StrateJik DerinLik

S St tr ra at te ej ji ik k D De er ri in nl li ik k
Trkiyenin Uluslararas Konumu

Ahmet Davutolu
1959 Ylnda Konya Takent'te dodu. Ortarenimini stanbul Erkek Lisesi'nde tamamlad.
Boazii niversitesi Ekonomi ve Siyaset Bilimi blmlerinden mezun oldu. Ayn niversitenin
Kamu Ynetimi blmnde yksek lisans, Siyaset Bilimi ve Uluslararas ilikiler blmnde
doktorasn tamamlad. 1990-1995 yllar arasnda yurtdnda grev yaptktan sonra 1996-1999
yllar arasnda Marmara niversitesi'nde alt. 1993'te doent, 1999'da profesr oldu. 1999-
2004 arasnda Beykent niversitesi'nde retim yelii ve Uluslararas likiler Blm Bakanl,
2002-2009 arasnda bykelilik ve babakan badanmanl yapt. 1 Mays 2009 itibariyle
Dileri bakanl grevini yrtmektedir.

Alternative Paradigms (Lanham: University Press of America, 1993), Civilizational Transformatian
and the Muslim World (K.L.: Quill, 1994) ve Kresel Bunalm (Kre Yaynlar, 11. bs. 2009) balkl
kitaplar yaynlanmtr. Ayrca, zellikle uluslararas ilikiler, blgesel analizler, mukayeseli
siyaset felsefesi, mukayeseli medeniyet tarihi aratrmalarn kapsayan deiik alanlarda
disiplinler aras bir yntemle kaleme alnm almalar farkl dillerde yaynlanmtr.

A AR RK KA A K KA AP PA AK K
Trkiyeyi evreleyen yakn kara, yakn deniz ve yakn kta havzalar, corafi olarak dnya
ana ktasnn merkezini, tarihi olarak da insanlk tarihinin ana damarnn ekillendii alanlar
kapsamaktadr. Souk sava sonras dnemin getirdii dinamik uluslar aras ve blgesel
konjonktrde en yakn havzasndan balayarak da almas kanlmaz olan Trkiyenin
stratejik derinliinin yakn kara, yakn deniz ve yakn kta balantlar ile yeniden tanmlanmas
ve bu derinliin jeopolitik, jeoekonomik ve jeokltrel boyutlarnn d politika parametreleri
olarak kapsaml bir ekilde yeniden deerlendirilmesi gerekmektedir.

Modernite Avrupa-Merkezli bir tarihi srecin eseriydi. Kreselleme ise kanlmaz bir ekilde
bata Asya olmak zere btn insanlk birikimini tarihin ak seyrinde tekrar devreye sokacak
unsurlar tamaktadr. Tarihi birikimi etkin bir alma temel salayacak toplumlarn ne
kaca bu srete Trkiye, tarihi derinlii ile stratejik derinlii arasnda yeni ve anlaml bir
btn oluturma ve bu btn corafi derinlik iinde hayata geirme sorumluluu ile kar
karyadr. Stratejik adan mihver bir lke olan Trkiye, bu sorumluluklarnn gereini yerine
getirmesi durumunda, yeni dengelerin oluaca daha istikrarl uluslar aras konjonktrlere
daha uygun artlarda giren bir merkez lke konumu kazanacaktr.

N NS S Z Z
Dinamik bir sreten geen bir toplumun bireyi olarak o toplumla ilgili stratejik analizler
yapmak, hzla akan ve debisi yksek bir nehrin iinde seyrederken o nehrin yata, ak hz,
ak istikameti ve baka nehirlerle olan ilikisi konusunda fikir yrtmeye benzer. Hem
incelediiniz nehrin iinde siz de akmaktasnzdr, hem de bu akn zelliklerini anlama ve bu
zelliklere gre nehrin btn hakknda bir tasvir, aklama, anlamlandrma ve ynlendirme
erevesi oluturma sorumluluu tamaktasnzdr. Nehrin dna karak baktnzda sizinle
birlikte akan zerreciklerin ruhuna ve kaderine yabanclaarak ahlak kaytszlk iindeki sradan
bir gzlemci durumuna dersiniz; nehrin akntsna kendinizi brakarak srklendiinizde ise
www.altinicizdiklerim.com
1
varolan gereklii hakkyla anlayabilirsiniz ne de bu gereklikle ilgili kendi iradenizi oluturarak
tarihe arlk kova bilirsiniz.

Bu ikilem iinde nehrin ruhuna ve kaderine yabanclamak ahlaki sorumluluk, nehrin akntsna
kaplmak ise bilimsel sorumluluk alann daraltr.

Anlamak, zaman ve mekan derinliine nfuz etmek ve bu derinlik ile zihinsel imajlar arasnda
bir tr irtibat kurmakla balar

B Bi ir ri in nc ci i K K s s m m
Kavramsal ve Tarihi ereve Kavramsal ve Tarihi ereve

B Bi ir ri in nc ci i B B l l m m
G G P Pa ar ra am me et tr re el le er ri i v ve e S St tr ra at te ej ji ik k P Pl la an nl la am ma a

2. Potansiyel Veriler: Ekonomik, Teknolojik ve Askeri Kapasite
Ekonomik kaynaklar, teknolojik altyap ve askeri birikim lkenin g denkleminde deiken
unsurlar olarak yer alr.

Uluslararas ilikilerin Souk Sava sonras dnemdeki en nemli gerilim alanlar jeopolitik ve
uluslararas ekonomi-politiktir. Bu erevede d ekonomik ilikileri ynlendiren ekonomi-politik
tercihler genel stratejinin nemli bir unsuru haline gelmitir. Bu durum kresel ekonomi-politik
rekabetin taraf olan byk gler kadar, bu rekabetin hem aktr hem de edilgen sahas
konumundaki blgesel gler asndan da geerlidir. II. Dnya Savann hemen sonrasnda
bamszlklarn kazanan ve Souk Sava sresince genellikle ithal ikamesi politikalaryla
bamsz bir ulusal ekonomik alan oluturmaya alan bu blgesel gler, seksenli yllarda
balayan ve Souk Sava sonras dnemde gittike ivme kazanan ihracata dayal kalknma
modelleri ile kresel ekonomik dengelerde yer edinmeye alan politikalara ynelmilerdir.
Bu deiim sreci ekonomi-politik ile strateji arasndaki bamllk ilikisini artrm ve ekonomik
kar alanlarn diplomasinin ana unsurlar haline getirmitir.

II. Dnya Savandan sonra askeri/diplomatik alan daralm olan Japonya'nn ekonomiyi bir
strateji parametresi olarak d politikann merkezine oturtmas bu gelimenin en arpc
misallerinden birini oluturmaktadr.

Souk Sava sonras dnemde ekonomik kapasitenin ulusal g parametreleri iindeki
konumunda nemli bir mahiyet deiimi yaanmtr. letiim teknolojisindeki olaanst
srama ile yksek bir ivme kazanan kresel lekli karlkl bamllk ilikisi devlet-d aktrlerin
ulusal strateji iindeki nemlerini artrmtr. Bugn okuluslu irketler arasndaki ilikiler devlet -
lekli ilikilerin de tesinde etkiler yapabilmektedir.

Bugn resmi ve gayr resmi aktrlerin birlikte oluturduklar ulusal total etkinlik, sadece devlet
kontrolne dayanan ulusal bamszln nne gemi bulunmaktadr. okuluslu irketler, sivil
toplum kurulular, blgesel ve uluslararas kurulular gibi ulus devlet yaplanmas dndaki
aktrlerin artan etkisi kresel lekli makro stratejiler ile yerel lekli mikro stratejiler arasnda
2
nemli bir uyum problemi dourmu bulunmaktadr. Bylesi ok aktrl dinamik bir
konjonktrde lkelerin greceli gleri bu uyum problemini aabilme kabiliyetlerine baldr.

Bu erevede lkenin bilim ve teknoloji alanndaki retkenlii ve etkinlii de g
parametrelerinin deiken unsurlarnn banda gelir. ABD'nin hegemonik g olarak ortaya
knda bilim ve teknolojik kapasite konusunda yapt atlmlarn rol byktr. Telif haklar
ve lisans uygulamalar da aslnda bilim ve teknoloji konusundaki gelimelerin denetim
gcn elinde tutma gayretinin bir rndr.

Bu nedenledir ki, bilim ve teknolojik stnlk konusunda sren rekabet, Souk Sava sonras
dnemin perde gerisindeki ana gerilim alanlarndan birisi olmutur. Bunun sebebi de
teknolojik savan sonularnn scak savan sonularndan daha belirleyici olmasdr. Bu
adan dnya sisteminin merkezini oluturan glerin en ncelikli hedefi teknolojik stnl
elden brakmamaktr. Askeri ittifaklar geici, teknolojik stnlk kalcdr.

Uluslararas ekonomik savata mesele bir teknolojiyi sadece gelitirmek deil, o teknolojiyi
ayn zamanda pratik kullanm deeri yksek bir piyasa malzemesi haline de getirebilmektir.
Japonya mucizesi bu becerinin stnde ykselmi ve birok alanda Amerikan firmalarnn
uluslararas piyasalardaki etkisini krmtr.

Bu unsurlarn tmn fiili g hailine dntren askeri kapasite, lkelerin gerek bar
dnemlerindeki potansiyel kapasitesinin gerekse sava dnemlerindeki reel g yansmasnn
temel gstergelerinden biridir.

Yeni teknolojik gelimelere ve konjonktrel deiimlere ayak uyduramayan askeri yaplar
zamanla ie dnk politik hesaplarn ve kaynak israfnn arac haline dnme riski tarken,
yerinde ve zamannda alnan stratejik kararlarla kendini yenileyebilen ve toplumsal doku ile
btnleen askeri kapasite kullanmlar lkelerin uluslararas g hiyerarisinde daha st
basamaklara kabilmelerinin ve politik ekonomik etki alan oluturabilmelerinin nn aar.
Bugn de Amerikan askeri yaplanmas Amerikan ekonomisi ve diplomasisi arasnda
dorudan bir iliki vardr ve bu iliki dnya anaktasndan uzakta bir corafi konuma sahip
olan ABD 'yi uluslararas ilikilerin belirleyici hegemonik gc haline dntren ana
unsurlardan biridir.

3. Stratejik Zihniyet ve Kltrel Kimlik
Bir toplumun stratejik zihniyeti; iinde kltrel, psikolojik, dini ve sosyal deer dnyasn da
barndran tarihi birikim ile bu birikimin olutuu ve yansd corafi hayat alannn ortak rn
olan bir bilincin, o toplumun dnya zerindeki yerine bak tarzn belirlemesinin rndr.

Gemii kuatan kadim kavram da, gelecei belirleyecei iddiasn tayan Devlet-i Ebed
mddet kavram da bu stratejik zihniyetin muhtevasn dokuyan bir tarih ve kimlik bilincini
yanstmaktadr.

Gerek Osmanl Devleti'nin zlme srecinde gerekse Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan
bu yana kar karya kalnan uluslararas problemlerde ortaya kan en nemli gerilim alan,
bu stratejik bilincin sreklilik unsurlar ile cari uluslararas g dengelerindeki konum arasndaki
farkn dourduu psikolojik gerilim ve bu gerilimin kimlik bilinci metindeki ypratc etkisidir. Bu
3
adan Osmanl-Trk stratejik bilincinin ana unsurlarnn sreklilik ve deiim ynleriyle yeniden
tartlmas, yzlememiz gereken en nemli meselelerden birisidir.

Stratejik zihniyet bir varolu iddiasna dayanmadka edilgenlikten kurtulabilmek mmkn
deildir. Bunun iindir ki, stratejik zihniyeti oturmu olan ve bu zihniyeti deien artlara gre
yeni kavramlar, aralar ve formlar ile yeniden retebilen toplumlar uluslararas g
parametrelerine de arlk koyabilme kabiliyeti kazanrlar. Bunun aksine, stratejik zihniyette
radikal bir krlma yaayarak kimlik bilincini ypratan toplumlar tarihi varolularn tehlikeye
atarken, bu zihniyeti dier toplumlar dlayc bir ara olarak grerek donuklatran toplumlar
ise ortak insanlk bilincinden kopmakta ve kendileri dlanmaktadrlar.

4. Stratejik Planlama ve Siyasi rade
Mehur stratejisyen Carl von Clausewitz taktik ile strateji arasndaki ilikiyi tanmlarken Taktik,
askeri birlikleri muharebeler iin, strateji ise muharebeleri nihai sava iin kullanma sanatdr
demektedir. Stratejik ynelii belirlenmemi bir ordunun birbirinden bamsz kk
muharebelerde tek tek baarlar kazanmas savan nihai kaderini belirleyici olamaz.

Diplomaside de durum pek farkl deildir; sadece nihai hedefe ulamak iin kullanlan aralar
farkldr.

zellikle ittifaklarn geici ve kar temelli olduu, ksa dnemli taktik admlarn belirleyicilik
kazand dinamik g dengesi yaplanmalarnda baarl olmann en ncelikli art, uzun
dnemli stratejik tanmlama ile ksa dnemli taktikler arasndaki dengeyi salayabilmektir.
Bu da diplomatik konumlar mutlaklatrmakszn kararl, ve deiik stratejik hedefler arasnda
bocalamakszn esnek olmay gerekli klar.

Gelecekle ilgili ufuk derinliine sahip lkelerin siyas ncleri, belirlenmi gndemlerin esiri
olmazlar. Aksine gndem onlarn elinde ekillenir ve bu ekil al o lkeyi nc lkelerin
ilikilerinde bile etkin bir unsur haline getirir.

Siyasi irade yetersizlii dolaysyla d siyasetini konjonktrel dalgalanmalarn akna brakan ve
zamanlama kabiliyetini kaybeden lkeler ise, bakalar tarafndan belirlenmi gndemlere
gsterilen anlk tepkilerin oluturduu karmak ve eliik bir tablonun esiri olurlar. Atak ve
belirleyici deil, savunmac ve tepkicidirler.

Bu kimliksiz sekinler, kritik dnemlerde n plana kp belirleyici olmaktan ok, fark
edilmemeye ve inisiyatif kullanmamaya artlanmlardr. lkelerini dnya gndeminde etkin
bir konum da tutmak yeni mesuliyetler getirecei iin edilgen olmay daha emin ve risksiz bir
siyaset olarak grrler. Davranlarna, sayg grmenin getirecei mesuliyetlerden
kanmak ile kaale alnmamaktan korkmak arasnda gidip gelen rkek bir tavr hakimdir.

II. nsan Unsuru ve Strateji Oluumunda arpan Etkisi
yi bir stratejik planlama ve siyasi irade oluumu, sabit ve deiken unsurlar zayf bir lkeye
kendi potansiyelinin zerinde bir g oluumu salarken, tutarsz bir stratejik planlama ve zayf
bir siyasi irade potansiyeli gl bir lkenin kendi leinden daha dk seviyelerde bir g
denklemine sahip olmasna yol aabilir.

4
Bu durum bir lkenin en temel stratejik gcnn insan unsuru olduunu ortaya koymaktadr.
Sabit stratejik unsurlar olan corafya ve tarihi deitirmek mmkn deildir; ancak kaliteli
insan unsuru bu corafya ve tarihe yeni ve ufuk ac anlamlar kazandrabilir.

Almanya ve Japonyann II. Dnya Sava sonras gerekletirdikleri ekonomik atlm, ABD'nin
1929 Ekonomik Bunalmn aarken gsterdii performans insan unsuru ile milli stratejik
btnleme arasndaki ilikinin en arpc misalleridir.

Bir lkenin stratejik almndaki en hassas ve en nemli unsur, sistemin merkezindeki siyasi
irade ile toplumun donanml sivil insan unsuru arasndaki meruiyet ilikisidir. inde
bulunduumuz dnemde ska kullanlan deyimlerle ifade edilirse, derin devletin derin millet
ile bulutuu noktadr.

nsan unsuru ile siyasi sistem arasndaki meruiyet ilikisinin en nemli boyutu ise gven
unsurudur. Kendi insan unsuruna gvenmeyen bir devletin stratejik ufuklara almas,
toplumun potansiyelini motive edecek taktik hedefler ortaya koymas, bu hedeflere uygun
aralar doru bir zamanlama ile devreye sokabilmesi mmkn deildir.

III. rnek Bir Uygulama Alan: Savunma Sanayi
1. G Parametreleri ve Savunma Sanayii
Ekonomik kalknmann m gvenlik parametrelerinin mi ncelikli olduu tartmasnn kskacna
saplanp kalm lkelerin her iki alanda da ciddi ve tutarl admlar atabilmesi ok gtr. Bu
konuda en verimsiz uygulamalar yapan lkeler de gvenlik parametresinin gerektirdii
harcamalar iin ekonomik kalknmay ikinci plana ittikten sonra, gvenlik iin gerekli silah ve
savunma sistemlerinde tam anlamyla ithalata bal bir yaplanmaya giden lkelerdir. Bu
lkeler bir taraftan kt kaynaklarn ekonomik adan getirisi olmayan silah almna yneltirken,
dier taraftan kendi bana ekonomik bir sektr olan savunma sanayiini ihmal etmenin
cezasn genellikle d demeler dengesizlikleri ve silah retiminde bamllk gibi bir lkenin
ekonomik ve askeri geleceini tehdit eden sonular suretinde grmektedir. Bu konuda en
verimli alan lkeler, savunma sektrn bal bana bir ekonomik alan eklinde
deerlendirerek bu sektr hem kendi savunma ihtiyacn karlayacak hem de rettii
silahlar ve savunma sistemleri ile ekonomik getiri salayacak ekilde planlama yapan
lkelerdir. nc dnya lkeleri bu tasnif iinde birinci kategoride yer alrken, gelimi lkeler
ikinci kategoride bulunmakta ve bu yolla yeni-smrgeci yaplanmay garanti altna
almaktadrlar.

Savunma sanayii konusunda ekonomik kapasite ve kalknma dzeyine paralel ikinci nemli
unsur ise teknolojik kapasitedir. Askeri ihtiyalar ile ekonomik kalknma ve teknolojik srama
arasnda sanldndan daha yakn bir iliki sz konusudur. Birok nemli teknolojik bulu ve
srama ilk nce askeri ihtiyalar dolaysyla gelitirilmi ve bu anlamda savunma sanayii
teknolojik gelimenin motor gcn oluturmutur.

Siyasi irade ve stratejik planlama aktif faktrleridir. Dolaysyla bu ok ynl veriler arasndaki
irtibat salayan ana unsur stratejik planlama ve bu planlamay hem gelitirip hem de
uygulayacak olan siyas iradedir.

5
Byle bir siyasi irade ve stratejik planlama olmakszn atlacak admlar ksa dnemli
parlamalar olarak kalr ve uzun dnemde lkenin genel dengelerini ynlendirebilen bir
dinamo haline dnmez. Savunma konusunda da baml olan bir lkenin bamsz ve
kalc bir siyas irade oluturmas da mmkn deildir.

ABD'nin kta-tesi stratejilerinin dayand temel ilkeler hala deniz jeopolitikisi Mahan'n bu
asrn banda formle ettii ana esaslara dayanmaktadr. Bu stratejik sreklilik ve oturmu
siyas otorite, ABD'yi, g denkleminin sabit ve deiken unsurlarnn verimli kullanmyla bir
hegemonik dnya gc hali ne getiren temel unsurlardr.

2. Trkiye'nin G Parametreleri ve Savunma Yaplanmas
D politika yapmnda nemli sapmalara yol aan statik yorumlamalar ve gecikme de
aslnda sabit ve deiken unsurlarn koordineli ekilde uzun dnemli bir stratejik btnlk
iinde ele alnmam olmasnn bir sonucudur. Toplumun siyasi, ekonomik ve zihinsel
birikimini harmanlayan yeni bir stratejik planlama yaplmas ve savunma sanayiinin bu
ereve iinde, sabit g unsurlarn dinamik bir yoruma tabi tutacak ve deiken g
potansiyellerini harekete geirecek ekilde yeniden yorumlanmas temel hareket noktas
olmaldr.

k ki in nc ci i B B l l m m
S St tr ra at te ej ji ik k T Te eo or ri i Y Ye et te er rs si iz zl li i i i v ve e S So on nu u l la ar r

I. Trkiye'nin G Unsurlarnn Yeniden Yorumlanmas
Doksanl yllara damgasn vuran istikrarsz koalisyon hkmetlerinin ksa dnemli deiken
manevralar ile d politika brokrasisinin risksiz d politika anlay arasnda gidip gelen taktik
admlarn stratejik bir btnlk oluturamamas biraz da bu konudaki ortak bak eksiklii
nedeniyledir. "Uzun ince bir yol" ile balayan AB serveni, "Ya gireceiz, ya gireceiz" tavryla
Girmesek de olur, bizim tek alternatifimiz AB deildir; onlar dnsn resti arasnda gidip
gelmi; hasret ve iddia ykl bir sylemin ykselttii Adriyatik'ten in Seddi'ne Trk dnyas
slogan zamanla Orta Asya lkelerini bile tedirgin eden bir belirsizlie ve zr dilemeye
dnm; slam dnyasna ynelik kardelik ve kltrel balar nutku doudan ve gneyden
gelebilecek tehdit alglamalarna karm; sloganik Batclk ile hissi nc dnyaclk arasna
skan d politika sylemi dileri bakanlarnn ahsna gre deien bir seyir takip etmitir.

Ksa dnemde radikal bir deiiklik gstermesi mmkn olmad iin d politika yapmndaki
sabit verileri oluturan tarih, corafya, kltr ve nfus unsurlarna bak, gerek siyasi elit, gerek
brokratik yaplanma gerekse sradan halk arasnda ciddi bir farkllama gstermektedir.Bir
kesim tarafndan d politikadaki en nemli dayanak noktalar arasnda gsterilen tarihi ve
kltrel unsurlar baka bir kesim tarafndan en byk ayak balar olarak telakki edilmektedir.
Trkiye'nin kendi yakn havzas ile daha derin bir btnlemeye gitmesi gerektiini
dnenler ile bu havzann etki alanndan mmkn olduunca uzaklaarak blge-tesi
unsurlarla btnlemek gerektiini syleyenler arasndaki gerilim de bir baka ayrc unsur
haline gelmektedir. Yeri geldiinde Trkiye'nin en nemli kozu olarak gsterilen gen nfus,
kimi zamanlar da en byk engeli olarak deerlendirilmektedir.

6
Nasl fizikte ayr ynlerde uygulanan gler hareket ettirilmek istenen nesneyi ya hareketsiz
brakmakta ya da kararsz bir istikamete doru ynlendirmekteyse, Trk d politika yapm da
doksanl yllarda ritmik ve harmonik zellikten uzak bir grnt sergilemitir.

Bugn bu g unsurlar konusunda yaplan en ciddi hata sabit g unsurlarnn dinamik
yorumlamasnda atl ve ge kalnmasdr.

II. Stratejik Teori Yetersizlii
1. Kurumsal ve Yapsal Arkaplan
Stratejik teoriler ve bu teorilere dayal analizler alternatif d politika gerekliliklerine cevap
oluturabildikleri lde geerlilik tarlar. Tekdzelemi ve resmilemi strateji analizleri kendi
kendini snrlayan bir ksr dngye dnebilir. Bu resmi yaklamn ideolojik bir ereve ile
btnlemesi ise bu ksr dngy statik bir amaz ile sonulandrabilir.

Kat ideolojik gerekelere indirgenmi resmi stratejik analizlere dayanan Sovyet d politika
yapmnn tekdzelii, deiik kaynaklardan beslendii iin farkl senaryolara ak Amerikan
d politika yapmnn esneklii karsnda tutunamamtr.

Siyasi partilerin kendi bnyelerini rutin gncel siyasetin tesinde kalc ve uzun dnemli
abalara zemin tekil edecek ekilde yaplandrmalar ve bir anlamda siyaset ve diplomasi
okulu hviyetine brnmeleri gerekmektedir.

Hibir hazrlk dneminden gememi muhalefet kadrolarnn siyas gc kullanma imkanna
kavumalar brokratik kadrolar ile siyasi irade arasndaki iletiimi bozarak, son derece hassas
bir sylem ve taktik kademelendirme sreci gerektiren d politika yapm srecini olumsuz
ynde etkileyebilmektedir. Baz lkelerde grlen glge kabine uygulamalar ancak ve
ancak sreklilik arz eden stratejik ve politik aratrma faaliyetleri ile baarl olabilir.

niversite ve bamsz aratrma kurumlarnn strateji oluumuna katkda bulunmas.
uluslararas ilikilerde yaanan radikal deiim ve dnm dnemlerinde lkenin stratejik
ufkunu aan kresel lekli ve kapsaml teorik erevelerin olumas ve bu ereveleri
tamamlayan blgesel uzmanlk alanlarnn douu, hem dinamik artlara daha hzl bir ekilde
intibak edilmesini hem de ani gelimelere salkl d politika reflekslerinin gsterilmesini salar.
niversitelerin sadece birer eitim kurumu deil, ayn zamanda aratrma kurumlar olarak
grldkleri, bamsz aratrma merkezlerinin de kalc finansal destek bulabildikleri
ortamlarda sz konusu olabilecek bu katklar d politikann toplumsal kurumsallamasnn
altyapsn oluturur.

Trkiye'de gerek ekonomik darboazlar gerekse artan demografik basknn eitim talepleri
dolaysyla niversitelerin aratrma kurumu olma niteliinden uzaklaarak gittike vatandalk
eitiminin ve meslek edinmenin saland lise-st eitim kurumlar haline dnmesi,
niversitelerin stratejik teori ve analiz oluumuna sreklilik arz eden katklarda bulunmasn
engellemektedir.

2. Tarihi Arkaplan
Byk devletlerin klasik ulusal stratejilerini gelitirdikleri 19. yzyl bir smrge yzyl idi ve bu
yzyl iinde Osmanl Devleti'nin tek bir kaygs vard: btnl muhafaza edebilmek ve
7
daha fazla toprak kaybedilmesini-nlemek. Bu da snr hatlar boyunca savunma stratejisine
dayanan statik bir yaklamn zamanla bir d politika gelenei nitelii kazanmasna yol
amtr. Byk devletlerin teorik erevelere dayal stratejilerinin sonular ortaya kmaya
baladka bu hatlar geriye ekilmi ve yeni bir statik konumu koruma gayreti iine girilmitir.

Stratejik plann iki ar ucu arasnda tercih yaplmtr: Ya mutlak hakimiyet ya da mutlak terk.
Hakimiyetin kaybedildii topraklar hemen terk edilmi ve yeni hatlar savunma tela iine
girilmitir. Bu da mutlak hakimiyet ile mutlak terk arasnda kalan etki alanlar oluturma, snr
hatlarn snr tesi diplomatik manevralar ile koruma, kendi stratejisini merkez edinen
koalisyonlar kurma, terk edilmek zorunda kalnan topraklarda kendi stratejisine yakn siyasi elit
brakma, byk gler arasndaki kar atmalarn kullanarak taktik manevra alan
oluturma gibi ara taktik formllerin gelitirilmesini engellemitir.

Trkiye artk Balkanlar'da mutlak terkin sembol haline gelmi olan gler politikasnn yerini
alacak alternatif ara politikalar retmek zorundadr. Bu ara politikalarn temelinde
Balkanlar'daki Osmanl-slam kltrnn canl tutulmasnn yer almas kanlmazdr. zellikle
Balkanlar'daki Osmanl bakiyesi iki temel unsurun, yani Bonak ve Arnavut'larn, bamsz
devletler olarak varlklarn srdrme abalar, bu tabii mttefikler ile Trkiye arasndaki ortak
tarihi kltr ba temelinin desteklenmesini gerekli klmaktadr.

Yeni blgesel artlar iinde Dou Trakya ve stanbul'un savunmas Dou Trakya'ya
konulandrlm konvansiyonel birliklerden deil, Balkanlar'da snrlar tesi oluturulacak etki
alanlarnn diplomatik ve askeri anlamda aktif bir ekilde anlamlandrlmasndan gemektedir.

Trkiye'nin Kafkaslar politikasndaki uzun dnemli ihmalinin en nemli sebebi Erzurum
yaylasnn kuzey ve dousunda tekrar etkin olunabileceine dair inancn kaybolmas ve yeni
bir 93 Harbi facias yaamama kaygsndan kaynaklanan psikolojik ekingenliktir. Onun iindir
ki Souk Sava dnemi boyunca NATO'nun belirledii askeri strateji sadece Erzurum yaylasnn
gney ve batsn savunma zerine oturtulmu; ilerleyen Rus birliklerinin Konya ovasna kadar
ne lde ypratlabileceinin hesaplar yaplmtr.

