografsku i lingvistiku situaciju koja je prethodila wegovom vremenu). U svakom sluaju, ako su ove etimoloke interpretacije tane, Proto-Srbi" bi predstavqali raniji, a Proto-Hrvati" kasniji talas iranskog nastawivawa meu Slovene; prvi su mogli biti pokrenuti upadom Gota, a drugi hunskom najezdom. Up. LOMA 19992000, 93 d.

136 vawu rei sa kulturno premonijeg jugoistoka na severozapad, kako se moe uzeti da je bio sluaj sa praslovenskim pozajmqenicama iz skitskog, ve o fizikom pomerawu samih iranskih plemena u tom smeru, verovatno pod pritiskom Gota i docnije Huna, koje je rezultiralo wihovim naseqavawem na slovenskom tlu i brzom slavizacijom. Ukrtena sa slikom koju pruaju stara istorija i arheologija, novija istraivawa dijalekata stepskih Iranaca omoguuju da se iz novog ugla sagledaju i neke od rei koje su dosad vaile za germansko-baltsko-slovenske izolekse ili su jednostrano prosuivane kao slovenski i baltski germanizmi. Periodu intenzivnijeg germanskog uticaja na praslovenski, koji je usledio nakon to su se Goti nastanili u crnomorsko pribreje postavi novi posrednici izmeu sredozemne grko-rimske civilizacije i Praslovena, prethodilo je jedno vreme kada je i pragermanski zajmio iz praslovenskog (npr. tako vanu re kao pragerm. *daila- '(u)deo': MARTNOV 1983, 17 d.), a jo vie, dobrim delom svakako wegovim posredstvom, iz iranskog, up. npr. pragerm. *swena- 'jak' itd. < baltosl. *venta- < prairan. *venta-).5 U novom svetlu prikazuje se ukupna dinamika etnikih i kulturnih odnosa u razdobqu duem od hiqadu godina tokom kojeg je severoistok Evrope postepeno prelazio iz praistorije u istoriju. Preciznije se, u vremenu i prostoru, i u tewoj vezi sa realijama, povlae linije meujezikih kontakata, kako stare, koje katkad vaqa preusmeriti, tako i mnoge nove. Ovom prilikom pozabaviemo se nekim aspektima tih procesa, a pre svega wihovim tragovima u jednom posebno zanimqivom segmentu materijalne kulture: nazivima metala. Za srebro postoji zajedniki naziv u germanskim, baltskim i slovenskim jezicima, ali ni u jednima se ne da tumaiti iz domaih jezikih sredstava. Iz poreewa oblika got. silubr, stprus. sirablan, lit. sidbras, let. sidrabs, prasl. srebro izlazi kao najverovatniji zajedniki praoblik sa r-r (kao u slovenskom), odakle bi se disimilacijom izvodili germanski i baltski oblici sa r-l, l-r i d-r.6 Kako se srebro u raznim jezicima najee oznaava kao beli metal", ini se primamqiva mogunost da se u poetnom delu tog izvornog lika *sirabra- ili sl. krije skitski refleks indoiranskog prideva *vitra- 'beo', odakle stind. vitr-, avest. (u sloenicama) *spivra-. Za skitski izgleda da je pored *v- > *tsv > s bila karakteristina i promena vr > hr: obe bismo, izmeu ostalog, imali u skitskoj sloenici *santahr-aka- 'mineral boje svete vatre', od *tsvanta- 'svet' i avr-'vatra' > gr. sandarke, realgar, sandarak' (glavUp. GAMKRELIDZE/IVANOV 1984, 764 i LEHMANN 336. Drukije IVANOV 1983, 104: uzima za izvornu formu sa r l, koja bi na neki nain bila u vezi sa gruz, nazivom za srebro wercxli (za koji v. nie nap. 9).
5 6

