ZERLK

Prof.Dr. kr Halk Akal n Nazar, kayna tarihin derinliklerine kadar uzanan bir halk inancdr. Eski Yunanllar'dan Romallar'a, Budistler'den Hindular'a, Moseviler'den Mslmanla'ra kadar btn topluluklarda bu inancn bulunduunu gryoruz (1). Kendisini pek ok tehlikeden korumasn bilen insanolu; kaza, hastalk, lm getireceine inand nazardan da korunmak amacyla eitli koruyucu nesnelere sarlmtr. Topluca nazarlk olarak adland rd m z koruyucu nesneler, nazara inan btn topluluklarda hemen hemen birbirinin aynidir. Halkmz tarafndan da kullanlan nazarlklar arasnda mavi boncuk, yedi delikli boncuk, kendili inden delinmi ta , eski sprge, sarmsak, kartal penesi, hurma ekirdei, sar kehribar, yumurta kabu u, kurban gz, geyik boynuzu, kz boynuzu, at kafas , rek otu, gnlk, kuru karanfil ve zerli i sayabiliriz. Bu sraladmz nazarlklarn bazlar evlere aslmakta, bazlar stte ta nmakta, baz lar da ba , bahe ve tarlalarda bulundurulmaktad r. rek otu, gnlk, kuru karanfil ve zerlik ise nazara kar yaplan ttsde kullanlmaktadr. Ayrca, zerlikten yaplan nazarlklar evlere de aslmaktadr. zerlik otu (peganum harmala) yabani kimyongiller (zygophyllaceae) familyas na dahil bir bitkidir. iekleri beyaz renktedir. Ta yapraklar 4-5 tane olabilmekte, boyu 60-70 cm. ye kadar kabilmektedir. Meyveleri kapsl iindedir. Yapraklar almak* ve yap kand r. Baz trlerinde yapraklar benekli olabilir. Genellikle kumlu, tal k ve kurak yerlerde yeti ir (2). Halk aras nda yayg n bir inanca gre zerlik otu, ehit kan dklm topraklarda yeti mektedir.Asl nda bu inanta biraz * Almak yaprak: Sapn iki yannda karlkl deil de aralkl olarak bir sada bir solda bitmi yapraklar. (1) Anabritannica, stanbul, 1991, c. 16, s.427. (2) Trk Ansiklopedisi, Ankara, 1984, c.33, s.226. -247-

gerek pay da yok deildir. zerlik otu, fosfatl topraklar ok sever . Bunun iin de fosfatl topran bol olduu mezarlklarda yetiir. zerlik otu eskiden beri eitli tedavilerde kullanlan bir bitkidir. Hititlerde ila yapmnda kullanldn biliyoruz (3). I. yzylda Dioscorides zelik otundan yararlanmtr (4). ok daha eskiden Hindistan'da zerlikten solucan drc ila yaplm, zerlik narkotik olarak kullanlmtr (5). Zehirlenmelere, ylan sokmasna kar panzehir yap m nda zerlikten yararlan lm t r (6). Yunanl lar ve Romallar zerlik otunu ishallere kar mide kuvvetlendirici olarak kullanmlardr (7). Bugn modern tpta da zerlik, solucan drc ve narkotik harmin, merkezi sinir sistemi uyarcs olarak kullanlr (8). eitli hastalklarn tedavisinde kullanlmasnn yansra erkekte cinsel gc artrc macunlarn hazrlanmasnda da zerlikten faydalanlmtr. Tohumlarnn balla kartrlmas sonucu elde edilen bir macun, eski toplumlarda uzun sre cinsel gc artrc madde (afrodizyak) olarak kullanlmtr (9). zerliin tohumlarnda harmalin, harmin, harmalol ve peganin adl alkaloitler ve eterik ya bulunmaktadr (10). Ayrca tohumlarndan krmz renkli bir boya maddesi elde edilebilmektedir (11).
(3) Zeki kman, Folklorumuzda ve Edebiyatmzda Gz, Kltr Bakanl yayn, Ankara, 1977, s.57 (4) H. Ertem, Boazky Metinlerine Gre Hititler Devri Anadolusunun Flo ras, Ankara, 1974, s. 54 (5) Mjgan er, zerlik, Sivas Folkloru dergisi, yl I, say 6, s. 3 (6) er, agm, s. 3 (7) Trk Ansiklopedisi, c. 33, s. 226 (8) Pars Tulac, Okyanus Ansiklopedik Szlk, stanbul, 1971, c. VI, s. 2934 (9) ; car, agm, s. 3 (10) Okyanus Ansiklopedik Szlk, c. VI, s. 2964; Anabritannica, c. 16, s. 427; Trk Ansiklopedisi, c.33 s.226 (11) Okyanus Ansiklopedik Szlk, c. VI, s. 2964

