Amasya II.

Beyazt Camisi adrvan Duvar Resimlerinin Restorasyonu ve konografik zmlemesi

Aye Nermin Uz Takesen *
zet
atllama dnemi tasvir sanatnn en nemli rneklerinden saylan Amasya, II. Beyazt Camisi adrvan resimlerinin 2006 ylnda yaplan restorasyonu ile bilinmeyen ve karmak grnen baz ynlerine k tutulmaya allmtr. Bir halk sanats olan Zileli Emin ustann II. Beyazt Camisi adrvan kubbesini ssleyen resimlerinde Osmanl dnyasna ait zengin grsel ifade eitlilii dikkat ekmektedir. Bu grsel ifade zenginlii ierisinde, Osmanl dnyasna yeni girmi teknolojik aralar ve objeler ile Osmanlnn gnlk hayatndan rnekler sunan kesitler grlmektedir.

Bu almada, adrvan resimlerinin restorasyon srecinin anlatm yannda resimlerde konu edinilmi motierin, sahnelerin ve sembollerin ikonograk zmlemesi yaplmaya allmtr. Anahtar Kelimeler: Amasya II. Beyazt Camisi adrvan, Zileli Emin, Tasvir Sanat, Kalemii, konogra.

Iconographic Analysis of Wall Paintings of the Amasya Beyazit II. Mosques Fountain Abstract
y the restoration held in the year 2006, the wall paintings of the Amasya Beyazt II Mosques Fountain have been restored. The Fountain has some phenomenal illustrations by which the most important examples of westernization period in visual arts in the Ottoman Civilization might be clearly seen. In this study, on the one hand, whole restoration process of those wall paintings shall be explained in details by emphasizing their compositional and historical integrity, on the other hand, it shall be endeavored to illuminate some unknown, unclear and complicated parts of those paintings. In the wall paintings drawn on the Fountains dome by Zileli Emin who was a public craftsman in the nineteenth century, a rich visual representation of the Ottomans world becomes striking. In this rich visual representation, some technological devices and instruments which have been just become the part of Ottomans world are observed. By this study, in addition to explanations including some details of restoration process, it is also attempted doing some iconographic analysis of the motives, scenes and symbols observed in those wall paintings of the Fountain. Key Words: Amasya Beyazt II Mosques Fountain, Zileli Emin, Art of Illustration, Wall Paintings, Iconography.
*

Tasarmc, Vakar Genel Mdrl, D likiler Daire Bakanl

177

VAKIFLAR DERGS Haziran 2011 - Say 35

Giri
14821486 yllar arasnda Sultan II. Beyazt adna Yeilrmak kysnda ina edilen ve Amasya il merkezinde bulunan caminin kuzey avlusunda yer alan adrvan, 12 ahap stunun tad sivri kemerler zerine oturtulmu, ite badadi bir kubbe dta ise piramidal kurun malzeme ile rtldr. adrvan, rmak kenarnda konumlandrlmasndan dolay uzun yllar neme maruz kalmtr. zellikle kubbenin gney aksnda bulunan iki blm, yamur ve kar suyu alarak svann mukavemetini tamamen kaybetmesine ve gerek duvar resimlerinin gerekse de svann dklmesine neden olmutur. II. Beyazt Camisi adrvannn 2006 ylndaki restorasyonu iin Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kuruluna sunulan raporun n almalarnda, adrvann badadi ahap talar incelenmi ve har analizleri ODT Malzeme Koruma Laboratuarnda yaplmtr. Ayrca duvar yzeyindeki kalemileri ve duvar resimlerinin konservasyon raporu Kltr Bakanl Restorasyon ve Konservasyon Merkez Laboratuar uzmanlarnca hazrlanmtr. Yapm i olarak ihale edilen adrvann maliyet hesab ve yaplacak almalar iin aratrma, bilgi ve belge toplama ilemleri ile restorasyonun duvar resimleri ve kalemileri ile ilgili denetim grevi de tarafmca yaplmtr. Onarma balamadan nce adrvana ait bezemelerle ilgili bilgi ve belgelerin toplanmas ve gerekli dokmantasyonun oluturulmas srecinde Prof. Dr. Gnsel Rendann 70li yllarda ekmi olduu fotoraar kendisinden temin edilmitir. Yaplan almada, kltr varlnn sanatsal zelliinin ve deerinin bilinmesinin beraberinde belge niteliinde bir yap olmas da restorasyana ynelik hassasiyetleri artrmtr. Yksek sanat ve tarihi deeri olan bu tr yaplar korumaya alarak, kapsaml ve byk restorasyon mdahalelerine gerek kalmakszn yaamalarn salamak gerekmektedir. Duvar resimlerinin tamamlanmas ve/ veya canlandrlmas resimleri yapan sanatnn slup zelliklerinin kaybolmamas nedeniyle tercih edilen bir yntem olmamakla birlikte tasvir sanatnn nemli rnekleri arasnda saylan ve belge nitelii tayan adrvan resimlerindeki byk kayplar -ne yazk ki- resimlerin byk blmnde canlandrma ve tamamlama ihtiyac dourmutur. Koruma kurulunun onay ile resimlerin izlerinden tanmlanabilenler ile yukarda bahsi geen eski fotoraarda tespit edilebilenlerin dklen blmlerinde tamamlama ve renklerin solan blmlerinde canlandrma ilemi yaplmtr. Boya tabakasnda herhangi bir kayp olmayan blmler ile herhangi bir iz veya belge olmayan- tanmlanamayan -blmlere hibir ilem yaplmakszn braklmtr. Kubbenin zgn svas iki katmandan olumaktadr. Altta horasan har olarak bilinen pembe renkli sva, %60 orannda kire, %39 orannda agrega ve tula tozu, %1 orannda ktktan olumakta olup, stteki 1-1,5 cm. kalnlndaki beyaz renkli ince sva ise %90 orannda kire, %8 orannda al, %2 orannda ktktan olumaktadr. Kubbe iinde yer yer badadi talar ile sva arasnda oluan boluklara 1 birim ta tozu (olduka ince un gibi), birim mermer tozu (olduka ince un gibi), birim tula tozu (olduka ince un gibi), birim kum (ince mil), birim kaymak kire (2 yl dinlendirilmi) ve 0,75 birim hidrolik kire karmndan oluan akkan har enjeksiyon yntemiyle enjekte edilmi ve ayrca badadi kubbenin iine girilerek tm boalan badadi talarn arasna doldurulmutur. Svann tamamen dkld blm ise zgn sva malzemesine uygun hazrlanan har ile yeniden svanmtr. Sva salamlatrma ilemi tamamlandktan sonra sva y178