137 na nalazita ovog jarkocrvenog minerala bila su u Skitiji). Shodno tome, oekivani refleks prideva *tsvivra-'beo' u skitskom glasio bi *si(h)ra-7. Isti pridev u iranskim dijalektima inae oznaava rude i minerale: stpers. *sia- u kurdskom ss 'olovna ruda', i, kao pozajmqenica, u staroindijskom ssa- 'olovo'; (pra)iran. *ka-tsvivrapozajmqeno u grki kao kassteros 'kalaj' i opet u staroindijski kao kssa- 'zelena galica'),8 a ako se uz to ima u vidu da su u gvozdeno doba Skiti iveli izmeu srebrnih rudnika u Zakavkazju i dela severne Evrope gde srebro upravo tada ulazi u upotrebu pod nazivom *sirabra-, prisustvo skitske rei *si(h)ra- 'beo, beli metal' u tom nazivu postaje prilino verovatno, kako god tumaili wegov drugi deo: moglo bi se pomiqati na sloenicu sa glagolskim korenom *bh(e)r- 'nositi' poput latinske auri-fer 'zlatonosan', ili sa indoiran. *abhra- 'nebo, oblak', u znaewu, 'metal nebeske beline'9 ili 'belo zlato', kako se srebro pokatkad oznaava10 (za abhra- je u staroindijskom zabeleeno i znaewe 'maje zlato, liskun'). U ovom drugom, a moda i u onom prvom sluaju prvobitni denotat mogao je biti elektrum (smesa srebra i zlata, zvana jo i belo zlato), ija je upotreba dobro posvedoena skitskim grobnim nalazima (npr. uvena vaza iz kurgana Kuq-Oba). Na taj nain boqe bi se shvatilo zato je u skitskom a pod wegovim uticajem i u germanskom, baltskom i slovenskom stari indoevropski naziv srebra *h2(e)rto-,11
7 Glas h ispred r moda se ve u skitskom gubio, kao i u nekim drugim iranskim dijalektima u kojima je vr prelazilo u hr; potvrdu za to pruala bi prasl. re *mir < stiran. mivvra- 'ugovor' preko skit. *mihra- (> *mirra- > *mra-?). 8 Podrobno u Sprachkontakt und Sprachwandel. Akten der XI. Fachtagung der Indogermanischen Gesellschaft, Halle/Saale 1723. September 2000 (u tampi). 9 Skit. *sihra-abra- bila bi jedna od inverznih sloenica kakve su karakteristine za sarmatski i osetski, npr. oset. jw-gf 'ikra', dosl. 'ribqe proso' od jw 'proso'i gf 'riba'. O tom tipu ABAEV 1979, 347 dd. Sjaj srebra poredio se sa nonim nebom, tj. sa svetlou meseca i zvezda; zanimqivo je da refleks prideva *spivra'beo' u sredwepersijskom spihr znai 'nebo', odatle u istom znaewu npers. sipihr (up. jo staropersijsko, u dijalekatskom pogledu meansko lino ime u grkoj predaji Spithradts 'nebom dat' HINZ 1975, 227); sa druge strane, sarmatska re za srebro odraena u osetskom iron. vzst, digor. vzest a pozajmqena i u ugrofinske jezike (komi ezy, ma. ezst, udm. azye, sve 'srebro', udm. uzve 'olovo') etimoloki se vezuje sa prasl. *gvzda, lit. vaigzde 'zvezda', stprus. swigstan 'sjaj'; ista semantika veza i u gruzinskom vercxli 'srebro' varsklavi 'zvezda' (ABAEV I 212214); up. i sumerski naziv K.AN 'metal (boje) neba' (GAMKRELIDZE/IVANOV 1984, 710 n. 2). Inverzija i nominalizovani karakter prvog lana sloenice *sihra- (ne 'beo', nego 'belina, neto belo, konkretno beli metal') objawavaju zato se on ne povinuje Caland-ovom zakonu (koji bi iziskivao kompozicioni lik prideva na -i umesto -ro *tviti-, up. av. spiti.divra- 'sjajnook', stind. iti-pad- 'belonog' < *viti). Ime srebrne reke" u Likiji Sibros, posvedoeno u stihovima grkog pesnika V v. pre Hr. Panijasa koje navodi Stefan Bizantinac s.v. Tremlh, moglo bi, u to vreme i na tom podruju, i samo biti iranskog porekla. 10 Stind. rajat- hraya-, posvedoeno od Atharvavede (EWAi II 425). 11 Odatle avest. rzata-, stpers. ardat-, hot. aqsata-, jerm. arcatc, lat. argentum, kelt. arganto-; stind. rajat- pokazuje sekundaran vokalizam poetnog sloga, dok gr. rgyros predstavqa drugaije obrazovawe od istog praie. korena *ar- (*h2erg-) 'beo'.

138 posvedoen i u indoskitskom (hotanskom), zamewen takvim opisnim novoobrazovawem.12 Sa olovom je donekle slian, a odnekle drukiji sluaj. Razlika je u tome, to su se u baltskom i slovenskom uporedo ouvala dva naziva, od kojih je stariji svakako prasl. *svin-s, lit. vnas, let. svins, koji ostavqa spoqawi utisak batiwene rei u oba jezika13 i najpre se moe, zajedno sa stind. vtna- 'beo, svetao' svesti na praie. *(e)itno-; ako je ta etimologija ispravna, ovaj naziv (na slovenskom planu posvedoen samo u istonoslovenskom i slovenakom), izvorno je pre oznaavao svetliji kalaj (lat. plumbum candidum ili album; lit. vnas znai pored 'olovo' i 'kalaj') nego smo olovo, obeleeno u toj opoziciji kao 'tamno' (lat. plumbum nigrum).14 Na ovaj drugi metal kao da se izvorno odnosio naziv *olovo, opteslovenske rasprostrawenosti i takoe sa baltskim paralelama: lit. lvas, let. alva/alvs stprus. alwis, premda se i wegova posvedoena znaewa u slovenskom i baltskom kolebaju izmeu 'olovo' i 'kalaj'.15 On nije objawiv iz domaih jezikih sredstava, a tradicionalno vezivawe sa stvnem. lo 'ut', lat. albus, gr. alphs 'beo'16 neslavan je primer korenske etimologije. Moguu parelelu baltosl. *al(a)vaima u jeziku azijskih Skita: hot. daujsa /daua/ 'olovo' od *dava-, gde je - produktivan sufiks. Bejli rekonstruie *dva- od korena *du- 'goreti', u izvornom znaewu '(burnt) white, as the 'whitish metal' (BAILEY 165), no niti taj koren ima takvu semantiku, niti je uopte posvedoen u iranskim jezicima. Unutarjezika veza mogla bi postojati sa hot. pridevom ad 'nepomuen, nezatamwen', od korena *dau-/du-'potamneti' dakle *dava-a- 'tamni metal', ili, kako je privativno a- u hotanskom moglo otpasti,17 moda *adava-a- 'metal koji ne tamni, ne ra'; na takav predloak ukazuje poetni vokal slovenske i baltske rei, koja je, uzevi u obzir dobro posvedoen skitski prelaz d u l, svodqiva na *adava-.18 Grki leksikograf V veka hr. ere Hesihije belei inae nepoznatu re alba /alava/ 'crnilo
12 Herodotov podatak (IV 71) da Skiti uopte ne koriste srebro ni bronzu, nego iskquivo zlato, odnosi se samo na priloge u grobnicama skitskih kraqeva, pa ak ni u tako suenom smislu nije sasvim taan, jer se meu najraskonijim grobnim prilozima koje su arheoloka iskopavawa iznela na videlo na tlu Skitije uz preovlaujue predmete od zlata i elektruma nalazi i izvestan broj srebrnih. 13 Kao to je gore reeno, odnos sl. s: balt. < * ima prasrodstveni karakter. Uprkos tome neki doputaju da se radi o veoma ranoj pozajmici iz istog izvora iz kojeg je gr. kanos 'lazur, vrsta plavog emajla', het. kuanna- (skorije IVANOV 1983, 102). 14 Up. FASMER III 577 d., M. Snoj u BEZLAJ 3, 351. 15 Distinkcija je jasno sprovedena jedino u junoslovenskom, koji za 'kalaj' koristi grecizam kositer (i sl.), za ije krajwe poreklo v. gore. 16 Up. skorije FASMER III 135; TOPOROV 1, 81; GAMKRELIDZE/IVANOV 783. 17 Npr. na 'besmrtan' < *anaua- = av. a-noa-. 18 Baltski oblici bi, sami za sebe, pretpostavqali varijantu sa nulskom bazom korenskog sloga *a-du-a-, ali pre nego varijantnost kod skitskog predloka ovde bi se mogla pretpostaviti sinkopa pri wegovoj adaptaciji.