-248-

zerlik otu lkemizde en ok Ankara, Kayseri, Nide, Erzincan v Konya illerinde yetiir (12). Dnyada en fazla yetitii yerler ise Asya, Afrika ve Amerika ktalardr (13). zerlik Kelimesinin Kkeni Bildiimiz kadaryla bugne kadar zerlik kelimesinin kkeni zerinde ciddi olarak durulmam t r. Trkenin kken bilgisi szlklerinde de kelimenin nederen geldiine dair aklayca bilgilere rastlamyoruz. zerlik otunun, nazara kar insan zerinde tanmas; ttsnn nazar de di i inan lan ki ilerin zerine tutulmas ve kk ocuklar n ttsnn zerinden geirilmesi sebebiyle *zeri+lik eklinden orta hece nlsnn d mesiyle kelimenin tredi i dnlebilir. Nitekim Sivas Folkloru dergisinde yaymlanan bir yazsnda Mjgn er, kelimenin bu ekilde tremi olabileceini belirtir (14). Ancak, kelimenin eski metinlerimizde yzerlik ( eklinde getiini gryoruz: Kii anber ykne olsa mlik Ayptr ger dtzrse yzerlik Ik-nme, 98-2 Kzl zm ve bber ve yzerlik tohumu, her birinden beraber alalar. Mntehab'-ifa, 87 Harmel (Ar.) : Yzerliktir, galiz hrlt keser. Mfredat- Ibn Baytar Tercmesi, 51 Sepend (Fa.) : Yzerlik, harmel mnsna ki yaramaz gzden tr tts ederler. Cami'l-Frs, 84-1 Espend (Fa.) : Yzerlik tohumu, sipend dahi derler, isabet-i ayn def'i iin atete buhur ederler. Burhan- Kat" Tercmesi,62 (15) (12) A. Baytop, Tbbi Bitkiler Atlas, stanbul, 1985, s. 150; Trk Ansiklope disi, c. 33, s. 226 (13) Trk Ansiklopedisi, c. 33, s. 226Mntehab'-ifa,87 (14) er, agm, s.6 (15) Tarama Szl, TDK yayn, Ankara, 1972, c. VI, s. 4783 -249-

Dvn'da, sz konusu bitkiye sadece Ouzlarn yzerlik adn verdiini yazan Mahmud-el-Kgar, bitkinin Kgar dilinde ydg ot, U ve Barsgan dillerinde ise eldrk ve ilrk olarak adlandrldn belirtmektedir: YIDIG ydg "Stinking (muntin), " of anything. YDIG'UT ydg ot "Rue (harmal)" dialect of Kgar; in the dialect of Uc and Barsgan it is called DRUK ildrk and in that of Ouz YUVZ'ARLK yzerlik (16). Blge a zlar nda kelimenin zerlik, zerik, zerrik, zeriyh (17) ekillerinin yan sra yzerlik, yzelik, yzellik (18) ekillerinde de kullanldn gryoruz. Trkiye Trkesinin de yer ald Ouz grubunda n seste ytremesi ok grlen bir ses olay deildir. Eski Trke dneminde n seste y- tremesi olay grlmtr. em > yem "ila" ir > yr "mzik, ark" inke > yinke "ince" ir > yir "kuzey" (19)