Amasya II. Beyazt Camisi adrvan Duvar Resimlerinin Restorasyonu ve konografik zmlemesi

zeyindeki lekelenmeler ve kir tabakas %5lik amonyum bi karbonat zeltisi ile temizlenmitir. Kubbe iinde bulunan gerek duvar resimlerinde gerekse yaz ve kalemii bezemelerde toprak boya pigmentlerinden demir oksit krmz, pembe (oksit krmz renkle hazrlanmtr), oksit sar, krom oksit yeil, ultramarin (ivit) mavi, siyah ve gri renkler kullanlmtr. Restorasyon aamasnda boyalarn dklen ksmlarnda zgn renk pigmentlerine sadk kalnarak yakn tonlar kullanlmtr. Bezemelerin ak meknda ve nemli bir blgede olmas, dklmenin tekrarlamamas konusunda daha fazla nlemler alnmasn gerektirmitir. Bu nedenle duvar resimlerinin ve sva yzeyindeki kalemii ve yaz sathlarnn canlandrma ilemi bitirildikten sonra %5lik Paraloid B72 malzemesi kse edilmitir. adrvann ahap saaklar stun ve kemerlerinde daha nceki yllarda boyanm yal boyalar temizlenerek ahap sathlar aa karlm ve zeri gomalak cila ile cilalanmtr. Ayrca adrvann ta havuz fskiyesi ve korkuluklar AB 57 ad ile bilinen kimyasal malzeme ile temizlenmitir. Restorasyon almalar srasnda zerinde herhangi bir imzaya rastlanmayan adrvan resimlerinin, dnemin halk ressamlarndan Zileli Emin tarafndan yapld slup zelliklerinden anlalmaktadr (Renda 1977:160). Sanatnn isminin, svann tamamen dklm olan blmnde olmas ihtimaller arasndadr. Bu nedenle, restorasyon faaliyetleri boyunca sanatnn blgede bilinen almalar, zellikle Merzifon Karamustafa Paa Camisi adrvannda yapm olduu duvar resimleri referans alnmtr. 1 Eserin Zileli Emine ait olduunu glendiren en belirgin olgu ise, sanatnn XIX. yzyln ikinci yarsnda ortaya koyduu almalardr. Bu almalardan bilinenleri Amasyada Gml Camisi, Merzifonda Kara Mustafa Paa Camisi ve adrvan, Merzifon, Sofular Camisi, Merzifon Paa Camisi, Tokat, Zilede eyh Ethem (Musa Fakih) Trbesi ve eyh Nasreddin (Nusret) Zaviyesi, Zile, Yeilce Kynde eyh Eylk (eyh Mehmed) Trbesi ve Tokatda Yacolu Kona, Latifolu Kona ile Madmaklar Evi duvar resimleri Zileli Emine has slup zellikleri ile dikkat ekmektedir (am 1986:427-459). almamzn konusunu oluturan II. Beyazt Camisi adrvan iindeki bezeme program blmde incelenecektir. lk blmnde kubbe merkezindeki kalemii kompozisyon, ikinci blmnde kartular ierisinde sls harerle yazlm yaz eridi ve son blmnde, kubbe eteini dolaan duvar resimleri ele alnacaktr.

