Professional Documents
Culture Documents
l xJL
grhaJf vyh iyfY cs vyhgjfY 1/3 gF gjf
bgfSF
RH
Kiw
xJL
bragl
ntL.
jhjgl
gjfhy
grhaJ mikf njbjLfgl cWdf, jiytf, Jiz
jiytf gj fhy 5 MLf. khymuR ca fhuzfhf mikig
fiyF gr 6 khjfSF njj eljgl ntL. 5 ML fhy
KotjF 6 khjf Kdnu mLj 5 MLfSfhd njj eilbgW. Kj
TlUJ 5 MLf fzlgL. j Kj Tl njia khtl
njj Miza agh. khy muir fyJ bfhL njj Miza njjiy
elJth.
3.3.6
bray
iy
cstuhf
Uf
ntL.
tuJ
gjfhy
90
3.3.7
grhaJ f
MSe, muR Mnyhridgo, jiyt xUtiu 4 cWdfis bfhl
thf mfhf
3.3.8
khtl l FG
khtl ms grhaJ mikfSF lL gfhf xU khtl
l FG VgLjgLsJ.
Mths
grhaJ
mikf
braghil
ffhf
mtiw
91
3.3.9
bgUtU
njitfis
iwntWtjfhf
efw
csh
mikf
ng%uh
jeho bkhj 561 ng%uhf csd. ng%uh cWdfis kf
neuoahf njbjLwd. kfsh njbjLfgl cWdf ng%uh
jiytiu kiwKfkhf njbjLg.
bra
jeho cs efuhf kW khefuhf bgafis goaLf.
efuh
jeho bkhj 150 efuhf csd. efuh thL cWdfis
kf thfJ njbjLwhf. efuh thL cWdf efuh
jiytiu kiwKfkhf f mogil njbjLwhf. j jiyt
`efuh jij vW miHfgLth.
khefuh
jeho bkhj 8 khefuhf csd. thL cWdf kf
thfJ njbjLwhf. tfis fy vW miHg. f
mogil khefuh jiytiu fyf kiwKfkhf njbjLwhf.
khefuh jiyt `nka vW miHfgLwh.
92
3.4 Koiu
ah tsU ehLf tir Kjl
csJ. ah
3.5 ghit f
1.
Agarwal. R.C., Constitutional history of India and National Movement, New Delhi, 1981.
2.
3.
4.
5.
Shukla, V.N. Constitution of India 8th edn. M.P. Singh, Lucknow, 1990.
93
myF - IV
ngul - ml - Na kly
mKf
eh nkgu thnwh. TWfshd y, , fhW Ma
ah nkgunyna fhzgLwd. eh UFlUJ thid
ghFnghJ vzw eru Tlf Ugij ghnwh. e ghitF
mghY eru Tlf csd. a fzfhd eru Tlf
mla fbga guig eh ngul vnwh.
ngul cs eru TlF ml vW bga. vzw
mlf X ml `ght ml vd miHfgLwJ. ght ml
gyhu fzfhd Na klyf csd. m xU Na klynk eh fhQ
NaD, Naid Rs xgJ nfhfS MF. xgJ nfhfS xW `
vgJ eh mjnj. cdf thH jFj btgiy, , y, fhW
nghw mogil tsf mikJsjh kw nfhfis fhoY wghdbjhU
nfhshf fUjgLwJ. eh thtjhY e mwhl thifF
njitahd tsf mikJsjhY cs ts mikng e thif
Kiwfis zgjhY, a g, mj TWf g bjthf
mJ bfhtJ, g khzhfF vLJiugJ mta.
myFTWf
4.1
ngul
4.2
ml
4.3
Na kly
4.4
4.4.1
tot
4.4.2
RH
4.4.3
ms
4.4.4
Naid ty tUj
4.4.5
cdK
94
95
96
bghUfUJ
fbga
msyhd
ght
ml
tiu
Muhahsf
bjhlJ
ngulij
ga
Muhid
vnwh
cW
Tw
ayhJ
vW
mayhsf
fUJ
97
4.2
ml (Galaxy)
gy
eruf
bjhF
Tl
ml
vwiHfgLwJ.
fUjgLwJ.
jbghGJ
tif
ngul
fLofgLsJ.
4.3
Na kly
bra
98
ghiwfis,
js
thfis
bfhLsd.
vdnt
it
bga
cUtJl
bgUks
thfis
js
ghiwfis
99
vk nA
nA th eru
1.
2.
EiHwd.
fhW
klykhdJ
mit
EiHtij
clhF.
Mdh
tkly
eruflUJ
ia
myJ
vff
( Meteorites ):
bga
eruf
100
4.4
4.4.1 tot:
bra
Na FLg ga w mrfis g fyJiuahLf.
f beLfhykhf kf ahdJ jilahdJ vd e bfhoUjd.
g}W MLfshf cy gy gFf y iyfis ghjJ, mDgtjh
mtf j mit bgU bfhl nghJ, ahdJ jilahd gugy; nfhs
totkhdJ vgij czjd.
.K. Mwh who jhfu vD nuf mP Kj Kjyhf
ahdJ cUil totkhdJ vd ciujh. mlho, tuhAtu, Maglh,
nfhgf MnahU j fUijna bfhoUjd. d tot ga
vzijna kf l fhykhf kwJ ld. bfhyg fhyjh mj
fUJ L my MuhaglJ. 1520 bkfy btfukhf xnu ir
fg gaJ cyif R tjh. mj tot ga fil
rnjfK jJ. nfhs totij ydhF rhWf gy csd.
4.4.2
4.4.3 ms (Size)
.K. _wh who Vunghj vw mP
msid
101
gf,
khWghLf
fhuzkhf
gUtfhyf
VgLwd.
4.4.4
102
gfYF
gyhf
u,
FWa
nfhil
fhyK
ywd.
bra
ufzf nghJ , ru kW Na affis, iyfis
mJ bfhs khztfns tFgiw, jfisna khfsh gagL
brJ fw _y J bfhs ntL.
ufzf: `ufz vgJ btrhj bghU, bdhU bghU
HYF tUbghGJ HY y HY bt Gwd.
NH y tUbghGJ myJ y H tUbghGJ xkiw f
VgLwJ.
ahdJ NaDF, ruDF il tUbghGJ H
ru Gtjh ruufz VgLwJ. KgJ lfSFnk Vgl
ToajhF.
103
KG Na xkiw
tisa Na xkiw
ru F NaDF il tUbghGJ ru H J
J neu gotjh Naufz VgLwJ. ru H 300 ..F nk
gu nk Gtiy.
4.4.5 cdK
, y, fhW Matwh MdJ eh thG cyf. KjKj cyf
njhanghJ U, yK, fhW iy. gJ xU beU nfhskhf
NalUJ J brW, Fl bjhiy iybfhL Naid Rw
MujJ. kLky, Naid RW vyh nfhfS njha tuyhW
Jjh.
cUthd j
mlbt Uj midJ bghUfS xU khbgU nfhskhf UjJ.
