E¤itim Kurumlar›nda

Teknoloji Kullan›m›
ve Etkilerine ‹liflkin
Bir Çözümleme
Hasan Hüseyin AKSOY(*)

ÖZET

Bu çal›flmada toplum ve teknoloji iliflkilerinden hareketle e¤itim kurumlar›n›n teknoloji ile

iliflkilerini ve bilgisayar ve internet kullan›m›yla somutlaflan e¤itimde teknoloji kullan›m› so-
runsal›n› tart›flmak amaçlanm›flt›r. Teknolojik geliflmelerin kamusal alanda yönetimi, üre-
tim alan›nda emek niteli¤ini nas›l etkiledi¤i üzerinde durularak, iletiflim ve bilgi teknolojile-
rindeki geliflmenin üniversiteler ve di¤er e¤itim kurumlar›n› hangi boyutlarda , nas›l etkile-
di¤i üzerinde yo¤unlafl›lm›flt›r. Çal›flmada, teknolojinin belirtilebilecek olumlu etkileri d›fl›n-
da, e¤itimde eflitsizlikleri ve kaynak sorunlar›n› art›rma, akademik personel ve ö¤retmen-
lerde yetersizli¤e neden olma; e¤itimi teknik, içerik ve finansman aç›s›ndan piyasaya ba-
¤›ml› k›lma, e¤itimin ticarileflmesini h›zland›rma gibi olumsuz etkilerine dikkat çekilmeye
çal›fl›lm›flt›r.

G‹R‹fi

Teknoloji, neredeyse insan›n dünyada varolmas›yla birlikte vard›r. Ma¤aralarda yer alan
çizimlerden, do¤al ve insan yap›m› süs eflyalar› ve yiyecek saklama kaplar›na (çanak,
küp, kupa vb.) kadar ilk ça¤larda insanl›¤›n maddi kültürünü oluflturan her yöntem ve
ürün denli manevi kültürün sahip oldu¤u nitelik de günümüzde ulafl›lan teknoloji birikimi-
nin köklerinde yer al›r. Toplumsal kültür ve teknoloji aras›nda çat›flma ve farkl›l›k oldu¤u
denli birbirini etkileyen ve yönlendiren bir iliflki bulunmaktad›r (Kongar, 1982, s.39-42). We-
ber, Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu çal›flmas›nda1 (1997), teknik bilginin ve tekno-
lojinin geliflmesine Puritanlar›n dinsel anlay›fl ve ahlaklar›n›n ne denli büyük etkisinin oldu-
¤unu ortaya koymaktad›r. Teknik geliflmeyi biyolojik, psikolojik ve toplumsal etkilerle iliflki-
lendiren sosyolojik ve antropolojik çal›flmalar yap›lm›flt›r (Kösemihal, 1974, ss. 245-257). Yi-
ne toplumsal, kültürel ve tinsel baz› de¤erlerin teknolojinin geliflmesine izin vermedi¤i ya
da yaflam› kolaylaflt›rd›¤› düflünülen baz› teknoloji ürünlerinden vazgeçebildiklerini göste-

4 (*)
Ankara Üniversitesi E¤itim Bilimleri Fakültesi, Yrd. Doç. Dr./aksoy@education.ankara.edu.tr
ren pek çok kültürel örnek de bulunmaktad›r (Basalla, 2000, ss.229-278). Teknoloji bir bafl-
ka anlamda, din, sanat, edebiyat ve ahlak gibi kültürün bir parças›d›r ve ona efllik eder.
Ancak günümüzde daha çok, teknolojinin ekonomik, kültürel ve toplumsal alanlara etki-
si üzerinde durulmaktad›r. Teknolojinin bask›n karakteri ve kendi bafl›na (toplumsal ge-
reksinmeler ve beklentilerden ba¤›ms›z) bir geliflme çizgisi izledi¤i yönündeki düflünceler,
teknolojik geliflmeler ve insan gereksinimleri aras›ndaki iliflkilerin nas›l kuruldu¤u ve tekno-
lojiden toplumun nas›l yararlanabilece¤i ve toplumsal kaynaklar›n teknolojinin yo¤un
olarak kullan›ld›¤› alanlara ayr›l›rken beklentilerin neler olabilece¤i konusunun da dikkat-
le gözden geçirilmesini gerektirmektedir. Teknolojinin, e¤itim kurumlar›n›n örgütlenme ve
iflleyifline; e¤itim sürecinde kullan›lan yönteme, e¤itimin içeri¤ine ve e¤itim yoluyla top-
lumsal alana etkisinin de bu çerçevede gözden geçirilmesi gereklidir.

Teknoloji, günümüzdeki ça¤r›fl›m› ile daha çok yüksek nitelikte bilimsel bilgi ve teknik içe-
ren ürünler olarak alg›lanmaktad›r. Günlük dilde, yaz›l› ve görsel bas›nda karfl›m›za bu fle-
kilde ç›kmakta olsa da, teknoloji teknik bilginin yaflama geçirilmesini öngören tüm top-
lumsal ve ekonomik etkinlikler ve örgütlenmeleri de kapsayan bir aland›r. ‹yimser bir ta-
n›mlama ile bak›ld›¤›nda teknoloji, bilimsel ilke ve yeniliklerin sorunlar›n çözümüne yöne-
lik olarak uygulanmas›d›r. Baflka bir deyiflle teknoloji, bilimin bir uygulamas›d›r. Bilgisayar-
lar, robotlar ve uydular bilimin sorunlar›n çözümü için uygulanmas› sonucu ortaya ç›kan
araçlar olarak görülmektedir (Goetsch, 1984, s.192). Günümüzde daha s›k kullan›lan “ile-
ri teknoloji” (high technology) kavram› ise, “programlanabilir entegre devrelerin ve buna
dayal› sistemlerin veri iflleme, üretim, bilgi yönetimi ve transferi, e¤itim, ulusal savunma,
e¤lence, enerji yönetimi, çevre kirlili¤i kontrolu, güvenlik, haberleflme, materyal ve insan
kaynaklar›n›n etkili kullan›m› alanlar›nda, ancak bunlarla s›n›rl› olmayan bir flekilde, kulla-
n›lmas›” olarak tan›mlanmaktad›r (Goetsch, 1984, s.192). Bununla birlikte, talebi bulunan
bilimsel ve teknik bilgiye dayal› “yüksek nitelikli mallar” üretme yoluyla elde edilen muaz-
zam büyüklükteki kârlar sayesinde sanayi, bilimsel ve teknik bilgiyi yaratacak çabalar›,
araflt›rmalar› yönlendirebilecek güce ulaflm›flt›r. Bilimsel bilgi teknolojinin gelifliminde kulla-
n›lmakta, geliflen teknoloji yeni bulufllara katk›da bulunmaktad›r. Bilimsel bilgi ve teknolo-
ji karfl›l›kl› olarak birbirlerinin geliflimine katk›da bulunmaktad›r (Ünal 1995; Habermas 2001,
s.73). Bilim teknoloji ile etkileflimi d›fl›nda ayn› zamanda toplumsal iliflkilerin bir parças› ola-
rak geliflme göstermektedir. Toplumda var olan eflitsizlikler, bilimin toplumun tümüne eflit
bir özgürleflme ve yarar sa¤lamas›n› engellemektedir (Ercan 1998, s. 126-134). Bilimsel-
teknik bilgi ve bu yolla ortaya ç›kan teknoloji düzeyinin insanl›¤›n yarar›na sunulmas› do-
lays›z, kesintisiz bir flekilde gerçekleflmemektedir. Bu anlamda günümüzde ulafl›lan nokta-
da, bilimsel ve teknik bilgi önemli ölçüde piyasa talebine ve geliflmifl ülkelerin yönet-
sel/askeri/sömürgeci stratejilerine ba¤l› olarak geliflme çizgisine girmifltir. Yirminci yüzy›l›n
son çeyre¤ine de¤in piyasa d›fl› alanlar olarak düflünülen ve bu flekilde düzenlenen sa¤-
l›k ve e¤itim (k›smen de askeri güvenlik alan›) gibi alanlar, ileri teknoloji ürünlerinin kullan›-
m› ile daha yüksek düzeyde bir piyasa ba¤›ml›l›¤›na sokulmufl görünmektedir. Teknolojik
geliflmelerin insanl›¤a sa¤layabilece¤i olas› yararlar konusundaki umutlar kadar kuflku ve
sorgulamalar da derinleflmektedir.