Ancak, bu tremenin Ouz grubu iin sz konusu olmad, Kgarl'dan beri bilinmektedir (20). Baz blge a zlar m zda n seste y- tremesi olay grlmektedir. Ancak, bu olay bir ka rnekle siniridir: inmek > yinmek (21) (16) Mahmud al-Kagari, Compendium of the Turkic Dialects Divan Lgat atTurk, (yay. R.Dankoff, J.Kelly), Harvard, 1982, c. II, s. 152 (17) Derleme Szl, TDK yayn, Ankara, 1979, c. XI, s. 4085 (18) Derleme Szl, c. XII, s. 4336 (19) A von Gabain, Eski Trkenin Grameri, (ev. M. Akaln), TDK yayn, Ankara, 1988, s.39 (20) Krsi Csoma Archivum, Budapete, s.38'den aktaran A.von Gabain, age, s. 128, 20. not (21) M. Ergin, Trk Dil Bilgisi, Edebiyat Fakltesi yayn, stanbul, 1972, s. 52 -250-

Trkiye Trkesi azlarnda n seste y- tremesi olayndan ok, bata y- dmesi olay grlmektedir. zellikle Gneydou ve Dou Anadolu azlarnda ve Azeri Trkesinde n seste y- dmesi olayna ok sk rastlanr: yce yz yl ylan > > > > ce z il ilan, ilan (22)

u halde, yzerlik kelimesindeki n ses y-'nin treme bir ses olmadn aklkla syleyebiliriz. Kelimenin asl eklinin eski metinlerimizde getii ekilde yzerlik olduu anlalyor. Daha sonraki dnemlerde kelimenin bandaki y- nsz dm, bylece kelime zerlik ekline gelmitir. Bu noktada, bir t p kitab olan Edviye-i Mfrede'de rastladmz nemli bir kayttan sz etmek istiyoruz. Eserin i. blmnde (1a-46b) tek ba na ila olarak kullanlabilecek bitkiler, yiyecekler, iecekler alfabetik bir sralama ierisinde verilmitir. Bu sralamada zerlik otu'nun yeri dikkati ekmektedir. zerlik otu, (elif) harfi ile balayan bitkiler arasnda yer almtr. Bu durumda kelimenin ( dUjjj I ) eklinde yazlmas gerekirken, ( ^jjy. ) eklinde yaz ld n gryoruz. Bu deiikliin mstensih tarafndan yapld anlalyor. Mstensih, ( djjj 1 ) eklinde yaz lan ve ilk harfi de (elif) oldu u iin (elif) harfi alt nda sralanan bitkinin asl ad n n yzerlik oldu unu bildiinden alfabetik sralamay bozma pahasna kelimeyi, doru ekliyle ( <AJjjj-> ) yzerlik olarak yazmtr (23). (22) M. Ergin, Azeri Trkesi, Edebiyat Fakltesi yayn, stanbul, 1971, s. 90-91 (23) Mustafa Canpolat, Deerli bir tp eseri Edviye-i Mfrede, DTCF, Trkoloji Dergisi, c. V, say 1, s. 27

-251 -

Bu dzeltme, bize yzerlik eklinin yan sra zerlik eklinin de kullanldn gsteriyor. Metinlerimizde pek sk geen bir kelime olmad iin, zerlik eklinin hangi dnemde ortaya kt n syleyemiyoruz. Ancak, kelimenin uzun sre yzerlik olarak asl ekliyle kullan ld n : sonradan ba ta y- nsz d mesiyle zerlik eklinin ortaya ktn; iki ekil bir arada kullanlrken zerllk'in yayg nla t n buna kar l k yzerlik'in yayg nl k alannn gittike daraldn syleyebiliriz. Bugn de iki eklin bir arada kullanldn, fakat zerlik eklinin daha yaygn olduunu gryoruz. Clauson, kken bilgisi szl nde zerlik maddesinden yzerlik maddesine yapt gndermede, kelimenin addan veya somut bir varln tanmlanm ad olan yzer gdeinden yapldn belirtiyor. Ancak, bu gvdenin yzer (yz+er) veya yz- ile ak bir anlam ilikisi olmadn da hemen aklama gerei duyuyor: y:ze:rlik 'the plant rue, peganon harmala'; Den. N. (Conc. N) fr. y:ze:r, but there is no obvious semantic connetion w. yzer or 1 or 2 yz-. Survives only (?) SW Az. zerlik; Osm. yzerlik/zerlik. Cf. ildrk Ouz XI Ka. III 12 (yd g) : Kp. XIV al-harmal 'rue 1 yzerlk Bul. 7,3; Osm. XIV to XVI yzerlik occurs in several texts, mostly dict. translating Ar. harmal or Pe. sipand (and the like) 'wild rue' (24). Martti Rsnen'in kken bilgisi szlnde ise kelimenin sadece aklamas yaplm, kkeni konusunda bilgi verilmemitir: zrlik, Jzrlik 'Raute (eine Pflanze)' 'die Samenkrner verschiedener Pflanzen, die zur Raucherung bei der Heilung von Krankheiten verwendet vverden1 (25).