ObuW xU bga bto fjJ. mnghJ 10 Mu nfho o bra btg
btglJ. J fgidF vlhj mgafukhd btgkhF. mj rka
ml UjJ xnw xWjh. mJ khbgU xahF.
mlbt F miljnghJ nuhlhf, vyuhf, uhf
Mait njhd. it xizJ Kj mQf cUthd. tQf
bgUghY iAu# kW a mQfshf Ujd. y a mQfS
Ujd.
< ir j mQfis ukhlkhd th nkffshf MaJ.
th nkff d eru klyfshd. xbthU kly cns
< ir bragL mQfis nkY beUf brJ WW th nkffis
cUthaJ. it, RUf, RHy, btgkila bjhld.
104
mtiw
thfshyhd
tnfhsK
fhzgLwd.
105
Ma
nfhghLf
mogil
xU
nfhghL
xW
bra
xCLU jh uo cyf wtytiu glij tiuJ, x
flfis, kbwh ya gyiffis tiuJ OHP - _y
x nk xiw bghU gh. vd cznwh?
bgUjLf nkgu flfS bgUflfS gusd. rhwhf
a - Mnua bgUjo a Jiz flK Mnua flK,
a bgUfl bgUgF csd. bgUjLf efJ l bgaUnghJ
m mla flfS, flfS l bgawd. ijna flf
lbga vnwh. jLf xnu ir eftiy. Rkh 4 nfho
MLfSF Kng ah jnghJs lUJ 2000 Kj 4000 .. bjF,
bj nkF ir UUfyh vW CfgLwJ.
ya gyiffS mt effS
106
tlH
efJ
bl
fl
bga
kiy
bjhluhf
cUthsJ.
dence)
tuyhW
cW
bragLsJ.
jF
lfSF
khwhf
mgh
mbkfh,
Mfh
gy
nyh
lF
bj
nfho
fl efdh
ah jnghija
xU
rKukhf
khW
thsJ.
gy
khwf,
4.6
ynjhwf
gu J fhzgL nkLgsfisna bghJthf eh ynjhwf
107
4.6.1
kiyf
guJ fhzgL bgU ynjhwf kiyf, mf cau
bra
kakiy KaJt kW mj fuf / nfhil thlf g xU
brbjhF jahf.
l kiyf: ah a kiy, Inuhgh t#, sh ~guu
Kja kiyf l kiyf MF. Ujh yfSF ilna cs caukhd X
caygFna lkiy vdgL. kiy c gF rkkhfnt csJ.
nkgu y gFf VgL Girah y w myJ bto
VgLwJ. btong sthF (Fault) izahf mikJs U sfSF
ilna cs ygF ymirf fhuzkhf cajgLtjh lkiy
njhWwJ. sfSF ilna cs gF jhjh s gsjhF VgL
(c..) sh ~guh kiyF t# kiyF ilna UF iu gsjhF
sgsjhfhF.
108
vkiyf:
#gh
fbgw
~akh,
jha
btRa
nH
btFMH
cs
ghiwf
ghFnghW
bfhJ
1. fhoyuhf
xU kiy unjr gyj caufSl Toa kiyfS, bjhlfS
UFnkahdh munjr fhoyuhf vdgL. (vfh.) tl mbkfhYs uh
kiy.
2. l
itf gy kiy bjhlf fhzgL. gsjhFfS, bjhlfS
xGfhd mikig bgUF. kakiy bjhl - Mah.
3. r
kiy bjhlf r nghW tirahf fhzgL. (vfh.) bgid
r bjhl - Ia FoauR.
4. kiy bjhl
kiyf thF mikig bgUF. (vfh.) MO kiybjhl bj mbkfh.
5. Tl
tlkhfnth myJ Tlkhfnth fhzgL. (vfh.) gh KoR - Mah.
109
6. bjhlFW
ko, s ghiwf VgLnghJ nghw mikig bgUF. (vfh.)
Mut FWf - ah.
7. fu
caukhd Ctot myJ bkhilahd totij bgUF. (vfh.)
vtbu - kakiybjhl.
4.6.2
lf
jfhz l, Mah bg l, bj mbkfh <btlh,
2.
3.
4.6.3
rkbtf
fif rkbtf, a flfiu rkbt, irarkbt, mnkrh
tsK,
ytsK
xUizJ
fhzgLwJ.
110
fhzgLtjh
ntshik
brJ
rkbtf
tifghL:
2.
3.
m) bllh rkbt
J M bjhLth gF mikwJ. MW bfhLtU tlk
mgF mLfLfhf gJ rk ykhwJ. ie, iu, J, fif, fh
Kja MWf bllhf jifa rk btfns MF.
M) bts rkbt
M bts VgLnghJ M fiuflJ UwK guwJ. J
mofo fGnghJ M UwK goJ rkbtahf cUbtLwJ. Jnt
bts rkbtahF (c.) fif rkbt, Athnfh rkbt.
bllh
rkbt
bts
111
rkbt
) kiyaotl rkbt
kiyUJ XotU MWf
jh
bfhL
tj
tlk
Fiwtjh
mF
tl a rkbt giHa
tlk gF. tl dh rkbtf,
<uh
rkbtf
Kjad
tl
kzh
Mdit.
it
xU fhy
bra
cdJ khtl mikJs kiyf, lf, rkbtf nghw
ynjhwfis mJ bfhtjF fsgaz nkbfhL mif
jahf.
4.6.4
ghiwf
ghiwf vgd bghUf gy xUizJ mikj Wfkhd lkhd
112
ghiwf
ik ( Pumice )
uhid ( Granite )
goghiwf
kzghiw ( Sandstone )
gTLghiw ( Conglomerate )
khWUghiwf
fligf ( Slate )
ryitf ( Marble )
4.7 yeLf
bghWikF iajh cjhuz brhthf. mj y neu
bghWik HJ LwJ vgij aif nguf ekF czJwd.
113
4.7.2
yeLf - m fU
yeLfij KTona ma Jtiu fUf flagliy.
bgwgL
tuf
mogil
yeLf
ms
114
bra
cyf wt ytiugl cy Ka yeLf klyf kW
mt mikJs ehLfis Ff.
4.7.3
fhJ tUwd.
m) a thiy Jiw (IMD)
M) a a Jiw (GSI)
) nja a M iya (NGRI)
fgij
bghWjtiu
yeLf,
vd
mnfg
115
4.7.4
yeLf - ghJfh
yeLf vgJ xU gJ nghwJjh. xU beho myJ y behof
4.8
vkiyf
vkiyf ynjhwf xwhF. cwUJ
116
bfhnlUF.
cy
1500F
nkgl
bragL
vkiyf
117
bra
cyf wt ytiugl cy Ka vkiy gFfis, Ka
vkiyf bgaf kW mit mikJs ehLfis Ff.
vkiyf btow jikf kW mt tot gf Matiw
mogilahf bfhL vkiyfis _W jkhf tifgLjyh. mit,
1. nfla vkiyf: vkiy kYs KfL thUJ yhth
bgUks tJ, J guwbghGJ mj vkiy Fkl toit bgWwJ.
Jnt nfla vkiy vW miHfgLwJ.
2. f lT vkiyf: it cUt f ait. Rkh 100
Kj 400 l tiu cauKsit. tif vkiyf ghiwJLfdh Md
KfLth bfhlit. tif vkiyf mLjLJ Tlkhf fhzgL.