TEKNOLOJ‹ VE TOPLUMA ETK‹LER‹NE ‹L‹fiK‹N GENEL GÖRÜfiLER

Teknoloji konusundaki tart›flmalar felsefi niteli¤i ile Eski Yunan’a kadar götürülebilir (‹nam
1999, ss.58-99; Forti, 1997, ss.13-22) olsa da, teknolojinin günümüzde ulaflt›¤› düzey ve ya- 5
 ratt›¤› etkilerin büyüklü¤ü, olanaklar ve tehditlerinin yayg›nl›¤› daha çok ça¤›m›za özgü
görünmektedir. Özellikle Birinci ve ikinci dünya savafllar› bu konudaki sorgulamalar› güç-
lendirmifltir. ‹nsanl›¤› derinden etkileyen önemli olaylar, teknolojinin etkileri konusunda
çok farkl› görüfllerin ayn› dönem içinde ortaya ç›kmas›n› da kolaylaflt›r›yor görünmekte-
dir. Görüfl farkl›l›klar›, Rousseau, Marx, Heidegger, Adorno, Horkheimer, Marcus, Illich, Ha-
bermas, Apple, Feenberg ve çok say›da e¤itim teknolojisi ve teknoloji politikas› konusun-
da çal›flan yazar/akademisyenlerin de¤erlendirmelerinden izlenebilece¤i gibi, bu konu-
da günümüze yans›yan ve daha çok örgütlü/kurumsal güçleri olan kümelerin hareket
noktalar›ndan izlemek de olanakl›d›r. Özellikle do¤a ve insan topluluklar› karfl›s›nda, insan
yap›m› ileri teknolojiye dayanan “maddi ürünlerin” san›ld›¤›ndan çok daha zararl› olabi-
lece¤inin farkedilmesi ve bilimsel-teknik bilgiye dayal› ürünlerin, buna ba¤l› olarak tekno-
lojinin, “nötr”, ya da her zaman insan yarar›na araçlar olmad›¤›2 ve teknolojik geliflmenin
baz› alanlarda denetlenmesi gerekti¤i düflüncesini güçlendirmifltir. Bu düflünceler aras›n-
da, üretim araçlar›na egemen olman›n çal›flanlar› ve toplumu denetlemek anlam›na
gelmesi ve teknoloji ürünü makinelerin iflsizli¤e yol açmas› nedeniyle ekonomik ve siyasal
karfl›tl›klar; do¤aya verilen zarar nedeniyle çevreci karfl›tl›klar, dinsel mesajlara ayk›r› gö-
rünen yaflam biçimlerine olanak sa¤lad›klar› ve dini otoritelerin toplumu denetleme güç-
lerini kaybetmelerine yol açt›¤› için dinsel karfl›tl›klar ve uluslararas› ticari iliflkiler s›ras›nda
azgeliflmifl ülkeler aleyhine ekonomik ba¤›ml›l›k yaratan bir iliflkiye yol açt›klar› için de ulu-
sal/ekonomik karfl›tl›klar en çok rastlananlar aras›ndad›r.
Teknolojinin kullan›m›na iliflkin di¤er iki temel yaklafl›m ise, 1) mümkün olan en yüksek dü-
zeyde yeni teknolojilere ulaflmak ve bunlar› sat›n almaya ve kullanmaya yönelmek ile 2)
(teknoloji karfl›t› kimi görüfllere tam bir karfl›tl›k oluflturmadan) teknoloji ürünleri ve kullan›-
m›na karfl› olmak yerine elefltirel bir de¤erlendirme ve uygun kullanma çabalar› çerçeve-
sinde gözden geçirerek teknoloji kullanmakt›r. Birinci grupta, teknoloji toplumsal ve eko-
nomik anlamda olumludur. ‹kinci görüfle göre teknoloji “nötr” de¤ildir ancak saf de¤iflti-
rebilir. Bizim kullanma amac›m›za göre anlam› de¤iflir. Bu bak›fl aç›s› ile, yarat›lacak bir
teknolojik geniflleme ve ilerleme, öncelikle teknoloji “nas›l kullan›lmaktad›r”, daha sonra
da “nas›l kullan›lmal›d›r” sorular›n›n yan›tlar›n›n araflt›r›lmas›n› gerektirmektedir. Yine bilgi
teknolojisini mevcut e¤itim yap›s›n› temel alarak, e¤itimde kullanmay› ve teknoloji ö¤re-
timini kitlesellefltirmeyi hedefleyen kalk›nmac› (paternalist) ve teknolojiyi bireysel ö¤ren-
me ve geliflme için f›rsat olarak gören ve baz› geleneksel kurumlar›n da da¤›lacaklar›n›
uman özgürlükçü (libertarian) görüfller olarak s›n›flamaya yönelen teknoloji de¤erlendir-
meleri de dikkati çekmektedir. (Conlon, 2002)
Tüm bu karfl›tl›klara karfl›n teknoloji ürünleri ve bunlar›n ortaya koydu¤u davran›flsal/kültü-
rel sonuçlar giderek daha genifl düzeyde tüm ülkelerin toplumsal yaflam alanlar›n› kapsa-
maya devam etmektedir. Azgeliflmifl / geliflmekte olan ülkeler aç›s›ndan ortaya koydu¤u
belirgin etkilerinden birisi de ekonomik yap›da yerleflik olan “modern üretim teknikleri ile il-
kel üretim tekniklerinin yanyana bulunmas›ndan” do¤an “teknolojik dualizm”in (Savafl
1986, s.21-22) e¤itim ve sa¤l›k kesimleri içinde de üretilmesine yol açmas›d›r. E¤itimde tek-
nolojik düalizm, e¤itimin davran›fllar› etkileyebilme gücüne ba¤l› olarak orta vadede top-
lumsal düalizme, toplumsal bölünmeye de katk›da bulunan bir etki yaratabilmektedir.
Teknolojik geliflimin toplumlar›n yaflam›na olan etkisi aç›s›ndan geliflmifl ülkeler ve azgelifl-
mifl/geliflmekte olan ülkeler ayr›m› yap›labilmektedir. Sanayileflmenin yerini biliflim teknolo-
jisi araçlar›na b›rakmaya bafllad›¤› döneme kadar bu tür bir ayr›m daha somut olarak göz-
6 lenebilmektedir. Teknolojik düalizm bir yana b›rak›lacak olursa, teknoloji ithali ile h›zla top-
lumsal yaflama yeni ürünleri alan ve bunlara uyum sa¤lamaya çal›flan geliflmekte olan ül-
keler, neredeyse hergün yeni bir ürünün veya uygulaman›n bireylerin kullan›m›na sunuldu-
¤u ülkelerde ortaya ç›kan yabanc›laflma ve kültürel sorunlar› da arkas›ndan yaflamaya (it-
hal etmeye demek de yanl›fl olmayacakt›r) bafllamak zorunda kalabilecektir. Dickson,
Schumacher, Goulet uyum ve teknoloji çerçevesinde ortaya ç›kan sorunlarla iliflkili olarak
geliflmekte olan ülkelerde “uygun teknoloji” kullan›lmas›n› öneren yazarlar aras›nda yer al-
m›flt›r. (A. Bu¤ra 1985, s. 30: Aktaran Dura, 1990, s. 140). Türkiye’nin de bu uyumsuzluk soru-
nunu ciddi olarak yaflayan ülkelerden biri oldu¤u vurgulanmaktad›r (Dura 1990, s. 141).
Öncelikle ifl yaflam› ve toplumsal yaflam içerisinde bir grubun ileri teknoloji ürünlerini h›zla
edinmesi ve (kullanma biçimleri ço¤u kez bu ürünlerin kullan›m›nda beklenen, öngörülen
de¤erlere uygun olmasa da) kullanmas›, e¤itim kesiminde de kendini göstermektedir.
Ancak, e¤itim kesiminde yaflanan uyumsuzluk ya da sorunlar›n çözümü, örgün e¤itim
denli okul d›fl› e¤itimin de yeterince geliflmedi¤i azgeliflmifl ülkelerde, orta ve büyük ölçek-
li iflletmelerin gösterebildi¤i h›zla gerçeklefltirilemeyecektir. Buna öncelikle azgeliflmifl ülke-
lerde e¤itime ayr›lan kaynaklar›n giderek azalmas› ve temele¤itim konusunda (okullaflma
oranlar›n›n tüm ça¤ nüfusuna ulaflmamas› ve yüksek devam düzeyi gibi) öncelikli geliflme-
lerin sa¤lanamam›fl olmas› yol açabilecektir. Yine kaynaklar›n s›n›rl›l›¤› ve teknoloji ilk yat›-
r›m/sat›n alma ve bak›m-onar›m maliyetleri de ülkenin daha önce sundu¤u e¤itimin nite-
li¤i ve yayg›nl›¤› üzerine de olumsuz etki yapabilecektir. Bu nedenle ileri teknoloji kullan›-
m›n›n getirece¤i ekonomik, toplumsal ve kültürel etkilerin azgeliflmifl ülkeler ba¤lam›nda
gözden geçirilmesi gere¤i bulunmaktad›r.

Teknoloji ve Azgeliflmifl Ülkeler

Günümüzde ülkelerin dünyadaki konumlar›n› belirleyen önemli bir de¤iflken de, baz› tek-
noloji ürünlerinden ne ölçüde yararlanabildikleridir. ‹nsan ve kulland›klar› ürünler aras›n-
daki iliflki artan bir düzeyde do¤al çevresi, ruhsal ve biyolojik gereksinmeleriyle iliflkili ol-
maktan ç›kmakta ve teknolojik ürünlerin ortaya koydu¤u / s›n›rlad›¤› bir çerçevece be-
lirlenir olmaktad›r. Genel anlamda bireylerin tüketimlerinde bu yönde bir alg›sal de¤ifl-
menin gözlenmekte olmas› d›fl›nda kurumsal geliflmeler de büyük ölçüde teknoloji eksen-
li bir de¤erlendirmeye tabi tutulur olmaktad›r. Askeri teknolojilerin geliflimi, bilimsel ve tek-
nolojik bilgi üretemeyen ülkelerin savunma kurumlar›n› “modernizasyon” sorunuyla karfl›
karfl›ya b›rakm›fl ve bu amaçla ülke kaynaklar›n›n büyük ölçüde bu amaçla geliflmifl ülke-
lere transferi zorunlu/ ”do¤al” hale gelmifltir. Yine e¤itim ve sa¤l›k kurumlar›n›n hizmetleri-
ni toplumca kabul edilen/beklenen düzeyde gerçeklefltirebilmeleri için daha yüksek dü-
zeyde, ileri teknoloji ürünü makineler, araç, gereçler, üretim yöntemleri ve uygulama yö-
nergeleri, bir baflka deyiflle teknik bilgi sat›n almalar› gerekmektedir. Teknik bilginin ve tek-
noloji ürünlerinin çevre ülkelerce3 istendik olmas› ve talep edilmesi, teknolojik geliflimin
yönünün de bafllang›çta bu ürünleri üretenlerce belirlenmesi ve denetlenmesine yol aç-
maktad›r (Erdost, 1982) Teknolojik ürünlerin gelifliminin denetlenmesiyle bafllayan süreç
günümüzde kültürel emperyalizmin yeni bir formunun ortaya ç›kt›¤› yolundaki de¤erlen-
dirmelere yol açacak bir geliflme düzeyine ulaflm›flt›r. Demmers ve O’Neil’in (2001) belirt-
ti¤i gibi, az geliflmifl ya da geliflmekte olan ülkelerin internete ba¤lanma, uydu televiz-
yonlar›na ulaflma ve tar›msal verimlili¤i gelifltirme amac›yla küresel yer belirleme sistemle-
rini kullanmaya bafllamalar› sonras›nda kendi kültürel miraslar›n› sürdürmeleri zorlaflm›fl ve
bat› kültürü ve bilimi bu kültürlerle artan bir h›zla yer de¤ifltirmeye bafllam›flt›r. Bat› kültü-
rü ve biliminin dünyadaki bask›n karakteri teknolojinin niteli¤i ve ifllevleri konusundaki tar-
t›flmalarda dikkate al›nmas› gereken bir özellik olmaktad›r. 7
 ‹leri teknolojinin sa¤lad›¤› olanaklar›n kamuya ve siyasal sisteme yarar› ve etkilerinin neler
oldu¤u ve teknolojinin yönetsel kullan›m› da tart›flman›n temel boyutlar›ndan biri olarak
ele al›nmaktad›r.

Teknolojinin Kamusal Alana Etkilerinin Yönetsel Kullan›m›

Teknik bilginin, kamusal alanda paylafl›lmas›ndan çok karar vericileri etkileyen ve ayd›n-
latan, zorunlu görülen kararlara yönelten, endüstri içerisinde uygulay›c›lara ve siparifl ve-
renlere yarar sa¤layan bir kullan›m› geliflmifltir. Bilgi özellikle bilgiyi üretme isteminde bu-
lunabilecek güçte olanlar›n iktidarlar›n› rasyonellefltirme arac› olarak da bir ifllev görmek-
tedir (Habermas, 2001). Bilimin dünyay› de¤ifltirebilen bir güç olarak kabulünden çok,
“iktidar› ele geçirebilen ve kullanabilen iktidar sahibi erkeklerin ve kad›nlar›n ellerinde, bu
de¤iflmelerin etkeni olarak” da görülebilmektedir. Buna göre “bilimsel araflt›rma, iktidar›
zaten elinde tutanlar› sürekli olarak daha da güçlü k›lan iktidar üretici bir santrale” (King,
1997, s.105) benzetilmektedir.

Özellikle teknolojik/teknik bilginin politik iktidar› rasyonellefltirme amac›yla kullan›m› ve bu

yöndeki etkisi üzerinde duran Jürgen Habermas, di¤er yandan teknik bilginin uç düzey-
lerdeki paylafl›m› ve farkl› bilim alanlar›ndan uzmanlar›n iletiflimi için kamusal alanda yer
alan magazin ve bilim dergilerinin arac›l›k etti¤ini, bunun halk›n da bir ölçüde bu bilgile-
re ulaflmas›na yol açt›¤›n› belirtmektedir. Yine, politik kamusal alana bilgi ulaflmas›na yo-
laçan baflka bir etken olarak da, uluslararas› düzeydeki rakip toplumsal sistemlerin bar›fl
içinde bir arada yaflamalar› konusundaki zorunluluk görülmektedir (Habermas 2001, ss.
92-94). Okur-yazarl›k düzeyi ve ifllevsel okur-yazarl›¤› çok düflük, teknoloji okur yazarl›¤› ve
özellikle bilim dergi ve yay›nlar› okuyucusu yok denecek kadar az toplumlarda halk›n bi-
limsel bilgilere ulaflmas› nedeniyle sa¤lanacak geliflmeler oldukça az, toplumsal geliflimin
düflük etkili bir dinami¤i olacakt›r. Bununla birlikte, bilimsel kaynaklar kadar bilim d›fl› kay-
naklar› da içerik olarak yayma özelli¤i gösteren yaz›l› ve görsel-iflitsel bas›n›n, bilginin top-
lumsallaflmas› ve demokratikleflmesine etkisi ve katk›s› ancak iktidar›n niteli¤i ve toplumun
ulaflt›¤› e¤itim düzeyi ve niteli¤i ile iliflkili olarak gerçekleflecektir.