I.Blm: Klasik dnem motieri ile barok motierden oluan kubbe gbek deseninde, merkezde alt kollu yldz (mhr- Sleyman) moti bulunmakta ve bu kollar arasna yerletirilmi Hicri 1289 Sin (aban) tarihi okunmaktadr. Buradan duvar resimlerinin 1872 ylnn Ekim aynda yapld anlalmaktadr. Elde edilen bu bilgi nda; II. Beyazt adrvannn duvar resimlerinin yapl tarihine ilikin olarak ilk defa kesin bir bilgi ortaya konmakta ve eserin sanatnn dier bir eseri olan Merzifon Karamustafapaa Camisi adrvanndan 3 yl nce yapld anlalmaktadr. Yapm tarihinin de yazl olduu bu alt kollu yldz motini, rumi dallardan oluan mavi ve krmz zeminli, 16 dilimli arkfelek kompozisyonu evreler. Siyah zemin zerine artmal dizin1

Duvar resimlerinin restorasyon uygulamas deerli meslektam Tayyar nal tarafndan yaplmtr. 179

VAKIFLAR DERGS Haziran 2011 - Say 35

le palmet motii bir bordr, arkfelek kompozisyonunun d bordrn oluturur. Dairesel kompozisyon, en dta t motieriyle tamamlanr (Resim 1). Kubbe merkezinde bulunan, yapl tarihinin de yazl olduu alt kollu yldz (mhr- Sleyman) moti, birok yapnn bezemesinde grlmekle birlikte, zellikle kubbede merkez motieri arasnda en ok kullanlan motier arasndadr. Altkollu yldz motinin, Tun devrinde Mezepotamyadan ngiltereye kadar, demir devrinde ise Hindistanda ve ber yarmadasnda Resim 1- Restorasyon sonras kubbe gbek deseni kullanld bilinmektedir. slamiyet ncesi Trk kltr hayatnda da nemli bir yer tuttuu bilinmekle birlikte zellikle VIII. yzyln ilk eyreinden gnmze kadar ok geni bir zaman diliminde ve geni bir corafyada kendini gstermektedir (am 1993:207-230). Gerek anlam gerekse de kullanld yerler bakmndan toplumdan topluma farkllk gsteren alt kollu yldz motinin Osmanl medeniyetinde de baz sembolik anlamlar olduu bilinmektedir. Nitekim Osmanl kltr, tasavvu sembolizmin diline sklkla bavuran ve insan ile Tanr arasndaki mistik ilikiyi sz, yaz ve riteller araclyla sembolletiren bir kltr olmutur (In 1999:7). Bu meyanda meknsal ve tarihsel kurgu iinde dnldnde sanatnn kubbe merkezine yerletirdii alt kollu yldz motini tesadfen ya da sadece bezeme anlay ile kullanmad dnlmektedir. Alt kollu yldz - mhr- Sleyman - sembolnn, Rufa, Mevlev ve Bekta tarikat bayraklarnda vs. kullanlan semboller arasnda olduu (Bayram 1993:61-67), bununla birlikte Rufiye, Bedeviye ve Sadiye tarikatlarnn serpularnda alt kollu Sleyman mhrnn kullanld bilinmektedir. Serpularn merkezindeki Sleyman mhr ile gayba gnderme yaplmakta ve altgen mhrn tlar (ularnn), alt yne, Cnnetl-esmya yani alt isme (Allahn bin bir isminden en byk ve mnca dier isimleri kuatm olan altsdr. Bu isimler, Ferd, Hay, Kayym, Hakem, Adl, Kuddstr) iaret etmektedir (el-stanbul 2005:113). Mhr- Sleyman sembolnn dndaki arkfelek kompozisyonunun arkfelek motinden tretildii dnlmektedir. Buradaki arkfelek moti de yine zengin sembolik manalar ihtiva etmektedir. Baz aratrmaclara gre gkyz ile ilgili kutsal bir anlam ifade ettii dnlrken (Karamaaral 1993:259) baz aratrmaclarca da dnyann dnn, evrenin hareketini, hayatn gelip geiciliini, deikenliini vb. simgeledii ileri srlmektedir (aman Doan 2001:243-249). Bu yorumlara ek olarak Kbe evresindeki tavaf ile arkfelek motindeki dng hareketinin ortak bir imgeyi vurgulad da dnlebilir. Kbe ve tavaf sonsuz sabitlik ve sonsuz hareket olarak ifade edilirken, Kbe etrafnda tavaf eden insann, hareket iindeki bir zerre ve ebedi bir devinim, daima deiim ve olu halinde olmas olarak aklanmaktadr (eriati 2009:58).