3. glT vkiyf: it nkgu Xa nghW
fid ftUw njhwij bfhL, ukhf bragLw tifia
rhjit. it yhth kW ghiwfdh kh kh mikfgl mLFfis
bfhlit. t cau 100 Kj 3500 tiu fhzgL.
nfla vkiy
fl T vkiy
gl T vkiy
118
4.8.2
bto
ygu
gntW
khwfis,
kfSF
gy
folf nrjkilwd.
kj d mwJ.
4.8.3
vkiy fhyiy
vkiy
btoghdJ
fhyiy
gy
khWjfis
VgLJwd.
4.9 Koiu
Na FLg cs ahdJ xU jbgU nfh vgij mnjh.
j wng, m cs cdfS, mit thH jFj RWw NHYnkahF.
Mdh RWw NH jbghGJ tsJ tU kf bjhif bgUfdhY,
ma
bjhEgdhY
nfL
milJ
tUtij
eh
midtUnk
119
4.10 ghit f
1.
2.
3.
4.
Das Gupta, A.R. Kapoor A.N - Principles of physical Geography S. Chand &
Co.Ltd., New Delhi.
5.
6.
7.
8.
120
gF M - fj Kiwf
myF - I
r_f ma fj
bghU, tu kW nehff
mKf
eehL fahsfSF eh thG fhy xU rth iwj fhykhF.
21 who f khbgU kWky fhz Unwh. mjfhf ghl
bghU, kW fj Kiwf a mQFKiwfis, cfis gagL
tUnwh. r_f ma ghlY Jikid, tik, bgUik fhz
Kanth.
r_f ma vgJ eF xUizfgl, llgl, gntW
Jiwfis csla xU xUizj fahF. mjhtJ khDla, mf
Ma, bghUshjhu a, ya, tuyhW, rl, jjt, mua, csa, rka
kW r_fa, tnwhL fj kW ma Jiwf njbjLj
bghUjkhd fUJfis cslaJ MF.
-
myFTWf
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
1.8
r_f ma - bghU
r_f ma kW r_f ghl
r_f ma ghlij fgj nehff
r_f ma fj iyf
r_f maY bghUslfK
r_f ma tu
bjhlf f iyf r_f ma fj nehff.
kj tsF r_f ma gF
1.9
ghit f
121
t.
myF
v.
1.
tHf g L
tuf nrF l
nj i t g L
brKiw
jftf
g
r_f
fyJiuahl r_f ma
ma
mif
fj
fgj
nehff - m
nehf
ts, r_f
kw
lf
yf
jff
ts, mua
ts, nja
ts
2.
tsF mif
r_f ma ghl 3 Kj 8
fw kj
tF
r_f
tsF vthW
ma
kj
thj -
gF
tiu cs
cs
ghl
ghlgFUJ
jff
cjhuzf T
thj
3.
fyJiuahl nja ts
nja
yf
ts - mif
jkj gF,
r_f
r_f gF
jff
ma
gF
4.
brhbgh /
nja
ts ngRngho
njr Kndw
vdJ gF
yf
jff
r_f
ma
gF
1.1
r_f ma bghU
r_f
ma
gtif
khWgl
fUJf,
FGf,
122
m u a
cs a
rka
khDla
jJt
r_f ma
mf Ma
rl
tuyhW
1.2
bghUshjhu a
ya
M kW Kiwahf kj cwiyfis
2.
3.
4.
5.
123
r_f ma
1.
2.
3.
4.
kj cw ntWghLf M rgjkhdJ.
1.3
1.
2.
3.
kj khig tsj.
4.
ey kdghikfis tsj.
5.
6.
7.
vfhyij ll cjj.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
2.
3.
124
r_fa
ANTHROPOLOGY
HISTORY
GEOGRAPHY
POLITICS
kj tf
tuyhW giHa
mua
rhu kjid
mDgtf
ffhy
kfsh
kj r_f
EQf
ebyhGf
jid
FHij
xGf ts
SOCIOLOGY
PSYCHOL-
CURRENJT
ENVIORNMENT
r_f a r_f
OGY
EVENTS
RWNH cyf
elij
csa
ffhy
ms
ff
kj rKjha
ts
+ brKiw m + ma m
thifw
MSik
ts
2.
3.
4.
1.6
r_f ma tu
r_f ma tu thdJ. guJ fhzgLtJ guj cyfij
125
bra
r_f ma fj nehff g fyJiuaho mif jahf.
L, g
cS rKjha cw
khtl
khy
njr
cyf
1.7
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
126
kj
ehnlhoahf
jh;
Fiff
thjh;
Tlkhf
Xl
tjh.
oF
jiyt;
mjW
ehoF
127
bra
r_f ma ghl fw kj tsF vthW gagLwJ vgij
tuyhW, Foika, a ghl gFfUJ cjhuzf T thj
brf.
gy ehLf Vgl nja aff, Rju nghuhlf, gFj,
rhuiz cz, a fLof, cz, cil, UlUJ, kj
thif kQF QF bjhl bfhtJ tiu kj m ts,
ed bghUf gaghL, a Muhf, Muh gydhf Kndwghij
tskhd thif, fhy khdhY khwhj gghL fyhrhuK bfhl it
midJ kj ts tsia khikia vLJiuwd.
1.8.2
kj ts r_f ma gF
r_f ma jkj tsF tUkhW cjwJ.
#dehaf gid mj
r_fnjhL xizj
1.8.3
m ts r_f ma gF
tuyhW ff tuyhW cikfis mJbfhs, jidfis
128
jj
xLf,
fhuz
fha
bjhlgj
Kofis
1.8.4
r_f ts r_f ma gF
khWj, ts vgtiw cslaJjh r_f mayhF. rKjha
1.8.5
mua m ts r_f ma gF
xbthU eho tuyhiw ma mj eho muaiy mta bjJ
129
1.8.6
bghUshjhu ts r_f ma gF
thfhd Mjhuij <L tfis mWJwJ. fhu kh
TWwh.
bra
r_f, mua, bghUshjhu, m kW jkj tsF r_f ma
eh bgW sff ahit? khztf IJ FGfshf J,
jiyfSF ca glf, tnfhL glf, yglf, khf
milgl sffSl thJ, xbthU FG jf fUJfis
gkh mtiw gbra ntL.
ah grij g TWif vt kW fhu tYdf
gr h#fh fhy eho bghUshjhu iyF rhk moJlJ
vwd.
1.8.7
nja ts r_f ma gF
ehil g ma r_f ma Jiz brwJ. eho mua f,
bra
nja ts jkj kW r_f gF ahJ? fyJiuahl brf.
cjhuzfis, fUJfis goaL g brf.
eho ghuga, fyhrhu, gghL, fiyf Mait, ah
bgUik thj nja dfS,id dfS, bghJthd aif
tsfS, nja ghlY kf midtlK eh a, ekJ a ehil fhgJ
eflik vw czit rnfhjuJtij tswd.
130
Kdh
FoauR
jiyt
U.
A.P.J.
mJ
fyh
mtf
bra
njr Kndw vdJ gF vw jiy ngRf, g brf.