139 za slikawe, mastilo za pisawe' koja bi, imajui u vidu da se olovni minijum ve u antiko doba koristio u te svrhe (up. Anth. Pal. VI 67), morala stajati u vezi sa slovenskom reju ili sa wenim pretpostavqenim skitskim predlokom.19 Skite ne treba zamiqati samo kao korisnike i prenosnike metala i naziva za wih. Stereotip o wima kao o ratobornim kowanikim nomadima kojima su vie od svega bili strani urbani ivot i industrijska proizvodwa dobrim delom je opovrgnut novijim arheolokim nalazima, osobito iskopavawima na Kamenskom graditu, malo ispod nekadawih Dweprovih pragova. Ispostavilo se da je uz to utvrewe oko 400. g. pre Hr. postojao veliki metalurki centar, sa topionicama u kojima se preraivala gvozdena ruda i kovanicama gde je proizvoeno razno oruje i orue, izmeu ostalog elezni obrui za tokove. Skitska re *sna-, *snya- 'gvozdeni predmet', u konkretnoj primeni na salince sa eleznom oplatom, izgleda da lei u osnovi slovenskog (i ve skitskog?) naziva za sanke prevozno sredstvo koje je imalo veliku vanost u slovenskoj starini prasl. *sani, skit. *snik- posredno posvedoeno grkom glosom kod Hesihija snk 'kola bez tokova'.20 Sam skitski naziv za elezo moe se rekonstruisati kao *san- na osnovu imena legendarnog skitskog kraqa koji je navodno otkrio taj metal Saneunos;21 bio bi to zakonomeran skitski refleks indoiran. *van- odraenog, na drugoj strani, u sogd. 'spn- /a-span-/, horezm. ispani, hot. h-ana-, oset. iron. sn, digor. n itd.22 Posebno je zanimqivo znaewe osetske rei, prvobitno pridev 'gvozden', ali danas samo 'raonik'; u osetskom postoji i oblik sr, koji se d shvatiti kao heteroklitna varijanta iste osnove: *var- pored *van-, a znai, u mnoini sr-t 'salinci', dok mu u drugim iranskim jezicima odgovaraju nazivi za 'raonik': pers. s(u)pr, avg. spra itd. Sve to ini skitski predloak prasl. naziva za salince i sanke verovatnim.23 Kulturnoistorijska verovatnost takve pozajmice moe se pot19 Treba rei da sazvune rei Hesihije belei i u znaewima 'a, dim, pepeo, ugaq, umur'; ni u jednom od wih one nisu objawive iz grkih jezikih sredstava. Ovaj semantiki raspon ukazuje na neku vrstu grafita, koji se oznaava kao vid olova (lat. plumbago, engl. blacklead, nem. Reiblei) iako po hemijskom sastavu nema veze sa olovom. 20 Vokalizam prvog sloga u grkom zapisu, s obzirom na wegov srazmerno pozan datum, pre se moe objasniti preglaenim iranskim oblikom *sainik, nego jonskom promenom u e, karakteristinom za najranije grke iranizme, kako sam to svojevremeno pretpostavio (LOMA 2000a, 345); up. slinu dilemu dole u vezi sa prasl. *md. 21 Up. LOMA 2000a, 342. 22 Za daqe novoiranske forme v. ABAEV 1481; 1979, 122. 23 Verovatnijim od onoga koje sam ranije predloio (LOMA 2000, 345), izvodei skitski i slovenski naziv za sanke od skit. *san- < praie. *n- 'pas', u izvornom znaewu *'psea zaprega' (prezawe pasa u sanke nije posvedoeno kod severnih Iranaca, ali im je moglo biti poznato iz kontakata sa stanovnicima subpolarnih predela).

140 krepiti jo jednim jezikim nalazom koji odraava znaaj skitske metalurgije gvoa: nazivom za plug sa gvozdenim raonikom u osetskom *ktn > iron. gton, digor. goton i u nizu drugih kavkaskih jezika, sa ijim se skitskim poreklom mora ozbiqno raunati.24 Skitski naziv gvoa mogao se Slovenima i Baltima nametnuti samo u takvom, suenom znaewu, vezanom za konkretnu realiju, svakako stoga to su oni u doba kada su doli u kontakt sa proizvodima skitske metalurgije ve imali svoju zajedniku re za ovaj metal: prasl. elzo, lit. geles, let. dzls, koja je, kako god da se tumai, svakako prastara.25 Drugim reima, poetak gvozdenog doba u ovom delu Evrope pada u predskitsku epohu, pa se to podrazumeva i za prethodno, bronzano doba; a ipak slovenska re za bronzu *md ima vrlo primamqivu iransku etimologiju. Abajev ju je svojevremeno povezao sa Mda- Medija", imenom persijske oblasti, nekad i samostalne drave, koja je obuhvatala zakavkaske rudnike bakra.26 Vokalizam slovenske rei on objawava posredstvom grkog oblika Mda, to je slaba taka wegove etimologije, jer ime Medije nije potvreno u takvoj grkoj upotrebi. Ja sam svojevremeno pretpostavio da se radi o vrlo ranom iranizmu, u kojem psl. jat" moe reflektovati iranski diftong ai nastao epentezom u pridevskom obliku *midya- 'meanski', a ouvano d ukazivalo bi na pozajmicu pre vrewa skitske promene d u l, tj. pre VIIVI v. pre Hr. (LOMA 2000, 338, n. 12). Meutim, tako rano datirawe nije u skladu sa hronologijom paralela kojima sam tamo potkrepio Abajevqevu etimologiju. Re je o nazivima za oklop u arapskom mdiya-, pl. md i u poznijem sanskritu mh, koji se svode na iranski pridev *mdya- 'meanski'.27 Te paralele nam na ubedqiv nain predoavaju konkretne okolnosti u kojima je re mogla doi starim Slovenima: kao naziv za oklope uvoene iz Medije ili naiwene od tamowe bronze, a ukazuju i na vreme kada se to moglo dogoditi. Staroindijska i arapska pozajmica se okvirno stavqaju u sredweiranski period, od oko 300. pre Hr. do oko 800. n.e. (KEWA II 616; EWAi III 398), pa je i za slovensku verovatno srazmerno pozno datirawe, ne mnogo pre niti mnogo posle Hristova roewa, a, shodno tome sarmatsko posredstvo, koje se ne kosi sa izostankom prelaza d u l karakteristinog za skitske iranizme ranijeg perioda. Dotada, Sloveni su bronzu jo
24 ABAEV I 527 pretpostavqa poreklo od samog etnonima 'Skiti', po naem miqewu pre skit. *kauvna-, u vezi sa stind. kua-, kta- 'raonik', od indoir. korena *kau-/*ku- 'otar', o tome podrobno u narednom broju moskovskog asopisa timologi. 25 Up. najskorije FASMER II 43 sa Trubaovqevom dopunskom napomenom, IVANOV 1983, 100 d. 26 Za druge, mawe ubedqive pokuaje da se nazivu *md nau srodne rei na praindoevropskoj ravni, kao ir. min(n) 'ruda' ili germ. *smia- 'kova', up. SS 18, 145 d. 27 U arapskom re oznaava gladak oklop, u sanskritu iani, od brwica (Ringelpanzer), HORN 216 nap.

