EDOMIR POPOV

GRAANSKA EVROPA
(1770-1871)

DRUGA KNJIGA POLITIKA ISTORIJA EVROPE

Beki kongres 1814-1815.

U jesen 1814 god. u Beu se okupilo 216 predstavnika svih evropskih drava, osim Osmanskog carstva. Sve do Konferencije mira u Versaju ovo e biti najvei meunarodni diplomatski skup u historiji. Svi do jednog, raunajui tu i francuskog predstavnika, ministra vanjskih poslova Talejrana, bili su odluni protivnici revolucije i eljeli su rekonstrukciju Evrope na principima legitimizma, odnosno starog reima. Meutim, svi oni su znali da rekonstruisana i restaurirana Evropa ne moe biti identina onoj od prije 1789 god.. Zato na Kongresu oni poinju traiti neki vid ravnotee izmeu starog i novog. Polazei od principa legitimizma i ravnotee snaga, prestavnici evropskih drava su u septembru 1814 god. otvorili raspravu o sudbini Kontinenta, prekrajajui njegove granice i mjenjajui politike reime. Prvu rije na Kongresu vodili su ruski car Aleksandar I, austrijski kancelar knez Meternih, pruski ministar grof Hardenberg, britanski ministar vanjskih poslova Kestleri i francuski ministar Talejran. Rusija, Velika Britanija i Austrija su bile sile od kojih su u najveoj mjeri zavisile kongresne odluke. Pruska je bila neto manje uticajan lan. Uoavale su se i dvije oprene struje meu lanicama pobjednicama: rusko-pruska i anglo-austrijska. Pomagan od Meterniha, a povremeno i od cara Aleksandra, okretni Talejran uspijet e da jo u toku trajanja Kongresa izbori Francuskoj status pete velike sile, koja uestvuje gotovo ravnopravno. Osim pet velikih drava, na rad i odluke Kongresa nijedna druga uesnica nije bitnije uticala u bilo kojem pitanju. Najvaniji interes ruske delegacije se sastojao u tome da se sprovede to potpunija restauracija feudalnih odnosa i da se to vie proiri uticaj Rusije u Evropi. Zato je ona podravala i prusko-austrijsko suparnitvo. Jo jedan Ruski plan je bio ouvanje moi Francuske, te na taj nain kontrolisanje pretjerane moi Velike Britanije i Austrije. U teritorijalnom pogledu, pretenzije Rusije su ile u nekoliko pravaca: prema Varavskom Vojvodstvu ( Poljskoj), prema Finskoj i Besarabiji. Da bi pridobio naklonost poljske aristokratije, car Aleksandar I je toj zemlji podario novi ustav, te joj sauvao autonomni status u okviru Ruskog Carstva. Osnovni napor Velike Britanije na Bekom kongresu bio je usmjeren ka irenju njenog kolonijalnog i pomorsko-trgovakog monopola. Kestleri je doao na Kongres s ciljem da za dugi niz godina onemogui Francusku. U cilju to veeg ograniavanja njenih moi Englezi su traili da se Francuskoj oduzme Belgija i da se oko nje obrazuju tampon drave. Austrija je na Kongres dola s ciljem da radi na traenju efikasnog ouvanja feudalnoapsolutistikog sistema. Na Evropskom planu, Meternihov zadatak je bio da omete jaanje pruskog i ruskog uticaja. U Njemakoj, Austrija se zalagala za odravanje stanja politikog nejedinstva, kako bi uveala svoj uticaj na male njemake drave. Slina joj je bila politika i prema Italiji. Na Balkanu Austrija je eljela cijelu jadransku obalu, a u Poljskoj to vie teritorija na raun Rusije. Kao predstavnik pobijeene sile, Talejran je na Kongres u Beu doao sa defanzivnim planom, igrajui na kartu nesaglasnosti meu pobjednicima. Budui da su neslaganja bila esta, ta njegova defanzivna politika je bila pretvorena u ofanzivnu, kojoj je cilj bio onemoguavanje prevelikog jaanja Pruske, te odravanje to vee rascjepkanosti Njemake i Italije.

Iz straha od jaanja Rusije, Velika Britanija i Austrija su 3.januara 1815 god. zakljuile tajni sporazum sa Francuskom o zajednikoj akciji protiv ruskih pretenzija na Poljsku i pruskih na Saksoniju. Ovim sporazumom predviala se ak i mogunost zajednike vojne akcije protiv Rusije i Pruske. Dok se Beki kongres bliio kraju, Napoleon je vladao svojih zadnjih sto dana. Pred njegovim novim prijetnjama, uesnici Kongresa su obnovili Somunski ugovor i obrazovali Sedmu koaliciju protiv Francuske. Odlukama Bekog kongresa Francuska je trebala da bude vraena u granice iz 1790 godine. U cilju odbrane od Francuza stvaraju se dravne barijere kojima je zadatak da zadre eventualnu novu revolucionarnu ili bonapartistiku najedzu. U tom cilju Belgija je pripojena Holandiji, pa je tako obrazovana Nizozemska Kraljevina sa Vilijamom Orleanskim kao kraljem. Njemaka je ostala politiki razjedinjena, ali je sada, umjesto nekadanjih 350, imala 38 samostalnih drava: 34 drave i 4 slobodna kraljevska grada (Hamburg, Bremen, Libek i Frankfurt). Najmonija meu njima bila je Kraljevina Pruska. Zajedno sa Austrijom ove zemlje su ulazile u sastav jedne organizacije drava Njemaki savez, kojim je zamjenjeno staro Sveto Rimsko Carstvo Njemakog naroda. Ovaj Savez je imao samo jednu stalnu zajedniku Skuptinu (Bundestag), a na elu saveza je bila Austrija. Kao njemaka, i Italija je, odlukama Bekog kongresa ostala neorganizovana teritorija. Njenu politiku kartu Kongres je krojio prema eljama Austrije. Ovoj sili pripao je cijeli sjeveroistoni dio Apeninskog poluostrva. I u neke druge nezavisne italijanske drave na prijesto su dovedeni habsburki prinevi i princeze. Stvarna nezavisna drava u sjeverozapasnoj Italiji je bila Sardinska Kraljevina. Razne oblasti srednje Italije, zajedno sa Rimom i Rimskom oblasti, stavljene su pod vlast pape. Na jugu Italije obnovljena je Napuljska Kraljevina, ili Kraljevina Obaju Sicilija, kojom je vladala dinastija Burbona. Uz najvei dio Poljske, Kongres je Rusiji priznao pravo na Finsku i Besarabiju, a to se tie Engleza, oni su prisvojili Maltu i bive holandske i francuske kolonije Kap (u junoj Africi) i Cejlon (u Indijskom okeanu), Trinidad (u Karipskom moru) i druge. Kao Napoleonova saveznica, Danska je kanjena oduzimanjem Norveke, koja je predata vedskoj.

Sveta alijansa
Evropska politika prve polovine XIX st. nosi snane romantiarske naboje i zanose. I n a politikom planu dolazi do izraaja oba krila romantizma kako onog reakcionarnog, okrenutog prolosti, tako i onog revolucionarnog, s pogledima u budunost. Prvo krilo sanjalo je restauraciju moralnih, duhovnih i politikih vrijednosti feudalizma i apsolutizma, dok je drugo krilo uzdizalo individualizam, nesputanu slobodu misli i osjeanja, prava linosti i sprijeavanje svake dravne agresije i nasilja. U borbi protiv ovih naela, sile pobjedinice obrazuju Svetu alijansu. Manifestom od 26.septembra 1815 god. one su postavile ideoloku osnovu svoje organizacije: U ime Svetog i nedjeljivog trojstva. U formiranju Svete alijanse najznaajniju ulogu su imali ruski car Aleksandar I i austrijski kancelar knez Meternih. U ovu ligu mogla je da se ukljui svaka drava koja je prihvatala njena hrianska naela. Tu dolaze do izraaja ambicije ruskog cara
2

Aleksandra I da Rusiji obezbjedi vodeu ulogu u velikoj evropskoj politici. Ovakve ambicije ruskog imperatora naile su na otpor i Habsburgovaca i Britanaca. Takvoj Aleksandrovoj politikoj koncepciji knez Meternih suprotstavlja svoju koncepciju. Po Meternihovom miljenju velike sile traba da obrazuju Direktorijum Evrope, koji bi bio pozvan da bdi nad buduom meunarodnom ravnoteom unutar svake drave. Britanska politika se zasnivala na kontroli Sredozemnog mora, kao i na otklanjanju svake opasnosti sa Gibraltara, Bosfora i Dardanela i Malte. Oni su se zalagali za ouvanje ravnotee kontinentalnih drava, kako bi oni imali to slobodnije ruke na morima i okeanima. to se tie Francuske, njena prva briga i na Bekom kongresu i neposredno poslije njega je bila da sebi olaka poloaj pobijeene zemlje. Francuski politiari su znali da je Francuska teg na vagi u ravnotei evropskih drava i oni su pokuali maksimalno da iskoriste taj trenutak. U historiografiji se dosta raspravljalo o tme kako je nastala Sveta alijansa i koje meunarodne ugovore traba smatrati pravnim okvirom ovog saveza. Prihvaeno je miljenje da se kao polazna taka za nastanak Svete Alijanse moe uzeti savezniki ugovor protiv Napoleona zakljuen izmeu Rusije, Velike Britanije, Austrije i Pruske u omonu 1.marta 1814 god.. Ruski car je poslije zavretka Bekog kongresa pokrenuo inicijativu za zakljuivanje jednog specijalnog ugovora o savezu hrianskih vladara Evrope. U tom smislu sam car je napisao tekst jednog Manifesta o stvaranju Svetog saveza. Ovom Manifestu su se ubrzo prikljuili i drugi evropski vladari. Jedino Velika Britanija nije formalno prihvatila Manifest. Kada je na sve ovo doao Drugi papski mir, potpisan sa Francuskom, naela Svete alijanse bila su uvrena. ta je sadrao i o emu je govorio osnivaki akt Svete alijanse? Tu je bilo rijei o zatiti hrianske vjere, o svetoj dunosti podanika da se bespogovorno potinjavaju volji svojih gospodara, o potrebi meunarodne pomoi i podrke hrianskih vladara itd. Opredjeljujui se za hrianske ideoloke osnove osnivai Svete alijanse su iz nje unaprijed iskljuili osmanskog sultana. To je bio rezultat Rusije i Austrije, da sebi ne vezuju ruke u pogledu istonog pitanja. Meutim, unutar same Svete alijanse dolazi do podjele. Rusi su nastojali da u nju ukljue i Francusku, dok su se na drugoj strani Britanci i Austrijanci zadovoljavali stepenom postignute saglasnosti sa Francuskom. Nesaglasnosti interesa lanica Svete alijanse dole su do izraaja jo u vrijeme njenog nastajanja tj. u vrijeme potpisivanja Drugog parikog mira, a raskoraka izmeu njih e biti i kasnije. Posljednji udarac koji e konano zbrisati Svetu alijansu kao faktor meunarodne politike e bi ti julska revolucija u Francuskoj 1830 god..

Nacionalno-revolucionarni pokreti na Balkanu i istono pitanje

Nakon srpskog ustanka 1804 i 1815 i nakon napoleonovih ratova, krai predah i zatije nastali su i u istonom pitanju. Novi period uznemirenja nastat e poetkom 20-ih godina. Potresi e na Balkanu biti obnovljeni 1821 god. snanom nacionalnooslobodilakom borbom koju e predvoditi grki narod. Ova borba e otvoriti i cijelo istono pitanje. Praktino pripreme za otpoinjanje oslobodilake borbe u Grkoj su zapoele 1814 god., osnivanjem tajnog revolucionarnog udruenja Filiki heterija u Odesi. To udruenje bilo je najmasovnije i s najirim poljem djelovanja. Uz grke patriote ukljuivalo je i Rumune, Srbe,
3

Bugare, Ruse. Drutvenu bazu lanstva Heteriju inili su trgovci, zanatlije, fanarioti, intelektualci, svetenici, kao i borci nacionalnih pokreta drugih naroda. Meu ovim posljednjim je bio i Karaore Petrovi, koji se upravo po zadatku Heterije 1817 god. tajno vratio u Srbiju i tu, po naredbi kneza Miloa, bio ubijen. I u samoj Heteriji postojale su dvije suprotne strateke koncepcije borbe za nezavisnost Grka i drugih balkanskih naroda. Konzervativniji elementi su se zalagali za iskljuiv oslonac na strane sile i njihovu pomo, dok su radikalniji traili samostalnu revolucionarnu akciju. Heterija je vodstvo ponudila grofu Kapou d'Istriji, a kada je ovaj to odbio izabrala je u proljee 1820 god. za svog vou kneza Aleksandra Ipsilantija, adulanta ruskog cara Aleksandra I. Oktobra 1820 god u Ismailiji su se sastali svi efovi organizacije i izradili su program ustanka. Pokret je trebao da zapone istovremeno na nekoliko krajeva Osmanskog carstva: na Peloponezu, u Moldaviji i Vlakoj, te u samom Carigradu. Nakon toga bi se ustanak trebao proiriti i na Srbiju, Bosnu Bugarsku,.. Ovaj plan e se samo djelimino ostvariti. Heteristi su uspjeli da zainteresuju vladare Moldavije i Vlake. Naili su i na saradnju kod mnogih slojeva rumunskog drutva. Pokuaj Heterija da zadobiju srpskog kneza Miloa za saradnju nije uspio. On je nastojao na uvrsti autonomni status Srbije i da od Istanbula isposluje nasljednost kneevske loze. tavie, on je energino uguio pokuaj dvojice starijeina poarevake nahije da podignu ustanak. Heterija nije uspijela ni u Bugar a, kao ni kod Crnogoraca. Tako e se cijela zamiljena optebalkanska revolucija iz 1821 god. ograniiti na ustanke u Dunavskim kneevinama i u samoj Grkoj. Akcija heterista je poela prelaskom odreda Aleksandra Ipsilantija preko rijeke Pruta u Moldaviji krajem februara i poetkom marta 1821 god.. U to vrijeme, u Vlakoj je, u njenoj pokrajini Oltenija, zapoeo ustanak, a podigao ga je Tudor Vladimiresku. Ovaj ustanak je imao socijalnu notu. U njemu je masovno uee uzelo rumunsko seljatvo. Njega su pritiskivale dvije vrste poreza: osmanskog sultana i domaih kneeva, koji su esto bili nezakoniti. Na to su dolazile feudalne rente koje je seljatvo plaalo domaem plemstvu (bojarima). Iz redova te buroazije potekao je i Tudor Vladimiresku, koji je nezavisno od Heterije u Vlakoj jo 1816 god. stvorio tajnu oslobodilaku organizaciju. On je u januaru 1821 god. doao u oblast Olteniju da die ustanak, i stupio je u vezu sa heteristikom eforijom. Uz njega je bila grupa emigranata iz balkanskih zemalja Srba, Bugara, Makedonaca, Albanaca,... Vladimiresku je formulisao sljedei nacionalno-socijalni program: proterivanje fanariotskih i izbor domaih kneeva, sazivanje narodne skuptine, stvaranje nacionalne armije, poreska reforma i trogodinji moratorijum svih poreza. I seljatvo i graanstvo s oduevljenjem je prihvatilo ovaj program. Ustanak u Vlakoj brzo je postigao vidljive uspjehe. Ve 26.marta Vladimiresku je uao u Bukuret, a samo dan iza njega, sa 5000 ljudi, u grad stie i Ipsilanti. Vjerujui da iza Ipsilantija stoji Rusija, Vladimiresku je prihvatio saradnju sa njim. Car Aleksandar je vrlo brzo rasprio sve iluzije ustanika o pomoi. On je izjavio da ne moe pomoi buntovniki pokret, koji die protiv zakonskog gospodara, te je Ipsilantiju oduzeo in fuskog oficira, a Vladimireskuu orden Sv. Vladimira i uskratio

im je svoju zatitu. Ovakav stav ruskog cara doveo je i do raskida saradnje izmeu heterista i pokreta Tudora Vladimireskua. To je samo oslabilo oba pokreta. Polovinom maja Osmanlije upadaju u Vlaku, da bi 29.maja uli i u Bukuret. Vladimireskuov pokret se rasuo. Njega samog zarobili su heteristi i streljali. Ipsilantijevi odredi su pokuali da prue otpor, ali su bili razbijeni. Sam Ipsilanti se spaio bjekstvom u Austriju, gdje je bio uhapen i internisan. Ostat e u internaciji sve do svoje smrti 1828 god.. Tako je propao ovaj pokret u rumunskim zemljama, koji se sastojao iz dva pokreta: heteristikog (optebalkanskog) i rumunskog nacionalnog i antifeudalnog. Njihovi odjeci nee nestati bez traga: bit e podsticaj za novi velii pokret u samoj Grkoj. U vrijeme pokreta u rumunskim kneevinama sazrijevala je i definitivna misao o otpoinjanju borbe u Grkoj. Nemiri u Grkoj otpoeli su u proljee 1821 god.. tada dolazi i do prvog sudara pobunjenika sa Osmanskim odredima kod Kalavrata, a neto kasnije i dok Maine. Pobunjenici osvajaju gradi Kalamat. Na opti ustanak protiv Osmanlija pozivao je i patrijarh Germanos. Do sredine aprila cijeli Peloponez i dijelovi centralne Grke bili su zahvaeni ustankom. Ustanak se prenosi i na Tesalija, a zatim i na Kandiju. Od proljea do1821 do kraja 1829 god. nacionalna revolucija grkog naroda proi e kroz tri faze: fazu uspona 1821-1825, razu krize 1825-1827 i fazu strane intervencije i pobijede 1827-1829. Opta karakteristika svih ovih faza je izuzetna surovost u obraunu izmeu hriana i muslimana. Najdrastiniji primjeri te vrste su ostrvo Hios i poluostrvo Peloponez. Na Peloponezu su Grci tokom 1821 god. pobili oko 15 000 muslimana, a na Hiosu je u proljee 1822 god. poklano oko 20 000 hriana, tako da je grko stanovnitvo gotovo nestalo sa ostrva. Masovne pokolje Osmanlije su priredili i grkom stanovnitvu Male Azije, naroito Istanbula, a meu njihovim rtvama bio je i sam patrijarh, koji je objeen na Uskrs 1821 god. U januaru 1822 god. u Epidauru se sastala Narodna skuptina, koja je proglasila nezavisnost Grke, usvojila ustav zemlje, proglasivi je republikom, i izabrala je Aleksandra Maurokordata za prvog predsjednika drave. Osloboeni su Atina, Teba i Misolungi. Porta je u proljee 1822 god. uspjela da pobijedi otpadnika Ali-pau Janjnskog i da pokori cijelu sjeverno Grku. Njihov pokuaj da prodru u srednju Grku zavrava se neuspjeko. Sve do 1825 god. trajala je izvjesna ravnotea snaga. Ustanici su uspjeno branili prlaze srednjoj i junoj Grkoj, ali su zato Osmanlije onemoguavali da se ustanak proiri na sjever zemlje. Odnos snaga je poremeen kad se Porta za pomo obratila sultanovom vazalu, egipatskom pai Mehmed Aliji, On je prihvatio pozi i protiv Grka je 1825 god. opremio jaku vojsku i flotu pod komandom svog sina Ibrahim-pae. Egipatski napad je zatekao Grke u estokom unutranjem politikom sukobu. Ibrahim-paa je zapoeo intervenciju napadom na Krit. Poto je pokorio ostrvo, iskrcao je trupe na Peloponez, ubijajui i palei sve pred sobom. Ustanici su se ilavo borili i branili Misolungiju, koja je ipak u aprilu 1826 god. pala. U tim trenutcima ustanak i dio grke revolucije je spasila inostrana intervencija.
5

Srpski narod i u Srbiji i u Crnoj Gori izraavao je solidarnost s borbom Grka za nezavisnost . Ali se knez Milo vrsto drao ruskih savjeta da sjedi na miru i nije doputao direktno mjeanje Srbije u dogaaje. Srbiju je ipak pretvorio u pravo utoite mnotva izbjeglica koje su se iz Vlake, Moldavije, Bugarske i Grke sklanjale pred Osmanlijama. Grki ustanak zatekao je vlade velikih evropskih sila u njihovom punom angaovanju na suzbijanju revolucije ma gdje se ona pojavila. U Duhu te politike bilo je i Aleksandrovo energino dezavuisanje revolucionarnog pokreta u Vlakoj i Moldaviji. Mrutim, zatita neokrnjenih zakonitih prava osmanskog sultana nad hrianskim podanicima Balkana nije mogla biti trajna politika Rusije. Aleksandar I je jo 1821 god. uputio ultimatum Porti, traei od nje da prekine sa pokoljem hrianskog stanovnitva. Za ovu svoju akciju Rusija je zatraila podrku Svete alijanse. Francuska i Pruska su bile spremna da joj je i daju, ali su se usprotivili Velika Britanija i Austrija. Osjetivi to Porta je odbila ultimatum. Usamljena Rusija se ipak nije smjela osdluiti na otrije mjere protiv Osmanlija, nego se upustila u duga pogaanja sa Austrijom i Britanijom. Prvi rezultat tih pregovora bio je pritisak Bea i Londona na Portu da povue trupe iz Vlake i Moldavije, to je ova 1822 god. i uinila. Pritisak javnosti u zapadnoj Evropi je postepeno inio svoje. Poslije smrti lorda Kestlerija, krajem 1822 god., zamijenio ga je Kaning. Britanska vlada je odluila da ustanike prizna za ratujui narod i da na taj nain potvrdi legalnosti njihove borbe. To je bio teak udarac Mehernihovoj politici neokrnjenog statusa quo-a na Istoku. On tada pojaava napore da izmiri Ruse i Osmanlije, to mu 1824 god. i polazi za rukom. Potajno je savjetovao Portu da to prije zavri sa Grcima. Ovoj nita i nije moglo biti milije od takvog savjeta, pa je to ubrzalo njen sporazum sa egipatskim paom, s tim da poslije uguenja ustanka njegov sin Ibrahim dobije Krit i Peloponez na upravu. Rusi 1824 god. sazivaju konferenciju velikih sila u Petrogradu, gdje predlagaju da se od grkih teritorija obrazuju tri vazalne kneevine pod sizerenstvom sultana, ali i pod garancijom velikih sila. Takav prijedlog odbija Porta, rijeena da silom lomi ustanak, ali ga odbije i Britanija, elei da preduprijedi svaku mogunost ruskog mjeanja u poslove Grke. Tako se Petrogradska konferencija u decembru rasturila bez ikakvog rezultata. U februaru 1825 god. ruski car je sazvao novu konferenciju, opet u Petrogradu, ali sada bez Britanije. Ustvari, to je bio novi kongres Svete alijanse, ali bez tog naziva. Rusi predloe tada da etri sile ponude Osmanlijama posredovanje u sukobu sa Grcima, a ako ova to odbije, da sve s njom prekinu diplomatske odnose. Tome se energino suprotstavila Austrije, oekujui skori slom grkog ustanka. Kada je grki ustanak zaista doao na ivicu sloma, u stvar se odluno uplela Britanija. Ona energino zatrai od osmanske vlade da digne opsadu Nauplije, posljednjeg uporita Grke vlade. Zahvalni Grci odluie tada da se stave pod englesku zatitu. I Rusi podrae ovu akciju, a novi ruski car Nikola I otpoe i vojne pripreme protiv Osmanlija. Godine 1826 Rusija predade novi ultimatum u kojem se trailo: da se u Vlakoj i Moldaviji vrati stanje od prije 1821, da se srpskom narodu obezbjede povlastice predviene 8. Takom Bukurekog ugovora iz 1812 god. i da se srpski delegati odmah oslobode iz zatoenitva u koje su bili baeni. to se tie Grka, bilo je zatraeno da se Grcima da iroka autonomija. Sultan Mahmud II je morao da poputa. Prihvatajui ruske zahtjeve, Porta je 7.oktobra 1826 god. pristala na zakljuenje Akermanske konvencije. To je znailo davanje Srbiji autonomije, koja e u roku od 18 mjeseci biti potvrena posebnim carskim ukazom hatierifom.

Velika Britanija i Rusija pozivaju i Francusku da se pridrui njihovom sporazumu iz Petrograda, te sve tri sile 6.jula 1827 god. napisae novi, Londonski ugovor, kojim se dogovore o zajednikom pritisku na Portu u cilju iznuivanja primirja i pregovora o autonomiji Grke. Kada Osmanlije i to osbie, onda flote triju zemalja blokirae grke obale. U tom poduhvatu doe i do pomorskog sudara kod Navarina 20.oktobra 1827 god. gdje anglo-rusko-francuska flota potpuno uniti egipatsku. Osmanlije i tada ne prihvatie uslove velikih sila za Grku. Nova vlada Britanije pokazala je tada volju da se izmiri sa Osmanlijama, ali je Rusija postajala sve borbenija, u emu je dobila i podrku Francuske. Razlog engleskom protivljenju je bio to to je u Grkoj za predsjednika bio izabran ruski tienik general Kapodistrija. Francuzi se 1828 god. iskrcae na Peloponezu i protjerae Ibrahim-pau, a Rusi objavie rat Osmanlijama. Blokirana unutranjim problemima Engleska nije mogla da im se suprotstavi. Ruske operacije na azijskom ratitu su dobro napredovale. U Evropi je, meutim, ilo teko. General Dibi je rada predlagao caru da se sa drugim silama (Austrijom, Engleskom, Francuskom i Pruskom) sporazume o konanoj diobio Osmanskog carstva. Car se ipak odluio za neposrednije ratne ciljeve i zahtjeve. Ta je zahtjeve prihvatila i Porta, pa je 14.septembra 1829 god. izmeu R usije i Osmanlija zakljuen Jedrenski mir: Rusija je zadrala samo nekoliko manjih teritorija na Crnom moru, juno od Kavkaza, sve ostale krajeve vraa Osmanlijama; Vlaka i Moldavija ostaju pod zatitom Rusije; Srbiji e konano biti izdat hatierif o autonomiji i bit e joj predato est nahija; Porta prihvata zahtjeve Britanije, Rusije i Francuske o Grkoj; Rusiji se prizaju privilegije iz Kapitulacija u Osmanskom carstvu; Rusija e od Osmanskog carstva dobitivisoku ratnu odtetu. Tako je Rusija oslabila Osmanlije i pojaala svoj uticaj na Balkanu. Poslije Jedrenskog mira krenulo je ubrzano i rjeenje grkog pitanja. Na Londonskoj konferenciji 1830 god. britanska vlada je predloila da se od june i centralne Grke obrazuje potpuno nezavisna drava monarhijskog ureenja. Za kralja Grkoj je, po elji samih Grka bio odreen princ Leopold Sakskoburki, a kada on odbi prijesto, izabran je Oton Bavarski. Sultanskim hatierifom iz septambra 1830 god. Srbiji je konano priznata autonomija. Novim hatierifom odreene su i osmansko-srpske granice.

POLITIKA EVOLUCIJA U VELIKOJ BRITANIJI 1815-1850

Poslije Napoleonovog sloma Veloka Britanija se, kao evropska i svijetska sila, nala na vrhuncu snage. Njen unutranji ivot od tada pa nadalje, sve do polovine stoljea, protie u grevitim naporima da se prilagode novonastalim drutvenim uslovima koje je stvorila industrijska revolucija. Engleski parlamentariziam se razio do najvieg stepena kabinetskog sistema izvrne vlasti, u kojem vladu sastavljaju predstavnici stranke koja u Donjem domu ima veinu. Ta vlada je samo Parlamentu i odgovorna. Rapidno irenje upotrebe parnih maina, mehanizacija tekstilne industrije, razvoj metalurgije i rudarstva, izgradnja eljeznica su samo osnovna obiljeja privrednog i drutvenog preobraaja Britanije u prvoj polovini XIX stoljea. Ona su i temelj trgovake i kolonijalno-

pomorske prevlasti Velike Britanije u svijetu. Nju je omoguavala i nadmonost britanske trgovake i ratne flote. Privredni razvoj, meutim, nije pravolinijski i harmonian. Pun je kriza, zastoja i padova: 1815 god. izbila je kriza, 1819 god. nova kriza., 1825 god. prva kriza hiperprodukcije, 1845/46 god. poljoprivredna (krompirska) kriza. Klasna borba je bila otra i volila se, s jedne strane; izmeu buroazije i proleterijata, a s druge, izmeu razliitih slojeva same buroazije.

Politika scena Britanije poslije Vaterloa

Poslije dugih iscrpljujuih napoleonovskih ratova, mir je u Britaniji doekan sa mnogo optimizma. Mir je izazvao nagli pad potranje engleske industrijske robe (naroito proizvoda ratne industrije). Uslijed demobilizacije, bez posla je ostao veliki broj vojnika i mornara. Izvoz je opao. Privredne nepogodne su najtee pogodile siromanije slojeve stanovnitva: radnike u industriji i poljoprivredi, sitne zanatlije i trgovce. Samo to je rat prestao, strana konkurencija je poela da obara cijene ita. Sa 100-110 ilinga po kvarteru (oko250 kg) u vrijeme rata, cijene su pale na 50-60 ilinga. Landlordovi su koristei svoju izrazitu premo u Parlamentu, bre-bolje, ve 1815, izdejstvovali donoenje famoznog Zakona o itu, ili tanije Zakona o zabrani uvoza ita im njegova cijena na engleskom tritu padne ispod 66 ilinga po kvarteru. Zahvaljujui ovom zakonu, kao i poreskoj politici torijevske vlade i parlamenda, politiko nezadovoljstvo u Britaniji postalo je veoma iroko. Bilo je demonstracija, tua sa vojskom prolivanja krvi. U Notingemu su se oglasili ludist, koji su razbili tridesetak maina, dok je u Dandiju opljakano stotinjak duana. Vlada i torijevski Parlament nisu sjedili skrtenih ruku. Donijet je zakon o ograniavanju slobode tampe, o zabrani politikih zborova i ugruenja. Ove mjere nisu stiale nezadovoljstva. U manesteru su radikali pokuali da organizuju pohod gladi na London, ali ih je vojska u tome sprijeila. Do prvihnesuglasica u torijevskoj stranci dolo je neposredno poslije Napoleonovog pada, kada je grupa elastinijih prvaka iznijela miljenje da treba olabaviti politike stege i liberalizovati odnose u drutvu. Ova grupa je bila i protiv donoenja Zakona o itu. Nepopustljiva konzervativna veina stranakog vostva odluno se usprotivila ovim gleditima, tvrdei da je i grancuska revolucija poela umjerenim reformama. Predsjednik tadanje vlade lord Liverpul i lan nje govog kabineta pil, i mali skloni liberalnijim shvatanjima, odigrali su ulogu pomiritelja izmeu sukobljenih struja i spasili stranku od rascjepa. Liverpul i Pil su u vladi i Parlamentu izdejstvovali nekoliko zakona kojima je cilj bio da se ogranii represija. Takav je bio novi Krivini zakonik. Njime je rigorozzno smanjen broj delikata za koje se mogla izrei smrtna kazna. Do tada takvih delikata je bilo preko 200. Svakako najznaajnija mjera je bila opozivanje Zakona o zabrani udruivanja iz 1824 god.. Zakon o udruenjima, koji je strogo branio stvaranje radnikih drutava i sindikalnih organizacija, vie je tetio vlastima nego to im je pomogao. Odmah nakon donoenja novog Zakona o udruenjima 1824 god. je dolo do stvaranja velikog broja profesionalnih (sindikalnih) savezatredjuniona.

Izborna reforma 1832 god.