Trkiye bu psikolojik savunma hissi iinde Kafkasya ilerindeki doal mttefik unsurlarn
glendirmenin ve Ruslarn i elikilerini kullanabilmenin hayalini bile kuramamtr.
Uygun konjonktrel artlarda basiretli bir atak politika ile ele geirilecek kazanmlar ihmal
edilirse gelecekte Dou Anadolu'yu savunmak iin stlenilecek masraflar daha ar olacaktr.
Balkanlar ile bir kyaslama yaplrsa artk Dou Trakya ve stanbul'un mdafaas Adriyatik ve
Saraybosna'dan, Dou Anadolu ve Erzurum'un savunmas Kuzey Kafkasya ve Grozniden
balamaktadr.

Birinci Dnya Sava sonunda Ortadou ile btn politik, kltrel ve stratejik kprleri atarak
srtn dnme politikas uygulayan Trkiye bu blgenin btn kresel ilikileri belirleyecek
gteki tm kaynaklarnn paylam sreci iinde orada be yz sene sren hakimiyetinin
getirdii avantajlar yeterince kullanamamtr. Bunun tek istisnas Fransann terki ile ortaya
kan boluu ve II. Dnya Sava ncesi belirsizlik konjonktrn iyi bir zamanlama ile
deerlendiren Atatrk'n Hatay politikas olmutur.

8
Bu yabanclama sreci Trkiyeyi blge zerinde etkili olmak konumundan kard gibi
Gneydou Anadolu'nun savunmas gerei ile de kar karya brakmtr. Snrlar-tesi
avantajlarn etkin bir ekilde kullanamayan Trkiye, kendi i btnl ve snrlar konusunda
Avrupa merkezli basklara muhatap hale gelmitir.

Btn bu d politika zaaflarnn oluturduu buzdann arkasnda psikolojik hazrlkszlk,
stratejik teori ve ufuk yetersizlii, deien dinamik artlara intibak etmekte engel oluturan
statik diplomatik sylem ve i siyasi kltr ile d politika arasndaki uyumsuzluk problemleri
yatmaktadr. D politika yapmclar her eyden nce snrlar tesi taktik oluumlar ve iddialar
konusunda psikolojik bakmdan hazrlkl olmak zorundadr.

Bu stratejilerin uygulama srecinde ise her trl ideolojik eylem banazlndan kurtulmak en
ncelikli arttr. Balkanlar'daki Mslman aznlk topluluklarn rejim muhaliflerinin snak yerleri,
her Rusa reneni komnist ajan, her Arapa bileni rejim muhalifi ya da gerici olarak gren
zihniyetin bizi olaylara intibakta ne derece hazrlksz brakt aikardr. Trkiye her eyden
nce i gven problemini aarak temas halinde olduu btn blge ve toplumlar tahlil
edebilecek yetimi bir insan unsurunu karmak zorundadr.

Halkna gvenmeyen ve iinden kt toplumun kltr ile btnleemedii iin ondan g
alamayan bir siyasi elit, ne snrlar tesi kltrel ufuklara alabilir, ne de toplumun snrlar
iinde gvenlik ve birliini salayabilir.

3. Psikolojik Arkaplan: Blnm Benlik ve Tarih Bilinci
Toplumlarn kendi tarih/mekan boyutu ile yabanclamas, kiinin kendi vcudu ile
yabanclaarak sahte benlik iine girmesi gibidir.

Sreklilik unsurlar ile yzleemediimiz iin, kendi benliimizin da yansmasn, ancak kar
kutuplar oluturduka salayabiliyor ve i benlikten kopmu o sahte benliin sregelmesi iin
srekli bakalar ile zdeletirdiimiz dierler -hatta dmanlar- retiyoruz. Kendi
sembollerimizin kutsiyetine snabilmek iin bakalarnn sembollerine sava aarak kendi
blnm benliklerimizin arasndaki uurumlar kapatmaya alyoruz. Ama, tarih/mekan
boyutundaki her kopuun yeni bir benlik blnmesi dourduunun farkna varamyoruz.

Tarih hafzas ve bilinci zayf olan bir toplumun tarihe kendi varolu izgisini ve damgasn
vurabilmesi ok gtr.

Stratejik bilin tarihe, stratejik planlama bugnk realitelere dayanmak zorundadr.

ddial lkeler kendi stratejilerine gre tehdit tanmlamalar yaparken iddiasz ve edilgen
lkeler kendi tehdit tanmlamalarna gre gdk stratejiler olutururlar.

Bir lkenin stratejisini sadece tek-eksenli bir d tehdide gre tanmlamak ufuksuzluk, i
tehdide gre tanmlamak ise stratejik d rakiplere koz ve kaynak salayan bir zaaftr.

9
n nc c B B l l m m
T Ta ar ri ih hi i M Mi ir ra as s v ve e T T r rk ki iy ye e' 'n ni in n U Ul lu us sl la ar ra ar ra as s K Ko on nu um mu u

I. Tarihi Sre iinde Trkiye'nin Uluslararas Konumu
Trkiye konjonktrel gerekelerle ortaya km herhangi bir ulus-devlet de deildir. Aksine,
uluslar aras sistemi oluturan hakim medeniyet ile asrlarca sren ok youn bir hesaplama
srecinin oluturduu tarihi mirasn eseridir.

ttihat ve Terakki dneminde Trklk erevesinde yeni bir hinterland tanm yaplmakla
birlikte slam Birlii fikri, smrgecilie kar taktik bir ara olarak kullanlmaya devam edilmitir.
ttihat ve Terakki liderleri, Osmanl Devleti'nin uluslararas sistem iindeki yerinin ve gcnn
smrgeci gler karsnda smrge Mslmanlarnn hamisi konumundan kaynaklandnn
farkndayd. Bunun iin de bahsi geen iki olgu arasndaki ilikinin srdrlmesine byk zen
gsterilmitir. ngiliz smrge sisteminin i balar zayflatlarak kertilmesini temel hedef
olarak benimseyen dnemin Alman stratejisinin bu politikann srdrlmesinde nemli bir
etkide bulunduunu da belirtmek gerekir.

ittihat ve Terakki dneminin d politika tecrbesinin gnmze de k tutmas gereken en
nemli boyutu reel g ile orantsz bir uluslar aras konum araynn tad risktir. ttihat ve
Terakki liderlerini Osmanl Devletini I. Dnya Savana sokmaya sevk eden temel saik,
yenilmezliine inanlan Alman askeri gcn desteini alp Pantrkizm eksenli milliyeti
ideallerle ani bir stratejik srama yaparak yeniden bir uluslararas konum kazanma hedefiydi.

Yeni devletin btn uluslararas mesuliyet ve iddialardan soyutlandn ilan eden bu
deklarasyon iki temel unsuru ihtiva ediyordu: (i) Uluslararas alanda iddial bir konum yerine
Misak- Milli snrlarn ve ulus-devleti mdafaa stratejisi, (ii) yeni Trk devletinin ykselen Bat
eksenine alternatif ya da muhalif deil, bu eksenin bir paras olmas.

Atatrk'n Yurtta sulh, cihanda sulh ilkesinde ifadesini bulan bu yeni yaklam, bar eksenli
idealist bir uluslararas ilikiler izgisini gsterme yannda smrgeciliin zirveye ulat
uluslararas konjonktr gz nne alan ve bu erevede smrgeci sistemik glerle
atmaktan kanan realist bir d politika tavrn da ne karmaktayd.

siyas btnln ve snrlarn muhafazasnn ykselen hakim Bat eksenini rahatsz eden
siyasi kimlik ve kurumlar tasfiyeden getiini dnen siyasi elit geni apl reformlara giriti.
Bylece Trkiye uluslararas konum itibaryla ciddi ve radikal bir karar alarak kendine zg bir
medeniyet havzasnn zayf bir merkezi olmaktansa hakim Bat medeniyet havzasnn gvenlik
emsiyesi altna giren bir blgesel g olmay tercih etti. Bu durum toplumun siyasi ideallerini,
tavrn, kltr ve kurumlarn derinden etkiledi.

Trkiye Cumhuriyeti'ni Osmanl bakiyesi topraklarn btnl iinde tarih sahnesine karan
Lozan Anlamas, i ve d siyasette farkllaan bir kimlik ngryordu. D siyasette Osmanl
Devleti ile Batl smrge imparatorluklar arasndaki elikileri artrarak devleti zle
gtrd dnlen slam kimlii ve politikalar terk edilirken, i politikada yeni devlette
aznlk stats sadece gayrimslimlere verilerek devletin ounlua dayal kurucu unsurlar
din eksenli slam kimlii ile tanmlanyordu. Gmen mbadeleleri ile netleen bu tablo
neticesinde hilafet kurumunu barndrmakla birlikte ok dinli ve ok uluslu bir yapya sahip
10
olan Osmanl Devleti tarih sahnesinden ekilirken, hilafet kurumunun ilgas ile uluslararas dini
sembollerden ve sorumluluklardan arndrlm olmakla birlikte ezici bir ounlukla tek-dinli bir
topluma dayanan Trkiye Cumhuriyeti tarih sahnesine kyordu.

Bu erevede, Osmanl Devleti'nin Anadolu'ya ekilme sreci iinde kendi kaderini devletin
merkezi gcne balayan deiik etnik kkenli Mslman gruplar Balkanlar ve Kafkaslardan
Anadolu'ya girerken, I. Dnya Savandaki i gerilimler ve Lozan'da verilen aznlk stats ile
devletle yabanclama sreci tamamlanan gayrimslim unsurlar Anadolu'yu terk ediyordu.
Bundan sonra, Trkiye snrlar iinde kalan ortak dinli farkl etnik gruplar arasndaki sosyal
entegrasyon ortak din bilinci ile, yurttalk kimlii ise ortak eitim yoluyla salanmaya alld.

Ykselen eksen ile ibirlii yaplarak yakn tehdidin dengelenmesi politikas Trkiye'yi Atlantik
ekseninin gvenlik rgt NATO ile btnleerek Sovyet tehdidini bertaraf etmeye sevk etti.
Yine uluslararas sistem iinde kendine zg bir konum elde etmekten ok, snrlar koruma
drts ile ortaya kan bu politika Souk Sava dnemi Trk d politikasnn temel ilkesi oldu.
Trkiye Sovyet tehdidinden kaynaklanan jeopolitik zorunluluklarla girdii bu gvenlik emsiyesi
altnda bulunmann bedelini kim zaman kendi tabii etkinlik alann ve dier alternatif g
merkezlerini ihmal etmek suretiyle deye geldi.

Trkiye Souk Sava dnemi boyunca uluslar aras konumdan ziyade snrlar boyu gvenlik
anlayna dayal d politika ve askeri stratejiler oluturmu ve uluslar aras konumu bu gvenlik
anlaynn dar kapsam iinde yorumlamaya almtr.

Souk Sava sonras dnem dinamik erevede mthi bir lek bymesini beraberinde
getirmitir. Trkiye, psikolojik ve stratejik adan hazrlksz bir ekilde kendisini kresel ve
blgesel lek bymesinin iinde buluvermitir. Bir anda Bosna ve Azerbaycan gibi snr-tesi
blgelerde ciddi d politika ve gvenlik problemleriyle kar karya kalan Trkiye'nin bu
anlamda brakn lojistik ve taktik hazrl, gerekli psikolojik altyap ve bilgi birikimi itibaryla bile
yetersiz olduu gerei ile kar karya kalnmtr.

II. Souk Sava Sonras Dnem ve Uluslararas Konumun D Parametreleri
Devletler uluslararas sistem iindeki konumlar itibariyle stratejik ve taktik manevra
kabiliyetlerine gre drt farkl kategoriye, ayrlabilir: Sper devletler, byk devletler, blgesel
gler ve kk devletler. Sper glerin stratejik planlamalar ve bunun taktik yansmalar
ancak baka bir sper gcn parametreleri ile snrlanabilir. Buna, mukabil byk devletler
stratejik planlamalarnda dahi sper glerin taktik admlarn gzetmek zorundadrlar.
Blgesel gler ise stratejik ve taktik hesaplarnda bir yandan sper glerin, dier yandan
byk devletlerin parametrelerini gz nnde tutmakszn politika oluturamazlar. Dolaysyla
bu emada alt kademelere doru gittike stratejik planlamalardaki belirleyicilik gc ve
taktik admlardaki esneklik kabiliyeti azalmaktadr.

Byk gler olarak addedilen ngiltere, Fransa, Almanya, in, Japonya gibi lkeler ise d
politikalarn temel parametre etrafnda snrlamlardr: (i) Kendilerince daha az tehlikeli
sper gcn stratejik planlamasna uyumlu admlar atarak gvenliklerini salama almak; (ii)
i ittifaklar yoluyla sper gler karsndaki konumlarn glendirmek (Avrupa Topluluu
buna bir rnektir); (iii) blgesel glerle-sper gleri rahatsz etmeyecek taktik ittifakla
11
durmak - suretiyle etki alanlarn genileterek uluslar aras sistemdeki kkl bir deiiklik
esnasnda avantajl bir konuma sahip olmak.

Trkiye, Hindistan, Brezilya, Msr, Arjantin, lrak gibi blgesel gler ise blgesel etki alanlarn
ve d politikalarn bir sper gcn konjonktrel politikalarna baml klmak zorunda
kalmlardr.

Uluslararas hukuk ve bu hukukun ngrd organlar Souk Sava dnemi boyunca, bu
hiyerarik emadaki g dalmn aksettirmilerdir. BM'nin yaps ve kararlar bu durumun en
arpc misalidir.

Sovyetler Birlii'nin dalmas ve Sosyalist Blokun k bu emada radikal bir deiiklie de
yol amtr.

ncelikle uluslararas ekonomi-politikte ortaya kan yeni g merkezleri uluslararas sistemin
Souk Sava dnemindeki ileyiinin ngrd sper g-byk g ayrmn temelinden
sarsmtr.

II. Siyasi Kltr ve Uluslararas Konumun i Parametreleri
1.Tarihi Miras ve Siyasi Kltr Altyaps
Trkiye'deki siyasi kltr dier toplumlardan farkl klan en nemli tarihi faktr, bu lkenin
gemite dnya ana ktasnn ana kavak noktalarn da iinde barndran, zgn ve uzun
mrl siyasi dzen kuran bir medeniyetin merkezi olmasdr. Tanzimat ile balayan bir
sre iinde siyasi elitin kar medeniyetin normlar dorultusunda yeni bir siyasi yap kurma
abas Osmanl corafyasndaki toplumlar tmyle sarsan bir etki uyandrmtr. Bu srecin
ortaya koyduu radikal medeniyet dnmne ynelik sylem iki nemli sonu
dourmutur.

Birincisi, hiyerarik bir tarzda merkezden evreye yaylan yeni siyasi kltr oluturma basksnn
siyasi kimlik, siyasi kltr ve kurumlardaki tarihi sreklilik unsurlarn radikal bir krlma ile kar
karya brakmasdr. Siyasi sisteme ideolojik temel salayan bu radikal tarihi krlma ile
toplumda etkisini srdren ve gemi hakimiyet dnemlerinden esinlenen tarihi sreklilik
unsurlar arasndaki gerilim Trk siyas kltrn dier toplumlardan ayran temel unsurdur.

Trkiye bu adan Bat medeniyeti ile girdii cephe ilikisini kaybettikten sonra bu medeniyete
iltihak etme iradesi gsteren siyasi elitin elinde siyasi sistemin dayand kimlik, kltr ve
kurumlar asndan tam bir tarihi krlma ve yeniden yzleme sreci yaayan yegane
toplumdur. Gemite bir medeniyetin siyas merkezi olmu olmann getirdii kendine gven
duygusu ile bugnk devletler hiyerarisinde bulunulan konum arasndaki farkn yaratt
gerilim baka hibir toplumda bu denli arpc bir psikolojik etki uyandrmamtr.

kincisi, siyasi sistemin dayand tarihi krlma izgisi, toplumu Avrupa'ya entegre etmeye
alrken, i halka olarak Ortadou-Balkanlar-Kafkaslardan oluan yakn jeokltrel evresi ile
yabanclamaya itmitir. Ama sosyalist bloun kmesi il birlikte uluslararas sistemin ift
kutuplu yapsnn zlmesinden sonra bu jeokltrel evre ile olan yaknlamann artm
olmas, topluma tarihi hakimiyet dnemlerinde siyas merkez rol stlenmi olmann verdii
psikolojiyi, kimlii ve siyas kltr ve kurumlar tekrar hatrlatmtr.
12

Trkiye'de yaanan en temel eliki bir medeniyet evresine siyasi merkez olmu bir toplumun
tarihi ve jeokltrel zelliklerinin oluturduu siyasi kltr birikimi ile siyasi elit tarafndan baka
bir medeniyet evresine iltihak etme iradesi esas alnarak ekillenmi siyasi sistem arasndaki
uyum problemidir ve bu durum hemen hemen sadece Trkiye'ye has bir olgudur.

2. Tarihi Sreklilik ve Siyasi Akmlar
a. Yeni-Osmanlclk
Tanzimat dnemi Osmanlclk akm ile zal'n yaklam arasndaki ortak unsurlar u ekilde
zetlenebilir: (i) Devletin uluslararas konjonktre uyum salayacak ekilde yeniden
yaplandrlmas, (ii) her iki dnemde de devletin btnln tehdit eder ekilde ykselen
milliyeti akmlarn tesirini de gzetecek ekilde yeni bir siyasi kimlik ve kltr oluturma abas;
(iii) bu yeni siyasi kltr araynda Batl deerlerle geleneksel deerler arasnda uyum
kurmaya alan eklektik bir tavrn benimsenmesi. ; (iv) Tanzimat dneminde 1815'teViyana
Kongresi ile oluan Avrupa sistemine, Souk Sava sonras dnemde de derinliine
btnleme trendine giren AB sistemine entegre olma abas; (v) Viyana Kongresinin getirdii
gler dengesi sisteminde ykselen g olan ngiltere ile Souk Sava sonras dnemde de
ise tek sper g konumu kazanan ABD ile uyumlu stratejik araylar iinde olunmas.

b. Yeni Smrgecilik ve slamclk
Souk Sava sonras dnemde Krfez Sava ve Bosna dram ile uluslararas sistemden
dlanan ve gerek Tarihin Sonu gerekse Medeniyetler atmas tezlerinde yeni bir tehdit
olarak takdim edilen slam dnyas, doksanl yllarn ilk yarsnda 19. yzyln ikinci yarsndakine
benzer bir psikoloji ile kar karya kald. Yeni smrgeci bir dalga ile tekrar hesaplamak
zorunda kaldn hisseden slam dnyas ve Dou toplumlar zellikle Bosna'da sergilenen
ifte standart ile tam bir ok yaad. Bu dnemde ksa bir sre iin de ortak bir kader ve kimlik
bilinci ortaya kt. Dou'yu dlayan Bat karsnda onurlu bir diren kimlii olumaya
balad.

Bu gelimelerin merkezinde bulunan ve zellikle Balkanlar ve Kafkaslarda ykselen tarihi bilin
ile dorudan temasa geen Trkiye'de slami kimliin ve sylemin 1993-1996 yllar arasnda
siyasi platformda hzl bir ykselie gemesi bu uluslararas konjonktre uygun bir tarzda geliti.
slami kimliin ykselii ayn zamanda Souk Sava sonras dnemde ivme kazanan ve d
kaynaklarca da desteklenen etnik milliyetilik hareketlerine kar ortak din ba ile milli
btnlk arasnda bir ba kurulmasn da salamt.

c. Aydnlanma Felsefesi ve Radikal Batclk
Tarih ve metafizikten radikal bir kopuu beraberinde getiren 18. yzyl Aydnlanma felsefesinin
btn nclleri ile birlikte aktarlmasna dayanan bu hareket, uluslararas ilikilerde Bat ile
varolan tarihi elikileri ortadan kaldracak ve buna uyumlu bir i siyasi kltr oluturacak bir
zihniyet ve medeniyet dnmn kanlmaz bir tarihi zorunluluk olarak gryordu.

Bu anlaya gre Aydnlanma felsefesinin siyasi idealleri hem i siyasi kltrdeki gerici unsurlar
tasfiye edecek hem de Bat ile tam bir entegrasyonu salayacak yegane esaslar
oluturuyordu.

13
d. Trklkten Yeni-Milliyetilie
Rus Devriminin ortaya kard konjonktr iinde Balkan-eksenli milliyetilik hareketlerine Orta
Asya eksenli Turanclk boyutunun da katlmas ile yakn tarihimizin ana akmlarndan birinin
temel zellikleri ortaya kmaya balamtr. Gl devlet motifi ile bezenmi milliyetilik
temelli i btnlk ve uluslararas etkinlik anlay ttihat ve Terakki dneminden bu yana
deiik renkler kazanm olmakla birlikte sregelmi Trklk akmnn ana zellikleri olmutur.

3. Souk Sava Sonras Dnem ve Siyasi Akmlar
Trkiye'deki hakim siyasi elitin lkeye bitii sistem-ii periferik rol Trk toplumunun
gereklerine, tarihi birikimine ve gelecekle ilgili ideal ve beklentilerine uygun dmemektedir.
Trk toplumu btn ile kendini yeniden tanmlama abas ierisindedir. Bu yeniden
tanmlama abas yaanan kimlik bunalmnn tabii uzantsdr.

Trkiye'nin Dou ile Bat arasndaki kpr rol her zamankinden daha ok vurgulanr hale
gelmitir. Gerekten Trkiye hem Avrupa hem Asya, hem Balkanlar hem Kafkasya, hem
Ortadou hem de Akdeniz lkesidir. Bu ok ynl bilekenin Trkiye'nin alternatiflerini artrmas
gerekirken statik yaklamlar dolaysyla Trkiye yakn blgesiyle ilgili birok konuda bile
edilgen bir tavr iine srklenmitir.

Trk toplumu gerekten byle bir kpr roln yeni bir medeniyet almna
dndrebilecekse ncelikle kendi kimliini, psikolojisini ve siyasi kltrn yeniden ina etmek
zorundadr. Bu psikolojik yenilenmenin d politika oluumundaki uzants kendi hinterlandn
(etki alan-arka bahe) tanmlamak olacaktr. Kendisini bakalarnn etki alan olarak grmeye
alm bir zihniyetin bamsz bir etki alan oluturmas mmkn deildir.

Byle bir alan tanmlamas stratejik bir ynelii ifade eder. Yoksa bu alan dnda kalanlar
mutlak dman olarak grmek ve onlar stratejik ve taktik anlama ve pazarlklarn dnda
tutmak demek deildir. Kltrel evre, ekonomik ve siyas etki alan bu stratejik yneli temeli
zerine kurulur. Trkiye artk iine kapal bir sistem oluturarak dnya siyasi corafyasnn
sradan bir birimi eklinde varln idame ettirme ansna sahip deildir. Ya bu stratejik
yneliin getirecei etin glkleri gze alarak dinamik bir medeniyet ekseni oluturma
abasna giriecektir ya da bakalar tarafndan oluturulmu bir medeniyet ekseninin
edilgen-evre unsuru olarak btn ahsiyet ve itibarn yitirecektir.

Bu imkann deerlendirilebilmesi lke iindeki i siyasi kimlik ve kltr gerilimlerini azaltacak, i
muhasebeyi kolaylatracak ve alternatifleri eitlendirecek ok ynl bir yenilenmenin ve
stratejik yneliin salanabilmesi ile mmkndr. Toplumsal aidiyet hissinin gl bir tarihi ve
sosyokltrel temele oturtulmas ve bu aidiyetten beslenen bir fikir zgrl ortamnn
olumas bylesi zengin bir stratejik dnce atmosferinin olumasnn asgari artdr.

14
k ki in nc ci i K K s s m m
Teorik ereve: Kademeli Strateji ve Havza Politikalar alar Teorik ereve: Kademeli Strateji ve Havza Politik

J Je eo op po ol li it ti ik k T Te eo or ri il le er r: : S So o u uk k S Sa av va a S So on nr ra as s D D n ne em m v ve e T T r rk ki iy ye e

I. Mekan idraki, Corafi Tanmlamalar ve Haritalar
II. Jeopolitik Teoriler ve Kresel Stratejiler
19. yzyl yeni smrgeciliiyle kzan uluslararas hakimiyet kavgas, taraflar daha nce yerel
taktik hedeflere ynelik mcadeleleri kresel stratejik hedefler dorultusunda ynlendirmeye
sevk etmitir.

Darwin'den etkilenerek gelitirdii devlet evriminin organik teorisi teziyle siyasi corafyann
kurucusu kabul edilen Ratzel'in (1844-1904) ortaya koyduu hayat sahas (Lebensraum) teorisi
daha sonra batl smrgeci devletler tarafndan yaylmac siyasetin bilimsel gerekesi olarak
kullanlmtr. Devleti yaayan bir organizma olarak gren ve her yaayan organizma gibi
devletin de beslenmeye ihtiyac olduunu syleyen Ratzel, devletin beslenmesinin ancak
yeni sahalarn ilhakyla sz konusu olabileceini iddia ediyordu. Ona gre bu beslenme
kavgasnda aciz kalan unsurlar (devletler), Darwin'in tezindeki yok olmas mukadder unsurlar
gibi yok olacaklardr. Gelecekte Avrupa'nn politik neminin saha darl yznden
azalacan gren Ratzel yeni uluslararas konjonktrde ancak Avrupa dndaki geni
sahalarda etkisini artracak devletlerin varlklarn srdrebileceini iddia ederek yaylmac
politik stratejilere yn gstermitir.

Madem ki devletlerin gcn yeni sahalar zerinde kuracaklar hakimiyet belirleyecektir,
"Devletlere bu yar iinde greli stnlk salayacak blgeler nerelerdir?". Bu blgelerde
hakimiyet en optimal biimde nasl kurulabilir? ve "Kurulan bir hakimiyet nasl korunabilir?"
sorular kara, deniz ve hava jeopolitiinin devlet politikalarn dorudan etkileyen bir unsur
olarak gelimesine yol amtr.

Kara, deniz ve hava jeopolitiinin incelenmesi kresel siyasi ve askeri stratejilerin gelitirilme
srecini anlamak ve bu stratejiler erevesinde Trkiye'nin iinde bulunduu corafyann
nemini kavramak bakmndan son derece gereklidir.

Mackinder 1904'te yaynlad "The Geographical Pivot of History" adl makalesinde siyasi
tarihin geliimini jeopolitik temellere indirgeyerek yorumlam ve dnya corafyasn siyasi ve
askeri strateji bakmndan mihver saha (pivot area- Heartland), i kuak ve d kuak
alanlarna ayrmak suretiyle ncelikli hedefleri tayin etmitir. Bylece kara hakimiyetine dayal
bir strateji iin ncelikli art denizden ynelecek saldrlardan korunmu bulunan mihver
sahada hakimiyeti salamaktr ki, bu saha Dou Avrupadan balayarak Asya'nn Kutup
Denizine sularn boaltan nehirlerin havzalarn iine alan ksm ile Orta Asyann andoreik
drenaj blgesidir.

Mackindere gre kesin dnya hakimiyetini tesis etmek iin Avrasya hakimiyeti, Avrasya
hakimiyeti iin Heartland hakimiyeti, Heartland hakimiyeti iin Dou Avrupa hakimiyeti
gerekmektedir. Mackinder'in teorisine gre Anadolu Dou Avrupa sahasnn iinde, genelde
15
Ortadou ise Heartland dnda kalan Avrasya topraklarn ihtiva eden i kuan merkezinde
yer almaktadr.

Nazi jeopolitiinin kurucusu ve nl Nazi liderlerinden Rudolf Hess'in hocas olan Haushofer,
jeopolitii btn tabii ve insani bilimleri kapsayan bir bilim dal olarak tanmlamtr.
Haushofer de Mackinder gibi merkez kara ktlesinin (Avrasya) nemine deinerek
Almanya'nn ngiltere karsnda ift ynl bir stratejiyi gerekletirmesi gerektiini sylemitir:
ncelikle merkez kara ktlesini kuatmak ve ngiltere'nin deniz yollarn kesmek zere
Ortadou'nun igali, daha sonra in ve Japonya ile birlikte ktalararas bir paktn
oluturulmas.

Mackinder'i, tezinde Heartland'a gereinden fazla nem verdii gerekesiyle eletiren
Spykman gerek potansiyel hakimiyet gcnn Bat Avrupa-Trkiye-Irak-Pakistan-Afganistan-
Hindistan-in-Kore-Dou Sibiryadan oluan kenar kuak hattnda (Rimland) olduunu iddia
ederek bu hatta hakim olan gcn dnyaya hakim olaca tezini gelitirmitir. Bu tezden
hareketle Amerikan ynetimine bu kuaa baka bir gcn hakim olmasn engelleyecek bir
politika izlemesini tavsiye eden Spykman, II. Dnya Savandan gnmze kadar etkisini
srdren merkez kara ktlesini paklar (NATO-CENTO-SEATO) yoluyla kuatma politikasna
dayal Amerikan jeostratejisinin fikir babas saylabilir.