Habermas, bilimsel bilgi ve tekni¤in politik iktidar için kullan›lmas› ve seçen ancak karar-
lar› tart›flamayan halka ulaflt›r›lmamas› nedeniyle demokratikleflmenin mevcut biçimleri-
nin ancak bir “alk›fl demokrasisi” oldu¤unu belirtmektedir. Bilimsel araflt›rma kurumlar›,
politik dan›flmanlar ve halk aras›ndaki iliflkilerde bilimsel teknik bilginin kullan›m› ve etkisini
irdeleyen Habermas’a göre, bilimsellefltirilmifl bir toplum, ancak bilim ve tekni¤in insanla-
r› yaflam pratikleri ile uzlaflt›rabilmesi ölçüsünde, kendini reflit bir toplum olarak kurabilir.
(Habermas 2001, s. 94). Gerçekte Habermas’›n (2001, s.94) belirtti¤i türde bilimsellefltiril-
mifl toplum önemli ölçüde düal/ikili niteliklerden ar›nm›fl olmak zorundad›r. Habermas’›n
belirtti¤i, toplumun, bilim ve teknikten yararlanabilmesi, kullanabilmesi durumunun nas›l
gerçeklefltirilebilece¤i üzerinde farkl› de¤erlendirmeler de yap›lm›flt›r (Oskay, 1982, ss.
253-264). Yaflam alan›nda bilimin ve teknolojinin yeri konusunda çok farkl› düzeylerde
bulunan, (ulaflabilme gücü nedeniyle ileri teknoloji ürünleri kullanan ve ileri teknoloji ürün-
lerinden tümüyle uzak ve yaflam alan›nda özellikle biliflim teknolojisi ürünleri yer alma-
yan) bireylerin oluflturdu¤u s›n›flar/gruplar aras›nda, toplumsal yap›da bir tabakalaflma-
ya yol açmakta ve var olan tabakalar› da kat›laflt›ran bir etki gösterebilmektedir. Taba-
kalama konusunda teknolojinin etkisini olumluya çevirebilmede e¤itimin bir rolü olabile-
8 ce¤i yönünde görüfller de ileri sürülebilmektedir. Bu noktada, toplumun demokratikleflti-
rilmesi ve bilimsellefltirilmesi baflta üniversiteler olmak üzere tüm örgün ve yayg›n e¤itim
kurumlar›n›n etkilerine de aç›k olacakt›r. Bu konuda e¤itim kurumlar›n›n sa¤layaca¤› et-
kinin di¤er tesadüfi ve kurumsal olmayan ö¤renme biçimlerinden daha güçlü olmas›
beklenir. E¤itimin bu etkisinin nas›l, hangi içerikte kullan›laca¤›n› belirleyen çok say›da de-
¤iflken vard›r ve bunlardan e¤itim sisteminin içinde yer alanlardan bir kaç› e¤itim prog-
ramlar›, e¤itimde kullan›lan yöntemler, ö¤retmen yetifltirme sistemi, e¤itimin finansman
modeli, e¤itimin yayg›nl›k düzeyi, ve e¤itimde kullan›lan teknolojidir. Burada söz konusu
olan sadece e¤itim kurumunun varl›¤› de¤il niteli¤idir. Demokratik kat›lma kuram›n› ve
e¤itimde demokratikleflmenin günümüzde ulaflt›¤› anlam› dikkate ald›¤›m›zda (Tekin
1996, s. 96-97; Uysal ve di¤erleri, 2003) toplumun özellikle de yerel topluluklar›n, e¤itim
hakk›n›n demokratik ve eflitlikçi bir flekilde gerçeklefltirilebilmesi için e¤itim kurumlar›na sa-
hip ç›kmas› gerekmektedir.

Baz› toplumsal kümeler düzeyinde, teknoloji kullan›m›n› art›rma yoluyla e¤itimin eflitlik sa¤-
lama konusundaki etkisini yaflama geçirecek çabalar›n da baz› stratejilerle uygulamaya
konuldu¤u olmaktad›r. Ancak bu çabalar öncelikle toplumun bütününü kapsamaktan
çok bir okul, okul türü ya da e¤itim bölgesi gibi s›n›rl› bir alan› kapsamaktad›r. Ancak ABD
gibi geliflmifl ülkelerde e¤itim yoluyla tüm toplum kesimlerine bilgisayar kullan›m› ve inter-
net olana¤› projeleri de oldukça ilerleme göstermifl ve e¤itim sisteminin temel stratejik
geliflme alanlar›ndan birisi olarak tan›mlanmaya devam etmektedir. Yine, Avrupa Birli¤i
ülkeleri için de tüm okullarda bilgisayar bafl›na düflen ö¤renci say›s›n›n azalt›lmas›n›n ve
bilgisayar okur-yazarl›¤› baflta olmak üzere teknoloji kullan›m›n› ö¤retmenin okullar›n te-
mel hedefleri aras›nda yer almas›, yak›n gelecekte bu konudaki yayg›nl›¤›n bugün bu-
lunan noktadan daha ileriye gidece¤ini düflünmemizi kolaylaflt›rmaktad›r. Son birkaç y›l
içinde kamu okullar›nda bilgisayar kullan›m› ve internet ba¤lant›s›na sahip olma oranla-
r›n›n birkaç y›l öncesine göre bile çok önemli oranlarda art›fl gösterdi¤i saptanmaktad›r
(Kleiner ve Lewis, 2003, ss.3-4; NSB, 2002, ss. 39-41; NCES, 2003; European Commission,
2001).

Teknolojinin Üretimdeki Emek Niteli¤ine Etkisi

Yeni teknolojilerin iflgücü piyasas›n›n gerektirdi¤i nitelikleri art›rd›¤› ve azaltt›¤› yönünde iki
karfl›t tez bulunmaktad›r. Her iki tez de çeflitli örneklerden hareket edildi¤inde kendisini
do¤rulayan kan›tlar bulabilmektedir. Bu durum her iki tezin de geçerli oldu¤u ekonomik
alanlar bulundu¤unu göstermektedir. Ancak hangi büyüklük ve yayg›nl›kta oldu¤u ile il-
gili olarak temel belirleyicilerden biri ülkenin geliflmifllik düzeyi iken di¤er de¤iflkenler ara-
s›nda da e¤itim kesiminin ve istihdam piyasas›n›n niteli¤i bulunmaktad›r. Teknolojik gelifl-
menin nitelikler üzerindeki etkilerinden birisi de yap›lmakta olan ifllerin yap›l›fl biçimlerini
de¤ifltirmesidir. Eskiden üretilmekte olan ürünler ve önemli ölçüde benzer olmakla birlikte
bu ürünleri ve hizmeti üretirken kullan›lan araç ve yöntemlerde de¤ifliklik olmaktad›r. Tor-
nac›lar yine metal talafllamakta ve metale biçim vermektedirler. Ancak kulland›klar›
araç ve makineler, lazerden bilgisayar kontrollu tezgahlara uzanan yeni teknoloji ürünle-
riyle de¤iflmeye bafllam›flt›r. Bu de¤iflim düzeyinde yeni araçlar›n kullan›lmas› için gerekli
bilgi ve beceriler de tornac›l›k mesle¤inin becerileri aras›nda yer almak durumundad›r.
Böyle bir de¤iflme, öncelikle, meslek e¤itimi programlar›ndaki bir de¤iflme gereksinimine
iflaret etmek durumundad›r. Teknolojik geliflmelerin sonucu olarak, üretilen fleyden çok
üretimin yap›l›fl biçimi de¤iflmektedir. (Lewis, 1984). 9
 Teknoloji ürünlerinin belirli alanlarda kullan›lmak üzere üretilmesi ya da genel ileri tekno-
loji ürünlerinin baz› kesimlerde o kesimin kendine özgü amaç ve de¤erlerine uygun ola-
rak kullan›lmas› farkl› teknoloji kullan›m biçimleri ve ilkeleri yaratmaktad›r. Ticari kurumlar-
da kullan›lan bilgisayar ile ö¤retim kurumlar›nda kullan›lan bilgisayarlar›n farkl› kullan›m il-
kelerinin olmas› do¤ald›r. Özellikle e¤itim kesiminde teknoloji kullan›m›n›n verimlilik, reka-
bet, kârl›l›k, üstünlük sa¤lama vb. gibi küresel piyasa de¤er ve ilkelerine dayal› olmak ye-
rine bireysel ve toplumsal gereksinimler ve farkl›l›klar, demokratiklik, eflitlik, hakkaniyet,
maliyet-etkililik gibi de¤er ve ölçütleri öncelikle gözönüne almas› gerekir. E¤itimde kulla-
n›lacak teknoloji seçimlerinin, belirtilen de¤er ve ölçütlere iliflkin etkilerinin gözard› edilme-
si, e¤itim sistemine yönelik gözlenen “ayr›mc›”, “gereksinimlerden kopuk”, “maliyet-etkili
olmama-verimsiz”, fleklindeki betimlemelerin güçlenmesini de art›rabilecektir. Ancak, Tür-
kiye e¤itim sistemindeki teknoloji kullan›m›n›n yayg›nlaflmas›ndan beklenen yarar›n önce-
likle belirtilen de¤er ve ölçütlerle iliflkili olmad›¤› gözlenmektedir. Öncelikle merkezlerde,
özel okullarda, varl›kl› bölgelerde yer alan okullarda bilgisayar baflta olmak üzere e¤itim
teknolojisi araçlar› ö¤renimin hizmetine sunulabilmekte ve mevcut “düalizm” pekifltirilmifl
olmaktad›r. Bir baflka deyiflle, sistem içinde h›z kazanan bilgisayarlaflma çabas›n›n belir-
tilen temel de¤er ve ölçütlere “orta ve uzun vadede” olumsuz etkide bulunmas› olas›d›r.
Bir sistem yaklafl›m› yazar›n›n (Senge, 2001) deyifliyle, bugün e¤itim sorunlar›n›n çözümün-
de kulland›¤›m›z teknikler ve yöntemler, gelecekte ortaya ç›kacak derinleflmifl, yap›sal-
laflm›fl sorunlar›n da kaynaklar› olabilecek durumdad›r.

Türkiye’de, Dünya Bankas› Kredisi destekli okullarda bilgisayar laboratuvarlar› oluflturma-

y› ve ö¤retmenlerin bilgisayar kullanabilir olmalar›n› sa¤lamay› öngören Müfredat Labo-
ratuar Okullar› Modeli (MLO), seçilmifl okullarda daha yo¤un bir bilgisayar destekli e¤i-
tim sa¤lamaya yol açabilecektir. (MEB EARGED, 1999). Yine yak›n zamanda (‹LS‹S Proje-
sinin de deste¤iyle) okullar, Milli E¤itim Müdürlükleri ve MEB Merkez Örgütü aras›nda in-
ternet ba¤lant›s›, elektronik posta yoluyla iletiflim kurulmas›na baflland›¤› ve baz› perso-
nel ifllerinin bilgisayar programlar› ve kay›tlar› yard›m›yla yap›ld›¤› gözlenmektedir. Bilgi-
sayar ve buna ba¤l› olarak internet kullan›m›n›n gelifltirilme e¤ilimleri düflünüldü¤ünde
yak›n gelecekte, biliflim teknolojisi ürünlerinin daha yayg›n bir flekilde, özelikle merkezi ve
geliflmifl bölgelerdeki okullarda bulunaca¤›n›/kullan›laca¤›n› söyleyebiliriz. Bu durumun
yarataca¤› de¤iflme alanlar› ve de¤iflmenin niteli¤i mevcut yap›n›n kullan›lmas›yla birlik-
te sa¤lanacak di¤er destekler ve politikalara da ba¤l› olacakt›r. Teknoloji kullan›m›n›n
art›r›lmas› ile ortaya ç›kan geliflmelerin önemli bir k›sm›n›n do¤rudan e¤itim sisteminin
amac› olan davran›fllar›n üretilmesiyle iliflkili olmayacakt›r. Örne¤in bafllang›çta gerçek-
lefltirilen okullara tesis-donan›m sa¤lanmas› sürecinin uzun dönemde okullar›n finansma-
n›n›n kamu finansman› d›fl› yollara (veliler, okul koruma dernekleri, özel kurulufllar gibi),
yerel kaynaklara b›rak›lmas› öngörülmektedir. Mevcut planlama ile bu dönüflüm, e¤iti-
min ticarileflmesini ve gelir farkl›l›klar›na ba¤l› olarak okullar›n farkl› nitelikte e¤itim tesisi
ve e¤itim teknolojisi donan›m›na kavuflmas›n› destekleyen bir özelli¤e sahip olacakt›r.
Ayr›ca, araflt›rmalar, okulun örgüt yap›s›n›n, okul içi ve okulun ba¤lant›s› bulunan kurum-
larla iliflkilerindeki güç da¤›l›m›n›n ve örgütsel kültürün de¤iflmesinin sadece bilgisayar
ve internet teknolojilerinin okulda kullan›lmas›yla k›sa zamanda de¤iflmedi¤ini göster-
mektedir. Okuldaki temel yap›lar ile çok zor de¤iflen toplumsal ve kültürel de¤er ve
düzgülerle (normlara) s›k› ba¤lar bulunmaktad›r (Kerr, 2003, s.30). Bununla birlikte e¤itim
teknolojisinin bilgisayar ve internet kullan›m›na yo¤unlaflt›¤› okullarda gerek e¤itim çal›-
10 flanlar›n›n niteliklerinde gerekse ö¤retim süreçlerinde önemli farkl›l›klar yaflanabilecektir.
Bu geliflme ayn› zamanda, e¤itim kurumlar›n›n en temel çal›flanlar› olan ö¤retmenlerin
k›sa bir süre içinde “niteliksizleflmesine”, kendilerini kötü hissetmelerine, ifllerine yabanc›-
laflmalar›na; okul kaynaklar›n›n yarar› kuflkulu bilgisayar donan›mlar›na harcanmas›na;
içeri¤i kontrol edilemeyen bilgilerin h›zla okul s›n›rlar› içine girmesine ve bunlar› s›n›rlamak
ve denetlemek için okullar›n enerjilerinin önemli bir k›sm›n› harcamak zorunda kalmas›-
na (ya da bir süre için, mümkün oldu¤unca tümüyle bu ürünleri kullanmaktan uzak dur-
maya çaba harcamas›na); ö¤retmenler ve ö¤renciler aras›nda yeni bir iletiflim biçimi
gelifltirmenin zorunlu olmas›na ve bunun için de yeterli bir kültür olmamas› nedeniyle ilk
y›llarda sürekli yan sorunlar ortaya ç›kmas›na; okullar›n teknoloji ürünleri sat›fl› için iyi bir
“pazar” olmas›ndan hareketle çeflitli yollarla okullar, ö¤retmenler, ö¤renciler ve velilerin
ticari amaçl› olarak piyasa sald›r›s›na maruz kalmalar›na ve daha pek çok yan etkiye yol
açabilecektir. Kald› ki bu tür sorunlar›n bafllad›¤›na iliflkin gözlemler, araflt›rmalar, polis
kay›tlar›, ve güncel gazete haberleri de bulunmaktad›r (National Science Board 2002,
s.s. 42-44; Beyhan, 2002; Molnar, 2002)