1.9 ghit f
1.
2.
3.
Ghate, V.D., The Teaching of History, Oxford University press, Bombay (1961).
4.
Kohli A.S., Teaching of Social Studies, Anmol publications pvt. Ltd., New Delhi
(1996).
5.
Kochhar, S.K., The teaching of Social Studies, Sterling pub. pvt. Ltd. New Delhi
(1984).
6.
7.
8.
9.
131
myF - II
bral
(PROJECT)
mKf
bral Kiw g KGikahf sFtjF K xU y jiyf
khztfis bralij nkbfhs bra ntL. mtf brj Kiwf
cs FiwghLfis g, mit vthW Uf ntL vgjid sf gntW
tYef fUJfis, goiyfis sf ntL.
myF TWf
2.1
bralKiw nehff
2.2
2.3
bralKiw - Ma gF
2.4
2.5
2.6
bral - jiyf
2.7
Koiu
2.8
ghit f
132
fw braf
t.
myF
v.
TWf
1.
tHf g L
brKiw
g
tuf
nj i t g L
jftf
nrF
l
g
kw
lf
bral
bral -
nghFtuJ
Kiw -
cf
Kndw kW
goiyf
khtl
isf
ffhghs
ed rhiy
(nkghyf, ehF
mYtyf,
nghFtuJ
t ghijf, jhf
khtl M
ts kW
nghlgl rhiyf,
jiyt
beriy
rhiy vrif
mYtyf (m)
Fiwf muR
sFf, rhiy
uhk thf
khtl
fhtJiw
mYtyf
ber, RWNH
nfLf
2.
3.
bra
bral
VnjD 3
l -
thiy
khjfSFa
thiy
goiyf
mif - X
brjhf tU
miffis
mwhl thiy
brjh
miffis nrfJ
_y 3
bjhFj (btgiy,
khjfSF
nrfj.
bral
3 Kj 8 tF tiu
-nkbfhs xgil
cs r_f ma
gF
VJthf cs
w gF bra
brif
fw
lF VJthf
wf
cs wfis
ghl
flj
jff
goaLj,
mwhl
M
brj
fw
isit
za
brwJ.
fj
gy
Kiwf
133
2.1
braj
_ykhf
khztf
Mwf,
wf
Matiw
btbfhzj.
bfhlJ.
brJ fw (Learning by Doing )
thJ fw (Learning by Living)
FHijf xWikahf, izJ bragLnghJ fw is mfkhf
UF.
Niyia njhWj
lLj
nkbfhSj
kLj
g brj
Niyia
njhWj:
134
xbthU
braghil,
khztf
mtut
tFF
Vg,
(Execution):
bra
bj
bragL
bral f KakhdJ kL f l
135
xWik
KaJtij
xbthUtUF
czJwJ.
Mt
mogilahf mikwJ.
2.
Ma ntiygS mfF.
3.
g braghLf jilgL.
4.
5.
136
Na FLg
2.
Rdh mj isfS
3.
4.
5.
tuyhW wlf.
6.
RWyh jyf.
7.
ah Mnya M jhf
8.
9.
J rkbt ehff.
10.
11.
12.
13.
2.7 Koiu
bral ntiyfSF Lgt Manu Mth. vdnt ghlfis
fF bghGJ, goj ghlgFfis kL br iyY bralfis
bj brtJ Ma Ka gahF. mnjngh khztf bra lij
Koj d mtf braiy ga ghuhLjfis, CFig,
Maf ju ntoaJ f mta. thW mik bghGJjh bra
lKiw btlD wghf mik.
bral Kiw xU ma tkhd fw fj KiwahF. tuyhW
ffis, e RWw VgL aif khwfis fQW, mit e
mwhl th vjifa bjhl bfhLsd vgij khzhf mJ bfhs
bral Kiw xU gadF Kiwahf csJ. vdnt fhyK, bry TodhY,
mDgt fiajuty Kiwia khzhfF mKfgL bragLJtJ
aikahjJ.
137
2.8 ghit f
1.
Dash B.N. & Dr. I.V. Radhakrishna Murthy, Methods of Teaching Social Studies
Neelkamal publications pvt. Ltd., New Delhi (2005).
2.
3.
Salim Basha S.A. & Digumarti Bhaskara Rao, Methods of Teaching Geography Discovery publishing House, New Delhi (2004).
4.
5.
6.
138
3.3.4
mogil
cUil kh
ygl jf (Atlas)
y tiugl (Map)
TWf
msit
(Globe)
bga msitY
cikahd
tiuglfis RU
a msitY
ynjhwij
tiua Toait
uggit
jahfglit.
mik
U gkhz mik
Kgkhz mik
Ugkhz mik
tu
Fl unjr
xU gFia
tiugl sffSl
tiuglfS,
gnah, flij
bghUslf, mfuh,
mjFa sff
gnah, ehil
tuf ga
kLnk
gnah, rahd
sffS
FfgoUF.
ms sffis
bfhLfgL UF.
ma Ko.
tot
ga
rkjs mikid
rkjs mikid
bfhlit
xjit
bfhlit
f braghLf
jhnd fwYF
fjYF
xjitahf
cWJizahf csd.
cWJizahf csd.
Ujyh, tot
ga cik m
ilwJ.
167
myF - III
myFTWf
3.1
3.2
khia gojj
3.1.1
mrnfhLf
3.1.2
Ka mrnfhLf
3.1.3
mrnfhLfS, fhyiy
3.1.4
fnfhLf
3.1.5
fnfhLfS, neuK
3.1.6
Ka fnfhLf
3.1.7
3.1.8
kh, braghLfS
ytiugl gojj
3.2.1
3.2.2
bghU
3.2.1.2
gaghL
ytiugl jiy
3.2.2.2
irf
139
140
141
3.1
flf,
ynjhwf
midJ
KGikahf
ekh
ghf
bra
cyif Rwyh thf!
cyf mua ytiugl vLJ bfhf. xU bgyh nH bfhLJs
Ffsh lij mJ nfhoL tiuf.
142
1.
ah jiyefUF brf.
gdhkh
fhth
tna
brW
mbkfh
nkF
3.1.1
mrnfhLf (Latitudes)
vj xU tl totkhd bghUS 360 0 fis bfhoUF. mJnghyjh
mj
bjhLnfhoF
nfhLf
gl
fhlglthW
143
mrnfhLf
nkF
Hfhf
eLnfhoF
izahf
TL
3.1.2
Ka mrnfhLf
eLnfhL Kakhd mrnfhL myJ Kjik mrnfhlhF.
3.1.3
bra
btg kly, jbtg kly kW JUt klyf cs
ehLfis goaL xgil jahf.
nfhstotkhf Ugjh Naff btggLJ wid
eLnfhoUJ JUtij neh bry bry FiwJ bfhnl nghwJ.
brFJ ff (Vertical Rays) f FWa u brW J eLnfhL
gF Gtjh btg mfkhf, mUJ tlY bjY bry bry
Na ff rhthf (Oblique Rays) GtjhY flF u mfkhf UgjhY,
mf
guJ
GtjdhY
btg
Fiwthf
UwJ.
ruhrahf
144
3.1.4
f nfhLf
nfhs nk tiuagLs tl JUtUJ bjJUtF
3.1.5
145
xUKiw Rw : 24 k neu
xU fnfhL vLJbfhS neu = 24k (m) 24 x 60 = 1440
360
360
360
= 4 lf.
bra
VnjD 20 ehLf lfnfhL, nfhLfis fLoJ, mj mr,
f gutfis xgilghf vGJf.