Spykman ayrca potansiyel gc yksek bu kuakta oluacak bamsz ve kuaa hakim bir
g biriminin hem bir kara devleti olan SSCB'yi hem de bir deniz devleti olan ABD'yi ayn
zamanda kuatma imkanna sahip olmas sebebiyle her iki taraf iin de byk bir tehdit
oluturacan sylemi; bu kuakta ortaya kacak byle bir oluuma kar ABD, ngiltere ve
SSCB'nin ibirlii yapmasn tlemitir. Benzer jeostratejik grler Brzezinski tarafndan,
1980'lere doru Carter Doktrini eklinde formle edilmitir.

Theodor Roosevelt dneminde Amerikan jeostratejik politikasna danmanlk yapan Mahan
Amerikan yneticilerine iki temel stratejik hedef gstermitir: Savan srekli olarak
Amerikadan uzak denizlerde kabul edilmesi ve Avrasya ana ktasndaki gelimelerin nabzn
tutacak ittifaklar zinciri oluturulmas.

Baz d politika uygulayclarnn politik bir manevra olarak ileri srdkleri, "1950'lerden sonra
hava jeopolitii ve nkleer teknolojinin gelimesi ile geleneksel kuramlarn geerliliini yitirdii"
iddias Souk Sava dneminde her iki sper gcn Ortadou ve Gney Asya'da uygulad
taktik politikalar gz nne alndnda gereki grnmemektedir.

Hava jeopolitiinin ncs saylan A.P. de Seversky kara ve deniz kuvvetlerinin hava
kuvvetlerinin olaanst hakimiyet potansiyeli karsnda greli olarak nemlerini yitirdiklerini
syleyerek ABD ynetimine yeni unsurlar gz nnde tutan bir stratejik deiiklii tavsiye
etmitir. ift kutuplu uluslararas sistem varsaymndan hareketle dnya ABD ve SSCB'nin
etki sahalarn gsteren iki hakimiyet blgesine ayrlmtr. Seversky, nihai hakimiyeti bu iki saha
dnda kalan karar blgesinde salanacak jeopolitik hava stnlnn belirleyeceini
sylemitir.

Nkleer sava doktrininin gelitirilmesi, beklenenin aksine, snrl-yerel konvansiyonel sava
doktrininin de nemini artrmtr.
16

Kresel lekli nkleer g dengesine ramen taktik jeopolitik alan mcadelelerini yanstan
Dk Younluklu atmalarn (LIC-Low Intensity Conflict) says, yaygnl, zamanlamas ve
alanlar, klasik jeopolitik dengelerin rolnn Souk Sava sresince azalmadn, hatta
nkleer tehdit dengesinin glgesinde daha az riskli bir mcadele tr olarak grldn
ortaya koymaktadr.

III. Souk Sava Sonras Dnem ve Jeopolitik Boluk Alanlar
Souk Savan sona ermesinin en nemli jeopolitik sonularndan birisi kendi i
mekanizmasyla bal bana bir denetim arac olarak fonksiyon gren bu stratejik dengenin
ortadan kalkmasdr. Avrasya kta gcnn zlerek geri hatlara doru ekilmesi, boaltlan
alanlara komu blge gleri ve blge-ii kk g merkezleri iin ciddi bir manevra alan
dourmutur. ABD'nin bu boluk alanlarn doldurmaya ynelmesi stratejik bir monopoln
ortaya kmasna ve ABD'nin eskiden olduu gibi bir kutbun merkezi gc olmaktan karak,
kresel bunalm alanlarna mdahil olma kapasitesine sahip yegane denetleyici g olarak
tebarz etmesine yol amtr.

Byk ve blgesel gler arasnda Orta Asyann zengin jeoekonomik kaynaklar ve bu
kaynaklarn aktarm yollar zerinde sren kyasya mcadele stratejik boluk alanlarnn
dourduu kaotik durumu daha da karmaklatrarak i savalarn, blgesel gerginliklerin ve
stratejik mcadelenin taktik manevralarla trmandrld atma odaklarnn yaygnlamasna
yol amaktadr.

ift kutuplu yapya dayal Souk Sava dengesinin ortadan kalkmas dou-bat
istikametindeki Rimland kuann kuzey-gney gei ve balant yollar zerinde yaylan
geni jeopolitik ve jeoekonomik boluk alanlar dourmutur. Souk Sava sonras dnemde
jeopolitiin artan bir nemle tekrar gndeme gelmesi ortaya kan bu stratejik boluk alanlar
ile dorudan ilgilidir. Bu jeopolitik boluk alanlar bu kuan en nemli halkalarndan birini
oluturan Anadolu yarmadasnda bulunan Trkiye'yi yakndan ilgilendirmi ve temel kresel
ve blgesel stratejik tercihlerinde kanlmaz etkiler yapmtr.

Jeopolitik, kresel dengelerle blgesel etkileim alanlar arasndaki bamllk ilikisinin
artmasna paralel olarak, artan bir nem kazanmaktadr. Jeopolitik ile jeoekonomi ve
jeokltr arasndaki irtibatlar bu alanlarn etkileimine dayal yaklamlarn uluslararas ilikileri
etkileme gcn pekitirmektedir.

IV. Trkiye'nin Jeopolitik Yapsnn Yeniden Yorumlanmas
Trkiye jeopolitik adan kara ve deniz g merkezlerinin dou-bat ve kuzey-gney
dorultusundaki hakimiyet alan mcadelelerinin ve gei blgelerinin merkezi konumunda
bulunmaktadr. Kuzey-gney dorultusunda Avrasya merkez kara ktlesini scak denizlere ve
Afrika'ya balayan iki nemli kara gei blgesi (Balkanlar ve Kafkaslar) ve bir deniz gei
blgesi (Boazlar) Trkiye'de kesimekte ve bu blgeleri jeoekonomik kaynak merkezleri olan
Ortadou ve Hazar blgesine balamaktadr. Dou-bat dorultusunda ise Anadolu
yarmadas, Avrasya ana ktasn kuatan stratejik yarmadalar kuann en nemli halkasdr.

17
Ksaca zetlediimiz bu jeopolitik zellikler tarih boyunca nemli olagelmitir. Bunun iindir ki
kavimler gnn en nemli dm blgelerinden biri olan Anadolu yarmadas srekli
olarak bir siyasi g merkezi olmaya aday olmutur.

Bu corafi ve tarihi faktrlere ramen jeopolitiin uluslar aras nemi onu kullanan diplomatik
gelenein birikim ve dehasna, baml olagelmitir. Trkiye bu jeopolitik faktr Souk Sava
boyunca son derece statik bir erevede evre unsuru olmay kabullendii bir ittifak blou
nezdinde itibarn ve pazarlk gcn artran bir koz olarak kullanmaya almtr. II. Dnya
Savandan sonra Sovyet tehdidine kar Bat Blounun gvenlik emsiyesine ihtiya hisseden
Trk hariciyesi, jeopolitik avantajlarn, bu gvenlik emsiyesi mukabilinde nemli bir diplomatik
deer olarak gndemde tutmaya gayret etmitir. zelde ABD'nin, genelde de NATO'nun bu
gvenlik emsiyesi ile ilgili vecibelerini gz ard ettii veya Trkiye'nin baka alanlardaki
pazarlk gcnn zayflad dnemlerde Trkiye'nin en nemli kozu olarak mzakere
masasna konan jeopolitik konum, dnyaya alm stratejisinin bir parametresi olmaktan ok
statkoyu mdafaa stratejisinin bir arac olarak grlmtr.

Souk Sava parametrelerinin yok olduu yeni uluslar aras evre iinde Trkiye jeopolitiinin
rol de yeniden yorumlanmak zorundadr. ncelikle bu rol gemiin statkoyu muhafaza
stratejisi alarak deerlendirilmelidir. Kresel ve blgesel dengelerin dinamik ekilde deitii
bir dnemde jeopolitii statkoyu korumak iin kullanmak, zamanla jeopolitik avantajlarn
kullanlamaz hale gelmesine yol aar. Jeopolitik konum bal bana bir deer deildir.
Jeopolitik konum bu konuma uygun bir tarzda ortaya konan bir d politika stratejisinin etkin
arac olmas halinde deer kazanr. Bu anlamda Trkiye jeopolitiinin d politika stratejisi
iindeki yerini yeniden yorumlamak ve uluslararas evre iinde yeni bir anlam kazandrmak
zorundayz.

Jeopolitik konum artk; snrlar mdafaa drtsnn ynlendirdii bir statkoyu muhafaza
stratejisinin arac olarak grlmemendir. Aksine, bu jeopolitik konum kademeli bir ekilde
dnyaya almann ve blgesel etkinlii kresel etkinlie dntrmenin bir arac olarak
grlmelidir. Snrlara dayal yerel etkinlikten ktasal ve kresel etkinlie ynelmenin ncelikli
art jeopolitiin uluslararas ekonomik, siyasi ve gvenlik ilikilerinde dinamik bir ereve
iinde kullanlmasna baldr.

Bu dinamizmin youn temposu yerine statkoculuun rahatn tercih eden bir d politika
gelenei, brakn jeopolitii kresel etkinlie dntrmeyi, cari snrlar bile muhafaza
edemeyecektir. Mesela Souk Sava dneminde Trkiyenin btnln SSCB'nin scak
denizlere inmesinin nnde bir engel olarak gren kimi mttefikler iin bu jeopolitik konumun
muhafazas nemli iken, ayn mttefikler deien artlar iinde bugn Ortadou'da
Trkiye'nin su-petrol dengesine dayal jeoekonomik etkinliini kendi karlar iin zararl grp
bu snrlarn deimesini veya uluslararas hukuk iinde grlmeyen fakat reel olarak kendini
hissettiren yeni etki alanlarnn olumasn isteyebilirler.

Trkiye'nin gelecek yzyla ynelik d politika stratejisi, g merkezleri ile ilikilerin alternatifli
tarzda yeniden dzenlenmesi ve uzun dnemli kltrel, ekonomik ve siyasi balarn
salamlatrld bir hinterland oluturulmas eklinde zetlenebilir.

18
Bu adan bakldnda Trkiye bu d politika stratejisini ileride uluslararas evreye kademeli
bir tarzda alabilmek iin kullanabilecei nemli jeopolitik etki alan iinde taktik
nceliklere dayandrmak zarureti ile kar karyadr:
1. Yakn kara havzas: Balkanlar - Ortadou - Kafkaslar
2. Yakn deniz havzas: Karadeniz - Adriyatik - Dou Akdeniz - Kzldeniz - Krfez - Hazar
Denizi
3. Yakn kta havzas: Avrupa - Kuzey Afrika - Gney Asya - Orta ye Dou Asya

ie geen dairevi kuaklardan oluan bu havzalar Trkiye'nin blgesel etki alanlarnn
(hinterland) kademeli bir tarzda geniletilerek uluslararas kresel konumunun glendirilmesi
hedefine ynelik d politika stratejisinin jeopolitik temelidir. Trkiye ancak bu jeopolitik
kuaklar arasndaki geikenlii ve karlkl bamll iyi deerlendirebilen ve bunu i siyasi
kltr ile btnletirebilen bir yenilenme iine girerse uluslararas sistemin edilgen evre unsuru
olmak konumundan kurtulabilir. Aksi takdirde bugnk siyasi elit lke jeopolitiini baka siyasi
g merkezlerinin stratejik dzenlemelerinin taktik faktr olarak grmeye devam ederse
hem bu jeopolitik kuaklar zerindeki itibarn kaybedecek hem de kendi i btnln ile
koruyamayan bir statkoya baml olacaktr.

Y Ya ak k n n K Ka ar ra a H Ha av vz za as s
B Ba al lk ka an nl la ar r- -O Or rt ta ad do o u u- -K Ka af fk ka as sl la ar r

Trkiye'nin yakn kara havzas, kara snrlarnn dorudan irtibat halinde olduu blgeyi
kapsamaktadr: Balkanlar, Ortadou ve Kafkaslar. Balkanlar ve Kafkaslar Avrasya ana
ktasnn kuzey-gney istikametindeki iki nemli gei blgesini oluturmakta, Ortadou ise
Hint yarmadasnn batsndan balayan Gney-Bat Asyann Kuzey Afrika ile kesiim alan iin
kullanlmaktadr.

Trkiye'nin d politikasn dorudan etkileyen temel meseleler de, bu politikay ekillendiren
ana unsurlar da bu yakn kara havzasndaki oluum ve gelimelerin tabii neticeleridir. Trkiye
daha nceki dnemlerde olduu gibi Bat Avrupa ile btnleme ve blge tesi ittifak
ilikilerinin cazibesiyle bu yakn havza ile yabanclama hatasna dmemelidir.
Unutulmamaldr ki, Trkiye'nin uluslararas konum iindeki siyasi, ekonomik ve kltrel arl
bu havzada sahip olduu etkinlie ve performansa bal olmaya devam edecektir.
Trkiye'nin i btnl dahi bu havza iindeki faktrlerle dorudan ilgilidir. Balkanlar,
Kafkaslar ve Ortadou'daki gelimeler zerinde etkili olamayan bir Anadolu lkesi ne bu
hassas jeopolitik alan zerinde btnln muhafaza edebilir ne de dnyaya alabilir.

I. Tarihi / Jeopolitik Zorunluluklar ve Balkanlar
Siyasi tabirlerin ortaya k bazen siyasi olaylarn gelimesinden daha nemli ipular verebilir.
19. yzyla kadar Osmanl'nn Avrupa topraklar iin Avrupallar European Turkey, Turkey
d'Europe, Turkey in Europe (Avrupa Trkiyesi, Avrupa'daki Trkiye) vb. tabirler kullanrken Osmanl
Devleti Avrupa-i Osmani ve Rumeli-i ahane gibi isimleri tercih ediyordu.

Balkanlar ve Balkan yarmadas, tabirleri siyas literatrde ilk olarak 1808'de Alman corafyac
A. Zeune tarafndan kullanld.

19
19. yzyln sonlarndan itibaren birok siyaset bilimci ve seyyahn Ortadou tabirini zellikle
Balkanlar' kastederek kullanmalar bu kavramn corafi olmaktan ok kltrel bir ztl ve
ayrm ifade etmesi asndan nemlidir. Daha sonra Ortadou tabirinin kullanm
Mslmanlarn hakimiyet sahalarnn daralmasna paralel bir deiiklik geirecek ve Dou-
Bat, Mslman-Hristiyan ayrmlarn da yanstan jeokltrel nitelikli bir kavram halini alacaktr.

Ortadou ve Yakn Dou kavramlar, bu adan objektif bir corafi kavram olmaktan ok
Avrupa-merkezli sbjektif unsurlar barndran jeokltrel bir ayrm kavramdr.

Balkan yarmadas kavram ile bu blge iin Trk ve Mslman imajlarndan arndrlm yeni bir
kimlik tesbit edilirken, Ortadou kavram ile Bat ile Dou arasnda oynak bir siyasi hattn
snrlar belirlenmi oluyordu.

Uluslararas hukuk asndan Osmanl Devleti tasfiye edilmitir, ama bu tasfiyenin yol at
jeopolitik ve jeokltrel boluklar Balkanlar'da yeni atma noktalarn beraberinde getirmitir.
Bosna ve Kosova'da yaanan etnik kymlardan sonra gerek Bonak gerekse Arnavut
unsurlarn birinci derecede bavurduklar lkenin Trkiye olmas, tarihi bir zorunluluun ve
mesuliyetin kendini nemli bir d politika parametresi olarak dikte etmesinden baka bir ey
deildir.

Trkiye'nin Balkanlar'daki siyas etki temeli Osmanl bakiyesi Mslman topluluklardr. Gemi
dnemde bu topluluklar Trk d politikasnn ykleri gibi grerek g yoluyla Balkanlar'
boaltma politikasnn yanll bugn ak bir tarzda ortaya kmtr. Trkiye u anda
Balkanlar'da Osmanl mirasna dayal tarihi birikimin salad nemli imkanlara sahip
grnmektedir. ncelikle Trkiye'nin tabii mttefikleri konumunda olan Mslmanlarn
ounlukta olduu iki lkede (Bosna ve Arnavutluk) bu ortak tarihi birikimi tabii bir ittifak
haline dndrme iradesi ortaya kmtr. Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Sancak,
Kosova ve Romanyadaki Trk ve Mslman aznlklar ise Trkiye'nin Balkan politikasnn nemli
unsurlardr.

Trkiye'nin Balkanlar'daki ksa ve orta dnem d politikasnn iki nemli hedefi Bosna ve
Arnavutluk'un istikrarl bir yap iinde glendirilmeleri ve blgedeki etnik aznlklar gvenlik
emsiyesi altna alacak bir uluslararas hukuk zemininin oluturulmasdr. Bu hukuki zemin iinde
Trkiye Balkanlar'daki Mslman aznlklar ile ilgili meselelerde mdahale etme hakkn
kazanacak bir garanti elde etme hedefini srekli gzetmelidir.

Trkiye'nin Balkanlar'da bu tr bir hak elde etmesi ancak ve ancak Trkiye'nin kltrel ve tarihi
faktrleri de srekli gz nnde tutan aktif bir Balkan politikas izlemesi ile mmkn olabilir.
Aksi takdirde Fener Patrikhanesi araclyla Trkiye'nin iindeki ufak Rum aznl ile ekmenik
iddialara kalk an Yunanistan ve Balkanlar-Kafkaslar emberinde Ortodoks-Slav etkinlii
kurmaya kalkan Rusya karsnda Trkiye sadece Balkanlar zerindeki etkinliini kaybetmekle
kalmayacak, ayn zamanda Boazlar zerindeki Rus ve Yunan iddialar karsnda da
dayanaksz kalacaktr.

Trkiye asrn bandakine benzer yeni bir Balkan facias ile karlamamak iin hem blgedeki
Osmanl bakiyesi Mslman toplumlarn geleceklerini ilgilendiren meselelerde aktif bir politika
takip etmek hem de blge ii dengeleri ve blge d faktrleri etkin bir tarzda kullanarak bir
20
Balkan Blou karsnda yalnz kalmamaya zen gstermek zorundadr. Blge d faktrler
iinde bir taraftan Rusya-Almanya arasndaki dengeler yakinen izlenmeli, dier taraftan da
blge iindeki yakn hakimiyet merkezleri olan Avrupa ve Rusya karsnda uzak g
merkezleri konumundaki ABD, Japonya ve in ile dengeleyici politikalar takip edilmelidir.

Balkanlar'da Trk d politikasnn ekonomik temeli ulamdr. Bu erevede Balkanlar'n
Ortadou ve Asya ile gerek kara gerekse deniz ulamnda etkin bir koordinasyon temin
edilmeli ve bu ulam yollar gerektiinde hem ibirlii hem de bir d politika unsuru olarak
devreye sokulmaldr. stanbul-Adriyatik, stanbul - Tuna hatlarn birletirecek ortak projelere
ynelmek suretiyle blge ii ekonomik ve siyasi oluumlarda merkezi bir konumda
bulunulmaldr.

II. Asya'ya Alan Kap ve Kafkaslar
Tarih boyunca Avrasyann deiik blgelerine yaylan kavim glerinin en nemli kavak
noktalarndan birini oluturan ve bu nedenle de greceli olarak kk bir alanda son derece
karmak bir etnik ve dilsel yap barndran Kafkaslar, Anadolu-Akdeniz ve Step-Karadeniz
nitelikli siyasi gler arasndaki en nemli rekabet alanlarndan birini oluturmutur.

Trkiye'nin NATO'ya katlmasnda nemli bir etken olan Kars, Ardahan ve Boazlara ynelik
Rus talepleri aslnda yukarda bahsettiimiz tarihi rekabetin tabii bir uzants niteliindeydi. Bu
taleplerin sonucunda Trkiye'nin NATO'ya girerek Souk Savan Bat cephesinde yer almas
Trk-Sovyet snrn NATO-Varova Pakt snr haline dntrerek Kafkaslar ile Dou
Anadolu'nun suni bir perde ile blnmesine yol amtr. Son elli yl iinde blgede gzlenen
istikrar bu suni perdenin oluturduu kat bir stratejik dengenin rnyd.

Ermeni-Azeri atmas sradan bir snr anlamazlnn tesinde sonular dourmakta ve
Azerbaycan'n i btnln ve istikrarn da dorudan belirlemektedir. Azerbaycan Trkiye
iin genel olarak Kafkaslarda, zel olarak da Gney Kafkasyada en nemli stratejik
mttefiktir. Blgesel balantlar asndan bir mukayese yapmak gerekirse Kafkaslarda
Azerbaycan, Balkanlar'da ise Arnavutluk istikrarl ve gl bir blgesel konum kazanmadka,
Trkiye'nin her iki blgedeki arln artrabilmesi de, yakn deniz havzas iinde olmakla
birlikte snr-tesi etkinlik alanlar iinde kalan Adriyatik ve Hazar' a ynelik politikalar
gelitirebilmesi de mmkn olamaz.

Bu nedenledir ki, ncelikle ok ynl bir Kafkaslar politikas tayin edilmek ve bu politika ile
yakn kara havzasnn dier blgeleri arasndaki balantlar kurulmak zorundadr.
Unutulmamaldr ki, Kafkaslar, Dou Anadolu ve Krfez-Dou Akdeniz hattn kapsayan Kuzey
Ortadou jeopolitik olarak; Azeri petrol, Dou Anadolu'nun su kaynaklar ve Kuzey Irak
petrolleri de jeoekonomik olarak bir btnlk arz etmektedirler.

Bu jeopolitik ve jeoekonomik hat zerindeki gelimeler birbirlerinden soyutlanamazlar.
Dolaysyla bu hat zerinde Kuzey Kafkas cumhuriyetlerinden Krfez'e kadar uzanan kua
kapsayc bir Bat Asya politikas gelitirilmesi zaruridir. Bu Bat Asya politikas Trkiye'nin Orta-
Asya ile ilikilerini shhatli bir tarzda dzenleyebilmesinin de temel artdr. Bu balantlar
arasndaki ilikiler zerinde etkili olamayan bir Trkiye ne i ve d gvenlik parametreleri
arasndaki ilikileri fark edebilir, ne de ekonomik g alan oluturacak kaynaklar verimli bir
tarzda kullanabilir.
21

Yakn bir gelecekte bu blgeleri birbirinden herhangi bir ekilde ayr dnmek mmkn
olamayacaktr. Jeoekonomik adan Irak petrol boru hatt, Baku petrol boru hatt ve GAP
projesi, gelecekleri bir dierinin baarsna bal projelerdir.

III. Kanlmaz Bir Hinterland: Ortadou
11. yzylda Anadolu'nun Seluklular tarafndan fethi ve bu tepki olarak balatlan Hal
Seferleri blgenin bugne kadar sren jeokltrel ayrm zelliine kaynaklk etmitir. Bugn
Ortadou olarak tanmlanan blge Hal savalarndan bu yana sadece ktalararas gei
blgesi ve jeopolitik etkinlik alan olarak deil, Dou ile Bat arasndaki jeokltrel hat alan
olarak da kendine has bir zellik tamtr.

Baka bir deyile, slam medeniyetinin bugn Ortadou olarak bilinen blgenin tmne
hakim olmas, bu blgenin corafi btnl aan bir jeokltrel btnle kavumasna
sebep olmutur.

Hogarth (1902) ve Churchill'in Ortadou'yu asrn banda o zaman Osmanl Devleti
egemenlii altnda bulunan Arnavutluk ve Balkanlar'dan balatmalar Ortadou
kavramndaki jeokltrel ve jeopolitik bileimi ortaya koymaktadr.

Ortadou, kendi iinde kar elikilerine sahip ngiltere, Almanya, Fransa ve Rusyann ark
Meselesi ad altnda formle edilmi diplomatik, askeri, siyasi ve kltrel saldrlarnn tesiri
altnda kalmtr. Bir yanda scak denizlere inmek isteyen Rusya, dier tarafta smrgeleriyle
olan ekonomik ilikilerini garanti altna almak isteyen ngiltere, te yanda hakimiyet kavgas
iinde yeni mevziler elde etmek isteyen Fransa ve gerekletirdii Berlin-Badat hattn siyasi
bir nitelie brndrerek smrgecilie ge katlm olmann an kapatmak isteyen
Almanya, i politik kavgalarla ypranm olmakla birlikte ok ynl diplomasi ile ayakta
durmaya alan Osmanl Devleti zerinden Ortadou'ya ynelik youn bir rekabet iine
girmitir.

Souk Sava dneminin ift kutuplu yaplanmasnn kresel blnmelerini yanstt iin istikrarl
bir dnem geiren Balkanlar ve Kafkasyann aksine Ortadou bu dnemin bunalmlarnn ve
elikilerinin en youn yaand alan olmutur.

Step devi SSCB'nin scak denizlere inme politikas ile ABD'nin evreleme doktrininin en youn
atmalar dourduu alan Ortadou olmutur. ABD ynetimi Trkiye'nin kuzeydousundan
balayan, ran ve Pakistan'n kuzeyinden Afganistan'a uzanan bir hatt iki bloun en hassas
jeopolitik kua ve bir anlamda ABD karlarn koruyucu kalkann stratejik mihveri olarak
grrken, SSCB ayn yllarda tarihi jeopolitik stratejisinin dorultusunda bir taraftan Basra
Krfezini evreleyen Afganistan-Suriye-Gney Yemen-Etiyopya hattnda salam bir jeopolitik
zemin kurmay planlamakta, dier taraftan Trkiye, ran ve Irak'taki i politika dengelerini
zorlayarak Kafkasya'dan Basra'ya kolay ini yollarn aramaktayd. Kresel lekli bu jeopolitik
kutuplama, srail'in kurulmas ve hzl bir yaylma stratejisi takip etmesiyle birlikte ortaya kan
blge-ii jeokltrel ve jeopolitik gerilime paralel bir seyir takip etmitir.

Seksenli yllarn banda Brzezinski'nin slami uyan Amerikan karlarn tehdit eden bir gelime
olarak deerlendirmesinden sonra, Fukuyama'nn doksanl yllarn hemen banda Tarihin
22
Sonu tezinde slam dnyasn Bat deerlerini tehdit eden yeni kar kutup olarak gstermesi
ve Huntington'n doksanl yllarn ortalarna doru slam dnyasnn medeniyetler atmasnn
merkezinde yer aldn iddia etmesi bu yeni jeokltrel kutuplama imajnn sreklilik arz eden
unsurlar olarak grlebilir. Richard Falk'un son derece hakl tanmlamas ile jeopolitik bir
dlamaya ynelen bu yaklam biimi zellikle Bosna dramndan bu yana slam dnyasnn
bu yeni jeokltrel kutuplamann msebbibi deil maduru olduunun ortaya kmasyla
birlikte doksanl yllarn sonlarna doru ivmesini kaybetmitir.

Medeniyetler atmas tezinde Trkiye'yi ait olduu medeniyet evresinden kmak isteyen
ancak girmek istedii medeniyet evresince de reddedilen bir torn country (paralanm/yrtk
lke) olarak tanmlayan Huntingtonn bu lke iin bitii konumun aksine, benimsenecek
kuatc ve kapsayc bir medeniyet aidiyeti, Trkiye'yi hem kendi iinde farkllamakla birlikte
btnln koruyabilen bir lke hem de blgesindeki jeokltrel kutuplama temayln
aabilen nemli bir g haline getirecektir. Trkiyenin kendi medeniyet tecrbesinden
hareketle evrensel kltre yapabilecei en nemli katklardan birisi de bu jeokltrel
dlanma tuzan bozarak yeni bir medeniyet almna girmesi olacaktr.

ABD liderliinde gerekletirilen ve hemen hemen btn byk Batl glerce fiilen
desteklenen Krfez mdahalesindeki ortak tavra ramen, bu glerin blge meselelerine
baklarnda farkllamalar tebarz etmitir. ABD'nin dual containment (ikili evreleme) doktrini
ile hem ran hem de lrak'a ynelik dlama tavrn srdrd bir dnemde AB yesi lkelerin
ran ile youn ekonomik ilikiler iine girmesi bu farkllamann tipik bir misalidir. Fransa - Suriye
ilikilerindeki yaknlama ve benzeri ikili ilikiler dzeyinde yaanan gelimeler de blgede
gittike artan bir kar-temelli ve ksa dnemli ittifaklar politikasnn gelimekte olduunu
gstermektedir.

Ortadou Bar Srecinden sonra gittike artan bir younluk gsteren Trkiye- srail ilikileri
Souk Sava sresince dikkatli bir denge politikas izleyen Trkiye'nin blgeye baknda ciddi
bir deiim olduu kanaatini yaygnlatrmtr. Trkiye ile srail arasndaki ilikinin nc
taraflara ynelik olmayan taktik nitelikli bir iliki olduunun vurgulanmasna ramen, bu ilikinin
gittike yaygnlk ve derinlik kazanmas Trkiye ile blgedeki Arap lkeleri arasnda ciddi bir
gven probleminin domasna yol amtr.