‹letiflim ve Biliflim Teknolojilerinin E¤itimdeki Yerinin Geliflimi

ve Eflitlik Üzerine Etkisi
E¤itim kurumlar›n› de¤iflmeye zorlayan pek çok d›flsal kaynak aras›nda say›labilecekler-
den biri de biliflim ve iletiflim teknolojilerindeki geliflme ve bunlar›n bireylerin yaflamlar›na
giriflindeki h›z olmaktad›r. O denli ki e¤itim kurumlar›, günlük yaflamda hergün evlerinde
bilgisayar , video cd, cep telefonlar› kullanan, uydu cihazlar›na aflina olan bir ö¤renci ke-
simiyle karfl› karfl›ya kalmaktad›r. Bu durum en önemli e¤itim girdilerinden birindeki de¤ifl-
meyi ifade etmektedir. Ö¤retmenler, mevcut ulafl›labilen teknoloji ürünlerini kullanma
becerilerini gelifltirememeleri durumunda, e¤itim programlar›nda yer alan içeri¤i gele-
neksel yollar ve araçlarla aktarmada çeflitli güçlüklerle karfl›laflabilmektedirler. Bu güçlük-
lerin en önemlilerinden birisi ö¤rencilerin beklenti ve ilgileri ile yaflam alanlar› içinde yer
alan ve bunlar› etkileyen “teknoloji ürünleri”nin etkileriyle bafletmek ya da bunlar› e¤itim
amaçlar›yla uyumlu olarak kullanabilmektir. Türkiye’de bir yandan henüz okula ulaflma
olana¤› bulamayan çok say›da okul ça¤› çocu¤u bulunmas› yan› s›ra, ö¤rencilerin çok
büyük bir k›sm› da ileri teknoloji ürünlerine kiflisel çevrelerinde ulaflma olana¤›ndan uzak-
t›r. Bu anlamda, okullar›n ö¤renci nüfusunun bu özellikleri itibariyle homojen olmaktan
çok heterojen bir özellik gösterdi¤i ve ö¤rencilerin kiflisel yaflam çevrelerinden kaynakla-
nan bir eflitsizlikle karfl›laflt›klar› söylenebilir. Yine belli özelliklerdeki ailelerin çocuklar›n›n be-
lirli bölgelerdeki ya da belirli tipteki okullarda yo¤unlaflmalar› da okullar aras›ndaki farkl›-
laflmay› ve eflitsizli¤i art›rmaktad›r.

Televizyon ve radyo yay›nlar›n›n e¤itim sa¤layan araçlar olarak kullan›lmas›n›n e¤itimde-

ki eflitsizlikleri azaltmaya ya da gidermeye yard›mc› olaca¤› düflüncesi y›llar önce dile
getirilmifltir. Kad›n –erkek, köy-kent, bölgeler ve k›r-kent aras›nda eflitsizliklerin bulundu¤u
ülkemizde radyo ve televizyon yay›nlar›n›n bu eflitsizlikleri giderece¤inin düflünüldü¤ü ol-
mufltur (Aziz, 1982, s.53; Tekin 1996, ss.113-116). Gerçekten de radyo ve televizyon yay›n-
lar›n›n toplumun e¤itim düzeyi ve birikimi üzerindeki etkisi tart›fl›lamaz. Ancak son otuz y›l
içinde, okullaflma oranlar›nda önemli art›fllar sa¤lanm›fl ve radyo-tv yay›nlar›yla ülke nü-
fusunun tamam›na yak›n›na ulafl›labilmesiyle birlikte, e¤itsel eflitsizliklerin önemli ölçüde
sürdü¤ü ve e¤itsel nitelik, teknoloji kullan›m› ve biliflim teknolojisi olanaklar›na sahiplik gi-
bi yeni ölçütler aç›s›ndan eflitsizli¤in ortaya ç›kt›¤› ve derinleflti¤i gözlenmektedir. 11
 Halk e¤itiminde teknoloji kullan›m› , radyo yay›nlar›nda 1920’li y›llar›n bafl›nda ve televiz-
yon yay›nlar›nda ise II. Dünya savafl›ndan sonra yap›lan yat›r›mlar sonucunda 1960’lar-
dan sonra geliflmifltir. ‹lk olarak 1977’de Kanada’n›n bafllatt›¤›, daha sonra Hindistan de-
neyimi ile tekrarlanan uydular›n televizyon yay›nlar› için kullan›lmas› sistemi ile e¤itimde
televizyon kullan›m›n›n uygulama alan› genifllemifltir (Aziz, 1982, s.7-16, 56; Tekin, 1996,
ss.123-141).

Ülkemizde e¤itimde teknoloji kullanmaya yönelik planlama 1970’li y›llarda 3. Befl Y›ll›k Kal-
k›nma Plan›yla radyo ve televizyonun yayg›n e¤itim amac›yla kullan›lmas›n›n öngörülme-
si ile bafllam›flt›r. Daha da önemlisi 4. Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan›nda aç›k yüksek ö¤retime ve
yayg›n e¤itime destek sa¤lamak için ikinci kanal televizyon tesisleri kurulmas› planlanm›fl-
t›r. Halk›n yararlanmaya bafllamas›ndan k›sa bir süre sonra, henüz yay›nlar ülke çap›nda
istenen nitelikte ve yayg›nl›kta de¤ilken, halk e¤itimi ve aç›k yüksek ö¤retim için televiz-
yon kanal› aç›lmas›n›n planlanmas› önemli bir at›l›m say›labilir. Bu noktada en önemli bo-
yut, yay›nlar›n içeri¤idir. Planlama sürecinde halk›n e¤itimsizli¤i dikkate al›narak daha çok
yayg›n ve yetiflkin e¤itimi üzerinde yo¤unlafl›lm›flt›r. Daha sonraki y›llarda gerçeklefltirilen
ve özellikle radyo ve tv kullan›lan aç›k yüksekö¤retim uygulamalar›nda da (bafllang›çta
politik nedenler etkili olmufl görünse de) örgün e¤itim ça¤›nda ve d›fl›nda olan, çal›flan
ve e¤itim sistemi d›fl›nda kalma olas›l›¤› bulunan bireylere e¤itim olana¤› sunulmas›na
arac›l›k edilerek teknolojik ikicillik etkisi bask›n bir flekilde yaflanmam›flt›r. (Aziz 1982, s. 83-
84; Tekin 1996, 157-165) . Ancak, 1995’den sonra yayg›nlaflan yeni ileri teknoloji ürünü
bilgisayar ve internetin e¤itimde kullan›m› ise öncelikle örgün sistemin parças› olma ve
gençlere yönelme özellikleriyle, e¤itim sisteminde ikicillik yaratma etkisiyle birlikte gelifl-
mektedir.

Teknolojinin e¤itimde kullan›m› radyo, tv, video ve tepegöz gibi araçlar›n okullarda kul-
lan›m›na ba¤l› olarak oldukça eski tarihlere gidebilmekle birlikte günümüzde e¤itim ku-
rumlar›n›n geliflimi ve niteli¤ini etkileyen en önemli geliflme bilgisayar, internet ve iliflkili tek-
nolojiler olmaktad›r. Bunlar, genel olarak biliflim ve iletiflim teknolojileri (Information and
Communication Technologies, C&IT veya ICT) olarak adland›r›lmaktad›r. Internet ve diji-
tal teknolojiler (say›lara dayal› ve bilgisayarlarda kullan›lan) yüksekö¤retim düzeyindeki
süreç de¤iflmeleri için temel bir katalizör olarak kabul edilmektedir. 1997 y›l› bu de¤iflim-
lerin önemli bir flekilde ortaya ç›kt›¤› y›l olarak görülmektedir. Dünya çap›nda internet kul-
lan›c›lar› 100 milyona ulaflm›fl ve ABD’de yetiflkin nüfusun yüzde 12’si herhafta internet kul-
lanmaya bafllam›fl, ilk defa elektronik posta mesaj› (e-mail) say›s› (95 milyar mesaj) posta
ile yollanan gönderi say›s›n› (85 milyar) aflm›fl ve veri aktar›m› miktar› da telefon a¤› üze-
rindeki ses ak›fl›ndan daha fazla olmufltur. (Microsoft 1999’dan aktaran Middlehurst 1999,
s. 312). Günümüzde bu göstergelerin çok daha yüksek bir art›fl h›z›yla de¤iflti¤i gözlen-
mektedir. ‹nternet üzerinde herhangi bir konuda yap›lan sözcük/kavram aramas›n›n ço-
¤u kez yüzbinlerce, bazen de milyonlar› bulan web (internet) sayfas›na ulaflt›rmas›, sade-
ce teknolojik alt yap›n›n de¤il, bu yap›n›n içerdi¤i bilgilerin de dev ad›mlarla geniflledi¤i-
ni, büyüdü¤ünü göstermektedir. Ancak bu ölçüde h›zl› geniflleyen ve iletiflim a¤› ve bilgi
havuzu herkes için ayn› avantaj ve yararlar anlam›na gelmekte midir?

Eflitlik
E¤itimde gerçeklefltirilen etkinlikler içinde bilgisayar ve iliflkili araçlar›n›n kullan›lamayaca-
12 ¤› birini bulman›n oldukça zor oldu¤u bir aflamaya ulafl›lm›flt›r. Bilgisayarlar›n teknik gör-
sel–iflitsel araçlar›n geliflim çizgisi içinde en uç noktada yer almas› ve günlük yaflamda
ikame edebildi¤i ve karfl›layabildi¤i gereksinmelerin çoklu¤u kabulünün yayg›nlaflma-
s›na da yol açmaktad›r. Bu tür bir kabul baz› durumlarda do¤rudan, bilgisayarlar›n varl›-
¤› ve miktar›n›n e¤itsel niteli¤in göstergesi olmas›na da yolaçmaktad›r. Örne¤in, biliflim
teknolojileri kullan›m›, e¤itim kurumlar›n›n bilgisayar olanaklar› ve bilgisayar bafl›na düflen
ö¤renci say›s› Avrupa Birli¤i üyesi ve aday ülkelerin e¤itsel nitelikle ilgili temel göstergele-
ri aras›nda yer almaktad›r (Aksoy, 2003, s.56-57; European Commission, 2001). Apple
(1989), teknolojinin hem ö¤rencileri hem de ö¤retmenlerin emek süreçlerini dönüfltürücü
özelli¤i ve bir tür ders materyali (ders kitab›, yaz›l› materyal) olarak gözard› edilemeye-
ce¤ini belirtmektedir. Nedenler aras›nda , sadece “bilgisayar okuryazarl›¤›” de¤il, pek
çok aile ve e¤itimcinin, bilgisayar›n s›n›f› devrimci bir flekilde de¤ifltirece¤i ve çocuklar›na
daha iyi yaflam flans› verece¤i düflüncesi de bulunmaktad›r. Ancak Apple, teknolojinin
bunlar› sa¤layaca¤› düflüncesini kuflkuyla karfl›lamaktad›r. (Apple 1989, s.150). Apple’›n
teknolojinin olas› olumsuz etkisine iliflkin belirtti¤i birinci kuflku eflitlik konusundad›r.