141 uvek mogli oznaavati prastarim, jo praindoevropskim nazivom za bakar *ruda < *roudho-"crven" sauvanim jo u baltskom, staroindijskom i germanskom (up. GAMKRELIDZE/IVANOV 1984, 711). Ovom pozajmicom otklowena je wegova dvoznanost, budui da se on, kao naziv za prvi poznati metal, svakako ve odranije poeo upotrebqavati i za rudu uopte, pa je nadaqe i ostao u toj upotrebi.28 Posredniku ulogu stepskih Iranaca izmeu civilizovanih iranskih drava staroga veka, Medije i Persije, i naroda severoistone Evrope mogle bi ilustrovati jo neke pozajmqenice u praslovenskom, kao *aa29 ili *kur.30 Jo vei je udeo, u opteslovenskom reniku, takvih potencijalnih grecizama, za koje iz fonetskih razloga, a i po istorijsko-geografskoj logici, vaqa uzeti da su Praslovenima mogli doi takoe posredstvom pricrnomorskih Iranaca: *luk 'luk' < skit. *lauka- < gr. dakos 'mrkva' (germ. *lauka- iz slovenskog, a ne obratno: LOMA 2000, 347); *xalga 'palisada' < skit. *xalanga < gr. phlanx, ak. phdlanga; *ko-n 'koveg' skit. *koxinos < gr. kphinos (ibid. 348, podrobno LOMA 2000); *talog < skit. *tlaga < gr. ltax, ak. ltaga 'vinski talog' (LOMA 2002a, 5355, drukije 2000a, 348). Tim putem, pre nego nekim drugim, ule su u praslovenski takve rane pozajmqenice iz grkog kao *kolyba < kalb, *korabl < karbion, moda i *kury, kurtve 'prostitutka' < gr. kr/kor 'devojka'.31 Topografski tano opredeqiv dodir domorodakog stanovnitva sredweg Podweprovqa sa grkom kolonijom kraj ua Dwepra Boristenom-Olbijom odslikavao bi se kroz slovenski naziv za brqan (*brst'an ili sl.) ako se ovaj, kako smo tek svojevremeno pretpostavili i obrazloili, svodi na toponim Borysthns.32
28 Vaqa napomenuti da je naziv bronza, rasprostrawen u veini evropskih jezika, takoe iranskog porekla (smatra se za pozniju pozajmqenicu iz persijskog). 29 Hotanski oblik tcaa ini onu dosad nedostajuu kariku kojom se, polazei od pralika *ata(ka)-, putem razliitih disimilacija, regresivne t t > t t ili progresivne t t > t, uspostavqa veza izmeu pretpostavqenih iranizama jerm. aak, stind. caaka- 'pehar' i avest. tata-, pers. tat 'oqa, anak', odakle nazivi za sline predmete u veem broju savremenih azijskih i evropskih jezika, kao ital. tazza, fr. tasse, nem. Tasse, nae tas (preko turskog) i tacna (preko nemakog?). Slovensku re sada je ve teko izuzeti iz tog niza i ustrajati na (ne preterano ubedqivim) mogunostima unutarjezike derivacije; posredujui oblik bio bi skitski *a-, sa naknadnim duewem nakon disimilatornog otvarawa sloga. Podrobnije u sledeem Glasu SANU. 30 Domaa koko dola je i starim Grcima sredinom prvog milenija pre Hr. iz Persije i Medije, otuda grki nazivi za petla persijska ptica, Meanin"; etimon prasl. rei bio bi stiran. pridev *kaura- (> npers. kr) slep", s obzirom na kokoje slepilo", prasl. *kuro-slp, up. i e. slepice 'koko' (LOMA 1999a, 141). 31 Re se primewivala i na prostitutke u javnim kuama. Ishodite slov. (odnosno posredujueg skitskog) oblika najpre su mogle biti dorske forme krv ili krr podrobnije u posebnom lanku. 32 Slovenska prapostojbina leala je izvan podruja rasprostrawenosti brqana, a postoje posredne indicije da je ova biqka gajena u severnopontskim grkim kolonijama, pre svega za potrebe Dionisovog kulta (LOMA 1997: 162).