Godine 1830. Englesku je zahvatila nova ekonomska kriza, koja je dovela do zatvaranja niza fabrika. Kriza je pogodila i selo, a pojaana je epidemijom ovije kuge. U Kentu je izbio seljaki ustanak, ali on je bio brzo slomljen vojnom intervencijom. Raspoloenje radnike klase postajalo je sve borbenije. Zapaalo se naoruanje radnika. Osnovni zahtijev pokreta temeljio se na reformi izbornog sistema koji bi izmijenio raspored politike vlasti u Britaniji. Ovaj zahtjev je sadrao dvije bitne take: preraspodjelu izbornih okruga i proirivanje izbornog prava. Ovoga puta pokret za reformu je bio mnogo iri, masovniji i organizovaniji nego ranije. Svima je bilo zajedniko to to su traili izbornu reformu. Ali, dok bi se buroazija zadovoljila i njenim ogranienim dometima, radnika klasa je raunala na opte pravo glasa. Usljed opteg uspona pokreta za reformu, u novembru 1830 god. je pala Velingtonova konzervativna vlada, a Vilijam IV je povjerio vlast vigorskom kabinetu na elu sa Grejom i Raselom. Ova vlada je u martu 1831 god. izala pred Parlament sa prijedlogom novog izbornog zakona. Taj prijedlog je predviao da se ukine 56 trulih okruga, da se od jo 30 slabo naseljena okruga oduzme po jedno poslaniko mjesto. Na taj nain dobijena, 142 poslanika mandata bila bi ras podjeljena Londonu i drugim velikim gradovima. to se tie izbornog prava, glasa je mogao postati samo graanin koji posjeduje nekretnine, sa kojih ostvaruje najmanje 10 funti istog prihoda godinje. Takav uslov je najvei dio radnika i sitnih sopstvenika iskljuivao iz reda biraa. U maju 1831 god. Donji dom je izglasao vigovski prijedlog Izbornog zakona, ali ga je u oktobru odbacio Dom lordova. Ova odluka Doma lordova izazvala je buru negodovanja u zemlji. Izbili su mnogi neredi. U takvoj atmosferi Donji dom je u decembru 1831 god i po drugi put izglasao Zakon o izbornoj reformi, koji je aprila 1832 god. proao i u Domu lordova, ali sa nedovoljnom veinom. Torijevci su se uhvatili za tu injenicu i osporili su Zakonu vanost. Kralj nije htio da ga ratifikuje, pa je Grejova vlada podnijela ostavku. Vilijam IV je ponovo na vlast pozvao torijevce i Velingtona. Velington nije mogao da sastavi vladu, pa je vratio kralju mandat. Ovaj ga je ponovo ponudio vigorcima, ali je Grej sada postavio uslov: ratifikaciju Zakona. Kralj mu je obeao da e proglasiti nove lordove kako bi Zakon dobio potrebnu veinu. Pred ovom prijetnjomlordovi su obustavili otpor i proglasili su novi Izborni zakon. Reforma je bila sprovedena. Izborna reforma 1832 god. je bila iznueni kompromis o podjeli vlasti izmeu veleposjednike zemljine aristokratije i industrijske buroazije. Visok imovinski cenzus je uinio da pravo glasa dobije samo 670 000 od ukupno 14 miliona punoljetnih britanskih graana. I pored toga, posljedice reforme bit e pozitivne: vlast u zemlji prei e iz ruku veleposjedniko-finansijske oligarhije u ruke industrijske buroazije. Izborna reforma je imala i neke druge korisne posljedice: legalizovala je radikalni pokret sitne buroazije, nije iskljuila zemljoposjedniku aristokratiju iz politike,... Reformom je poremeena dotadanja ravnotea tri faktora zakonodavne vlasti u Britaniji: Donjeg doma, Doma lordova i krune. Kao predstavnik cijele nacije je ojaao Donji dom, dok je uloga Doma lordova i kralja oslabila.

Zakon o sirmanima i artistiki pokret

Prvi zakon koji su liberali izglasali bio je Zakon o ukidanju ropstva u kolonijama 1833 god.. Nakon ovog zakona donijet je Zakon o gradski optinama 1835 god.. Vigovci su u dijelo sproveli i dva torijevska zakona iz 1822 i 1829 godine. Prvi je bio Zakon o ukidanju vjerske zakletve, dok je drugi bio Zakon o osnivanju graanske policije. Liberali su najprije eljeli da smire nezadovoljstvo radnika. Zato su 1833 god. donije Fabriki zakon o zabrani rada djece ispod 9 godina, o ograniavanju djeijeg radnog dana na 12 sati i o uvoenju fabrikih insprekcijaza kontrolu potovanja svih propisa. Ovaj zakon e se uskoro pokazati kao vrijedna i korisna socijalna mjera. To se uopte ne moe rei za Zakon o siromanim, koji je b io mjera sasvim suprotnog dejstva od oekivanog. Zakon o siromanim je umjesto raspodjele mizerne novane pomoi najugroenijim porodicama predviao da se nezaposleni radnici smjetajuu posebne domove radionice u kojima bi vlastitim radom obezbjeivali i opstanak domova i sopstvenu egzistenciju. Taj zakon je bio potpuno promaaj, koji je izazvao ogorenje radnike klase. Nezadovoljstvo zbog ovoga zakona zahvatilo je ne samo cjelokupnu radniku klasu nego i sitnoburoazijske radikale. Ovaj zakon nije ublaio klasne sukobe u Britaniji. artizam se javio kao direktna reakcija radnike klase na klasnu i politiku uskogrudnost buroaziskih stranaka ispoljenu prilikom donoenja Zakona o siromanim 1834 god.. Nastao je na jugoistoku (u Londonu) i na sjeveru (u Birmingemu). Poetak artistikog pokreta oznaen je formiranjem Londonskog udruenja radnika koje je juna 1836 god. osnovao Robert Lovet. Londonsko udruenje radnika osnovano je kao prosvjetna i politika organizacija u kojoj su se preplitala dva idejna uticaja: ovenovski socijalutopizam i sitnoburoaziski radikalizam. Poslije duge diskusije usvojen je tekst sa est radnikih zahtjeva: jednaki izborni okruzi, ukidanje imovinskog cenzusa za sticanje birakog prava, ukidanje imovinskog cenzusa za pravo na izbor, izbori za Parlament svake godine, tajno glasanje kuglicom, plaanje poslanike dunosti. Peticija je upuena Parlamentu februara 1837 god.. Londonsko udruenje je pretvorilo ove zahtjeve u svoj politiki osnov. Ukoliko bi Parlament odbio Peticiju, trebalo bi proglasiti generalni trajk. irenje artistikog pokreta je bilo praeno i njegovom unutranjom diferencijacijom. Prvi artistiki konvent se sastao u Londonu februara 1839 god.. Na njemu je prvi put dolo do otvorene idejno-politike borbe meu strujama, i to na pitanju ta da se preduzme ako Parlament odbije Peticiju. Vlada je prvih dana jula napravila prepad, te je izvrila mnogo hapenja, zabranila je mitinge i demonstracije. U potpunoj nedoumici ta da preduzme, nemoni Konvent se 14. septembra sam raziao. Potpuno zamro krajem 1839 god., artistiki pokret se od sredine naredne godine poeo obnavljati. tavie, on se tada poeo pretvarati u dobro organizovanu politiku stranku. Do 1842 god. ona je dostigla vrhunas razvoja. Brojala je oko 40 000 organizovanih lanova. Javlja se ideja da se Parlamentu podnese Druga peticija, koja bi pored ve navedenih zahtjeva sadravala: povienje nadnica, skraivanje radnog dana, donoenje novog Fabrikog zakona. Ovi zahtjevi su doprinjeli jaanju popularnosti artistikog pokreta. Vlada i Parlament su ostali nepopustljivi prema artistima. U maju 1842 god. odbijena je i njihova Druga peticija. Rukovodstvo pokreta je ponovo stajalo neodluno. Dok se ono dvoumilo, u

10

cijelom Lankairu su buktili trajkovi. Prihvatili su ih tredjunioni Manestera, a zatim i Jorkira i Midlendsa. Za kratko vrijeme uhapeno je 1 500 najaktivnijih artista. Do septembra sve se smirilo.

Ukidanje Zakona o itu

Suoen sa snanim nazadovoljstvima i radnike klase i sitne buroazije, Pil je od poetka bio rijeen da poputa na onim pitanjima na kojima je jo 20 ih godina vjerovao da treba poputati. Prvo to je uinio 1842 god. je bilo smanjivanje posrednih poreza i uvoenje poreza na dohodak. Sa ukidanjem Zakona o zabrani uvoza ita bilo je ve znatno tee jer je na tom polju jo postojao ilav otpor zemljine aristokratije. Nezadovoljstvo ovim zakonom je bilo sve snanije. Radikalni prvaci Kodben i Brajt su 1838 god. formirali Ligu Zakona o itu. Pilova vlada je samo ekala trenutak da izae sa prijedlogom za ukidanje Zakona o itu. Takva prilika joj se ukazala 1846 u vrijeme strane gladi u Irskoj. Pil je tada izaao pred Parlament s prijedlogom Zakona o ukidanju zabrane uzoza ita. Tako je 1846 god. pao ramozni Zakon o itu, koji je oznaio i definitivni kraj politikog monopola zemljoposjednika u Volikoj britaniji.

Irski problem
Engleska politika prema Irskoj je bila jednostavna: potiskivanjem industrije i zanatstva ouvati ovu zemlju kao sirovinsku bazu i otvoreno trite za englesku industriju. Irska poljoprivreda je izloena viestrukoj eksploataciji. O tome kakvoj je eksploataciji bila izloena Irska lijepo govori ovaj podatak: godine 1835 ukupna vrijednost poljoprivredne proizvodnje u Irskoj je iznoila 36,000 000 funti. Od toga je 10 miliona otilo u depove rentijera i zakupaca, 20 miliona odnijeli su dravni porezi, crkveni desetak, bankarske kamate i drugo, dok je irskim seljacima proizvoaima ostalo samo 6 miliona funti. Irska je plovila u moru bijede. Od poljoprivrede je ivjelo oko 90 % stanovnitva. Ovakav ekonomski poloaj je veoma zaotrio i klasne i nacionalno- vjerske sukobe u Irskoj. Javljaju se i vojni pokreti koje su vodile dvije tajne organizacije: Bijeli momci (White boys) i Ljudi sa zelenim trakama (Ribbornmed). Prva je bila teroristika organizacija. Druga je bila nacionalno politika organizacija za nezavisnost Irske. Pokret za ponitenje akta o ujedinjenju i za nezavisnost Irske je imao i svoje graansko-liberalno krilo: pripadnici tog krila su se nazivali ripilerima. etrdesetih godina javlja se jo jedan, neto borbeniji i radikalniji oslobodilaki pokret irskog graanstva. Rije je o Pokretu Mlada Irska.

FRANCUSKA U DOBA RESTAURACIJR I JULSKE MONARHIJE Period restauracije 1815 1830 god.
itavo razdoblje francuske historije od 1815 do 1848 god. sijeli se u dvije vremenske cjeline doba restauracije (1815-1830) i doba julske monarhije (1830-1848). Pravno politiki osnov reima su predstavljali Povelja i monarh. Politiki i pravni sadraj Povelje, kao ustavnog akta francuske drave u doba restaurisane monarhistike vlasti dinastije Burbona, karakterie se injenicom da je u

11

ovom dokumentu sauvano nekoliko elementarnih tekovina buroaske revolucije: jednakost graana, osnovne graanske slobode, administrativno ureenje i Graanski zakonik,.. Uz Povelju, kao uvar monarhistikog poretka, stoji kralj najistaknutiji otac domovine i voa naroda. U doba restauracije u Francuskoj su vladali Luj XVIII i arl X. Njih dvojica nisu uivali veliku reputaciju, te nisu bili ni neto pretjerano snane linosti. Luj XVIII je slabo poznavao svoju zemlju i njen narod. Njegov brat; arl X, je bio ovijek od rijei i principa. Imao je vie upornosti nego politike pameti i vladarske elastinosti. Luj XVIII je izdao Povelju jo 1814 god., poslije svog prvog povratka u Francusku. Gomila rojalista i reakcionara vraala se 1815 god u zemlju eljna osvete i svojih izgubljenih prava i privilegija. U Francuskoj je zavladao reim terora i osvete, koji je bjesnio cijelu godinu dana. U periodu terora (1815-1816) zamljom se irio talas progona, hapenja, pljaki, paljenja i ubistava. U Marseju je, na Dan Lakrdije, ubijeno 200 ljudi; krvavih obrauna sa desetinamapremlaenih i poklanih je bilo u Avinjonu, Nimu, Garu i Tuluzu. Odredi zelembaa i zlatne mladei juriali su batinama i bodeima na nezatiene, goloruke ljude, bive revolucionare i bonapartiste. Vlada se na ova grozna nasilja pravila nevjeta. Bili su uvedeni i prijeki sudovi protiv revoluciona rnih pokreta. Poslije toga je kontrarevolucionarni teror bar dobio nekakve zakonske okvire. Mnogo ljudi je bilo strijeljano, a 153 biva lana Konventa, meu njima i Lazar Karno, su bila protjerana. U atmosferi najeeg terora, u Francuskoj su, avgusta 1815, odrani izbori za Poslaniki dom Skuptine. Pravo glasa je imalo samo 110 000 graana, pa i od toga broja na biralita je izalo samo 41% biraa. Iz izbora proizilazi jedna reakcionarna Skuptina, pod imenom Besprimjerna skuptina. U njoj su veinu imaliplemii, koji su nosili neutoljivu mrnju prema revolucionarima i bonapartistima, koji su traili da se cjelokupna vlast vrati plemstvu, a obrazovanje crkvi. Ovo posljednje je odmah i sprovedeno. Njihov ekstremizam poeo je da nervira i samog Luja XVIII, kao i velike evropske sile. Zato je kralj 5.septembra 1816 god. raspustio Besprimjernu skuptinu. Uoi izbora za novu Skuptinu povela se ustra politika borba izmeu ultrarojalista i umjerenih monarhista, pristalica Ustava (otuda konstitucionalisti). Na izborima su pobijedili konstitucionalisti, pa su vladu sastavili njihovi prvaci Rielje, Dekez, Lene i drugi. Pobjeda konstitucionalista na izborima je oznaila zavoenje liberalnijeg politikog reima u Francuskoj. To je omoguilo oivljavanje politike aktivnosti i organizovanje liberalnih politikoh snaga, obnavljanje politike tampe,... Liberali su u toku 1817 god u Francuskoj bili opoziciona stranka. Ono to ih je krasilo bila je mrnja prema starom poretku i privrenost tekovinama revolucije. Nasuprot njima stajali su nepomirljivi reakcionari, ultrarojalisti, koje predvodi grof od Aroa. Oni se ne mire sa osvojenim pozicijama. U cilju vraanja apsolutizma, oni vre snaan pritisak na Dvor i Dom perova. Vlada vojvode Rieljea je pruala otpor ultraima, ali nije dobijala punu podrku liberala. Neki od liberalnih prvaka ulaze i u tajnu saradnju sa zavjerenikom organizacijom Jedinstvo. Vlada konstitucionalista poinje da se koleba i osipa. Iz nje izlazi i Rielje, a na elo joj je stao Dekez. Godine 1820 sedlarski radnik Luvel izvodi atentat i ubija jednu od perjanica ultraa i
12

najistaknutiju linost Burbonske dinastije, vojvodu od Berija. Dogaaj je izazvao ogromno uzbuenje meu svim monarhistima. Dekez je nazvan sauesnikom atentata. Njegova vlada je morala da podnese ostavku. Novi kabinet je obrazovao opet Rielje, koji je izaao sa zakonom o ograniavanju slobode. Desnicu ove mjere nisu zadovoljile. Rieljeov kabijen je u decembru 1821 god. bio primoran da podnese ostavku. Novu vladu sastavljaju ultrarojalisti, na elu sa Vilelom. Sa politike pozornice tada de facto silazi i kralj Luj XVIII, a vlast u ruke uzima njegov brat grof od Artoa, budui arl X. Jedan od prvih znakova pobjede reakcije u Francuskoj je bilo naglo jaanje uloge crkve i svetenstva u javnom i drutvenom ivotu. Za kratko vrijeme broj svetenika je povean sa 36 000 na 40 000, a rastao je i broj manastira. Kada je osjetio da su pozicije zltrake vlade uvrene, Vilel je u decembru 1823 god. raspustio Skuptinu, a nove izbore je zakazao za februar naredne godine. Sistemom posrednih izbora postigao je da u Skuptinu bude izabrano samo 19 opozicionih poslanika. Bila je to tzv. opet naena skuptina. Vrhunac reakcionarne aktivnosti Vilelove vlade i Opet naene skuptine bilo je donoenje Zakona o naknadi tete izbjeglicama iz vremena revolucije. Obeteenje je izglasano u visini od dvadesetogodinjeg prihoda, obraunatog prema vrijednostima iz 1790 god.. to je ukupno proraunato na oko jednu milijardu zlatnih franaka. Vilelova vlada je iza sebe ostavila i jednu pozitivnu tekovinu. Rije je o zakonima o ureenju dravnih finansija. Vilel je ovim zakonima uravnoteio dravni budet, podvrgavi ga punom nadzoru Glavne dravne kontrole i Narodne skuptine. Ovi uspjesi na finansijskom polju nisu umanjili nezadovoljstvo iroke progresivne javnosti. Protiv Vilelove vlade nastaje opoziciono strujanje i na samoj desnici. Pokreu ga tzv. Otpadnici, grupa politiara okupljena oko Satobrijana, koju je Vilel grubo potisnuo sa vlasti. Ova desniarska opozicija stupa u saradnju sa malobrojnim konstitucionalistima i liberalima u Skuptini, pa atobrijan obrazuje blok od 130-140 poslanika. Vlada u takvoj situaciji 1827 god. rasputa Skuptinu. U novu Skuptinu je izabrano 180 liberala, 75 otpadnika i 175 Vilelovih pristalica. Vilel je morao da odstupi. Kralj je vlast povjerio Martinjaku. Skromni Martinjakov liberalizam je izazvao bijes kralja. Njegova vlada je u avgustu 1829 god. oborena. Nova vlada povjerena grofu Polinjaku. Dolazak njegove vlade je izazvao opte ogorenje u zemlji. Mnogi funkcioneri demonstrativno su podnijeli ostavke. Sitna buroazija, omladina, radnici poinju sve otvorenije da govore o uvoenju republike. I u redovima srednje buroazije poinje da se razmilja o svrgavanju arla X, ali ne radi proglaenja republike, ve radi dovoenja na prijesto vojvode Orleanskog. Na to kralj rasputa Skuptinu, ali na novim izborima opozicija stie izrazitu nadmo u Skuptini. Kralj se tada odluuje da vlada bez zakona, pomou dekreta (ordonansi). On 25.jula objavljuje etiri ordonanse, pripremljene u tajnosti: o uvoenju cenzure, o ponovnom rasputanju Skuptine, o izmjeni Izbornog zakona i daljem smanjivanju broja biraa, o raspisivanju novih izbora. To je bio dravni udar arla X.
13

Julska revolucija 1830 god.

Objavljivanje ordonansi nije obeavalo burnu reakciju javnosti. Kasno popodne 26.jula ipak se u redakciji lista Le National sastalo 44 direktora i urednika raznih listova. Meu n jima i Tjer. Donijeli su odluku da sastave javni protest protiv ordonansi, da upute poziv Skuptini da se ne razilazi i da sutradan izdaju svoje novine kao da ordnonanse nisu ni donijete. Sutradan, 27.jula, policija je pokuala da zaposjedne redakcije i tamparije opozicionih listova s namjerom da uniti njihove tirae, a ponegdje i da demolira maine. Novinari, radnici i slubenici im se suprotstavljaju silom. Pariki narod je ova politika uzbuenja doekao pun ogorenosti i borbenog duha. Mladi republikanski agitatori rastrali su se sa pozivima na bunu protiv kralja i vlade. Industrijalci i zanatlije su obustavili proizvodnju. Prvo je krenulo predgrae Sen Marsko. Vlada proglaava opsadno stanje i imenuje maralaMamnona za zapovjednika Pariza. U toku noi ustanak se proirio. Ustanici provaljuju u skladita oruja. U tim asovima pobunjenim radnicima pridruuju se studenti, a prilazi im i Narodna garda. 29.jula ustanak se iri i na lijevu obalu Sene, gdje pobunjeni narod zauzima Burbonsku palatu i kasarnu Babilon. Dva puka redovne vojske prelaze na stranu ustanika. Ustanici poslije toga napreduju prema Luvru i Tilerijama.u ranim popodnevnim satima prestaju oruane borbe. Narod je ovladao Parizom. Tri slavna dana julske revolucije su okonana. Narod je pobijedio. Za sve to vrijeme kralj arl X se nalazio u dvorcu Sen-Klu na 20 km od Pariza. Vjerujui da moe umiriti revoluciju: povlai ordonanse i smijenjuje Polinjakovu vladu. Ali revolucionari se ne obaziru na te kraljeve postupke. Obavjeten o tome, arl X se prebacuje najprije u Versaj, a zatim u Rambuje, gdje je 2.avgusta potpisao akt o abdikaciji s prijestolja u korist svog unuka, vojvode od Bordoa. Nakon toga arl X odlazi u Englesku, gdje e i umrijeti 1836 god. Sloni u tome ta nee, revolucionari Pariza nisu bili sloni u tome ta hoe. Masa naroda trai republiku. Ti zahtjevi su prepali krupnu buroaziju. Izabrana je gradska komisija, koja je trebala da preuzme vlast u Parizu. Za komandanta Nacionalne garde imenovan je markiz Lafajet. Proglaeno je bilo zbacivanje Burbona, a grupa republikanaca za predsjednika republike kandiduje Lafajeta. Lafajet to odbija. U redovima krupne buroazije priprema se drugaije rjeenje. Na prijedlog Talejrana trebalo je sauvati monarhiju na taj nain to bi se na prijesto doveo vojvoda Orleanski Luj Filip. Buroazija je bila oduevljena tom idejom. Zvanino podnose prijedlog Skuptini, koja to bez odlaganja prihvata. Skuptina 31.jula izglasa izbor Luja Dilipa za namjesnika prijestolja, te zatrai od njega da se striktno primjenjuje Povelja. Luj Filip se sa balkona optinske zgrade sveano zaklinje da e uvati tekovine revolucije. Republikanci se time zadovoljie. Da bi pridobili narod, iz Povelje je uklonjena preambula o boanskom porijeklu kraljevske vlasti, ukida se cenzura, te se garantuje sloboda tampe. Povelja je ponovo dobila naziv Ustav. Odmah poslije promjene Ustava, vojvoda od Orleana je 9.avgusta 1830 god. proglaen za kralja Francuske pod imenom Luj Filip I, a on je pred Skuptinom poloio zakletvu na vj ernost Ustavu.

14

Tako je zavrena julska revolucija, u kojoj je krupna buroazija iskoristila masovni pokret naroda da bi se dokopala vlasti.

Julska monarhija (1830-1848)

Period Julske monarhije predstavlja razdoblje vidljivih transformacija u socijalnoekonomskom ivotu Francuske. To je razdoblje najdinaminijeg prirodnog prirataja stanovnitva u Francuskoj. Francuska je u tom periodu bila izrazito agrarna zemlja. Godine 1830 jo uvijek oko 75 % stanovnitva ivi na selu i bavi se poljoprivredom. Poljoprivreda je i pored svega jo uvijek primitivna i nerazvijena. Poslije 1830 god. otpoinje bri razvoj industrije u Francuskoj. Taj razvoj e iz godine u godinu biti sve dinaminiji. Najbre se razvijala tekstilna industrija, a zatim idu prehrambena ihemijska industrija. Osnovna injenica politikog ivota Francuske za vrijeme Julske monarhije jeste monopol krupne buroazije na politiku vlast u zemlji. U to vrijeme restauracije tu vlast je drala malobrojna veleposjednika aristokratija. Poraena 1830 god. revolucionarnom akcijom, ova aristokratija gubi monopo. Birako pravo na poetku perioda Julske monarhije imalo je samo 167 000 graana, a da bude birano za poslanika moglo je samo 15 000, jer je cenzura za sticanje aktivnog prava iznosila 300 franaka neposrednog poreza. Pri kraju ovog perioda, izbornom reformom, cenzus je smanjen na 200 franaka, to je povealo i broj stanovnitva sa pravom glasa. Parlamentarnu opoziciju vodila je grupa intelektualaca pod vostvom Odilona Baroa. Ova grupa se zalagala za striktno potovanje zakonitosti, za proirivanje parlamentarnog poretka, za demokratizaciju i za decentralizaciju vlast. Snaga ove grupe u parlamentu nije mala, ali ni dovoljna za samostalnu akciju. Dijelovanje ove parlamentarne opozicije samo po sebi nije bilo dovoljno da vlade Julske monarhije iini nestabilnim. Ali, u Parlamentu su djelovale i druge grupacije. One su nastale cijepanjem nekada jedinstvene Konzervativne stranke. Najjae su grupacije koje predvode, s jedne strane, vojvoda Brolji i grof Mole, a s druge, Gizo, Tjer i general Sul. Poslije prebroene privredne krize 1837-1839 god. reim Julske monarhije uplovio je u sedmogodinje razdoblje svoje najvee stabilnosti i najpozitivnijih rezultata. Vlada je vodila mudru i obazrivu finansijsku politiku pa je uspjevala da odri budetsku zavnoteu i da smanji dravne dugove. Gizoova vlada je sprovodila i mjere radi unaprijeivanja prosvjete i obrazovanja. Taja je bio donijet zakon da svaka optina mora imati bar po jednu dravnu osnovnu kolu. Na politikom placu, meutim, Sul-Gizoov kabinet vlada konzervativno. Uporno odbija bilo kakvu izbornu reformu. Gizo poruuje pristalicama reforme Obogatite se graani, pa ete postati birai. Jo manje popustljivosti vlada je pokazivala prema radnikom republikanskom pokretu.

15

NJEMAKE ZEMLJE 1815-1848 Drutveno-ekonomske prilike

Njemaku Konfederaciju stvorenu na Bekom kongresu sainjavalo je ukupno 39 drava lanica: 34 drave, 4 slobodna kraljevska grada i njemaki dijelovi Austrije. Na podruju Njemakog Saveza ivjelo je ukupno 33.5 miliona stanovnika, od kojih je 24 miliona bilo u njemakim zemljama u uem smislu, a 9.5 miliona u Austriji. Brz demografski prirataj jedno je od prvih obiljeja historije Njemake u periodu 1815-1848 god.. U privrednom pogledu Njemaka je do sredine XIX stoljea jo uvijke bila preteno agrarna zemlja. Dvije treine stanovnitva bavilo se iskljuivo poljoprivredom, dok je na selu ivjelo ak tri etvrtine stanovnitva. Gradovi su bili u veoj mjeri koncentrisani na jugu i na zapadu, nego na sjeveru i istoku zemlje. Na istoku i sjeveroistoku preovladavao je krupni reudalni zemljposjed, a na zapadu i sjeverozapadu kapitalistiki. Zemlja se jo uvijek obraivala preteno primjenom tropoljnog sistema. Za razvoj industrije i zanatstva bilo je od velikog znaaja ukidanje esnafa u Pruskoj i nekim drugim manjim njemakim dravama. Mnogobrojne carinske barijere koe razmah trgovine i privredne saradnje meu pojedinim njemakim oblastima. Sve u svemu, industrijski razovj Njemake u prvoj polovini XIX stoljea bit e spor.

Ustavno pitanje i borbe za graanska prava 1815-1820

Poslije 1815 god. najvanije polotiko pitanje u njemakim dravama bilo je ustavno pitanje. lanom 15. Akta o stvaranju Njemakog Saveza bila je predviena mogunost uvoenja ustavnog ureenja u njemakim zemljama. Prvi liberalni ustav u Njemakoj proklamovala je Bavarska. Njen kralj Maks-Jozef I proglasio je 26.maja 1818 god. Ustav prema modelu Povelje Luja XVIII koja je predviala ogranieno birako pravo dvodomni parlament. Za primjerom bavarske poao je i Baden u kojem je proglaen slian Ustav. Po istom modelu pravljen je Ustav u Hesen-Darmtatu. Sva tri ova ustavaafirmisala su monarhistiki princip i titila su velika prava kraljevske vlasti. Najnapredniji meu svim tim Ustavima bio je Vitemberki, koji je isticao neka bitna graanska prava i slobode. Taj e Ustav postati ideal liberalne buroazije u cijeloj Njemakoj. Za razliku od drava june Njemake, srednjonjemake drave bile su ureene na tradicionalan nain, u smislu restauracije starog reima. Ustavno pitanje bilo je rijeeno samo u nekim dravama Njemakog Saveza. Veina drava, meu kojima i dvije najvee (Austrija i Pruska) nisu dobile nikakvo ustavno rijeenje i ostale su apsolutistike. U svojoj borbi za ustav ideolozi njemake buroazije postavljali su konkretne politike zahtjeve: ukidanje apsolutne vlasti monarha, oslanjanje na plemstvo, vojsku i policiju; garantovanje slobode linosti, pravnog poretka i pravne jednakosti, slobodu kretanja i tampe,...
16

Meu nosiocima graanske liberalne ideologije istiu se Ernest Moric Arnet i Fridrih Ludvih Jon, koji su vrili izvanredno jak uticaj na cijelu generaciju njemake omladine. Liberalne i nacionalne ideje Firtea, Arnta i drugih nailazile su na najiri prijem meu njemakom intelektualnom omladinom. Ove ideje predstavljale su osnov na kojem su se pormirale studentska udruenja poznata pod imenom burenafti. Meu studentskim burentaftima onome koji su stvorili studenti u Jeni pripada posebno mjesto. Osnovalo ga je juna 1815 god. sedam studenata, bivih dobrovoljaca u oslobodilakom ratu protiv Napoleona. Pokret burenafta irio se brzo. Godine 1818 okupili su se predstavnici burenafta sa etrnaest njemakih univerziteta i osnovali Opte sudentsko udruenje. Kao program Udruenja usvojeni su Principi i Deklaracija od 18.oktobra. Pruski dvor, plemstvo istonih oblasti, birokratija i vojska bili su prvi koji su skoili da se suprotstave ovim pojavama. Na Univerzitetu u Jeni bio je otputen jedan profesor, dok su burenafti stavljeni pod prismotru. Ali kada ruski car Aleksandar zatrai energinu intervenciju protiv demagoga njemaki vladari odluie se na optiji postupak. Da bi podstakao represivnu aktivnost svih njemakih vlada, austrijski kancelar Meternih predloio je pruskom kralju organizovanje opte njemake akcije protiv ultra-liberalizma. Na bazi tog dogovora sazvan je sastanak predstavnika drugih njemakih drava u Karlsbadu. Tu su donijete sljedee odluke: uvodi se stroga cenzura svakog tampanog teksta, univerziteti i njihovi profesori stavljaju se pod budnu kontrolu, burentafti se zbranjuju,... Te odluke su bile najvei trijumf Meterniha i Austrije. Sprovoenje Karlsbadskih odluka izazvalo je cijelo jedan val politike emigracije Njemaca u pravcu Francuske, vajcarske i Amerike. Jedna od vanih posljedica ovog naleta reakcije u Njemakoj je bio neuspjeh ustavnog preobraaja Pruske. Posljednje znaajne mjere ovog vremena bile su finansijsko-privredne prirode. Najprije su 1818 god. u Pruskoj konano likvidirane sve unutranje carine, a zatim je 1820 izvedena poreska reforma.

Carinski savez
Sredinom 30-ih godina dolazi do obrazovanja Njemakog carinskog saveza. Ova organizacija e dati novi izuzetni doprinos ideji liberalizacije i ujedinjenja Njemake. Porijeklo Carinskog saveza treba traiti u pruskom privrednom zakonodavstvu iz godina 1816-1818. U tom periodu je ukinuto svih 67 carinskih sistema koji su postojali do tada na teritoriji Pruske i cijelo njeno podruje pretvoreno je u jedinstveno trite; ujednaen je novac u opticaju (talir); uvedene su jedinstvene mjere i tegovi; na svu robu koja dolazi iz drugih njemakih drava udarena je jedinstvena carinska stopa od 10 % na njenu vrijednost,... Ove mjere e dati vrlo brzo odline rezultate, tako to e unaprijediti trgovinu i saobraaj u Pruskoj, izgradnju puteva,... Prvi ugovor o carinskom savezu Pruska je zakljuila sa malom kneevinom varcburgZonderhauzen jo 1819 god.. U ovom ugovoru ve je bila naena formula koja e kasnije posluiti u svim ostalim ugovorima: dvije drave ukidaju meusobne carine, prema treim zemljama uvode jedinstvene carine i jedinstven carinski sistem, a carinske prihode dijele proporcijalno broju stanovnika. Nakon to je ovom savezu pristupio i varcburg-Rudolftat, druge patuljaste drave su

17

traile Austrijsku pomo. U odgovoru na ovaj dogaaj dolo je do stvaranja Srednjonjemakog trgovakog zaveza. Ovaj savez je bio uperen protiv Pruske. Pruska vlada je preduzela korake da razbije Srednjonjemaki trgovaki savez. Najprije je tirinkim dravicama Majningenu i Goti ponudila da preko njihove teritorije sama izgradi drumove pogodne za trgovaki promet. Kada su ove to prihvatile, srednjonjemaki savez se raspao. Pretvaranje trgovakog ugovora izmeu Pruske i Bavarsko-vitemberke grupacije u carinski savez bio je poslije toga samo pitanje dana. Na novogodinju no 1833/34 god., pregovori su bili okonani i bio je potpisan ugovor o carinskom savezu. Tako je stvoren Njemaki carinski savez.