3.1.6
Ka fnfhLf
fnfhL f Kakhd fnfhlhF. jid ikakhf
rtnjr nj nfhL
j 180 fnfhL 0 0 f nfhoF vwkhf gR bgUfl
k mikJsJ. j rtnjr njnfhL mF mikJs fSnfg,
Hfhf, nkfhf tisJ flgu brYwJ. nkUJ tJ rtnjr
nj nfhil flJ Hfhf tjh xU eh TL. mnjnghy HUJ
nkfhf brW nfhil fljh xU eh H VgLwJ.
146
3.1.7
gagLwd.
, nfhs totkhf UgjhY, jidjhnd RWtjhY neu lF
l
khWgLwJ.
lfSF
ilna
cs
neu
ntWghil
fzl
fnfhLf gagLwd.
mrnfhLf Ulij itJ, btg klyf J
fhlgLwd.
3.1.8
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
fw
fjYF
bgJ
Jizwd.
vdnt
bra
cyf ytiuglij gagL fl lf ahUJ vj
ir csd vgij mf.
3.2.1
1. dh
8. #gh
2. yif
9. Mf fl
3. tfhs Flh
10. Vu fl
4. g bgUfl
11. myhfh
5. ghjh efu
12. bgfh V
6. ka jiufl
13. u kiybjhl
7. njhndah
14. ie MW
3.2.1.1 bghU
ytiugl (Map) vD brh nkgh (Mappa) vdgL y bkhUJ
bgwgl xU brhyhF. `nkgh vw brhYF `nkir J fgl J
vgJ bghUshF. vdnt ytiugl vgJ tot ( Geoid) nkguig jJ
nghw gu TWfis tgjfhf jhnyh myJ Jnyh
148
3.2.1.2 gaghL
iuJ bgUF jft bjhEg fhykhd W jftf ms
bjhlJ
bgUbfhnl
brwd.
midJ
jftfSF
mogil
mogilahf
bfhl
trha,
bjhf,
bjh
ikaf,
Kndsjh
cy
gntW
ehLf
jftf
gy
ayhJ.
vdnt
fhyfhykhf
Kiw
FpLfis
gagL
ytiuglf jahfgLwd.
bra
fyJiuahl: ytiuglf
KaJt kW y
tiuglf
rhWf
csd.
tiugl
fiy
nuff
rhjid
149
tiuglf
tiutJ
fodkhf,
neu
vLJ
150
3.2.2
bra
cyf kW a aifaik ytiuglf, fhQ mogil
TWfis jjna goaLf.
151
irf
tlF, bjF, HF, nkF Ma ehF irfS mogil irfshF.
ilgl irf tlF, HF ilna tlHF vd, bjF
HF ilna bjHF vd, tlF nkF ilna tlnkF
vd, bjF, nkF ilna bjnkF vd FfgLwd.
bra
I. cyf, aifaik kW mua ytiugl Jiz bfhL nH
bfhLJs FG brhf tiffis flf.
1.
152
8.
9.
10.
11.
12.
Kiw,
ytiuglf
msitahdJ
brhyh
153
bjhF
ytiugl
uij
gF
FlgLsJ
gu
uij FF.
(v.fh) 1 / 100000 (m) 1: 1000000 vW vGJj ytiugl u myF
br.. v, guY mit bro lf MF.
vg.
ilnfhL
xW
tiuJ
mjid
Kjik
.lfshf
Ujh,
ulh
ju
lf
bfhLfgoUF.
ygu
rkkhf
yhk
nkL
gsfSl
UFnghJ,
154
bra
jehL - MWf ytiugl fh M sij iy bfhL
msJ ytiugl msitnahL xL mf.
bra
ah 80t - 37 0t mr Kj 68 0 - 97 0 f tiu gusJ. njngh
ekJ mil ehLf mr f nfhLf gutfis flf.
flJ
tifgLj
aY.
ytiu
glf
fl
kW
3.2.2.8
1. fl kW iyf -
y w
2. kiy
gG w
3. rkbt
gir w
4. l
kr w
155
nfhLf,
viy
nfhLf,
msitf
nghwit
csd.
ij
ju,
nghfs
Mthf gF
C.H
156
rJ y
cilgl gF
jkj nfh
giHa folf
gdhL viynfhL
khy viynfhL
khtl viynfhL
jhYfh viynfhL
fhL viynfhL
twhj nuhil
gUtfhy nuhil
Xj bgUFs nuhil
fS ghiwfS cs e
nuhils egLif
twl egLif
fhth
V - twhj, twl
zW - fiul, fiuaw
ikf cs f gua rhiy
nja beLrhiy
khjh nfh
ifngh
LfhL
fyfiu sf
nfhil
j f
jgh iya (Post Office)
fyiw
CW
j iya (Telegraph Office)
uahf khif (Dark or Travellers Bungalow)
fht iya (Police Station)
Kfh l (Camping Ground)
khd iya
xJfgl fhL (Reserved Forest)
R.F.
P.F.
157
bra
FpLfis gagL cf Wtd mUnfs iyf, trha
is bghUf, bjhrhiyf, rhiyf, U ghijf, FoUf
nghwtiw csla xU tiugl jahf.
tiuagL
ytiuglf
muR
rhj
ytiuglf
mu
bfhiffis
mkgLJtjF
it
bgJ
njitgLwJ.
ggu,
l,
rkbt
flguf
nghwt
gutiy
158
kf
fyhrhu
kW
gghL
TWfis
mt
159
wt ytiugl tz o tiuj.
(ii)
kW rkbtf.
(iii)
ytiuglfis
bgjhFj
160
3.2.4
fw - fj ytiuglf
ytiuglij ghJ jftf m wid, ytiuglfis tiu
mua fis mj
iy 2 - ko bghGJ
fw milfis kl.
Ra kL fUahf gagl.
vdnt fw - fj ytiuglfis ghJ jftf mt
161
bra
3 M tF Kj 5 M tF tiu cs Ka ytiuglfis gkid
mikJ tiuJ ffh mikf.
thW ytiuglfis tiu wD, ytiuglfis ghJ
jftfis m wD xU khztDF ilfbgwhjh, mtl
ytiugl tuf fhuz fha bjhl, izJ ghj, Kofis my
Muhj nghw wf btgL. w _y khzt ytiuglf
jjna m TWfis kf fyhrhu, bghUshjhu kW r_f
TWfnshL bjhlgL mwhl th gagLj Ko.
r_f ma fw - fj ytiuglf KakhdbjhU fw
fUahf fwJ. fJiwia ju ntWgl gyJiwfY j
KaJt bgJ jnghJ nghwgL tUwJ. xbthU Jiw neuoahfnth,
kiwKfkhfnth nahL bjhl bfhLsjh gy mikfis sf
gagL ytiuglfS mjj JiwfnshL beUa bjhl bfhl
rhjdkhf fwd. vdnt ytiuglfis ghJ goJ jftfis
mw khztf kL midtUnk tsJ bfhs ntoa xwhf
fwJ. eF jahfgl ytiuglf gy W gff bfhl
jffisl gy W fUJfis clnd juToajhf Ugjh eh midtU
wid tsJ bfhSj f mtakhF.