142 Do pozajmica ove vrste moglo je doi samo u uslovima mirnog optewa izmeu Praslovena i wihovih junijih suseda u crnomorskim stepama. Ti kontakti su se mogli najpre ostvarivati putem trgovine. Uprkos sudu da nema zajednikog praie. termina za taj pojam (BENVENISTE 1970, I 139147), doskora je bila iroko prihvaena etimologija slovenske rei *tg 'roba, trgovina' po kojoj bi se radilo o slovensko-ilirskoj izoglosi, sa paralelom u tobowoj ilirskoj rei tergitio 'trgovac' i u nekim toponimima sa venetskog podruja kao Tergeste 'Trst', Opi-tergium (up. npr. FASMER IV 82; POKORNY 324).33 Nedavno je Alfeldi (ALFLDY 1990), pokazao da je ilirska glosa" tergitio negotiator epigrafski fantom.34 Tako slovenski termin ostaje usamqen na indoevropskom planu, jer za alb. treg, lit. turgus, ved. torg, fin. turku treba prihvatiti, kao to se mahom i smatra, da su pozajmice iz slovenskog, a ne prasrodne rei. Otvara se, dakle pitawe porekla i izvornog znaewa ovog termina, koje nije samo od etimolokog, nego i od znatnog kulturnoistorijskog interesa. Ovde emo ponuditi dva mogua reewa. Re *trg je i-osnova, iji se glasovni lik u dubqoj projekciji rekonstruie kao *turgu-/turgov- ili *tgu-/tgov-. Tako rekonstruisana, ona se moe shvatiti kao sloenica sa drugim lanom ie. *gou- 'govedo' (inae se ta re u slovenskom uva u izvedenom liku *gov-do i kao prvi deo sloenica *gu-mno, *gav-z, budui da je upravo ta ivotiwa oliavala najraniji indoevropski pojam robe" i novane vrednosti" (up. SCHRADER/NEHRING I 371 d., II 255). U prvom delu najpre bi se krio glagolski koren *t- > tr- koji je u *trati/*turiti. Jedna od glavnih, moda osnovna upotreba s.-h. t(j)erati je sa objektom 'goveda, stoka uopte'.35 Dosad nije ukazano na to da ovaj slov. glagol ima najbliu paralelu u osetskom, iron. tryn, digor. trun, 'goniti, terati', prvenstveno o stoci, a onda i o divqai i o qudima. ABAEV III 278280 svodi ga na prairan. *tar(w)- 'prelaziti, prevoditi i sl.', a poredi strus. turit 'goniti', dok bi ma. glagol terel u upotrebama poput a psztor tereli a czordt 'pastir tera stado' poticao iz alanskog.36 U samoj stvari, zapaa se paralelizam
33 Drukije ONDRU 1984: *trg iskonska slovenska re od *torg-- > traiti, up. ma. kereskedelem 'trgovina' od keres 'traiti', daqe u vezi sa *s-terg-ti 'uvati'; ilir. tergitio, Tergeste pozajmica iz slavenskog. 34 U tom smislu to u tom spoju drugi lan ne predstavqa latinski prevod prvog, koji, zapravo i nije jedna jedinstvena re, nego se razlae na skraenicu rimskog imena tribe Teretina i kritski toponim Citium kao origo dedikanta. 35 RJA kao primere upotrebe glagola tjerati na prvom mestu navodi one gde je objekat domaa ivotiwa, a zatim, iz wih izvedene, gde je to tovar, roba (XVIII 373); ELEZOVI ima dva karakteristina: Tera goveda na pazar i tera drva na pazar (I 313); up. i isterivati volove 'izvoziti' u primeru iz 1816. (RSA 8, 345). Za semantiki prelaz od terati stoku (na prodaju)" do trgovati" up. i nem. Vieh treiben 'goniti stoku' : Handel treiben 'trgovati'. Up. Studia Etymologica Brunensia 2 (u tampi). 36 Oset. glagol upotrebqava se i u obrtima bliskim naem 'naterati, tj. prisiliti sebe na neto', a od istog korena bila bi imenica trn 'nagon, tewa'

143 izmeu *tr(j)ati i *turiti, i to, izmeu ostalog, u upotrebama vezanim za trgovinu stokom i drugom robom, npr. srp. isturiti (kravu s teletom, ustajalu robu, voe) 'izneti na prodaju' (RSA 8, 401). ini se vrlo mogue da u *turiti imamo jedan od sluajeva sekundarne i-apofonije koja polazi od lika *tr- upravo onog koji pretpostavqamo u *tr-g kao nulske baze od *tr- > trun, trati. Vaqa podvui starinu i postojanost leksemskog spoja *ter- i *gou- kako u slovenskom (sh. terati goveda, pri emu se esto podrazumeva 'na prodaju'), tako i u sarmatsko-alanskom (oset. iron. trynn qccyt, digor. trun ocit 'terati krave').37 U *tur/t-g(o)u- imali bismo, dakle, rekcionu sloenicu sa glagolskim prvim lanom, arhainog indoevropskog tipa koji je u slovenskom dobro potvren od najranijih vremena i do danas produktivan.38 Osnovno znaewe bilo bi joj determinativno: 'terawe goveda (na prodaju) > 'trgovina', odatle i 'predmet trgovine, roba', ali se mogla upotrebqavati i atributivno, kao oznaka za 'mesto terawa goveda, kamo se goveda teraju (radi prodaje)' > 'trg(ovite)'; u ovom posledwem znaewu *tg je est toponim irom slovenskih zemaqa.39 Zajedniki slovensko-germanski iranizam iz istog semantikog kruga bio bi prasl. *skot imawe, stoka", got. skatts novac", stisl. skattr porez", nem. Schatz blago" od iran. (sarm.) *skata- staja" u oset. iron. sk't, pam. sanglii skd, ikaimski k(d), izvorno sloenica *u-kata zgrada za stoku".40 Koliko god primamqiva, ova etimologija nije izvesna: bila bi to tek kada bi se u nekom drugom jeziku, u istom ili slinom znaewu, pronala sloenica od etimoloki istovetnih, ili bar semantiki ekvivalentnih elemenata. Stoga diskusija oko rei *trg ostaje otvorena i za druge mogunosti tumaewa. U tom smislu ukaimo ovde na jo jednu: izvoewe od sarmatskog etnonima Tyregtai. Tako se zvalo pleme nastaweno oko Hristova roewa na dowem Dwestru. Ime mu se pie jo Tyrigtai, Tyrrgtai, Tyrregtai, Tyragtai,
(id. 255), besumwe i trn 'parewe stoke', up. sh. t(j)erawe u istom znaewu (Abajev str. 266 sumwa u vezu sa tryn i predlae drugu, neubedqivu etimologiju), a verovatno i tlt 'ugon skota, ugnann skot, doba', uprkos Abajevu, koji ga izvodi od tur. tala 'otimati', ne nudei ubedqivo objawewe za sufiks (255); stoga pre *taryava, obrazovano kao mlt 'smrt' < *maryava : mlyn 'mreti', cvat 'potomstvo' < yavava: cvyn 'ii' (id. I 307; II 87). 37 Indoiranska (i jo praindoevropska) re za govedo *gav- ouvala se u osetskom, slino kao i u slovenskom, samo u izvedenom obliku, *gau-ka- ili *gava-ka-, ali (kao i engl. cow, nem. Kuh) u suenom znaewu 'krava', iron. qg, digor. og (up. ABAEV I 312). 38 Za taj tip v. najskorije na rad naveden u nap. 34. 39 Izvedenica od *gav- 'govedo' *gav(y)a- poprimila je u indoiranskom znaewe 'sela, naseqa', u kojem je moda prela Germanima (got. gawi, nem. Gau 'oblast'), up. ABAEV I 300 s.v. qw/w. 40 ABAEV III 123 d., up. i LEHMANN 309b. Za semantiku up. prasl. *bolgo dobro, bogatstvo, blago", sh., sln. i stoka" (SS 2/1975, 173), sh. stoka, u junim srp. govorima i makedonskom roba" (po poreklu postverbal od stei), ocet. fo(n)s 'stoka; imawe, plen' (ABAEV I 478 d.).