E¤itim olanaklar›ndan yararlanma konusundaki eflitsizlikler sadece azgeliflmifl ülkelerin so-

runu de¤ildir. Geliflmifl ülkeler de çeflitli düzeylerde bölgesel, k›rsal-kentsel, etnik köken, ›rk,
anadili ve cinsiyet de¤iflkenlerine ba¤l› olarak eflitsizlikler yaflamaktad›r (Berne 1994; Ko-
zol, 1991; Spring, 1998, s.48-49). Yine okullarda ileri teknoloji ürünleri (video, tv, bilgisayar)
kullan›m› eflitsizlik konusu olarak araflt›rmalara konu edinilmifltir (Berne, 1994, s.12). Öte
yandan ülkeler aras›ndaki farklar daha derin bir ayr›flma göstermektedir. Demmers ve
O’Neil’in (2001, s.2). belitti¤i gibi, “ABD’de internet kullan›m› olabildi¤ince yayg›nlaflm›fl
iken, dünya nüfusunun çok büyük bir yüzdesi henüz hiç telefon kullanmam›flt›r”. Bu ironik
bir durumdur ve sanayileflmifl ülkeler öncelikle kendilerinin geleneksel dezavantajl› yurt-
tafllar›na, daha sonra geliflmekte olan ülke yurttafllar›na interneti ulaflt›rmaya yönelik sis-
temli çaba göstermektedirler. ABD’de yap›lan son y›llar› kapsayan kamu okullar›nda in-
ternet kullan›m› istatistiklerine göre, hemen hemen tüm temel e¤itim okullar›n›n bilgisayar
ve internet kullanma olana¤› bulunmaktad›r. Ortalama 16 ö¤renciye bir bilgisayar düfl-
mekte ve okullar›n dörtte birinden fazlas› birkaç günden bir aya kadar sürelerle ö¤renci-
lerine dizüstü bilgisayarlar› ders çal›flmalar› amac›yla ödünç vermeye bafllam›flt›r. Okulla-
r›n planlar› içinde bu uygulamalar›n art›r›lmas›n›n bulundu¤u da kamu okullar›nda inter-
net kullan›m› araflt›rmas›nda saptanan bulgular aras›ndad›r (NCES 2003).

E¤itimde teknolojiden özellikle internet kullan›m›ndan yararlanarak, ö¤renciler aras›nda-

ki eflitsizlikleri azaltmaya yönelen kat›l›mc› baz› projeler de görülmektedir. ABD’de, özel-
likle etnik kökene ba¤l› olarak dil dezavantaj› olan ve anadilleri ‹spanyolca olan ö¤ren-
ciler ve Afrika kökenli -Amerikal› ö¤rencilerin baflar›s›zl›klar›n› azaltmaya yönelen bir okul
gelifltirme projesinde, aileler aras›ndaki iletiflim internet yoluyla art›r›lm›fl ve istenilen za-
manlarda okul toplant›lar›na kat›lamayan ailelerin görüfllerinin al›nmas› ve onlarla bilgi
paylafl›lmas› olana¤› bulundu¤u görülmüfltür. Bu örnek olayda, aileler ve okul yönetimin-
den öncü bir grup ö¤retmen, eflitli¤i gelifltirme hareketi içinde geleneksel araçlar yan›n-
da internet olanaklar›n› da kullanmaya çal›flm›flt›r. ‹nternet tart›flma grubu ve e-posta kul-
lan›m›, okul etkinliklerine çeflitli nedenlerle “kat›lamayan” kiflilerin de gerek bilgi alma, ha-
berli olma gerekse görüfllerini aktarabilme yoluyla kat›lmalar›n›n sa¤lanmas›na arac›l›k
etmifltir. (Oakes ve Lipton, 2002, ss.390-394) Ailelerin çocuklar›n›n e¤itimlerine iliflkin bilgiyi
belli bir zaman ve mekana ba¤l› olmaks›z›n edinebilmeleri ve görüfllerini gerek okul yöne-
timine gerekse di¤er velilere iletebilmeleri kat›l›mc› bir e¤itim için önemli bir altyap› olufl- 13
 turmaktad›r. Ancak burada internet olanaklar›na ulaflmaya elveriflli bir çevre, ailelerin bil-
gisayar kullanma becerileri, iletiflim kurmalar›na öncülük edecek ve bunu sürdürecek
anahtar kiflilerin veya okul çal›flanlar›n›n bulunmas› gereklili¤i dikkate al›nmal›d›r. Böyle bir
altyap› do¤rudan ülkede mevcut teknoloji iliflkili politikalar›n ve e¤itim kurumlar›nda üre-
tilen bilgi ve becerilerin bir yans›mas› olacakt›r.

Teknolojinin özürlü bireylerin yaflamlar›na olan etkisi ise kullan›m›na ba¤l› olarak , ola¤an-
d›fl› bir flekilde olumlu etki yaratabilmektedir. Özürlü bireylere yönelik olarak 20. yüzy›l bo-
yunca sürdürülen “t›bbi model”, “sivil haklar modeli/hareketi” ile yer de¤ifltirmeye baflla-
m›flt›r. Teknolojik geliflmelerin bu yaklafl›m›n gerçeklefltirilebilir olmas›na önemli katk›s› ola-
bilece¤i kabul edilmektedir. T›bbi modelin etkiledi¤i kamu siyasas›, özürlü bireyleri iyileflti-
rilmesi gereken bir alt grup , kamu kaynaklar›n›n rehabilitasyon hizmetlerine ayr›lmas› ve
özürlülerin desteklenmesi için ayr›lan kaynaklar nedeniyle refah› engelleyen bir olgu ola-
rak kabul etmifltir (Blanck ve di¤erleri, 2003, s. 52). Sivil haklar görüflü, kamu siyasas›n›n
özürlülerin özürleriyle birlikte toplumsal yaflama kat›lmalar›n› engelleyen fiziksel, ekonomik
ve toplumsal engelleri ortadan kald›rarak, eflitlikçili¤i destekleyebilece¤ini belirtmektedir.
Böyle bir engeller yuma¤›n›n kald›r›lmas›nda teknoloji ve teknolojiye ulaflma önemli bir
faktör olmaktad›r. Yard›mc› teknolojilerin (assistive technologies) özürlülerin toplumsal ya-
flama kat›lmalar›na olan katk›s› d›fl›nda, okul-s›n›f düzenlemelerinde de özürlü bireylerin
daha iyi bir e¤itim alabilmelerine katk› sunma olana¤› bulunmaktad›r. Burada hareket
noktas›, özürlü bireyler de¤il, onlar›n çevresi ve kulland›¤› araçlar›n modifikasyonu, yeni-
den düzenlenmesidir. ‹leri teknoloji, bu çerçevede bir ba¤›ms›zlaflt›r›c›, özgürlefltirici ola-
rak görülebilmektedir (Blanck ve di¤erleri, 2003, s.53).

E¤itim kesimi için, gerek geliflmifl ülkelerde, gerekse e¤itime ayr›lan kamusal bütçe kay-
naklar›n›n çok s›n›rl› oldu¤u azgeliflmifl ülkelerde, özellikle merkez örgütü yöneticilerinde
sisteminin teknoloji/bilgisayar merkezli olmas› ve olabilen en üst düzeyde teknoloji ürün-
lerinin okullara ve s›n›flara girmesi yönünde güçlü bir istek gözlenmektedir. Geliflmifl OECD
ülkelerinde e¤itim en yüksek düzeyde biliflim teknolojisi kullanan kesimler aras›nda yer al-
maktad›r. Ancak e¤itim kurumlar›nda özellikle bilgisayar ve internet ile somutlaflan e¤i-
tim teknolojisi araçlar›ndan yararlanmak, mutlak bir flekilde Türkiye e¤itim sisteminin ön-
celikli amaçlar› aras›nda yer almal› m›d›r? Nas›l bir teknoloji, hangi ürünler ve hangi içe-
rikle okullarda yer almal›d›r? E¤itim çal›flanlar›n›n bilgisayar kullan›m› konusundaki yeter-
likleri ve tutumlar› nedir? E¤itim programlar›nda ve yöntemlerinde, amaç yenilenmesiyle
birlikte ortaya ç›kan ek maliyet di¤er e¤itim amaçlar›n›n gerçeklefltirilmesine nas›l bir et-
kide bulunmaktad›r? E¤itimde kullan›lmakta olan ve kullan›lacak yaz›l›m ve donan›mlar
ülkenin kendi tercihleriyle müdahale edebilece¤i bir çerçevede mi gerçeklefltirilmekte-
dir yoksa d›flsal teknolojik geliflmelerin bir sonucu olarak ba¤›ml› bir tercih mi sözkonusu-
dur? Bu sorular› ço¤altmak mümkündür. Ancak bu sorular›n teknoloji konusunda önyar-
g›lardan uzak, anayasa ve e¤itim yasalar›m›zda ve uluslararas› kabul görmüfl e¤itimle il-
gili sözleflmelerde yeralan her kesimden tüm ça¤ nüfusunun e¤itim gereksinmelerini, eflit,
adil bir flekilde karfl›lama hedefinden uzaklaflmadan yan›tlanmas› gerekir.

Bununla birlikte, teknoloji ürünlerinden toplum yaflam› üzerindeki istenmedik etkileri veya
geleneksel yap›lar› ve davran›fllar› zorlay›c› etkileri nedeniyle özellikle azgeliflmifl, gelenek-
sel özellikleri bask›n olan toplumlar›n uzak durmalar› gerekti¤i fleklindeki görüfller de de¤i-
14 flik düzeylerde ifade edilmektedir.
 Geliflmekte olan ülkelerin internete ulaflmalar› kendi kültürel miraslar›n› sürdür-
mede olumsuz, çözücü etki göstermektedir. Teknoloji kullan›m›nda Bat› ülke-
lerinin yaklafl›mlar› azgeliflmifl ülkelerin kültürleriyle artan bir h›zda yer de¤ifltir-
mektedir. Kültür emperyalizminin yeni formu, geleneksel topluluklar interne-
te ba¤land›kça, uydu televizyonlar›na ulaflt›ça, tar›msal verimlili¤i art›rmak
için küresel yer belirleme sistemlerini (global positioning systems) kulland›kça
ortaya ç›kmaktad›r. Pek çok Bat›l›, gelenekselin korunmas›ndan yana olurken
saf/geleneksel kültürler bu durumu daha çok olumsuz görme e¤ilimindedir-
ler. Öyle görülüyorki bu süreçte para kazanma sözkonusu olabilecekse ulus-
lararas› flirketlerin merkez ve üçüncü ülkeler aras›ndaki ba¤lar› sa¤layacak
yollar bulmalar› ve kendi yüksek teknoloji ürünlerine yeni pazarlar bulmalar›
kaç›n›lmaz görülüyor. (Demmers ve O’Neil 2001 s. 1-2)

Öte yandan bu araçlar›n günlük yaflamda kullan›lmalar›n›n kendi yaflamlar› ve kültürleri

üzerinde yaratabilece¤i olumsuz etkilerle bafla ç›kmada geleneksel kültürlerin deneyimsiz
olduklar› belirtilmektedir (Demmers ve O’Neil 2001). Bu noktada ülkemizde de kredi kart-
lar›n›n yayg›nlaflmas›n›n, kredi kart› kullanma al›flkanl›¤› ve kültürünün uyumsuzlu¤u ve tü-
keticilerin kartl› al›flverifl sistemine karfl› bilinçsiz ve örgütsüz olmalar› nedenleriyle yaflanan
sorunlar (milyonlarca ödeme güçlü¤ü çeken kiflinin yüksek faizli borç yükü alt›nda kalma-
s›, haciz olaylar›nda art›fl), h›zl› araba modellerinin geliflimi ve araç say›s›ndaki art›flla birlik-
te sürücü hatas› nedeniyle gerçekleflen trafik kazalar›n›n art›fl göstermesi, internette ger-
çekleflen virus sald›r›lar›na karfl› iflyerlerinin, üniversiteler ve e¤itim kurumlar› dahil kamu ku-
rumlar›n›n kendilerini savunmada yetersiz kalmas›, ailelerin ve e¤itim kurumlar›n›n internet
ortam›nda yay›lan porno/fliddet/rahats›z edici ticari ö¤eler içeren sitelerden çocuklar› ve
gençleri koruma çabalar› ve bu konudaki endifleleri, k›sa sürede üstesinden gelmek zorun-
da olunan ve teknolojik geliflmelerin yayg›nlaflmas›ndan etkilenen sorunlar aras›nda say›-
labilir. Uzman bilgisayarc›lar›n istihdam edildi¤i ve bilgi ifllem merkezlerinin bulundu¤u üni-
versiteler, bas›n kurulufllar› dahi istenmeyen nitelikteki mesajlar ile bilgisayarlar›n çal›flma-
mas›na, ö¤retim materyalleri ve di¤er akademik çal›flmalar› tehdit eden virüs programla-
r›na karfl› çaresiz kalabilmektedir. Yine ayn› sorun e¤itim kesiminde yaflanan ve bilgisayar
kullan›larak gerçeklefltirilen tacizler ile biliflim suçu say›lan baz› fiiller karfl›s›nda güvenlik ör-
gütleri için de söz konusu olabilmektedir (Güçlü, s.2003; Beyhan, 2002, s.91-104).