Zaotravanje klasnih i politikih suprotnosti 40-ih godina

Poetkom 40-ih godina XIX stoljea borba za liberalne reforme i za ujedinjenje njemake ulazi u novu fazu. Tome su doprinjele dvije vrijednosti: zaotravanje unutranjih drutvenih i politikih suprotnosti u samoj Njemakoj i spoljnopolitiki podsticaj. Krajem 30-ih godina, zbog protivrjenih pretenzija u istonom pitanju, dolo je do velike zategnutosti izmeu Francuske i Velike Britanije. Rat je izbjegnut zahvaljujui popustljivosti francuskog kralja Luja Filipa. To je bilo vrijeme bujanja njemake nacionalne svijesti i osjeanja.

HABSBURKA MONARHIJA 1815-1818 Privredna struktura i drutveni odnosi

U prvoj polovini XIX stoljea Habsburka monarhija je bila preteno agrarna zemlja. Na poetku XIX st. broj stanovnika ove carevine je iznosio 28 miliona, da bi se do sredine vijeka (1850) poveao na 36 miliona. U Austriji sa ekom i Moravskom 70% stanovnitva je ivjelo od poljoprivrede, a u Ugarskoj ak 90%. Vei dio seljatva je bio u kmetskoj zavisnosti. U samoj Austriji i u nekim drugim pokrajinama klasini oblici feudalne zavisnosti zamjenjuju se ugovornim odnosom plemia i seljaka, dok u Ugarskoj tee i dalje proces nasilnog zahvatanja seljake zemlje od strane plemstva. Sloj bogatijeg seljatva bio je sklon da putem otkupa rastereti svoj posjed feudalnih obaveza. Mase siromanog seljatva, koje nemaju novca za otkup, sanjaju o revolucionarnom likvidiranju feudalizma. U Ugarskoj plemstvo je svjesno da i svoje vlastito privredno zaostajanje moe prevazii samo prelaskom sa feudalnog na kapitalistiki nain proizvodnje u poljoprivredi. U tom periodu, predstavnik sitnog i srednjeg radikalnog plemstva je bio Lajo Kout. On se zalae za svestrani razvoj kapitalistike privrede u Ugarskoj (industrije, trgovine, saobraaja), a do novca za sve to smatra da se moe doi primjenom krajnjeg sredstva, kao to je obavezni otkup seljatva. Polovinu otkupne sume plemstvu bi, na ime odtete, isplatila dr ava i to odmah, a drugu polovinu bi u roku od 10-12 godina isplatilo samo seljatvo. Ovaj Koutov plan nee dati oekivane rezultate.
18

I Austrija e u prvoj polovini XIX st. prolaziti kroz proces industrijske revolucije. Privredna osnova za razvoj industrije je bila stvorena u XVIII st.. Ekonomska politika apsolutizma Marije Terezije i Jozefa II dala je pozitivne rezultate, pa je u to vrijeme dolo do formiranja niza velikih centara manufakturne proizvodnje. Polazei sa ovakve privredne osnove, Austrijsko carstvo je u prvoj polovini XIX st. doivljavalo industrijski preobraaj. Najbri je bio industrijski preobraaj tekstilne proizvodnje, koji je na mjesto manufakturnih radionica stvarao velike industrijske pogone s parnom mainom kao pogonskom snagom. Meutim, neke industrijske grane (rudarstvo,metalna i druga teka industrija, transport) su se razvijale sporije. Razvoj pomorskog saobraaja na Jadranu i rijenog saobraaja na Dunavu ii e neto bre. U razvoju pomorskog saobraaja najznaajniju ulogu igrao je Transki lojd, krupno pomorsko preduzee osnovano 1833 god.. do 1846 god. Lojd e u eksploataciji ve imati 20 parobroda. Iako je bio koen nizom ekonomskih i drutveno-politikih okolnosti, razvoj trgovine je takoe iao naprijed. Tome je najvei doprinos dalo uklanjanje niza unutranjih carinskih barijera. Cilj apsolutizma je bio da ouva odnos drutvenih snaga stvoren u XVIII st., a jo striktnije da odbrani politiki monopol dvora, visokog klera, krupnog plemstva i vrhova drave. Industrijska i trgovaka buroazija nije bila zadovoljna svojim drutvenim i politikim poloajem, ali jo nedovoljno brojna, nije bila ni posebno borbena u zalaganju za svoja prava. Radnika klasa u raznim austrijskim zemljama brojala je ve prije revolucije 1848 god. vie miliona pripadnika. Ona je bila kulturno i politiki neobrazovana, bila je bez svojih profesionalnih i drugih organizacija, koje e se prvi put pojaviti tek u revoluciji 1848 god.. Vrlo esti su tokom perioda 1815-1848 god. i seljaki pokreti manjeg ili veeg obima irom Austrije: u ekoj, Ugarskoj, Galiciji, Volnoj granici itd. Naroito su esta bila odbijanja plaanja dadbine.

Apsolutistiki sistem i graanska opozicija

Radniki otpori i seljaki pokreti nosili su sve do 1848 god. stihijski karakter u itavoj Habsburkoj monarhiji. Graanska opozicija apsolutizmu i nacionalni pokreti razvijali su postepeno ideoloku osnovu. Ove dvije pojave imale su izrazito politiki karakter. Administrativni aparat na koji se vladar oslanjao i pomou kojeg je upravljao zemljom sastojao se od jednog tijela najviih inovnika aristokrata. Ma koliko bio razvijen i glomazan, ovaj aparat je bio trom,spor i neefikasan. Njegov najsnaniji ovjek je bio Meternih. Osim centralnih dravnih organa, u pojedinim oblastima Carevine, u tzv. Krunisanim zemljama, postojale su lokalne staleke skuptine. Nadlenosti ovih sabora bile su ograniene na pitanja poreske politike. Uz finansijske probleme, jedina stalna briga vladajuegdravnog vrha su bili pokreti opozicije i nastojanja da se ona suzbije i da se u korijenu zastre svaka klica revolucije. Ma koliko Austrijska vlast pokuavala suzbiti opoziciju, ona to nije uspjevala. U opoziciji prema reimu bili su, osim tankog sloja najkrupnijih kapitalista, svi slojevi buroazije: industrijalci, trgovci, zanatlije, nie inovnitvo, pripadnici slobodnih profesija. Najradikalnija je bila opozicija intelektualne omladine studenata i aka.
19

U samoj zemlji, na austrijskim univerzitetima i kolama, poevi od 1820 god. javljaju se buntovni istupi omladine. Te istupe nije zaustavilo ni otputanje politiki nepodobnih profesora, niti izbacivanje stotina studenata sa univerziteta, a ni stroga cenzura udbenika i literature. Odbacujui apsolutizam i despotizam, pripadnici pokreta zalagali su se za liberalnu dravu slobode, pravde i progresa.

Nacionalni pokreti
Dok je opozicija u njemakoj javnosti Habsburke carevine nosila graansko-liberalni politiki karakter, u javnosti je poprimila sve jasniju i konkretniju nacionalnu i nacionalistiku formu. Komplikovana etnika struktura i izmjeanost stanovnitva razliitih nacionalnih priipadnosti nije jedini faktor koji e u prvoj polovini XIX st. odreivati karakter nacionalnog problema u Habsburkoj monarhiji. U sistemu tih okolnosti ispoljavao se privilegovani poloaj njemakog naroda u mnogim regionima Carstva. Najvaniji pravno-politiki problem Habsburke monarhije, koji e upravo u periodu 18151848 god. definitivno prerasti u najkrupnije nacionalno-politiko pitanje, bio je specifian poloaj Ugarske u sastavu Carstva. Taj poloaj zasnivao se na odredbama Satmarskog mira iz 1711 god., da bi u cjelini bio uoblien 1790 god.. specifinost poloaja Ugarske sastojala se u tome to je u njoj politika vlast, bar formalno, bila podjeljena izmeu kralja (koji je austrijski car) i stalekog Sabora. Nadlenost Sabora je da na teritoriji Ugarske podie vojsku, ali je njen vrhovni komandant kralj. Sabor odluuje o porezima, ali kralju kao regalno legalno pravo pripadaju prihodi od carina, rudnika, solana i slino. Izvrnu vlast u Ugarskoj vri Narodno vijee, koje iz reda ugarskih magnata imenuje kralj. Kraljevsku vlast zastupaju upani, ali oni uglavnom ne sjede u provinciji, ve u Beu ili Peti. Druga osobitost je da je Ugarska samo prividno drava u dravi Poseban Sabor i svog bana, kao zastupnika kraljevske vlasti, imenuju i Hrvatska i Slavonija, ali su iz sastava hrvatskih zemalja izuzetne Dalmacija i Vojna granica, koje su pod direktnom kontrolom Bea. Izvjesne mjere posebnosti i specifinosti su imali i Srbi. Poloaj Rumuna u Ugarskoj je bio najtei: bez ikakvih prava i zatite, oni su ak i u vjerskom pogledu bili stavljeni pod jurisdikciju srpske crkvene organizacije Karlovake mitropolije. U tako loenim, raznolikim i komplikovanim etnikim, ekonomskim, drutvenim i pravnopolitikim uslovima, koji su postojali u prostranom Hasburkom carstvu, krajem XVIII i poetkom XIX st. poinju se buditi nacionalna svijest i nacionalni pokreti. Poinje se favorizovati njemaki jezik. Njemaki jezik je smatran jezikom dravne slube, ali i jezikom kulture i obrazovanja. Politika uvoenja njemakog jezika kao slubenog u sve oblasti javnog ivota irom Habsbuke monarhije nije uspjela da se odri poslije smrti Jozefa II. U Ugarskoj, u banskoj Hrvatskoj, u Galiciji je vraen latinski jezik u upotrebu; u Dalmaciji i nekim drugim krajevima je bio italijanski. Tenja ka germanizaciji naii e na snaan otpor nenjemakog naroda. Poslije smrti Jozefa II nacionalna svijest poinje da ulazi u politiki ivot i da se pretvara u politiku pojavu. Rukovodioci Austrije, Meternih na prvom mjestu, odmah su ustali protiv svakog nacionalizma, pa i njemakog.

20

Maarski nacionalni pokret je, kao i poetkom 90-ih godina XVIII st., bio najsnaniji i zato najvea briga vladajuih vrhova Monarhije. Uz otpor bekom centralizmu, najvaniji zahtjevi maarskog pokreta jedu: to vea samostalnost Ugarskog sabora i upanijskih organa u odnosu na centralnu vlast i uvoenje maarskog jezika u itavu administraciju, u zakonodavstvo, sudstvo i obrazovanje. Borei se za buroaske reforme u Ugarskoj i za njeno preustrojstvo na nacionalno principu, maarsko plemstvo povelo je jedan snaan antihabsburki pokret. Kao najdinaminija grupacija na elu toga pokreta 40-ih godina nalo se srednje plemstvo, okupljeno oko Lajoa Kouta. Sa krupnim plemstvom ono je postiglo saglasnost u dva osnovna pitanja: ouvat e se svi posjedi, materijalna dobra i politike privilegije plemstva i ostvarit e se puna hegemonija Maara nad ostalim narodima u okviru Ugarske. Po tu cijenu krupna aristokratija je prepustila Koutu vodeu ulogu u reformnom pokretu. Razvija se strah politiara od negativnih posljedica nasilne maarizacije. estok otpor maarizaciji u Transilvaniji pruili su Saksonci, borei se za njemaki jezik i svoj ravnopravan poloaj sa Maarima. U nezavidnijem poloaju od Rumuna bili su samo Ukrajinci, meu kojima je unijatsko svetenstvo jedini branilac nacionalne posebnosti ovog naroda. Slovaki nacionalni pokret je ve bio razvijen, te se snano opire maarskim pritiscima. U ovom vremenu, u punom razovju je i njemaki nacionalizam u Austriji. U njenim politikim idejama sadrana je misao da se sudbina Habsburke monarhije ne smije odvajati od sudbine njemakog naroda u cjelini. Graanski demokrati su zamiljali Austriju kao njemaku republiku. Budui da je njemaki nacionalizam u Austriji jo uvijek imao vie teorijski i ideoloki nego praktino politiki karakter, njegov uticaj na formiranje nacionalnih pokreta kod drugih naroda je bio neto manji nego to je bio uticaj maarskog nacionalizma u istonoj polovini Carevine. eki nacionalni preporod u prvoj polovini XIX st., iako se i sam manifestovao u kulturnom ivotu, nosio je u sebi mnoge izrazito politike crte. Opta karakteristika tog preporoda jeste njegov buroaaki karakter. Kao privredno i drutveno razvijeno podruje Habsburke monarhije, eka je imala i razvijenu graansku klasu, koja se ve dijeli u dva politika krila liberalno i radikalno. Sasvim specifian je bio poljski nacionalni pokret u Austriji. Do 1830 god. on je jo nerazvijen i pasivan. Meutim, 30-ih i 40-ih godina poinje jedan tajni, zavjereniki pokret koji obuhvata ljude iz redova plemstva, svetenstva, studenata i intelektualaca, dok sitna buroazija i seljatvo ostaju izvan njega. Ovako zapoet, poljski pokret u Austriji je eksplodirao nacionalnim ustankom 1846 god.. Dvije pojave zasluuju da se pomenu kada je rije o kompleksu nacionalnog pitanja u Habsburkoj monarhiji. Te pojave su ideje panslavizma i austroslavizma. Rije panslavizam prvi put je upotrijebio Slovak Herkel 1826 god. s namjerom da oznai postojanje svijesti o opteslovenskoj duhovnoj i kulturnoj pripadnosti. Od tada, meutim, taj termin upotrebljavali su vie neprijatelji Slovena nego oni sami. Taj termin se koristio kada god se elio suzbiti bilo koji nacionalni zahtjev bilo kojeg slovenskog naroda. Uvijek se tada tumailo da je rije o panslavistikoj zavjeri dirigovanoj od ruske vlade, kojoj je krajnji cilj da sve slovenske zemlje i
21

narode pripoji svome carstvu. Panslavizam nije bio znaajan idejni osnov slovenskih nacionalnih preporoda u Habsburkoj monarhiji, a na to ukazuje injenica da je meu austrijskim Slovenima u prvoj polovini XIX st. bila rasprostranjenija svijest o potrebi uvanja Austrije. Na drugoj strani ideja austroslavizma je smatrala da je za afirmaciju sopstvene nacionalne ideje najpogodnija Austrija. Tu ideju susreemo kod eha, Slovaka, Slovenaca i Hrvata. Iz tih ideja austroslavizma proizai e i misao o federativnom ustrojstvu Habsburke monarhije. Ipak, treba rei da ni ideja austroslavizma, kao ni ideja panslavizma, nije nikada postala vladajua ideja slovenskih nacionalnih pokreta u Habsburkoj monarhiji.

APENINSKO I PIRINEJSKO POLUOSTRVO 1815-1848 Italijanske drave

Politiki rascjepkana, podvrgnuta stranoj kontroli, Italija se u razdoblju 1815-1848 god. vrlo usporeno ekonomski i drutveno razvijala. Privredni razvoj Italije bio je u znaajnoj mjeri koen njenom politikom situacijom. Dokle je ilo parcelisanje italijanskog trita govori podatak da je svaki tovar robe koji se prevozi od Torina do Jadranskom mora dolinom Poa morao biti 21 put carinjen. Takvo stanje je od samog poetka pokazivalo trgovcima, industrijalcima i drugim poslovnim ljudima koliko je neophodno vre politiko povezivanje Italije u jednu cjelinu. To je naroito postalo jasno poslije stvaranja Njemakog carinskog saveza 1834 god.. Mjera za unaprijeivanje privrede ipak je bilo. U lombardijsko-venecijanskoj oblasti su 20-ih godina ukinute neke unutranje carine, a 30-ih godina je popravljana i proirivana drumska mrea. Italija je i u prvoj polovini XIX st. bila izrazito agrarna zemlja. Kmetstvo je gotovo svugdje pravno bilo ukinuto. Seljaci su u mnogim krajevima bili i dalje optereeni obavezama prema krupnim vlasnicima zemlje. Industrija je u Italiji zaostajala i sporo se razijala. ak i najrazvijenija tekstilna proizvodnja zasniva se preteno na zanatstvu, manufakturi i kunoj radinosti. Siromana gvozdenom rudom, Italija nije znatnije razvila industriju metala. Finansijsko poslovanje u Italiji je ivou i dinamikom nadmaivalo poljoprivrednu i industrijsku proizvodnju. U razdoblju o kojem govorimo osniva se niz novih banaka. Veliki radovi na italijanskim saobraajnicama preduzeti za vrijeme Napoleona, poslije 1815 god. uglavnom su obustavljeni. Saobraaj se obavljao preteno pomorskim putevima. I prve eljeznice se javljaju 30-ih godina. Italija do 1848 god. nee imati ni prostranu, ni povez anu eljezniku mreu. Njihova ukupna duina e jedva prelaziti 200 km, a najznaajnije linije e biti Milano-Monca u Lombardiji i Livorno-Firenca u Toskani. Poslije pet godina reakcije iza Bekog kongresa naile su 1820-1821 god. karbonarske revolucije u Napulju i Pijemontu. Naredna decenije je opet proticala u vladavini reima bijesne reakcije, koji su su stegli sve italijanske drave i oblasti. Revolucionari su pruali samo sporadian otpor individualnim atentatima. Reakcija je 20-ih godina sa zadovoljstvom mogla da istie kako red
22

vlada cijelom Italijom. Mir i red su, ipak, bili varljivi. Revolucionarne organizacije nisu bile potpuno zatvorene ni u samoj Italiji, a masa italijanskih revolucionara djelovala je iz emigracije: iz Francuske, vajcarske, Belgije i sa Malte. Jedna od revolucionarnih organizacija pokrenula se ponovo 1828 god., podigavi ustanak u oblasti Salerna, koji je energinim i brutalnim mjerama vlasti brzo bio uguen. Poslije burnih dogaaja poetkom 30-ih godina, Italija je ponovo ula u razdoblje velikih pritisaka politike i duhoovne reakcije. ampionima reakcije su se, ipak, smatrali modenski vojvoda Franesko IV i papa Grgur XVI. Ali, upravo tu je bilo i najilavijih i najupornijih otpora vladajuim reimima. U redovima katolikog svetenstva bilo je i liberalnih duhova, ak revolucionara, lanova karbonarskih zavjera i uesnika buna i ustanaka. Crkva kao institucija pruala je otpor svemu novom i naprednom. Papa Pije VII je 1814 god. obnovio jezuitski red. Pripadnici tog pokreta nazivali su se celanti. irom Italije celanti su izdavali listove, asopise, letke i broure u kojima su vodili svoju religioznu i klerikalnu propagandu, a u istom cilju su osnivali i posebna religiozna udruenja. U svojoj propagandi bezobzirno su napadali racionalizam. Celanti su bili protiv industrijalizacije, protiv razvoja nauke, protiv eljeznica, a u Italiji posebno protiv pokreta za ujedinjenje. Reakcija nije, ipak, u svim italijanskim dravama bila podjednako tvrda i nepopustljiva. Njeto blae forme ona je imala u Vojvodstvu Parma. Poslije brutalnog obrauna sa pokuajima ustanaka 1833-1834 god. do izvjesnog poputanja stega dolo je i u Pijemontu. Zagonetni a, prije svega, kolebljivi kralj Karlo Alberto je ublaavao reim i stao je sprovoditi neke liberalne mjere. Uklonio je najreakcionarnije ministre i poeo je izgraivati veu i snaniju armiju. Kralj je ukinuo feudalne odnose i na Sardiniji, osavremenjivao je i laicizirao kolstvo. U kolama je najvea panja poklonjena historiji, kao prvorazrednom vaspitnom predmetu. Novu orijentaciju pokazivala je i vanjska politika Karla Alberta, poevi sa probliavanjem Francuskoj. Polovine i ograniene, reforme Karla Alberta bit e dovoljne da ogore konzervativce irom Italije, ali ne i da zadovolje liberale. Nade italijanski liberala i patriota naglo e razbuktati sredinom 1846 god. jedanneoekivan dogaaj u Papskoj dravi. Rije je o izboru episkopa Imole, kardinala Mastaji-Feretija, za papu, koji je izvren u junu 1846 god.. Taj izbor je bio veliko iznenaenje, s obzirom na politiku reputaciju koju je do tada uivao kardinal Mastaji-Fareti. Ta reputacija ga je oznaavala kao naklonjenog liberalizmu. Uzeo je papsko ime Pijo IX. Tajne veze sa njim vrlo brzo uspostavlja kralj Pijemonta Karlo Alberto. Ostali vladari italijanskih drava su bili mnogo manje naklonjeni Piju IX.

23

RUSIJA U PRVOJ POLOVINI XIX STOLJEA Plemika imperija

Tokom prve polovine XIX st. u Rusiji je vladao uglavnom onakav socijalno-ekonomski i politiki sistem plemike imperije koju je izgradila carica Katarina II (1762-1796). Taj sistem zasnivao se na feudalnom vlasnitvu, feudalnom nainu proizvodnje, te na najgrubljem apsolutistikom politikom sistemu. Rusija je u to vrijeme imala oko 50 miliona stanovnika. Polovinu od ovog broja inili su seljaci (muici). Sljedeih 20 miliona stanovnika pripada raznim kategorijama zavisnog i poluzavisnog seljatva. Seljatvo je inilo 90 % ruskog drutva i gotovo cjelokupno je podvrgnuto tekoj eskploataciji od strane plemstva, krune i drave. Nasuprot ovom ogromnom moru seljatva stoje tri kategorije plemstva: krupno plemstvo sa preko 1000 muika, srednje plemstvo sa 100-1000 muuika i sitno plemstvo sa manje od 100 muika. Plemstvo je inilo svega 1 % stanovnitva Rusije. Poloaj ruskog seljatva muika vrlo malo se razlokovao od poloaja antikog roba. Spahija nema pravo da raspolae ivotima svojih muika, ali je u svakom drugom pogledu njegova vlast nad muicima gotovo neograniena. Sam spahija odreuje veliinu dadbine, kako naturalnih i novanih, tako i radnih. Spahija moe kmeta da proda sa imanjem ili bez imanja, sa porodicom ili bez nje, na licitaciji radi isplate svojih duga i slino. Imanje koje obrauje muik smatra se spahijskim i spahija moe da mu ga oduzme kad god mu to zatreba. I sama linost muika nezatiena je od spahije koji moe da ga otjera sa posjeda i da ga ostavi bez igdje iega, da ga oeni i rastavi od porodice, da ga surovo kanjava,... itavo gradsko stanovnitvo svih profesija sainjavalo je samo 3-4% ruskog naroda. Veina ruskih gradova ovog vremena imala je relativno mali broj stanovnika. Manufakturna proizvodnja je po granama nejednako razvijena. Njeto bolje od manufakture bila je razvijena ruska trgovina. Ali, najunosniju trgovinu sa Zapadom u svojim rukama drali su stranci. Ruski trgovci igrali su ulogu posrednika u robnom prometu Evrope i Azije.

Arakejevtina
Poslije pobjede nad Napoleonom, ni caru Aleksandru, ni upravljakom krugu visokog plemstva nije bilo do reformi. Poslije pobjede nad Bonapartom, svima njima inilo se da su rusko samodravlje i feudalizam najbolji i najtrajniji poredak. Careva desna ruka i najvaniji saradnik u voenju politike bio je general Arakejev, ije je ime postalo obiljeje despotizma, pod nazivom arakejevtina. Sve reforme i promjene koje bi mogle prodrijeti u Rusiju trebale su biti zaustavljene na granicama, jer bi mogle ugroziti carev despotizam. Osnovu reima arakejevtine inila je svemo i sveprisutnost policijskih vlasti. Kmetovi su dovedeni u poniavajui poloaj, a vojnici u stanje surove i krute discipline. Reakcija cara Aleksandra i njegovog ministra Arakejeva dostigla je vrhunac oko 1820 god.. to je vrijeme najvee moi Svete alijanse, ali i prvog javnog otpora surovim stegama. Godine 1820 dolo je do protesta vojnika Semjonovskog puka. Car i Arakejev su reagovali strogo i brutalno, tretirajui protest vojnika kao pobunu izazvanu razornim duhom liberalizma.

24

Sav intelektualni rad, od nauke do poezije, je bio podvrgnut najrigoroznijoj cenzuri i nasrtaju religioznog duha. Samo u jednom pitanju car Aleksandar I je pokazao odreenu mjeru liberalizma. Ruski car je, kao poljski kralj, 1818 god. dao Poljskoj jedan relativno liberalan ustav, kojim je sauvana autonomnost poljskog kraljevstva. Za svog namjesnika u ovom kraljevstvu, Aleksandar je imenovao svog brata Konstantina. U drugim neruskim oblastima car je ispoljavao manju mjeru liberalizma i tolerancije. Jedino je jo Finska, kao kneevina, sauvala autonomiju priblinu poljskoj. Aleksandar I je otpoeo i borbe za osvajanje Zakavkazja. Na tom putu najprije je osvojena Gruzija, a zatim su se Rusi sukobili sa Persijom i Osmanskim carstvom. Iz rata sa Osmanlijama izdvojene su Ismailska oblast i Besarabija, a sa Persijom Azerbejdan.

Dekabristi
Prvo tajno politiko drutvo, po tipu njemakih tugebunta, osnovao je u Petrogradu 1816 god. pukovnik Aleksandar Muravjov. Dvije godine kasnije (1818) osnovano je u Petrogradu novo tajno drutvo pod nazivom Savez blagostanja. Poto su se oba ova drutva brzo raspala, njihovi lanovi obrazovali su dvije nove organizacije sa slinim ciljevima. Prvo je bilo osnovno u Petrogradu, a drugo u Tulinu. Petrogradsko se zvalo Sjeverno drutvo, a tuluinsko Juno drutvo. Meusobno su ova dritva bila povezana i saraivala su. Pored razlikovanja u programima, izmeu dva drutva postojala je neusaglaenost i u pogledu izbora taktike i trenutka za revolucionarnu akciju. Do revolucionarnog istupa zavjerenikih drutava je dolo u denembru 1825 god. poslije iznenadne smrti cara Aleksandra I. Car Aleksandar je umro bez mukog nasljednika, pa je kruna trebalo da pree na njegovog mlaeg brata Konstantina, koji se, meutim, odrekao prava na prijesto u korist treeg brata Nikolaja, ali, dokument o njegovom odricanju car Aleksandar je drao u tajnosti. Prijestolonasljednik Nikola se u takvoj situaciji nije usuivao poroglasiti carem. Zbog toga je prijesto ponudio bratu Konstantinu. Ovaj ga je mrzovoljno odbio, pozivajui se na svoju odluku iz 1820 god.. Dok su ove poruke putovale, u Petrogradu i oko njega vladala je velika zabuna. Upravo to su eljeli da iskoriste zavjerenici iz Sjevernog drutva. Kada su stvari oko nasljea prijestolja p ostale jasne, carska garda je 26.decembra 1825 god. izvedena na trg da novom caru poloi zakletvu. Zavjerenici, kojima je na elu stajao pukovnik Trubecki, odluili su da stupe u akciju. Oni su pozvali vojsku da odbije zakletvu i da zatrai uvoenje ustavnog ureenja u zemlji. Odmah im se odazvalo oko 800 vojnika, da bi im u toku dana prilo preko 2000 vojnika. Nastupio je odluni trenutak pobune. U tom trenutku na popritu dogaaja nije bilo komandanta pobunjenika Trubeckog. U posljednjem trenutku on je posumljao u uspjeh, predomislio se i, umjesto na Senatorski trg, otiao da je da se skloni u kuu austrijskog ambasadora. Obezglavljeni pobunjenici satima stoje neodluni. U tom ekanju car nareuje artiljerijskim jedinicama da otvore vatru na pobunjenike. P oslije drugog plutona meu njima nastade mete i rasulo. Do ponoi sve je bilo gotovo. Nekoliko stotina ustanika je ubijeno ili ranjeno.

25

Tako je zavrena revolucionarna akcija ruskih dekabrista. Careve represalije nad njima bile su estoke. Stotine zavjerenika i pobunjenika prolo je kroz zatvore, mnogi su lieni ina, a 120 ih je poslano na robiju ili u sibirsko progonstvo, iz kojeg se dosta njih nee vratiti. itav period vladavine cara Nikole I bit e posveen borbi protiv revolucije. Da bi nju zaustavio, ovaj samodrac e velikom energijom koiti ukupan razvoj i drutveni preobraaj Rusije. I u ovo vrijeme Rusija je gotovo iskljuivo agrarna zemlja. Poto su agrarni proizvodi postali traeni na evropskim tritima, rusko plemstvo postaje zainteresovano za njihovo umnoavanje. Industrijalizacija Rusije tee i dalje usporeno. Glavni investitori u industrijsku proizvodnju vie nisu plemii, nego su to trgovci. Tokom 30-ih i 40-ih godina uznapredovala je i ruska trgovina, kako unutranja, tako i vanjska. Glavni predmet razmjene su agrarni proizvodi. Razvoj trgovine je imperativno postavljao i pitanje izgradnje saobraajnica.

Ekonomske i drutvene promjene 30-ih i 40-ih godina

Iako spore, promjene u privrednom ivotu Rusije izazivale su i sve jasnija pomjeranja u drutvenim odnosima. prije svega, broj stanovnika Rusije je ubrzano rastao. Najbre je raslo seosko stanovnitvo. Nasuprot plemstvu, buroazija je u usponu. Raste i broj trgovakog sloja. Tridesetih i 40-ih godina otpoeo je i stihijski pokret radnike klase. Godine 1834, 1842 i 1849 dolazi do prvih radnikih trajkova i demonstracija.

Nikolajevska politika reakcija

Politikim reimom cara Nikole I bila je do vrhunca dovedena samodravna forma politikog ustrojstva zemlje, koja je izgraena u vrijeme Katarine II. Sam car je smatrao da je upravo takav reim sasvim pravian i savren i da jedino on moe da odgovara potrebama drutva. Autokratija je za njega jedna dogma, jedan poredak koji je sam Bog potvrdio i koji je iznad svakog ljduskoj umovanja, te ne podlijeenikakvoj kritici. Nikola I je nastojao to je mogue vie centralizovati svoju dravu. Najbrutalnijoj prismotri bilo je podvrgnut cjelokupan intelektualni ivot: obrazovanje, nauka, literatura, tampa. Sve je kontrolisano, cenzurisano, usmjeravano. Nenzura je bila nemilosrdna, razorna, primitivna. Sam car se ponekad njome bavio: cenzurisao je, npr., Pukinovu poeziju. Dvije reformne mjere, ipak, su ostavile rezultate. Prva je bila finansijska reforma koju je izveo ministar finansija Kankrin. On je, najprije, rigoroznom tednjom, smanjivo dravne rashode, a onda je 1839 god. uveo monetarni sistem i promet. Druga reforma zakonodavstva nikad nije izvrena onako kako je zamiljana. etrdesetih godina XIX st. zainje se ruska revolucionarno-demokratska misao, iji su utemeljivai Hercen i Bjeljinski, koja u ruski drutveni ivot donosi ideje utopijskog socijalizma.