180

Amasya II. Beyazt Camisi adrvan Duvar Resimlerinin Restorasyonu ve konografik zmlemesi

Mevlevlerin dnerek, daireler izerek sema yapmas, Bektalerin cem treninde halka tekil etmesi, Halvetlik ve Rufalik gibi tarikatlarda zikir srasnda daire eklinin oluturulmas gibi riteller, slam felsefesinde Allahn ba ve sonu olmayan, sonsuzu temsil eden bir halka eklinde tasavvur edilmesi tesadf olmasa gerekir. Bylece buradan baz motierin Mslmanlarca da kabul grm ve benimsenmi olduu aka anlalmaktadr (Karamaaral 1993:260-261).

II.Blm: Kubbe eteine yakn blmde, resim eridinin hemen zerinde bulunan yaz kartular, siyah zeminli byk emse madalyonlar ierisinde ve arada daha kk madalyonlara dm zencereklerle balanr. Alt adet byk emse madalyon iinde siyah zemin zerinde beyaz sls harerle Accil bis-salati kablel- fevti ve accil bit-tevbeti kablel-mevt (Namaza acele ediniz, vakti geebilir. Tevbede acele ediniz, lm gelmeden nce) Hadis-i eri yazmaktadr. Yazlarn arasna serpitirilmi iek ve yaprak motieri harer arasndaki bo alanlar deerlendirilerek yaznn dekoratif etkisini glendirmitir. Bu uzun yaz kartular arasnda dm zencereklerle birbirine balanan kk oval madalyonlar yer alr. lerinde Rad suresinin 24. ayeti olan Selamun aleykm bima sebertum. Fe-nime ukbed-dr (Melekler: Din uruna dnyann zevk ve zorluklarna kar) sabretmenizden dolay size selam olsun, (dnya) yurdun(un iyi) sonucu ne gzel! (derler.) yazmaktadr. ki kk kartu iinde ise Allah C.C. yazmaktadr.2 adrvan kubbesi iinde yaz kartularnn zerinde antik vazolar ierisinde buket iek kompozisyonlar bulunmaktadr. XVIII. yzylda barok ve rokoko slup zellikleri gsteren bezeme motieri, XIX. yzyla gelindiinde glgeli bereket boynuzu, dolmadallar, kenger yapraklar, yong, girland ve antik vazolar olarak kendini gstermektedir (Renda 1995:1530-1534). XIX. yzylda yaplan adrvan bezemelerinin de bu yzyla ait tm zellikleri tad grlmektedir. Restorasyon ncesinde tamamen dklm olan iek kompozisyonlarnn belirgin izleri ve eski fotoraar ieklerin yeniden canlandrlmasnda faydal olmutur.

III. Blm: 2006 ylnda yaplan restorasyondan nce, badadi kubbenin bezemelerinde boya kayb ve buna ek olarak zellikle gneybat blmnde sva kayb olduundan giri blmnde bahsedilmiti. Svann mukavemetini tamamen kaybettii gney-bat blm raspa edilmi ve zgn svann malzeme analizlerinden elde edilen sonularna gre yeniden svanarak glendirilmitir. Kubbe eteinde bulunan bu resimlerin balang noktas olarak kabul ettiimiz gneybatsndan itibaren st ste binmi gibi grnen kiremit atl evler, kuleli bir yap ve hemen solunda bir minare (bu blmdeki dkntden dolay minareye ait cami tespit edilememitir) ve daha nde atl baka bir cami dikdrtgen bir pano ile son bulur. Bu dikdrtgen pano iinde yandan arkl buharl bir gemi ile bir yelkenli ve dubalarn tad iki adet kpr bulunmaktadr.

Yazlarn evirileri konusunda yardmc olan Vakar Genel Mdrl Kltr ve Tescil Dai. Bk.dan Mevlit ama teekkr ederim. 181

Uzman

VAKIFLAR DERGS Haziran 2011 - Say 35

Bu sahnenin XIX. yzyl Hali grntsyle rtt sylenebilir. Nitekim bu sahneye Merzifon Kara Mustafa Paa Camisi adrvannda da rastlamaktayz ki bu kprlerin eski Galata kprs ve ilk Unkapan kprs olmas esere ayn zamanda belge niteliini kazandrmaktadr (Ark 1975:16). Hali sahnesinin nnde, bize yakn duran yerde krmz bayrak asl kulenin, Galata kulesi olmas yksek ihtimaldir. Restorasyondan nce hali olarak adlandrlan bu blmdeki boyalarda olduka fazla dklme mevcuttu (Resim 2). Ancak dklen boyalarn geride brakt izlerden yola klarak, izlerin algland blmler zgn renklerinde canlandrlmtr (Resim 3). Hali iini dikdrtgen bir pano gibi evreleyen sahneden sonra nde sur duvarlar ve kiremit atl evler ile sur iinde kalan cami ve kule tasvirleri stanbuldan - tarihi Yarmadadan - bir panorama sunar bizlere (Resim 4). Bu panoramada Sleymaniye, Beyazt ve Ayasofya camilerinin arasndan ykselen Beyazt kulesi tasvir edilmektedir (Renda 1977:158-160). stanbul panoramas byk bir meyve aac ile son bulur. Meyve aacnn yannda bir taht ve tahtn iinde bir gl tasviri dikkati eker. Tahtn balnda, saat sekizi iaret eden tal bir saat kadran bulunur. Bu saat tasvirini, sadece bezeme iin kullanlm ya da Osmanl dnyasna yeni girmi alafranga bir eya olarak grmek eksik ya da hatal bir zmleme olacaktr. Tahtn banda bulunan saatin sekizi gstermesi ile sanatnn Osmanl hanedanlnn sekizinci padiah II.Beyazta gnderme yapt dnlmektedir. Sanat, padiah tahtn iindeki gl ile sembolize ederken, saatin stndeki taca benzer motif ile de bunu vurgulamtr (Resim 56).
Resim 3- Restorasyon sonras Hali iini gsteren sahne