Bilgi ve ‹letiflim Teknolojilerinin Yüksek Ö¤retim Kurumlar›na Etkileri

Teknolojik geliflmelerin e¤itim kurumlar› üzerindeki etkisi, kurumlar›n nitelikleriyle iliflkili ola-
rak farkl› boyutlarda ortaya ç›kmaktad›r. Öncelikle, teknoloji ürünlerinin e¤itim kurumla-
r›nda kullan›m› yoluyla do¤rudan ö¤retim yöntemlerinde ve ö¤retimin içeri¤inde farkl›lafl-
ma ortaya ç›kmaktad›r. Ö¤retim yöntemlerinde de¤iflme zorunlulu¤u ö¤retmen yetiflti-
ren kurumlar›n program içeriklerini de etkilemektedir. Halen ABD’de eyaletlerin çok bü-
yük bir k›sm›nda ö¤retmenlik sertifikas› alabilmek için e¤itimde teknoloji kullan›m› konu-
sunda yeterlik kazan›lmas› zorunlu hale getirilmifltir (Slowinski, 2000).

Okul yöneticileri aç›s›ndan ise, teknoloji ürünlerinin okulda sa¤layabilece¤i olanaklar ve

yarataca¤› sorunlar›n pedagojik yönü kadar, bilgi teknolojilerinin kullan›lmas›yla ortaya
ç›kabilecek sorunlar›n yasal boyutlar›n› bilmeleri de zorunlu olmaktad›r. Bu çerçevede
okul yöneticileri için teknoloji kullan›m becerileri d›fl›nda teknoloji iliflkili yasal konular ve
bunun geliflimi de (internet suçlar›, patent uygulamas›, ticari haklar›n kullan›m› ve ihlali, 15
 etik ilkeler ve merkezi ve yerel düzeyde teknoloji kullan›m politikalar› vb.) e¤itim yönetici-
lerinin yetifltirilmesinde yeni bir içerik ortaya ç›karmaktad›r. Öte yandan biliflim teknoloji-
lerinin e¤itimde kullan›lma olas›l›klar›na ba¤l› olarak, okul yöneticilerinin e¤itsel liderlikle-
rini okulda kullan›lmas› beklenen teknolojiyi yönetebilmesine ba¤layan de¤erlendirme-
ler de güç kazanm›flt›r (Bennet, 1994, s. 751-755).

‹letiflim ve bilgi teknolojilerinin bir baflka etkisi ise özellikle yüksekö¤retim /üniversite düze-
yinde e¤itimde teknoloji kullan›m›n› araflt›ran bilim dallar›n›n ve buna ba¤l› olarak çok sa-
y›da bölümün ve ö¤retim programlar›n›n ortaya ç›k›fl› ile gözlenmektedir. Bu da biliflim
teknolojilerini e¤itim kurumlar›nda kullanman›n yayg›nlaflmas›n›n, yüksekö¤retim kurumla-
r› üzerindeki do¤rudan etkileri aras›nda önemli bir yer tutmaktad›r.

Özellikle yüksekö¤retim kurumlar›nda internet alt yap›s› ve kullan›m› ile ilgili yap›lan har-
camalar; internet ortam›nda yer alan veritabanlar›na , kütüphanelere, yay›nlara ulafl-
mak için yap›lan üyelik ödemeleri üniversite bütçeleri içinde çok büyük bir yer tutmakta-
d›r. Üniversiteler, e¤itim ve araflt›rma konusunda d›flarda gerçekleflen beklenti ve gelifl-
melerin bask›s› alt›nda bu yöndeki harcamalar› sürekli art›rmaktad›rlar. Yine, akademis-
yenlerin kiflisel olarak edinemeyecekleri ya da zorlukla edinebilecekleri bilgi teknolojisi
ürünlerini (bilgisayarlar ve ek donan›mlar›, geliflkin özellikli yaz›c›lar, taray›c›lar, bilgisayar
yaz›l›mlar›, projeksiyon cihazlar› vb.) sa¤lama konusunda üniversite içindeki beklenti de
bu yöndeki harcamalar›n art›r›lmas›n› zorunlu k›lmaktad›r. Bu zorunluluk son y›llarda daha
yüksek düzeyde kendini göstermektedir ve bir ölçüde üniversiteler aras›ndaki rekabetin
temel alanlar›ndan birini de oluflturmaktad›r. Üniversiteler aras›ndaki rekabetin ve nitelik
ölçütünün uluslararas› iliflkiler ve akademisyenlerin uluslararas› yay›nlar› etraf›nda flekillen-
mesi de bu harcamalar›n art›fl›n› güdülemektedir. Yine yüksekö¤retim ve piyasa iliflkile-
rinin gelifltirilmesi ve üniversitelerin ticarilefltirilmesi/ giriflimcilefltirilmesi yönündeki geliflme-
ler de piyasadaki teknoloji ürünlerinin geliflimi ve parasal getiriye dönük olarak ürünlerin
gelifltirilmesi yönündeki çabalara üniversitelerin kat›lma yönündeki duyarl›l›¤›n›/ istemini
art›rm›fl gözükmektedir. Üniversiteler ve piyasa aras›ndaki iliflkiler d›fl›nda, iflleyiflleri ve ge-
liflimlerinde de önemli paralellikler ortaya ç›kt›¤› gözlenmekte ve bu paralelliklerin do¤ru-
dan teknolojik geliflmeler taraf›ndan etkilendi¤i belirtilmektedir Bunlar aras›nda e¤itim
hizmetindeki etkinlik, yeni e¤itim piyasalar› yaratma olas›l›klar›, program haz›rlama süre-
lerinde k›salma, Program düzenleme, sunma ve de¤erlendirmede d›fl kaynak arama ve
da¤›tma potansiyeli, e¤itim hizmeti veren firmalar›n, kiflilerin, ortakl›klar›n art›fl›, yeni üni-
versite modelleri, sanal üniversiteler vb. bulunmaktad›r (Middlehurst 1999, s. 312 -313).
Kuflkusuz bu konudaki en önemli di¤er benzerlik üniversitelerin üretti¤i e¤itim ve araflt›r-
ma hizmetini herhangi bir de¤iflim mal› (meta) gibi de¤erlendirerek bedelini ödeme gü-
cü olanlara sunma yönündeki de¤iflimdir. ‹leri teknoloji ürünlerinin e¤itim maliyetlerini ar-
t›rmas› ile birlikte özellikle gelece¤i parlak görülen alanlarda geleneksel kampus mode-
linde e¤itim almak zorlaflmaya bafllam›flt›r. Yerine konma olas›l›¤› bulunan sanal üniversi-
teler ise de¤eri konusunda olumlu anlamda henüz görüfl birli¤ine var›ld›¤›n› söylemenin
olanakl› olmad›¤› bir düzeyde bulunmaktad›r. Ancak bu tür kurumlar›n da yak›n gelecek-
te aç›k üniversite benzeri bir iflleve sahip olma olas›l›¤› da bulunmaktad›r.

Yüksekö¤retim kurumlar›nda, piyasaya paralel, bazen de piyasaya ba¤›ml› olarak orta-

ya ç›kan geliflmeler yüksekö¤retim kurulufllar›n›n elde etti¤i düflünülen avantajlar denli,
yaflayaca¤› sorunlar›n da kayna¤› olabilecek yeni geliflmeleri ortaya ç›karmaktad›r. Bun-
16 lar aras›nda teknoloji kullan›m›ndaki yetersizlikleri nedeniyle akademisyenler aras›nda ya-
flanan kayg› ve akademisyenlerin e¤itim ve araflt›rma hizmetini sürdürmede teknisyenle-
re ba¤›ml›l›¤›, düflük düzeydeki bilgisayar okur-yazarl›¤›n›n yeni e¤itim materyallerine
ulaflmada engelleyici olmas›; beklenmedik flekilde ortada ç›kan yaz›l›m, donan›m ve ba-
k›m-onar›m maliyetlerinin kaynak kullan›m› ve da¤›l›m›na olan dengesizlefltirici (istikrars›z-
laflt›r›c›) etkisi ile yaz›l›m ve donan›mlar konusunda piyasadaki geliflmelere ba¤›ml›l›k sa-
y›labilir. ‹nternet ve bilgisayarlar›n kullan›m ilkeleri ve belirlenen kurallar ve kullanma hak-
lar›n›n da¤›t›lmas›nda kullan›lan ölçütlere iliflkin olarak akademik çevrenin gösterece¤i
kabul ve uygun kullan›m veya tepki de biliflim ve iletiflim teknolojilerinin üniversitelerde
kullan›lmas›ndaki duyarl›k alanlar›ndan birini oluflturmaktad›r.

Pahal› Yaz›l›mlar›n Kampuslardaki Egemenli¤i

Bilgisayarlar›n e¤itim kurumlar›, özellikle de üniversitelerde vazgeçilmez e¤itim ve araflt›r-
ma arac› haline gelmesi, bilgisayar kullan›m› gere¤ince ortaya ç›kan yaz›l›m ve donan›m
seçimlerinin de önemli bir e¤itim/araflt›rma konusu olmas›na yolaçm›flt›r. Bu noktada
uzun zamand›r varolan tan›nm›fl ürün/markalar›n hangilerinin e¤itim süreci ve amaçlar›
ile ülkenin bilim ve teknoloji politikas› çerçevesinde uyumlu ve tercih edilebilir oldu¤unun
saptanmas› gerekmifltir. Ancak bu saptama, kullan›c›lar›n, e¤itim yöneticileri ve politika-
c›lar›n, kamu yöneticilerinin do¤rudan etkileri d›fl›nda gerçeklefliyor görünmektedir Piya-
sada çeflitli nedenlerle egemenlik kurabilen marka ve ürünler e¤itim kurumlar›nda da
benzer flekilde egemenlik kurabilir olmufltur.

Bilgisayarlar›n ilk olarak Türkiye’ye geldi¤i y›llarda yaflanan Apple/Macintosh veya IBM
uyumlu bilgisayar seçenekleri ülkemizde Microsoft ürünü iflletim sistemleri kullanan IBM
uyumlu sistemlerin zaferi ile sonuçlanm›fl ve Apple/Macintosh donan›m›, Linux sistemi kul-
lanan bilgisayarlar neredeyse tümüyle akademik kullan›c›lar›n görüfl alan›ndan uzaklafl-
m›flt›r. Bu seçime öncülük eden etkenin yaz›l›m firmalar›n›n bafl›nda gelen Microsoft’un iz-
ledi¤i lisanslama ve da¤›t›m politikalar› oldu¤u iddia edilmektedir (The Chronicle of Hig-
her Education 1998, s. A25).

Microsoft, yüksekö¤retim ve di¤er e¤itim kurumlar›nda Windows iflletim sistemi, sunucusu

(NT ve di¤erleri) taray›c› (Explorer), kelime ifllemci (Word) ve say› ifllemcisi (Excel) prog-
ramlar›n›n kullan›lmas› için yayg›n bir promosyon çal›flmas› yürütmüfl ve bu promosyon ile
birlikte lisanss›z yaz›l›m kullan›m›n›n engellenmesi çabalar›n› yükseltmifltir. Pek çok aka-
demisyen bu tür çabalar› bir alarm konusu olarak görmemekte ve yaz›l›m firmalar›n›n e¤i-
time destekleri olarak görmektedirler. Ancak baflka bir grup, firman›n bu çabalar› ve bu-
nunla iliflkili amaçlar›n›n karanl›k yanlar›ndan, kampüslerdeki yaz›l›m sat›fllar›nda bir tekel
oluflmas›ndan ve fakülte ve üniversitelerin üretilmesine ve tan›t›lmas›na yard›mc› oldukla-
r› teknolojinin flirketler ad›na “ustalar›” haline geldiklerini görmekten rahats›z olmaktad›r-
lar (The Chronicle of Higher Education, 1998, s. A25).