26

REVOLUCIJA Poetak revolucije

Prva varnica u evropsko bure baruta baena je u Italiji. Nakon bunih novembarskih demonstracija 1847 god., poslije kojih je kralj Ferdinand II doveo na vladu liberale, istaknuti sicilijanski revolucionari La Maza i La Farina rijeili su da se ilegalno vrate i da 12.januara 1848 god. u Palermu podignu ustanak. Situacija na Siciliji je, meutim, bila toliko napeda da je ustanak izbio i prije ovog datuma 9.januara. kralj je pokuao vojskom da razbije ustanike, ali napuljske trupe su bile primorane da 27.januara napuste Palermo. Sljedeeg dana grad je bio u rukama revolucionara, koji su obrazovali svoju vladu na elu sa Ruerom Setimom. Samo dan kasnije Ferdinand II je obeao ustav, koji je 11.februara bio proglaen. On je bio izraen po ugledu na francuski ustav iz doba Julske monarhije i predviao je uvoenje parlamentarnog sistema sa dvodomnom skuptinom. Dogaaji na Siciliji snano su odjeknuli irom Italije. Prvih dana februara dolo je do nemira u enovi, Milanu i Veneciji. Sardinski kralj Karlo Alberto reagovao je na dogaaje obeanjem Ustava. Iako u njihovim dravama jo nije bilo pokreta, papa Pije IX i toskanski vojvoda su obeavali nove reforme. Karlo Alberto je odrao obeanje, te je dao Ustav. U Sardinskoj kraljevini uveden je parlamentarni sistem. Parlament je imao dva doma: Predstavniku skuptinu i Senat. Papa slijedi primjere napuljskog i sardinskog kralja, te 14.marta 1848 god., u Rimu, proglaava novi Ustav. Povod za poetak revolucije u Francuskoj je bila zabrana politikog banketa koji je zakazao komandni sastav nacionalne garde XII arondismana. Poslije izricanja zabrane, banket je odloen za 22.februar. Gizoova vlada ih je ponovo zabranila, to je bilo fatalno. Demonstracije se vie nisu mogle otkazati. Sa povicima ivjela reforma!, Dole Gizo! i uz pjevanje Marseljeze, velike grupe demonstranata slivale su se na trg Konkord. Tu su im se suprotstavili odredi Nacionalne garde. Dolazi i do pucnjave. Gizo je 23.februara podnio ostavku, oekujui da e to smiriti situaciju. Prevario se. Ta vijest je podigla cijeli Pariz na noge. U predgrau Sent-Antoan radnici provaljuju u arsenal i naoruavaju se. Nacionalna garda masovno prelazi na stranu ustanika. Kralj Luj Filip ini posljednje pokuaje da zaustavi revoluciju. Nudi mandat za sastav vlade prvo Tjeru, zatim Odilonu, ali ga oni odbijaju. Vojska ne pokazuje ni najmanje raspoloenje da puca na narod. To je kraj Luja Filipa. Bez mnogo dvoumljena u podne 24.ferburara on donosi odluku: potpisuje abdikaciju u korist svog maloljetnog unuka, grofa od Pariza. On bjei put Engleske. Majka grofa od Pariza odlazi u Skuptinu i pokuava da izdejstvuje proglaenje svog sina za kralja. Njen napor je uzaludan: u skuptinske dvorane prodiru ustanici, koji trae obrazovanje privremene vlade. Privremena vlada, koju je na vlast doveo snani revolucionarski talas, iako sastavljena od samih republikanaca, stajala je ipak u prvi mah neodluna i nije se usuivala da proglasi republiku. Ali, 25-februara, oko podne, grupa odlunih revolucionara, koju predvodi ljekar Raspaj, prijetei trai proglaenje republike. Tako 25.februara 1848 god. poinje historija Druge Francuske Republike.

27

Revolucionarni val iz Francuske se najprije prenio na susjedne oblasti Njemake. Ve 27.februara dolo je do ustanka u Badenu. Revolucija se iri i na Vojvodstvo Virtembert, u kojem vladar odmah predaje vladu liberalu Pemeru. U Bavarskoj, kralj Ludvik I obrazuje liberalnu vladu na elu sa Ditmarom. To, meutim, ne smiruje situaciju. Kralj se, 19.marta, odluuje na abdikaciju. Prijesto preuzima njegov sin Maksimilijan, koji uvodi slobodu tampe, propisuje javnost sudskog postupka, itd. Prvi nemiri u Beu su se odsjetili 6.marta. Studentska odladina se prva uznemirila i ve 12.marta objavila je svoje zahtjeve. Meternih je odbio svaki razgovor o njihovom ispunjenju. To je izazvalo eksploziju: 13.marta otpoele su grandiozne demonstracije buroazije, studenata i radnika Bea. Vlada je rijeila da se silom obrauna sa demonstrantima. Izvedena je vojska, koja je pucala u masu. Bilo je oko 50 rtava. Od ovog krvoprolia i dvor se uasavao. Meternih je bio primoran da podnese ostavku. To je bila pobjeda naroda. Dvor tada za komandanta svojih vojnih snaga imenuje generala Vindigreca. Dvor i Vindigrec ne mogu da sprijee obrazovanje nacionalne garde od strane ustanika, koji odmah biraju i njen Centralni komitet. Obrazuje se i Akademski legion, od 4 000 studenata. Dvor priznaje ove dvije revolucionarne institucije. Grof Pilersdorf 17.marta obrazuje novu vladu umjereno loberalnog pravca. Revolucionarni dogaaji u Beu praeni su masovnim pokretima u svim ostalim krajevima Carstva. Revolucionarni prolom u Maarskoj poeo je govorom Lajoa Kouta u Pounskom saboru 3.marta 1848 god. U ovom govoru Kout je iznio svoj agrarni i nacionalni program, koji je sadravao dvije bitne take: osloboenje kmetova i obrazovanje maarske vlade. Samo dan kasnije Sabor je uputio sovju deputaciju caru u Be. Dok je deputacija boravila u Beu, u samoj Maarskoj pokrenule su se mase. Dogaaji u Beu primorali su ga na poputanje, te je 17.marta obrazovana maarska vlada pod predsjednitvom grofa Lajoa Baanjija. Kout je imenovan za ministra finansija. Poetkom marta 1848 god. pruski kralj i dvorska kamarila osjeaju da je revolucija na pragu. Zato je odlueno da se buroaziji uine neki manj ustupci, ne bi li se uz njenu pomo zaustavio revolucionarni balas. Za takve ustupke ve je bilo kasno. Narodne mase 16. i 17.marta izlaze na ulice. Suprotstavlja im se vojska, pa dolazi do krvoprolia. U takvoj situaciji kralj je primoran da popusti i prihvati zahtjeve ustanika. On obrazuje novu liberalnu vladu. Ona obeava sazivanje Narodne skuptine izabrane optim pravom glasa. Pod uticajem revolucionarnih deavanja u Beu i Peti dolazi i do revolucije u junoslavenskim zemljama Habsburkog carstva.

Druga Francuska Republika

Poslije pobjede februarske revolucije Pariz je bio zahvaen oduevljenjem. Nova, Privremena vlada nije imala u rukama nikakvih sredstava vlasti, ni pravnih, ni materijalnih. itava dva mjeseca e biti i bez vojne sile. Skuptina u Optinskom domu, okruena naoruanim ustanicima, bila je pravi njihov zarobljenik i podosta uplaena. Taj naoruani narod e joj i nametnuti prve vane odluke. Odmah po svom nastanku, proglasila je opte pravo glasa, slobodu tampe, udruivanja i politikog djelovanja, ukinula je smrtnu kaznu za politike krivce i osl obodila je politike zatvorenike. Ve sutradan izbile su velike narodne demonstracije. Vlada je prihvatila

28

prijedlog o osnivanju posebnog ministarstva rada pod naziovom Komisija za prouavanje radnikog pitanja. Komisija je pod hitno smjetena u Luksemburki dvorac, gdje je i proradila 1.marta. Prva mjera je bila i najkorisnija. Na prijedlog Komisije, Privremena vlada je 2.marta donijela odluku o propisivanju duine radnog vremena u cijeloj zemlji: deset asova u Parizu i jedanaest u provinciji. Za problem nezaposlenosti u glavnom gradu: otvorit e se dobrotvorne radionice narodne radionice za upravnika ovih radionica postavljen je Emil Toma, koji ih je organizovao po vojnikom principu. Ove odluke oznaile su vrhunac uticaja koje su radnike mas e Francuske postigle u revoluciji 1848 god. Na vladu se vri snaan pritisak da se umjesto trobojne zastave uvede crvena, to ona uspjeva odbiti. Ona je odluila da deviza revolucije bue, kao i 1792 god.: Sloboda, jednakost, bratstvo. Jedno od najvanijih politikoh pitanja sa kojima su se republikanci suoili poslije dolaska na vlast bilo je donoenje novog Ustava. Za donoenje Ustava bilo je potrebno sazvati Ustavotvornu skuptinu. Donosei ve u prvim danima revolucije odluku o uvoenju opteg prava glasa, koja je sadrala odredbe da bira moe postati svaki mukarac koji je napunio 21 godinu, a da moe biti izabran svaki graanin stariji od 25 godina, vlada je odredila i datum izbora Ustavotvorne skuptine za 8.april. Drugo kapitalno pitanje za privremenu vladu Francuske Republike ilo je odreivanje njene spoljnopolitike orijentacije. U tom cilju, ona je ve 4.marta usvojila odluku s dalekosenim posljedicama. Najvaniji stav te odluke glasi: proglaenje Francuske ne predstavlja in agresije protiv bilo kog oblika vladavine... Rat nije princip Francuske Republike... Stoga Francuska Republika nee ni protiv koga zapoeti rati. To je bilo opredjeljenje za miroljubilu spoljnu politiku i odustajanje od pomoi revolucionarnim pokretima u drugim zemljama. Vlada je od Julske monarhije naslijedila gotovo praznu dravnu blagajnu. To e je, ve 16.marta natjerati da povea neposredne poreze za 45%, to e biti prvi ozbiljan udar po popularnosti Druge Republike. Poveanje poreza je bio prvi znak da je revolucija poremetila normalne tokove privrednog ivota. Zapoinjala je nova ekonomska kriza. Vlasnici novca poeli su masovno da povlae svoja sredstva iz banaka. Porezi i druge finansijske obaveze plaaju se veoma neuredno. Posljedice ovih faktora su veoma teke. Industrijska proizvodnja bila je u potpunom rasulu. Samo u Parizu je oko 450 preduzea obustavilo rad. Od 390 000 parikih radnika oko 190 000 je ostalo bez posla. Jedan od najteih problema nezaposlenost rjeava se, bar u samom Parizu, primanjem sve veeg broja radnika u nacionalne radionice. I kada ne bi radili radnici bi dobijali po jedan franak na dan. To ogromno optereuje dravnu blagajnu. Nezadovoljni su i sami radnici u njima, jer sve ee umjesto 2 franka na dan dobijaju po jedan. Tako teka ekonomska situacija poinje da zaotrava drutvene i politike odnose u taboru revolucije i sveano praspoloenje pretvara u opte nezadovoljstvo i ogorenje. Socijalistika ljevica smatra da izbore zakazane 9.aprila treba odloiti. Da bi nametnuli ovaj zahtjev, klubovi 17.marta organizuju velike demonstracije, pred kojima vlada jo jednom proputa i pomjera izbore za 23.april. To nije ono to su socijalisti traili: oni su mislili na odlaganje od vie mjeseci. Na njihovu inicijativu svi revolucionarni klubovi ujedinjuju se u Stranku socijalne republike sa zajednikim programom:
29

nacionalizacija velikih preduzea i banaka, ukidanje eksploatacije, organizacija rada, socijalna pravda i jednakost. Tu je i zahtjev za novim odlaganjem izbora. Buroaski tabor nije uopte bio politiki jedinstven. Konzervativna krupna buroazija poela se okupljati oko Republikanskog kluba. Umjereno demokratsko krilo republikanaca i dalje je imalo svoj tab oko Lamartinovog lista Nasional. Proleterski tabor revolucije bio je relativno jedinstven u traenju socijalne republike. Izbori od 23.aprila protekli su u miru. Proleterski tabor je na njima doivjeo poraz. Svi slojevi buroazije i seljatva su glasali protiv njega. U Ustavotvornu skuptinu je od 900 poslanika izabrano samo 300 radnika, oko 200 legitimista i katolikih poslanika. Preko 650 poslanika pripadalo je raznim reppublikanskim strujama. Revolucionarni klubovi su za 15.maj zakazali velike narodne demonstracije. Demonstranti prodiru u dvoranu u kojoj zasjeda Ustavotvorna skuptina. Na govornicu izlazi jedan od demonstranata i saoptava da je Ustavotvorna skuptina rasputena. Sa povicima Na oruje! demonstranti zatim kreu na Optinski dom, gdje zasjeda vlada. Tu ih doekuju odredi Nacionalne garde, razbijaju ih i hapse. Nova vlada vri protivudar: rasputa odmah Luksemburku komisiju, zabranjuje rad revolucionarnih klubova i ukida dekret o skraivanju radnog dana. Dvadesetak dana kasnije, vladin Odbor za finansije javno postavlja pitanje ukidanja radionica. Vlada, umjesto toga, donosi odluku da se provjeri stalno boravite radnika. Oni za koje se konstatuju da nisu Paziani morat e odmah da napuste grad. Ta provjera poela je 20.juna. na ovaj dekret radnici su odgovorili ustankom. Radniki ustanak, ije je nade Republika iznevjerila, trajao je od 23 do 26.juna. To su poznati junski dani. Ustavotvorna skuptina izglasala je diktatorska ovlatenja vojnom ministru, generalu Kavenjaku. Odmah poinje sukob straan i krvav. Nadmona i daleko bolja naoruana Kavenjakova vojska, ija artiljerija raznosi ustanike barikade, lomi jedno po jedno ustaniko uporite. Ustanici niotkud ne dobijaju ni pomo ni podrku. 26.juna ustanak je bio slomljen. Uhapeno je 25 000 ljudi, a strijeljano je 3 000. Narod je potpuno naoruan, nacion alne radionice su 2.jula i formalno zatvorene, 11 socijalistikih listova je zabranjeno. Nacionalna garda je oiena od proleterskih elemenata. Poslije uguenja junskog ustanka general Kavenjak je vratio diktatorska ovlatenja, a Ustavotvorna skuptina ga je imenovala za poglavara izvrne vlasti. 9.septembra usvojen je zakon o produavanju radnog dana na 11 h, a istovremeno je ukinuta svaka dravna kontrola nd poslodavcima, pa je trajanje radnog vremena praktino opet postalo pitanje njihove dobre volje. Od politikih pitanja u ljeto i jeden 1848 god. najvie anje privlaio je rad na pripremanju Ustava. Pod vodstvom Adolfa Tjera, obrazuje se jedan politiki blok monarhista i konzervativnih republikanaca, poznat pod imenom Partija reda. Istovremeno zapaa se porast bonapartizma, koji reprezentuje princ Luj Napoleon Bonaparta, sinovac cara Napoleona I. Ustav je proglaen 12.novembra 1848 god.. On je ozakonio republikansko dravno ureenje. Zakonodavnu vlast Ustav je povjerio jednodomnoj Zakonodavnoj skuptini od 750 poslanika, izabranih za 3 godine, a vrhovnu izvrnu vlast predsjedniku Republike, izabranom apsolutnom veinom i na etvorogodinji mandat. On bira ministre koji su odgovorni njemu i Skuptini, postavlja
30

i razrjeava dravne funkcionere i vojne komandante. Predsjednik nema pravo reizbora, a za potvrdu Ustava moe biti pozvan na odgovornost od strane Vrhovnog suda. Odmah nakon usvajanja Ustava raspisani su izbori za predsjednika Republike. Izbori su raspisani za 10.decembar, a istaknuto je 5 kandidata. Monarhisti, meu kojima su bili i bonapartisti, za svog kandidata imenuju Luja Napoleona Bonapartu. Na izborima odranim 10 i 11.novembra 1848 god. glasalo je 76 % upisanih biraa (7,5 miliona ljudi). Luj napoleon je dobio 5,5 miliona glasova. im je 20.decembra preuzeo predsjedniku dunost, Bonaparta je na elo vlade doveo oprobane konzervativce. I prvi vanjskopolitiki potezi Luja Napoleona Bonaparte odisali su istim duhom. To je pokazivala francuska intervencija u Rimu. Kada je papa Pije IX pobjegao ispred revolucije u Rimu, obratio se i Francuskoj za pomo. Njena Ustavotvorna skuptina je odluila da se u Rim poalje francuski ekspedicioni korpus. Izbori za Zakonodavnu skuptinu odrani su 14.maja 1849 god.. Na izbore je izalo samo 60% upisanih biraa. Nadmono je pobjedila Partija reda, oko koje su se svrstali monarhisti, bonapartisti, katolici i najkonzervativniji republikanci. Odmah poslije otvaranja Skuptine 29.maja. dolo je do sukoba izmeu demokrata i Partije reda u vezi sa pitanjima o spoljnoj politici. Usred tog sukoba, 11.juna, Ledri-Rolen je zatraio da Skuptina preda Crhovnom sudu predsjednika Republike i njegove ministre zbog povrede Ustava koju su uinili vojnom intervencijom protiv Rimske Republike. Skuptina je odbacila Ledri-Rplenov zahtjev, a on je zaprijetio ustankom. Kada su demokrati 13.juna izali na ulice da demonstriraju protiv predsjednika i vlade, spremna vojska i policija brzo su ih rastjerale. Svi ustaniki pokreti do kojih je dolo bili su savladani. Reakcija je trijumfovala, a ojaani predsjednik Republike smatrao je da se pribliava vrijeme njegove samostalne akcije. Iza njega je ve provirivao Napoleon III.

Tok revolucije u njemakim zemljama

Revolucija u njemakim zemljama se suoila sa tri historijska problema: socijalnim ukidanje feudalizma i rijeavanje agrarnog pitanja; politikim ruenje apsolutizma; nacionalnim ujedinjenje Njemake. Ova su se pitanja meusobno preplitala. Kralj i buroaska vlada znaju da bar neka od datih obeanja moraju ispuniti. Zato je 2.aprila u Berlinu sazvan Ujedinjeni landtad, kojem je zadatak bio da pripremi izbore za Narodnu skuptinu i donoenje Ustava. Landtad je donio izborni zakon kojim je birako pravo dato svim mukarcima starijim od 24 godine. Ujedinjeni landtag je uprkos otrom otporu reakcionara, meu kojima je bio mladi junker Oto fon Bizmark, uveo skuptinsku kontrolu nad budetom, slobodu tampe i vjersku ravnopravnost. Aprila 1848 god. rasplamsao se revolucionarni pokret u pruskim dijelovima Poljske. Pruski kraljevski komesar uspio je da s poljskim revolucionarima postigne sporazum o rasputanju njihovih vojnih tabora u zamjenu za odreene politike ustupke. Vlada Kompauzen-Hanzeman nije bila zadovoljna ovakvim rjeenjem i dopustila je komandantu pruskih trupa, generalu Pfulu, da orujem

31

napadne ustanike i poniti sporazum. Otpoele su estoke borbe, koje su poetkom maja zavrene porazom Poljaka. Na inicijativu liberala iz Hajdelberga, 31.marta sastala se jedna Prethodna skuptina u kojoj je bilo 574 poslanika iz Bavarske, Virtemberga, Nausaua, Badena, Hesen-Darmtata i Hesen-Kasela. Tokom trodnevnog rada veina delegata se izjanjavala za jedinstvenu Njemaku kao federalnu i parlamentarnu carevinu, a manjina za feudalnu republiku, koja bi bila stvorena po uzoru na Sjedinjene Amerike Drave. Frankfurtski Parlament sastao se 18.maja 1848 god. zapoevi svoja duga, besplodna zasjedanja u katedrali Svetog Pavla. Parlament je neoekivano ispoljio prevagu konzervativne orijentacije. Frankfurtski Parlament je krajem maja zapoeo raspravu o nainima ujedinjenja i ureenju budue njemake drave. Dok su te rasprave trajale, dogaaji su u njemakim dravama ili svojim tokom bez ikakvog uticaja frankfurtskog Parlamenta. U Pruskoj su poetkom juna reakcionarne snage drutva stale pripremati kontrarevolucionarnu akciju. Liberalna vlada se preduzima nita da ovakvom razvoju situacije stane na put. Narod Berlina 14.juna 1848 god. masovno izlazi na ulice i demonstratrira, traei ukidanje vojske iz prijestolnice. Buroaska vlada se okree protiv ustanika i nareuje vojsci da ih razbije. Ustanak je ve sljedeeg dana savladan. Tako je otpoela kontrarevolucija u Pruskoj. Kralj smijenjuje Kamphauzen-Hanzemanovu vladu kao pretjerano liberalnu. Skretanje Pruske u vode reakcije pokazivala je i njena najvanija spoljnopolitika akcija iz sredine 1848 god.. Rije je o pitanju lezvig-Holtaajna, dviju pokrajina u sjevernoj Njemakoj, koje je pod svojom vlau drao danski kralj. Danska je preduzela energinu vojnu akciju da ugui revoluciju u lezvig-Holtajnu. itava njemaka javnost je traila od Pruske da intervenie. Pruska je u julu objavila Danskoj rat, ali ga je vodila mlitavo i neodluno. Danci su, ipak, bili pobjeeni, ali im je Engleska ponudila posredovanje za mir Pruska ga je prihvatila. Mir je zakljuen u Malmeu 27.augusta: lezvig i Koltajn su ostali Danskoj. U Frankfurtu je izbio ustanak demokrata. Parlament je pozvao u pomo prusku vojsku koja je uguila ustanak. Poslije frankfurtskog ustanka reakcija se jo vie razmahala. Kralj 5.decembra rasputa Skuptinu. To je oznailo konanu pobjedu kontrarevolucije u Pruskoj. Ustav koji je izradila Narodna skuptina zamjenjen je Ustavom koji je oktroisao kralj. Po tom Ustavu Pruska je ostala upravna monarhija sa dvodomnim parlamentom kao najviom zakonodavnom vlau. Donji dom se birao na osnovu opteg prava glasa, Gornji je imenovao kralj. Vlada je bila odgovorna Parlamentu, ali je kralj imao pravo veta na skuptinske odluke. Poslije sjajnih uspjeha revolucije tokom 1848 god., Habsburka monarhija je u proljee te godine i dalje bila u najburnijim previranjima i sukobima. Gotovo svi su i dalje bili nezadovoljni. Ustav je 26.aprila stupio na snagu. On je pretvorio Austriju u ustavnu monarhiju sa Parlamentom (Rajhstagom) sastavljenim od dva doma: Gornjeg i Donjeg. Izborno pravo bilo je ogranieno visokim imovinskim cenzusom, a u Rajhstagu car je imao pravo apsolutnog veta. Narod Bea buno je protestvovao traei opte pravo glasa. Liberalna vlada i car odbili su ove zahtjeve. To

32

je izazvalo eksploziju ogorenja i novi ustanak u Beu 15.maja, koji su podigli studenti i radnici. Pred ustankom car Ferdinand i dvorska kamarila naputaju Be i bjee u Inzbruk. Da bi primirili revolucionare, oni prihvataju novi Izborni zakon, po kojem je Rajhstag imao da bude izabran optim pravom glasa. Sa druge strane, pripremaju i kontrarevolucionarne trupe za guenje revolucije. Da bi dobio odrijeene ruke car poputa Maarima. U aprilu 1848 god. u Pragu se pojavio program Frantieka Palackog. U tom se programu kae da za ehe postoji realna opasnost od tenji ruskog apsolutizma da stvori univerzalnu monarhiju. Zato je esima potrebna Austrija. esima nikako nije odgovarao program Velike Njemake u koju bi se utopila cijela Austrija sa svim svojim nenjemakim narodima. Stav eha odveo ih je u otvoreni sukob sa nacionalno netolerantnim Njemcima u samoj ekoj. Meu ekim nacionalnim ideolozima u proljee 1848 god. roena je ideja o osloncu na druge slovenske narode Habsburke monarhije. U tom cilju zamiljeno je sazivanje kongresa austrijskih Slovena. Tako je u maju 1848 god. sazvan Slovenski kongres u Pragu. Slovenski kongres je otvoren 3.juna 1848 god.. Na kongresu se dokazivalo da su Sloveni u Habsburkoj monarhiji i u Njemakom Savezu ugnjeteni narodi i da ne trae nita drugo do pravednost i ravnopravnost. Austrijska dvorska reakcija i liberalna vlada reagovale su identino: upuivanjem trupa na Prag. U Pragu je dolo do masovnih narodnih demonstracija. Narod je irom grada podigao barikade i pet dana pruao je jak otpor napadaima, ali je 17.juna ipak bio savladan. Istu iskljuivost pokazala je austrijska revolucija i prema poljskom nacionalnom pokretu u Krakovu. Ustanak u Krakovu austrijske trupe su uguile topovskom paljbom. Na kraju e svi, osim Austrije, biti na gubitku. U ljeto 1848 god. revolucija u Austriji se nastavljala, mada je bilo jasno da je na silaznoj putanji. 22.jula se u Beu sastao izabrani Rajhstag. Njegovo najvanije djelo bit e usvajanje dekreta o ukidanju kmetstva, kuluka i poasnih prava vlastelina. Poslije ovog austrijska buroazija je smatrala da treba buroaziju zavriti. Jedna od prvih mjera beke vlade poslije povratka cara u prijestolnicu bila je odluka od 23.avgusta o smanjivanju nadnica radnicima na javnim radovima. To je odmah izazvalo radniki ustanak, ali ga je vlada energinom intervencijom redovne vojske razbila. Habsburzi su smatrali da je situacija u samom Beu pogodna za obraun sa Maarima. Na dan 31.avgusta car je objavio dekret o rasputanju maarskog Parlamenta. Za komandanta carske vojske imenovan je hrvatski ban Jelai. Dolo se u situaciju u kojoj je: Kralj Hrvatske objavio rat kralju Ugarske, a car Austrije je bio neutralan sva tri ova vladara su bila jedna te ista linost. Ban Jelai je u sukobima sa Maarima pretrpio poraz. Car je 4.oktobra naredio da mu se iz Bea uputi pomo. Beki revolucionari su se 6.oktobra ponovo digli na oruje. Narod provaljuje u depo sa municijom i odnosi oko 30 000 puaka. Pod orujem je oko 100 000 bekih revolucionara. Car, vojska i Dvor jo jednom su primorani da napuste prijestolnicu. Be je ponovo u rukama revolucionara. Ali oni nisu dobro organizovani i voeni, ali ni potpuno jedinstveni. Komandant austrijske vojske Vindigrec spaja se sa Jelaievim graniarskim odredima i priprema zajedniki napad na Be.
33

Carske trupe otpoele su napad na prijestolnicu 26.oktobra, artiljerijskim bombardovanjem. Opti juri kontrarevolucije na Be poinje 30.oktobra. Borbe su se voene za svaku ulicu, za svaku barikadu. Na kraju je 1.novembra, i posljednja odbrana revolucionara bila slomljena. U borbama je poginulo preko 2 000 revolucionara i 1 100 vojnika carskih trupa. Umjesto oronulog i kompromitovanog Ferdinanda I, koji je abdicirao, na prijesto je doao njegov sinovac, osamnaestogodinji Franc Jozef. U Austriji je na elo vlade doveden grof varcenberg, koji e Carstvu izraditi oktroisani Ustav. Pobjedama reakcije u Pruskoje i Austriji revolucija u Njemakoj jo nije bila zavrena. Otvarajui raspravu o ureenju budue ujedinjene Njemake, frankfurtski Parlament se ve u ljeto 1848 god. suoio sa najsloenijim pitanjem: koje zemlje ulaze u sastav Njemakog Carstva? Da li treba stvarati Veliku Njemaku sa Austrijom i njenim nenjemakim posjedima ili Malu Njemaku, bez Habsburkih zemalja? Buroazija energino trai Veliku Njemaku. U svim tim raspravama nije uopte bilo rijei o pravima i zahtjevima nenjemakih naroda u buduem Rajku. Razvoj dogaaja u centralnoj Evropi je, ipak, na kraju doprinjeo da u frankfurtskom Parlamentu prevagne ideja Male Njemake. Parlament je 27.oktobra usvojio Rezoluciju u kojoj se govorilo: Nijedan dio Njemakog Rajha ne moe biti ujedinjen u istu dravu sa zemljama koje nisu njemake... Za nenjemake dijelove Habsburke carevine predvialo se da sa Njemakim Rajhom mogu biti povezane samo personalnom unijom, tj. linou zajednikog vladara. Posljednjih dana 1848 god. Ustav Njemakog Rajha je boi napisan. Parlament ga je konano i usvojio 27.marta 1849 god. sa minimalnom veinom od 267 glasova za i 263 glasa protiv. Ustav je definisao Njemaku kao nasljednju carevinu u kojoj zakonodavnu vlast ima dvodomni parlament, a vrhovnu izvrnu nasljedni car sa irokim pravima i ovlatenjima. Frankfurtski Parlament je lupao glavu i oko linosti kojjoj da ponudi carsku krunu. Izbor je 28.marta pao na pruskog kralja Fridriha Vilhelma IV. Pravdajui se time da o njegovoj kandidaturi, kao i o samom Ustavu Carstva, prethodno treba da se izjasne svi vladari njemakih drava, pruski kralj je ponuenu krunu odbio. To nije bio samo izraz njegovog odbacivanja njemakog ujedinjenja kao revolucionarnog ina ve i rezulrar njegove realne procjene tadanjeg politikog stanja u Njemakoj. Prihvatanjem carske krune on bi se naao u nesagledivim komplikacijama sa austrijskim i nekim drugim njemakim vladarima. Frankfurtski Parlament nie nije imao mogunosti da trai drugo slino rjeenje. Kruna je bila ponuena nadvojvodi Johanu, ali je ni on nije mogao prihvatiti. U proljee 1849 god. dolazi do nekoliko ustanaka u junim i zapadnim dravama Njemake. Borba je poela u Drezdenu 4.maja 1849 god.. Do ustanka je 13 i 14.maja dolo i u Badenu i Pfalcu. Za sve ovo vrijeme frankfurtski Parlament je boi sve bespomoniji. Pred naletom kontrarevolucije frankfurtski Parlament se povukao u tutgart. Tu je nastojao da raspravlja i usvaja zakone na koje se niko nije osvrtao, dok mu, konano virtemberka vlada 17.juna nije zabranila sastajanje i vojskom ga rasturila. Do kraja juna 1849 god. svi ti centri su bili likvidirani. Tako je zavrena revolucija u Njemakoj.

34

Revolucija u Maarskoj
Tokom martovskih dana 1848 god. vostvo revolucije u Maarskoj dolo je u ruke liberalonog plemstva. Ono u politikom pogledu nije bilo jedinstveno. Desno krilo predstavljali su predsjednik Baanji i grof Seenji, dok su na lijevom krlu bili Lajo Kout i Bela Semere. Iako izala iz revolucije, ova vlada nije bila revolucionarna ve kompromisna. Najvanije pitanje kojim se Sabor bavio poslije izbijanja revolucije bilo je regulisanje agrarnih odnosa, jer ga je na to gonila masovna seljaka pobuna u svim krajevima ugarske polovine Monarhije. Sabor je bez okljevanja usvojio Zakon o agrarnim odnosima, po kojem je u cijeloj Maarskoj ukinuto kmetstvo, a seljatvo osloboeno kuluka, devetine i crkvenog desetka. Plemstvu je garantovana nadoknada za gubitke pretrpljene ukidanjem ovih seljakih obaveza. Agrarno pitanje ovim nije bilo ni blizu rjeenja. Seljaku je priznato pravo samo na sesionalnu zemlju koju je i ranije drao u stalnom posjedu. Sve ostale zemlje ostale su u posjedu plemstva, tako da velika bezemljaka masa seljaka nije dobila nita. Veina seljatva je bila za produivanje revolucije. to se tie politikih reformi, one su izvedene polovino. Graani su izjednjaeni pred zakonom, odnovna politika prava i slobode su garantovani. Meutim, sloboda tampe je i dalje bila ograniavana. Uveden je visok izborni cenzus, to je radniku klasu, siromane graane i bezemljako seljatvo iskljuivalo iz reda biraa. Oni nisu mogli biti upisani ni u Nacionalnu gardu. U nacionalno i konfesionalno veoma sloenoj Ugarskoj, nacionalno pitanje je izbilo u prvi plan. Ono to su oni energino traili za sebe, nisu bili spremni da priznaju i nemaarskim n arodima u Ugarskoj. Koutov radikalizam je iao samo dokle se mogao sloiti sa interesima plemstva. Svaki plan o autonomiji pojedinih naroda u okvirima Ugarske vostvo revolucije je smatralo apsurdom. Ono je ponudilo koncept o jednoj maarskoj politikoj naciji. Ovakva nacionalna politika podstakla je rasplamsavanje strahovitog rata na nacionalnoj osnovi u Maarskoj, u kojem su svi nemaarski narodi potraili zatitu Bea, da bi se na kraju nali u ulozi guilaca maarske revolucije za raun Habsburke kontrarevolucije. Maarska revolucija je od svih najdue trajala. Veliki polet revolucije u Maarskoj nije zaustavljen ni sukobom do kojeg je dolo sa Dvorom krajem ljeta 1848 god.. Upravo u to vrijeme sastao se novi Dravni sabor Ugarske, izabran na osnovu ogranienog prava glasa. U njemu je 70% poslanika bilo iz redova plemstva, 28% iz redova inteligencije i samo 2% iz reda graanstva. Seljatvo je predstavljalo jedan jedini poslanik Mihalj Tani. Konzervativna veina u Saboru pokazivala je dosta neodlunosti. U maarskoj nastaju kritini dani. U samoj vladi izbija duboka kriza. Iz nje izlaze svi ministri koji su bili protiv raskida sa Beom. u vladi ostaje Kout, koji u tim trenutcima pokazuje veliku odlunost, te postaje istinski voa revolucije i nacije. Njegova odlunost ga je dovela do niza nesporazuma sa Bainjijevom vladom, tako da je u Maarskoj posljednjih mjeseci 1848 god. i prvih mjeseci 1849 god. postojalo dvovlae: na jednoj strani vlada, na drugoj Koutov Komitet odbrane. Dok su konzervativniji elementi podravali kompromisno raspoloenu vladu, eljnu nagodbe sa Dvorom, sve revolucionarne i demokratske snage stale su na stranu Kouta i njegovog stava da sa Bepm treba kidati. Kout je uspio da obrazuje jaku armiju.