162
mKf
j tFYs khzhffis IJ FGfshf j Mwh tF Ma
Ma dhfshtd:
1.
2.
3.
4.
5.
nehff
1.
2.
3.
163
bra
ah flfiuia viyfshf bfhl khyf bgafis, y
gFia viyfshf bfhl khyf bgafis goaLf.
cy cs flf kW ehLf aif, jgbtg, kiHas,
ktif, aif jhtuf, mua f, kW bghUshjhu ga
sffis bjJ bfhtjF gy tKiwf UD, Jakhf v
gagLj cj fU (Tool) ygl jf vgJ eh mjnj.
nfhs totid bfhl ia KGtJkhfnth myJ xU
gFianah xU rkjs gu a ms tiuaWfgl FpLfdh
cUthfgL yglf bjhFng ygl jf vnwh.
164
3.3.3
mitahtd:
1.
ygl jf cs tuf,
2.
ga bghJ tuf.
3.
4.
thG
lij,
khtlij,
khyij
kw
khtlfSl,
sfgLsd.
Na
kly
xbthU
nfhS
165
15
14
9 054
19 021
21
78 06
72 048
bra
fhQ efuf mr, f nuif kig ygl jf cjl
fLof.
1.
2.
efuf
Jbl
nfhfjh
3.
4.
brid
bgfq
mrf / ff
-
166
167
3.3.5
ytiuglf ( Maps )
r_f ma
ytiuglf ( Map )
KakhdbjhU
rhjdkhf
KoahjjhwJ.
ehffkhd
thifF
xU
Kakhd
fUahf
sFwJ.
MahsfSF wghd cWJizahf, gaz brnthfSF xU
tfhoahf fwd.
btehoUJ ahF tUwtf RWyh ts fHfl
brW RWyh nkghL lfis fLff y tiuglfis bfhL
gabgWjiy Twyh.
Xlij ga miklij bjthf J bfhs gagLwd.
miklij g bjJ bfhs ntL vwh ml a mogil
rhj Ul bjthf Uf ntL. Kjyhtjhf mr nuif, f nuif
Ul, kbwhW mUYs kw gFfSl Md bjhl Ma uil
itJjh Xl miklij bjJ bfhsyh. uLnk y
tiuglf bjthf tiuaWfgoUF. Mifah kJiu myJ Kig
miklij mgF jyglfis bfhL Uj lUJ mJ
bfhs Ko.
MafSF,
khztfSF
fl
ntoa
fUJfis
168
cUil kh ( Globe)
ia Kgkhz totJl fhLtnj khahF. J
totij, kW ygufis mj jfis fhL sfkhd kh
vnw TwKo.
Jiz nfhf _y jnghJ ey bgW Hglf njhwij
nfhskhf fhLwJ. ia ga Hglf nfhskhf fhLwdnt ju,
cstf j
Mfl mikl
169
rh (23.5 0)
tisFlh, Flh
fzth, f, gfgf
y njhwf
fhyiy, fuf
rtnjr nj nfhL
neu kly
ygl jf (Atlas)
Rt tiuglfSF mLjgoahf tFgiw braghLfSF tuyhW kW
a fjYF ygljf f mtakhwJ.
khztf
isahLKiw
lf
miklfis
MWf,
fuf,
flf,
cl
3.4 Koiu
r_f ma fw fj Jiz fUf Ka _W fshf
cs kh, ytiuglf kW ygl jf _ wgrfSnk
mij gagLJ jjh csJ. vdnt khzt Mafsha f
wfSF VwthW vbjj l gagLjyh vgij MJ J
Kiwahf gagLJjY, gojjY cf wid tsj ntL.
170
3.5 ghit f
1.
2.
3.
4.
Monkhouse F.J. & Wilkinson, H.R. Maps and Diagrams, B.I. Publication, New Delhi
(1980).
5.
6.
7.
Zamir Alvi, A Text book of Practical Geography, Vikas pub. pvt. Ltd. New Delhi (1998).
8.
Zoe. A. Thralls, Teaching of Geography, Eurasia Pub. House, Pvt. Ltd., New Delhi, 1969.
9.
Internet.
171
myF - IV
fUjuf
(SEMINAR)
mKf
Fl Jiw bjhlghd lf, bfhiff, braKiwf g iwa
njitnfg jiyig njbjLj, njbjLj jiy tYef
tfhlnyhL fLiuf jahj myJ M brJ Ko fhz mtiw
bgUFG (fUju) gJ bfhSj, gJ bfhl brfis
thgj _y gnfghsf mwid bra wid tsj,
md thj fUJfis bjhFJ yh vfhy gaghoF cjj
vD goiyf bfhlJ, fUjuf MF. fUjuif gagL f
juij nkgLj Ko.
myF TWf
4.1
fUju nehff
4.2
fUju bghU
4.3
fUju jik
4.4
4.5
fUjuf - goiyf
4.6
fUjuf jiyf
4.7
Koiu
4.8
ghit f
172
fw braf
t.
myF
tHf g L
nj i t g L
v.
TWf
brKiw
jftf
g
1.
U a ga Ra tuf,
goiyf Rju
nghuhl u
tuf nrF l
g
-
kw
lf
yff
cs
Ma mUgf,
jff
jiyt
kW
jjik, jiyt
iza
_y jh bgw
js
ek nghwit
ga tuf
kW ifglf
2.
bjhlf f
iwa iy
goiyf fia
nkgLJt
bjhlf f
bghGJ
jbghGJ
khztf,
khzt
fhzgL
Maf
Mauha
uridf,
kW jiyik
cf gF
muidfSF
MaUl
fhg
fyJiuaho
cf g
fUjufhd
kW gF
jftfis
uLj
3.
fUjuf goaLj
6 Kj 8 tF tiu f
jiyf
cs r_f ma gF
w gF
brif
fUjuf Kiw
g ghl
_y ff
jffis
VJthd wfis
M brj
flj.