Resim 2- Restorasyon ncesi Hali iinin gsteren sahne

Tahtn hemen yannda ibrik iinde iek demeti tasviri bulunur. Bu tasvire her iki adrvan resminde de rastlanmaktadr. Zileli Eminin bu adrvan Merzifondaki adrvandan yl nce (1872) yapt yukarda belirtilmiti. Sanat, II. Beyazt adrvanndaki ibrik tasvirini minyatr geleneine uygun bir slupla resimlerken (Resim 6) Merzifon adrvanndaki ibrik tasvirinde bat
182

Resim 4- Restorasyon sonras tarihi yarmada sahnesi

Amasya II. Beyazt Camisi adrvan Duvar Resimlerinin Restorasyonu ve konografik zmlemesi

resim tarzna uygun k-glge ilikisi kurmu ve objenin daha gereki olmasn salamtr (Resim 7). ki tasvir arasndaki farkllklar ortaya koyarken sanatnn bat resim tarzn yanstma abalarna da ilk defa tank olunmaktadr. brik iindeki iek demetinden sonra adrvann kendi resmi olabileceini dndren bir adrvan resmi ve bir cami grntye girmektedir (Resim 89). Bu cami tasvirinin stanbuldaki bir cami ya da yapnn kendisi olabilecei dnlmektedir (Ark, 1976:85). Resimdeki caminin tek minareli ve iki erefeli oluu bu ihtimali zayatr. Ancak burada caminin sa tarafnda (belki de bir minare olmas gereken yerde) bulunan kule, deiik grntsyle olduka ilgi ekicidir. Tepesi ikiye ayrlm ve haf yana yatm kule neyi anlatmak ister henz aklanamamaktadr. Ancak sanatnn byle gerek st baka tasvirleri de bulunmaktadr. rnein, Merzifon Kara Mustafa Paa Camisinin adrvannda bulunan resimler iinde zerinde Horasan Camii eri yazl olan cami minarelerinin de tek gvdeyle ktktan sonra boynuz gibi ikiye ayrlarak devam etmesi gerek st bir tasvir olarak nitelendirilmektedir (Tanman 1993:491-517). Caminin sa yannda servi ve st aalarnn arasnda tahtrevan araba ve bir aacn iinde ku evi tasvirleri yer alr. Bu iki tasvir Merzifondaki adrvanda da grlmekle birlikte sanatnn XIX. yzyl Osmanl dnyasnn gnlk hayatn da resimlere tadnn bir belgesidir (Resim 9). Ku evinin hemen sanda bir saray tasviri bulunmaktadr. nde kk tepecikler ve arkada bir duvar rgs zerinde ykselen yapnn, bir kule ve sol nde deniz fenerini anmsatan bacal baka bir yapdan oluan tasviri bulunmaktadr. Bu yapnn stanbulda surlarn iindeki bir saray m yoksa tamamen sanatnn hayal dnyasna ait bir mekn m betimledii henz bilinememektedir (Resim 10).

Resim 5- Restorasyon ncesi tarihi yarmada sahnesi ve saatli taht

Resim 6- Restorasyon sonras saatli taht tasviri

Resim 7- Merzifon Karamustafa Paa Camisi adrvanndan bir kesit

Zileli Eminin her iki duvar resminde de karmza kan su dolaplar, alar boyunca nl meyve ve sebzeleriyle nam yapm Amasyann, o yllardaki ba ve bahe sulamalarnda da nemli yer tutmutur. Su dolaplarnn tm ehir ahalisi yannda XIX. yzyln ikinci yarsnda faaliyette olan ipek fabrikas ve un deirmenlerine de su
183