Teknolojik de¤iflmeler çal›flma yaflam› kurallar›n› da de¤ifltirmektedir ve e¤itim kurumlar›-

n›n da bundan etkilenmemesi söz konusu olamaz. Ayn› zamanda teknoloji, bilgi alanlar›
ve disiplinler aras›ndaki iliflkileri de de¤ifltirmekte ve bilginin büyümesini art›r›rken yaflam›-
n› azaltma yönünde bir etkide bulunmaktad›r (Clark 1998’den aktaran Middlehurst 1999,
s. 314). Teknoloji rutin prosedürler içinde de önemli bir de¤iflme yaratmakta ve belirli bir
düzeyde beceri/yetifltirme gerektiren rutin süreçler ile karmafl›k profesyonel etkinlikler
aras›ndaki dengeyi de¤ifltirmektedir. Karmafl›k baz› etkinlikler profesyonellerin egemenli- 17
 ¤inden ç›kmakta ve zeki makina yaz›l›mlar› (bilgisayar yaz›l›mlar›) ve sistem uzmanlar›n›n
uygulamalar› aras›na geçmektedir. Bu tür de¤iflmelerin program gelifltirme çal›flmalar› ve
mesleki akreditasyon sistemleri ve ölçütleri için aç›k sonuçlar› olaca¤› düflünülmektedir
(Middlehurst 1999, s. 314).

Sosyal anlamda internet ve dijital teknolojiler hem f›rsatlara hem de tehditlere yolaçmak-
tad›rlar. Bireyler hem informasyona hem de e¤lenceye ayn› anda ulaflabilme olana¤›
bulmakta ve ortak ilgilerine küresel ba¤lant›lar bulabilmektedirler. fiu da olas›d›r ki e¤itim
süreci de daha etkileflimli ( interaktif) ve daha e¤lenceli olacakt›r. Fakat, e¤er temel be-
ceriler gelifltirilmez ve donan›ml› yerel merkezler ulafl›labilir olmaz ise, ayn› zamanda nü-
fusun büyük bir kesimi potansiyel olarak d›flarda kalacakt›r. Teknoloji daha fazla sosyal
kat›l›m› sa¤lamak için ve ayn› zamanda daha büyük bir sosyal d›fllama için bir mekaniz-
ma olabilecektir (Middlehurst 1999, s.314). Öte yandan, geliflmifl ülkelerde e¤itim süreci
yoluyla özellikle genç nüfusun tamam›na yak›n›n›n yeni teknolojilerle tan›flmas› ve bir öl-
çüde bilgisayar okur-yazar› olmalar› sadece ülkeler aras›nda mevcut farkl›l›klar›n niceli¤i-
nin artmas› de¤il, niteli¤inin de de¤iflmesi anlam›na gelecektir. Bir baflka deyiflle, geliflmifl
ülkelerdeki insan niteliklerinin geliflmesinin sadece say›sal olarak daha fazla okur-yazar ve
daha fazla oranda ileri e¤itim düzeylerinde okullaflma oranlar› olmaktan çok, sanayilefl-
me ötesi bir dünyada yaflam› sürdürmek için kullan›lan temel becerilerin kazan›lmas› flek-
linde ele al›nmas› gerekecektir.

SONUÇ VE ÖNER‹LER

Bilgisayarlar ve internetin oluflturdu¤u alan›n›n sa¤lad›¤› muazzam büyüklükteki bir bilgi

birikiminin görmezlikten gelinmesi veya tümüyle kontrol edilebilir bir araç olarak düflünül-
mesi olas› de¤ildir. Hangi sorunlar›n öncelikli oldu¤u, nas›l bir yarar sa¤lamak istendi¤i, bil-
gi teknolojilerinden yararlanmada nas›l adillik sa¤lanabilece¤i, e¤itim sistemindeki ve di-
¤er kamuya yönelik sa¤lanan kullan›m›n hangi temel kurallar ve etik sistemiyle gerçek-
lefltirilebilece¤i gibi sorunlar üzerinde toplumsal yap›lar, mevcut e¤itim ve gelir eflitsizlikle-
ri dikkate al›narak düflünülmesi gerekir. Ancak, bu sorunlar›n tart›fl›lmas› ve e¤itimde tek-
noloji kullan›m› ve yayg›nlaflt›r›lmas› aras›nda “kronolojik” bir seçim yap›lmas› sözkonusu
olmamal›d›r. Teknoloji ürünlerinin e¤itim sistemi içinde yer almas› “piyasa güçleri”nin de
katk›lar›yla geliflmeye devam etmektedir. E¤itim örgütleri, bu geliflme esnas›ndaki müda-
haleyi ancak temel toplumsal ve insani de¤erler, adil ve etik s›n›rlar içinde kullanma po-
litikalar› gelifltirme ve bunlar› uygulamaya koyma yoluyla yapabilir.

E¤itim kurumlar›nda bilgisayar ve internet olanaklar› baflta olmak üzere e¤itim teknoloji-
si araçlar›n›n varl›¤›n›n amaçlanan düzeyde olmad›¤› bilinmektedir. Bununla birlikte so-
runun sadece donan›m (bilgisayar ve ilgili ürünlerin fiziksel parçalar›) ve yaz›l›m (bilgisa-
yarlar› çal›flt›ran ve bilgisayarlar›n çeflitli etkinlikler için kulland›¤› programlar) yetersizli¤i
olarak görülmesi olanakl› de¤ildir. Ö¤retmenlerin bu ürünler ve bu ürünleri e¤itimde kul-
lanma olas›l›klar› konusunda yeterince bilgileri ve deneyimleri olmamas› da olgusal bir
durumdur. Yine ö¤rencilerin bir k›sm›n›n kendi çevrelerinden dolay› bu ürünlere iliflkin ileri
düzeyde bilgiyle donanm›fl olmas› da okul içinde ö¤renci-ö¤retmen- yönetici iliflkilerinde
yeni boyutlar aç›lmas›n› gerekli k›lmaktad›r. Bir anlamda bu ürünlerin e¤itim sistemi içinde
kullan›lmas›, ya da programlar›n oluflturulmas›nda dikkate al›nmas› de-facto bir durumu
oluflturmaktad›r. Günümüzde ulaflt›¤›m›z noktada, iletiflim ve biliflim teknolojisi ürünlerinin
18 okullarda kullan›l›p kullan›lmamas› üzerinde de¤il, nas›l kullan›labilece¤i, nas›l sa¤lanaca-
¤›, nas›l da¤›t›laca¤›, kullan›m ve etik ilkelerinin neler olaca¤›, etkilerinin nas›l denetlene-
bilece¤i ve hangi ölçütlerle de¤erlendirilebilece¤i; e¤itsel amaçlar ve ilkeler aç›s›ndan
nas›l yararlan›labilece¤i üzerinde durulmal›d›r. Ancak bu belirleme, teknik uzmanl›k konu-
su olmaktan çok ülkenin toplumsal , ekonomik, kültürel, e¤itsel sorunlar›, bilim ve tekno-
loji politikalar›, e¤itim politikas›, eflitlik ve adalete iliflkin de¤erleri ile uluslararas› ba¤›ml›lafl-
ma arac› olarak teknolojinin kullan›lma biçimini göz önünde tutacak demokratik, kat›l›m-
c› bir süreci gerektirmektedir.

E¤itim kurumlar›n›n teknoloji konusundaki en önemli müdahale alanlar›ndan birisi üretti¤i

teknoloji kullanma becerileridir. E¤itim yoluyla beceri sa¤lama politikalar›, teknolojinin ye-
rel sorunlar› çözmeye yo¤unlaflmas›na, yeni teknolojilerin bireylerde ve kurumlarda yarat-
t›¤› “ba¤›ml›l›k” türleriyle bafla ç›kma konusunda güçlendirilmelerine, ba¤›ml›l›k iliflkilerine
alternatif oluflturabilecek alternatif /uygun teknolojilerin kullan›lmas› ve gelifltirilmesine
katk›da bulunmaya yönelmelidir. Üretilen beceriler, piyasada varolan ürünlerin al›c›lar›n›
belirlemek anlam›na gelece¤inden teknoloji kullan›m›ndaki geniflleme yoluyla teknolo-
jik geliflmeyi, özellikle biliflim teknolojilerindeki içerik ve lisanslama boyutunu “uygun fi-
yat”, “uygun teknoloji”, “uygun yaz›l›m” yönünde etkileme f›rsat› yaratabilir.

‹leri teknolojiler dezavantajl› gruplara hizmet edebilme potansiyeli tafl›yor olsalar da, gü-
nümüzde daha çok avantajl› ve mevcut e¤itim olanaklar›ndan en yüksek düzeyde ya-
rarlanmakta olan nüfus gruplar›nca kullan›lmaktad›r. Özellikle özel okullar ve s›navlarda
baflar›l› olma yoluyla ulafl›labilen özel nitelikli devlet okullar› (Fen Liseleri, Anadolu Liseleri
vb.) yüksek teknolojik destek ile e¤itim-ö¤retimi sürdürebilmektedirler. Teknolojik geliflme-
nin özellikle bilgisayar ve internetin e¤itim olanaklar›ndan en az yararlanabilenlerin hiz-
metine sunulabilmesi, kamusal kaynaklar yoluyla pozitif ayr›mc›l›k yap›lmas›n› da içere-
cek flekilde, önemli ölçüde do¤rudan devlet müdahalesini gerektirmektedir. Bu müda-
halenin olabildi¤ince erken yap›lmas›, y›llard›r süregelen e¤itsel eflitsizliklerin derinleflmesi-
ni önleyecek bir boyutu oluflturur.

E¤itimde ileri teknoloji yat›r›mlar›n›n yap›lmas›ndan önce ve teknoloji kullan›m›n›n gelifl-

mesi ile birlikte bu yat›r›mlar›n yaratt›¤› maliyetin, e¤itimin di¤er boyutlar›ndaki kaynak ye-
tersizli¤i durumunu bir k›s›r döngüye dönüfltürmesini önleyecek e¤itim politikalar› üzerinde
çal›fl›lmas› gereklidir.

‹leri teknoloji ürünlerinin toplumsal, ekonomik, kültürel ve e¤itsel yaflam alanlar›ndan

uzaklaflt›r›lmas› günümüzde bir seçenek olarak görülemez. Ancak bunlar›n üretilmesi, pa-
zarlanmas› ve kullan›lmas›n›n, yerel/toplumsal tercihlere uygun ilke ve kurallara uygunluk
kazand›rma bak›m›ndan düzenlenmesi gereklidir. Bu s›n›rland›rma ve düzenlemelerde
as›l hedef toplumsal yarar, demokratik kat›l›m ve eflitlikçili¤in desteklenmesi olmal›d›r.

E¤itimde teknoloji ürünlerinin daha çok kullan›lmas›n› sa¤layacak yat›r›mlar›n koflulsuz

olarak art›r›lmas› temel amaç olmamal›d›r. Toplumun e¤itim sistemi için belirledi¤i amaç-
lar› gerçeklefltirmeye katk›da bulunacak çabalarla bütünleflik olmal›d›r. Aksi takdirde, sa-
dece teknoloji merkezli ya da teknoloji yönelimli bir geliflmeyi baflka bir de¤iflkeni dikka-
te almadan desteklemek, okullarda bugün sözünü etti¤imiz sorunlar› azaltmak yerine da-
ha da art›racak geliflmeleri desteklemek anlam›na gelebilir.

E¤itimde teknoloji kullan›m›n›n nesneleri olarak düflünülebilecek ürünler (bilgisayarlar ve

iliflkili donan›m, internet a¤›, haz›r paket yaz›l›mlar vb.) ve bunlar›n kullan›c›larla ilgili ista- 19
 tistiksel oranlar›, tek bafl›na bir e¤itsel nitelik de¤iflkeni olarak ele al›nmamal›d›r. As›l ola-
rak, bir bütün içinde, hangi içeri¤in (programlar›n) ve kullan›m düzenlemelerinin (eflit
ulaflma olanaklar›, özgürlükçü, demokratik bir e¤itsel/akademik ortam›n gelifltirilmesine
katk›, etik kurallar›n oluflturulmas› ve paylafl›lmas› gibi ) gerçeklefltirilece¤i üzerinde durul-
mal›d›r. Özellikle, ileri teknoloji ürünlerini e¤itimde kullanman›n dezavantajl› gruplar›n (k›z-
lar, okul d›fl›nda kalanlar, yoksullar, özürlüler, k›rsal veya azgeliflmifl yörelerde bulunanlar
vb.) durumlar›n› iyilefltirmeye olan etkisi bir de¤erlendirme ölçütü olarak ele al›nmal› ve
bu etkinin mevcut eflitsizlikleri azaltmaya yönelmesi öne ç›kar›lmal›d›r.