144 Tyragetae, Tyraggtai (Sarmtai), a moe se itati najpre *turgt i shvatiti kao izvedenica na *-aka-, proirena sarmatskim pluralnim formantom -t, od antikog imena reke Tras < iran. Tura'brz': znailo bi, naprosto, 'Podwestrovci' (VASMER 1923, 148). Zamisliva je situacija u kojoj bi kao posrednici izmeu wih i grkih gradova na dowem Dunavu i u severozapadnom pribreju Crnog Mora41 ti Tiregeti za Slovene oliavali pojam trgovaca" i trgovine". Eventualno uvawe antikih naziva za Dwestar i Dwepar u praslovenskoj leksici predstavqalo bi neposredne geografske orijentire za smetawe antike postojbine Slovena upravo onamo, gde se ona i tradicionalno stavqa, u istonoevropski umsko-stepski pojas. Naziv Venedi, Venadi Slovenima, koji sami sebe nikad nisu tako oznaavali, mogli su nadenuti, ili ga bar u podsmeqivom duhu preosmisliti, wihovi juni susedi, iranski Sarmati, u ijem bi jeziku vnd-/vnd- znailo 'Drvojed', up. u istom znaewu stind. van-d- i rodovske nadimke tipa e. Devojedy. Podsmeh bi bio usmeren od posednika velikih stada i obraivaa plodnog ernozema ka stanovnicima susednih umovitih predela, gde su zemqoradwa i stoarstvo bili slabije razvijeni (LOMA 1997, 157 dd.). Ima, pri kraju Gogoqeve pripovetke Strana mest", jedno mesto koje vredi navesti na kraju ovog razmatrawa, ne toliko zbog wegove nadahnute lepote, koliko zbog simbolike koju u sebi krije.
Za Kievom pokazalos neslhannoe udo vdrug stalo vidimo daleko vo vse konc sveta. Edali zasinel Liman, za Limanom razlivalos ernoe more. Bvale lydi uznali i Krm, goroy podmais iz mor, i bolot Siva daleko mereivies na nebe i bole pohoie na oblaka sere i bele verhi Karpatskie gor.

Kijevsko udo slikovito nam doarava geografski vidokrug naih predaka, ne takav, koji bi bio neposredno saglediv sa bilo koje take wihove postojbine, ve sastavqen iz saznawa o udaqenim krajevima koja su im dolazila preko one bajoslovne zemqe na jugu, kamo u jesen odleu ptice, ije slovensko ime *jrj moda uva spomen na zemqu evropskih Arijaca u crnomorskim stepama (tako FASMER II 137 d., drukije SS 8, 236 d.). Dva stajaa spoja zajednika junoslovenskoj i istonoslovenskoj narodnoj poeziji i time potvrena za praslovensko doba, *tihj Dunaj (Dunav) i *sin'e mor'e, markiraju dva takva makroorijentira izvan kruga obuhvaenog vlastitom svakodnevicom, u maglovitoj daqini pogodnoj da se osmisli kao prostor poetske radwe. Velika tiha reka na jugozapadu mogla je prvobitno biti Tisa; weno danawe ime d se svesti na isti indo41

Jedan od wih, danawi Akerman, leao je kraj ua Tira i nosio wegovo

ime.