Bu asrn ilk eyreinde Ortadou blgesinin en stratejik kuaklarn kaybeden, ikinci ve
nc eyrekte blge ile genelde bir yabanclama sreci yaayan, drdnc eyrekte ise
tekrar yneldii blgede inili kl ilikiler zinciri gelitiren Trkiye blge ile olan ilikilerini
yeniden ve kkl bir ekilde deerlendirmek zorundadr. zellikle AB ile yaanan ve yelik
srecini gittike imkanszlatran gerilimli ilikiler a Ortadou'ya ynelik kapsaml bir blgesel
stratejinin gelitirilmesini kanlmaz klmaktadr. Ayn anda hem Avrupa'dan hem de
Ortadou'dan kopan bir Trkiye'nin blge ve kta lekli politikalarda baarl olabilmesi
mmkn deildir.

IV. Yakn Kara Havzasndaki Snr Esneklikleri ve Komu lkelerle likiler
Osmanl Devleti'nin yedi yz yllk birikiminin varisi olarak grlen Trkiye, yakn kara
havzasndaki insan unsuru iin hala bir siyasi merkez olarak grlmektedir.

23
Trkiye'nin son yllardaki en temel d politika amaz, Grcistan hari (son yllarda Bulgaristan
da buna eklenebilir) btn komular ile konjonktrel gerginlikler yaad bir sre iinde
blgesel politikalar retme abas iine girilmi olmasdr.

Snr boylarnn tesinde kurulan ittifaklar bu snrlar zerinde etkin bir faktr olarak devreye
sokulabildii lde deerlidir. Trkiye'nin Bosna ve Arnavutluk ile girdii ittifak ilikileri
Bulgaristan ile Yunanistan'n bir kar blok oluturmasnn nne geilebildii takdirde etkin bir
tarzda yryebilir. Ayn ekilde Azerbaycan ile girilen ittifak ilikisi Rusya, Ermenistan ve ran
arasnda bir kar denge ittifaknn nne geebilecek d politika opsiyonlar devreye
sokulabildii lde geni kapsaml bir petrol politikasnn temelini dokuyabilir. Bunun
gereklememesi sonucudur ki, iyi niyet dolu btn demelere ramen Azerbaycan'n Trkiye
ile Rusya arasnda srekli bir denge politikas gzeten yaklamnn nne geilememitir. srail
ile giriilen snr tesi ittifakn gerekesi ne olursa olsun sonucu itibariyle Trkiye'yi gney ve
doudaki yakn komularnn tmyle ayn anda bunalml ilikilere itmi olmas da, snr boylar
ile snr tesi ittifak araylar arasndaki denge faktrnn tipik bir yansmasdr.

Komu lkelerle ilikilerde yaanan bu gerilimleri aabilmek iin yaplmas gereken ey bu
lkelerle ilikileri rejimler ve brokratlar arasndaki uzun ve etin sreten kararak
toplumlararas ilikilerin younlat ekonomik ve kltrel unsurlarn arlk tad daha geni
bir zemine yaymaktr. Son iki asr iinde birbirlerini karlkl olarak birok kereler ezmi ve igal
etmi olan Almanya ve Fransann II. Dnya Sava sonrasnda karlkl ekonomik ve kltrel
ilikilerinin salad younlukla siyasi ve askeri bunalmlar aabilmi olmas bu konuda gzel
bir rnektir.

Yakn komularmzn asrlarca Osmanl ynetimi altnda kalm olmas bu rejimleri srekli
mteyakkz halde tutmakta ve kar psikolojik tepkiler, mzakerelerin ncelikli art olan gven
ortamnn salanamamas dolaysyla, siyasi diyaloglarn etkisini kaybetmesine yol
amaktadr. zellikle Yunanistan bu psikolojik faktr ince bir diplomasi ile Demokles'in klc
gibi srekli olarak tepemizde tutmaktadr.

Trkiye de yakn komular ile yaamakta olduu gven bunalmn aabilmek iin geni
kapsaml bir bar plan ile ekonomik ve kltrel arlkl ilikileri gelitirme paketini ayn anda
devreye sokmaldr.

Trkiye blgede etkin olmak istiyorsa komular ile arasnda elektronik nitelikli Berlin Duvar
oluturmak yerine var olan duvarlar da aabilen politikalar retmelidir. Trkiye'nin yakn
komular ile olan ilikilerinin srekli gergin tutulmas da, bu snrlarn kah Kuzey Irak'ta olduu
gibi i savala, kah ran'la olan ilikilerde olduu gibi ideolojik gerekelerle, kah Suriye
rneinde olduu gibi arzi bunalmlarn kronikletirilmesi suretiyle istikrarszlatrlmas da
aslnda dolayl olarak Trkiye'yi snrlarna hapsederek kontrol altnda tutmaya yneliktir.

Trkiye'nin belli aralklarla Yunanistan ve Suriye ile gerginlikler yaamaya altrlmas, ar sklet
greisinin hafif skletlerle idman yapmas gibidir ve Trkiye'nin gerek potansiyelini
kullanamamas sonucunu dourmaktadr. Trkiye artk bu leklerin zerine kmak ve bu
lkelerle ilikilerini daha byk lekli politikalarnn alt unsurlar olarak deerlendirmek
zorundadr.

24
BM, NATO ve AB ile ilikilerde srekli olarak birbirlerini kollayan Trkiye ve Yunanistan'n bu
karlkl zaaf dier lkeler tarafndan gerektii anda ciddi ekilde istismar edilmitir. Bu istismar
Trk-Yunan ilikilerini Trk-Bat ilikilerinin birincil derecede nemli bir deikeni haline
getirmitir. Srekli kendini tedirgin eden yakn bir tehditle boumak zorunda braklan
Trkiye, ufkunu aksiyoner nitelikli, byk lekli ve kresel nitelikli politikalara aamaz hale
gelmitir.

n nc c B B l l m m
Y Ya ak k n n D De en ni iz z H Ha av vz za as s
K Ka ar ra ad de en ni iz z, , D Do o u u A Ak kd de en ni iz z, , K K r rf fe ez z, , H Ha az za ar r

I. Tarihi Arkaplan
Tarihi veriler ak bir ekilde gstermektedir ki, Anadolu-Balkan eksenindeki bir lkenin gerek
anlamda gl olmas ancak ve ancak bu ekseni evreleyen deniz ve su yollarnda
hakimiyet salamas ile mmkndr.

Osmanl Devleti'ni Anadolu-Balkan eksenli bir blge gc olmaktan ktaya hakim bir
dnya devleti haline getiren faktrlerin banda da Ege, Akdeniz ve Karadeniz zerinde
kurduu hakimiyet ile Kzl Deniz, Hint Okyanusu ve Hazar gibi evre denizlere alabilecek
boyutta deniz gcne ulamas gelmektedir.

Avrupa'nn bu erevede Avrasya ana ktasn kuatan ak denizlerde oluturduu ekonomi-
politik alan ve bu alandan beslenen dnya sistemi Osmanl Devleti'nin Avrasya bnyesinde
oluturduu g temerkzn sarsmtr. Avrupal glerin ak denizlerde ve bu ak
denizlerin balant havzalarnda kurduu stratejik hakimiyetin Avrasya'nn i denizleri ve su
havzalar zerinde yapt basklar, smrgeciliin Osmanl Devleti'nin hayat alann daraltt
srecin dnm noktasn oluturmutur.

Osmanl Devleti'nin merkez eksende kmeye balamasnn dnm noktas, 1827'de Fransz,
ngiliz ve Rus ortak gcnn Osmanl donanmasn Navarinde tamamiyle yok etmesidir.
Osmanl Devletinin Yunanistan isyan ile Balkanlar'da balayan zlmesi de Dou
Akdeniz'deki deniz gcnn yok olmas ile doru orantldr.

II. Souk Sava Dnemi ve Trkiye'nin Deniz Politikalar
Bylece Trkiye'nin evresindeki deniz havalar ve su yollar ile olan ilgisi Anadolu yarmadasn
jeopolitik eksen olarak alglayan btncl bir strateji erevesinde ele alnmam, bloklar aras
ve blok-ii rekabetlerden etkilenen koordinesiz taktik admlar ile snrl kalmtr. Bu erevede
Souk Sava sresince bir taraftan dnemin sper gc olan SSCB'nin Karadeniz ve
Boazlardaki basks srekli olarak hissedilmi, dier taraftan Ege'de ise basiretsizce
Yunanistan'a terk edilen adalarn oluturduu status quo Trkiye'nin denizlerdeki hareket
alann nemli lde daraltmtr.

Ortadou ve Svey zerindeki ok nemli stratejik etkiye sahip olan Dou Akdeniz blgesi
de sadece Kbrs'a endeksli olarak ele alnmtr. Kbrs'n geni lekli bir deniz stratejisinin
nemli bir sacaya olarak alglanmas gerekirken btn deniz stratejisi Kbrs bunalmna gre
ayarlanr hale gelmitir. Trkiye uzun nemli bir deniz stratejisinin taktik admlar olarak deil,
1964 ve 1967 yllarndaki Kbrs bunalmlarnn dayatmas olarak NATO'dan ksmen bamsz
25
alternatif deniz politikalarna ve askeri g oluumuna ynelmitir. Stratejik yneliin taktik
admlar belirlemesi gerekirken taktik bir bunalm stratejik duraanl zorlamtr. Bu adan
Kbrs bunalm gz ard edilerek Trk d politikasnn genel ynelileri de, deniz stratejisindeki
deimeler de anlaml bir ereveye oturtulamaz.

III. Souk Sava Sonras Dnem ve Yeni Deniz Stratejisinin Unsurlar
Souk Sava dneminin bloklar aras rekabete ve NATO ykmllklerine ayarl
konjonktrnn yerini anlk tepkilerin stratejik sonular dourduu dinamik bir sre alm
bulunmaktadr. Bu dinamik konjonktrde anlk tepkilerdeki ufak hatalar bile uzun dnemli
stratejilerde byk sapmalar meydana getirebilir. Bunun iin de savunma tepkili Souk Sava
artlanmalar terk edilerek aktif ve atak bir tavr sergilenmelidir. Deniz havzalarnn stratejik
deerlendirmesi bu adan yeniden gzden geirilmek zorundadr.

1. Karadeniz Havzas ve Bal Su Yollar
Souk Sava dneminin sona ermesi Trkiye'nin allagelmi deniz ulam ve strateji
yaplanmasnda ve Karadeniz'in bu yaplanma iindeki konumunda nemli deiiklikler
yapm bulunmaktadr. Yeni aktrlerin Karadeniz'in kuzeyindeki merkezi g olan Rusya ile
yaad elikiler Trkiye-Ukrayna, Trkiye-Grcistan ilikilerinin gelimesine ivme kazandrm
ve Trkiye'yi Karadeniz'in en geni kyya sahip lkesi konumuna getirerek nemli bir
diplomatik avantaj salamtr.

Trkiye artk Karadeniz'i savunma stratejisinin bir paras olarak sadece Boazlarla dnyaya
alan, dolaysyla da kuzey komusuna kar bir koz olarak kullanlabilen bir deniz sahas
olarak grmekten kurtulmaldr.

Aksine, atak bir politika ile Karadeniz Trkiye'nin bir taraftan Dou ve Kuzey Avrupa'ya, dier
taraftan Kafkaslar ve Orta Asyaya almasn salayacak bir deniz yolu olarak grlmeli ve
bu dorultuda bir altyap almasna gidilmelidir. Karadeniz birlii rgt dorultusunda
balam olan almalarn rasyonel bir ekonomik ibirlii ve siyasi gvenlik erevesi
oluturmaktan ok, Trkiye'nin ABye kar bir kozu olarak telakki edilmesi ve ye says ve
faaliyet alan itibariyle ok ihtirasl bir kapsam ngrmesi dolaysyla istenilen neticelere
ulalamamtr. Bunun yerine daha dar kapsaml fakat daha etkin projeler gelitirilmek
zorundadr.

Trkiye'nin Karadeniz ile ilgili stratejisi sadece askeri alanla snrl kalamaz. Bu havza zellikle
ekonomik alm iin etkin bir tarzda kullanlmaldr.

2. Avrasya'nn Stratejik Dm: Boazlar
Uluslararas ilikileri ve kresel dengeleri etkileme kapasitesine sahip 16 nemli su yolu kesiim
blgesi ve boaz, nemlerine gre iki ana grupta toplanr. Birinci grupta kresel ulamda
birinci derecede nemli merkezi boazlar, ikinci grupta ise daha yerel ve ktasal neme
sahip olanlar yer almaktadr.

Kresel stratejik dengeler asndan byk neme sahip birinci grupta yer alan boazlar
kresel ticaret ve hammadde ak, jeoekonomik aktarm hatlar, ktalararas etkileim
blgeleri, kresel ve blgesel gvenlik stratejileri ve g dengeleri asndan son derece
belirleyici konumda bulunmaktadr: (i) Asya ile Avrupa'y ayran ve Karadeniz'i Akdeniz'e
26
balayan stanbul ve anakkale Boazlar; (ii) Asya ile Afrika'y ayran ve Akdeniz'i Kzldeniz'e
balayan Svey Kanal; (iii) yine Asya ile Afrika'y ayran ve Kzldeniz'i Hint Okyanusuna
balayan Bab'l-Mendeb Boaz; (iv) Arap yarmadas ile Asya ktasnn gney Hint kuan
ayran ve hammadde kaynaklar asndan son derece zengin Basra Krfezini Hint
Okyanusuna balayan Hrmz Boaz; (v) Avrupa ile Afrika'y ayran ve Akdeniz'i Atlas
Okyanusuna balayan Cebelitark Boaz; (vi) Asya ktasn Endonezya ve Avustralya
takmadalarndan ayran Malakka Boaz; (vii) Gneydou Asya takm adalarn ayran ve
Hint Okyanusunu Pasifik Okyanusuna balayan Sunda ve Lombok geitleri ve (viii) Gney ve
Kuzey Amerika'y ayran ve Atlas Okyanusunu Pasifik Okyanusuna balayan Panama Kanal.

Osmanl Devleti'nin kader izgileri ile Boazlara ynelik dzenlemeler arasnda da son derece
arpc bir paralellik vardr.

Boazlar ve Karadeniz 1484-1535 yllar arasnda yabanc devletlerin ticaret ve sava
gemilerine kapal tutulmutur.

1774 ylnda Kk Kaynarca Anlamas ile Rus ticaret gemilerine Boazlardan serbest gei
hakk tannmas, bu anlamda gerek Osmanl Devleti'nin kader izgisi gerekse Boazlarn bu
kader izgisi iindeki yeri bakmndan yeni bir dnemin balangc olmutur. Daha nce
tannan ve Osmanl Devleti asndan etken iradeyi yanstan bir ltuf nitelii tayan serbest
gei haklarnn yerini edilgen taviz nitelii tayan ve yabanc glerin Osmanl Devleti
zerindeki dolayl etkisini yanstan ikili ve ok aktrl dzenlemelerin almas, Osmanl
Devleti'nin uluslararas g hiyerarisindeki yerinin dmesi ile Boazlar zerindeki denetimini
kademeli bir ekilde kaybetmesi arasndaki paralellii ortaya koymaktadr.

1774-1840 yllar arasnda Osmanl Devleti'nin Rusya ve ngiltere arasndaki rekabetteki roln
yanstan ikili anlamalarla belirlenen Boazlar stats Osmanl Devleti, ngiltere, Rusya, Fransa,
Avusturya ve Prusya arasnda imzalanan 1840 Anlamas ile birlikte birok devletin mdahil
olduu ok tarafl anlamalarla belirlenmeye balam ve uluslararas dzenlemelerin nemli
gndem maddelerinden birisi olmutur. Bu anlama ile taraflarca benimsenen Boazlarn
bar zamannda yabanc devletlerin sava gemilerine kapall ve ticaret gemilerine akl
ilkesi 1841 Londra szlemesi, 1856 Paris Szlemesi, 1871 Londra Anlamas ve 1878 Berlin
Anlamas ile teyit edilmitir.

Sevr Anlamas ile uluslararas Boazlar komisyonu kurulmas ve anakkale Boaz'nn Avrupa
kylarnn Yunanllara verilmesi ile birlikte Boazlarcn stats ile Osmanl Devleti'nin kaderi
arasndaki balant tarihi tecrbe eklinde bir kez daha teyit edilmitir.

Lozan Anlamas ile birlikte kabul edilen Boazlarcn Tabi Olaca Usule Dair Mukavelename
ile yaplan dzenlemede sava ve bar durumu gzetilmeksizin ve deniz ve hava ayrm
yaplmakszn mutlak bir ulam serbestlii ngrlerek bir anlamda Trkiye'nin egemenlik alan
Boazlarcn uluslararas kullanm adna ciddi ekilde daraltlmtr.

1936 ylnda imzalanan Montreux Boazlar Szlemesi Trkiye'nin egemenlik alann snrlayan
bu staty Trkiye lehine deitirerek bir anlamda Lozan Anlamasnn yol at egemenlik
zaaflar ile ilgili nemli bir boluu doldurmutur.

27
Montr Szlemesi Boazlar konusunda 1774'ten beri sregelen Rus basksn nemli lde
azaltan ve Trkiye'nin egemenlik alann genileten sonular dourmutur. SSCB'nin
Boazlar ile Kars ve Ardahan blgelerine ynelik talepleri Montr'de tesis edilen statye
ynelik ilk ciddi tehdidi oluturmutur. Bu tehdit bir taraftan Souk Savan ilk habercilerinden
birisi olurken, dier taraftan Trkiye'nin II. Dnya Sava sresince srdrd tarafszlk
politikasn terk ederek Bat Blou iinde yer alma ynnde stratejik bir yneli iine girmesine
yol amtr.

II. Dnya Savan Berlin'den Pasifik'e uzanan bir Avrasya step imparatorluu gc olarak
bitiren SSCB'nin Boazlar zerindeki basks ile Avrasya'y Rimland stratejisi ile denizden ve ky
lkelerden kuatmaya ynelen Amerikan stratejisi arasndaki onulmaz jeopolitik eliki
Trkiye'yi klasik Osmanl diplomasisinin yolunu takip etmeye ynlendirmitir.

Drt Sovyet ana donanmasndan biri olan Karadeniz donanmasnn ak denizlere k
noktasnn, kar blok yesi olan Trkiye tarafndan Montr'nn verdii yetkilerle tutulmu
olmas SSCB'nin Souk Sava sresince devam eden kuatlmlk psikolojisinin en arpc
unsuru olmutur.

Souk Sava sonrasnda Boazlarla ilgili yaanan en youn tartmalarn Hazar petrolnn
aktarm meselesinde ortaya kmas jeoekonomik nemin artnn arpc bir gstergesi
olarak grlebilir. Bu erevede Boazlar artk gvenlik parametresinin arlk tad
jeopolitik nemin tesinde kresel ve blgesel lekli jeoekonomik ve jeokltrel
yaplanmann da odak noktalarndan birisi olmaktadr.

Boazlar gibi Afroavrasya ana ktasnn stratejik dmn elinde tutmak, byk avantajlar
ve riskleri beraberinde getirir. Trkiye, Souk Savan getirdii dinamik uluslararas konjonktr
de Boazlarla ilgili olarak genel stratejik ereve iinde tutarllk arz eden ve riskleri minimuma
indirirken avantajlar maksimuma karan esnek bir diplomasi yntemi gelitirmek zorundadr.

Montr'nn ngrd ereveden sapmadan, Trkiye'nin ticari ve kltrel merkezi olan
stanbul'un gvenlii ile Boazlarcn stats arasndaki bamll gz nnde bulunduracak
ekilde Trkiyenin denetiminin artrlmas ncelikli hedef olmaldr. Dnyann baka hibir
boaz ve su yolu gei hatt zerinde stanbul apnda bir ehir bulunmamaktadr ve bu
durum iki ak denizi balamas dolaysyla uluslararas su yolu kabul edilen Boazlara kendine
has bir zellik katmaktadr. Trkiye Boazlar zerinde yapt tasarruflar uluslararas barl
geileri engellemek iin deil, kendi i hayat alannn gvenliini salayabilmek iin
gerekletirmekte olduunu salam bir diplomatik mantk ve sylem ile hukukiletirme
zorunluluuyla kar karyadr.

3. Dou Akdeniz Havzas: Ege ve Kbrs
Trkiye'nin Kbrs ve Ege politikas da Souk Sava sonras konjonktr erevesinde yeniden
gzden geirilmelidir. Ege'den soyutlanm ve Kbrs Rum Kesimi ile gneyden evrilmi bir
Trkiye'nin dnyaya alma kaplar nemli lde snrlanm demektir.

a. Deniz Hayat Alan ve Ege
Benzer bir konuma sahip olan Kzldeniz ve Basra Krfezinin aksine her ktaya da son
derece optimum bir uzaklkta bulunan ve her hangi bir kara engeli ile karlamakszn her
28
ktaya da alabilen Ege Denizi, bu ynyle sadece bu denize kyda olan Trkiye ve
Yunanistan asndan deil, bata Karadeniz'e kyda olan lkeler olmak zere her kta ile
ulam ve ticaret bana ihtiya hisseden btn blgesel ve kresel gler iin de birinci
derecede stratejik neme sahiptir.

Ege adalarnn younluklu bir ekilde Yunanistan'n elinde bulunmas Trkiye'nin yakn deniz
havzas politikalarnn en nemli darboazn oluturmaktadr. Ege'deki temel problem
kayna jeolojik ve jeopolitik gereklik ile cari statko arasndaki onulmaz elikidir.

Trkiye'nin de destekledii 6 millik karasular esasna gre ekillenen cari statkoya gre bile
Ege Denizinin sadece %8.8'i Trkiye'nin hakimiyetindedir. Yunanistan'n beenmedii bu
statkodaki pay %35'i bulurken, Ege'nin %56.2'lik ksm ak denizlerdir. 12 millik uygulamaya
geilmesi halinde ise Trkiye fiilen Yunanistan'n izni olmadan Ege'ye kamaz hale gelecektir.
Bu durumda ak denizler Ege'nin %26'sna gerilerken,Yunanistann hakimiyet alan %63.9'a
kacak ve Ege Yunanistan'n bir i denizi halini alacaktr. Trkiye'nin pay ise %10 civarnda
olacaktr.

Yunan tezinin geerlilik kazanmas Trkiye'yi sadece stratejik bir kuatlmlk ile kar karya
brakmayacak, ekonomik faaliyetlerini de dorudan etkileyecektir. Bir misal ile ortaya koymak
gerekirse, Trkiye'nin d ticaretinin yaklak %88'i deniz ulam ile salanmakta ve bu ulamn
Akdeniz kylarna dorudan ulaan ksm dndakileri (yaklak %65) Ege Denizinden
gemektedir. Trkiye limanlarnn yaklak 120 milyon tonluk ykleme ve boaltma
kapasitesinin blgelere dalm da Ege'nin Trkiye'nin ticari altyaps iindeki vazgeilmez
konumunu ortaya koymaktadr. Bu kapasitenin yaklak %25'i Akdeniz, %21'i Ege, %41'i
Marmara ve %13 Karadeniz blgesinde bulunmaktadr. Ege'nin zellikle Marmara ve
Karadeniz kapasitesinin gei havzas olduu da gz nne alnrsa bu gei denizinin tad
jeoekonomik nem daha da ak bir ekilde anlalabilir.

Ege'de, Trkiye'nin hayat alann daraltan cari statkoyu bile yeterli grmeyerek daha da
yaylma politikas izleyen Yunanistan ile olan gerginlikler genel bir deniz stratejisi erevesinde
yeniden deerlendirilmek zorundadr. Bunun da en nemli arac Trkiye'nin Ege'deki
uluslararas alanlar daha etkin bir ekilde kullanacak gl bir ticaret filosuna sahip olmasdr.
Yunanistan'n bu konudaki stnl sadece Egedeki denetim alannn geniliinden deil,
sahip olduu deniz tama kapasitesinden kaynaklanmaktadr.

Trkiye gerek anlamda blgesel bir g olma iradesinde ise, Ege'den Adriyatik'e, Svey'ten
Kzldeniz zerinden Krfez'e uzanan deniz yollar zeride siyasi ve ekonomik etkisini artrmak
zorundadr. Karadeniz ve Ege Denizini ak denizlere aan her noktada Trkiyenin etkin bir
politika takip etmesi kanlmazdr.

Kardak bunalm esnasnda Trkiye'nin Avrupa lkeleri nezdindeki teebbsleri erevesinde
datlan haritalarda Kardak kayalklarnn Yunanistan'n iddia ettii ekilde 12 mil snrlar
iinde gsterilmi olmas Trkiye'nin egemenlik iddialarn zedeleyen affedilemeyecek bir hata
olmutur. Bu tr hassas konularda devletin deiik birimleri arasnda ortaya kan iletiimsizlik
byk diplomatik skntlara yol amaktadr.

29
Meseleyi sradan bir kayalk olarak grmemek gerekmektedir. Trkiye daha nce yaplan
ciddi diplomatik ihmallerle Ege'de gerilenebilecek en son noktaya gelmi bulunmaktadr.
Bundan sonra verilecek her taviz Trkiye'nin Ege'deki, dolaysyla Akdeniz-Karadeniz
balantsndaki hayat alannn yok olmas neticesine kadar gidecek vahim sonular
dourabilir.

Kardak kayalklar konusunda Trkiye ve Yunanistan arasnda yaanan egemenlik tartmas
ABD'nin Balkanlar, Ege ve Dou Akdeniz zerindeki stratejik stnl ile son bulmutur. Bu
bunalmdan ne kendi topraklar olduunu iddia ettii kayalklar zerindeki egemenliini
mzakere masasna getirmeye dayal elikili tavr ile Trkiye, ne de byk iddialarla adaya
kard askerlerini geri ekmek zorunda kalarak komik bir gerilim ovuna yol aan
Yunanistan karl kmtr. Bu bunalmn gerek aktr ve kazanl taraf ABD'dir.

Ege ve Kbrs, kara balants asndan Dou Avrupa-Ortadou, deniz balants asndan
ise Adriyatik Dou Akdeniz- Krfez hattnn iki nemli ayadr. Temelde Ortadou iin
konulandrlm olan ncirlik ssnden kalkan Amerikan uaklarnn Kardak kayalklarnn
boaltlmasna nezaret etmi olmas bu blgeler arasndaki stratejik bamll gsteren
nemli bir iarettir.

Kbrs ve Malta'nn -daha sonrada muhtemelen baz Kuzey Afrika lkelerinin- AB'ye kabul ile
Akdeniz'e doru kayacak olan Avrupa etki alanna kar ABD imdiden askeri ve diplomatik
denetim mekanizmalarn kurmak istemektedir. AB'nin ekonomik etki alannn yayld her
blgede NATO veya dorudan ABD yeni bir bar misyonu stlenmektedir.

b. Trkiye'nin Stratejik Krdm: Kbrs
Asya ve Avrupa'y ayran Boazlar ile Asya ve Afrikay ayran Svey Kanal arasnda yer alan
Kbrs ayn zamanda Avrasya-Afrika balantsnn en nemli su havzalar olan Krfez ve Hazar
havzalar ile Aden ve Hrmz su yollarnn da nabzn tutacak sabit bir s ve uak gemisi
konumundadr. Hametli smrge devirlerini kapatan ngilizlerin Kbrs'ta hala s
bulundurmalarnn da, adann Souk Sava sresince en scak bunalm alanlarndan birisi
olmasnn da temelinde bu ihmal edilemez stratejik konum vardr.

Kbrs ihmal eden bir lkenin kresel ve blgesel politikalarda etkin olabilmesi mmkn
deildir. Kresel politikalarda etkin olamaz; nk bu kk ada Asya-Afrika, Avrupa-Afrika,
Avrupa-Asya arasndaki stratejik balantlar dorudan etkileyecek bir konuma sahiptir.
Blgesel politikalarda etkin olamaz; nk dou ucuyla Ortadou'ya ynelmi bir ok gibi
duran Kbrs adas, bat srtyla da Dou Akdeniz, Balkanlar ve Kuzey Afrikadaki stratejik
dengelerin temel ta durumundadr.

SSCB'nin dalmas Orta Asyadan Avrupa'ya giden enerji ve ticaret hattnn Bat Asya, Dou
Akdeniz ve Gney Asyann alternatif yollar olarak gndeme gelmesine yol amtr. Bu yeni
hatlar ister dorudan skenderun Krfezi ve Dou Akdeniz'e, isterse dolayl olarak Gney
Asya'dan Aden ve Svey zerinden ya da Karadeniz ve Boazlar zerinden Dou Akdeniz'e
insin, Kbrs sabit bir parametre olarak gzergah zerinde bulunmaktadr.

Orta Asya-Avrupa balantsnn Karadeniz'in kuzeyinden srmesinde Rusya ile birlikte
menfaati olan Almanyann, Kbrs Rum Kesimi'ni AB'ye almak konusunda gsterdii itiyak,
30
biraz da etkisinin ABD'ye gre zayf olduu gney hatt zerinde nemli bir stratejik ayak elde
etme abasnn bir rndr. Kbrs'n AB'ye girii ile birlikte skenderun Krfezi ve Dou Akdeniz
k zerindeki kontroln artracak olan Avrupa ayn zamanda Ortadou blgesine de
mdahil bir konum kazanacaktr. Musul ve Suudi Arabistan petrollerinin de Dou Akdeniz'e
yneldii dnlrse bu blgenin enerji hatlar asndan tayaca merkezi konumun
gelecekte kresel rekabetin en temel parametrelerinden biri olaca aktr.

