Director Fundador: CARLOS PAYAN VELVER Suplemento Informativo de La Jornada Portada La Jornada del campo Nmeros Anteriores El Agua en doce Poemas Mayas Humberto Ak abal COLOR DE LLUVIA La luna se vuelve neblina en la madrugada. Va a llover! Gritan los sembradores. Y en la tarde las nubes tienen color de lluvia EL RO El ro se retorca como culebra herida; una sombra extraa caminaba sobre sus aguas.
A VECES ROS Si llevan agua son ros. Si no, son caminos. BORBOLLONES Hoy el agua nace a borbollones en mi corazn. Me baa la frescura de un canto. MI ROSTRO En el agua veo mi rostro. No ste que ves. El agua no es espejo. Mi puro yo est ms all de lo que soy. XOLSIWAN UKAYIB`AL RE JAB Ri ik` kujaluj mayul pa ri saqirisanik. Kape ri jab`, kape ri jab`! Kakiraq kichi` ri ajtiko`n. Are chi` kaqaj ri q`ij ri sutz` ke` wachin ukayib` al re jab`. RI NIMA` Ri nima` kutumij rib junam ruk` jun kumtz sokotojinaq; jun nonoch` ri man ilom taj kab`in puwi` ri ja`. WENE` E NIMA` We kab`in ja` chupam xa are e nima`. Are we maj, xa are e b`e. B`URB`UX Kamik ri ja` kab`urb`ux kel uloq pa ri wanima`. Kin nuratinisaj pa ri ujororem ri jun b`ixonik. WACHIB`AL Pa ri ja` kinwil ri nuwachib`al, man are ta wa` ri nupalaj ri kawilo. Ri ja` man are wachibal taj. Ri qas in k`o naj jela` ri xa in. XOLSIWAN Ginnnnnn, ginnnnnn, ginnnnn... habla el aire en Xolsiwan. Va a llover. El cielo est despejado, pero el aire no se equivoca. Y llueve. LA CATARATA La catarta canta con su voz de monte, desde arriba hacia abajo y se vaaaaa caminando entre el taxcalero hasta terminar llorando. FLORES DE UN RATO Relmpago: fores de un rato, alegrn de cielo. LODAZAL El lodazal se ve feo, pero huele sabroso a la llovizna le encanta hacer lodo. Aunque no llueva amanecen hmedos los campos: la noche los moja con su lengua.
DERRUMBE La noche se derrumba y la oscuridad cae al fondo del barranco: se hace agua y se vuelve ro.
Ginnnnnn, ginnnnnn, ginnnnn; kach` wa ri kaqiq` pa Xolsiwan. Kape ri jab`. Puneta saq`ij ri kaj, xa ri kaqiq` man kub` an ta tzij.
TURB`ALA` Ri turb`ala` kab`ixonik` ruk` ri roq`ib`al juyub`, kape k`a chikaj k`a pa ikim ku jamrib` kab`eeeeeek, kab`in chuxo`l taq ri taxka`l, koq`ik are jampa` kak` is ri ub`e. KOYOPA` Koyopa`: kotz`i`j re jun kasach uwach, nitz` kikotem re kaj. XOQ`OL Ri xoq` ol man utz taj kilatajik, xa k` ok` ri uruxlab`, ri musmul jab` sib` alaj kaqaj chuwach utz kurilo kub`an xoq`ol. Pune ta man k`o ta jab`, kaqaj ri rexq`ab` puwi`ri q`ayes; ri chaq`ab` kuriq`o ruk` ri raq`. zz U`L Ri chaq` ab` kawulilik b` ik xuquje` ri q`equmal katzaq b ik k`a chuxe` ri siwan: chila` kujaluj ja` kujaluj nima`. Tomado de Aqajtzij (Palabramiel). Ed. Cholazmaj, Guatemala. 2007