(24) Sir Gerard Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-ThirteenthCentury Turkich, Oxford, 1972, s. 988 (25) Martti Rasanen, Versuch Eines Etymologischen VVrterbuchs Der Trksprachen, Helsinki, 1969, s. 524

-252-

W. Radloff'un szlnde de kelimenin aklamas yer almakt; Ruta (rastene)- dle Raute (eine Pflanze); zerlik tokumu simya rut - der Same der Raute (26). Yzerlik maddesinde ise kelime yz+er+lik eklinde gsterilmi, kelimenin kk aydnlatlmamtr (27). Kken bilgisi szlklerinde kelimenin nasl trediine dair tatmin edici bir bilgi edinememize ramen, halk arasnda kelimenin kkeni zerine e itli a klamalarda bulunuldu unu gryoruz. Otun ttssnn insana yz iyilik getireceine inanlmas sebebiyle kelimenin yz eyilik; ttsnn yze ve ele tutulmas sebebiyle yz(lk) ellik; ottan cinsel gc artrc macun yapmnda yararlanlmas sebebiyle yz erlik vb... Ancak, bunlar n birer halk yak t rmas (etymologie popularie ) olduu aktr. Kelimenin kkeni zerinde durabilmek iin blge azlarmzdaki ve Trk diyalektlerindeki ekilleri incelemek yararl olacaktr. Anadolu ve Rumeli azlarnda zerlik otu iin sipend, sipendan, isfend, mahmurie l, nazarotu, sar sarm sak, yabani sedef otu ve ilezik (28) gibi e itli adlar kullanlmaktadr. Bu adlardan isfend, sipendan Farsa sipend kelimesinin halk azndan bozulmu eklidir. Bu adlar ierisinde ilezik dikkatimizi ekiyor. Konya'nn Kadnhan ilesine bal Kurthan kynden (29) derlenmi olan bu kelimenin, Divan'da yer alan ilrk ve eldrk kelimeleri ile ilgili olduu anlalyor. a da Trk diyalektlerinde de bitkinin e itli ekillerde adlandrldn gryoruz: Azeri Trkesinde zerlik (30), Trmencede zerlik, isvent
(26) W. Radloff, Versuch Eines VVrterbuches Der Trk-Dialecte, Petersburg, 1893-1911, b. 1893 (27) Radloff, c. III (28) Ingeborg Hauenschild, Trksprachige volksnamen fr Krauter un Stauden, VVesbaden, 1989, s.123 (29) Derleme Szl, c. VII, s. 2521 (30) Rusa-Azerbaycanca Lgat, c. I, Baku, 1956, s. 209; Azerbaycan Dili nin zahl Lgeti, c. IV, s. ; Hauenschild, s. 123 -253-