Kresel rekabetin blgesel politikalar ile kesitii ikinci nemli alan da Souk Sava sonras
konjonktrde kaderleri birbirlerine daha da bal bir hale gelen Ortadou ile Balkanlar
zerindeki etki kurma mcadelesidir. Ortadou'daki bunalmlar Balkanlar'a yansrken,
Balkanlar'daki dengeler Ortadou'yu daha dorudan etkilemektedir.

Artk gerek kresel gerekse blgesel dengeler asndan birbirinden bamsz bir Balkanlar ve
Ortadou politikas deil, merkezinde Dou Akdeniz'in olduu bir Ortadou-Balkanlar
politikas vardr ve bu politikada Kbrs en temel aralardan birisidir.

Kbrs'a Rus fzelerinin yerletirilmesi plan ile birlikte Trk Yunan ilikilerinin kronik meselesi olan
Kbrs'n bir anda Trk Rus ilikilerinin nemli bir parametresi haline dnmesi adann bu ok
ynl stratejik konumu ile ilgilidir. Dou Akdeniz blgesinin istikrarszlatrlmas ve bu blgede
yeni gerginliklerin ortaya kartlmas Rusya'ya Hazar petrol havzas ve nakil yollar
konusundaki politikalarnda nemli bir diplomatik manevra alan kazandracaktr.

Trkiye Hazar petrollerinin Rusya'nn Novorossisk Liman zerinden tanmas grnn
karsna temelde iki argman ile kmtr. Bunlardan birisi Boazlarda deniz trafiindeki
tehlikeli younluk, dieri ise gzergah zerinde bulunan Kafkasya'daki siyasi gerginliklerdir.
eenistandaki bunalm dondurarak zaman kazanan Rusya, Kbrs Rum Kesimi'ne fze
satna dayal bir diplomatik kar atakla Trkiye'nin ne srd Baku-Ceyhan hattnda da
benzer bir gvenlik meselesinin olduu tezini glendirecek bir adm almt. Dou
Anadoluda yaanan PKK terrndeki d Rusyann Baku-Ceyhan gzergahndaki
karayolu gvenlii meselesine dayal genel argmannda bir zayftk dourmutu. Fze sat
dolaysyla Ceyhan limannn ald Dou Akdeniz'de Kbrs eksenli ortaya kmas muhtemel
yeni bir gerginlik Rusya'nn eline nemli bir koz daha sunmaktayd. Rusya Hazar petrolleri ile
ilgili her yeni inisiyatifte Dou Akdeniz'de istikrarszla yol aabilecek olan Kbrs kartn Trkiye
karsnda tekrar devreye sokmaya alacaktr.

Bu ereve iinde Kbrs ne sradan bir Trk-Rum etnik problemi ne de sadece sregelen bir
Trk-Yunan gerginliidir. Btn bu dengelerden dorudan etkilenen bir konumda bulunan
Trkiye, Kbrs politikasn, snrl bir Trk-Yunan denkleminden kararak deerlendirmek
zorundadr. Kbrs artan bir hzla bir Avrasya ve Ortadou-Balkanlar (Bat Asya- Dou Avrupa)
meselesi haline gelmektedir. Kbrs politikas bu yeni stratejik ereveye uygun bir tarzda yeni
bir stratejik ereveye oturtulmaldr.

Kbrs Trk toplumunun gvenlii ve korumas konusunda gsterilecek bir zaaf dalga dalga
Bat Trakya ve Bulgaristan'a -hatta ve hatta Azerbaycan ve Bosna'ya yaylabilir. Bu
nedenledir ki, Kbrs Trk toplumunun korunmas sadece bu topluluk asndan deil, dier
Osmanl bakiyesi topluluklarn gelecei asndan da byk nem tamaktadr.

31
Kbrs meselesinin ikinci nemli ekseni ise bu adann corafi konumunun jeostratejik adan
tad nemdir. Orada tek bir Mslman Trk olmam olsa bile Trkiye'nin bir Kbrs
meselesi olmak zorundadr.

Kbrs, Trkiye'nin Hazar-Karadeniz-Boazlar-Ege Denizi-Dou Akdeniz-Svey-Basra Krfezi
hattndan oluan yakn deniz kua ile ilgili genel deniz stratejisinin kilit unsuru olarak zel bir
nem tamaktadr.

4. Basra Krfezi ve Hint Havzas
Trkiye'nin blgesel ve kresel etkinliini ktasal etkinlie dntrebilecek dier iki nemli
deniz havzas ise Basra Krfezi ve bu krfezin Kzldeniz zerinden Akdeniz'e Hrmz Boaz
zerinden Hint Okyanusuna alan balant alan ve havzasdr. Trkiye'nin dnyann en
nemli enerji kaynaklarna sahip olan Krfez'e bu kadar yakn olmakla birlikte blge zerinde
bu derece etkisiz olmas d Politika gemiinin en nemli zaaflarndan birisidir.

Trkiye hala Krfez'le ilgili meselelere ancak ve ancak ncirlik hava ssnn menzil sahas
kadar ilgili olabilmektedir. Ne Krfez'e ky lkeler Trkiye'yi nemli bir blge gc olarak
grmekte ne de kresel g odaklar Trkiye'ye mzakere taraf olarak yaklamaktadrlar. Son
Ortadou Bar Srecinde Trkiye'nin ak bir ekilde devre d braklmas da aslnda byk
glerin Trkiye'yi Ortadou'nun zengin jeoekonomik kaynaklarndan uzakta, Avrupa
kaplarnda bekletilen ve gerektiinde sigaya ekilen edilgen bir lke statsnde tutmak
istediini ak bir tarzda ortaya koymutur.

5. Hazar Havzas
Hazar Denizi ise Trkiye'nin Orta-Asya'ya almasndaki kilit deniz havzasdr, Azerbaycan,
Kazakistan, zbekistan ve Trkmenistan arasnda Hazar Denizi konusunda Rusya karsnda
gerekletirilecek bir ibirlii Trkiye'nin Orta Asya politikasnn temel esaslarndan biri olmak
zorundadr.

Trkiye'nin Hazar Denizi havzasna dorudan mdahil olmas zordur. Ancak bu havza
zerindeki etkinlik bu havzay dier deniz havzalarna balayacak ulam hatlar zerindeki
etki ile salanabilir. Deniz balantsndan yoksun olan Orta Asya lkelerinin Souk Sava
sonras dnemde dnyaya almas iin drt alternatifleri bulunmaktadr. Bu yollar
asndan deerlendirildiinde Bat'ya alm konusunda Trkiye, ran ve Rusya arasnda ciddi
bir rekabet yaanmaktadr.

Trkiye'nin bylesi bir konjonktrde sahip olduu en nemli avantaj bu almn gney ve
kuzey kanadn tutan ran ve Rusya ile ayn anda ortak projeler gelitirebilecek bir konumda
olmasdr.

Trkiye'nin Balkanlar-Kafkasya-Kuzey Ortadou yakn kara havzas ve Orta Asya-Dou
Avrupa-Kuzey Afrika yakn kta havzalar ile salkl ilikiler kurabilmesinin en ncelikli art uzun
dnemli ve koordineli bir deniz stratejisi oluturmasdr. Bu stratejinin siyasi, ekonomik ve askeri
boyutlar birbirlerini destekleyici unsurlar olarak devreye sokulmal; blgesel ittifak ve
entegrasyon faaliyetleri bu erevede deerlendirilmelidir.

32
D D r rd d n nc c B B l l m m
Y Ya ak k n n K K t ta a H Ha av vz za as s
A Av vr ru up pa a, , K Ku uz ze ey y A Af fr ri ik ka a, , G G n ne ey y A As sy ya a, , O Or rt ta a v ve e D Do o u u A As sy ya a

Kresel ve ktasal nitelikli bunalmlarda kutuplar aras ilikilerin belirli parametrelere bal
kalma zorunluluu Trkiye gibi blgesel gleri bu parametrelerle, kendilerini dorudan
ilgilendiren bunalm alanlar arasnda denge ve uyum kurmaya ynelik politikalara sevk
etmitir.

Yaklak yarm asr bulan bu sre iinde Trkiye, blok-ii sorumluklarnn gerei olarak katld
Kore Sava mstesna, kendi snr boylar ve blge alanlar dnda bir d politika etkinliine
ynelmemitir.

Kresel statik parametreler dolaysyla Souk Sava dnemi Trk d Politikas genelde
Yunanistan ile ilikilere ayarl bir seyir takip etmitir. Bu da Trkiye'nin dikkatlerinin blge-tesi
ufuklara ynelmesini engellemitir. Kta-lekli stratejik bir tercih olan AB ile ilikiler dahi bir
yandan blok-ii dengelere, dier yandan Yunanistan ile yaanan diplomatik rekabete
ayarlanmtr.

Trkiye'nin yakn kta havzas tanmlamas ile hedefimiz, blgesel ve kresel lekli politikalar
arasnda geikenlii salayan kta balantlarnn tesbit edilebilmesidir. Bu da Souk Sava
sonras dnemde ortaya kan yeni kta ve havza tanmlamalar erevesinde ele alnabilir.

I. Souk Sava Sonras Dnemde Kta lekli Politikalar ve Tanmlamalar
ie gelien ve kimi zaman ilgin elikiler barndran blgesel entegrasyon faaliyetlerinde
farkl drtlerle hareket eden lke grubunun etkili olduu sylenebilir:
(i) Yeni Uluslararas ekonomik ve politik konjonktr iinde elinde alternatif kozlar bulundurmak
isteyen byk gler;
(ii) ift kutuplu statik yapnn dalmasndan sonra uluslararas ilikiler iindeki konumunu
yeniden tanmlamak zorunda kalan blgesel gler;
(iii) siyasi kltr iinde yaad kimlik krizini ya da uluslararas ilikilerdeki yalnzln dnya-
sistemine entegrasyon ile amaya alan lkeler.

ift kutuplu jeopolitik blnmenin yerini kta lekli ve ktalararas bloklamalar almtr.
Avrupa artk iki sper gcn mcadele ve savunma alan olmaktan karak kendi ekim
alann oluturan klasik bir merkez haline dnmektedir.

Trkiye gerek Avrupa'nn yeni konumu gerekse AB-NATO ilikileri konusunda birinci derecede
etkilenebilecek lkeler arasndadr.

ABD, Avrupa lkelerinin, zellikle de Almanya'nn, gndeme getirebilecei Avrasya
stratejisine kar Asyaya bakn yenideni tanmlamaya ve Asyamerika (Asiamerica) sentezini
hayata geirmeye almaktadr. Bu uzun dnemli strateji Amerikann dnya ana ktas olarak
bilinen Afroavrasya temel kara ktlesinden izole edilmesi ihtimali karsnda gelitirilmektedir.
Almanya'nn Asyann deiik blgelerinde younlaan ekonomik etki alanlar Amerika'nn
Asyaya ynelik uzun dnemli bloklama abalarnn temel sebebidir.
33
ABD ve Avustralya blge iin zellikle Pasifik terimini kullanarak blgeyi bir kta (Avrasya) ile
deil, bir deniz ile (Pasifik) tanmlamaya zen gstermektedir. Bunun temel sebebi byle bir
tanmlamann Amerika ve Avustralya'y doal olarak iine almas, Pasifik ile kys bulunmayan
Almanya ve dier Avrupa lkelerini dlamasdr. Almanya ise gittike artan bir dozda Avrasya
terminolojisine arlk vermektedir, nk Avrasya tanmlamas da yeni ekonomi-politik ekim
alam olan Dou Asya ile klasik ekim alan olan Avrupa arasnda bir ba kurmakta ve ABD'yi
dlamaktadr.

Bu iki g merkezini dengelemek ve kendi bamsz ekim alann oluturmak isteyen lkeler
ise Dou Asya ve Asya kimlii tanmlamalarn yaygnlatrmak istemektedirler.

Tam bir kltrel mozaik nitelii tayan Asya ktas uzun dnemde bu ekim alannn karlkl
etkileimleri ile yeni bloklama tecrbelerine ahit olacaktr. in ve Hindistan gibi iki
demografik devi, Japonya gibi bir ekonomik devi, Rusya gibi bir step devini ve -dnyann en
stratejik hattn oluturan Rimland kua zerinde- slam dnyasnn en byk glerini
barndran bu kta, stratejik mcadelenin nemli sahnelerinden birisi olmaya devam
edecektir.

II. Kresel ve Blgesel Glerin Yakn Kta Havzas Politikalar
Ayn zamanda hem bir Ortadou ve Bat Asya, hem bir Akdeniz ve Kzldeniz hem de bir
Kuzey ve Dou Afrika lkesi olma zellii tayan Msr stratejik konumu ve tarihi mirasnn
getirdii jeokltrel zellikler dolaysyla Asya, Afrika ve Akdeniz dengelerini gzeten bir
politika takip etmek zorundadr. Msr'n 19. yzyldaki smrgeci rekabetin en youn
yaand lkelerden birisi olmas da bu zellii dolaysyladr. Modern Msr'a damgasn
vuran Nasr'n gelitirmeye alt Msr kimliinin ana unsurlar olarak zikredilen corafyaya
dayal Afrikallk dile dayal Araplk ve tarihe dayal Msrllk nosyonlar bu ok ynl jeokltrel
yapnn bir yansmasdr.

ran da, tarihi ve corafi zellikler dolaysyla, birok kta eksenli havza ile ayn anda ilgilenme
zorunluluu ile kar karyadr. Ayn zamanda hem Orta, hem Bat hem de Gney Asya ile
irtibatl olan ran, bir taraftan Hazar Denizi ve hatta Karadeniz, dier taraftan da Krfez ve
Hint Denizi dengelerinden etkilenmektedir.

Batda Mezopotamya douda da Maverannehir'in oluturduu iki byk kadim medeniyet
havzas arasnda yer alan ran, jeokltrel eitlilii de kendi iinde barndrmaktadr.

Bir taraftan Asyaya alan ynyle in, Hindistan ve Rusya ile son derece realist ilikilere giren
ran, dier taraftan devrimci retorik ve ABD'nin dlama politikas karsnda Avrupa lkeleri ile
kar-temelli ilikilerini gelitirmitir.

En nemli Asya glerinden biri olan Hindistan da ok ynl bir kta havzas politikas takip
etmeye alan lkeler arasnda yer almaktadr. Gney, Dou ve Orta Asya politikalarn kta-
lekli dengeleri gzeten ikili diplomasilerle gelitirme zorunluluu, bu lkeyi Pakistan, in ve
Rusya bata olmak zere nemli Asya lkeleri ile blge-tesi kayglar da kapsayacak ekilde
ilikiler gelitirmeye zorlamaktadr. te yandan merkezi bir Hint Okyanusu lkesi olmas da,
Hindistan', Pasifik'ten Dou ve Gney Afrika'ya kadar uzanan bir hatta geni lekli bir strateji
takip etmeye zorlamaktadr.
34
Muazzam bir demografik faktr de arkasna alan Hindistan bugn bu ok ynl stratejik
konumun getirdii kapsaml yakn kta havzas imkanlaryla blgesel g konumunu nkleer
kapasiteye de sahip kresel g haline dntrmeye almaktadr.

Avrasya steplerinin gei yolu zerinde bulunan Ukrayna ise bir ynyle Avrupa'ya, dier
ynyle step derinliinde Asyaya bakmas dolaysyla ok ynl kta havzas politikas takip
etmek zorunda olan blge glerinden birisidir. Dou-bat istikametinde Asya-Avrupa kara
balantsnn, kuzey-gney istikametinde de, Baltk-Karadeniz su yollar balantsnn kesiim
alanndaki corafi konum lkenin son derece nemli bir denge unsuru olmasn
salamaktadr.

Souk Sava sonras dnemde Rusya iin en ciddi zaaf Ukraynann dolaysyla da Volga
dnda kalan ve zellikle Dinyeper ve Dinyester nehirleri ile bunlarn arasnda kalan blgelerin
kayb ile ortaya kmtr. Dou Avrupa'da sz konusu olabilecek Rus-Alman etkinlik
rekabetinin dengeleyici gc olmas mukadder olan Ukraynann bu konumu Trk-Ukrayna
ilikilerinin gelecekteki nemini de ak bir ekilde ortaya koymaktadr.

III. Trkiye'nin Yakn Kta Havzasnn Ana Unsurlar
Trkiye, bu blgesel glerle kyas edildiinde, belki de en karmak kta havzas politikalar
gerektiren zel bir konumda bulunmaktadr. Bu blgesel glerden bir ksm tek bir ana kta
balantsna (Hindistan ve ran gibi), bir ksm tek bir deniz ile dorudan irtibata (Ukrayna gibi),
bir ksm ise temelde tek bir su yolu etrafnda ekillenen yeterince eitlenmemi bir tabii
corafyaya sahip iken (Msr/Nil rneinde olduu gibi), Trkiye ayn anda birok kta
balants kurabilen, birok deniz ve su yolu havzas ile dorudan temas halinde olan ve son
derece eitlenmi tabii corafya zelliklerine sahip olan bir lkedir.

zetlemek gerekirse Trkiye, Trakya zerinden bir Balkanlar, kuzey ky eridi ile bir Karadeniz,
Erzurum yaylas zerinden bir Kafkas, Harran zerinden bir Mezopotamya ve Ortadou gney
deniz eridi ve skenderun Krfezi zerinden bir Dou Akdeniz lkesidir.

Bu yakn kara ve deniz havzalar ayn zamanda Trkiye'nin yakn kta havzasnn zelliklerini de
belirlemektedir. Balkanlar balants Trkiye'yi dorudan bir Dou Avrupa lkesi yaparken,
Ortadou balants Bat Asya lkesi zelliini ortaya koymaktadr. Karadeniz zerinden Dou
Avrupa ve Avrasya steplerinin su yollarna mdahil olabilen Trkiye, Kafkaslar zerinden Hazar
ve Orta Asya, Dou Akdeniz zerinden Gney-bat Asya ve Kuzey Afrika dengelerinde yer
almaktadr.

Osmanl Devleti'nin smrgeci glerle olan ve snr-tesi ve kta-lekli boyutlar da ieren
elikiler dolaysyla yz yze kald savalar ve bunalmlar bu miras devralan Trkiye
Cumhuriyeti'nin d politikasn -zellikle ilk dnemlerde- deiik sathlarda lkenin gcn
datan ktasal mcadele alanlarna girmemeye ve kendi varln milli snrlar iinde
glendirerek korumaya ynelik politikalara sevk etmitir. Atatrk'n "Yurtta sulh cihanda sulh"
ilkesinin arka plannda konjonktrel nitelikli bu realist d politika muhasebesi bulunmaktadr.
Milli bamszl korumakla birlikte ngiliz ve Fransz smrge gleri ile ktasal lekli
atmaya girmemeye alan bu politika, dnemin uluslararas konjonktrnn realist bir
erevede deerlendirilmesinin rndr. Trkiye'yi II. Dnya Sava sresince her iki
cepheden gelen btn basklara ramen tarafsz kalmaya sevk eden temel amil de budur.
35

II. Dnya Savandan sonra ortaya kan konjonktr ve resmi deklarasyonlara ak bir ekilde
yansyan Sovyet tehdidi Trkiye'yi tekrar kta-tesi balantlar kurmaya zorlad.

Trk d politikasnn Souk Sava dnemindeki en temel problem alan olan Kbrs ile ilgili ABD
ve Avrupadan gelen olumsuz tepkiler Trkiye'yi yeni d politika araylarna zorlayan temel
etken oldu.

Souk Sava sonras dnemin ortaya kard yeni konjonktr Trkiye'nin kendi kta
balantlarn yeniden gzden geirmesini zorunlu klmaktadr. Her eyden nce yeni
teknolojik aralarn olaanst bir ivme kazandrd kreselleme olgusu lkeler arasndaki
karlkl bamll ve bu karlkl bamllktan doan d politika alternatiflerindeki ve
aralarndaki eitlilii daha nceki dnemlerle kyaslanmayacak lekte artrmtr.

Smrgeci dnemlerde ve Souk Sava artlarnda netlik ifade etmek zorunda olan blok ve
ittifak tercihleri gittike esnemekte ve bu tercihlerdeki ksa dnemli denge deiikliklerinden
etkilenebilecek gri alanlarn younluu artmaktadr. deolojik nitelikli ayrm izgileri yerlerini
kar alanlarna ve g dengelerine dayal dinamik srelere brakmaktadr. Bu deiim
byk gler arasndaki rekabetin kapsamn ve younluunu belirlemekte ve farkl d
politika tercihlerinin daha ksa sreli deiimlerle ortaya kmasna yol amaktadr.

Karlkl bamllk ilikilerinin karmak bir eitlilik arz ettii bu dnemde mmkn olan en
eitli ve yaygn ilikiler an mmkn olan en derin ve uyumlu koordinasyon ile tutarl bir d
politika btn haline dntren lkeler uluslararas konjonktrn g dalmnda greceli
bir arla sahip olurken, gemi dnemlerin saplantlar ile tek ynl ve tek lekli politikalar
gelitiren lkeler greceli bir etkinlik ve g kayb sonucunda blok-ii ve kta-ii dengelerin
edilgen lkesi konumuna dmektedirler.

Trkiye gibi hemen hemen her ky ve kara eridi derinlemesine bir yakn kta havzas
politikasnn omurgasn oluturacak zelliklere sahip bir lke, kta lekli politikalar asndan
hem byk avantajlar hem de byk riskleri dengeli ve uzun dnemli politikalarla srekli bir
ekilde deerlendiren bir d politika stratejisi gelitirmek zorundadr. Sahip olunan jeopolitik,
jeokltrel ve jeoekonomik zelliklerin getirdii avantaj ve imkan patlamasnn yol
aabilecei hesapsz bir d politika hayalcilii de, bu zelliklerin dourabilecei risklerin
ynlendirdii ekingen ve duraan tavrlar da ayn lde zararldr.

Yakn kara ve deniz havzas ile ilgili blgesel politikalar temelde bu stratejik yneliin taktik
kademelendirilmesi olduu iin btncl bir d politika anlay her eyden nce kta lekli
tanmlamalarda tutarllk ve vizyonun salanabilmesi ile mmkndr.

1. Avrupa Kavramndaki Dnm ve Trkiye
Avrupa, gerek corafi gerekse tarihi derinlik asndan, birinci derecede nem tayan yakn
kara havzas nitelii tamaktadr.

Trkiye-AB ilikileri Trkiye'nin Avrupa ktas iindeki konumu asndan en temel
parametrelerden birisi olmakla birlikte yegane belirleyici unsur olarak grlmemelidir.

36
Avrupa'nn Asya'dan ayr bir kta olarak deerlendirilmesi corafi olmaktan ok tarihi, siyasi ve
kltrel unsurlarla ilgilidir. Modern dnemin siyasi yaplanmas olan Vestfalya ulus-devlet
sisteminin de, bu dnemin ekonomik yaplanmasnn temelini oluturan sermaye terakmne
dayal kapitalizmin de Avrupada ortaya km olmas corafi alann kendine zg bir kta
olarak deerlendirilmesinin arka plann oluturmaktadr.

Trkiye'nin Souk Sava sonrasnda belirginlik kazanan Avrupa kta havzas iindeki konumu
be ayr boyutta ele alnabilir: Birincisi, Trkiye Dou Trakya balants ile hem Balkanlar hem
de Dou Avrupa lkesidir. kincisi, Karadeniz balants ile kuzey-dou Step Avrupas
parametreleri iindedir. ncs, Ege ve Dou Akdeniz kylar ile bir Gney Avrupa lkesidir.
Drdncs, Souk Sava dneminde srdrd kurumsal balantlarla Bat Avrupa
sisteminin bir parasdr. Nihayet beincisi, Trkiye Avrupa'nn dou bat istikametinde Asya ile,
kuzey-gney istikametinde de Afrika ile sahip olduu kta balantlar iinde zel ve
vazgeilmez bir konuma sahiptir.

2. Asya Derinlii
Asya'nn Trkiye'nin yeni strateji araylar erevesinde artan neminin uluslararas konjonktr
ve Trkiyenin kta zerindeki zel onumu ile ilgili ok temel sebepleri vardr.

Dou Asyada ortaya kan finans-arlkl ekonomik alan ile Orta Asya'da yeni kaynak
paylamlar douran jeoekonomik alan, ktann Souk Sava sonras dnemde uluslararas
g kaymalarm etkileyebilecek bir nem kazanmasna yol amtr.

Asya ktasnn kresel ilikiler erevesinde kazanmakta olduu yeni konum, Trkiye'nin
jeokltrel, jeopolitik ve jeoekonomik neminin ynn ve niteliini deiime uratan yeni
stratejik unsurlar katmtr. Trkiye'nin Asya ktasndaki jeopolitik konumu artk ktann dou-
bat istikametindeki gei yollar ve kuzey-gney istikametindeki jeopolitik ayrm hatlaryla
birlikte deerlendirilmek zorundadr.

Tanzimat'n ilanndan bu yana Trkiye'nin stratejik kimlik ve yneliinin odan oluturan
Avrupa jeokltrel alan, belki de ilk defa ciddi bir Asya balants ile yeni nitelikler
kazanmaktadr. Gerek Souk Sava sonras dnemde Asya'daki akraba unsurlarn
bamszlklarn kazanmas gerekse bu sre iinde Avrupa ile olan ilikilerde yaanan
gerilimler, Trkiyeyi yeni bir jeokltrel kimlik ve havza tanmlamas yapmaya zorlamaktadr.
inde barndrd kltrel ve etnik unsurlarla birlikte Asya kkenli Trk ana kimlii dnda
Balkanlar, Kafkaslar ve Ortadou kkenli Avrasya otantik kimliklerini de barndran Trkiye,
Asya derinlii ile Avrupa balantsn kuatc bir ekilde btnletirebilen yeni bir jeokltrel
hinterland tanm yapma skntsn yaamaktadr.

Trkiye, Souk Sava sonras dnemde dikkatlerini Asya'da ortaya kmaya balayan yeni
jeoekonomik alanlara ve enerji havzalarna evirmitir.

3. Afrika Alm
Trkiye'nin d politikasnda en ciddi ihmale uram kta balants Afrika'dr. Osmanl
Devleti iin Msr Afrika, Ortadou, Kzldeniz ve Hint Okyanusu politikalarnn kilit lkesidir.

37
18. yzylda Vehhabi ayaklanmasna kar Msr'n, Rus Kazaklarnn aknlarna kar Krm'n
oynad frenleyici rol bu iki blgenin kta derinlii iindeki rollerinin bir sonucudur. Bu rollerin
etkisini kaybettii ve i dengelerin sarsld 19. yzyl balarnda Ruslarn merkezi eksenin
Balkanlar ayan, devlete isyan eden Mehmet Ali Paa ve olu brahim Paa'nn Anadolu
ayan zaafa uratmas ve her iki halde de dorudan stanbul ve Boazlarn tehdide maruz
kalmas da corafi parametrelerin bu iki blgeye ykledii zel konum ile ilgilidir.

SSCBnin oluturduu yakn ve dorudan tehdit Trkiye'yi daha uzak kta havzalar ile olan
ilikilerini bu tehdit ekseninde grmeye zorlamtr.

O dnemde Balantszlar Blounun ncleri arasnda yer alan Hindistan, Msr, Yugoslavya ve
Endonezya gibi lkelerle olan ilikilerin dk bir profilde seyretmesi Trkiye'nin ou
Balantszlar Blou yesi olan Afrika lkeleri ile ilikilerini de olumsuz ynde etkilemitir.

Souk Sava artlarnn ortadan kalkmas Trkiye'nin Afrika'ya ynelik politikasn yeniden
gzden geirmesini kanlmaz klmaktadr. Afrika'daki gelimelere tmyle ilgisiz kalmak veya
btn smrgeci birikime ramen hala bakir kaynaklara sahip olan bu ktay bir geri kalm
lkeler topluluu olarak grp kmsemek Trkiye leinde tarihi ve corafi faktrlere
sahip bir blgesel g iin mazur grlemez bir zaaf oluturmaktadr. Trkiye'nin Afrika
lkelerinin arlklarn hissettirdii BM Genel Kurulu'ndaki ilgili her kararda ciddi bir yalnzlk
yaamas bu zaafn bir sonucudur.

Karlkl bamllk ilikilerinin gittike artaca nmzdeki yzyl iinde lkelerin gleri kresel
lekli btn etkinlik alanlarndaki zgl arlklarnn toplam ile llecektir. Dolaysyla bir
lkenin gc sadece kendi evresindeki fiili gc ile deil, deiik havzalardaki ekonomik,
kltrel ve diplomatik etkinlii ile deer bulacaktr. Trkiye bu etin etkileim yarnda geri
kalmak istemiyorsa bata Afrika olmak zere u ana kadar yeterince ilgi kuramad
blgelere bak asn deitirmek zorundadr. lk safhada zellikle kltrel ve ekonomik
alanda younlaacak yeni bir Afrika alm iin her eyden nce d politika yapm
psikolojisinde bir yenilenme yaanmak zorundadr.