35

I pored unutranjih nesporazuma, Maari su 29.septembra, pobjedom kod Pakozda, uspjeli da odbiju Jelaiev napad. Istovremeno su generali Percel i Gergej nanijeli poraz austrijskom korpusu generala Rota. Poslije pobjede nad bekom revolucijom reakcija je, u saradnji sa Srbima, Ru munima i Hrvatima, pokrenula optu ofanzivu protiv Maarske. Poslije mmnogo nedoumica i kolebanja, maarska vlada je 5.januara 1849 god. napustila Petu i prebacila se u Debrecin. I pored stalnih unutranjih neslaganja, maarska armija je tokom zime ojaala. U aprilu 1849 god. austrijske trupe svud su trpile poraze. Te pobjede su ojaale Koutovu revolucionarnu struju. Na dan 14.aprila 1849 god. Sabor je u Debrecinu usvojio Deklaraciju nezavisnosti. Maarska je proglaena slobodnom nezavisnom dravom, a Kout je izabran za njenog predsjednika. Novu vladu sastavio je Bela Semere. Kada se Habsburka monarhija nala pred raspadom, u pomo joj je priskoio andarm Evrope ruski car Nikolaj I. On se 21.maja 1849 god. u Varavi sastao sa mladim austrijskim imperatorom Francom Jozefom i postigao dogovor o ueu ruske vojske u guenju maarske revolucije. Ruska armija od 100 000 ljudi ula je sa sjeveroistoka u Maarsku. U ofanzivu su prele i hrvatske, srpske i rumunske snage. Maarska se nala u bezizlaznoj situacji. Vlada je po drugi put napustila Petu i povukla se u Segedin. Kapitulantska Partija mira prela je u akciju, traei hitnu pogodbu sa carem. Nakon to je prenio svoje ovlasti na komandanta Gergeja kout se uputio u doivotnu emigraciju. Otpor maara trajat e sve do poetka oktobra, a posljednje e 5.oktobra pasti utvrenje Komarno.

Revolucionarne borbe i ratovi u Italiji 1848-1849 god.

Kljuno pitanje koje su italijanski revolucionari postavili pred sebe poslije prvih velikih uspjeha postignutih u februaru i martu 1848 god. bilo je pitanje ujedinjenja Italije. Zahvaljuju i dogaajima koji su zahvatili polovinu Evrope, a naroito Habsburku monarhiju, prilika im se za to inila da ne moe biti bolja. Pobjede revolucije u Lombardiji i Veneciji i odstupanje austrijanaca izazvale su eksplozije entuzijazma u Torinu i itavoj Sardinskoj Kraljevini. Cijeli svijet je traio rat protiv Austrije, samo je kralj Karlo Alberto oklijevao. Rat su traili i Kavurovi liberali. Pod njihovim udruenim pritiskom vlada je 24.marta donijela odluku da se Austriji objavi rat. Raunala je na saradnju lombardijskih i venecijanskih ustanika. Vojna saradnja ni Lombardije ni Venecije Pijemontu nije mnogo znaila. Znatnu vojnu pomo Pijemontu nee poslati ni vladari ostalih italijanskih drava: papa, napuljski kralj i toskanski vojvoda. Pijemonteanima se, konano, pridruuje i odred podoljuba i revolucionara u crvenim kouljama, pod komandom uzepea Garibaldija. Kada je sardinska armija 24.marta prela graninu rijeku Tiino i ula u Lombardiju, Austrijanci su ubrzano povlaili svoje trupe prema etvorouglu utvrenih gradova (Verona, Lenjano, Peskijera, Mantova) i visokim alpskim dolinama. Ako je postojao povoljan trenutak za napad na Austrijance onda je bio upravo u posljednjim danima mjeseca marta i poetkom aprila. Njihove trupe u Italiji bile su dezorganizovane i demoralisane. Armija Pijemonta taj trenutak nije iskoristila. Operacije su povedene sporo, mlitavo i neodluno, to je dalo Austrijancima vremena za reorganizaciju i oporavak.
36

Uprkos svemu, Pijemonteani su u aprilu postigli nekoliko lijepih poetnih uspjeha. Tukli su manje austrijske odrede, ali su zaustavljeni pred etverougaonikom. Austrijska protuofanziva bila je na pragu. U Napuljskoj Kraljevini su se u proljee 1848 god. smjenjivali dramatini dogaaji. Sicilija je 25.marta proglasila odcjepljenje od Napulja. U Palermu je sazvan Sicilijanski parlament u isto vrijeme kad je u Napulju sazvan Parlament cijele Kraljevine. U samom Napulju dolo je do tekih sukoba i nereda na dan otvaranja Parlamenta 15.maja.. Vojska je pucala na pobunjeni narod. Bilo je oko 150 mrtvih. Kralj je raspustio Parlament, raspisao je nove izbore, a onda je 22.maja opozvao trupe generala Pepea iz sjeverne Italije, da bi titile red u samoj Napuljskoj Kraljevini. Dranje pape i napuljskog kralja kao da u prvi mah nije imalo posljedica po tok dogaaja na ratitu u Lombardiji. Trupe Pijemonta bile su sve slabije, a Austrija sve jaa. Radecki je estoko napao Pijemonteane kod Kustoce i poslije dva dana ih razbio. Sada je Karlo Alberto zatraio hitno primirje. Radecki je kao uslov postavio evakuaciju Parme i Modene i postavljanje demarkacione linije na rijeci Ada. Sardinijski kralj je odbio ove uslove, pa je austrijska vojska nastavila ofanzivu. Pijemonteani su 3.avgusta bili ponovo tueni kod Milana, poslije ega je ovaj grad kapitulirao. Karlo Alberto je naredio generalu Salasku da potpie primirje po bilo koju cijenu. On ga je i prihvatio, ali sad pod jo teim uslovom: da demarkaciona linija izmeu dvije vojske bude rijeka Tiino, inae zvanina austrijsko-sardinska granica. Ispalo je, dakle, da je itav rat bio potpuno desmislen: sve je ostalo kao i prije njega. Najdramatiniji dogaaji su se odigravali u Papskoj dravi. Tamo je Pije IX poslije Salaskovog primirja u avgustu 1848 god. obrazovao novu vladu, u kojoj je vodea linost bio ekonomista Pelegrino Rosi. On je poeo da vri pripreme za obrazovanje italijanske konfederacije, pod vrhovnim autoritetom pape. Njme su bili nezadovoljni demokrati i klerikalna reakcija. Rosi je 15.novembra 1848 god. i pao kao rtva nezadovoljstva: ubijen je u jednom nerazjanjenom ulinom atentatu. Dana 16.novembra vladu je obrazovao voa demokrata Rosmini. Ali, to uopte nije znailo da se papa priklonio demokratskim reformama. Ostao je njihov ogoreni protivnik. Napustio je Rim i sklonio se u Gaetu, pod zatitu napuljskog kralja. Iz ovog sklonita on je poruio u Rim da nee priznati nikakve reforme koje u njegovoj odsutnosti budu izvedene. U odgovor na papin postupak, demokrati su raspustili Parlament i raspisali nove izbore, na kojima su obnijeli ubjedljivu pobjedu. U novi Parlament bili su izabrani Garibaldi, Macini, Orsini i drugi osvjedoeni revolucionari i borci za ujedinjenje Italije. Ovaj Parlament je 9.februara 1849 god. liio papu svjetovne vlasti. Dogaaji u Rimu uznemirli su sve reakcionarne, naroito katolike, reime Evrope. Najvee uznemirenje pokazivala je Austrija. Za njima se poveo i predsjednik Francuske Republike Luj Napoleon Bonaparta. U maru na Rim, Francuzi su naili na otpor republikanskih snaga koje je organizovao Garibaldi. Istovremeno, na Rimsku Republiku je napala i napolitanska vojska. Francuzi su uli u Rim 3.juna, u trenutku kada je Skuptina proglaavala Ustav Rimske Republike, koji nikad nee stupiti na snagu.

37

POLITIKA REAKCIJA POSLIJE REVOLUCIJE 1848-1849 Kraj Druge Francuske Republike

Septembra 1849 god. u Parizu je osnovan centar za bonapartistiku propagandu pod nazivom Drutvo desetog decembra. Drutvo je bez oklijevanja preduzelo snanu demagoku agitaciju u korist predsjednika Republike. Ohrabren povoljnim odjecima, Bonaparta je 1.novembra 1849 god. smijenio vladu Odilona Baroa i na njeno mjesto doveo svoj lini kabinet pod predsjednitvom D'Opula. Dolazi do donoenja odreenih mjera: ponovo je uveden porez na potronju vina, usvojeni su Faluovi zakoni o narodnoj prosvjeti, kojima se kole predaju u ruke katolikoj crkvi. Skuptina je 31.maja izglasala zakon o ograniavanju izbornog prava uvoenjem trogodinjeg cenzusa nastanjenosti. Oko tri miliona radnika izgubilo je pravo glasa. Na svijetlost dana izlazila je ideja o restauraciji monarhije. Sam Luj Napoleon Bonaparta je p preuzimanju vlasti pomiljao na restauraciju monarhije i to proglaavanjem novog, drugog po redu carstva, a sebe za Napoleona III. Za ostvarenje ove njegove zamisli bilo je mnogo prepreka. Njih su u poetku post avljali republikanci, ali oni vremenom slabe. Propaganda monarhista irila je uvjerenje da Republika znai ekonomsku nestabilnost i nesigurnost, a monarhija stabilizaciju i prosperitet. Dobro uoavajui nastalu situaciju, bonapartisti su tokom 1850 i 1851 god. pojaali svoju politiku propagandu. Sam Luj Napoleon Bonaparta je neumorno putovao po unutranjosti zemlje, ubjeivao je, obeavao je, te se ulagivao masama. Bogatijima je dijelio poklone, a vojsci je prireivao sjajne smotre i parade. Na jednoj takvoj paradi 10.oktobra 1850 god. dio vojnika Parikog garnizona je povikao: Cive Napoleon! Vivve l'Impereure! (ivio Napoleon! ivio Car!). Osjeajui da im je poloaj uvren, bonapartisti poetkom 1851 god. izlaze u javnost sa zahtjevom da se izvri revizija 45. lana Ustava koji ograniava predsjedniki mandat na etri godine. Oni tvrde da e poslije 2.decembra 1852 god., ako Luj Napoleon sie sa vlasti, u Francuskoj zavladati haos. Zato trae produenje njegovog mandata na deset godina. U novembru 1851 god. Bonaparta pristupa jo jednom demagokom gestu: predlae vraanje opteg birakog prava. Skuptina taj prijedlog odbija. Korist za predsjednika je dvostruka: on se narodu pokazuje u najboljem, a Skuptina u najgorem svijetlu. U takvoj situaciji, on se, konano, poslije tri odlaganja, odluuje na dravni udar. Nou 2.decembra vojska Parikog garnizona, odana Bonaparti, zaposjela je sve strategijske take u glavnom gradu. Predsjednik je proglasio opsadno stanje, izvrio je akt na Zakonodavnu skuptinu, ukinuo je Zakon od 31.maja 1851 god. i vratio opte birako pravo, produio je sebi mandat na deset godina. Do manjih pobuna dolo je u unutranjosti zemlje, ali su one bile taman dovoljne da opravdaju 27 000 hapenja. U atmosferi terora i straha, Bonaparta je sproveo plebiscit na kojem se trailo miljenje naroda o izvrenom udaru. Odran 20 i 21. Decembra, plebiscit je dao oekivani rezultat:7.5 miliona biraa odobrilo je prevrat, a samo 650 000 ga je osporilo. Radi legalizacije novog stanja, 14.januara 1852 je proglaen novi Ustav. Sva izvrna vlast i puna kontrola nad dravom dati su predsjedniku Republike, iji je mandat odreen na deset godina. Zakonodavna skuptina nije vie

38

imala pravo ni da predlae zakone. A uz sve to, nju su jo kontrolisali Senat i Dravni savjet, koji je imenovao predsjednik Republike. ta je sve ovo znailo, pokazalo se ve 7.novembra 1852 god. kad je Senat donio odluku da se u Francuskoj proglasi nasljedno carstvo. O ovoj odluci Napoleon je opet organizovao prebiscit, koji je odluku Senata potvrdio. Tako je 2.decembra 1852 god. Francuska proglaena carevinom, a njen predsjednik Luj Napoleon Bonaparta carem Napoleonom III. Time poinje historija Drugog Carstva u Francuskoj.

Reakcija u Italiji
U svim dravama i oblastima Italije, osim u Sardinskoj Kraljevini, poslije uguenja etrdesetosmake revolucije zavladala je estoka reakcija. Ustavni reimi su svuda bili ukinuti, a obnovljeni su apsolutistiki reimi. Svuda su sprovedeni otri policijski i sudski progoni. Krajem 1851 god. u Lombardiji je sprovedeno masovno hapenje liberala. U vojvodstvima Modena i Parma zavladali su u pravom smislu tiranski reimi. Modenski vojvoda Franesko V je takvim reimom samo nastavljao svoju vladarsku praksu. Ferdinand Karl III u P armi je zaveo parlamentarni teror i represalije koji e mu se osvetiti: 1854 god. e ga kotati glave. U papskoj Dravi, Pije IX i njegovi dravni sekretar, kardinal Antoneli, obnovili su apsolutistiki poredak. Umjesto parlamenta, papa je zadrao Dravni savjet, ije je lanove sam imenovao. Pored francuskih, u ijelu Papske Drave bile su i austrijske trupe. Najsvirepiji reim je, ipak, vladao u Napuljskoj Kraljevini. Zbog terora koji je sprovodio njen vladar Ferdinand II zaradio je nadimak kralj-bomba.

Njemake zemlje u doba reakcije

U svim nejmakim dravama, koje su i dalje ostale razjedinjen, zavladala je poslije uguenja revolucije politika reakcija. Ustav iz 1849 god. u Pruskoj je omoguio potpunu dominaciju vladara, dvorske kamarile i zemljine aristokratije. Ustavni sistem triju klasa predviao je podjelu svih biraa na tri kategorije prema iznosu poreza koje su plaali. Najmanja grupa bila je onih najbogatijih, a najvea onih najsiromanijih. Uprkos tome, svaka grupa je birala podjednak broj povjerenika koji su zatim birali poslanike za Zemaljsku skuptinu. Ustav je predviao i postojanje Gornjeg doma, ije je lanove imenovao kralj. Kralj je u ovom sistemu zadrao odluujuu ulogu. Njegova prevlast ostvarivala se pravom da postavlja i smjenjuje vlade, da saziva i rasputa Skuptinu i da raspisuje izbore. Odreenu ravnoteu reakcionarnoj kamarili predstavljao je kraljev brat i prijestolonasljednik Vilhelm. Reakcija u ostalim njemakim dravama nije bila svuda podjednako otra. U sjevernim dravama plemstvo je u potpunosti vratilo svoju politiku dominaciju. Ustavni reimi su likvidirani. U junim dravama su, meutim, ouvani. U Virtembergu je na snagu vraen Ustav iz 1819 god..

39

Najliberalniji reim je sauvan u Bavarskoj, u kojoj je predsjednik vlade fon der Pronden korak po korak, odstupao pod pritiskom reakcije. Zemaljska skuptina Bavarske sauvala je dosta nadlenosti, pa je dolazilo do estih nesporazuma na relaciji Vlada-Skuptina. Poraz revolucije i pobjeda reakcije vratili su u meunjemake odnose i pitanje nacionalnog ujedinjenja njemakog naroda na predrevolucionarno stanje. Inicijator i usmjeriva ovog retrogardnog kretanja njemakog nacionalnog pitanja bila je Austrija. Pokuaj Pruske da preuzme inicijativu u regulisanju odnosa meu njemakim dravama nije mogao uspjeti. Pruskoj ideji o federalizaciji njemakih drava, austrijski kancelar suprostavio je plan o konfederaciji, u koju bi se ulanila i Austrija sa svim svojim nenjemakim zemljama. Ministar trgovine Karl Ludv ig fon Bruk je govorio o stvaranju Carinskog saveza centralne Evrope, koji bi doveo do formiranja njemakog privrednog prostora. Cilj ove Brukove zamisli bio je da i na privrednom planu od Austrije stvori vodeu evropsku silu. im su doznale za ove grandiozne austrijske projekte, Engleska i Francusta su bez oklijevanja stavile na znanje da su protiv njihove realizacije. U svakom sluaju, njima je najprotivnija bila Pruska. U Berlinu je bio konano zakljuen mirovni ugovor izmeu Pruske i Danske kojim je okonan njihov rat oko lezvig-Holtajna. Pristajui na mir, Prusi nisu prihvatili nikakvu obavezu u pogledu budue pripadnosti i statusa lezvig-Holtajna. Dabi ih obeshrabrile, Velika Britanija, Francuska, Rusija i vedska su 2.avgusta na Danskom potpisale Londonski protokol o neophodnosti odravanja integriteta Danske. Pruska je odbila da pristupi tome Protokolu. Ba tada izbija Hesenska afera. U Hesenu je dolo do otrog sukoba izmeu narodnog predstavnitva i keevske vlade. Knez i vlada su htjeli da u to veoj mjeri ogranie prava Zemaljske skuptine. Njenoj pobuni pridruilo se i 229 od ukupno 257 hesenskih oficira. Knez je zatraio pomo od Skuptine Konfederacije. Na apel su reagovale Austrija i Bavarska, spremajui intervenciju u Hesenu. Pruska se tome usprotivila i sama je objavila mobilizaciju. Ruski car priskoio je u pomo Austriji. U meuvremenu su Austrija, Bavarska i Virtemberg obrazovali savez uperen protiv Pruske. Dvije vojske, saveznika i pruska, nale su se jedna prema drugoj. Stav R usije u tom trenutku postao je krajnje prijetei prema Pruskoj. Car Nikola je pokrenuo svoju armiju iz Poljske prema zapadu. I Francuzi su poeli da koncentriu svoje trupe na Rajni. Pruska je ostala potpuno usamljena i morala je da se povlai. Tada se Rusija pojavila u ulozi mirotvorca. Njenim posredovanjem, decembra 1850 god. potpisan je mirovni sporazum (Olomucke punktacije), kojim se predvialo da e se problem Hesena rijeiti zajedniki. U Pruskoj su olomucke punktacije primljene kao kapitulacija i ponienje pred Austrijom.

Neoapsolutizam u Austriji
Poslije poraza revolucije u Habsburkoj monarhiji bio je obnovljen apsolutizam. To je bila jedna nova forma autoritarnog reima, nazvanog u historiografiji neoapsolutizmomm ili Bahovim apsolutzimom, po prezimenu njegovog protagoniste Aleksandra Baha.

40

Iako je u Austriji od marta 1849 god. postojao Oktoroisani ustav, moe se slobodno rei da je apsolutizam restauriran odmah nakon sloma oktobarskog ustanka u Beu. Taj Ustav, kao posljednja prepreka apsolutzimu, ukinut je jednostranom vladarskom odlukom od 31. Decembra 1851 god.. Ukidajui Oktorisani ustav, Franc Jozef ga je zamjenio svojim Patentomm koji je, kao i ukinuti Ustav, bio djelo grofa Kibeka. Po Kibekovom savjetu, car je ovim Patentom osnovao Savjet Carstva. Mladi car je brzo uvidio da kamarila preko ovog Savjeta vlada dravom. Zato je poslije iznenadne varcenbergove smrti, udaljio Rajhstat od sebe. Sve dravne poslove obavljao je sam sa svojim ministrima. Vezan za ime, najprije Svarcenberga, a zatim njegovog nasljednika Aleksandra Baha, austrijski neoapsolutizam je bio, prije svega, djelo samog mladog cara. Ekonomska politika neoapsolutizma voena je u interesu breg kapitalistikog preobraaja. Vana mjera koja je doprinjela brem razvoju kapitalistike privrede bila je ukidanje svih unutranjih carina, ukljuujui i one najvanije izmeu Austrije i Ugarske. Uprkos ovom napretku, mora se rei da Austrija iz vremena neoapsoluzizma ni iz daleka nije iskoristila sve mogunosti privrednog razvoja koje je imala. Dok su druge zemlje 50-ih godina najvie investirale u eljeznice,Austrija je ulagala u kasarne i druge vojne objekte. Bahov apsolutistiki sistem se u politikoj sferi ispoljavao na tri naina: kao uporno dranje seljatva, radnitva, sitne i srednje buroazije daleko od svakog politikog uticaja u dravi; kao teak birokratsko- policijski i klerikalni pritisak na intelektualni ivot i kao krugo centralistika i germanizatorska orijentacija. Listovi su strogo cenzurisani, kanjavani, gueni, zabranjivanim pa se njihov broj brzo smanjivao. Intelektualni ivot je bio stalna i najprivlanija meta Bahove birokratije. kole su pretvorene u pravne kasarne duha. Crkva je dirigovala njihovim planovima, programima i svim drugim vaspitno-obrazovnim sadrajima. Njena uloga je jo vie porasla poslije Konkordata Bea sa Vatikanom iz 1855 god.. Bah je cijeli upravni i sudski aparat u Monarhiji do krajnosti centralizovai i podvrgao ljudima iz redova cislajtanskih Njemaca. Maarska je bila liena svih obiljeja dravnosti i podjeljena je na pet upravnih oblasti. Slubeni jezik u cijeloj dravi je bio njemaki. On je tretiran kao jezik administracije i sudstva. Svi sotali jezici ostali su u upotrebi, ali van administracije i sudstva. Otpor Maara neoapslolutistikoj politici centralizacije i germanizacije nije bio sakriven. U njegovom izraavanju uoavane su tri politike koncepcije. Konzervativna maarska aristokratija branila je historijska prava Ugarske. Nasuprot ovoj legalnoj, stajala je radikalna, koutovska antihabsburka opozicija. Kout je, na osnovu analize pretrpljenog neuspjeha, ve u toku 1850 -1851 god. izradio novi plan za obnovu nezavisnosti Maarske. On je sada smatrao da Maari mogu postii uspjeh u ruenju Austrije samo u uslovima nekog veeg meunarodnog konflikta i uz pomo neke od velikih sila.

41

Krimski rat
Odmah poslije revolucije 1848-1849 god. dvije velike sile su ispoljile interes za istono pitanje. Rije je o Austriji i Rusiji. Do temelja potresena revolucijom, Habsburka monarhija je u to vrijeme neposredno osjetila opasnost i sa strane sa koje je do tada samo nasluivala. Tu opasnost predstavljali su pokreti junoslavenskih narodam koji su se po prvi put pretvorili u realnu prijetnju opstanku Monarhije. Njenim vodeim ljudima se kao imperativ postavilo pitanje onemoguavanja da se pojedinani oslobodilaki i nacionalno-revolucionarni pokreti junoslavenskih naroda protiv Osmanlija meusobno poveu, da steknu snagu i jedinstvo, jer bi se tada neizbjeno prelili i na junoslavenske oblasti same Austrije. Otuda strah Monarhije od svakog znatnijeg pokreta na Balkanu, pogotovo ako je on bio povezan i sa rusko-osmanskih sukobljavanjima. Cjelokupna austrijska istona politika bit e poslije 1849 god. usmjerena na odbranu statusa quo na Balkanu, a protiv bilo kakvog napada na integritet i na stabilnost Osmanskog carstva. Da bi onemoguila uspjeh nacionalnih revolucija na Balkanu, Austrija je ispoljavala prijeteu spremnost na vojne intervencije u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Albaniji, kao i na okupaciju Srbije. Sasvim su drugaije i suprotne bile strateke koncepcije ruske istone politike poslije revolucije 1848-1849 god.. Ta strategija je poivala na procjeni da je zapadna Evropa iscrpljena i nespremna da brani Osmansko carstvo i da to treba iskoristiti za rjeavanje istonog pitanja u korist Rusije. Dralo se pri tom da Francuska, poslije politikih potresa koji su se u njoj nastavili i nakon revolucije, u vezi sa proglaenjem Drugog Carstva, nije u stanju da se suprotstavi Rusiji. Smatralo se da to nee moi ni Austrija. Kao mogui protivnik vidjela se jedino Velika Britanija, ali se u Rusiji raunalo sa tim da Britanija u kontinentalne ratove nikad ne srlja sama i bez jakih saveznika. Inicijativa iz Petrograda pola je od zahtjeva da se Rusiji prizna pravo onakvog vjersko politikog protektorata nad svim hrianima u Osmanskom carstvu kakav je jo od Kuukkajnardijskog mira imala nad Vlakom i Moldavijom. Tu ideju ruski car Nikolaj I je prvi put pomenuo Englezima 1844 god.. Englezi su preuli taj zahtjev. Znali su da bi protektorat nad hrianima znaio protektorat nad Osmanskim carstvom i bili su rijeeni da to Rusiji nikako ne dopuste. Nakon toga car je 1853 god. izaao pred britanskog ambasadora Sejmura sa inicijativom da se Rusija i Engleska dogovore o podjeli osmanskog nasljea. Englezi nisu prihvatili ni ovaj ruski prijedlog, ali je utisak ruskog cara ipak bio da oni nisu spremni da zbog Osmanskog carstva ratuju. Tako je odlueno da se krene u ofanzivu protiv Osmanlija. Povod za rat Rusi su nali u pitanju prava nad svetim mjestima u Palestini. Postavi 1852 god. car Napoleon III je elio neki brz spoljnopolitiki uspjeh, pa je navalio na Portu da prizna Francuzima pravo zatite hrianskih svetinja u Palestini. Ova je to prihvatila. Ovo pitanje Rusi su iskoristili za izazivanje sukoba sa Osmanlijama. Ruski car je maja 1853 god. u Istanbul uputio svog izaslanika sa ultimativnim zahtjevom. Rusi su traili protektorat ne samo nad svetim mjestima nego i nad svim pravoslavnim hrianima Osmanske imperije. Velika Britanija i Francuska su se otvoreno usprotivile ovom ruskom zahtjevu, dok su mu Austrija i Pruska uskratile podrku. To okurai Portu da odbije ultimatum. Rusija u junu 1853 god. posla trupe da okupiraju Vlaku i Moldaviju. Sad je Porta uputila Rusiji ultimatum da odmah evakuie kneevine, a kad je ova to odbila, onda joj oktobra 1853 god. objavi rat i odmah otpoe operacije i na Dunavu i na Kavkazu. Rusi
42

odbie prve osmanske napade, a onda im nanesoe razoran udar na Crnom moru. Flota viceadmirala Nahimova potpuno uniti osmansku crnomorsku flotu ukotvljenu u luci Sinopa. Slom Osmanskog carstva bio je na vidiku. Velike sile hitno sazvae konferenciju u Beu, na kojoj je 5. decembra 1853 god. usvojena izjava da rusko-osmanski rat ne moe donijeti bilo kakve teritorijalne promjene na Istoku. Rusija nije mogla da prihvati ovakav zakljuak i otvoreno ga je odbacila. Na to su joj Velika Britanija i Francuska u aprilu 1854 god. objavile rat i odmah su priskoile jakim snagama da brane opstanak i integritet Osmanskog carstva. Time je rusko-osmanski rat pretvoren u evropski. Poslije ulaska Francuza i Britanaca u rat za Rusiju je od najvee vanosti postalo dranje Austrije. Ova je zauzela prema Rusiji krajnje prijetee dranje. Usljed toga je Rusija bila primorana da povue trupe iz Vlake i Moldavije, a tamo su uli Austrijanci. Ako nisu uli u rat na strani antiruske koalicije, Austrija i Pruska su se saglasile sa anglo-francuskim ratnim ciljevima, koji su kao program etri evropske sile saopteni svijetu: ukida se ruski protektorat nad Vlakom, Moldavijom i Srbijom i zamjenjuje se evropskim; obezbjeuje se slobodna plovidba Dunavom; Rusija e na Crnom moru biti razoruana; nad sudbinom hriana u Osmanskom carstvu brinut e sve velike evropske sile ne krei suverena sultanova prava. Poslije ovoga saveznice u ratu rijeie da orujem primoraju Rusiju na prihvatanje ovog programa. Njima se 1855 god. prikljuila i istalijanska dravica Sardinska Kraljevina. To je bilo djelo njenog prvog ministra Kamila Kavura, koji je elio svojoj dravi pravo da pred koncert velikih sila postavi i pitanje italijanskog ujedinjenja. Najvanije operacije u ovom ratu voene su na poluostrvu Krim, na koje su se Francuzi, Englezi i Osmanlije iskrcali septembra 1854 god., poto su uspjeli da razbiju ruske trupe kod Alme. Zato je itav rat i nazvan krimski. Rusi su se onda koncentrisali na odbranu svog najjaeg vojno pomorskog utvrenja na Crnom moru, grada i luke Sevastopolj. Utvrivanje grada sa kopna i komandu odbrane preuzela su dvojica ruskih admirala Kornilov i Nahimov. Da bi onemoguili pritisak neprijateljskih brodova ludi, oni su naredili da se na njenom ulazu potopi dio sopstvene flote. Za kratko vrijeme Sevastopolj je bio pretvoren u mono i teko pristupano utvrenje. Englezi, Francuzi i Osmanlije (kasnije i 10 000 Pijemonteana) opsjeli su ga, ali mu mjesecima, i pored estokih bombardovanja i napada nisu mogli prii. Ali ni izvanredno portvovanje i heroizam branilaca nisu mogli nadoknaditi oitu tehniku i materijalnu inferiornost ruske u odnosu na zapadne armije. Poslije 349 dana opsade i krvavih borbi Sevastopolj se septembra 1855 god. predao. Za Rusiju je bio izgubljen uprkos uspjesima njene vojske na sporednom, kavkaskom, bojitu. Car Aleksandar II, koji je stupio na prijesto poslije smrti svog oca Nikolaja I prihvatio je mirovne pregovore i kongres velikih sila o istonom pitanju. Tome je doprinjelo i ponovno krajnje prijetee dranje Austrije. Kongres sila odran je u Parizu od 25.februara do 16.aprila 1856 god., a na njemu su uestvovali predstavnici Velike Britanije, Francuske, Austrije, Rusije, Pruske, Sardinije i Osmanskog carstva. Ovo je bilo prvo uee Osmanlija na jednom kongresu velesila. Mirovni ugovor izmeu zaraenih strana zakljuen je ve 30.marta, ime je, bar za izvjestno vrijeme, zatvoreno istono pitanje.