ve adraspan (31); Kazakada adraspan (32), andz (33); Dou Trkistan Kazakasnda ajerek ve tyejaperak (34); Krgzcada adraaman (35) ; srk (36); Krm Tatarcasnda zerlik (37); Uygurcada edrasman (38) ; Do u Trkistan Uygurcas nda adirasman.gl asman (39); zbeke'de isirik (40), adrespan, isvent, yuzarl k (41). Sz konusu bitki Trkiye Trkesinden baka Azerice ve Trkmence'de zerlik, Krm Tatarcasnda zerlik ve zbekede yuzarlk olarak adlandrlmaktadr. Kazaka, Krgzca, Uygurca ve zbekede ise adraspan, ad ra man gibi farkl ekiller karmza kmaktadr. zbekedeki isirik ekli is ad kknden tretilmitir. Bitkinin tts yaplarak kullanlm olmasndan dolay bu ad almas tabiidir. Kgr dilindeki ydg ot ad da yayd koku sebebiyle bitkiye verilmitir. Yzerlik ve zerlik kelimelerinin kkenini aydnlatabilmek iin her eyden nce bitkinin trne bir aklk getirmek gerektii kanaatindeyiz.
(31) Rusa-Trkmence Szlk, Moskova, 1986, c. I. I, s. 210; Hauenschild, s. 123 (32) Kazak Tilinin Tsindirme Szdigi, c. I Almat, 1959, s. 271; Hauens child, s. 123 (33) Orusa-Kazaka Szdik, Almat, 1981, c. II, s. 292 (34) Hauenschild, s. 123 (35) E. Abduldaev, D. Isaev, Krgz Tilinin Tndrm Szd, Frunze, 1969, s.20; Hauenschild, s. 123. (36) Krgzistan'n O ve zgen ehirlerinden Trkiye'ye akrabalarn ziya rete gelen Krgzlarn adraman kelimesi yerine srk kelimesini kul landn tespit ettik. Bu kelime, zbekedeki isirik ekli ile benzerlik gsteriyor. Nitekim Krgzcada s kknden tretilmi kelimeler vardr: staluv dumana tutularak kurutulmu ; stav <<duman peyda etmek, dumanda kurutmak bkz. K rg zca Szlk, s. 324. Radloff szlnde de Krgz, Sagay, Koybal Trkelerinde s; Altay, Telet, or Trkelerinde i eklinde kelimenin yer ald n gryoruz bkz. Radloff, b. 1384, 1400. (37) Hauenschild, s. 123 (38) Hauenschild, s. 123 (39) Hauenschild, s. 123 (40) Hauenschild, s. 123 (41) Z. A. Murat, Rusa-zbeke Botanik Terminler Szligi, Takent, 1934

-254-

zerlik otunun yabani kimyongillere ait bir bitki olduunu belirtmitik. Rutaceae ailesinde yer alan ve sedef otu (ruta) olarak adlandrlan bir baka bitkinin de, zerlik otuyla yakn ilgisi vardr. Bu benzerlikten dolay ou zaman iki otun birbirine kartrld grlr. Bu karklk szlklerde de dikkatimiz ekiyor. Sz gelimi Radloff szl nde zerlik'e kar l k olarak ruta (die Raute) a klamas verilmitir (42). Oysa ruta, rue, die Raute gibi adlar sedef otunun karlklardr. zerlik otunun karl ise garmala, steppenraute, syria rue'dir. Aslnda bu karkl byk bir yanl olarak grmemek gerekir. nk, zerlik otu, sedef otunu yabani cinsidir (43). Nitekim, zerlik otuna dorudan doruya yabani sedef otu adnn da verildiini belirtmitik. Bizce, Divan'da U ve Barsgan dillerinde getii belirtilen ilrk ve eldrk kelimeleri, aslnda sedef otunun addr. Divn'n en son yaymnda da ilrk ve elrk kelimelerinin karl ok isabetli bir ekilde rue "sedef otu" olarak verilmitir (44). Yine Drevnetyrsky Slovar'da ilrk ve eldrk kelimelerine kar l k olarak ruta "sedef otu"; zerlik ve yzerlik kelimelerine karlk olarak da peganum harmala yani zerlik karl verilmitir (45). Clauson da kken bilgisi szlnde yzerlik kelimesinin aklamasn yaparken wild rue "yabani sedef otu" adn kullanyor (46). Ouzcann en nemli kolu Trkiye Trkesinde yabani, vahi karlnda kullanlan kelimelerden biri de yozdur. Gerek eski metinlerde, gerek azlarda kelimenin yabani anlamnda kullanldn tespit ediyoruz.