E¤itim çal›flanlar›n›n ve tüm e¤itim kurumlar›n›n ikicil (dual) bir yap›n›n parças› olmalar›n›
önleyecek bir geliflme çizgisinin sa¤lanmas›na dönük politikalar üretilmelidir. Bunun için
de öncelikli olarak, ulafl›lan teknoloji düzeyinin yayg›nlaflt›r›lmas›, tüm topluma ulaflt›r›lma-
s› için gerekli temel kaynaklar›n ülke içinde yarat›lmas› ve düalizmi önleyecek politikalar
çerçevesinde kullan›ma sunulmas›; bunu sa¤lamak için gerekti¤inde ülkeye özgü, do-
nan›m, yaz›l›m ve lisanslama politikalar› gelifltirilmesi ve özellikle bilgisayar yaz›l›mlar› ve
a¤lar› kullan›m›nda aç›k kamusal mal anlay›fl›n› tafl›yan bir biliflim altyap›s› kurulmas› ça-
balar› desteklenmelidir.

Temele¤itimden lisansüstü e¤itim düzeyine kadar tüm ö¤retim kurumlar›nda ö¤retim ça-
l›flanlar›n›n, ö¤rencilerin ve di¤er paydafllar›n mevcut teknolojik altyap›y› kullanmalar›na
yönelik politika ve uygulamalar›n gelifltirilmesi, halk kütüphaneleri ve okul d›fl› yayg›n
e¤itim kurumlar› baflta olmak üzere topluma biliflim teknolojilerine ulaflma f›rsat› sa¤-
layabilecek kurumlar›n gelifltirilmesi ve bilgiyi “kamusal mal” olarak gören bir yaklafl›mla
örgütlenmeleri sa¤lanabilir.

20
D‹PNOTLAR

1 Çal›flman›n ilk bask›s› 1905 y›l›nda yap›lm›flt›r.

2 Özellikle nükleer enerjiye dayal› ürünler (roket, gemi, uçak , santral vb.) yap›lmas› konusundaki giriflimler
geliflmifl ülkelerde de gerek siyasal gerek toplumsal kümelerce kuflkuyla ve tepkiyle karfl›lanmaktad›r. Bu
konuda ortaya ç›kabilecek zararlar bazen bu çabay› harcayanlarca da kabul edilebilmektedir. Örnekler
için bak›n›z G. Basalla. Teknolojinin Evrimi , Ankara, 2000. ss.245-250
3 Çevre ülkeler deyimi geliflmifl (merkez) ülkelerle iliflkileri çerçevesinde azgeliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler
için kullan›lmaktad›r.

KAYNAKLAR

----- Aksoy, Hasan Hüseyin. [2003]. Uluslararas› Karfl›laflt›rma Ölçütlerinin Kullan›m› ve Türkiye. E¤itim Bilim Toplum.
Cilt 1, Say› 1. K›fl Say›s› . ss.51-60. Ankara

----- Apple, Michael W. Teachers and Texts. A Political Economy of Class and Gender Relations in Education.
Routledge, Chapman and Hall, Inc. New York. 1989.

----- Aziz, Aysel. Radyo ve Televizyonla E¤itim. A.Ü. E¤itim Fakültesi E¤itim Araflt›rmalar› Merkezi (EFAM) Yay›n
No:2 Ankara, 1982.

----- Basalla, George. Teknolojinin Evrimi. 10. Bas›m. Çeviri: Cem Soydemir. Tübitak Popüler Bilim Kitaplar› No:29.
Ankara, 2000.

----- Bennet, Christine K. “Redefining Educational Leadership: What Principals Can Do to Advance in
Education” Technology and Teacher Education Annual 1994. General Editors J. Willis, B. Robin, D. A. Willis.
Published for the Society for Technology and Teacher Education by Association for th Advancement of
Computing in education. Charlottesville, VA, 1994. ss. 751-755.

----- Berne, Robert. “Educational Input and Outcome Inequities in New York State”. Outcome Equity in
Education. 15th Annual Yearbook of the American Education Finance Association. Editors: Robert Berne ve
Lawrance O. Picus. Corwin Press, Inc. Thousand Oaks, California, 1994. pp. 1-23.

----- Beyhan, Cem. “Türkiye’de Biliflim Suçlar› ve Mücadele Yöntemleri”. Polis Bilimleri Dergisi. Cilt 4, Say› 3-4,
ss.89-107. 2002.

----- Blanck, Peter; Heather Ritchie, James Schmeling ve David Klein. “Technology for Independence: A Com-
munity–Based Resource Center” Behavioral Sciences and the Law. John Wiley and Sons, Ltd. 21 : 51-62.
(Published Online in Wiley InterScience (www.interscience.wiley.com).DOI:10.1002/bsl.522

----- Conlon, Tom. “Bilgi Teknolojisi, E¤itim ve Postmodernizm” (Çeviri. Ertan Zereyak ve Esma Genç Çolak).
E¤itim Bilimleri ve Uygulama. Aral›k 2002, Cilt 1, Say› 2, ss. 269-278.

----- Demmers, Jim ve Dara O’Neil. “Leavers and Takers: Alternative Perspectives on Universal Access to
Telecommunications Technologies”. Techné: Journal of the Society for Philosophy and Technology. Spring
2001, Vol. 5. Number 3.

----- Dura, Cihan. Bilgi Toplumu. Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. No: 1244, Bilim ve Teknoloji Dizisi :3, Ankara, 1990.

----- Ercan, Fuat. E¤itim ve Kapitalizm. Neoliberal E¤itim Ekonomisinin Elefltirisi. ÖES ve Bilim Yay›nlar› Ortak
Yay›n›. ‹stanbul, 1998. 21
 ----- Erdost, Cevdet. Sermayenin Uluslararas›laflmas› ve Teknoloji Transferi. Savafl Yay›nevi. Ankara, 1982.

----- Forti, Augusto. “Eskiça¤da Bilim, Felsefe ve ‹ktidar”, Bilim ve ‹ktidar. 10. Bas›m. Derleme: Federico Mayor ve
Augusto Forti, Çeviri: Mehmet Küçük, TÜB‹TAK Popüler Bilim Kitaplar› No. 48, Ankara, 1997. ss.13-22

----- European Commission. Directorate-General for Education and Culture. European Report on the Quality of
School Education. Sixteen Quality Indicators. Report based on the work of the Working Committee on
Quality Indicators. May 2000. Office for Official Publications of the Communities, 2001.

----- Goetsch, David L. “Impact of Technology on Curriculum and Delivery Strategies in Vocational Education.”
Adults and the Changing Workplace. Editor Carol Herrnstadt Shulman. American Vocational Association,
Inc., USA. Pp. 191-200.

----- Güçlü, Abbas. “Sanal çöplükten nas›l kurtuluruz?” Milliyet. 4 Kas›m 2003. (Online:http://www.mil-
liyet.com/2003/11/04/yazar/guclu.html)

----- Habermas, Jurgen. ‹deoloji Olarak Teknik ve Bilim. 4. Bask› Çev. Mustafa Tüzel. Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stan-
bul, 2001.

----- ‹nam, Ahmet. Teknoloji Benim Neyim Oluyor? (1999) METU Press. ODTÜ Gelifltirme Vakf› Yay›nlar›. Ankara.

---- Kerr, Stephen T., “Toward a Sociology of Educational Technology”, in Jonassen, D. (Ed.). Handbook of
Research for Educational Communications and Technology. Macmillan, New York, 1996. pp. 143-169.

----- King, Alexander. “II. Dünya Savafl›’n›n Sonundan Bu Yana Bilim ve Teknoloji”. Bilim ve ‹ktidar. 10. Bas›m.
Derleme: Federico Mayor ve Augusto Forti, Çeviri: Mehmet Küçük, TÜB‹TAK Popüler Bilim Kitaplar› No. 48,
Ankara, 1997. ss. 69-105.

----- Kleiner, Anne ve Laurie Lewis. Internet Access in U.S. Public Schools and Classrooms: 1994-2002. U.S.
Department of Education, National Center for Education Statistics. NCES 2004-011, Project Officer:Bernard
Greene. Washington, DC: 2003.

----- Kozol, Jonathan. Savage Inequalities Children in America’s Schools. Crown Publishers, Inc. New York 1991.

----- Kongar, Emre. Kültür Üzerine. Ça¤dafl Yay›nlar›, ‹stanbul, 1982.

----- Kösemihal, Nurettin fiazi. Sosyoloji Tarihi. Üçüncü Bas›m, Remzi Kitabevi. ‹stanbul, 1974.

----- Lewis, Morgan V. “Labor Market Needs to the Year 2000”. Adults and the Changing Workplace. Editor
Carol Herrnstadt Shulman. American Vocational Association, Inc., USA. Pp. 3-11.

----- Middlehurst, Robin. “New Realities for Leadership and Governance in Higher Education?” Tertiary
Education and Management. (Kluwer Academic Publishers, 2000) Vol.5, pp.307-329. 1999

----- Middlehurst, Robin.( 1999) “New Realities for Leadership and Governance in Higher Education?”. Tertiary
Education and Management. Vol. 5: pp.307-329, Kluwer Academic Publishers.

----- Milli E¤itim Bakanl›¤› E¤itimi Araflt›rma ve Gelifltirme Dairesi Baflkanl›¤› (EARGED). Müfredat Laboratuar Okul-
lar› MLO Modeli. Milli E¤itim Bas›mevi, Ankara, 1999.

----- Molnar, Alex. What’s in a Name? The Corporate Branding of America’s Schools The Fifth Annual Report On
Trends In Schoolhouse Commercialism Year 2001-2002. Arizona State University, College of Education.
Education Policy Studies Laboratory, Commercialism in Education Research Unit. EPSL-0209-103-CERU, Sep-
tember, 2002.

----- NCES. U.S. Department of Education, National Center for Education Statistics. Internet Access in U.S. Pub-
lic Schools and Classrooms: 1994–2002, NCES 2004-011, by Anne Kleiner and Laurie Lewis.Project Officer:
22 Bernard Greene. Washington, DC: 2003.
----- National Science Board. (NSB) Science and Engineering Indicators 2002. Volume 1. National Science
Foundation Arlington , VA, 2002.

----- Oakes, Jeannie ve Martin Lipton. “Struggling for Educational Equity in Diverse Communities: School Reform
as Social Movement” Journal of Educational Change. 3: 383-406, Kluwer Academic Publishers, Netherland,
2002.

----- OECD (Ekonomik ‹flbirli¤i ve Kalk›nma Örgütü). (1996). Türkiye Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikas› Raporu.
Çev. Dilek Özdemir ve Zeynep Tozar. TÜB‹TAK, Ankara.

----- Oskay, Ünsal. XIX Yüzy›ldan Günümüze Kitle ‹letifliminin Kültürel ‹fllevleri. Kuramsal Bir Yaklafl›m. A.Ü. Siyasal
Bilgiler Fakültesi Yay›nlar›, No:495, Ankara, 1982.

----- Savafl, Vural. (1986). Kalk›nma Ekonomisi. 4. Bask›. Beta Bas›m Yay›m Da¤›t›m Afi., ‹stanbul.

----- Schank, Roger C. and Chip Cleary. Engines for Education. Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, Hills-
dale, New Jersey, 1995.

----- Senge, Peter. Beflinci Disiplin. 7. Bask›. Çevirenler: Ayflegül ‹ldeniz ve Ahmet Do¤ukan. Yap› Kredi Yay›nlar›,
‹stanbul, 2000.

----- Slowinski, Joseph. “Becoming a Technologically Savvy Administrator”.ERIC Digest 135. January 2000. On-
line:http://eric.uoregon.edu/publications/digests/ digest135.html 6 Temmuz 2000 tarihinde ulafl›ld›.

----- Spring, Joel. Conflict of Interests The Politics of American Education. McGraw-Hill Companies, Inc. Third
Edition, USA. 1998.

----- Tekin, Meral. Yetiflkin E¤itiminde Radyo ve Televizyon. Yüksel Matbaac›l›k, Ankara, 1996.

----- The Chronicle of Higher Education. Information Technology. “Microsoft’s Reach in Higher Education”. Ap-
ril 24, 1998. Online: http://chronicle.com Section: Information Technology, Page A25.

----- Uysal, Meral; S. Özsoy, F. Say›lan, R. Günlü, S. Güngör, H. H. Aksoy, L. Ünal. “E¤itimde Demokratikleflme”.
E¤itim Sen. E¤itim Yönetimi ve Üniversitede Demokratik Yap›lanma Sempozyumu. E¤itim Sen Yay›nlar›, An-
kara, 2003. ss. 15-55.
----- Ünal, L. Ifl›l.(1995) “Yüksekö¤retimde Nitelik, ‹stihdam Finansman Üçgeni” A.Ü. E¤itim Bilimleri Fakültesi Der-
gisi. Cilt 27, Say› 1. Ankara. Ss.309-327.
----- Weber, Max. Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu. Çeviri: Zeynep Gürata. Ayraç Yay›nevi, Ankara, 1997.

23