4. Ktalararas Etkileim Blgeleri: Atlantik, Stepler, Kuzey Afrika, Bat Asya
a. Amerika ve Avrupa Ktalar Arasndaki Atlantik Havzas
Souk Savan sona ermesi ve Sovyet tehdidinin ortadan kalkmas, Atlantik havzasn bir ortak
ittifak hatt olmaktan kararak uluslararas ekonomi-politik ve stratejik yaplanmann merkez
alan haline getirmi bulunmaktadr.

Souk Sava sonras dnemin fiili mdahale gc asndan kresel stratejik hiyerarinin st
kurumu konumuna gelen ve bu konumu Kosova Mdahalesi ile gittike meruluk kazanan
NATO da -ismi ile de aka temsil edildii gibi- temelde bir Atlantik kurumsallamasdr.

AB-NAFTA ekonomi politik rekabeti ile ABD-AB stratejik rekabeti diplomatik ittifak syleminin
perde gerisindeki hegemonik mcadelenin gittike artan bir dozda gndeme gelmesine yol
aacaktr.

Modern dnemin en nemli ktalararas etkileim blgelerinden olan Atlantik havzasnda
Souk Sava dneminin ortak tehdit alglamasnn yerini i rekabete ak ve dinamik bir
38
konjonktr almaktadr. Souk Sava dneminde stratejik kaderini Atlantik havzas ile
btnletiren Trkiye bu yeni konjonktrden en fazla etkilenecek lkeler arasndadr. AB-
Trkiye ve NATO-Trkiye ilikileri yannda Trkiye'nin ikili ilikilerini de etkileyebilecek sonular
douran bu yeni konjonktr karsnda Trkiye'nin Atlantik-eksenli i rekabet unsurlar
arasndaki dengeleri kollayan ve doabilecek rekabet merkezlerinden herhangi biri ile
tmyle cephelemeyi engelleyen bir diplomatik tavr gelitirebilmesi riskleri azaltacaktr.
Trkiye Atlantik'in iki yakasndaki kta dengelerini de etkileyebilecek muhtemel bir Avrupa-
Amerika rekabetinin yol aabilecei kresel ve blgesel sonular yakinen takip etmeye ve
gzetmeye dayal bir diplomatik esneklii srekli muhafaza etmek zorundadr.

Trkiye NATO bnyesinde Souk Sava dneminde kazand prestij ve etkinlii bu ilikilerin
nemli bir unsuru olarak kullanmaldr. Souk Savatan muzaffer kan NATO cephesi
olduuna ve Trkiye de NATO'nun yesi olduuna gre, Trkiye galipler safnda durduunun
ve bu galibiyetin bedelini en fazla deyen ye lkelerden biri olduunun bilincinde olarak
Atlantik-eksenli kresel ve blgesel dzenlemelerde aktif ve etkin bir rol almaya ynelik
kendine gvenli bir diplomatik ataklk gstermelidir.

b. Dou Avrupa Stepleri ve Karadeniz
Tuna'dan Volga'ya uzanan su yollarn (Tuna, Vistl, Dinyeper, Dinyester, Don ve Volga) ve
Urallardan Kuzey Alplere kadar uzanan step kara gei kuan bnyesinde barndran bu
ktalararas etkileim blgesi sadece Avrupa ve Asya dengeleri asndan deil bir btn
olarak Avrasya dengeleri ve kresel dengeler asndan da byk bir nem tamaktadr.

Ktalararas gei blgesindeki blgesel glerin istikrarl ve gl bir yapya kavumalar ve
kta-lekli muhtemel stratejik rekabetler karsnda diren gsterebilmeleri Trkiye'nin stratejik
karlar arasndadr.

Trkiye'nin, Baltk lkelerinden balayarak bir taraftan Ukrayna ve Moldavya zerinden
Karadeniz'e, dier taraftan Orta ve Dou Avrupa zerinden de Adriyatik'e inen kuaktaki
lkelerin glendirilmesine ynelik politikalarda ABD ile ortak bir kar alan mevcuttur. AB
dnda kalmann alternatif maliyeti NATO bnyesinde bu blge iin gelitirilecek politikalarda
aktif bir misyon stlenmekle ve bu misyonu KE ile uyumlu bir taktik planlama ile
gerekletirmekle alabilir.

c. Akdeniz ve Kuzey Afrika
d. Bat Asya ve/veya Ortadou

zetle vurgulamak gerekirse btn nemli kresel ve blgesel glerin kendi yakn kta
havzalarn yeniden tanmlamakta olduu, bu kta havzas tanmlamalarna uygun blgesel
politikalar gelitirdii bu dnemde Trkiye Souk Sava dneminden kalan bir alkanlkla ve
statik kresel dengeler varsaymyla kendi blgesel ilgi alanlaryla snrl bir d politika yapmn
srdremez.

Trkiye'nin jeopolitiine sahip bir lke, tek ynl bir uluslararas konum aray iinde olamaz.
Kald ki hedef gl bir ekonomi-politik stat elde etmekse ekonomik kaynaklarn younlat
ve kresel ekonomik dnmlerin hzland merkezlere ynelmekte fayda vardr.

39
Orta ve Bat Asya'daki ekonomik kaynaklar ve son yaanan bunalma ramen Dou Asya'da
demografik unsurlarla da desteklenerek sren ekonomik dinamizm ile gittike arln
hissettiren Asya ktasn ihmal eden bir d politika stratejisi Trkiye'nin 21. yzyln sonunda da
Brksel koridorlarnda yelik tavizleri koparmaya alan bir lke statsnde kalmasna yol
aacaktr.

n nc c K K s s m m
Uygulama Alanlar: Stratejik Aralar ve Blgesel Politikalar olitikala Uygulama Alanlar: Stratejik Aralar ve Blgesel P r

T T r rk ki iy ye e n ni in n S St tr ra at te ej ji ik k B Ba a l la an nt t l la ar r v ve e D D P Po ol li it ti ik ka a A Ar ra a l la ar r

I. NATOnun Yeni Stratejik Misyonu erevesinde Atlantik Ekseni ve Trkiye
1. Amerikan Stratejisi ve NATO
ABD'yi II. Dnya Sava sonras sistemin hegemonik gc haline getiren temel unsur,
uluslararas hukukun ve bu hukuku hayata geiren uluslararas kurumlarn, bu lkenin siyaset
yapmclar tarafndan son derece etkin bir ekilde kullanlm olmasdr. BM'nin oluumu
Avrupa-merkezli smrgeci sistemin dalmas sreci ile kout bir ekilde gerekletirilirken, IMF
ile uluslar aras finanstaki sterlin ve frank bloklar datlarak Amerikan dolar dnya finans
sisteminin merkezine oturtulmu; dnya ticaret sistemini yeniden dzenleyen GATT ile ticari
ak, Dnya Bankas ile de kalknma programlar Amerikan eksenli bir sistem yaplanmasnn
temel aralar haline getirilmitir. Dolaysyla g merkezinin Avrupa'dan Atlantik'e kaydrlmas
da, ABD'nin nceki dnemin Avrupa eksenli smrgeci gleri ikame -baka bir deyile de
ekarte- ederek uluslararas sistemin en belirleyici aktr haline gelmesi de, uluslar aras
hukukun ve uluslararas kurumlar btnnn eseridir.

NATO, bu erevede, Avrasya ana ktasnn uzanda byk bir ada-kta devleti
konumundaki ABD'nin, II. Dnya Savandan Avrasya ana ktasnn merkezi gc olarak km
bulunan SSCB'yi evreleyerek denetim altna alma politikasnn Avrupa aya olarak
kurulmutu. Daha sonra CENTO ve SEATO'nun da devreye sokulmas ile SSCB Norve'ten Uzak
Dou'ya kadar uzanan bir hat zerinde kuatlarak denizlere ulamasnn nne geilmeye
allmtr. Souk Sava sresince denizlerden uzak engin bir step devleti niteliinden
kurtulamayan SSCB, askeri-nkleer gcn ekonomi-politik ile destekleyebilme kabiliyetini
kaybettike ift kutuplu sistemin kar gc olma zelliini de yitirdi.

Vietnam mdahalesinden kartlan en nemli ders Avrasyaya ynelik Amerikan
mdahalelerinin nitelii ile ilgili olmutur. Kore'de BM emsiyesi ile yrtlen mdahale kresel
lekli Amerikan stratejisi iin nemli bir ke ta olurken, ABD'nin tek bana giritii Vietnam
Harekat ciddi bir psikolojik ve stratejik zaafa dnmtr. ABD Vietnam tecrbesinden sonra
Avrasyaya ynelik stratejik mdahaleleri tek aktrl olarak yrtmemeye zen gstermitir.
Devrimden sonra rana, Sovyet igalinden sonra Afganistan'a ynelik politikalarda Vietnam
benzeri bir tek-aktrl mdahaleden kanmaya alan ABD, bu tecrbeden sonra
Avrasya'ya ynelik harekatlarn uluslararas bir meruiyet alanna ya da geni lekli bir ittifak
dengesine dayanmasn bir n gereklilik olarak grmtr.

Kba, Panama, Haiti gibi Amerika ktasna ynelik mdahaleleri tek bana yrterek
blgenin tmyle kendi gvenlik inisiyatif alan olduunu gsteren ABD, dier btn byk
40
glerin stratejik manevra alanna giren Avrasyaya ynelik harekatlarda kta ii destek
dengelerinin olumasna zen gstermitir.

II. Dnya Savandan bu yana sren gelimeler gstermitir ki, ABD'nin kresel dzendeki
merkezi konumunun anahtar Avrasya stratejisidir. Bu stratejinin temel unsuru da kta-ar
mdahale kapasitesi ve ittifaklar politikasdr. ABD, Avrasya iindeki dier byk glerin
konumlarn ve stratejik tercihlerini yeni dengeler kurarak ynlendirmeye devam ettii srece
kresel dengeleyici konumunu koruyacaktr. BM bylesi bir dengeleyici ve belirleyici
konumun meruiyet altyapsn salarken, NATO vurucu gcn ve askeri garantrlk
kurumunu oluturacaktr.

2. Souk Sava Sonras Dnem ve NATO'nun Yeni Misyon Aray
Souk Sava sonras dnemde Varova Pakt'nn dalmas, varolu gerekesini bu paktn
Avrupa'daki muhtemel yaylmasn durdurmak zerine oturtmu olan NATO iin de bir kimlik
ve misyon tanmlamas problemini dourdu.

1991 Roma Zirvesinden kan yeni stratejik konsept bu farkl grlerin glgesinde ekillendi ve
NATO'nun yeni misyonunu drt ana noktaya indirgedi: (i) Avrupa'da demokratik kurumlarn
gelimesi ve anlamazlklarn barl yoldan zmlenmesine dayanan istikrarl bir gvenlik
ortamnn salanmas; (ii) yelerin gvenlii asndan risk oluturmas muhtemel gelimeler
konusunda gerekli koordinasyonu salayacak bir Atlantik-tesi forum nitelii kazanmas; (iii)
NATO yesi devletlere ynelik bir saldr tehdidine kar ortak savunma ve caydrclk grevinin
yerine getirilmesi; (iv) Avrupa iindeki stratejik dengenin muhafazas.

Bu temel hedefler arasnda en nemlisi olan Avrupa iindeki stratejik dengenin muhafazas
meselesi ayn zamanda NATO'nun nemli aktrlerinin bu rgte bak tarzlarn da
yanstmaktayd. NATO'yu yeni uluslararas konjonktrde de Atlantik-tesi etkinliinin en temel
aralarndan biri olarak gren ABD, rgt yeni bir yaplanma ile uluslararas dzenin fiili
garantr konumuna getirmek isterken bata Almanya olmak zere AB'nin kta lkeleri siyasi
ykmllkler iermeyen ve AB'nin hareket alann daraltmayan bir yaplanma
hedeflemekteydi. ngiltere ise bu iki farkl bak asn dengeleyicisi olarak ABD'nin yannda
yer almaya devam etti. Kta iinde artan Alman etkisi, ngiltere gibi lkelerin NATO'nun etki
alannn genilemesi alternatifini ne karmalarna yol at.

Avrupa-ii mekanizmalarn Bosna bunalmnda sergiledii zaaf ve irade yetersizlii ve Bat
Avrupa Birlii'nin gelimesinin yaval Avrupadaki dinamik stratejik denge deimelerinin
ancak ve ancak NATO tarafndan geni apl bir savaa yol amadan kontrol altna
alnabilecei dorultusundaki grleri glendirdi.

3. Kosova Operasyonu ve NATOnun Kresel Misyon Tanmlamas
Souk Sava dengelerinin sarslmasndan sonra Orta ve Dou Avrupada ortaya kan
jeopolitik boluk alann doldurmaya kararl olan NATO ve ABD, Polonyadan Adriyatik'e inen
kuak zerinde yeni bir dengeli stratejik rol stlenmektedir.

IMF araclyla finans hareketlerini, Dnya Bankas araclyla kredi aklarm, Dnya Ticaret
rgt ile ticari ilikileri ynlendiren ve belirleyen Amerikan hegemonik dzeni, NATO ile de
stratejik dengelerin seyrini dorudan ynlendirmeye ve denetlemeye alacaktr. Bu yeni
41
konum Avrupa-ii dengeler kadar II. Dnya Savandan sonra olumu olan BM sistemini de
etkileyebilecek lekte bir gelimedir. BM'nin meruiyetini ald ulusal egemenlik alan
tanmlamalar ile uluslararas norm ve hukuk alan tanmlamalar arasnda olan gri ve mulak
alan bundan sonraki kresel dzen araylarn byk lde etkileyecektir.

4. NATO'nun Yeni Stratejik Misyonu ve Trkiye
a. NATO'nun Kresel Misyonu ve Trkiye
Souk Sava dneminde ift kutuplu statik dengenin dalmas ile ortaya kan jeopolitik
boluk alanlarn denetim altna almakszn kalc bir uluslararas dzen oluturabilmek mmkn
deildir.

Afroavrasya ana ktasnda bulunduu merkezi jeopolitik konum Trkiyeyi kresel dengeler
iinde zel bir konuma sahip klmaktadr. Gerek Avrasya'y dou-bat istikametinde kuatan
Rimland hattna gerekse kuzey-gney istikametinde keserek engin steplerle scak denizler
arasnda kara balantlar kuran Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Asya stratejik hatlarna mdahil
olabilecek deniz haras ve ktalararas etkileim kuaklarnn zerinde bulunan Trkiye bu
konumuyla NATO'nun yeni kresel stratejik misyon tanmlamas iin vazgeilmez bir neme
sahiptir.

ift kutuplu yapnn dalmas ile Trkiyenin jeopolitik nemini, dolaysyla da NATO
nezdindeki pazarlk gcn kaybettiini iddia eden grlerin aksine uluslararas ilikilerde
tebarz etmeye balayan ok aktrl gler dengesi yaplanmas Trkiye'nin jeopolitik
konumunu yeni unsurlarla daha da glendirmitir.

Trkiye'nin NATO'nun yeni misyonu ile ilgili alanlarda sahip olduu jeopolitik nem ve etki
kapasitesinin klli bir d politika etkinliine dnebilmesi Trkiye'nin kendi yakn kara ve deniz
havzasndaki stratejik arlna baldr.

b. NATO ve Trkiye-ABD ilikileri
Trkiye-AB ilikilerinde yaanan bunalml dnem ve srekli trmanan gerilimler NATO'yu
Trkiye'nin Bat dnyas ile olan ilikilerinin en nemli stratejik arac haline getirmitir. Trkiye-AB
ilikilerindeki problemlerin NATO yesi Avrupa lkelerini de nemli lde etkilemesi Trkiye-
ABD ikili ilikisinin Trkiye-NATO ilikilerinin ana eksenine oturmas sonucunu dourmutur.

Yeni konjonktr, Trkiye-NATO ilikilerinin Trkiye-ABD, Trkiye-AB ve ABD-AB ilikilerinin kesiim
alannda seyretmesi sonucunu dourmutur. Trkiye, Trkiye-AB ilikilerinde yaanan
tkanmalarn alternatifi olarak Trkiye-ABD ilikilerini ne karmaya ve NATO ile olan ilikilerini
bu eksene dayandrmaya alrken, ABD zellikle Balkanlar, Dou Avrupa ve Ortadou
blgelerinde baz Avrupa lkeleri ile olan elikilerini Trkiye faktr ile amaya ve Trkiye-ABD
ilikilerini bir taraftan NATO'nun kresel ve blgesel misyonlarnn bir arac, dier taraftan da
NATO'nun ortak alan dnda kalan Amerikan stratejik karlarnn tamamlayc bir unsuru
olarak grmeye ynelmitir.

Son yllarda Ortadou'daki dengeler iin sk sk dile getirilen ABD-srail-Trkiye ekseni ve
Avrupa lkelerinin bu eksen dnda kalan lkelerle olan ilikilerini gelitirme abalar bu
apraz denge ilikilerinin ilgin bir misalini oluturmaktadr. Souk Sava sonras dnemde
Trkiye-ABD ilikilerinin gndem maddeleri arasnda yer almaya balayan Hazar petrol
42
havzas ve Orta Asya ile ilikiler iki lke arasndaki ikili ve ok ynl ilikilerin etkileim alanna
giren bir baka blgesel unsurdur.

Bu apraz denge ilikilerinin belki de en arpc misali NATO mdahalesinden sonra
Balkanlar'da oluan konjonktrde kendini gstermektedir. Tarihi Germen ve Slav jeokltrel
etki alann dengelemek zere Bonak ve Arnavut unsurlarn gelecei ile ilgilenme zorunluluu
hisseden ve bunu NATO'nun blge politikalarna yanstan ABD ile blgeye dorudan mdahil
olma imkan olmayan Trkiyenin kar alanlar arasnda bir tr yaknlama domaktadr.

Trkiye'nin AB'nin genileme planlarnn dnda tutulmaya devam edilmesi nmzdeki
dnemin Avrupa corafyasnn snrlar ile ilgili deiik projeksiyonlar gndeme getirmektedir.
AB'nin douya doru genilemesini srdrmesi sonucunda AB'nin dou snrlarnn kuzeyden
gneye Rusya, Ukrayna ve Trkiye hattna kadar uzanmas ihtimali Trkiye-ABD, Trkiye-Rusya
ve Rusya-ABD ilikilerini Avrasya jeopolitiinin nemli unsurlar haline dntrecektir. Bu
erevede AB'nin dou snrlarnda NATO yesi olmakla birlikte AB yesi olmayan tek lkenin
Trkiye olacak olmas Trkiye'yi ABD-Rusya-AB dengelerinin etkileim alanna sokacaktr. AB ve
NATO yelerinden oluan Bat Blounun nmzdeki dnemde yaayaca en ciddi i
elikilerinden birisi Trkiye'nin bu zel konumu olacaktr.

c. NATO ve Trkiye-Avrupa ilikileri
d. NATO'nun Genileme Planlar ve Trkiye
NATO'nun yeniden yaplanmasndaki en hassas husus ise Orta ve Dou Avrupa'ya ynelik
genileme planlardr. Trkiye bu genileme planlarnn gelecei konusunda ciddi bir hazrlk
yapmak ve bu planlarnn uygulanmasnda merkezi bir konumda bulunmak zorundadr.
Trkiye'nin getiimiz yllarda AB ile olan ilikilerindeki tkanmay NATO genileme planlarna
yanstmas istenilen sonucu vermemi ve bir gven bunalmnn domasna yol amtr.

nce NATO'nun genilemesi ile Trkiye'nin AB yelii arasnda paralellik kurulacann ve AB
yeliinin gereklememesi halinde NATO'nun genileme planlarnn bloke edileceinin
deklare edilmesinden yaklak bir sene sonra NATO'nun ABD'nin taleplerinin de tesinde
genilemesi iin AB yesi lkelerle birlikte harekete geilmesi bu adan ciddi bir eliki
oluturmutur. D politikada srdrlen blf tavr o derece sakncaldr ki, gerei yaplmayan
imal tehditler zamanla o tehdidi ynelten lkelerin aleyhine ilemeye balar. Bylesi blfler
zamanla bir g gsterisinden kar ve tam bir zaaf grnts halini alr. Ondan sonra da bir
gn gerekten gl olunan konuda bir kar tavr gelitirilse bile, gerekli etkinlii salamak
mmkn olamaz.

Trkiye'nin Balkanlar ve Dou Avrupa politikas ile NATO iindeki konumu arasnda dorudan
ar iliki kurmakszn ksa dnemli konjonktrel admlar atlmas doru deildir.

Genel olarak bakldnda NATO'nun Dou Avrupa'ya yaylmasn Trkiye'nin ittifak iindeki
arl konusunda, biri mspet dieri menfi, iki ayr ynde etkide bulunabilir. Birinci etki
Trkiye'nin Orta ve Dou Avrupa lkeleri ile daha youn bir temasa girmesidir. kinci ve
menfi etki ise, ittifak iindeki corafi yaknl olan lkelerin saysnn artnn Trkiye'nin
jeopolitik deerini pazarlama gcnn azalmasna yol aabilecek olmasdr.

43
Bu iki etkinin optimum bir ekilde dengelenmesi Trkiye'nin bal bana bir Dou Avrupa ve
Balkanlar stratejisi gelitirmesine ve bu stratejiye uyumlu bir NATO politikas oluturmasna
baldr. Bu adan Trkiye, srdremeyecei blfler yapmaktansa, NATO'nun yeniden
yaplanmasnda, kendisine Dou Avrupa iinde zel bir konum kazandracak ncelikler
almaya almaldr.

NATO iindeki Balkan lkelerinin saysnn artrlmas Trkiye'nin Dou Avrupa zerindeki
hesaplarda sahip olaca diplomatik arln azaltr ve Trkiye'nin yine risk stlenen bir Gney
Kanat lkesi olarak Ortadou'da kullanlmas sonucunu dourabilir.

Trkiye'nin Balkanlar'da bir Srp-Yunan Blou olumas karsnda Romanya ve Bulgaristan'la iyi
ilikiler gelitirmesi zaruridir. Ancak bu lkelerin hepsinin birden NATO iinde yer almas
Trkiye'nin Balkanlar'da NATO yesi olmak dolaysyla sahip olduu nemli baz avantajlarn
kaybolmasna yol aabilir.

Yunanistan'n NATO'nun askeri kanadna kabulnde yaplan hesap ve pazarlk hatasnn yol
at zaaflar ve problemler unutulmamaldr.

NATO bnyesinde, bir Ortadou lkesi olarak deil de bir Dou Avrupa ve Balkan lkesi
olarak rol almas, Trkiye'nin hem Balkanlar'a mdahil olmasn salayacak hem de AB yesi
olmamaktan doabilecek zaaflarn ksmen de olsa giderecektir. Aksi takdirde Ortadou'da
stlenilmesi muhtemel misyonlar blgesel riskleri artraca gibi Trkiye'nin i dengelerini de
olumsuz ynde etkileyecektir.

e. NATO ve Trkiye-Rusya ilikileri
NATO'nun doldurmaya alt jeopolitik boluk akmlarnn ayn zamanda tarihi Osmanl/Trk-
Rus/Sovyet Rus rekabet hatlar olmas sebebiyle NATO-Rusya ilikilerinde doabilecek
bunalmlarn Trk- Rus ilikilerine yansma riski hala yksektir. Trkiye bu tarihi rekabette belki de
Prut Savandan bu yana en avantajl konjonktrlerden birini yakalam durumdadr. Bu
avantajl konjonktr ''Adriyatik'ten in Seddi'ne" gibi hissi sylemlerle Rusya'y tedirgin edici
bir ekilde gndeme getirmek de, daha sonra bunun iin zr dileyerek eldeki kozlar
mzakere masas dna itmek de diplomatik rasyonalitenin kabul edebilecei bir durum
deildir. Trkiye NATO yeliinden kaynaklanan ve Rusya'nn boaltt jeopolitik boluk
alanlarna ynelme imkan tanyan konjonktr dengeli ve rasyonel bir tarzda
deerlendirmek zorundadr.

Trk-Rus ilikilerinde bu tarihi rekabet boyutu dnda her iki lkeyi yaknlatran ve ileride daha
da yakn ilikilere zorlamas muhtemel olan faktr douya doru genilemeye devam eden
AB'nin her iki lkeyi de dlama temayl iine girmesidir.

II. Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT)
Yetmili yllarn banda ilk defa SSCB tarafndan gndeme getirilen, ancak zellikle ABD ve
NATO tarafndan reddedilen Avrupa-lekli bir gvenlik ve ibirlii konferansnn toplanmas
fikrinin hayata geirilmesi SSCB ile Avrupa lkelerinin o dnemdeki stratejik konumlarnn
uzlamasnn bir rn olmutur.

44
SSCB'nin byle bir teklifi gndeme getirmesinin o dnemle ilgili temel gerekesi vard.
Birincisi; kresel lekli btn taraflar bir araya getiren Avrupa-lekli bir konferansn
toplanmas, II. Dnya Savandan sonra dier Avrupal glerce meru grlmeyen
Avrupa'daki blnmeye ve Dou Avrupadaki Sovyet egemenliine meruiyet
kazandracaktr. kincisi; Avrupa-ii ok tarafl bir diplomasi kulvarnn olumas byk gler
arasnda dlanm bir durumda olan SSCB'ye manevra alan salayacak ve ABD'nin dier
Avrupal gler zerindeki tek tarafl etkinliini dengeleyen bir sonu douracakt. ncs
ise, zellikle 1968 ekoslovakya olay ile saldrgan ve igalci bir grnt sergileyen SSCB,
uluslararas diyaloga ve bara ak bir lke imaj oluturabilecekti.

Bu realist gerekelerin benzerleri Avrupa lkeleri iin de geerliydi. II. Dnya Savandan
byk bir tahribatla kan Avrupa lkeleri, sava sonrasnda Avrupa dnda, biri Atlantik'te,
dieri Avrasya steplerinde oluan iki sper gcn srdrd Souk Savatan da yorgun
dmt. Kendi merkez alanlar gvenlik altnda bulunan sper glerin mcadelelerinin
Avrupa zerinde younlamas, bata Fransa ve Almanya olmak zere Avrupal glerin
manevra alann daraltan sonular douruyordu. Avrupal glerin ABD'nin edilgen
partnerleri gibi grlmekten duyduklar rahatszlk da bu konferansn psikolojik/diplomatik
arkaplann oluturan realist unsurlar arasndayd.

ABD'nin direncinin krlmas zerine 1975 Helsinki Zirvesi ile hayata geen AGK'in idealist
boyutu ise bloklar aras diyalog ve silahszlanma etrafnda dokunmutur. NATO ve Varova
Pakt yesi lkeler dnda Avrupa'nn tarafsz lkelerini de kapsayan 34 katlmc lke ile
dnemin en kapsaml uluslararas platformlarndan birini oluturan bu konferansn sonunda
imzalanan Helsinki Nihai Senedi daha sonraki birok uluslar aras hukuk kriterine ve
uygulamalarna kaynaklk etmitir.

Bu idealist ereve ile realist g yaplanmasnn kesitii alanda doan AGK gerek sreklilik
gerekse kapsamllk asndan Souk Sava dnemini aan etkide bulunan rgtlerin banda
gelmektedir. AGK'in bu zellii, rgtn Souk Sava bitiren srete de ne kmasn
salamtr. Gorbaov, Perestroika ve Glasnost uygulamalarn Ortak Avrupa Evi kavram ile
btnletirerek sunmutur. Dou ve Bat Almanya'nn birletirilmesi, Almanya-Rusya ilikilerinin
yeni bir boyut kazanmas, Dou Blou lkelerinin Avrupa sistemine entegre edilme sreleri
de AGK ile balayan Avrupa-merkezli ve Avrupa-lekli diplomasi oluumunun bir uzants
olarak grlebilir. Souk Sava dneminin bitii ile yaanan gei srecinde AB'nin de hem
derinleme hem de genileme srelerini bir arada yaamaya balamas AGK'in AB
nezdindeki nemini daha da artrmtr.

ift kutuplu yaplanmann mant iinde balarda AGK'e teenni ile yaklaan ABD de btn
Avrasya'y kuatan bu rgt Souk Savan bitii ile yaanan gei srecinde ilevsel nemi
artan bir stratejik ara olarak grmeye balamtr. Hukuki yaptrm gc olmamakla birlikte
siyasi arl olan AGK ile stratejik anlamda operasyonel gc olan NATO arasndaki uyum
meselesi bu dnemde ABD'nin Avrasya lekli politikalar asndan nemli bir d politika
meselesi olma niteliini srdrmtr.