(42) Radloff, b. 1893 (43) Hseyin Kazm Kadri, Trk Lgati, stanbul, 1928, c. I, s. 384; Hauenschild, s. 123 (44) Mahmud al-Kagari, c. I, s. 134; c. II, s. 361; (45) Drevnetyursky Slovar, Leningrad, 1969; eldrk s. 170; elrk s. 171; zerlik s. 630; yzerlik s. 288 (46) Clauson, s. 988

-255-

Yoz yaadm nefsim elinden kap dahi kurtulazam ah ah Keml mmi Dvn, 87 Bir yoz ksrak at ve re's arvana deve ve iki re's cam us kz ve...

eriyye Sicilleri, 6,77 (47)

Anadolu azlarnda yozun yabanl anlamnda kullanldn ve deeri dk niteliksiz, cinsi bozuk karlnda yoz tavuk "cinsi bozuk tavuk", yoz kei "cinsi bozuk kei" eklinde yaadn Derleme Szl'nden reniyoruz (48). Trke Szlk'te de kelimenin; doada olduu gibi kalarak ilenmemi, anlamnda kullanldn gryoruz. Szlkte bu anlam ile ilgili olarak yoz toprak ve yoz bitki gibi rnekler verilmitir (49). Kanaatimizce zerlik/yzerlik kelimesi, birleik bir kelimedir. U ve Barsgan dilinde sedef otu karlndaki ilrk/eldrk kelimesini O uzlar, peganum harmala iin yabani sedef otu anlam na gelmek zere yoz ilrk (veya yozeldrk) olarak kulanmlardr. Enkliz olay ve gerileyici benzeme sonucunda ilk kelimenin nls 'ye dnmtr. Metatez sonucunda I ve r yer de i tirmi , daha sonra da i geni leme sonucu e'ye dnm , bylece kelime yzerlik ekline gelmitir. Ouz grubunda grlen bata y nsz dmesi olay sonucunda da zerlik ekli ortaya kmtr. Ancak, yzerlik ekli de azlarmzda hl yaygn olarak kullanlmaktadr.

ukurova'da Nazara Kar zerlik Ttss

Tts, Trk topluluklarnda eskiden beri grlen bir tedavi ve byden, nazardan eitli tehlikelerden korunma eklidir. Aksu'da bir aman ayinini seyreden Malov'un tespitlerine gre ayini yneten bak, yapt tts ile bir hastay iyiletirmeye almtr (50).
(47) Tarama Szl, c. VI, s.4680 (48) Derleme Szl, c. XI, s.4302 (49) Tarama Szl, c. II, s. 1642 (50) A. nan, amanizm, Ankara, s. 111-112 -256-