145 evropski praoblik *teiso- kao pridev *tix, pod pretpostavkom wegovog razvoja u ustima podunavskih i potiskih Sarmata (up. oset. za prairan. *ai, oset. s za prairan. *). Siwe more" izvorno je bilo Crno, a pridev sin' u wegovom nazivu vaqa shvatiti kao prevod, a moda i odraz, staroiranskog *Axaina- (zrayah) 'Crno more' u srpers. (Zrh i) Axn, stgr. (iz skitskog) xeinos (pntos).42 Bila bi to dva sluaja u kojima je jezik tradicionalne poezije preuzeo strana imena na sebi svojstven, aktivan nain, osmislivi ih u opisne epitete.
LITERATURA ABAEV IIV: V. I, Abaev, Istoriko-timologieski slovar osetinskogo zka, Moskva/Leningrad, 19581989. ABAEV 1979: V. I. Abaev, Skifo-sarmatskie narei, u: Osnov iranskogo zkoznani. Drevneiranskie zki, Moskva, str. 272364. GAMKRELIDZE/IVANOV 1984: T. V. Gamkrelidze / V. Vs. Ivanov, Indoevropeski zk i indoevropec, Tbilisi. ELEZOVI: Gl. Elezovi, Renik kosovsko-metohiskog dijalekta III, Srpski dijalektoloki zbornik 4/1932, 6/1935, Beograd. SS: timologieski slovar slavnskih zkov, red. O. N. Trubaev, Moskva 1974. IVANOV 1983: V. Vs. Ivanov, Istori slavnskih i balkanskih nazvani metallov, Moskva. LOMA 1997: A. Loma, Drvojedi", Kodovi slovenskih kultura 2, 153162. LOMA 1999a: A. Loma, Petli", palidrvce" ili oploditeq"?, Kodovi slovenskih kultura 4, 131144. LOMA 2000: A. Loma, Prasl. *xaloga < dr. -gre. lagg- i skifski perehod f > x, timologi 19971999, Moskva 2000, 8796. LOMA 2002: A. Loma, Prakosovo. Slovenski i indoevropski koreni srpske epike, Beograd. MARTNOV 1983: V. V, Martnov, zk v prostranstve i vremeni. K probleme glottogeneza slavn, Moskva. ONDRU 1986: . Ondru, Semantieska motivaci osnovnh terminov prava i torgovli u slavn i indoevropecev, timologi 1984, str. 176181. RSA: Renik srpskohrvatskog kwievnog jezika Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd 1959. TOPOROV: V. N. Toporov, Prusski zk. Slovar IIII, Moskva 19751980. FASMER: M. Fasmer, timologieski slovar russkogo zka, perevod i dopolneni O. N. Trubaeva, IIV, Moskva 219861987.

42 Up. LOMA 2002, 3740; tamo iznesenim argumentima u prilog identifikaciji siweg mora" sa Crnim (sinee Dunajskoe more u ruskoj narodnoj pesmi, siwomorac kao naziv za istoni vetar u Srbiji, Gogoqev obrt posinet kak ernoe more u Stranoj osveti") moe se pridodati i izraz zasinel Liman u gorenavedenom citatu iz iste pripovetke. Svakako presmela jer se ne moe pozvati na zajamenu praslovensku starinu pesnikog spoja ali ne i sasvim neverovatna je pretpostavka da bi se iza maa grebetaka, grebenskog gvoa srpskih epskih pesama krila uspomena na Kavkaz kao drevni centar elezne metalurgije, o kojem su Sloveni mogli imati izvesno znawe jo u svojoj pradomovini, oznaavajui ga opisnim nazivom *Greben (ibid. 99 d.).

146
ALFLDY 1990: G. Alfldy, Ein cypriotischer Kaufmann in Pannonien, Zeitschrift fr Papyrologie und Epigraphik 81, str. 207212. BENVENISTE 1970: E. Benveniste, Le vocabulaire des institutions indo-europennes III, Paris BEZLAJ: Fr. Bezlaj, Etimoloki slovar slovenskega jezika, Ljubljana 1977. EWAi: M. Mayrhofer, Etymologisches Wrterbuch des Altindoarischen III, Heidelberg 19861996. HINZ: W. Hinz, Altiranisches Sprachgut der Nebenberlieferung, Wiesbaden 1975. HORN: P. Horn, Grundriss der neupersischen Etymologie, Strassburg 1893. KIPARSK 1934: V. Kiparsk, Die gemeinslavischen Lehnwrter aus dem Germanischen, Helsinki. LEHMANN: W. P. Lehmann, A Gothic etymological dictionary, based on the third edition of Vergleichendes Wrterbuch der Gotischen Sprache by Sigmund Feist, Leiden 1986. LOMA 2000: A. Loma, Skythische Lehnwrter im Slavischen. Versuch einer Problemstellung, Studia etymologica Brunensia 1, 333350. LOMA 19992000: A. Loma, Serbisches und kroatisches Sprachgut bei Konstantin Rorphyrogennetos, Zbornik radova Vizantolokog instituta XXXVIII, Beograd 1999/ 2000, 87161. LOMA 2002a: A. Loma, Aus der skythisch-sakischen Lehnwortforshung (1. Slav. talog 'Bodensatz'; 2. Gr. ltaq 'Biber'; 3. Gr. bnasoj 'Wisent'; 4. Die trkische Pferdebezeichnung alaa), Studia Etymologica Cracoviensia 7, 5365. LOMA 2002b: Scytho-Slavica (III). Ursl. *xomot, Dzieje Sowian w wietle leksyki, Krakw, 161170. POKORNY: J. Pokorny, Indogermanisches etymolgisches Wrterbuch, Bern/Mnchen 1959. SCHRADER/NEHRING: Reallexikon der indogermanischen Altertumskunde von O. Schrader, hrgg. von A. Nehring III, Berlin/Leipzig 19171929. VASMER 1923: M. Vasmer, Die Iranier in Sdruland Leipzig 1923, pretampano u id., Schriften zur slavischen Altertumskunde und Namenkunde I, Berlin 1971. Aleksandar Loma THE EURASIAN STEPPE ZONE AS FACTOR OF LINGUISTIC AND CULTURAL HISTORY OF THE SLAVS Summary Stretched over about 7000 km from the lower Danube and the eastern slopes of the Carpathians along the northern shore of the Black Sea and therefrom through the middle of Asia as far as the Altai Mountains and the Chinese Wall, the Eurasian steppe zone, the inland sea of grass", since the domestication of horses which took place precisely there, played a role similar to that of the Mediterranean in facilitating not only migrations and conquests, but also the circulation of cultural achievements between its border areas. During the antiquity these vast grasslands were inhabited predominately by the Iranian-speaking nomads, split into various tribes and dialects, but embraced in the ancient sources by the common name of Scythians or Saka. As innovators in the horsemanship, but also as mediators between the great civilizations of the Ancient World and the still uncivilized northern regions, they exercised a great influence on the neighbouring or even remote peoples, which is reflected in a number of words presumably borrowed from Scythian by many European and Asian languages. One of them was Common Slavic, once spoken in the NE European parkland (Russ. lesostep'). Its vocabulary seems to comprise a substantial layer of Scythian loan-words, revealable as such by their phonetic features and distributed over various semantic fields: agriculture, weapons, handicraft, spiritual life, etc. These borrowings from Scythian are to be dated approximately between the 8th and 2nd century B.C.; besides an earlier Iranian stratum is to be supposed in Slavic lexicon, less distinguishable from its inherited core, as well as a later one, Serration, lacking the distinctive traits of Scythian phonetics and having some others of its own, which