1994 Budapete Zirvesi ile birlikte bir forum ve konferans olma niteliinden karak srekli
sekreteryaya sahip bir uluslararas rgt olma nitelii kazanan, dolaysyla AGK'ten AGT'e
dnen, Dou Blounun dalmasndan sonra ortaya kan yeni devletlerle birlikte
45
Kanada'nn bat ucundaki Vancouver'dan Rusyann dou ucundaki Vladivostok'a kadar
uzanan 55 yeye ulaan bu yap, uluslararas ilikilerin nemli kurumlarndan birisi halini almtr.

AGT'in bu nemi, kresel, Avrasya-lekli ve blgesel nitelikli ayr dzlemde ele alnabilir.
Bu dzlemin de idealist ve realist unsurlar tayan nitelikleri vardr. Kresel dzlemde ele
alndnda, rgt srarla temel misyon olarak vurgulayageldii insan haklar, temel zgrlkler
ve demokrasinin yaygnlatrlmas gibi idealist hedeflerle, Souk Sava sonras pragmatik bir
sylem ile gndeme getirilen ancak bir trl tutarl bir felsefi ve stratejik ereveye
oturtulamayan Yeni Dnya Dzeni araynn nemli bir platformu hviyetindedir.

G-8 lkelerinin yedisini ye olarak, sekizincisini (Japonya) de gzlemci olarak bnyesinde
barndrmas rgtn kresel ekonomi-politik sorumluluk alann ortaya koymaktadr. te
yandan, BM Gvenlik Konseyi daimi yelerinden de in dndaki drdnn bu rgt
bnyesinde bulunmas, rgtn kresel siyasi sorumluluk alann gstermesi yannda son
derece nemli bir platform olma niteliini de ortaya koymaktadr.

kinci dzlem rgtn yayld corafi alann btn ile ilgilidir. rgt Kuzey Amerika ve
Avrasya'nn kuzey hattn tmyle kuatmaktadr. zellikle Souk Sava sonras dnemde
ortaya kan bunalm alanlarnn ounun rgtn yayld corafi alan iinde ve kenarnda
yer almas bu misyona daha da nemli bir nitelik katmtr.

nc dzlem ise rgtn dou gerekesi olan Avrupa gvenlii ile ilgilidir. Bu asrda
yaanan iki dnya savann da Avrupa ii elikilerden kaynakland dnlrse Avrupa-ii
barn dnya bar iin bir n art nitelii tad sylenebilir. Son iki dzlem rgtn NATO ile
olan ilikilerinde de gri bir sorumluluk alannn ortaya kmasna yol amtr.

AGT'in insan haklar, demokratikleme ve temel zgrlkler gibi kresel sorumluluk alanlar bu
konuda skntl bir gei sreci yaayan Trkiye'nin i siyasi parametreleri ile uluslararas
balantlar arasnda karlkl bir etkileim alan oluturmaktadr.

Yine kresel misyonun bir unsuru olarak, Kuzey-Gney kutuplamasnda bir balant lkesi
olan Trkiye bu ekonomi-politik gerilimle ilgili nemli roller stlenebilir. Bu konuda Trkiye'ye
ncelik kazandracak bir dier husus da, Trkiye'nin G-8 lkeleri dnda kalan G-20 lkeleri
arasnda AGT yesi olan yegane lke olmasdr. Bu durum Trkiye'ye zellikle G-20'nin Gney
lkelerinin AGT nezdindeki temsilcilii konumunu kazandrabilir. u ana kadar srdregeldii
Kuzey ve Bat lkesi grnmndeki srarn brakarak Gneye dnk projelere de arlk
vermesi ve Kuzey-Gney gerilimini azaltc rollere soyunmas, Trkiye'nin kresel nemini ve
etkinliini artracaktr.

III. K: Afroavrasya'nn Jeopolitik ve Jeokltrel Etkileim Hatt
1. 20. Yzylda slam Dnyas: Kavramsal ve Siyasal Deiim
Balkan Savalar ve 1. Dnya Sava ile Osmanl Devleti'nin Dou Trakya dndaki btn
Avrupa topraklarndan ekilmesiyle birlikte slam dnyas kavram Avrupa boyutunu
kaybederek tamamyla bir Afro-Asya olgusu olarak grlmeye balanmtr.

Smrgeci devletler iki dnya sava arasnda slam dnyasn Afro-Asya nitelikli bir smrge
corafyas olarak idrak etmilerdir. Bu dnemde Trkiye, ran ve Afganistan dndaki btn
46
Mslman toplumlarn u ya da bu smrge idaresi altnda yayor olmas corafi adan
Afro-Asya olgusu olarak grlen slam dnyasnn ekonomik gerilik, siyas bamllk ve kltrel
bunalm ile zdelemesini beraberinde getirmitir. Toynbee'nin slam medeniyetini Bat
medeniyeti karsnda can ekien medeniyetler kategorisine koyduu dnem bu dnemdir.

II. Dnya Savan takip eden dnemde yaanan smrge devrimleri slam dnyas
kavramnn muhtevasn da nemli lde deiime uratmtr. Hint alt ktasndaki dier
topluluklardan slam kimlii ile ayrlan Pakistan devletinin kurulmas sadece bu dnem iin
deil, slam tarihi iin de nemli bir dnm noktas olmutur. slam kimliini esas alan bir ulus-
devletin ortaya k modern slam siyasas iin yeni bir olgu olmann tesinde, slam kimliinin
smrge-kart bir nitelikle tekrar uyana geiinin iareti olmutur. Ard ardna kurulan
bamsz ulus-devletlerle birlikte slam dnyas, Asya ve Afrika'da younlaan smrge
topraklarn tanmlamak iin kullanlan bir kavram olma niteliini kaybederek Mslman
topluluklar barndran ulus-devletlerin snrlarnn kapsad alanlardan oluan corafi ve siyasi
bir kavram olarak kullanlmaya balamtr.

Mescid- i Aksa'ya ynelik bir saldr sonrasnda 1969 ylnda kurulan slam Konferans rgt
temelde bu dnemin izlerini tamaktadr. Osmanl Devleti'nin tasfiyesi ile birlikte slam
dnyasn anti-smrgeci bir saikle mobilize etme meruiyeti iddias tayan merkezi gcn
kaybolmasndan sonra ilk defa tek bir rgt bnyesinde bir araya gelerek ortak bir siyas tavr
gelitirme abas iine giren slam dnyas K bnyesindeki ulus-devletlerin toplam corafi
alan olarak grlmeye balanmtr.

K'nn Filistin meselesine balantl bir saikle kurulmu olmas bu rgtn Arap dnyasnca
zel bir nem tamas sonucunu doururken, Pakistan Hindistan ile yrtt mcadelede,
Trkiye Kbrs bunalmnda, Endonezya Dou Timor, Malezya Mindanao meselelerinde K'y
nemli bir stratejik destek unsuru olarak grmtr.

Yine de bu dnemde slam dnyas etkin bir medeniyet ekseni olma niteliinden ok
uzaktadr ve iki kutuplu uluslararas ilikiler sisteminin edilgen unsuru konumundadr. K de bu
ift kutuplu yaplanmann etkilerini dorudan hissetmi ve ou zaman ortak politikalar
gelitirme konusunda yetersiz kalmtr.

2. Souk Sava Sonras Dnem ve 21. Yzylda slam Dnyas
slam dnyasnn artk sadece bir Afro-Asya (Afrika-Asya) deil, ayn zamanda bir Avrasya
(Avrupa-Asya) olgusu olduu gerei su yzne kmaktadr. Seksenli yllarda Avrupa
Gvenlik ve birlii Anlamasna taraf olan tek Mslman lke Trkiye iken bugn bu say
dokuza km bulunmaktadr. Osmanl ve Altnordu devletlerinin yklmas ile ortadan
kalkan slam medeniyetinin Avrasya kimlii ve boyutu son derece dinamik unsurlarla tekrar
tarih sahnesine kmaktadr.

slam dnyasnn Avrasya kimlii ve boyutunun nem kazanmas kresel ve blgesel dengeler
asndan olduu kadar Trkiye'nin uluslararas konumunun jeokltrel derinlii asndan da
son derece byk bir nem tamaktadr. slam kimliinin ve kltrnn Avrasya derinliinde
g kazanmas sanldnn aksine Trkiye asndan bir tehdit deil, nemli bir stratejik imkan
oluturmaktadr. Bu blgelerdeki Slav ve Rus etkisini kracak en nemli unsur slam kimliinin
salad kar kltrel direni gcdr. te yandan bu blgedeki Trk kkenli Mslman
47
unsurlarn slam dnyas iinde etkin bir hale gelmesi Trkiye'nin bu dnya iinde de gerek
kurumsal gerek siyasi etkinliinin artmas anlamna gelecektir.

20. yzyln ikinci yarsndan sonra hzlanan ve 21. yzyla girerken artk yaygn bir demografik
olgu olarak gzlenen nemli olgulardan birisi de byk lekli ve kitlesel nitelikli Mslman
topluluklarn kendi iradeleriyle zellikle Avrupa ve ABD'de yayor olmalardr. slam
dnyasnn btn farkl kelerinden gelen deiik Mslman topluluklarn ABD'de
oluturduklar topluluklar geici ve kk lekli kltrel aznlklar niteliinden hzla
uzaklamakta ve ikinci ve nc nesillerin devreye girmesiyle kalc ve etkin
demografik/kltrel unsurlar haline dnmektedir.

slam dininin bata ABD'de olmak zere birok Bat lkesinde ikinci byk din olmas slam
medeniyetinin evrensel kltrel ve siyasal alan iindeki roln, etkisini ve katksn artrma
yannda, bu aa kadar ok daha homojen etnik-dini-kltrel yapya sahip olan Bat lkeleri
iin de ciddi bir meydan okuma nitelii tamaktadr. Bu topluluklarn dlanmas Bat
lkelerinin srdregeldikleri insan haklarna dayal sylem ile eliirken, siyasal ve kltrel
sistemin bir paras haline gelmeleri de Bat'nn din ve etnik temelli ayrmc ve rk unsurlarn
harekete geirmektedir.

Bu demografik deiim ile birlikte artk slam dnyas ounluu Mslmanlardan oluan ulus-
devlet snrlar ile snrl deildir. Bu topluluklarn bir kader birlii bilincine erimeleri ise slam
kimliini ortak bir aznlk bilincinin paras haline getirmektedir.

Bu sre iinde slam kavramnn bir sfat olarak terrizm, fundamentalizm, bomba, radikalizm
gibi taklarla birlikte anlmas jeopolitik dlamaya ynelik psikolojik bir artlandrmaya zemin
hazrlamtr.

Bu dlayc yaklamn en arpc teorik temelleri Fukuyama'nn Tarihin Sonu ve Huntington'un
Medeniyetler atmas tezleriyle ortaya konmutur. Fukuyama slamiyet'i Tarihin sonunu
getiren Bat deerlerine kar yegane alternatif, slam dnyasn da kar-kutup olarak
grrken, slam dnyasndaki medeniyet canlanmas gereini stratejik hesaplara ara
olarak kullanan Huntington slam dnyasnn snrlarnn kanla izildiini, slam medeniyetinin
bata Bat olmak zere btn dier medeniyetlerle atma iinde olduunu ne srmtr.
Bu tezden hareketle kat bir kategorik ayrmla West-Rest (Bat-Dierleri) eklinde bir
kutuplama ngren Huntington'un Batl stratejisyenlere dier medeniyetler arasndaki
farkllklarn krklenmesi yolunda tavsiyelerde bulunmas bu tezin ulaabilecei stratejik riski
ak bir ekilde ortaya koymutur.

Dnya nfusunun yaklak drtte birini oluturmakla birlikte bata BM olmak zere hibir etkin
uluslararas rgtte yeterince temsil edilmeyen Mslman topluluklarn Bosna, Kosova, Filistin,
eenistan, Karaba, Kemir, Burma gibi bunalm blgelerinde kar karya kald
problemler, slam dnyasnda ciddi kar tepkiler oluturmutur. zellikle Bosna bu anlamda
bir ok etkisi yapm ve uluslar aras sistemin g merkezlerinin Mslman topluluklar sz
konusu olduunda ifte standart uygulad konusundaki kanaatler slam dnyasndaki
kayglar artrmtr.

48
Souk Sava sonras dnemde slam dnyasna ynelik tehdit alglamas ve bunun
dourduu jeopolitik dlama abas aslnda arka plannda jeopolitik, jeokltrel ve
jeoekonomik gerekeler olan bir tr stratejik pragmatizmin rndr. Bu tehdit alglamas
ynnde gr beyan edenler, kendi iinde farkl yaplar ve elikileri barndran slam
dnyasnn bir btn olarak ne askeri, ne siyasi ne de ekonomik bir kar kutup oluturduunun
farkndadr. Bu ak reel duruma ramen bylesi bir alglamann pompalanmas ve Souk
Sava sonras dnemde atma odaklarnn slam dnyasnda younlamasnn buna delil
gsterilmesi, bir anlamda, bu corafyada sz konusu olan uluslararas operasyonlara
meruiyet salamaya ynelik abalardr.

Dnyann nemli dokuz deniz gei yolundan sekizi (Karadeniz'i Akdeniz'e balayan stanbul
ve anakkale boazlar, Akdeniz'i Hint Okyanusuna balayan Svey Kanal ve Aden
Boaz, Basra Krfezini Hint Okyanusuna balayan Hrmz Boaz, Hint ve Pasifik
okyanuslarndaki geilerin yapld Malakka, Sunda, Lombok ve Mataram boazlar) hemen
hemen tamamyla K yesi lkelerin snrlar iinde kalrken, Cebelitark bir kysyla bu
corafya iindedir. Daha tali bir konumda bulunan ngiliz Kanal ve Danimarka geileri
dndaki btn Afroavrasya gei yollar K bnyesinde kalmaktadr. te yandan bata
petrol ve doalgaz olmak zere en stratejik hammadde kaynaklar, mineraller yannda her
trl iklim artlarn barndran tarm havzalar da bu corafyann nemini artrmaktadr.

Bugn birok Bat lideri slam, in ve Hind medeniyet havzalar gibi insanlk nfusunun ve
birikiminin byk bir ksmn tekil eden havzalar dlayarak salkl ileyen uluslararas bir dzen
kurabilmenin mmkn olmayacan grmektedir. Ayrca yukarda zikrettiimiz Bat lkelerinin
i demografik yaplar da Bat-d kltr topluluklarn artk Bat lkelerinin kanlmaz unsurlar
haline getirmi bulunmaktadr.

Sahip olduklar mekan idraki dolaysyla gittikleri corafyaya kendi kltrlerini de tayan
Mslman topluluklar ile kendi mekanlarn merkez ittihaz ederek bu merkez etrafnda bir
kltrel kimlik oluturan Avrupallar arasndaki ilikiler iki taraf iin de son derece nemli
dnmlere gebedir.

zellikle smrgecilik dneminde, siyasi yaylmann, medeniyetin merkezi olan Avrupann
evre corafyay kontrol altna alma abas olarak grlmesi Avrupall corafi bir terim
olmaktan karm, bir medeniyetin kimlik terimi haline dntrmtr. Kendisini corafi bir
merkez ile tanmlamaya zen gsteren Avrupallar baka kimlikleri de corafya ile snrlamaya
kalkmlardr. Onlar iin slam bir Dou ya da Asya-Afrika olgusudur ve ylece de kalmaldr.
AB-Trkiye ilikilerinin gerilimli safhalarnda arpc bir ekilde tebarz eden bu tarihi/psikolojik
yaklam bugn reel zeminini kaybetmek zeredir. Trkiye gibi medeniyetler aras
etkileimin youn olduu snr ve gei blgelerinde bulunan lkeler bu jeokltrel deiimi
nemli bir stratejik parametre olarak deerlendirmek zorundadr.

3. Trkiye ve slam Dnyas
Cumhuriyet'in oluum srecinde slam dnyas ile ilikiler gerek uluslararas konum, gerekse i
siyaset asndan yeni bir ereveye oturtulmaya allmtr. Bu erevenin ana nermeleri
u ekilde zetlenebilir: (i) I. Dnya Savandan sonraki snr kayplar ile Anadolu leinde
kurulan yeni devlet, Osmanl Devleti'nin aksine daha homojen ve milli bir nitelik arz
etmektedir. (ii) Asrlarca slam dnyasnn sorumluluunu stlenen Trkiye'nin yeni nitelikleri ile
49
slam dnyasn tmyle temsil etme zellii de, bu temsilden doan ykmllkleri yerine
getirme gc de yoktur, ki bu gr hilafetin kaldrlmasnn temel argmanlarndan biri
olmutur. (iii) Yeni devletin uluslararas alanda tannabilmesi Misak- Milli snrlar iinde gcyle
orantl makul ve rasyonel bir uluslararas konum elde etmesi ile mmkn olabilir. (iv) Bu
konumun bir hayat alan bulabilmesi iin Osmanl Devleti'nin slam dnyas derinliine ynelik
snr-tesi etkinliinin byk gler nezdinde ortaya kard elikilerin kskacndan kurtulmak
gerekmektedir.

Bu nermelerin erevesini oluturduu uluslararas konum aray ile laik ve ulusal nitelikli bir
devlet kurma ynndeki i siyasi dnm abasnn birlemesi Trkiye ile slam dnyasnn
kader izgisinin ayrt bir tablo ortaya karmtr.

Buna ramen, Cumhuriyet'in ilk dneminde Mslman toplumlara dnk politikalar yeni bir
diplomatik sylem ve uygulama ile srdrlmeye allmtr. Bu dnemin yegane bamsz
slam lkeleri olan ran ve Afganistan ile gelitirilen ilikiler bunun ilgin rneklerini
oluturmaktadr.

II. Dnya Savandan sonra ortaya kan ift kutuplu yaplanma ile smrge devrimlerinin ayn
sre iinde gereklemesi Trkiye'nin slam dnyas ile olan ilikilerindeki pergelin biraz daha
almas sonucunu dourmutur. Sovyet tehdidi karsnda smrgeci lkelerin de iinde
bulunduu Bat Blou ile stratejik bir birliktelie giren Trkiye ile bamszlklarn bu blok iinde
yer alan ngiltere, Fransa, Hollanda, Belika gibi lkeler karsnda kazanan slam lkeleri
arasnda ciddi bir psikolojik/stratejik duvar rlmeye balamtr. Smrge-kart ilk ulusal
kurtulu mcadelesini yapan Trkiye'nin zellikle Cezayir ve Svey bunalmnda taknd tavr
o dnemde milliyeti ve anti-smrgeci dalgalanmalar ile alkalanan slam dnyas
nezdinde ciddi bir prestij kaybn beraberinde getirmitir. Trkiye bu dnemde Bat Blou
iinde yer alan tek Mslman lke olmann avantajn yapc ve aktif bir diplomasi ile
kullanamad gibi, bu konumda bulunmann faturasn bata BM olmak zere uluslararas
forumlarda yalnzlaarak demek zorunda kalmtr.

Kbrs konusunda yaanan blok-ii gerilim ve yalnzlama Trkiye'yi bir taraftan SSCB ile yeni
ilikiler kurmaya, dier taraftan bu konuda yegane uluslararas destek unsur olarak grlen
slam dnyas ile olan ilikilerini yeniden gzden geirmeye yneltmitir. Ancak, yetmili
yllarda Kbrs bunalm ve onun bir sonucu olarak Amerikan ambargosunun glgesi altnda
genelde Bat-kart bir yneli olarak grlebilecek olan bu politika, seksenli yllarda
Macaristan'n igali ve ran Devrimi sonrasnda ortaya kan konjonktrde bata ABD olmak
zere Bat'nn da desteini alan bir ekle dnmtr.

zellikle Bosna konusundaki gelimeler slam lkeleri arasndaki diplomatik ve stratejik ilikilerin
younlamasna ve Trkiye'nin de bu younluk iinde nemli roller stlenmesine yol amtr.
Orta Asya'ya almay dnen birok slam lkesi de Trkiye'yi bu alana ynelik ekonomik
ve siyasi almn odak lkesi olarak grmeye balamtr.

Trkiye ile slam lkeleri arasndaki ilikilerin Cumhuriyet dnemindeki en youn ritmini yaad
bu atmosfer doksanl yllarn ikinci yarsndan itibaren radikal bir deiiklik yaamtr. Bunda
birisi d, dieri i iki nemli faktr nemli bir rol oynamtr. D faktr Trkiye ile srail arasnda
diplomatik alanda nadir grlen bir hzla seyreden ilikilerin mahiyet ve younluudur.
50
Trkiye'nin srail ile olan ilikilerinin ok ksa bir sre iinde normallemeden taktik ibirliine,
oradan da geni lekli stratejik ittifak grntsne brnmesi ve bu hzl seyrin srail
tarafndan zellikle srekli bir ekilde gndemde tutulmas slam lkelerinin Trkiye'ye bakn
olumsuz ynde etkilemitir.

faktr ise zellikle 28 ubat sreci ile daha da trmanan i siyasi gerilim tablosudur.
Bosna'da slam kimlii ve kurumlarn korumak zere harekete geen lkelerin banda gelen
Trkiye'nin kendi iinde dini sembolleri ypratan gerilimli bir tablo sergilemesi ve bu tablonun
srail ile ilikilerin younlat bir konjonktrde seyretmesi ift ynl bir etki ile Trkiye'nin slam
lkeleri nezdindeki itibarn nemli lde zedelemitir.

Trkiye btn bu tecrbe birikimini ideolojik saplantdan uzaklaan bir yntem ile
deerlendirerek slam dnyasna ynelik bak asnn ana unsurlarn yeniden belirlemek
durumundadr. Psikolojik reflekslere dayal tepkiler Trkiye'nin sadece slam lkeleri ile olan
ilikilerini olumsuz ynde etkilemekle kalmamakta, ayn zamanda Asya ve Afrika derinliindeki
diplomatik manevra alann nemli lde daraltmaktadr.

ift kutuplu statik bloklama yapsnn dald, kreselleme ile birlikte yatay etkileimin
byk bir ivme kazand Souk Sava sonras dnemde lkelerin diplomatik arlklar,
sadece g merkezlerine yaknlklar ve bu merkezler nezdindeki nemleri ile
llmemektedir. Total diplomatik etkinlik siyasi, kltrel ve ekonomik alandaki genel
uluslararas prestij ile llmektedir. Tehdit alglamalarna dayal uluslararas etkinlik yerini hzla
aktif diplomatik manevra kabiliyetine, kltrel zgvene dayal saygnla, jeokltrel ve
jeoekonomik etki alanna dayal uluslararas etkinlie terk etmektedir.

Trkiye'nin her vesile ile zikredilegeldii gibi Dou ile Bat, Asya ile Avrupa arasnda kltrel,
siyasi ve ekonomik bir kpr roln oynayabilmesi iin her iki taraf nezdinde de zgvene
dayal gl bir kltrel aidiyet hissi, istikrarl bir tavr, psikolojik reflekslerden uzak arbal ve
rasyonel bir duru belirlemesi gerekir.

nmzdeki yzyl kendi yerel kltr parametrelerini evrensel deerler haline dntrebilen
toplumlara sadece itibar deil, nemli bir stratejik alm imkan da verecektir. Kadim insanlk
birikiminin en nemli unsurlarn bnyesinde barndran, slam medeniyet birikiminin en rafine
kltrel mirasna sahip olan, Batllama srecinde ciddi bir medeniyetler aras etkileim alan
oluturan Trkiye bu konumunu kalc bir medeniyet almna nclk edecek ekilde
kullanmaldr. Trkiye'nin Dou nezdindeki derinlii kltrel/stratejik alanda byk bir
imkandr ve K ile ilikiler bu imkann rasyonalize edilmesi dorultusunda kullanlmaldr.
Trkiye'nin kendi i elikilerini aarak medeniyetler aras etkileimin ve kltrler aras alveriin
merkezi haline dnmesi uluslararas stratejik kpr rolnn en ncelikli artlarndan birisidir.

slam dnyasnn jeopolitik derinlii de Trkiye iin son derece nemli stratejik unsurlar
tamaktadr. slam dnyasnn uluslararas bunalmlarn younlat alanlardan olumasnn
temel sebebi de budur. Trkiye'nin kendisinin de iinde bulunduu bu jeopolitik alan iinde
siyasi bir etkinlie sahip olmas genel uluslararas stratejik etkinliinin nn aacaktr. Bu alan
yok farzetmek de, bu dnyaya srtn dnmek de jeopolitik gei alanlar zerinde bulunan
Trkiye iin srdrlebilir bir tavr olma niteliini kaybetmektedir.

51
te yandan, Bat lkelerinde Mslman aznlklarn lehine gzlenen demografik deiimden
belki de en fazla etkilenecek lkelerin banda Trkiye gelmektedir. Bu topluluklarn Bat
lkelerinde artmas kesin olan kltrel, siyasi ve ekonomik etkilerinin deerlendirilmesi bu
lkelerde nemli bir insan unsuru barndran Trkiye iin iyi deerlendirilmesi halinde byk bir
imkan iken, iyi deerlendirilememesi durumunda her an kar etki dourabilecek potansiyel
bir gtr, Trkiye bu demografik deiim unsurlar ile yabanclamayan bir tavr gelitirerek
hem kltrel hem de siyasal alanda ciddi bir temsil kabiliyeti kazanabilir.

slam dnyas ile olan ilikiler uluslararas ekonomi-politik etkinlik asndan da byk bir nem
tamaktadr.

Genelde slam dnyasna, zelde K'ye ynelik stratejik bir bak asnn gelitirilebilmesi ve
bir tutarllk iinde devreye sokulabilmesi iin her eyden nce bu konulardaki yerleik
psikolojik varsaymlarn alabilmesi gerekmektedir. slam dnyasn geri kalm bir topluluklar
btn, slam kltrn gerilik gerekesi olarak gren bir yaklam ile bu topluluklara ynelik
rasyonel bir diplomasi gelitirilebilmesi mmkn deildir.

4. K'nn Gelecei ve Reorganizasyonu
K her eyden nce ciddi bir zihniyet deiimi geirmek zorundadr. Souk Sava artlarnda
ve Filistindeki gelimelerin etkisi ile doan ve yaplanan rgtn o gnden bu yana belki de
en belirgin zellii, olaylar geriden takip etmesi ve reaksiyoner nitelikli tepkiler gstermesidir.

K'nn uluslararas alanda saygn bir yer edinebilmesinin ncelikli art inisiyatif kullanabilen
aktif bir yapya kavuturulmasdr. zellikle slam dnyasnn i bunalmlarnn almasn, ye
lkeler arasndaki kar atmalarnn azaltlmasn salayacak bunalm zc
mekanizmalarn gelitirilmesi K'nn saygnln artracaktr.

IV. ECO: Asya Derinlii
Trkiye'nin Asya derinliine ynelik olarak Souk Sava sonras dnemde giritii ilk teebbs
Trkiye, ran ve Pakistan'n ye olduu ECO'nun Orta Asya lkelerini ve Afganistan iine
alacak ekilde geniletilmesidir. ran Devriminden sonra CENTO'nun Bat-eksenli stratejik
tercihinden uzaklaan ECO, zellikle Sovyetlerin dalmasndan sonra Orta Asya lkelerini de
iine alarak Avrasya dengelerini tmyle etkileyebilecek bir grnm kazanmtr.

Orta, Bat ve Gney Asya'nn en stratejik kesiim alanlarn bir araya getiren bu genilemenin
ortaya kard dinamizm ve yeni ufuklar son sekiz yl iindeki duraan politikalarla stratejik bir
belirsizlie ve anlamszla dnme temayl gstermitir. Ne bu genilemenin ortak zemini
ve alt yaps ile ilgili temel stratejik tercihler ortaya konabilmi ne de lkeler arasndaki ilikileri
derinletirebilecek mekanizmalar oluturulabilmitir.

AB gibi daha kkl ve ekonomik temeli daha gl olan ibirlii abalarnda bile
derinlemenin en nemli faktr olan bu optimizasyon ECO lkeleri arasnda hemen hemen
hi gerekletirilememitir.

ye lkelerin tekil stratejileri ile ortak karlar arasndaki farkllama gittike artm ve ye
lkeler dier ekonomik entegrasyon abalarna doru ynelme eilimi iine girmilerdir.

52
Trkiye-ran ilikilerinin tarihi birikimden de kaynaklanan ve kendi iinde srekli bir gizli phe
ieren bir teenni ve kollama srecinde seyretmesi, Trkiye-Pakistan ilikilerinin de aksine son
derece nostaljik bir iyimserlie dayanmas her iki iliki biiminin de kalc bir ibirlii abasnn
asgari art olan rasyonellik ve sreklilik ilkesini zaafa uratmaktadr.

Trkiye'nin Souk Sava sonras dnemde Avrasya lekli stratejilerinde ABD arlkl bir
ynelie girmesi, buna mukabil ABD'nin ifte kuatma politikas ile ran' dlayan bir strateji
benimsemi olmas Trk-ran ilikilerindeki yeni denge araylarn olumsuz ynde etkilemitir.