VAKIFLAR DERGS Haziran 2011 - Say 35

saladklar o dnem Amasyaya gelen yabanc seyyahlarn gzlem notlarnda aktarlmaktadr (Tuzcu, 2007). Restorasyondan nce tamamen dklm olan bu su dolab tasvirinin tekrar canlandrlmas srecinde zemindeki izler yannda yakn dnem fotoraardan ve sanatnn Merzifondaki adrvan resimlerinden yararlanlmtr (Resim 1112 ). Kk tepeler, kk aalar, arada kalan tek tk binalardan sonra yine artc bir grntyle karlalr. Uzun yllar herhangi bir restorasyon almas grmeyen adrvandaki baz blmler zaman iinde ne yazk ki ok fazla tahrip olmutur. zellikle boyal tabakadaki dkntlerden dolay kimi tasvirler ok fazla ypranm ve zaman zaman onlar inceleyen uzmanlarca doru bir biimde irdelenememilerdir. Baz incelemelerde bu tasvirlerin atal ve bak gibi Osmanl dnyasna yeni yeni giren alafranga eyalar olduu ileri srlmtr (Renda:1977:158). Oysaki restorasyon srasnda bunlarn sofra ara gereleri olmayp bir daire evresine dizilmi trmk, krek, dirgen, trpan, merdiven, yaba, vb. gibi muhtelif tarm aletleri olduu anlalmtr (Resim 1314). Bu tarm aletlerinin su dolabnn hemen yannda konumlandrlmalar yine gnlk hayatn bu resimlere yansmas olarak deerlendirilebilir.

Resim 8- Restorasyon ncesi cami tasviri

Resim 9- Restorasyon sonras cami tasviri

Tarm aletlerinin sanda sanatnn bilinen ve yukarda da belirtilen hemen hemen tm resimlerinde kullanm olduu hurma aac tasviri karmza kmaktadr. Hurma aacnn yeri ve konumu incelendiinde sanatnn bu aac tarikat sembollerinin, trbelerin ve kbe tasviri gibi tasavvu motierin yannda kulland grlResim 10- Saray tasviri mektedir. Bu ynyle ele alndnda kullanlan sembollerin birbirleriyle bantlar ve sanatnn armlar izleyiciye aktarma yolu bu resimlerdeki dikkat ekici bir baka konudur. Hurma aac tasvirinin boyas tamamen dklm olmasna ramen izlerden ve fotoraardan hissedildii kadaryla meyveler yeniden canlandrlm ancak herhangi bir verinin elde edilemedii yeil yaprakl blmleri boyanmadan olduu gibi braklmtr (Resim1314).

184

Amasya II. Beyazt Camisi adrvan Duvar Resimlerinin Restorasyonu ve konografik zmlemesi

Resim 11- Restorasyon ncesi deirmen tasviri

Hurma aac tasvirinin sanda drt kandille aydnlanan baldaken trbenin, sanatnn dier resimlerinde de konu edindii Seyyid Ahmet Rifai trbesi olmas ihtimali byktr. Merzifon Karamustafa Paa Camisi adrvannda Merzifonlularn Seyyid Ahmet Rifa olarak adlandrdklar baldaken trbe Seyyid Ahmet Rifanin Basra civarnda, Umm Ubeyde kyndeki trbesini temsil etmektedir (Tanman 1993:491-522). Bu kany glendiren bir dier olgu ise; Seluklu ve Osmanl dneminde, Amasyann Taova ilesi Alpaslan beldesinde Ziyaret ad verilen Seyyid Nureddin Alpaslan er-Rufnin Trbesi ve bir cami, kk bir hamam, frn, han, imaret, zaviye ve ambarlardan oluan kompleks bir yapnn varlndan sz edilmesidir. Seyyid Nureddin Alpaslan erRufnin 655 H./ 1257 M. tarihli Arapa bir vakyesi bulunmakta olup, vakye kaytlarna gre Taovann tamam, Erbaa ilesi civar kyleri ve Amasyann dou taraar, Seyyid Nureddin Zaviyesi vakfna aittir. Ruf tarikat Amasya, Tokat, Sivas, zmir ve Bat Anadoluda yaygndr (Bayram 1993:180-181). Restorasyondan nce neredeyse boyasnn tamam dklm olan bu trbe tasvirinin dkntsnden arta kalan izler olduka belirgin idi (Resim12). zlerden ve az da olsa boya kalntlarndan yola klarak trbe resmi ayaa kaldrlmtr (Resim13). Trbenin sa tarafndaki krmz sancak zerinde bulunan yazya ait yeterli veri olmad iin yaz izleri canlandrlmadan braklarak sancan krmz zemin rengi tamamlanmtr. Sanatnn hemen hemen btn duvar resimlerinde meyve aac tasvirine rastlanmaktadr. Trbenin hemen sanda limon aac tasviri bulunmaktadr. Limon aacnn gneye has bir meyve aac olmasna karn yine o yllardaki yabanc seyyahlarn gzlem notlarnda Amasya ve evresinde zeytin, portakal ve limon aalarnn da olduu fakat klarn sert gemesi nedeniyle fazla rn alnamad aktarlmaktadr (Tuzcu 2007:282).