43

Parikim mirovnim ugovorom je Osmanskom carstvu garantovan integritet i podrana je nova reformna akcija koja je tamo sprovoena. Crno moje je neutralizovano, to je znailo razoruavanje njegovih pribrenih sila Rusije i Osmanskog carstva. Nijedna od njih nije smjela na obalama Crnog mora drati flotu, niti vojna utvrenje. Ova obaveza je jako pogodila i interese Rusije kao velike sile, i ona e narednih petnaest godina uloiti velike napore da anulira ovu odredbu. Rusiji su bili nanijeti i drugi teritorijalni i politiki gubici. Oduzeta joj je oblast Besarabija i vraena Osmanlijama. Njeni protektorati nad Vlakom, Moldavijom i Srbijom, kao i njeno pravo zatite nad hrianima u Osmanskom carstvu, zamjenjeni su kolektivnom garancijom svih est evropskih sila (otuda garantne sile). Pariki kongres naloio je Austriji da odmah poslije zakljuenja mira evakuie svoje trupe iz Vlake i Moldavije. Tako je Pariki ugovor uklonio svaku prednost Rusije u rjeavanju istonog pitanja i stvorio ne tom podruju formalnu ravnopravnost svih sila. U vrijeme krimskog rata dolo je i do vrenja meu pojedinim balkanskim narodima. Srbija i Crna Gora su traile da ih Rusija uzme u zatitu, to Rusija i radi raunajui na njihov masovni ustanak. U Bukuretu je ak obrazovano i bugarsko Sredotono praviteljstko (Centralna vlada). U samom Istanbulu bugarski revolucionar Rakovski je obrazovao tajno revolucionarno drutvo, koje je stvorilo ogranke u nekoliko gradova Bugarske. Otkriven, spaavao je glavu odmetanjem u Staru planinu, dok se krajem 1855 god. ipak nije sklonio u Vlaku. Grki pokret je bio jo burniji. Gotovo svi grki patrioti i nacionalni borci gledali su 1853 god. u rusko-osmanskom ratu pravu priliku za ostvarenje svoje Velike ideje. Sa svih strana u Atinu i druge gradove Grke Kraljevine stizali su dobrovoljci radi odlaska u Epir, Tesaliju i Makedoniju, iz kojih je najvei dio osmanskih trupa bio povuen i poslat protiv Rusa na Dunav. U januaru 1854 god. izbio je ustanak u Epiru, a zatim i u Tesaliji. Uz podrku velikih zapadnih sila, Osmansko carstvo je na ove dogaaje reagovalo tako to je marta 1854 god. Grkoj uputila ultimatum da odmah povue svoje odrede preko granice i to je poslije toga sa njom prekinula diplomatske odnose. Istovremeno zapadne sile izvrile su snaan pritisak na Grku da prihvati osmanski ultimatum. U maju 1854 god. engleske i francuske jedin ice iskrcale su se u Pireju i okupirale ovu luku; drat e je pod okupacijom sve do 1857 god.. Grka vlada vie nije imala kud. Naredila je svojim etama vraanje iz Epira, Tesalije i Makedonije. Krimski rat je rezultirao jo jednim irokim reformnim poduhvatom osmanske vlade. Trebalo je izbjei opasnost da Pariki kongres i mirovni ugovor obaveu Osmanlije na sprovoenje reformi i to pod meunarodnom kontrolom. Tako je pred samo otvaranje Kongresa proklamovan Hatihumajun. Iako je u Osmanskom dravnom vrhu bilo iskrenih privrenika reformi, one e najveim dijelom ostati mrtvo slovo na papiru, jer nisu dirale u same osnove osmanskog reudalizma, apsolutizma i vjerske netolerancije.

44

ZAPADNA EVROPA 50-ih I 60-ih GODINA XIX STOLJEA Viktorijanska Engleska

Pedesete i 60-te godine XIX stoljea predstavljaju razdoblje novog ekonomskog uspona Velike Britanije, koji e biti propraen i drugim pozitivnim tekovinama socijalnog i politikog razvoja. Zato e neki historiari ovo razdovlje i nazvati viktorijanskom epohom. Privredni uspon Britanije u ovim decenijama manifestovao se u zavretku industrijske revolucije i pobjedi fabrike nad zanatskom i manufakturnom proizvodnjom. Engleska je u tom trenutku najvea privredna sila na svijetu. Ukidanjem Zakona o itu (1846) i carina na uvoz itarica (1849) nije strmoglavo oborila cijene prehrambenih proizvoda kako su strahovali. Za odravanje relativno visokih cijena itarica u Britaniji je bilo vie uslova. Stanovnitvo Britanskih ostrva je i dalje relativno brzo raslo, pa se i potranja prehrambenih artikala odravala na visokom nivou ili je ak rasla. Ukidanje Zakona o itu dalo je pozitivan doprinos i razvoju industrije i trgovine. Otvaranje britanskog trita za inostrane poljoprivredne proizvode otvorilo je njihova trita britanskoj industrijskoj robi. Ukidanje carina na agrarne proizvode i pobjeda fritrederstva nisu bili jedini razlog i osnov prosperiteta britanske industrije 50-ih i 60-ih godina XIX stoljea. Sve grane britanske privrede su 50-ih i 60-ih godina biljeile snaan napredak. On je najizrazitiji bio u industriji, trgovini i saobraaju. Proizvodnja kamenog uglja se udvostruila, livenog gvoa je poveana za blizu dva i po puta, dok je broj tekstilnih fabrika uvean za 25-30%. Uspjesi ostvareni u razvoju industrije, rudarstva, trgovine i saobraaja imali su za posljedicu dalju primjenu strukture stanovnitva u Velikoj Britaniji. Godine 1871 seoski ivalj e initi samo 38, a gradski 62 % britanskog stanovnitva. Politiki ivot u Velikoj Britaniji 50-ih i 60-ih godina tekao je u znaku dominacije, ali i otre suprotnosti, svaju graanskih stranaka Liberalne (Vigorske) i Konzervativne (Torijevske). Vigovci i dalje zastupaju prvenstveno interese srednje (industrijske) buroazije i liberalnijih kru gova. Torijevci su stranka krupnih zemljoposjednika i finansijske buroazije. Dvadesetogodisnji period tekao je u znaku prevlasti liberala na elu sa Bonom Raselom, Benri Donom Palmerstonom i Vilijemom Evertonom Gledstonom. U politikim programima i generalnim opredjeljenjima dvaju stranaka, poslije likvidacije Zakona o itu i pobjede fritrederstva, bitnih razmimoilaenja nema. Prevlast liberalizma bila je rezultat uspjeha industrijskog kapitalizma u Britaniji i njenog monopola u Evropi. Jaka i sigurna u sebe, engleska buroazija je mogla da vlada liberalnim, pa i demokratskim, politikim metodama. Sprovode se reforme, meu kojima su najznaajnije bile: proirivanje radnog zakonodavstva, izjednaavanje politikih prava Jevreja sa ostalim graanima i nova izborna reforma iz 1867 god. Na prijestolju je bila snana linosti kraljica Viktorija (1837-1901). Englesko graanstvo je itavo ovo razdoblje naziva viktorijanskim dobom, podijelivi ga na rano, srednje i pozno.

45

Britanski buruj se osjeao nadmono nad pristalicama drugih narod, a to osjeanje su mu pruili snana mornarica, materijalno bogatstvo i politiki sistem Britanije. Okolnosti su htjele da izbornu reformu 1867 god. izvedu ne liberali ve ba konzervativci, koji su se tada nali na vlasti. Sproveden je u Parlamentu novi izbori zakon, koji je predviao smanjivanje birakog cenzusa sa 15 na 12 funti. Zadran je cenzus nastanjenossti od godine dana. Broj biraa se u Britaniji udvostruio i iznosio je preko 2.5 miliona. Izborni zakon iz 1867 god. dopunjen je vrlo brzo poslije izglasavanja Zakonom o tajnom glasanju, a iste godine je, kao ustupak radnikoj klasi za njene neispunjenej politike zahtjeve proiredno fabriko zakonodavstvo. Tih godina sprovedeno je jo nekoliko korisnih liberalnih reformi: uvedeno je opte i obavezno osnovno obrazovanje, demokratizovan je prijem u javne slube, donijet je Zakon o narodnom zdravlju. U uslovima razvijenih liberalni odnosa politikog ivota radniki pokret oivljava. Na uspon pokreta proleterijata stimulativno je djelovala industrijska kriza 1857-1858 god., koja je izazvala talas trajkova i priliv radnika u tredjunione, koji se vezuju i ujedinjuju. Novi Tred Union je sindikalna organizacija kvalifikovanih radnika jedne struke, stvorena na optenacionalnoj osnovi. Osnovna karakteristika sjelovanja tredjuniona je opreznost i umjerenost u borbi za radnike zahtjeve. Izbjegavaju se sve revolucionarne mjere i metodi, a trajk se smatra krajnjim sredstvom. Spoljna politika Velike Britanije 50-ih i 60-ih godina XIX st. bila je u potpunosti podreena interesima buroazije, ali je davala znaajan doprinos i ukupnom materijalnom prosperitetu zemlje. To se naroito odnosi na britansku kolonijalnu ekspanziju i politiku. Eksploatacija kolonijalnih podruja postala je snaan izvor dodatne akumulacije u britanskoj industriji i trgovini. Zato je jedan od najvanijih ciljeva britanske vanjske politike i u ovom razdoblju bilo ouvanje ostvarenih, ali i osvajanje novih sfera kolonijalnog carstva i zaposjedanje novih uticaja u svijetu, irenje kolonijalnog carstva i zaposjedanje novih trita i izvora sirovina. to se tie kolonijalne politike, ona je bila agresivna i ekspanzivna u raznim krajevima svijeta. Britanci su Avganistan drali za svoju interesnu sferu. I 50-ih godina Britanija iri svoje kolonijalne posjede u Indiji, osvajajui oblasti Bonje Burme, Nagpura i Auda. Upravo u ovo vrijeme Indija je postala dragulj u engleskoj kruni. Iz Indije, Britanci su po niskim cijenama i u sve veim koliinama izvozili eernu trsku, indigo, opijum, mak, duhan,pamuk, zaine. Zauzvrat, u Indiju su dopremali industrijske proizvode, a prije svega pamune tkanine. Indijsko seljatvoj je podvrgnuto dvostrukoj eksploataciji. Ono grca pod teretom obaveza, esto se zaduuje. Zato se nerijetko buni i prua otpor. Sasvim neoekivano za kolonijalne vlasti, sipoji su poetkom 1857 god. podigli snaan ustanak, koji se odmah pretvorio u veoma irok narodni pokret, jer su mu prilazile mase seljaka, graana, sirotinje sa velikih prostora centralne, sjeverne i zapadne Indije. Politiki cilj ustanika je bioo protjerivanje Engleza iz Indije, ali su socijalni motivi pojedinih grupa u ustanku bili razliiti, to je slabilo snagu ustanka. Poslije prvih udara i poraza koje su pretrpili, Englezi su se pribrali, koncentrisali su trupe iz ostalih dijelova Indije, te su dovukli pojaanja iz Burme. Uguenje ustanka pratile su krvave represalije.
46

Kolonijalnu ekspanziju Britanija je 50-ih i 60-ih godina nastavila i prema Kini. Godine 1850 izbio je u provinciji Kvangsi veliki seljaki ustanak, u koji su se ukljuili lanovi nekih tajnih udruenja, dajui mu politiko obiljeje. Ustanak je do 1855 god. zahvatio 11 provincija. Ustaniki voa Hong Sjen Cjuan proglasio se za cara, a svoju teritoriju nazvao je Tajping (Nebeska drava) otuda cijeli pokret nosi ime ustanak tajpinaca. Ustanak se pretvorio u veliki graanski rat. Mir je zakljuen u Tjencinu 1858 god.. Britanskim i francuskim trgovcima otvoreno je jo jedanaest luka i dato im je pravo trgovanja po cijeloj Kini. Doputena im je trgovina opijumom i otvaranje diplomatskih predstavnitava u Pekingu. Oko ratifikacije ovog ugovora nastale su velike komplikacije, pa je ratovanje nastavljeno. Tek kad su Englezi i Francuzi 1860 god. uli u Peking, Kinezi su kona no kapitulirali i potvrdili Tjencinski ugovor. Djelovanja Engleza i Francuza ni poslije taga nisu bila okonana. Da bi se Tjencinski ugovor mogao primjeniti u cijelo Kini trebalo je unititi Tajping. Zato su se Britanci i Francuzi spremno odazvali pozivu princa Konga, prvog ovjeka Carstva, da pomognu u guenju ustanka tajpinaca. Borge su trajale od 1861 go 1864 god., dok Tajping nije bio uniten, a ustanak uguen. Otvaranje Kine pred kolonizatorima bilo je poslije toga brzo zavreno. Englezi su u tom otvaranju igrali prvorazrednu ulogu.

Drugo Carstvo u Francuskoj

Drugo Carstvo je razdoblje dubokog i svestranog preobraaja Francuske. Sam poetak Drugog Carstva malo je dobra obeavao. Poslije krvavo uguene antibonapartistike pobune, decembra 1851 god., svaka politika sloboda je suspendovana. Republikanska i demokratska opozicija bila je slomljenam radnika klasa, jo neoporavljena od junskog poraza 1848 god., bila je baena u duboko utanje, a krupna buroazija i sopstveniko seljatvo prieljkivali su vl adavinu vrste ruke. Uslovi za diktaturu bili su vie nego povoljni. Bonaparta, kao to smo vidjeli, nije oklijevao da ih iskoristi. Politiki sistem Drugog Carstva zasnivao se u pravnom pogledu na neto malo prepravljenom Ustavu Druge Republike. Parlamentarna forma monarhije bila je cauvana; zasnivala se ak na optem pravu glasa za sve mukarce starije od 21 godine. Ali, Zakonodavna skuptina izabrana tim optim birakim pravom pretvorena je u pravu karikaturu istnskog parlamenta. Ona ne samo to nije imala pravo da donese i ukida zakone ve ni da ih predlae. Skuptina nije postavljala ministre, niti su oni pred njom bili odgovorni. Vladu je postavljao car i ona je samo njemu odgovarala. Skuptina nije birala ni svog sopstvenog predsjednik; i njega je postavljao Napoleon III. Jedino je car mogao da saziva Zakonodavnu skuptinu, da je odlae ili rasputa prije roka, da raspisuje nove izbore. Skuptina se ne pita kod objave rata, ni kod zakljuivanja mira. Prividno, neto vea prava od Zakonodavne skuptine imala su druga dva doma Parlamenta:Senat i Dravni savjet. Ali, njihovi lanovi nisu bili birani, ve ih je postavljao car. On ih je mogao i smijeniti. Na taj nain, reim diktature uveden je u Francuskoj poslije dravnog udara 1851 god. Period Drugog Carstva obiljeen je izvanredno brzim i dinaminim privrednim razvojem Francuske. Dravno vodstvo Francuske posveuje u ovo vrijeme veu panju privrednim pitanjima nego bilo koji prethodni reim. Razloga za to je vie: da bi ojaali buroaski slojevi na koje se
47

Carstvo oslanja, da bi se odvratila panja naroda od politikih i usmjerila na ekonomska pitanja, da bi se stvorile materijalne osnove za francusku ekspanziju na svim poljima i u svijetskim razmjerama Velikom brzinom i ekspanzivno razvija se saobraaj. Mrea eljeznikih komunikacija proirila se sa 3 500 km (1850) na 18 000 km (1870). Zavrena je izgradnja nekoliko velikih drumova. Osnivaju se nove kompanije, proiruju se velike luke (marsej, Avr,...). U plovidbu se uvodi sve vie parobroda. Inudstrija se sve vie i bre mehanizuje. Broj parnih maina se penje sa 7 000 na 25 000. Snano raste metalurgijska proizvodnja. I poljoprivreda Francuske biljei napredak. Njen uspon je, ipak, znatno sporiji i nego u Engleskoj. Na francuskom selu i dalje preovladavaju sitni i srednji zemljini posjedi. Ukupna vrijednost poljoprivredne proizvodnje u Francuskoj poveana je sa 4 na 8 milijardi franaka. Zahvaljujui svemu ovome, Francuska se veoma obogatila za vrijeme Drugog Carstva. Porast bogatstva, meutim, nije znaio i poveanje blagostanja svih stanovnika Francuske, pa ni uklanjanje bijede i siromatva odreenih drutvenih slojeva i kategorija. Dobar dio proleterijata ivi i dalje u bijedi. To moe da pokae ovaj podatak: za prvih deset godina Carstva trokovi ivota poveani su za 50%, a nadnice su porasle za samo 10%. Radnika klasa Francuske nije bila zakonom zatiena kao engleska. Radni dan je u Francuskoj trajao 12 h, a ponekad i 13-14 h. Naroito teak je bio poloaj djeje i enske radne snage, koja je plaena za 45-85% manje nego muka. Carstvo je crkvi prualo materijalnu, moralnu i politiku podrku. Zauzvrat crkva i kler su postali vjeran saveznik i pomoaga reima. Svetenike plate bile su poveane, svetenici su uvedeni u vojsku, kole i zdravstvene ustanove I u umjetnosti to je doba kada realni pravac (realizam) odnosi punu pobjedu nad romantizmom. U politikoj historiji Drugog Carstva uoavaju se dva razdoblja: 1. razdoblje autoritarnog Carstva (1852-1860) i 2. Razdoblje liberalnog Carstva (1860-1870). Razdoblje autoritarnog carstva obiljeeno je odsustvom demokratskih prava i sloboda, guenjem svakog pokuaja opozicionog djelovanja i strogom birokratsko-diktatorskom vladavinom. Carski reim za ovakvu politiku nalazi jak oslonac u jo tri sile u drutvu. Prva je mnogobrojna i snana armija, koja je pod komandnom bonapartistikih oficira. Po broju vojnika (preko 400 000) to je druga armija u svijetu odmah iza ruske. Po opremljenosti i borbenoj gotovosti je moda i prva. ezdesetih godina e je prevazii Pruska. Druga snaga na koju se oslanja carski reim je buroazija. Vei dio buroazije prihvatio je Napoleonovu diktaturu sa odobravanje. Konano, treu ideoloku silu reima predstavljao je klerikalizam voen od crkve, koja je s diktatorskom dravom uspostavila najbolje odnose. Opozicija je bila desetkovana progonima i osuena na najdbulju tiinu. I najmanji pokuaj neposlunosti strogo je kanjavan. Listovima se najprije daju opomene, poslije dvije opomene list se

48

suspenduje, a poslije tree zabranjuje. I pored toga, republikanci su se prvi vratili na politiku scenu jo u doba autoritarnog carstva. Bit e to na parlamentarnim izborima 1857 god. Na skuptinskim izborima 1857 god. republikanski kandidati su dobili 665 000 glasova prema 5 500 000 za reimske kandidate. Izabrano je ak 8 republikanaca, ali kako su trojica odbila da poloe zakletvu vjernosti caru, u Skuptini su ostala petorica. I da je bilo vie republikanaca, to ne bi predstavljalo nikakvu prijetnju za vladajui reim, ali ipak izbor ove petorice je bio znaajan politiko dogaaj, kao prvi demonstrativan znak da u narodu postoji duboko skriveno nezadovoljstvo reimom Drugog Carstva. Kada je 14.januara 1858 god. doao bombaki atentat italijanskog republikanca i nacionalnog revolucionara Orsinija i njegovih saradnika protiv cara i carice direktno, u kojem je bilo osmoro mrtvih i 148 ranjenih osoba (car i carica ostali su nepovrijeeni), ponovo se podigao furiozni val napada na republikance. Usvojen je zakon o optoj sigurnosti. On je dao policiji pravo da, bez odluke suda, internira ili deportuje svaku osobu koja joj se zbog neeg uinila sumnjivom. iri se nezadovoljstvo u narodnoj masi. Na Napoleonovu politiku doao je udar i sa druge klerikalne strane. Ogoreni papinim teritorijalnim gubitcimado kojih je dolo 1860 god. u procesu italijanskog ujedinjenja, francuski klerikalni krugovi stali su kritikovati i samog cara. On je osjeao da gubi jedan od najsnanijih oslonaca svog autoritarnog reima. U isto vrijeme poela je da mu okree lea i industrijska buroazija. ta se dogodilo? Napoleon se poeo opredjeljivati za principe slobodne trgovine i za slobodnu kapitalistiku konkurenciju. U skladu sa takvim svojim opredjeljenjem, koje je dijelila i njegova okolina, Napoleon je u junu 1860 god. zakljuio trgovaki ugovor sa Velikom Britanijom po kojem su rigorozno sniene carine u robnoj razmjeni izmeu dvaju zemalja. Da bi nadoknadio dva izgubljena oslonca, Napoleon je stao traiti nove, meu demokratima i radnicima. Tako je dolo do okretanja u lijevo. Sve to zajedno e se u historiografiji nazivati historijom liberalnog carstva. Prvi ustupci dati su Carskim dekretom od 24.novembra 1860 god.. Zakonodavnoj skuptini je dato pravo da svake godine caru i vladi saopte elje nacije. Debate u Skuptini proglaene su javnim i mogle su se objaviti u novinama. Iako sitni i beznaajni, ovi su ustupci nainili prvu breu u sistemu bonapartistike diktature. Ovaj prvi talas liberalizacije odrazio se na prvim narednim parlamentarnim izborima 1863 god.. Republikanci su na njima dobili 2 miliona gladova i 32 poslanika mjesta. Novi ministari obrazovanja i vjera poeli su energino potiskivati klerikalizam iz kolstva i javnog ivota. U ovo vrijeme car je uinio i nekoliko gestova dobre volje prema radnikoj klasi. Godine 1864 donijet je znaajan Zakon o pravu radnika na trajk i na obrazovanje profesionalnih i drugih udruenja. Mjere liberalizacije nisu poveale ni autoritet ni popularnost carevog reima. Za demokrate i proleterijat one su bile smijeno male; za reakciju su bile opasno slobodoumne. Opozicija raste na sve strane. tampa i javno mnijenje sve slobodnije kritikuju reim. Autoritet i ugled Carstva se nezaustavljivo i sve bre kruni. Pored nedosljedne i neodlune unutranje politike, tome sada umnogome doprinose i Napoleonovi vanjskopolitiki neuspjesi.
49

Desnicu i katolike strahovito iritira njegova pasivnost prema Poljskoj u vrijeme ustanka 1863 god. i njegovo naputanje Austrije u njnoj borbi protiv Pruske (1866). I desnica i ljevica nezadovoljne su nedosljednom politikom u Italiji. Poraz u potpuno besmislenoj meksikoj ekspediciji udar je i na ponos i na razum francuske nacije. Car novim ukazom ublaava kontrolu nad tampom i daje pravo ofravanja nepolitikih zborova bez prisustva policije. Ove mjere odmah su iskoristili republikanci, naroito ljevi nepomirljivi. Oni pokreu list La Lanterne (Fenjer), koji izlae Carstvo razornoj kritici i podsmjehu. Policija i pravosue im ne ostaju duni: hapse pojedine republikanske agitatore, te zabranjuju list La Lanterne. U takvim uzburkanim prilikama i raspoloenjima, maja 1869 god. odrani su izbori za Zakonodavnu skuptinu. Opozicija je postigla veliki uspjeh: izabrano je 116 poslanika Olivijeve Tree partije, 30 dosljednih republikancima, a samo 115 pravih reimskih ljudi. Poslije kratkog kolebanja car vlast daje Emilu Olivijeu. On je dobio pravo podnoenja amandmana na prijedloge zakona i razmatranja i izglasavanja budeta. Skuptina e od tada sama birati i svoga predsjednika. Tako se reim Drugog Carstva postepeno pribliavao parlamentarnoj formi. Maja 1870 god. narod je pozvan na plebiscit da se izjasni o sprovedenim mjerama liberalizacije reima. Preko 7,5 miliona glasaa podralo je carskeodluke, a samo 1,5 milion ih je odbacio. Izgledalo je da je car povukao pravi potez i da je njegova popularnost u narodu obnovljena. Napoleon je bio sretan. Ali, sve je to bila fikcija. Dogaaji koji su se velikom brzinom pribliavali pokazat e sasvim uskoro da je podrka naroda bila data vie mjerama demokratizacije nego samom caru. Vanjska politika Napoleona III bila je isto tako kolebljiva, nedosljedna i puna kontradiktornosti. U svojoj politici mnogo je insistirao na interesima evropskog mira. uprkos tome, gotovo neporestano je radovao: u Evropi, u Aziji, u Africi, u Americi. Ponosno se prikazivao kao zatitnik principa nacionalnosti. To mu, meutim, nita nije smetalo i da nudi isto trgovake transakcije drugim silama na raun malih balkanskih naroda. U pitanju ujedinjenja Italije ispoljio je krajnju nedosljednost protivrjenosti, a u pitanju ujedinjenja Njemake konfuznost i odsustvo jasne i vrste koncepcije. U to vrijeme krvave borbe Poljaka za slobodu ispoljena je jo jedna vrsta nejasnosti i neodreenosti: pruajui moralnu podrku ustalim Poljacima. Zato je dvostruko bio na gubitku: poljacima nije pomogao, a Rusiji se zamjerio. Kolonijalna politika Drugog Carstva je, takoe, bila ambiciozna i vie preduzimljiva nego primiljena. Tako je godine 1855 general Federb nametnuo francusku vlast Senegalu u Africi. Odmah zatim oni su se okrenuli Indokini. U Sijamu su dobijene trgovake povlastice. Francuzi su u Indijskom okeanu zaposjeli i Komorska ostrva, ali kad su se maili Madagaskara, naili su na otro protivljenje Engleza, pa su morali da se povuku. Meksika blamaa ne samo da je u oima buroaske javnosti pokvarila povoljne utiske o kolonijalnoj politici Drugog Carstva nego je dala i najubojitije oruje u ruke njegovih protivnika. Napoleon III i njegovi savjetnici skovali su nevjerovatan plan da se dokopaju ovih bogatstava i da od Meksika naine bazu za obrazovanje velikog katolikog latinoamerikog carstva u centralnim dijelovima kontinenta. Lino rukovodei pripremama ekspedicije na Meksiko, Napoleon je prvi vojni kontigent uputio na daleki put u proljee 1862 god., sa izgovorom da eli da prui pomo meksikim monarhistima. Tajprvi francuski odred je poraen od meksikih revolucionara pri
50

pokuaju napada na Pueblu 5.maja 1862 god. nova ekspedicija pripremana je punu godinu dana. Pod komandom generala Foreja ona je u maju 1863 god. stigla u Meksiko, zauzela je Pueblu, a 7.juna i grad Meksiko. Ve 10.jula proglaeno je u Meksiku carstvo, a Napoleonje Meksikancima naao i vladara u linosti austrijskog nadvojvode Maksimilijana Habsburkog. Od 1865 god. stvari su u Meksiku pole naopako. Revolucionari su dobijali sve iru narodnu podrku, Maksimilijan i francuski okupatori postajali su sve omraeniji. Napoleon je shvatio da se u Meksiku moe odrati samo slanjem novih trupa, ali je to strahovito mnogo kotalo. Napoleon se nije dugo kolebao. Kako se olako odluio da krene u Meksiko, tako je sada rijeio i da ga napusti. U januaru 1866 god. obustavio je slanje nove pomoi, aprila je objavio postepeno a ve u ljeto hitno povlaenje iz Meksika. Ova urba uveliko je pogorala utisak o neuspjehu meksikog poduhvata u Francuskoj. Ovu blamau Francuska je platila velikim novcem i ugledom svoje vojske, Napoleon III svojim autoritetom i dostojanstvom, a nadvojvoda Maksimilijan glavom. On je htio da izigrava pravog cara i odbio je da se povue sa Francuzima. Huareziti su ga zarobili i 19.juna 1867 god. bez mnogo dvoumljenja strijeljali.

Revolucionarni pokreti u paniji 50-ih i 60-ih godina

Sredinom XIX st. panija je intenzivnije zahvaena industrijskom revoluciojom i razvojem kapitalistike privrede. Od industrijskih grana najbre se razvijala tekstilna proizvodnja. Maine su u ovoj grani do kraja 60-ih godina potisle runu proizvodnju. Rudnici uglja, gvoa i obojenih metala napredovali su brzim tempom. Do 40-ih godina poinje i izgradnja panskih eljeznica. Sporije, ali ipak primjetno, razvijala se 50-ih i 60-ih godina i panska poljoprivreda naroito proizvodnja itarica, groa i maslina. U takvim uslovima pravu uzbunu u janosti izazvali su poetkom 1854 god. glasovi da vlada namjerava da izvri reviziju Ustava iz 1845 god. i da vrati neke reakcionarne, feudalne i aplolutistike institucije. Protiv takvih vladinih planova odmah su se udruile dvije tradicionalne buroaske struje: moderadosi i progresisti. U junu 1854 god. dolo je do antivladine pobune u vojsci. Oficiri obaraju vladu i proglaavaju strogo potovanje zakona, udaljavanje dvorske kamarile i obrazovanje narodne milicije. Revolucionarna vlada zatekla je vrlo teku situaciju dravnih finansija. Da bi je popravila, ona se rjeila na konfiskaciju i prodaju crkvenih imanja. Seljatvo nije bilo u stanju da kupuje ovu zemlju, pa je ona poela prelaziti u ruke buroazije, inovnitva i plemstva. U ljeto 1856 god. dolazi do ustanka u Staroj Kastilji, koji je vlada uspjela energinom vojnom akcijom da ugui. Moderadosi nikako nisu prihvatali socijalne mjere i izlaenje u susret zahtjevima radnitva i seljatva. General O'Donel je zato 14.jula 1856 god. izazvao ostavku predsjednika vlade. Zanatlije, radnici, sitni trgovci, intelektualci skoili su na ustanak. Intervenisala je vojska. Odmah su sprovedene dvije kontrarevolucionarne mjere: obustavnjena je prodaja crkvenih imanja i rasputena je narodna milicija. Izmeu plemstva i umjerene buroazije (moderadosa) dolo je do novog kompromisa i diobe vlasti.

51

Progresisti su opet gurnuti sa politike scene. Tako su krajem 50-ih i toko 60-ih godina u paniji obrazovane dvije vladajue politike stranke: konzervativci, na elu sa generalom Narvaesom i liberali pod vodstvom O'Donela. Ojaana buroazija stvara svoj jedinstveni blok u koji ulaze:Liberalni savez (bivi mederadosi) i progresisti, te republikanci. U septembru 1868 god. ustanak je podignut u luci Kadiks. Situacija postaje kritina za sam dvor, pa kraljica Izabela bjei iz panije. Ustanak odnosi pobjedu, a novu vladu obrazuje blok liberala i progresista. U januaru 1869 god. odrani su izbori za Kortese. Blok liberala i progresista odnio je pobjedu. Republikanci su dobili smao 70 poslanikih mjesta od ukupno 320. Kortesi su odmah pristupili izradi novog ustava. panija je, po ovom ustavu, proglaena za ustavnu monarhiju. Ustav je potvrivao sva klasina graanska prava i slobode. Republikanci u jesen 1869 god. organizuju masovne antimonarhistike demonstracije. Meutim, u bloku liberala i progresista dolo je do neslaganja da li na prijesto vraati kraljicu Izabelu ili traiti drugog kralja. U sporove su se umjeale i strane sile. Konano, krajem 1870 god. izabran je italijanski prins Amadeo Savojski. Suoen sa sve dubljom politikom krizom i sa sve zaotrenijim borbama kralj Amadeo se poetkom 1873 god. odrekao prijestolja. Kortesi su 11.februara ponovo proglasili paniju republikom. Na elo vlade doao je sitnoburoaski republikanac Margal. U nemogunosti da organizuje borbu na dva fronta, demokratska vlada Margala podnijela je ostavku, a na vlasti su je smjenili umjereni buroaski republikanci. Vojnim udarom od 4.januara 1874 god. oni su bili svrgnuti, Kortesi rasputeni, a vlast su uzeli monarhisti. Oni su u decembru te godine na prijesto doveli sina kraljice Izabele, Alfonsa XII, te su uvrstili ustavnu monarhiju.