147
are common to the modern Ossetic, such the consonantal metathesis in the ethnic names Srb(j)i from Sarm. *srb < OIran. *sabra- = Slav. sbr 'freeman', cf. Sarm. Serbi EN in Ptolemy (2nd century A. D.), Osset. srvt 'common land' Xrvati < Sarm. Hurvav PN (Choroathos in Greek inscriptions from 2nd3rd A. D.) < OIran. *Hu-brvr- = OInd. Subhrtr-, cf. Osset. (Digor) rvad 'brother'. Here an attempt is made to elucidate the impact of Scythian and generally Iranian on Slavic metallurgical and trade terminol'ogy. The designation for silver is shared by Slavic, Baltic and Germanic, which can be traced back to an original form *sirabra- that underwent various dissimilations. Being unmotivated in all of these languages, this word is probably an ancient borrowing. In view of the cases such as OIran. *tsvanta- avr- 'sacred fire' > Scyth. *santhr-aka- > Gr. sandark 'realgar', the first element sir(a-) can be traced back via Scyth. *sihra- to OIran. *tsvivra- 'white (metal)', while -abra- is probably to be connected with Indo-Iranian abhra- 'sky, cloud', thus 'heavenly white metal', a compound of the inverse type well known to Ossetic and already to Sarmatian. For lead there is an old designation common to Slavic and Baltic (ORuss. svins, Lith. vnas), but in both domains it is largely suppressed by olovo, Lith. lvas, with no satisfactory etymology, probably borrowed from an unknown source. If we allow that its -l- can go back to Scythian l < d, then it has a close parallel in Khotanese daujsa 'lead' supposing an older *dava-a- 'dark metal' (if compared to tin) or *adava-a- 'not darkening, rustless (metal)'; from the latter form a Scythian *alava- would be expected, which could explain Slavic olovo; if judging from Hesych's glosses laba 'ink', alb 'coal', the word seems to have been related to a kind of graphite, cf. its English name blacklead. There is no reason to suspect the Balto-Slavic name of iron OCS elzo, Lith. geles to be borrowed from Scythian, but the Slavic word for sledge, sani, does seem to go back, together with Hesych's gloss snk 'wheelless wagon' < Scyth. sinika-, to the Scythian designation for iron *san- < OIran. *tsvan- (underlying the name of the legendary Scythian king inventor of iron Saneunos); as a term of the ironwork which was developed in Scythia at an early date (Kamenskoe gorodie on Dnepr) the word must have designated the iron part of the sledge, or of the plough, cf. Osset. fsn 'ploughshare' beside fsrt 'sledge runners' (the latter from the heteroclite stem *tsvar-). Another Iranian import led presumedly to the replacement in Slavic of the ancient I.-E. term for 'copper, bronze' ruda (from *roudho- 'red') by *md, the older word surviving as a general designation for ore, the new one reflecting probably Iranian midya- '(bronze) armour', cf. Arab. mdiya-, late Sanskrit mh both 'armour', literally 'Median, stemming from Media' (notice that the European name of bronze also comes from Persian). There are other loanwords of Iranian or Greek origin in Common Slavic, which indicate, too, a borrowing of the object along with the word for it by the Slavs through the mediation of the Scythians or the Sarmatians, such as aa 'glass' < Scyth. *a-, by dissimilation from OIran. *ata-, cf. Khot. tcaa- and, otherwise dissimilated, Av. tata- (> It. tazza, Fr. tasse etc.); kur 'cock, hen' < OIran. *kaura- 'blind', cf. Gr. Persiks rnis, Slavic *kuroslp 'night blindness'; luk 'onion' < Scyth. *lauka- < Gr. dakos 'carrot' (thus Germ. *lauka- from Slavic, and not the opposite); xalga 'palisade' < Scyth. *xlanga < Gr. phlanx, acc. phlanga; ko-n 'chest' < Scyth. *koxinos < Gr. kphinos (> Engl. coffin); talog 'sediment, dreg' < Scyth. *tlaga < Gr. ltax, acc. ltaga etc. All these etymologies imply the Proto-Slavs taking part in an intensive trade between the North Pontic coast and its hinterland. That was probably the way they came to apply the name of the Borysthenes (Olbia) to the ivy (*brst'an), a plant uncommon in their homeland, but cultivated by the Pontic Greeks for the purpose of the Dionysian cult. It is possible that their very term for 'trade', *trg, is based on another geographical name from the same region, Tyregtai, a Sarmatian tribe dwelling on the lower Dnestr, Tras, who were in position to mediate in commerce between the Greek colony named after the river, situated at its mouth, and the upstream regions. But there is yet another, perhaps more plausible possibility of interpreting this term with no etymological connections in other I.-E. languages since Illyrian tergitio 'negotiator' is proved to be a ghostword. It can be understood as a compound: *t-gu/gov- 'cattle driving' (this being the primitive form of trade), with I.-E. *gou- 'ox, cow' as its second component, preceded by the verbal root *ter- 'drive' (Slav. tr'ati, Oss. trun).

148
Anyway, it would have been mostly thanks to their southern neighbours of Iranian stock by whom they were called Vnd- 'Wood-Eaters', mockingly for 'woodlanders' that the Proto-Slavs enlarged their geographical horizon before they started expanding southwards at the end of the antiquity. Some traces of this early information are to be found in the formulas of their traditional poetry, such as *tixj Dunaj 'the still Danube' (originally related to Tisza?) and *sin'e mor'e 'the (greyish) blue sea', primarily a designation for the Black Sea, a calque or rather a loan from Iranian *axainam (dzrayah).