4.1
fUju nehff
173
4.2
fUju bghU
Mg myJ caf <LgL khztfSF mffgl
174
Kiwjh
fUjuf
MF.
tYef
tfhl
4.3
fUjujik
jiyig njbjLj
fF ll
175
1. jah
fUjuif totikj: fUjuF elJtj nehf, kfnshL gJ
bfhsUF brf, fUju _y gnfghsf bgW gaf
Mat mogil fUjuif totikf ntL.
f FJ lLj: fUjuif elJtj Fnfh, fUjuif
elJtjh f nkghLF ilF gaf, gnfghsUF ilF
gaf, fUju Fnfh, nehff, cf MatF fJiwF
cs bjhl, fUju fyJ bfhL fLiufis
jUtjhY, fUju
mikghs
ghitahsfl
VgLj
fw
176
fLiufis
fUjuF
elJgtf
JiwtYefis
btghLf:
gnfghsfl
dhf
dtj
177
3. Fiwiw nehF kW kL
fUjuf eilbgw Kiw, fUju gnfghsf mQFKiw,
zUj fw yFf iwntwglit, fUjuf jiyF Vg
elj ff, ir Ua ff, vjghuhj ff Madtiw fU
bfhL fUjuf FJ kl ntL. J vfhy eilbgwUF
fUuid nkgl Kiw elj cj . vfhy fUjuf
mikghs fUjuif ela jidjhnd nfL bfhs ntoa
dhf.
fUjuF njbjLfgl jiy bghUjkhdjh? iyah? mJ vj
msF r_fgaDilajhf f gaDsjhf UjJ?
kLtjnfJthd
ll
dhuiy
gagL
4.6
fUjuf jiyf
bjhlfg rhj fUjuf jiyf
1.
Ma xU jiyt
2.
3.
tFgiw fw fG j
178
4.
g rKjhagnf
5.
g nkyhik
6.
gf ebdf
7.
kL cf
8.
9.
eyf
10.
khztf ilw, kW f V?
11.
zfkhd fF NH.
12.
13.
14.
gghL f.
15.
16.
g ju caj Mnyhridf.
gK g - ju nkgl
2.
gilg - ey gaju
3.
fw fj bjhlghd Mf
4.
fw fj a cf, fLof.
4.7 Koiu
fUjufK xU tif thj MF. nkY Maf jf mid
nkgL bfhs, RWtlhu VghL bragL fUjuFf jtwhJ gF
bfhs ntL. bgU tU bjh EgF Vg, f ju cau J nghw
fUjuFf gF bfhSj f mtakhwJ.
4.8 ghit f
1.
2.
3.
iza js
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
http://timelives.ws
en.wikipedia.org/wiki/seminar
unionplus.educationplanner.com.
https://gsrep.dhs.gov.
www.cbs.curtin.edu.an
www.aeispeakers.com.
www.newi.ac.uk.
179
myF - V
fsgaz
(FIELD TRIP)
mKf
gaz vwhny kjfSF bgU kit juToaJ. kj j
yif mila bragL braf xW gaz MF. thif-glF vwh
gaz m nuhil nghwJ. gaz nghJ kj a mDgtf bgw
thsJ. gaz Fnfhf FLgF gF khWglit. g
gaz fwiy wgila br. ghl fs gaz vgj bghU, g
gaz nehff, gazij ll, bragLJj, brais Tw,
gaf g thf Muha cnsh.
myF TWf
5.1
fsgaz - yFf
5.2
fsgaz - bghU
5.3.
fsgaz - KaJt
5.4
fsgaz ghit lf
5.5
fsgaznj wgrf
5.6
fsgaz - tiff
5.7
5.8
bjhlg
5.9
Koiu
5.10
ghit f
180
181
5.1
fsgaz yFf
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
a ybtnjhwfis ghitLj.
Mait fsgaz Ka yFf MF.
5.2
fsgaz bghU
fsgaz vgJ Wbjhiygazij FF. gaz vwhny R
5.3
fsgaz - KaJt
1.
2.
2.
3.
4.
5.
182
5.4
1.
fsgaz ghit lf
brid
2.
3.
kfhgu
4.
jrh
5.
kJiu
6.
br
brnfhil.
7.
uhnktu
uhkehjrh nfh kW w.
8.
Fwhy
9.
fahFk
10.
Jnfhil
jdthr Xaf.
2.
3.
4.
5.
mf gz bry yhUj.
5.6
fsgaz - tiff
1.
cq g gaz
2.
rKjha gaz
3.
RWyh
4.
fgid gaz
5.
gF ghit
6.
j gaz Kjad
183
5.7
llY bragLJjY
5.8 bjhl g
xbthU khztD fsgaz ga Mtz jah brj ntL.
midJ
khztf
mifid
xW
nrJ
xUikgL
Ma
184
5.9
Koiu
jifa braKiw mDgtfis, a idfis mF
nehfkhf
bfhlJ.
neuo
mDgtdh
ahj
fod
khztf
ghlbghUnshL
jhf
bjhlgL
fsgaz
jFj
cWneh
MjhufnshL,
fljij
ifglfnshL
5. 10 ghit f
1.
Ghate. V.D., The Teaching of History, Oxford Univ. Press. Bombay (1961).
2.
3.
Kochhar. S.K. The Teaching of Social Studies, Sterling Publisher pvt. Ltd. New Delhi,
(1984).
4.
Kohli. A.S. Teaching of Social Studies, Anmol pub. pvt. Ltd. New Delhi, (1996).
5.
Salim Basha, S.A. & Digumarti Bhaskara Rao, Methods of teaching Geography.
6.
7.
Yajnik. K.S. Teaching of Social Studies in India, Orient Longmans Ltd. Bombay (1966).
185
myF - VI
bra t fw Kiw
(ACTIVITY BASED LEARNING)
mKf
`eh
vts
fnjh
vgJ
Kaky.
fj
vts
myFTWf
6.1
brat fw mQFKiwf
6.2
tF thf
6.3
FG milfS, FGfS
6.4
r_a (3 kW 4 tFf)
6.5
fhyiy mj
6.6
Mnuha rfu
6.7
dr braghLf
6.8
kj cl
6.9
Koiu
6.10
ghit f
186
fw braf
t.
myF
v.
TWf
1.
tHf g L
nj i t g L
brKiw
jftf
tuf nrF l
kw
g
lf
bra
xgil -
ltr kl
tfw
brat
fUgyiff
- tF
fw tF
fgj
bghGJ
thf
thf
milfis
gUJ
ghJfhj
jfhd
jftfis
nrff
ntL
2.
brat
fw
1. FGf
fw
milf -
mikfgL
FGfS
xgil
mogil TWf
bghGJ
2. FpLfS
gUJ
mt
jfhd
sffS
jftfis
FpLfS
nrff
ntL
3.
FpLfS 10 fw
fw milf
mt
milf
(Ka FpLf
sfK
III = 5
cs tuyhW)
bghGJ
fw
IV = 5
gUJ
milf
- xgil
jfhd
jftfis
nrff
ntL
fw bra milf
2.
Vgof
3.
FG mikF Kiw
4.
tFgiw thf
187
6.1
bratfw mQFKiwf
1.
2.
3.
4.
5.
(i).
(ii).
FiwF braghLf
6.2
tF thf
bratfw tFf rhjhuz tFfisl rW TLj ftdJl
mikf ntL.
m. l: tFgiw khztf Rjukhf bragl ngha l ntL.
khztf Maf cfhu ghf nghJkhdjhf Uf ntL. vdnt
kugyiff, ehfhf, nkirf nghwtiw mwgLj ntL.
M. kl fUgyiff: tFgiw Rtf khztf gagLJ
cauF fUgyif mikf ntL. fUgyif vGgHf, xbthU
khztUF Fl ms l xJfgl ntL.
khztfSF xJfgl
188
6.3
tF
tz
KjtF
fUt
ulh tF
gir
_wh tF
ehfh tF
kr
FG milfS, FGfS
KjKj g nrfgL khztf midJ ghlfY Kj
FG
khztfis
Vgo
Kiw
fl
jahgLJ.