ukurova'da tts zerlik ile yaplr. Halk arasnda buna zerlik tttrmek, tts yapmak denir. Tts iin zerliin yannda rek otu, tuz, kuru karanfil kullanlrsa da ttsnn esas maddesi daima zerliktir. Adana'da ttsnn sadece zerlikle yap ld da grlmektedir. Ali Rza Yalman'n tespitlerine gre Tarsus'ta tts iin u nesneler kullanlmaktadr: en aa yedi tane zerlik, tane rek otu, tane kekik otu, tane tuz, bir kymk balmumu. Bu nesneler bal mumu ile ezilmekte, hamur haline getirildikten sonra atee atlarak buusu karlmaktadr. kan buu ile de hastalar, nazara uram, cine periye tutulmu kiiler ttslenerek bu dertlerden kurtarlmaya allmaktadr (51). Baz blgelerimizde ise, tts iin zerlik tohumlar tuz ile kartrlmakta ve bu karmn ttss nazarlanan kiiye koklatlmakta veya kii ttsnn zerinden atlatlmaktadr (52). Adana'da tts genellikle tavada yaplmaktadr. Tava atee kapal olarak konulmakta, zerlik patlamaya balad zaman tava ateten indirilerek kapak almakta ve bylece dumann nazara u ram ki iye do rudan ynelmesi sa lanmaktad r. Kk ocuklar, bebekler ttsnn zerinden geirilir veya tts kab onlarn etrafnda dolatrlr. Kiilerin ttslenmesinden sonra sra evin ttslenmesine gelir. Tts kab ndaki son dumanla ev ttslenir. Bunun iin kap evin iinde dola t r l r. Evin ttslenmesinin amac sadece nazar deildir. Ayn zamanda evin iinde bir kede saklanm olan cinlerin de zerlik ttss sayesinde evden kaacana inanlmaktadr. zerliin ttsde kullanlmasnn amac dumann bol olmas ve tohumlarn yanarken atlayp ses karmalardr. kan bu seslerle nazar eden kiinin nazarnn bozulacana gzlerinin patlayacana inanlmaktadr. Bu inanc tts srasnda sylenen sanakalarla (tekerlemelerle) de dile getirilmektedir. (51) A.R. Yalman, Cenupta Trkmen Oymaklar, (Haz. S. Emir), Ankara, 1977, c. II, s. 495-496 (52) Zeki kman, age, s. 58 -257-

Tts srasnda sylenen sanakalar hemen hemen btn Trk topluluklarnda birbirinin ayndr. Adana'da zerlik kabnn dolatrlmas ve dumann kiilere ynetilmesi srasnda genellikle u tekerleme sylenir: Azara bozara Kem gzler karara

veya
Hazara huzara kz gelmi pazara .....'ye nazar edenin ki gz bozara Blgemize gre farkl tekerlemelerden (sanakalardan) rnekler, bildirimizin ekinde yer almaktadr.

Tekerlemeler (Sanakalar)
zerlik atee atlrken: Gelsin zerlik, gitsin nazarlk zerlik bin bir erlik (53) zerliin atete yaklmas srasnda: atr atr atlasn atrts patlasn

.... a nazar edenin

ki gz patlasn (54)

(53) Trkiyede Halk Azndan Sz Derleme Dergisi, TDK yayn, ankara, 1952, c. 6. 127 (54) Emrak, Nazar ve Syleme, Bapnar dergisi, yl 1, say 10, aralk, 1939, s. 10 -258-

zerliin tttrlmesi srasnda: E eikten Be beikten Yass dilden Yaman gzden Allah saklaya (55) Bir baka tekerleme ise: zerliksin havasn Her sayrya devasn Arslan Ali Mrteza'nn zlfikarn kurtaransn Bizi yavuz dilden, kem gzden Cinlerin, perilerin, devlerin erlerinden Emin eyleyen sensin (56) Benzer bir tekerleme: Elemtere fi, kem gzlere i zerlik atlasn; nazar eden patlasn (57) Azerbaycan'da zerlik tttrlrken de benzer tekerleme sylenmektedir: zerliksen zerliksen hevasen Hezaran derde dermansen devasen (58) veya zerliksen hevasen Her bir yerde sen olasan Kada bele savaan zerlik dane dane Tklsn hare cane Kohum ola yad ola Gz bu oddan yana Altundayd zerlik (55) Trkiyede Halk Azndan Sz Derleme Dergisi, c. 6, s. 127 (56) A.R. Yalman, age, s. 496 (57) M. Halit Bayr, Nazar ve Nazarlk, Trk Folkloru aratrmalar, c. 3, say 69, Nisan 1955, s. 1107 (58) H. Kazm Kadri, c. I, s. 383 -259-

Dtn ad zerlik Mkil iim dpdr Hudi hudi zerlik (59) Azerbaycan'da sylenen bir baka tekerleme ise: zerlikler rtdasn Yaman gzler prtdasn (60) eklindedir.

(59) H. Kazm Kadri, c. I. s. 383-384 (60) Ehliman Ahundov, Azerbaycan Halk Yazn rnekleri, (der. S.Tezcan), TDK yayn, Ankara, 1978, s. 51 -260-