Resim 12- Restorasyon sonras deirmen tasviri

Resim 13- Restorasyon ncesi tarm aletleri ve baldaken trbe tasviri

adrvan duvar resimlerinde baka tarikat sembolleri ile de karlalmaktadr. Yine Merzifondaki adrvanda XIX. yzylda moda olan pene ayakl mobilyadan yaz ekmecesi ve ze185

VAKIFLAR DERGS Haziran 2011 - Say 35

Resim 14- Restorasyon sonras tarm aletleri ve baldaken trbe tasviri

Resim 15- Restorasyon ncesi limon aac ve yaz ekmecesi tasviri

rinde hokka ve divit tasviri Merzifonlularn Abdlkadir Geylani olarak adlandrdklar bir tasvir olup, ilim hayatn ifade eden bu gelerin Kadiri tarikati ile balantl olabilecei dnlmektedir (Tanman 1993:491-522). Sanat tarafndan ayn tasvir II. Beyazt Camisi adrvannda da konu edinilmitir (Resim 15-16). Karamaaral (1997:1153-1159), Osmanl dneminde santkarlarn zellikle tarikatlar vastasyla inan sistemi ierisinde yetitirildiini ve eseri hazrlayan santkarn dininin inceliklerini bilerek ve anlayarak eserlerine yanstm olduunu vurgulamaktadr. Nitekim Zileli Emin rneinde de grld zere sanatnn eserlerini verdii meknlarn dini meknlar olmas sebebiyle dini semboller olduka fazla kullanlmtr.

Resim16- Restorasyon sonras limon aac ve yaz ekmecesi tasviri

Resim eridi boyunca byklkleri birbirinden ok farkl olan objeler minyatr geleneinin bir uzants olarak oranszca yan yana getirilmitir. brik iinde bir iek demeti ve servi aalar arasnda atsn drt stunun tad bir havuz, havuzun yannda bir kmbet ve kmbetin sanda altgen pene ayakl bir masa (sehpa?) yan yana Resim 17- Restorasyon ncesi ibrik, havuz, dizilmitir. Sur duvarlarn anmsatan ta bloklarn kmbet, masa ve yap gurubu tasvirleri ardnda merdivenlerle klan bir yap kmesini (belki de bir mahalle) grmekteyiz. Yine restorasyona balamadan nce boyalarnn byk blm dklm olan bu yap grubunda izlerden yola klm ve burada tasvirleri yaplan yaplara ait atlarn krmz lekelerinin dnda geriye kalan izlerin izin verdii lde canlandrma almas yaplmtr. (Resim1718).
186

Amasya II. Beyazt Camisi adrvan Duvar Resimlerinin Restorasyonu ve konografik zmlemesi

Resim 18- Restorasyon ncesi ibrik, havuz, kmbet, masa ve yap grubu tasvirleri

Resim 19- Restorasyon ncesi tanmlanamayan blmler ve birka yap tasviri

Canlandrma almas yaplan sahne ile tren tasvirinin yer ald blme kadar olan alandaki resimlerde nemli kayplar bulunmaktadr (Resim 19). Ne yazk ki bu blme ait referans olabilecek bir fotorafa ya da benzeri bir belgeye ulalamamtr. Bu nedenle ancak tanmlanabilen izler canlandrlmlardr (Resim 20). nde ve arkada birbirine paralel uzanan sra sra dalar ve aralarnda kk aalar ile ats grnen birka kk ev ve onlarn arasnda, Anadoluya henz gelmi olan tren, nde lokomoti ve arkasnda iki adet vagonuyla olduka primitif diyebileceimiz bir anlatmla sergilenmitir. Tren tasvirinin sanda gar binas olabilecei dnlen yap ve onun da sanda bir aa tasviri ile bu sahne tamamlanr (Resim 2122). Tren ve bir aa tasvirinden sonra bir sandalye ve top arabas grntye girmektedir. Top arabas kaleye doru evirilidir. Daha sonra kale ve kale iinde bulunan binalar ile kaleye ait bir bayrak vardr. Ancak kalenin bir ksm tamamen dklm olduu iin ne yazk ki kale resminin devamnda neler olduu ve neleri tasvir ettii bilinememektedir. Bu ksmn hemen sonrasnda svann mukavemetini kaybetmesinden tr, raspa edilerek yerine zgn sva analizleri dorultusunda yeniden sva yaplmtr (Resim 23-24).