6.3.1
FG milf
bghJthf bratfw MW FGf csd. j MW FGfSF
lbgW
midJ
FpLf
glfS,
FG
vQ
mlgoUF.
Kj uL FGf KGtJ Ma rhjit. _whtJ FG J
Ma rhjJ. ehfhtJ FG rf khzt cjl bragLj ntoaJ.
IjhtJ FG rf khzt J cjl bragLj ntL. MwhtJ FG jhnd
fw FGthF. jhnd fw kW kL braghLfS csd.
189
bfhs
JiztjF
FG
mta.
mik
ntoa
6.3.5 FG isahLf
Vgof gy FG isahLfS, bghkyhl nghw braghLfS
bfhLfgoUF. braghLfis midJ khztfis xwhf To
bragLjyh. braghLf KojJ khztf mtut FGfSF brl
ntL.
190
wid
mogilahf
bfhl
ghlfis
FF.
191
2. Myku (isahL)
isahil FF FpL wid rhnj csJ. isahil
khztf FGthf Ma Kiy isahl ntL. FpL Vgo
(0+9) 10 MtJ ikf tUwJ.
3. bghkyhl
iuF dh x cjah bghikfis MlitF Mlnk
bghkyhl. gila fhyUJ uhzfijfis, u u ru
fijfis ghkuU tif fiy gagLjgLsJ. gy tiff
csd. Uff njh UJ vLfgL rid cyuitJ, gjgL
fijF Vw glf tiuJ tzf o j cUtf H totfis
iu fhLtJ bghkyhl xU tifahF.
mil Jf, be (sho) Kja bghUfsh cUt bghikfis
brJ mtiw Ff bghU iuF dh fho fijfis sFtJ,
jnghJ eh ekJ ghlgF gagLjgL tifahF. Vgo 2MtJ ik
f FpL tUwJ.
4. bg
FpL cUtfis tiua, fis izJ tz l,
tiugl tz o lfis fla cjwJ. khztf
fgid ifwid tsf Toa tif J mikfgLsJ. khztf
g Vo Fl bg d gid bra ntL. FpL
Vgo (0+14) 15 MtJ ik f tUwJ.
5. ghljf
bfhLfgLs ghljf gf vfis bfhL ghl gid
bra ntL. FpL Vgo 14 MtJ ik f tUwJ.
6. vW, jfzho
fsgazij FF FpL wid rhnj mikfgLsJ.
ghlgF mJ bfhl fUJfis neuoahf mDgJ czJ bfhL
jftfis ul fs gaz cj tif mika ntL. FpL
Vgo 5MtJ ik f tUwJ.
192
r_fa FpLf
7. mf sF (fij)
fij nff Mt yhj FHijfns iy vdyh. vdnt va fij
thyhf w sfgLsJ. fijahdJ Vw wfJl khztf
Mtij L tif cnuhlkhf brhy ntL. fij milfis
khztf thf bfhLfyh. jdh thw g VgLwJ.
FpL Vgo (0+7) 8 MtJ ik f tUwJ.
8. bkGFt (ciuahl)
xUtUbfhUt j fUJfis ciuahl thyhf sf Ko.
ciuahl _ykhf ftj, ngRj nghw wf tswd. wid rhj
ciuahl csJ. U khztf, ciuahl milfis itJ, thJ, ciuahl
ntL. J Ma nkghit eilbgw ntL. FpL Vgo
(0+9) 10 MtJ ik f tUwJ.
ghlgF
kL
myhk
nkbfhL
jftf
193
13. sF (YghL)
eKila ghuga uha fiyf xwhd YghL kdF
ikahd, vikahd fiyf xwhF. fodkhd fUJfis Tl f
yFthf mJ bfhs brtJ YghlhF. mtznk wid khztf
Fpo _y mJ bfhwd. FpL Vgo xnu xU ik f
tUwJ.
15. lh sF (kL)
xbthU ik fY khztf wdilit fl gFahf
FpL mikJsJ. j _y khztf jf juij mtnjhL
kLyhk mLj ik fiy Jtf jfis jahgL bfhwd.
FpL Vgo 14 MtJ ik f tUwJ.
6.5
fhyiy mj
braghLfis
bra
ntL.
gbdhW
fhyiy
194
v fhyiy
ghl
sf
1.
Na
mf bt
2.
nkf gh kiwj Na
Rkhuhd bt
3.
nkf
kjhu
4.
kiH Fil
js kiH
5.
L kiH
mf ms kiH
6.
dY kiH
odYl kiH
7.
thd
th thd njhWj
8.
gwF gl
js fhW
9.
10.
RUoa fgs
jkhd F
11.
beU
12.
Milf
ga
(fg)
ju (gU, gL)
fhiy
Hikf
egf
khiy
f
brth
j
ahH
bt
r
PhW
6.5.2
mltizia
gagLJ
Kiw:
thu VG ehfY j
195
sff
jiyKo
_F
dK JyfgL,
ikahf
fhfglntL.
Jyfhk cz czTlhJ.
Kf fGj
196
fgiw
JKj
ifuf
fho
bfhoUF.
Rofhlgl
khzt
clnd
6.7
dr braghLf: ()
6.7.1
milf
tiuagoUF.
tiw
Fayhf
khztfl
197
1.
nfh Tj
2.
khztf vGJj
3.
ftiw brYj
4.
g njj
5.
Fj
6.
rhLj
7.
g bry
8.
isahLj
9.
Fj
10.
ghl goj
11.
rhLj
12.
kj cl
kj cl FpL Vgo tuiy vwhY midJ khztfS
mUf ntoa FplhF. xU sho myJ mil kj cUt
btlgoUF.
btlgl
ghff
jjahf
UF.
khztF
cUt
cUt bga
brghL
III
IV
1.
th
ghl
2.
mf
fij
3.
FJ sF
glK, dh
14
15
4.
bkGFt
ciuahl
5.
fhkh sF
goJgh
14
15
6.
Myku
isahL
10
16
7.
uhj sF
v a ah
15
15
8.
bghkyhl
bghkyhl
198
9.
bgnuhkh sF
10.
sF
11.
bg
ehlf
YghL
tzLj
15
20
tiuj,
12.
ghljf
ghlg
14
15
13.
vW jfzho
fsgaz
14.
bjUsF
nrfj
15
15.
myh mjsF
braghLf
17
16.
nkir sF
brJgh
10
17.
lh iy
kL
14
15
18.
FL g
nj mil
6.9 Koiu
brat fwKiw fj a Ka. gtF fj Fj
jHf jukhd fia cUthF l. midJ khztf j ju czJ
iuthf, KGikahf fW bfhs cjwJ. FHijf jhnk KaW fgjh
jdif tswJ. khztf Uw midJ fj KiwfS
l mikJsd. khztf gilghw, TJ nehF w ts
bgWwJ. bratfwiy KGikahf J gagLJnth. fyhikia yhik
MFnth.
6.10 ghit f
midtUF f aff (SSA) - bra t fw - ifnaL.
199