NACIONALNI POKRETI 50-ih I 60-ih GODINA Ujedinjenje Italije

Italijanski rizoimento (preporod), kako se uobiajno naziva pokret za nacionalno ujedinjenje od 1815 do 1870 god., dijeli se na dva velika razdoblja: prvo od 1815 do 1849 god., u kojem rodoljubi i graanski revolucionari nastoje da dou do osloboenja i ujedinjenja zemlje zavjerama, pobunama, ustancima i revolucijama; drugo, od 1850 do 1870 god, kad se ono ostvaruje politikom, diplomatskom i vojnom akcijom jedne od italijanskih drava (Pijemonta), uz pomo nacionalnorevolucionarnog pokreta masa i sticaja povoljnih meunarodnih okolnosti. U prvoj fazi pokret za ujedinjenje ispreplitao se sa borbom liberalnog i demokratskog graanstva protiv apsolutistikih reima. U drugoj fazi dominantno e biti nacionalno pitanje, tj. pitanje protjerivanja tuinske vlasti i ujedinjenja zemlje, ali e njegovo rjeenje oznaiti i definitivno zavravanje buroaske revolucije na Apeninskom poluostrvu.

52

U ovom periodu dolazi do razvoja industrije. Razvoj industrije doveo je do poveanja broja radnika i porasta broja gradskih stanovnika u cjelini. Politiko pitanje koje je 50-ih i 60-ih godina XIX st. potpuno zaokupljalo misao itave Italije je pitanje nacionalnog ujedinjenja, ijim bi se rjeavanjemrjeili i gotovo svi ostali problemi drutvenog i politikog ivota. U ovo vrijeme meu italijanskim patriotima i aktivnim nosiocima pokreta za ujedinjenje, preovladavale su dvije struje i dvije politike koncepcije o putevima kojima bi to ujedinjenje trebalo izvesti. Prva je bila revolucionarno-demokratska i republikanska koncepcija uzepea Macinija, koja se zalagala za ujedinjenje Italije putem nove buroasko -demokratske revolucije. Druga koncepcija Vitorija Emanuela II i njegovog prvog ministra Benca Kamila Kavura. Ona se sastojala u programu okupljanja svih italijanski patriota oko savojske dinastije i svih Italijanskih oblasti oko Pijemonta, kao nukleusa budue jedinstvene, velike Kraljevine Italije liberalne drave parlamentarno-monarhistikog tipa. Osjeajui da Sardinska Kraljevina (Pijemont) ima realnih mogunosti i snaga da povede borbu za ujedinjenje, ovoj koncepciji je prila veina italijanskih patriota, meu kojima su bili istaknuti republikanci i revolucionari Danijel Manin i uzepe Garibaldi. Centralna figura i dua te predvodnike akcije Pijemonta bit e grof Benco Kamilo Kavur. Potekao iz stare pijemonteke aristokratske porodice, Kavur je u mladosti odbacio vojniku karijeru i formirao se u liberalnom politikom duhu. Kralj Vitorio Emanuele II ga 1850 god. imenuje za ministra poljoprivrede i trgovine u vladi Masima d'Acelja. Sljedee godine povjerava mu i jedan od kljunih resora Ministarstvo finansija. Kavur pokuava da nae sredstva oporezivanjem crkvenih i manastirskih imanja. Otpor uticajnog svetenstva je toliki da obara i K avura i cijelu Aceljovu vladu sa vlasti. Vitorio Emanuele 1852 god. vraa Kavura na vlast i to sada na mjesto samog predsjednika vlade. Najvaniji politiki zadatak koji je Kavur postavio pred svoju vladu imao je dvije take: vrivanje Sardinske Kraljevine putem ubrzanog ekonomskog razvoja; i obezbjeivanje Pijemontu vanjske podrke neke velike sile (Francuske) u njegovoj borbi za ujedinjenje Italije. Kakvi su bili izgledi za uspjeh takve Kavurove orijentacije? U Francuskoj stvar italijanskog ujedinjenja stajala je dobro. Sam francuski imperator razbacivao se izjavama o Italiji kao svojoj drugoj domovini. Kavur se trudio da zadobije to vee Napoleonove simpatije za Italiju. Kavur je bio nestrpljiv da to prije doe do saveza sa Francuskom i do rata protiv Austrije, ali je Napoleon III oklijevao. U najveoj tajnosti Napoleon III se, 1858 god., sastao sa Kavurom u maloj banji Plombijeru u francuskim Vogezima. U diskusiji u etri oka savez izmeu Francuske i Pijemonta bio je uglavljen. Razraeni su i njegovi uslovi: Pijemont treba da pronae nain da izazove ratni sukob sa Austriijom. Francuska e mu priskoiti u pomo poslije pobjede Pijemont e dobiti Lombardiju i Veneciju, Parmu i Modenu i dio Papske Drave. Papa e sauvati Rim sa uom oblau. U znak zahvalnosti za pomo Pijemon e Francuskoj predati Nicu i Savoju. Napoleono sinovac erom Napoleon oenit e se kerkom Vitorija Rmanuela, Klotildom.
53

Kavuru svi uslovi dogovora iz Plombijera nisu ba bili po volji. Oni nisu obezbjeivali ujedinjenje cijele Italije. Ali, mudri Kuvar je znao da se neto mora prepustiti i remenu. Na bazi plombijerskog dogovora u januaru 1859 god. zakljuen je tajni francusko-sardinski ugovor o vojnom i politikom savezu protiv Austrije. Francusko-sardinski ugovor iz januara 1859 god. bio je izvran samo u sluaju akta agresije od strane Austrije. Zato je glavna Kavurova briga bila kako da namami Austriju da poini taj akt agresije. Prvi korak uinio je Napoleon III. Na novogodinjem prijemu 1859 god. on je glasno rekao austrijskom ambasadoru: alim to nai odnosi vie nisu tako dobri kao to bih ja elio da budu. Drugu provokaciju izveo je Vitorio Emanuele nekoliko dana kasnije. Obraajui se sardinskom Parlamentu, on je izjavio da Pijemont ne moe ostati ravnoduan prema kricima bola koji se razlijeu sa toliko strana Italije. Nakon toga rat je postao pitanje dana. Austrija je poela da koncentrie trupe u Lombardiji. U stvar se umjeala Velika Britanija, koja je ponudila posredovanje. Ruski car joj se pridruio. Na zaprepatenje Pijemonta, Napoleon III je prihvatio ove prijedloge. Ali Austrija je nainila fatalan korak. Pogreno procjenivi dubinu Napoleonovog kolebanja, ona je povjerovala da sa Pijemontom moe zavriti prije nego to se Francuska odlui, pa je 29.aprila 1859 god. Vitoriju Emanuelu II objavila rat. Istog dana na, na iznenaenje Bea, Francuzi krenue u ubrzani mar preko Alpa. Na elu francuske armije u Italiji je doao i sam Napoleon III. Meutim, Francuska je u ovaj rat ula vojniki i diplomatski nedovoljno pripremljena. Francuska je raunala na blagonaklonu neutralnost Rusije, koja se radovala nevoljama Austrije, zbog njenog dranja u krimskom ratu. Englezi nisu povoljno gledali na francusku intervenciju. Uprkos svemu ovome, rat u Italiji je bio uspjean za Francuze i Pijemonteane. To ima zahvaliti: osrednjim austrijskim komandantima, dobrim borbenim svojstvima francuskih vojnika i velikom oduevljenju italijanskih boraca, a naroito Garibaldijevih dobrovoljaca (crvenokouljaa). Prva bitka se odigrala 4.juna kod mjesta Maente. Saveznici odnose pobjedu u posljednji as, ulaskom u borbu posljednje rezervne divizije. Tri nedjelje poslije Maente, 24.juna, odigrala se druga velika bitka kod Solferina. Tu je postrahovitoj ljetnoj pripeci voena krvava dvanaestoasovna bitka. U uasnom pokolju poginulo je 22 000 Austrijanaca i 17 000 Francuza i Italijana. Pobjeda je ostala na strani saveznika. Cijelu Italiju zahvatio je delirijum nacionalnog oduevljenja. I onda odjednom, kao grom iz vedra neba: Napoleon III je 11.jula u zamku Vilafranka potpisao primirje sa austrijskim carem Franccom Jozefom. Lombardija je trebala biti predata Napoleonu III, a on e je ustupiti Pijemontu. U vojvodstvima sjeverne Italije trebalo je vratiti njihove zbaene vladare. Venecija ostaje Austriji. Italijanske drave, ako budu htjele moi e da se udrue u konfederaciju pod predsjednitvom pape. Sve je to jo bilo vrlo daleko od slobodne Italije do Jadrana. Gdje su bili razlozi ovako naglog zaokreta u dranju Napoleona III? Tih razloga bilo je nekoliko. Francuska armija uopte nije bila spremna za ratovanje. Na to se nadovezao i jedan psiholoki razlog. Napoleon III je kod Solferina prvi put u ivotu vidjeo pravo ratno razbojite. Konano tu su bili i politiki razlozi. Dranje Pruske postalo je prijetee i nosilo je realnu opasnost
54

od otvaranja novog fronta. On je osjetio da se proces ujedinjenja Italije nee moi zaustaviti na pola puta, ako se sada ne zaustavi sasvim. Obrazovanje velike italijanske drave donijelo bi Francuskoj novog opasnog susjeda na junim granicama. To nije bio cilj Napoleona III. Tako je dolo do primirja u Vilafranki, koji e novembra 1859 god. biti pretvoren u Ciriki mir. Ali, pokret za ujedinjenje Italije bio je ve daleko otiao da se odredbe mirovnog ugovora jednostavno vie nisu mogle sprovesti. Italijanski patrioti i nacionalisti bili su kivni na Kavura zbog predaje Nice i Savoje Francuskoj. Meu najnezadovoljnijim bio je Garibaldi, koji je roen u Nici. Sve se to odigralo u martu i aprilu 1860 god.. Time je prvi in borbe za ujedinjenje bio zavren. Tek to su se uzbuenja u sjevernoj i srednjoj Italiji stala stiavati, aprila 1860 god. izbio je ustanak na Siciliji. U Palermu su se protiv kralja Napuljske Kraljevine Franeska II pobunile pristalice ujedinjenja Italije, a u unutranjosti ostrva diglo se ugnjetavano seljatvo. Ustanak u Palermu je bio brzo slomljen, ali su se pobunjeni seljaci dobro drali. Da bi odrao njihov otpor, u pomo im je priskoio Garibaldi. Uz potajnu podrku Kavura, on je okupio 1 200 svojih crvenokouljaa i pripremio ih za ekspediciju na Siciliji. Garibaldi se 11.maja iskrcao u Marsali. Odmah su mu poeli prilaziti sicilijanski seljaci i patrioti. Garibaldinci 15.maja odnose pobjedu kod mjesta Kalatafimija nad trupama napuljskog kralja. Poslije jo jedne pobjede kod Milaca, oistii su cijelo ostrvo od kraljevske vojske i zauzeli su Palermo. Otpor snaga Franeska II u junoj Italiji nije gotovo ni postojao. Garibaldi je 7.septembra trijumfalno uao u Napulj. Gospodar i diktator june Italije bio je u ovom trenutku najvei heroj italijanskih ratova za ujedinjenje, uzepe Garibaldi. U Rimu se, kao podrka papi Piju IX, nalazi jedan francuski garnizon. Situacija je postala kritina. Kavur je poruivao Garibaldiju da e u sluaju proglaenja Junoitalijanske Republike i pohoda na Rim doi do francusko-austrijske intervencije. Garibaldi se kolebao. Jednostavno, nije znao ta da radi i koga da poslua. Umjesto njega, brzo je odluivao i energino djelovao Kavur. Trupama Pijemonta naredio je da pregaze provincije Papske Drav e Marke i Umbriju i uu u junu Italiju. O tome je izvjestio Napoleona III. Napoleonov odgovor je glasio: Sretno i radite brzo! Pijemonteka vojska upala je na teritoriju Papske Drave 18.septembra 1860 god., okupirala provincije Marke i Umbriju i prela u Napuljsku Kraljevinu. Posljednju bitku preostale snage kralja Franeska II vodile su na rijeci Volturno, gdje su bile unitene. Vitorio Emanuele je trijumfalno uao u Napulj. Garibaldi ga je pozdravio kao kralja Italije. 5.novembra odran je plebiscit na kojem se narod june Italije, Sicilije, Umbrije i Marke izjanjavao o pripajanju ovoh oblasti Sardinskoj Kraljevini. Za prikljuenje se izjasnilo blizu 1 800 000 ljudi, a protiv samo 12 180. Februara 1861 god. u Torinu se sastao prvi italijanski Parlament, koji je 14.marta proglasio Vitorija Emanuela II za kralja Italije po milosti boijoj i volji narodnoj. Druga etapa u direktnoj borbi za ujedinjenje Italije bila je zavrena. Izvan Kraljevine Italije ostali su jo Rim, u kojem je
55

sjedio papa i Venecija, kojom su jo uvijek gospodarili Austrijanci. Borba za ujedinjenje Italije se nastavljala. Borbu za okonavanje svog dravnog ujedinjenja nastavljala je mlada Kraljevina Italija u veoma tekim uslovima. Kao prvi zloslutni predznak velikih tekoa bila je iznenadna Kavurova smrt. Italija poslije Kavurove smrti nije imala nijednu drugu linost, pribline snage, koja bi dostojno preuzela njegovo naslijee. A takva linost joj je ba bila u ovim trenucima bila veoma potrebna. Osnovne privredne potekoe poticale su iz injenice da je Italija bila zaostala i nerazvijena zemlja. Putevi su bili stari i zaputeni, a zeljeznica gotovo i nije bilo. Najvei izbor problema, bilo je nerijeeno agrarno pitanje. Glad seljaka za zemljom, agrarna prenaseljenost, bijeda i sirmoatvo ostaju bez izgleda za brzo rjeavanje. To nezadovoljstvo se 1869 god. pretvorilo u jak ustanak na Siciliji, koji je uguen energinim mjerama vojske. Iz borbi za ujedinjenje 1859-1861 god., usljed ratnih trokova, Kraljevina Italija je izala sa velikim dravnim dugom od 3 milijarde lira. Novca nije bilo ni za pokrie redovnih dravnih potreba i trokova, a na nove raten poduhvate nije se moglo ni misliti. Ratna stranka, predvoena Garibaldijem zahtjevala je neodlono nastavljanje borbe za Rim i Veneciju. Posljednja faza borbe za ujedinjenje Italije tekla je u sloenim uslovima. Dobijanje Rima nije za Italijane bilo samo politiko ili teritorijalno pitanje nego i pitanje nacionalnog samoljublja. Prijestolnica velike, jedinstvene italijanske drave mogla je da bude samo Roma eterna i nijedan drugi grad. Ali, u Rimu je sjedio papa i oduzimanje papi posljednjih ostataka njegove drave vie nije bilo samo italijanski ve i meunarodni problem. Iz ovih razloga italijanska vlada je, najprije, pokuala da mirnim putem ubjedi papu u neizbjenost preputanja Rima Italiji, nudei mu garancije za punu nezavisnost njegove vjerske funkcije. Papa nije htio ni da razgovara. Onda je Garibaldi uzeo stvar u svoje ruke. Sa parolom: Rim ili smrt! on je na Siciliji okupio jak odred dobrovoljaca te je 9.avgusta 1862 god. preao u Kalabriju i uputio se na Rim. Pritisnuta francuskim prijtnjama, italijanska vlada je uzela sama obavezu da presjee ovaj pohod. Protiv Garibaldija poslate su trupe, koje su 29.avgusta kod Aspromonte razble njegov odred. Sam Garibaldi je boi ranjen, zarobljen i interniran na ostrvo Kapreru. Italijanska patriotska javnost bila je nezadovoljna ovakvi postupkom vlade prema najveem nacionalnom junaku. Za italijansku prijestolnicu izabrana je Firenca, a sva panja zvanine Italije okrenuta je Veneciji. Prilika da se otpone borba za Veneciju Italiji se ukazala ve 1866 god., kada je dolo do sukoba Austrije i Pruske oko pitanja pokrajina lezvig-Holtajn. Pruska je ubrzano traila saveznike, ali ih nigdje nije mogla nai osim u Italiji. Sa njom je 8.aprila 1866 god. potpisan ugovor o savezu, kojim se Italija obavezala da ue u rat na strani Pruske, a Pruska da na kraju rata obezbjedi Italiji Veneciju.

56

Rat protiv Austrije poeo je 12.juna 1866 god., a u njemu su Italijani neslavno proli: potueni su i na kopnu i na moru. Meutim, poto su Prusi porazili Austrijance 3.jula kod Sadove, rat je rijeen u korist saveznika i Italijani su, ipak, dobili Veneciju. Samo to je venecijansko pitanje skinuto sa dnevnog reda, ponovo je iskrslo rimsko. Oktobra 1867 god. dolo je do krvavih demonstracija u Rimu. Garibaldi, koji se u meuvremenu izbavio iz progonstvam ponovo je sakupio odred od oko 8 000 dobrovoljaca i pripremio je pohod na Rim. Napoleon III je opet uputio trupe u Rim. Garibaldi je ve marirao na grad kada su pristigli Francuzi. Do bitke je dolo 3.novembra 1867 god. kod Mentane. Garibaldinci su bili potueni. Protiv Francuske se u Italiji podigla bura protesta i negodovanja. Sa francuske strane doao je odgovor: Italija nee zavladati Rimom. Nikad... Italija e naii na Francusku na putu za Rim kad god bude zaeljela da pregazi Papsku Dravu. Nee proi ni tri godine od ove samouvjerene izjave, a Francuska, potuena kod Sedana od Pruske, nee vie ni moi ni thjeti da se suprotstavlja zavretku italijanskog ujedinjenja. Trupe Kraljevine Italije e 20.septembra 1870 god. umarirati u Rim. Plebiscit e ogromnom veinom glasova potvrditi svren in. Rim je postao prijestolnica Italije. Ujedinjenje je bilo zavreno. Ovim inom apetiti italijanske buroazije nisu bili zadovoljni. Pojavile su se nove ambicije i novi zahtjevi: Trst, Istra, Dalmacija,... Pojavio se italijanski iredentizam. Najnezadovoljniji ujedinjenjem bio je papa Pije IX. Stiavanju tog nezadovoljstva nisu pomogla nikakva sveana uvjeravanja, kao ni formalne garancije. Nije pomogao ni Zakon o garancijama, kojim je italijanski Parlament priznao papin suverenitet nad Vatikanom i nad italjanskim svetenstvom, zatim njegovo pravo da dri svoja diplomatska predstavnitva u inostranstvu, te obavezu italijanske drave da mu godinje dodjeljuje finansijsku pomo od 3 miliona franaka. U znak protesta Pije IX se povukao u Vatikan i nije priznao italijansku dravu. Taj sukob Italije i papa trajat e sve do 1929 god.. Rijeit e ga Pije XII i Benito Musolini.

Ujedinjenje Njemake
Iz revolucije 1848-1849 god. Njemaka je izala sa potpuno otvorenim pitanjem svog nacionalnog ujedinjenja. Pod vodstvom Austrije, a uz podrku Rusije, krajem 1850 god. bio je obnovljen stari Njemaki Savez, a u Frankfurtu na Majni ponovo je proradila Savezna skuptina svih njemakih drava, onakva kakva je bila stvorena jo na bazi odluka Bekog kongresa. Protiv ovakvih rijeenja Pruska nita nije mogla da uini ne smao zbog ausrijsko-ruskog dosuha, ve i zato to su je bile napustile Saksonija i Hanover. Prevlast Austrije bila je privremena i na staklenim nogama ruske blagonaklonosti. Konsolidaciju svog ekonomskog prestia pruska je otpoela obnovom Carinskog zaveza, kojem su se 1851 god. prikljuili i neki njegovi protivnici: Oldenburg, Hanover, Braunvajg,... Politiki pokuaji Austrije u dva maha (1857 i 1860 god.) da razbije Carinski savez zavreni su potpunim neuspjehom. Ohrabrena i ojaana, Pruska je povukla izuzetno znaajan potez: 1862 god. potpisala je trgovaki ugovor gotovo potpuno postavljene na naela slobodne trgovine. Time je Austrija definitivno bila istisnuta iz trinog i privrednog sistema ostalih dijelova Njemake.

57

Postepenu izolaciju Austrije pokazuje i razvoj eljeznikog saobraaja 50-ih i 60-ih godina. To je najvie doprinjelo stvaranju jedinstvenog njemakog trita i pribliavanju istonih i zapadnih dijelova Njemake. U ovom periodu nastaje nekoliko velikih njemakih banaka novog, akcionarnog tipa. Najvea industrijska preduzea zapoljavaju tada ve po 3 do 6 hiljada radnika. Sve ove injenice privrednog poleta Njemake 50-ih i 60-ih godina XIX st. imale su neposredni znaaj za oivljavanje pokreta nacionalnog ujedinjenja. I dalje su u politikoj misli Njemake postojale dvije osnovne koncepcije rjeavanja njemakog pitanja koncepcija Velike i koncepcija Male Njemake. Koncepcija Velike Njemake je, meutim, slabila i sve vie je gubila tlo pod nogama. Nasuprot ovoj koncepciji ideje Male Njemake sticale su sve veu popularnost njemakog graanstva. Za isti koncept Male Njemake pod vodstvom Pruske izjanjavali su se i konzervativni politiki krugovi pruskog dvora. Njihov program sastojao se u tom da Pruska vojno, politiki i ekonomski toliko ojaa koliko je potrebno da silom izvri okupljanje svih njemakih drava izuzev Austrije. Rat u Italiji 1859 god. snano je oivjeo nacionalni duh i politiku agitaciju za ujedinjenje Njemake. Pri tom je zanimljiva injenica da su se politiki i ideoloki borci za ujedinjenje Njemake izjanjavali u korist Austrije, protiv jedinstva Italije. Za nacionalno ujedinjenje opredjelila se 60-ih godina i radnika klasa Njemake, ali ona u ovo vrijeme nije bila ni dovoljno socijalno i politiki snana, niti u poziciji da istupi kao samostalan faktor. Godine 1858 tee se razboljeo kralj Fridrih Vilhelm IV, pa je za regenta proglaen njegov brat Vilhelm. On e 1861 god. postati kralj Pruske pod imenom Vilhelm I. U politikom ivotu Pruske on je uivao reputaciju liberala. Vilhelm, uistinu, nije bio liberal iz naela. On ak nije bio ni politiar. On je bio tipian Hoencolern: autoritativan, radan, ekonomian i, iznad svega, vojnik. Armiju je smatrao ne samo instrumentom pruske veliine nego i najsigurnijim sredstvom za ujedinjenje Njemake. Ko eli da vlada Njemakom mora je osvojiti govorio je Vilhelm I. On je preduzeo odlune korake za reorganizaciju i jaanje pruske vojske. Sutina vojne reforme bila je jednostavna. Jo od 1813 god. u Pruskoj je postojala opta vojna obaveza. Ali, iz finansijskih razloga pruska drava nikad nije bila u mogunosti da optom vojnom obavezom obuhvati sve mladie stasale za vojsku. Regrutovala je obino dvije treine mladia. Reformom je trebalo broj pruskih vojnika poveati na 190 000 u vrijeme mira, odnosno na 450 000 u vrijeme rata. Kralj i vlada zatraili su 1860 god. od Landtaga neznatno poveanje vojnog budeta za 9.5 miliona talira. Neoekivano, buroaska veina u Landtagu usprotivila se ovom zahtjevu. Ne obazirui se na otpor Landtaga, kralj i vlada su 1861 god. poeli da sprovode reformu vojske, vjerujui da e poslije novih izbora od predstavnikog doma dobiti saglasnost. Ali u novom Landtagu, izabranom te iste godine, liberalna buroazija je imala jo mnogobrojniju veinu. Landtag je opet glatko odbio vladin zahtjev. Kralj Vilhelm I poeo se obeshrabrivati. Tada je po savjetu vojnog ministra Rona za predsjednika vlade pozvao kneza Ota fon Bizmarka.
58

Bizmark je jo 1848-1849 god. stekao glas crvenog reakcionara i ogorenog protivnika liberalizma. Doavi na vlast, on je brzo uspio da kralju povrati samopouzdanje i da savlada otpor Landtaga. Budete koje je Landtag refovno odbacivao kralj je, po nagovoru Bizmarka, donosio svojim dekretima. Po pruskom Ustavu najia izvrna vlast pripala je kralju, dok se zakonodavna dijelila izmeu kralja i Landtaga. Bizmark je tumaio da u toj podjeli zakonodavne vlasti oba faktora imaju podjednaki znaaj. Ako izmeu ta dva faktora doe do neslaganja koje se ne moe prevazii, jasno je da ona strana koja posjeduje silu, a to je vlast, namee drugoj strani svoje rjeenje. Bizmark e se poput Kuvara u Italiji, nai na elu borbe za ujedinjenje Njemake, okupljanjem njenih drava oko Pruske i dinastije Koencolerna. Oto fon Bizmark je roen 1815 god. u staroj brandenburkoj aristokratskoj porodici. U aktivan politiki ivot uao je za vrijeme revolucije 1848/49 god., istiui se kontrarevolucionarnim inicijativama. Potpuno realan, vjerovao je samo u naelo sile. Poznat je po uvenoj reenici: Velika pitanja naeg vremena nee biti rjeena ni govorima ni odlukama veine, nego pomou gvoa i krvi. Tako je Bizmark hrabro i bez mnogo obzira proklamovao svoju politiku gvoa i krvi, ijom e primjenom Njemaka i biti ujedinjena. Kako je Bizmark doao na vlast, politike prilike i u Evropi i u Njemakoj bile su ve uveliko urdrmane dogaajima u Italiji. Da bi uvrstio svoj poloaj u Njemakom Savezu, austrijski car Franc Jozef je 1863 god. sazvao Kongres vladara njemakoh drava. Stvar je propala jer je Bizmark ubijedio Vilhelma I da na taj Kongres ne ide. U takvim uslovima dolo je do spora njemakih drava sa Danskom oko triju vojvodstava: lezvig, Holtajn i Lauenburg. To je, u stvari, bilo jedno od najkompikovanijih diplomatskih pitanja tog vremena. Sutinu spora inilo je nacionalno pitanje. Tri vojvodstva su bila u personalnoj uniji sa Danskom a istovremeno i lanice Njemakog Saveza. Poetkom 1863 god., poslije smrt danskog kralja Frederika VII, vojvodstva nisu htjela da priznaju novog kralja Kristijana IX, koji je na prijesto doao po enskoj liniji, ve su za svog kralja proglasili Fridriha. Iz toga se izrodio ozbiljan sukob, koji su Pruska i Austrija rijeile da iskoriste. Umijeavi se u sukob, Austrija i Pruska priznale su Kristijana IX za kralja, ali su zahtjevale da se danski ustav ne primjenjuje u vojvodstvima. Danska je taj zahtjev energino odbila, pa je to postalo formalni povod za rat. Do rata je dolo aprila 1864 god. Borbe su poele u maju, a 35 000 danskih vojnika uspjevalo je samo ped nedjelja da prua otpor dvostruko nadmonijim snagama Austrije i Pruske. Uz posredovanej Francuza i Engleza, u julu je potpisano primirje, a u oktobru mir, po kojem je Danska pobjednicima ustupila lezvig, Holtajn i Launburg. Ali, sada je meu njima dolo do velikih nesporazuma oko podjele plijena. Za Bizmarka je postojalo jedno rjeenje: pripajanje sva tri vojvodstva Pruskoj. Austrijanci to nisu htjeli ni da uju. Izgledalo je da e meu dvjema pobjednikim dravama doi do rata. Avgusta 1865 god. zakljuena je Gatajnska konvencija, po kojoj je Holtajn pripao Austriji, a lezvig i Lauenburg Pruskoj, s tim da e pruska platiti Austriji jo 15 miliona talira odtete. Konvencija u Gatajnu bila je za Bizmarka samo dobijanje vremena za to bolje pripremanje odsutnog obrauna oko pitanja hegemonije u Njemakoj. Prusi su mogli da raunaju na neutralnost
59

Rusije, ali ih je zabrinjavalo dranje Francuske. Zato je Bizmark odluio da ode Napoleonu III. Bizmark nije traio savez kao Kavur. Njemu je bila potrebna samo neutralnost Francuske. Bizmark je Napoleona preveo ednog preko vode. On je od francuskog vladara izdejstvovao ne samo obeanje neutralnosti nego i pomo za pridobijanje Italije kao zaveznika protiv Austrije. Bizmark je, konano, 8.juna 1866 god. uspio da izazove raskid sa Austrijom i poetak rata. Na strani Pruske bila je Italija, ali je na strani Austrije bila veina njemakih drava. Izgledalo je da Austrija ulazi u rat kao nadmonija. Ali, na veliko iznenaenje, Pruska je operacije povela munjevitom brzinom. Ve 29.juna Hanover je bio izbaen iz stroja, a 4.jula to je doivjela i Bavarska. Ali, dan ranije, .jula, odluni udar zadat je samoj Austriji na terenu eke, gdje je bilo koncentrisano 250 000 njenih vojnika. Do odlune bitke dolo je kod mjesta Sadove (Kengrec) i u njoj su Benedekove trupe bile teko poraene izgubivi 40 000 vojnika. To je bio i kraj rata: 26.jula potpisano je primirje u Nikolsburgu, koje je 23.avgusta pretvoreno u Praki mir. Mirovnim ugovorom Austrija je predala Holtajn Pruskoj, priznala je raspad Njemakog Saveza i pravo Pruske da sjeverno od rijeke Majne obrazuje novi savez pod svojim vodstvom. Glavna zasluga za brzu i laku ratnu pobjedu nad Austrijom pripada vojnom ministru Ronu i naelniku Generaltaba Moltkeu. On je u pruskoj vojsci razvio ofanzivni duh, sposobnost brze mobilizacije i manevrisanja. To je prusku armiju uinili modernijom i nadmonijom nad austrijskom. Poslije rata, Pruska je odmah anektirala Hanover, Hesen-Kasel, Nasau, Frankfurt na Majni i dijelove Hasen-Darmtata. Od sjevernih njemakih drava koje nisu pripojene Pruskoj, njih dvadeset jedne, Bizmark je 1866 god. obrazovao Sjevernonjemaki Savez, kojem je 1867 god. dat Ustav. Ustav je predviao i formiranje zajednikih tijela Konfederacije: dvodomnog parlamenta Rajhstaga, koji se bira optim pravom glasa, i Bundesrata. Najviu izvrnu vlast u Savezu ima njegov nasljedni predsjednik pruski kralj. Savez ima i zajedniki budet (finansije). U ime predsjednika, zajednikim poslovima Saveza upravlja savezni kancelar, koji je, naravno, Bizmark. Time je prva etapa u borbi za ujedinjenje Njemake bila zavrena. Izvan ove nove njemake dravne tvorevine ostale su june drave: Hesen-Darmtat, Bavarska, Virtemberg i Baden, ijem se ulasku u Savez odluno usprotivila Francuska. Dogaaji iz 1866 god. odjednom su velikom snagom raspalili francusko-njemake suprotnosti. Ve tada je izgledalo da je rat izmeu ovih dvaju drava u bliskoj budunosti neizbjean. Razloga za to bilo je nekoliko. Mnogi ljudi od politikog formata u Francuskoj, a i izvan nje, smatrali su da bi stvaranje velike i jedinstvene njemake drave poremetilo ravnoteu snaga u Evropi. S druge strane apetiti njemake buroazije nisu bili inmalo bezopasni. Ovi krugovi nisu ni krili svoje osvajake tenje i planove prema bogatim francuskim oblastima Alzasu i Loreni: prema novim prirodnim granicama germanskog i romanskog svijeta na zapadu. Do francusko-pruskog rata umalo nije dolo ve 1867 god. povodom tzv. luksemburke afere. Napoleon je uskoro poslije pruske pobjede nad Austrijom, doao na ideju da naplati svoju neutralnost osvajanjem Luksemburga. Vladar Luksemburga bio je holandski kralj i on je bio spreman da se odrekne prava na ovu pokrajinu u korist Francuske. Ali, Luksemburg je bio i lan ranijeg Njemakog Saveza, pa se u njemu nalazio pruski garnizon. Bizmark je odluno odbacio svaku
60

pomisao o povlaenju Prusa iz Luksemburga. Rat je postao pitanje dana. Napoleon je ovoga puta odstupio. Problem Luksemburga rjeen je diplomatskim putem. Meunarodna konferencija u Londonu donijela je 1867 god. odluku da se Prusi povuku iz Luksemburga,a li da ovo vojvodstvo ne pripadne nikome nego da postane neutralna drava pod garancijom sila. Da bi odnovio izgubljeni autoritet, Napoleon se odluio za opsene vojne i diplomatske mjere, kojima je cilj bio reorganizacija i jaanje armije i nalaenje spoljnih saveznika i prijatelja. S druge strane pruska armija je pod pokroviteljstvom Bizmarka razvila ivu aktivnost na svom daljem brojanom, tehnikom i borbenom jaanju. Napoleon tajnim kanalima nastoji da vee za sebe vladare Austro-Ugarske i Italije. Sve se, meutim, svelo na neobavezujue izjave trojice vladara da nemaju nita protiv eventualnog stvaranja trojnog saveza. Napoleon je to uzeo zdravo za gotovo i smatrao je da je savez ve stvoren. On je poetkom 1870 god. bio toliko ohrabren i samouvjeren da je povjeravao kako Pruskoj vie nee ni na pamet pasti da izaziva Francusku i da do rata, u stvar, nee ni doi. U tom raspoloenju, on je 30.juna izjavio da evropski mir nikad nije bio sigurniji nego tada. Samo tri dana kasnije, vijest o kandidaturi jednog Hoencolerna za panski prijesto eksplodirat e kao bomba i razoriti prvu Napoleonovu iluziju. Bizmark je znao da se Francuska priprema za rat. On je procjenjivao da je Pruska trenutno jaa. Trebalo je samo nai zgodan trenutak za povod. Takav povod mogao je da bude nesporazum oko popunjavanja panskog prijestolja. Cijela stvar oko panskog prijestolja bilo je Bizmarkovo izreirano djelo, ne bi li se Francuska, stavljena pred svren in, izazvala na nepromiljenu reakciju. U javnost je prodrla vijest da na pansko prijestolje treba da sjedne Leopold Hoencolern. Za Francusku ta je vijest bila ravna udaru groma. Ambasadoru Francuske u Pruskoj Benedetiju poslat je hitan nalog da otputuje u banju Ems, u kojoj se lijeio kralj Vilhelm, i da od njega zatrai povlaenje Leopoldove kandidature bez ikakvog odlaganja. Vilhelm je rijeio da prihvati Benedetijev zahtjev. Preporuio je Leopoldu da se odrekne kandidature i ovaj je to i uinio. Najratobornijoj struju u Francuskoj pripadali su desni bonapartisti, vojni efovi, carica Evgenija,... pod pritiskom ove struje popustili su car i miroljubivi dio vlade. Francuska vlada dala je izjavu da nju ne moe zadovoljiti trenutno odricanje Leopolda Hoencolerna od kandidature za panski prijesto, ve da trei pismenu garanciju pruskog kralja da se slina kandidatura ni u budunosti nee dopustiti.Vilhelm je odbio traene garancije. On je smatrao da je stvar sa panskom kandidaturom okonana onda kada je prihvatio Benedetijev zahtjev. Ali, sada se u svvar umjeao Bizmark, rijeen da potrepomirljivost svog kralja. Kralj je tog istog 13.jula depeom iz Emsa izvijestio svog kancelara o odgovoru koji je dao francuskom ambasadoru, ovlastivi ga da taj odgovor, preko tampe, saopti javnosti. Procjenivi kraljevu depeu kao pretjerano umjeranu, Bizramrk ju je preudesio tako da bude uvrijedljiva za Francuze i takvu je predao tampi. U njoj je stajalo kako je kralj, uvi francuski zahtjev, odbio i da primi Benedetija, javivi mu potom, preko svog izaslanika, da nema vie ta da mu saopti. Na dan 19.jula 1870 god. ambasador Benedeti je u Berlinu predao pruskoj vladi francusku objavu rata. Bizmark je zadovoljno trljao ruke.