Resim 20- Restorasyon sonras tanmlanamayan blmler ve birka yap tasviri

Resim 21- Restorasyon ncesi tren ve gar binas tasviri

187

VAKIFLAR DERGS Haziran 2011 - Say 35

Sonu:
Amasyada II. Beyazt Camisi adrvan resimlerinin 2006 ylnda yaplan restorasyonu ile bilinmeyen ve karmak grnen baz ynlerine k tutulmaya allmtr. Bu almada bir halk sanats olan Zileli Emin ustann II. Beyazt Camisi adrvan kubbesini ssleyen resimlerinde kulland zengin grsel ifade eitlilii iinde Osmanl dnyasna yeni girmi teknolojik aralar ve objeler ile Osmanlnn gnlk hayatna dair bilgiler edinilmitir. Bu grsel ifade zenginlii ierisinde, farkl toplumsal snar iinde barndran, padiahtan halkn sradan yelerine kadar, hemen her kesimi ortak bir noktada buluturabilen tarikatlar ve bunlar simgeleyen nesneleri, meknlar ve sembolleri izleme imkn yakalanmtr. Osmanl dnyasnn bize brakt eserleri incelerken, Osmanlnn sembolizmini iyi kavram olmak, her bir renk, desen ve motifte grnenin tesindeki gizin perdesini aralamak iin anahtar grevi grmektedir. Ne var ki Osmanl sanatsnn bu semboller dnyas iindeki kendi zgn duruunu grmemek hakszlk olurdu. Nitekim tahtn iindeki gl ve banda sekiz rakamn gsteren saat tasvirinin sekizinci padiah II. Beyazt sembolize etmesinin tamamen Zileli Eminin sanat kiiliinin bir yansmas olduu dnlmektedir. Ayrca 2006 ylnda yaplm olan restorasyon almalar srasnda adrvan resimlerinin yapl tarihinin bulunmu olmas sanatnn eserlerindeki kronolojik sralama ve sanatndaki geliim evrelerini inceleme olanan bizlere sunmaktadr. Yaplan bu incelemeyle, binlerce yldan bu Resim 24- Restorasyon sonras tren ve kale yana hemen hemen her toplumda rastlanan semtasviri ile yeniden svanan alanlar bolizmin Osmanlnn da en nemli anlatm dili olduu ve bu dilin Osmanl kltr dnyasnn nemli bir stad olan sanatkr Zileli Eminin II. Beyazt Camisi adrvannda yapt tasvirlerdeki tezahr incelenerek onu irdeleme imknna sahip olunmutur.
188

Resim 22- Restorasyon sonras tren ve gar binas tasviri

Resim 23- Restorasyon ncesi tren ve kale tasviri ile mukavemetini kaybetmi sval alanlar

Amasya II. Beyazt Camisi adrvan Duvar Resimlerinin Restorasyonu ve konografik zmlemesi

KAYNAKLAR: Ark, R. (1975). Anadoluda Bir Halk Ressam: Zileli Emin. Trkiyemiz Dergisi, (16), 8-13 Ark, R. (1976). Batllama Dnemi Anadolu Tasvir Sanat, Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Bayram, S. (1993). Anadoluda XIII. Yzyl Bir Rfai Zaviyesi. Seluk niversitesi Yaynlar, Prof. Dr. Ylmaz ngeye Armaan, (10), 180-181. Bayram, S. (1993). Mhr- Sleyman ve Trk Kltrndeki Yeri. Hacettepe niversitesi Armaan Dizisi, Sanat tarihinde konograk Aratrmalar, Gner nala Armaan, (4) 491-517. al, H. (1987). eyh Nasreddin (Nusret) Trbesi. Trk Tarihinde Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, Tokat Valilii eyhlislam bn Kemal Aratrma Merkezi, 427-459. am, N. (1993). Trk ve slam Sanatnda Altkollu Yldz (Mhr-i Sleyman). Seluk niversitesi Yaynlar, Prof. Dr. Ylmaz ngeye Armaan, (10), 207-230. In, E. (1999). Ho Gr Ya Hu, Osmanl Kltrnde Mistik Semboller, Nesneler, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Karamaaral, B. (1993). ie Daire Motierinin Mahiyeti Hakknda. Hacettepe niversitesi Armaan Dizisi, Sanat Tarihinde konograk Aratrmalar, Gner nala Armaan, (4), 249-270. Karamaaral, B. (1997). Trk Kltrnde Sanatkr zerine. Erdem, Cilt:9, (27), 1153-1159. Renda, G. (1977). Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 1700-1850, Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar. Renda, G. (1985). 19.yyda Kalemii Nak-Duvar Resmi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:6, 1530-1534. Doan (aman), N. (2002). Anadolu Seluklu Dnemi Geometrik Sslemelerine (Yldz Kompozisyona) Yklenmen Anlam, Orta ada Anadolu. Prof.Dr.Aynur Durukana Armaan, Hacettepe niversitesi Edebiyet Fakltesi Sanat Tarihi Blm Seminer Kitab. eraiti, A. (2009). Hac, Ankara: Fecr Yaynlar. Tanman, B. (1993). Merzifon, Mustafa Paa Camisi adrvannn Kubbesinde Zileli Eminin Yaratt Osmanl Dnyas ve Bu Dnyaya Yansyan Kiilii. Hacettepe niversitesi Armaan Dizisi, Sanat Tarihinde konograk Aratrmalar, Gner nala Armaan, (4) 491-522. Tuzcu, A. (2007). lk alardan Cumhuriyete Seyahatnamelerde Amasya, Ankara: Amasya Belediyesi Kltr Yaynlar. Yahy gh b.slih el-stanbul (2005). Tarikat Kyafetlerinde Sembolizm, stanbul: Ocak Yaynclk

189