61

Neprijateljstva izmeu dviju armija otpoela su 2.avgusta 1870 god., a trajala su do 1.februara 1871 god.. Rat se dijelio na dva perioda. Prvi period, koji traje do 4.septembra 1870 god. jeste rat Pruske protiv Drugog Francuskog Carstva; rat od 4.septembra 1870 god. do zavretka je rat Pruske, odnosno Njemakog Carstva protiv Tree Francuske Republike. Prusi su uli u rat sa 500 000 potpuno spremnih vojnika. U optoj dezorganizaciji i konfuziji Francuzi su od objave rata do poetka borbi uspjeli da mobiliu jedva 265 000 vojnika. Njemci su od poetka rata krenuli u ofanzivu. Ve 4.avgusta odnijeli su prvu manju pobjedu kod Visenburga, a dva dana kasnije kod Frevilera. Ova dva poreza nagnula su Francuze da napuste Alzas. Prusi su opsjeli Strazbur, kji se vie od mjesec i po dana junaki branio, da bi se 28.septembra ipak predao. Najvea francuska vojna formacija od 170 000 ljudi nala se koncentrisana u Lorenu. Komandni sastav francuske armije stao je ve uveliko gubiti glavu, a demoralisani car je vrhovnu komandu prenio na marala Bazena. Ovaj je troio silno vrijeme i snagu svoje vojske na potpuno besciljno manevrisanje. Manevriui tako izmeu dvaju utvrenja, Meca i Verdena, oko 130 000 francuskih vojnika je 16.avgusta naletjelo na 65 000 Njemaca kod mjesta Gravelota. Ne iskoristivi trenutnu nadmo Francuzi su dopustili da Prusima pristignu velika pojaanja. Na kraju se 140 000 Francuza tuklo sa 200 000 Njemaca. Francuzi su bili pobjeeni. Francuske snage su poslije toga ble razbijene na dva dijela. Jedan je, pod komandom Bazena, potisnut na istok prema tvravi Mec i tu blokiran, dok je drugi, sa kojim je bio car obcaen na zapad prema tvravi Sedan. U Sedanu se 30.avgusta nalo oko 100 000 francuskih vojnika sa 80 generala i bolesnim carem. Bez oklijevanja Prusi su poeli bombardovanje Sedana. Napoleon III je 1.septembra u 5 h popodne naredio da se na debeme tvrave istakne bijela zastava. Sutradan 2.septembra bila je potpisana kapitulacija Sedana. Njemci su razobili sve koji su se u njemu nali, ukljuujui i samog francuskog cara. To je bio najvei poraz u dotadanjoj historiji Francuske. Debakl kod Sedana carski reim nije mogao da preivi. Na vijest o zarobljavanju cara, digao se republikanski poslanik Gambeta i gromkim glasom predloio zbacivanje Carstva i uspostavljanje Republike. On tada povede narod prem Optinskom domu, gdje proglaena Republika uz buno oduevljenje prisutnog naroda. To je bila revolucija 4.septembra, izvedena bez kapi krvi. Drugo Carstvo je oboreno da niko nije ni pokuao da ga spaava. Cilj vlade bio je organizovanje odbrane, nastavljanje rata i ouvanje integriteta zemlje. Zato je nova vlada odmah dobila patriotski naziv Vlada nacionalne odbrane. Ali, Prusi su tada ve bili pred Parizom. Od 19.septembra grad je bio opsjednut i postao je centar odbrane itave Francuske. Za narednih pet mjeseci glavni cilj Prusa bit e da os voje ovaj grad, a Francuza da razbiju njegovu opsadu. Mladi Gambeta je 9.oktobra spektakularno, u balonu, odletio iz opsjednutog Pariza na jug zemlje, gdje je uspio da probudi snaan narodni patriotizam i da za kratko vrijeme mobilie oko 600 000 novih pripadnika Nacionalne i Mobilne garde. Inspirisani stradanjima Francuske u pomo su joj pritekli mnogi strani dobrovoljcni, mei kojima je bio i legendarni Garibaldi. Poetkom novembra armija koju je formirao Gambeta, tzv. Loarska armija, poela je da djeluje. Ona je 9.novembra postigla znaajan uspjeh kod Kulmijera i oslobodila Orlean, ali je
62

8.decembra bila tuena kod Launjija. Orlean je ponovo pao u ruke Prusa. Poslije ovoga, Gambeta je Loarsku armiju podijelio na tri manje grupacije. Ove vojne grupacije su postigle po nekoliko lijepih uspjeha, ali su na kraju ipak poklekle pred iskusnijim i opremljenim Prusima. Situacija u Parizu bila je revolucionarna. Vlada je shvatila da se mir mora sklopiti po svaku cijenu. Zato je il Favr ponovo otiao na pregovore sa Bizmarkom, ovoga puta u Versaj. On je sada morao da prihvati vrlo teke uslove. Da bi dao Francuskoj samo tri nedjelje primirja, Bizmark je traio i dobio: 200 miliona zlatnih franaka, razoruavanje svih francuskih trupa izuzev 12 000 vojnika regularne armije i pripadnika Nacionalne garde; predaju svih utvrenja sjeverno od Parzia koje Prusi jo nisu bili osvojili. Na dan 28.januara 1871 god. il Favrje potpisao Ugovor o primirju sa ovim uslovima. Time je rat, ustvari, bio zavren. Najvanija posljedica francusko-pruskog rata bila je: zavretak ujedinjenja Njemake. Ve u novembru 1870 god. june njemake drave pristupile su Sjeverno-njemakom Savezu. Njemaki savez je ubrzo iza ovog pretvoren u Njemako Carstvo (Reich). Sveano proglaenje Carstva (drugog po redu) obavljeno je 18.januara 1871 god. u Sali ogledala u Versaju. Vilhelm I je bio krunisan za njemakog cara. Alolf Tjer je sa Bizmarkom 26.februara, u Versaju, potpisao Preliminarne uslove mira. uslovi ovih preliminara bili su: 1. Francuska e ustupiti Njemakoj pokrajine Alzas i Loren sa Strazburom i Mecom; 2.platit e ratnu odtetu od 5 milijardi zlatnih franaka u roku od tri godine; 3. Do isplate ukupne ove sume njemake trupe e drati pod okupacijom nekoliko sjevernih departmana Francuske; 4. Njemakim trupama e biti doputeno da uu u Pariz i tamo ostanu do ratifikacije ovog mira. bez znatnijih izmjena, Versajski preliminarni ugovor pretvoren je u konani Ugovor o miru 10.maja 1871 god. u Frankfurtu na Majni.

Zavoenje dualizma u Habsburkoj monarhiji 1867 god.

Porazi u Italiji 1859 god. otvorili su duboku krizu apsolutizma i centralizma u Habsburkoj monarhiji. Car i dravna vrhuka dobro su osjetili svu snagu potresa koje su donosili ovi porazi. Zato je car poslije Vilafranke bio primoran da 15.jula objavi tzv. Laksenburki manifest, kojim je obeao administrativne reforme. U tom smislu je i nova konzervativna vlada grofa Rehberga izrazila spremnost da s Maarima otpone pregovore o statusu Ugarske u sastavu Monarhije. Prvi vidljivi znak poputanja prema Maarima bilo je povlaenje Carskog ukaza iz 1849 god. o podjeli Ugarske na upravnih okruga i vraanje njenih starih upanijskih organizacija. Prije toga, car je objavio i ukaz o sazivanju tzv. pojaanog Carevinskog vijea (Rajhstata), koje bi imalo zadatak da izradi prijedloge politikih reformi u dravi. Dok su predstavnici maarske aristokratije zahtjevali stari maarski Ustav, slovenski predstavnici opredjeljivali su se za feudalizam, u emu ih je podralo i austrijsko plemstvo. Prevaga aristokratije u Rajhstatu je obezbjedila premo federalistike koncepcije, koja je septembra 1860 god. prihvaena veinom. Oslanjajui se na prijedloge pojaanog Carevinskog vijea, car Franc Jozef je 20.oktobra 1860 god. objavio svoje ustavne odluke, pod nazivom Oktobarska diploma! Ovim ustavnim aktom
63

uvodilo se za cijelu dravu zajedniko zakonodavno tijelo (Reichstat) s tano odreenim djelokrugom zajednikih poslova, koji su sadravali sljedee: vanjsku politiku i vanjsku trgovinu, odbranu zemlje (vojsku) i finansije. Maarskoj je Oktobarska diploma donijela znaajne ustupke. Obnovljen je upanijski sistem, maarski jezik je prizat kao slubeni, Vojvodstvo Srbija i Tamiki Banat je ukinuto i prikljueno Ugarskoj. To je, meutim, jo bilo daleko od onoga to su Maari traili. Protiv beke suprematije u Ugarskoj je u vrijeme donoenja Oktobarske diplome ve bujao snaan politiki pokret. Taj pokret snano se razmahao irom Ugarske 1859 god.. Treeg dana poslije objavljivanja Oktobarske diplome u Peti su izbile masovne politike demonstracije. Protesti protiv njenih odredbi izraavali su se i na druge naine. upanijske vlasti su, na primjer, odbijale da naplauju poreze i upisuju regrute za vojsku. Maarski narod je gotovo plebiscitarno odbacio Oktobarsku diplomu. Februara 1861 god. car je u vladu uveo predstavnika krupne austrijske buroazije Antona merlinga. Novi ustavni akt proklamovan je krajem mjeseca februara i poznat je pod nazivom Februarski patent. Po njemu je zajedniko zakonodavno tijelo Carevinsko vijee (rajhstat) pretvoreno u dvodomni parlament u ijem su Gornjem domu sjedili od cara imenovani (virilni) lanovi iz redova najkrupnije aristokratije, a u Donjem delegati (njih 343) pokrajinskih sabora. Car je imao konanu rije u prihvatanju svih odluka ne samo Carevinskog vijea, nego i zemaljskih skuptina. Ono, meutim, to je u vezi s Februarskim patentom najbitnije, to je da je on ponitio federalistika rjeenja Oktobarske diplome i uveo mnogo vei stepen centralizacije drave. Ugarski sabor iz 1861 god. odbacio je Februarski patent i svaku saradnju sa Rajhstatom. Na prijedlog vlade, car je odlukom od 22.avgusta 1861 god. raspustio Ugarski sabor i ukinuo upanijske skuptine. Porezi i regruti sakupljali su se silom, a svaka opoziciona aktivnost nasilno je suzbijana. Centralistiki duh Februarskog patenta izazvao je jak otpor i kod drugih naroda. Protiv centralizma poeli su se sve jasnije izraavati austrijski klerikalci i lijevo krilo liberala. Sam car poeo je da se koleba. U znak spremnosti na poputanje Maarima, car je posjetio Petu. U Ugarskoj su ukinut vojni sudovi i obustavljene su druge vanredne mjere. Ponovo je sazvan Ugarski sabor. Krajem septembra 1865 god. ukinut je Februarski patent. U ovo vrijeme i maarska aristokratija osjeala je sve jasniju potrebu da se postigne sporazum sa dinastijom. Maarskoj aristokratiji bila je potrebna i Habsburka dinastija i institucije Monarhije u cjelini. Upravo kada je austro-ugarska nagodba bila na vidiku, izbio je veliki konflikt Austrije sa Pruskom koji je, za krae vrijeme odloio njeno dovravanje. Novi pregovori bit e otvoreni posljednjih dana avgusta 1866 god.. Poraz kod Sadove ubrzao je reorganizaciju Habsburke monarhije. Izbaena iz Italije i Njemake, ona je, morala da se posveti svojim vlastitim dravnim problemima. Krajem jula i poetkom avgusta 1866 god., u Beu su se sastali najistaknutiji predstavnici eha, Poljaka i Hrvata, da razmotre situaciju nastalu izbacivanjem Austrije iz Njemakog Saveza. To je bio tzv. Slovenkongres. Prema Rigerovom prijedlogu trebalo je da se budua Austrija sastoji iz ovih grupa zemalja: zemalja austrijskih, ekih zemalja, Galicije i Bukovine, Ugarske i, eventualno, hrvatskih zemalja. Slovenci, Srbi i Slovaci, kao nehistorijski narodi Monarhije nisu uopte pominjani.

64

Franc Jozef je tada jo uvijek imao dva puta za izvoenje Carevine iz krize: sporazum sa svim narodima na bazi federalizacije ili pogodba sa maarskom aristokratijom na raun ostalih naroda. Uz pomo svog novog najuticajnijeg saveznika, grofa Bajsta, on se definitivno odluio za ovo drugo rjeenje. Bajst je odmah otvorio zavrne pregovore sa grofom ulom Andraijem, kojeg je car imenovao za prvog predsjednika maarske vlade. Ve 17.februara sporazum je bio postignut. Ugarski sabor e ga usvojiti 29.maja 1867 god.. Svi pokuaji federalista iz eke, Moravske, Galicije, Kranjske i tajerske da, protestom sprijee dualistiko rjeenje ostali su bezuspjeni. Na jo odluniji protest ekog sabora Bajst je odgovorio njegovim rasputanjem. Slino se dogodilo i saborima Moravske i Kranjske. 25.maja rasputen je Hrvatski sabor. Car je otputovao u Petu, gdje je 8.juna krunisan. Austro-ugarskom nagodbom iz 1867, dotada jedinstvena, austrijska carevina konstituisana je kao svojevrsna dvolana federacija koju ine dvije samostalne i uglavnom ravnopravne drave: Austrija i Ugarska. Njih povezuje linost zajednikog vladara iz Habsburko-lotarinke dinastije. Zajedniki vladar u Austriji je nosio carsku, a u Ugarskoj kraljevsku titulu. Svaka lanica imala je svoju vladu, sa premijerom i ministrima, svoj parlamens, svoje sudstvo i upravu. Zajedniki poslovi za obe drave bili su odbrana zemlje (vojska), odnosi sa inostranstvom i finansije. Za te poslove postojala su tri zajednika ministarstva na elu sa trojicom zajednikih ministara, kada je trebalo donositi odluke od opteg znaaja za cijelu Monarhiju, sazivani su zajedniki minisarski pavjeti, koje su sainjavala tri zajednika ministra, oa premijera, te adleni ministri dvaju vlada. Vladar je bio vrhovni komandant itave vojske, a cijela armija je bila u rukama visokih austrijskih oficira. Tako je jedinstvena austrijska carevina pretvorena u dualistiku Austro-Ugarsku Monarhiju. U austrijskoj polovini Carevine decembra 1867 god. donijet je novi Ustav. Meu najvanijim pitanjima sa kojim se sudarila Andraijeva vlada bilo je nacionalno pitanje. Ono je meu prvima i uzeto u rjeavanje. Dolazi do izglasavanja Zakona o nacionalnostima 1868 god.. Pripadnicima nemaarskih naroda Zakona su garantovana odreena prava: upotrebu nacionalnog jezika. Bilo je odobreno osnivanje nacionalnih udruenja i kulturnih institucija. Austro-ugarska nagodba podigla je veliko nezadovoljstvo i bune proteste meu esima. Na elu protesta bio je sam eki sabor, pa je zbog toga bio rasputen. Nacionalna partija se tada orijentie na zahtjev za uvoenje trijalistikog, umjesto dualistikog ureenja Monarhije. To je znailo da eka, kao trea jedinica u tadanjoj dvojnoj federaciji, dobije isti status kao Austrija i Ugarska. Suoena sa snagom ekog nacionalnog pokreta, austrijska vlada grofa Hoenvarta poela je 1869 god. poklanjati panju njegovim zahtjevima i ak je ula u pregovoe sa Nacionalnom partijom. Hoenvartova vlada prihvatila je konano koncepciju o rjeavanju ekog pitanja na bazi priznavanja historijskih prava ekim zemljama. Taj njegov postupak naiao je na nesavladiv otpor od austrijskih liberala, od maarske vlade i grofa Andraija, od kancelara Bajsta. Pod njihovim pritscima prelomio se i car smjenio je Hoenvarta i time definitivno odbacio eke nacionalne zahtjeve. Na ogorene proteste Hrvara protiv Nagodbe Be je odgovorio rasputanjem Sabora i primoravanjem bana Josipa okevia da podnese ostavku. Za namjesnika je imenovan unionist,
65

baron Levin Rauh. Proglaen je novi izborni zakon, koji je broj biranih poslanika u Saboru sveo na svega 66, a broj virilnih poslanika poveao. Svi imenovani poslanici bit e unionisti. Put za nametanje Hrvatskoj nagodbe povoljne za Ugarsku bio je raskren. Tako je 24.jul a 1868 god. prihvaena Nagodba u onom obliku koji je predloio grof Andrai. Hrvatskoj se priznaje zemljina cjelovitost, to je podrazumjevalo da joj treba prikljuiti Dalmaciju i Vojnu krajinu. Slubebi jezik u Hrvatskoj je hrvatski jezik. Ban stoji na elu autonomne vlade Hrvatske, odgovoran je Hrvatskom saboru, ali ga imenuje vladar, na prijedlog predsjednika ugarske vlade. Hrvatski sabor bira svoje zastupnike u Ugarskom saboru. Hrvatska je dobila i pet mjesta u Ugarskoj delegaciji, koja as Austrijskom delegacijom raspravlja zajednike poslove Monarhije, ali tu petoricu ne bira Hrvatski ve Ugarski sabor. Nagodba je Hrvatskoj priznala neke atribute posebne dravnosti (teritoriju, granice, sudstvo i upravu za niz unutranjih poslova) ali joj je neka bitna obiljeja i uskratila. Hrvatska je bila podreena ugarskoj vladi.

UKIDANJE FEUDALIZMA U RUSIJI Carske reforme Aleksandra II

Sredinom XIX st. Rusija ulazi u razdoblje ubrzanog razvoja kapitalizma. Neophodno je bilo ukloniti sistem feudalizma. Taj sistem je ustvari bio zasnovan na seljakom ropstvu, na feudalnim rentama i na potpunoj samovolji apsolutistike vlasti i birokratije. Car Nikolaj I se sa svojim samodravnim reimom bio je nepremostiva prepreka za pokretanje bilo kakve ozbiljnije reformn e akcije. Njegova smrt 1855 god. doekana je u irokim krugovima ruskog drutva sa olakanjem i nadama. Od novog vladara Aleksandra II se oekivalo da otvori eru velikih promjena, progresa i vladavine zakona. Kad je stupio na prijesto, Aleksandar II bio je zreo ovjek i obrazovan vojnik. Po politikom ubjeenju bio je konzervativac, mnogo blii svom ocu nego njegovim liberalnim kritiarima. Odazivajui se zahtjevima javnosti plemike, ali liberalne sam caj je 1856 god., odmah nakon potpisivanja Parikog mirovnog ugovora, Aleksandar II obratio se onom moskovskom plemstvu koje je strahovalo od reformi. Ve na sam nagovjetaj reforme, ruska aristokratija podjelila se na konzervativnu veinu, koja je traila odbranu postojeeg sistema i liberalnu manjinu spremnu na ustupke.Ova diferencijacija meu plemstvom zahvatila je svom snagom i kugove vladi i Dvora. Dok se meu ovim strujama vodi una rasprava, car se definitivno opredjeljuje za reformu. Prve korake pravi krajnje oprezno. Na njih, on se odluuje na inicijativu litvanskog plemstva, koje je 1857 god. objavilo izjavu kako je voljno da oslobodi svoje kmetove, pod uslovom da sauva svoju zemlju. Na ovu izjavu, car je krajem te gocine odgovorio reskriptom o poboljanju ivota seljaka koji pripaadaju zemljoposjednicima. U nacrtu reformskih rjeenja, koja je Komitet izradio krajem 1858 god., predvialo se oslobaanje seljaka od line zavisnosti prema feudalcu i ustupanje seljakoj porodici kue i okunice bez otkupa. Kad je ovaj nacrt dospio u plemiku javnost, izazvao je burne rasprave, polemike i otpor.
66

Zagrieni protivnici osloboenja muika pruali su ilav otpor nacrtu u cjelini. Sa druge strane meu aristokratijom se vodila diskusija o dva pitanja: o veliini parcelekoja bi se ostavila seljaku i o nainu na koji bi on za nju isplatio otkup. U raspravama tokom 1858, 1859 i 1860 god. plemstvo je uspjelo da izdejstvuje takva rjeenja koja su vrlo smanjivala povrine predviene za ustupanje muicima. Kada se sve sabralo i oduzelo, ispalo je da bi to predstavljalo samo oko treinu veleposjednike zemlje. Veina plemia je tim bila zadovoljna. Car Aleksandar II je 19.februara/3.marta 1861 god. potpisao zakonski akt pod nazivom Uredba o osloboenju seljaka od kmetske zavisnosti. U obliku carskog Manifesta ova Uredba je 5.marta saoptena javnosti. Sve to su za tadanju Rusiju bile krupne i progresivne promjene. Ali, one ipak nisu bitno otetile aristokratiju. Najprije, carskom Uredbom od 19.februara 1861 god. plemii su proglaeni vlasnicima sve zemlje koju su dotadanji kmetovi obraivali. Ako su eljeli da tu zemlj zadre u svojim rukama, seljaci su morali da je otkupe. i itavih dvadeset godina posslije carskog Manifesta iz 1861 god. cijela petina seljaka nee uspjeti da ispuni sve obaveze otkupa i da se oslobodi obaveze na rentu. Druga veoma krupna pogodnost za plemstvo koju mu je donijela Uredba bila je ta t je krupnim zemljoposjednicima doputeno da od parcele svog muina odreu dio i prikljue ga svom posjedu. Za svoju umanjenu parcelu zemlje seljak je morao da plati visok otkup, odreen prema dronoj cijeni zemlje. To je bila trea velika mjera zatite plemikih interesa. Budui da ogromna veina seljaka nije imala novca da isplati otkup, u pomo mu je priskoila drava. Ona je sama obetetila plemie sa 80% sume za otkup, dok je na seljaka palo onih preostali 20%. Ali, seljatvo je steklo obavezu da u 49 godinjih rata vrati dravi novac isplaen plemstvu. I upravo to vraanje pozajmice visilo je kao sinji kamen o vratu ruskog seljatva blizu pola stoljea, sve dok mu preostali dug, u toku revolucije 1905-1907, ne bude otpisan. Do tada seljaci e dravi isplatiti 2 milijarde rubalja, a ostat joj duni jo oko pola milijarde. Zahvaljujui ovako sprovedenoj agrarnoj reformi u Rusiji, plemstvo je i dalje ostalo najmonija drutvena grupacija u dravi. Njegova snaga se, meutim, topila a drutveni uticaj je je bio na naibrdici. Reforme u oblasti agrarnih odnosa nisu bile jedine progresivne promjene izvrene u Rusiji 60-ih godina XIX st.. Reforme su izvedene i u oblasti dravne uprave, sudstva i obrazovanja. Znaajne su bile sudske reforme sprovedene 1864 god.. Uvode se sudski tribunali, sudska rasprava, porota, javnost sudskog procesa i mogunost advokatskog zastupanja stranaka u sporu. Reforme u kolstvu iz 60-ih godina doprinosile su irenju narodnog prosveivanja u Rusiji. Broj osnovnih kola u Rusiji od 1856 do 1880 god. je povean sa 8 000 na 22 770. kolska uredba iz 1864 god. bila je znaajna u pogledu to je favorizovala tzv. normalna, svjetovne, nasuprot crkvenim kolama. Broj studenata se naglo poveao, pa se za etvrt stoljea utrostruio. Reforme sprovedene 60-ih godina nisu ni izbliza zadovoljile naprednu javnost Rusije. Najvee razoaranje u javnosti izazvalo je rjeenje agrarnog pitanja. Njime su bili nezadovoljni svi osim konzervativnog plemstva. Manifestacija nezadovoljstva u poetku su bile najburnije meu
67

seljatvom. U samoj godini reforme (1861) vlasti su zabiljeile oko 1 800 seljakih pokreta i lokalnih buna. Narednih godina, meutim, broj seljakih nemira se znatno smanjio. Seljaki pokreti su podstakli i aktivnost radikalne intelektualne opozicije. U takvim uslovima i raspoloenjima nastala je najpoznatija i najuicajnija tajna revolucionarna organizacija toga doba Zemlja i sloboda. Cilj joj je bio priprema revolucije u Rusiji. Njen pokreta i idejni voa bio je ernievski.

Poljski ustanak 1863-1864

Sredinom XIX st. i Poljska, razdjeljena izmeu triju vladara, doivljavala je drutvene promjene. Istina, te promjene su bile veoma nejednakog karaktera i intenziteta. Dok su u pruskim i austrijskim djelovima Poljske seljaci poslije revolucije 1848-1849 god. bili osloboeni kmetske zavisnosti, dobivi u posjed oko polovinu obradivih povrina, dotle je u Poljskom Kraljevstvu, koje je bilo pod vlau Rusije nastavljeno obezemljavanje sitnih posrednika. Tamo su bile ouvane i teke radne rente. Razvoj industrije,trgovine i saobraaja je kasnio u ruskim djelovima Poljske, u odnosu na pruske. Buroazija je jaala i u gradu i na selu. Brzo se umnoavao i prleterijat, koji se mobilisao iz redova osiromaenih seljaka, propalih zanatlija i trgovaca. 50-ih godina XIX st. neto su popustile stege narske vlasti. To je pogodovalo oivljavanju nacionalnog pokreta. Njegovi pripadnici uputili su caru Aleksandru II adresu u kojoj se trailo rjeavanje seljakog pitanja i uvoenje samouprave u gradovima. Car je odbio ove zahtjeve. Varavski patrioti su na to odgovorili velikim demonstracijama 7-8.aprila 1861 god., na ije uesnike su snage reda otvorile vatru. Bilo je mrtvih i ranjenih. Nacionalni pokret se tada poeo dijeliti na dva krila: umjerenije (bijele) i radikalnije (crvene). Paralelno sa nacionalnim, snano se podizao i agrarni pokret. Carska vlast je zato 8.oktobra 1861 god. proglasila je uvoenje vojne uprave u Poljskoj. Za crvene to je bio znak da je ustanak, koji je trebalo energino i brzo sprovoditi. Kada su prpreme za ustana kpoodmakle, Varavski gradski komitet crvenih se juna 1862 god. reorganizovao i proglasio se Centralnim nacionalnim komitetom (CNK), koji je pristupio izradi programa ustanka. Program je predviao osloboene seljaka uz otkup. Taj stav e izvriti bitan uticaj na tok i ishod itavog nacionalnog pokreta 60-ih godina, jer e od sebe udaljiti najvei dio seljakih masa. Pokrenut preuranjeno, prije zavrenih priprema i bez dovoljno naoruanja i druge najnunije opreme, ustanak nije postigao oekivani poetni zamah. Ustanici nisu uspjeli da ovaldaju nijednim veim gradom. Bijeli nisu podrali ustanak, a ni seljatvo se nije masovno odazvalo. Nakon to su bijeli odluili da se umjeaju, na njihov poziv u veem broju poeli su prilaziti i poljski oficiri koji su sluili u ruskoj vojsci. Meu ustanike stiu i dobrovoljci iz poljskih krajeva pod Pruskom i Austrijom. Ustanici su raunali na pomo neke od velikih evropskih sila, ali je nisu dobijali. Ostalo im je samo da se sami bore za osloboenje Poljske.

68

Car Aleksandar II poduzeo je korake da odvoji seljake od ustanika. Na dan 2.marta 1864 god. objavio je ukaz o pretvaranju seljaka u sopstvenike zemlje koju su obraivali. Seljatvo je povoljno primilo carske mjere. Ustanak je u proljee 1864 god. poeo da se gasi. Posljednji ustaniki odredi razbijeni su oktobra 1864 god..

Rusija poslije reformi

Jedna od znaajnih posljedica reforme iz 1861 god. bilo je raslojavanje seljatva i ruskog sela. U ingustriji se kontinuirano razvija prerada pamuka, pa Moskva postaje veliki centar pamune industrije. Veliki napredak doivjelo je i rudarstvo. Spoljna trgovina ne zaostaje iza indus trije i saobraaja. Rusija je najvie izvozila penicu i druge agrarne proizvode, a uvozila industrijsku i luksuznu robu. Radno vrijeme trajalo je 12-15 h dnevno, a rad ena i djece bio je rasprostranjen. Poevi od 60-ih godina Rusija bilei i brz porast gradova i gradskog stanovnitva. Vanjska politika Rusije u Evropi zaokupljena je jednom milju: kako se osloboditi ograniavajuih i poniavajuih odredbi Parikog mira o Crnom moru. Gubitkom Krimskog rata Rusija se uopte nije trajno odrekla svojih stratekih ciljeva u istonom pitanju. Ona se odmah poslije Parikog kongresa usmjerila zbliavanju sa Napoleonovom Francuskom, kako bi je odvojila od Velike Britanije i Austrije. Rezultat tog zbliavanja bilo je blagonaklono dranje Rusije u francusko pijemontskom ratu protiv Austrije 1859 god..

69