Temelde ABD nclnde Sovyet tehdidi karsnda gneyde bir ittifak hatt oluturmak
zere kurulan CENTO'nun devam niteliindeki ECO, Souk Sava sonras dnemde ABD'nin
stratejik karlar ile Trkiye'nin Avrasya derinlikli politika oluturma abalar arasnda elikili bir
konumda kalmtr.

Trkiye her eyden nce ran'la olan ilikilerini tekil bir konumdan kararak genel Asya -
zellikle de Bat Asya- politikasnn erevesi iinde yeniden tanmlamak zorundadr. ran'n
Trkiye'nin Asya politikasnda sahip olduu arlk, Trkiye'nin rann Avrupa ve Bat
politikasnda sahip olduu arlk ile birbirini tamamlayan bir btnlk arz etmektedir. Her iki
lkenin Ortadou blgesinin geneli zerindeki arl da bu btnl tamamlayc unsurlar
ihtiva etmektedir. Bu da Trkiye-ran ilikilerinde ciddi bir ortak kar boyutunun olduunu
gstermektedir.

Bu ortak kar alan gz ard edilerek atma noktalarn ve ABD benzeri kresel glerin
konjonktrel stratejik hesaplarn esas alan bir politika takip etmek Trkiye'nin blgesel arln
zayflatr. Souk Savan en youn olduu dnemlerde kar kutbu temsil eden SSCB ile
detant politikasn balatan ABD, blgesel gerginliklerin azaltlmas amacyla Trkiye-ran
ilikilerinde bir detant dneminin balamasn rasyonel bir diplomatik gelime olarak
grmelidir.

Trkiye yeni bir Dou ya da Asya stratejisi dnemini balatma ve ran ile ilikilerini bu
erevede yeniden deerlendirme ihtiyac ile kar karyadr. ECO'nun bir btn olarak
daha etkin bir stratejik ara haline dnebilmesi nemli lde Trk-ran ilikilerindeki
psikolojik unsurlarn yeniden kurulabilmesine baldr.

Trkiye-Pakistan ilikileri ise aksi ynde bir psikolojinin glgesi altnda kalmtr. D politika
yapmnda nostaljik dostluklar da nostaljik dmanlklar gibi gerek durumu grmeyi
engelleyen bir perde oluturur.

Trkiye ile Pakistan arasndaki iliki sanld gibi sadece Hint Mslmanlarnn istiklal savana,
Trkiyenin de Pakistan'n bamszlk mcadelesine verdii destek ile balam deildir.

Pakistan ve Trkiye'yi benzetiren tarihi faktr, slam medeniyet havzasna giren bu iki dinamik
gebe medeniyet unsurunun kkl bir yerleik medeniyet ile hesaplam olmasdr.

53
V. KE: Stepler ve Karadeniz
Souk Sava dneminde Trkiye dndaki btn Karadeniz lkelerinin Dou Blou iinde yer
almas, bu denize dnk politikalarn tamamyla daha kresel lekli politikalar
muvacehesinde belirmesine yol amt.

lk olarak Aralk 1990'da Ankara'da dzenlenen bir konferansta gndeme gelen proje,
1991'deki hazrlk safhasndan sonra 25 Haziran 1992'de stanbul'da yaplan zirve de imzalanan
bildirge ile hayata geirilmitir. Trkiye, Rusya, Ukrayna, Bulgaristan, Romanya ve Grcistan
gibi Karadeniz'e kys olan lkeler dnda Karadeniz ile dolayl irtibat olan Moldovya,
Arnavutluk, Yunanistan, Azerbaycan ve Ermenistan'n ye olarak katldklar ibirlii rgtnde
daha sonra gelen talepler zerine Tunus, Msr, Slovakya, Polonya ve srail de gzlemci stats
kazanmlardr.

rgtn ksa zamanda ilgi grmesinin ve bu ilgiye paralel sratli bir yaplanmaya
ynelmesinin, bir ksm kalc faktrlerden oluan, bir ksm da ye lkelerin iinde bulunduu
konjonktrel artlarda ok geerli siyasi ve ekonomik gerekeleri vard. Temel kalc faktr
Karadeniz'in Avrasya ekonomi-politii iinde sahip olageldii merkezi konumdur. ift
kutuplu yapnn oluturduu suni rt ortadan kalknca Karadeniz'i evreleyen blgelerin i
balantlar tabii bir ekilde tekrar su yzne kt. Dier nemli bir kalc faktr de bu denizi
evreleyen blgelerin ve lkelerin iklim ve corafi farkllklardan doan potansiyel bir
ekonomik tamamlayclk ilikisine sahip olmasdr.

Konjonktrel siyasi faktrlerin banda, Trkiye ve Yunanistan dnda tm Dou Blou yesi
olan lkelerin bu bloun dalmas ile birlikte ciddi bir siyas boluk ve uluslararas konum
tanmlamas ihtiyac iine girmi olmalar gelmektedir. O dnemde AB yelik bavurusu srekli
askda tutulan Trkiye'nin de alternatif araylar iinde olmas katalizr roln oynamasnn
nn amtr. Konjonktrel ekonomik faktrn banda ise yine Trkiye ve Yunanistan
dnda hemen hemen hepsi sosyalist ekonomik yaplanma gemiine sahip olan ve sratle
piyasa ekonomisi artlarna intibak etmeye alan lkelerin bu bunalm aarken blgesel
piyasa imkanlarndan istifade etme abalar gelmektedir.

Bylesi yksek bir ivme ile kurulan KE zellikle doksanl yllarn ikinci yarsndan itibaren
etkinliini nemli lde kaybetmeye balamtr. Bu ivme kaybnn en temel sebebi, ye
lkelerin rgt kalc faktrlere dayal aksiyoner nitelikli bir yap olarak deil, konjonktrel
ihtiyalara cevap verebilecek reaksiyoner bir yap olarak grmeleridir. rgtn kurulu
bildirgesinde bu ibirliinin herhangi bir baka ibirlii teebbsne alternatif tekil etmediinin
vurgulanm olmas dahi ye lkelerin bu yapy merkeze alan bir siyasi irade gstermediklerini
ortaya koymaktadr.

Dier ibirlii ve entegrasyon abalar ile olan ilikiler KE'nin derinlemesine gelimesini
yavalatan etkiler yapmtr.

Konjonktrel faktrlerin etkisini yanstan dier nemli bir baarszlk nedeni de KE'nin AB'de
yaanan tecrbenin aksine ksa bir sre iinde hem kontrolsz bir genileme hem de ok
ihtirasl bir derinleme temaylne girmi olmasdr.

54
AB tecrbesi ile karlatrldnda hemen gze arpan nc bir baarszlk nedeni de KE
bnyesinde AB'deki AlmanFransz eksenine benzer bir Trk-Rus ekseninin srkleyici lokomotif
olarak devreye sokulamam olmasdr. AB'de Alman-Fransz rekabetini ibirliine
dntren Ruhr havzas gibi Karadeniz de Trk-Rus rekabetinin ortak ekonomik kar alan
olarak grlmedike KE'nin reel bir canllk kazanmas mmkn deildir.

Doru bir zamanlama ve yerinde bir inisiyatifle balatlan KE hala Trkiye'nin nemli stratejik
aralarndan biri konumunu srdrmektedir. Bu nem ayr dzlemde ele alnabilir. Birinci
dzlem KE'nin temelde bir ekonomik ibirlii rgt olarak Trkiye'nin uluslararas ekonomi-
politik yaplanma iindeki etkisine olumlu katkda bulunma potansiyelidir. 325 milyonluk bir
pazar bulunan bu rgt sadece i ekonomik ibirlii asndan deil, daha geni lekli
uluslararas ekonomi-politik etki asndan da nemli bir konuma sahiptir.

Genelde 1774'e kadar Osmanl arlnn hakim olduu, bu tarihten sonra da Rus etkinliinin
srekli artt bu havzada, II. Dnya Sava konjonktrnde her iki taraf da SSCB lehine bir g
dalmnda radikal bir ekilde kar karya gelmitir. imdi bu havzann Ukrayna, Bulgaristan,
Romanya ve Grcistan gibi baka aktrlerin de bulunduu bir yapya kavumas ikili ilikilerle
ok-tarafl ilikiler arasnda bir tr uyum gerekliliini de beraberinde getirmitir.

zetle KE nemli bir stratejik ara olmak yeniden deerlendirilmelidir.

Bir yandan Karadeniz'i kuzeyindeki lkelerle ikili ilikiler gelitirilirken, dier yandan KE ve ECO
mekanizmalar daha etkin bir tarzda iletilerek Dou Avrupa-Bat ve Gney Asya balants
glendirilmelidir. Yoksa KE ve ECO gibi Trkiyenin merkezinde bulunduu rgtlerin AB'ye
takviye ya da alternatif unsur olarak grlmesi hem bu rgtlerin varolularn
anlamszlatracak hem de Trkiye'nin AB ile olan ilikilerinden Asya derinliinin zaafa
uratlmas sonucunu douracaktr.

VII. Uluslar aras Ekonomi Politik ve G20
II. Dnya Savann sulu maluplar olan Almanya ve Japonyann ulatklar ekonomi-politik
g, bata ABD olmak zere sistemin meru merkez glerini bu lkeleri de iine alacak
ekonomi-politik nitelikli yeni forumlar ve rgtler kurmaya itmitir. Bu srete, maliyetleri
gittike artan uluslararas operasyonlarn finanse edilmesi ihtiyac da etkili olmutur.

Uluslararas ekonomi-politik sistemin ileyiine katkda bulunan glerin zamanla kendi
meruiyet alanlarn oluturmaya balamalar G-8'in ekonomi-politik arln diplomatik
arla da dntrmesine yol amtr. Ekonomi-politik kapasitesi asndan bu yapya
katlma imkan olmayan Rusya'nn diplomatik ve nkleer g dolaysyla rgte alnmasyla
bu dnm hem meruiyet hem de ivme kazanmtr. Bylece gittike daha sk aralklarla
toplanmaya balayan G-8, faaliyet alann ve misyonunu da kademeli bir ekilde gelitirmitir.
G-8 zirvelerinde Kosovadan Kemir ve Kbrs'a kadar uzanan mzakereler, bu rgtn BM'yi
bir tr merulatrma arac olarak kullanma kapasitesine sahip reel bir g yaplanmas
niteliine dnmekte olduunu ortaya koymaktadr.

ABD, G-8 zerinden bir taraftan uluslararas ekonomi-politik sistemin ileyiindeki patronaj
roln srdrmeye, dier taraftan da uluslararas siyasi ileyiin reel ykn dier glere de
yanstmaya almaktadr. Bylece ABD reel operasyonlarn ve diplomatik manevralarn
55
uygulamasnda G-8'i devreye sokarken bu rgt iinde kacak muhtemel problem
alanlarnda da BM Gvenlik Konseyi'nin merulatrc etkisini devrede tutabilecek aralara
sahip olmaktadr.

ABD mali destek de ihtiva eden acil operasyonlar iin G-8'i, sre gerektiren diplomatik
bunalm alanlar iin ise BM Gvenlik Konseyi'ni devrede tutmakta ve btn bu yaplarn
dengeleyici gc olma esnekliinin getirdii avantajlar kullanabilecek bir konumda
bulunmaya zen gstermektedir.

Souk Sava sresince lI. Dnya Savann psikolojik ykn tamak zorunda kalan Almanya
ve Japonya iin G-8, mali faturalar karlnda meruiyet kazanlan bir rgt konumundadr.

G-8'in Batl ya da Avrupal olmayan yegane yesi olan Japonya da uluslararas ekonomi-
politikte temerkz eden gcn G-8 zerinden kresel lekli bir foruma yanstmaktadr.

G-8'e sonradan dahil olan ve bir lde de yapt srpriz ataklarla kendini rgte empoze
eden Rusya ise G-8'i hem uluslararas alandaki etkinliini korumak hem de i ekonomik
rehabilitasyonuna d kaynak aktarabilmek iin son derece pragmatik bir tarzda
kullanmaktadr.

Souk Sava sonras dnemde uluslararas ekonomi-politik sistem asndan bylesi merkezi bir
konum kazanan G-8'in daha geni bir platform niteliinde olan G-20 grubunu oluturma
kararnn arkasnda ekonomi-politik ve siyasi nitelikli gerekeler vardr. Uluslararas mali
istikrarn salanmas iin sanayilemi lkelerle ykselen pazar lkelerinden oluan daha geni
bir platform nitelii tayan bu yeni oluumda G-8 bnyesindeki sekiz lke dnda Arjantin,
Avustralya, Brezilya, in, Endonezya, Hindistan, Meksika, Suudi Arabistan, Gney Afrika,
Gney Kore ve Trkiye yer almaktadr.

G-20'nin kompozisyonuna bakldnda drt nemli kriterin gz nnde tutulduu
anlalmaktadr: (i) Uluslararas ekonomi-politik ve siyasi sistem asndan mutlaka sistem iinde
bulunmas gereken ve dlanmas durumunda ciddi riskler barndran byk lekli
demografik gler; (ii) blgesel temsil kabiliyeti olan, dolaysyla da uluslararas ekonomi-
politik sistemin kuatc bir nitelik arz etmesini salayan lkeler; (iii) deiik kltr ve medeniyet
havzalarn temsil kabiliyeti olan lkeler; (iv) ekonomik ap itibaryla ya demografik kapasitesi,
ya pazar dinamizmi ya da doal kaynak potansiyeli asndan nem tayan lkeler.

u anda uluslararas mali istikrarla snrl bir misyon tanmlamas yaplan ve ilk resmi toplants
maliye bakanlar dzeyinde gerekletirilen G-20'nin uluslararas sistemde zamanla nasl bir rol
stlenecei, ileyi sreci iinde belirmeye balayacaktr.

Gelir dalmnn ar llerde bozulduu, alk sorununun kitlesel ve ktasal bir nitelik
kazand, nc Dnya lkelerinin bor stoklarnn dayanlmaz llere ulat, finansal
aralar kullanarak yaplan maniplasyonlarla ok byk lekli kaynak ve g aktarmnn
yaplabildii bir ortamda uluslar aras dzenin istikrara ve dengeye kavumas ok gtr.
Hiyerarik gerilimleri yumuatc etki yapmas muhtemel G-20 benzeri rgtler bylesi bir
konjonktrde zel bir konum kazanacaklardr.

56
Bu erevede Trkiye'nin G-20 yesi olmas snrl mali alann tesinde deerlendirilmesi
gereken bir olgudur.

Bu yelik Trkiye'nin d politika yapmndaki temel yaklamnn revizyonunu gerektirmektedir.
Trkiye uana kadar srdregeldii, genelde yakn blgeleri kuatan ve tehdit alglamalarna
dayal gvenlik parametrelerini nceleyen d politika yaklamnn snrlarn amak
zorundadr. G-20 yelii iyi deerlendirilebilirse, smrgeci glere kar ilk bamszlk
mcadelesini yapmakla birlikte Souk Sava artlarnn getirdii konjonktrde srekli Bat-
Kuzey lkelerinin periferisinde bir grnm sergileyen ve Dou-Gney lkeleri ile
yabanclaan d politika tavrnn olumsuz birikimi alabilir. Uluslararas ekonomi-politikte
grlen yen dnmler ve jeoekonomik kaynak paylam blgeler asndan ele
alndnda uluslararas rekabetin srd alanlar itibaryla 21. yzyl balarnda bir Asya,
sonlarnda ise bir Afrika yzyl olmaya aday grnmektedir.

Trkiye'nin ekonomik alanda Kuzey/Gney, kltrel alanda Dou/Bat denklemlerinde bir
kpr rol stlenmesi her eyden nce bir periferi lkesi grntsnden syrlmakla mmkn
olabilir. Gney ve Dou lkeleri nezdinde itibar salayacak bylesi bir yaklam Trkiye'nin
genel uluslar aras itibarn olduu kadar Kuzey ve Bat lkeleri nezdindeki nemini de
artracaktr.

G-20 benzeri platformlardaki yelik imkanlar, bu platformlarn daha snrl misyon
tanmlamalarnn tesinde, kresel ve blgesel etkinlik potansiyeli olarak deerlendirilmelidir.
Bu da btn bu platformlarda etkin bir diplomasi takip etmekle mmkn olabilir. Trkiye artk
uluslararas itibarn sadece Kuzey ve Bat lkelerinin periferisinde bulunmaktan deil, kendi
yakn kara, deniz ve kta havzalarndaki etkinliinden ve kresel gelimelerdeki zgr ve
zgn tavrndan almak zorundadr.

S St tr ra at te ej ji ik k D D n n m m v ve e B Ba al lk ka an nl la ar r

Souk Savan nkleer silahlan da kapsayan terr dengesi etkisini kaybedince uluslararas ve
blgesel elikilerden kaynaklanan snrl konvansiyonel atma alanlar iin uygun bir zemin
olumu oldu.

Dou Avrupann Baltk lkelerinden Macaristan'a kadar inen kuzey hatt bu bunalml gei
dnemini kk atmalar ve rzaya dayal blnmelerle daha az sknt ile atlatrken, etnik ve
dini farkllamann karmak bir jeokltrel yaplanma rettii gney kanad, yani Balkanlar,
tarihi gerekelerle meruiyet kazandrlmaya allan konvansiyonel ve paramiliter
atmalarn oda haline geldi.

I. Souk Sava Sonras Dnemde Sistemik elikiler ve Balkanlar
Souk Sava sonras Balkanlarda yaanan gelimeleri tahmin etmek sadece blgesel bir
analizi deil, uluslararas sistemin ana unsurlarn da kapsayan daha geni lekli bir analizi
gerektirmektedir.

Bosna ve Kosova bunalmlarn trmandran sistemik elikiler ana balk altnda ele
alnabilir: (i) ABD-Avrupa/Almanya arasndaki kresel kar elikisi, (ii) Avrupa iinde
57
ngiltere/Fransa, Almanya ve Rusya arasndaki kta-lekli elikiler ve (iii) g-eksenli bu
elikilerin uluslararas hukuk ve rgtler dzeyinde yol at elikiler.

Souk Sava sonras uluslararas sistemi Yeni Dnya Dzeni sylemi ile tekrar kurma abasnn
gndeme getirilmesine zemin hazrlayan Krfez Sava ile bu sylemin btn temel
unsurlarnn reel politiin acmasz dengelerine kurban edildii Bosna bunalm arasndaki
zamanlama ve sreklilik ilikisi son derece dikkat ekicidir. Krfez Savann bitmesinden ve
Ortadou'daki Amerikan hakimiyetinin kresel bir gvenlik sylemi ile pekimesinden ksa bir
sre sonra kresel gler arasndaki atma alan Balkanlar'a kaymtr.

lrak'n silah teknolojisindeki Alman patentini gren ABD, Krfez Sava ile gerek kresel gerekse
blgesel dengelerin nihai belirleyicisi olduunu tescil etmeye ynelik bir Yeni Dnya Dzeni
kavram gelitirerek uluslararas btn aktrleri seferber etme becerisi gstermi ve bunun reel
gcn de Krfez Savanda ispat etmitir.

Bu de facto stnl kabul etmek zorunda kalan Almanya nclndeki Avrupal gler
bir taraftan diplomatik bir kar hamle ile (Oslo Sreci ve Madrid Konferans) Ortadou Bar
srecini Avrupa eksenine ekmi, dier taraftan da baka bir de facto durum yaratan
Yugoslavyann blnmesi srecini balatarak Balkanlar ve Dou Avrupann da kendi etki
alanlarna girdiini tescil etmek istemilerdir.

Francis Fukuyamann Tarihin Sonu tezi Bat medeniyetinin ve deerlerinin mutlak zaferini yeni
bir uluslararas dzenin ana unsuru olarak ilan etmek suretiyle Krfez Sava ncesi
merulatrc bir rol stlenirken, Samuel Huntington'un Medeniyetler atmas tezi
Balkanlar'daki bunalm Bat-d medeniyetlerin de sorumluluk sahibi olduu yeni bir atma
alan olarak takdim etmek suretiyle Srplarn iledii insanlk sularn ve bu sulara dolayl
katkda bulunan Bat lkelerinin sergiledii ifte standard rten bir yaklam ortaya koymaya
almtr.

Balkanlar'daki bunalmn ilk safhasnda ABD Krfez blgesin de salad kesin stnle
karlk Dou Avrupa'nn NATO'yu geniletme operasyonlar dnda- genelde Avrupann
zelde Almanya'nn etki alanna kaymasna snrl bir ekilde gz yummutur.

Avrupa'da artan Alman etkisinden kayg duyan ngiliz/Fransz diplomatik ve askeri misyonu, bir
denge unsuru olmann tabii psikolojisi iinde risk stlenmeksizin bunalm uzun dneme
yayarak dondurma taktiini izlemitir. Rusyann desteini kazanan bu politika Bosnadaki
katliamn iki yl sre ile seyredilmesi sonucunu dourmutur.

Bu sre Almanya ile ABD arasnda gerekleen ift ynl bir optimum uzlamaya dayal
Dayton Anlamas ile sonulanmtr. Bu anlamann hemen ncesinde gerekleen askeri
harekatlar ve anlamann bizatihi kendisi bir taraftan Hrvatistan'n snr btnln
salayarak Almanyann etki alannn Adriyatik'e inmesini temin etmi, dier taraftan da
Bosnaya, dolaysyla Balkanlar ve Dou Avrupa'ya Amerikan glerinin girmesini
hukukiletirerek ABD'yi blgenin temel belirleyici meru gc haline getirmitir.

Bosna bunalmn son derece etkin bir diplomasi iin kullanan ABD bylece hem Avrupa'nn
bunalm zme ve g kullanma konusundaki i zaaflarn ortaya koymu hem de ABD ve
58
NATO olmakszn Avrupa'nn i gvenlik meselelerinin zlemeyeceini gsterip blgeye fiili
olarak girme ans elde etmitir. Dayton srecinden sonra da NATO, AB'nin ekonomik olarak
yayld her alana, bir gvenlik unsuru olarak girmeye balamtr. Bunun diplomatik anlam
Avrupa'nn ekonomik etki alannn gvenliinin NATO ve ABD'nin fiili gc ile salanmas
demektir.

Ne 1991'de Badat'n bombalanmasndan bir iki ay sonra eski Yugoslavyada atmalarn
balamas bir tesadftr ne de 1998 balarnda byle bir bombalamann eiinden
dnlmesinden hemen sonra Kosova'nn patlamas. Bosna bunalmnda etkin rol stlenen
Fransa ve Rusyann 1998 balarnda ABD'nin Irak'a mdahalesine yeil k yakmamalar
Balkanlar'daki g dengelerini de etkilemitir. Almanya bu kez usta bir diplomasi ile ABD
yannda yer alr gzkm ve Avrupa-ii paral diplomasiyi bu kez bir esneklik arac olarak
deerlendirmitir. ABD'nin Kosova'daki bunalma 1998 balarnda son derece sert klarla
tepki gstermesi de, Srbistan'n blgesel etkinliini kendi kresel etkinliinin bir paras olarak
gren Rusya ile bu etkinlie lojistik destek salayan geleneksel Srp dostu Fransa'ya ynelik bir
mesaj iermektedir.

ABD artk NATO zerinden Orta ve Dou Avrupa'da dorudan mdahil bir konumdadr ve bu
konum blge problemlerini Amerikan stratejisinin dorudan unsurlar haline dntrmektedir.

ABD, Avrupa dndaki gerilim alanlarnn blgesel lekte tutulabileceinin farkndadr. Buna
mukabil, Avrupa-ii bunalmlar daha nceki iki dnya sava rneinde olduu gibi kresel
lekli gerilimlere zemin tekil edebilecek unsurlar barndrmaktadr. Onun iindir ki, Amerika
kresel bar koruma misyonu bitii NATO'ya zellikle Avrupa sathnda daha yaygn ve
derinlemesine bir grev alan oluturmaktadr.

Kosova'ya ynelik mdahalenin hedefi sadece Kosova'daki insanlk trajedisini durdurmakla
snrl deildir. NATO'nun Orta ve Dou Avrupa'da olumakta olan yeni stratejik dengelerin
merkezine oturmaya balad bu yeni dnemde saldrgan politikalarn srdren Milosevi'in
sahip olduu askeri ve stratejik g trplenmek ve denetim altna alnmak istenmitir.
Yugoslavya'nn Souk Sava sresince Avrupa'nn nc byk askeri gc olduu da
dnlrse bu trplemenin tad anlam daha da netlik kazanmaktadr. nmzdeki
dnemde stratejik trmanmann temelde Avrupa ve Ortadou eksenli olacan dnen
ABD, NATO-eksenli olarak Avrupada Amerikan askeri gc olarak da Ortadou'da bir
stratejik gvenlik alan oluturmaktadr.

Srbistan'n nce denetim altna alnmas, daha sonra da sistem iine ekilmesiyle NATO'nun
Orta ve Dou Avrupa'ya gerileme srecinin nndeki nemli bir risk alan daraltlm
olmaktadr.

II. Souk Sava Sonras Dnemde Blge-ii Dengeler
Yugoslavyadan kopan Slovenya ve Hrvatistan, Balkan lkeleri olmaktan uzaklap talya ve
Almanyaya yaklaan Orta Avrupa ve Adriyatik lkeleri olma yoluna girmiler ve bu anlamda
Avusturya ve Macaristan'a benzer bir konuma ynelmilerdir. Romanya Tuna havzasnn
getirdii avantajla gneye ynelik bir Balkan politikasndan ziyade Orta Avrupa ile Karadeniz
arasndaki kpr roln nceleyen bir politika gelitirmeye balamtr.

59
Kosova bunalmnn yaylmasnn en ok etkileyecei lkelerin banda gelen Makedonya
ayn zamanda Balkan Meselesinin dm noktasn oluturmaktadr. Bamszlna ve lke
btnlne kar hem Srbistan, hem Yunanistan hem de Bulgaristan'dan kaynaklanan
basklar karsnda kalan Makedonya ayn zamanda lke nfusunun takriben yarsn oluturan
Arnavutlarla ciddi problemler yaamaktadr.

Blgeye ynelik NATO mdahalesinden sonra fiili gvenlik tehdidinin ve etnik atma riskinin
nemli lde denetim altna alnmas Balkanlar'daki jeopolitik hatlar ile jeokltrel hatlarn
kesiim noktalarndaki hassasiyeti ortadan kaldrmamtr.

III. Bosna Bunalm ve Dayton Anlamas
Etnik temizlik sulusu igalci Srplar, 1992 Nisanndan Dayton Anlamasna kadar geen sre
iinde nce Bosnal Srplar olarak merulatrlmlar, daha sonra da Bosna Srp Cumhuriyeti
tanmlamas ile devlet kurucu unsurlar olarak takdim edilmilerdir. Bylece Srplar
kendilerine ait blgede tam bir otonom stat temin ederken, Mslmanlarn diplomatik ve
askeri pozisyonu Hrvat faktr ile denetim altna alnmtr. Dayton Anlamasn takip eden
aylarda Mslmanlar ile Hrvatlar arasnda zellikle Mostar'da yaanan gerginlik, anlamann
yumuak karnn ortaya koymutur.

Dayton Anlamas ncesinde ve sonrasnda yaanan gelimelerle lkenin nemli byk
ehirleri olan Saraybosna ve Tuzla'da Mslmanlarn, Banja Luka'da da Srplarn denetimlerinin
pekitiini gren Hrvatlar, Mostar' kendi merkez sleri haline getirmek istemektedirler. Sava
sresince lojistik balantlardan koparlarak Bosna ilerine hapsedilmek istenen Mslmanlar
ise Mostar'n deniz balants ve lojistik destek iin kilit durumda olduunun farkndadrlar.
Mostarn mutlak anlamda Hrvat kontrolne terk edilmesi Mslman-Hrvat federasyonunun
can damarnn Hrvatlarn eline verilmesi demektir. Bu da stats tam bir belirginlik
kazanmam olan Mostar'n Mslmanlar ile Hrvatlar arasndaki en temel atma
alanlarndan birisi haline getirmektedir.

Sava ncesinde hemen hemen tamamyla Mslman olan ve BM temsilcilerinin nnde
tarihin grd en acmasz etnik kymn yapld Srebrenica ve civarndaki blgede hala tek
bir Bonakn bulunmamas Dayton Anlamasnn salad statnn meruiyetini tartmaya
amaktadr. Srebrenica ve Zepa gibi BM'nin gzetimi altnda kitlesel katliamlarn yapld
gvenlik blgelerinin, eldeki ak sava suu delillerine ramen Srplara verilmi olmas hibir
uluslararas hukuk deeri ile badatrlamaz. Srplar Bosna'dan sonra Kosova'da da yeni bir
etnik kym politikas uygulama konusunda cesaretlendiren temel saik Dayton Anlamasndaki
bu etik-reel politik dengesizliktir.

Konjonktrel kayglar anlamada herkesi memnun etmeye alan mulak ifadelerin hakim
olmasna yol am grnmektedir. Bu da taraflarn anlamay kesin bir zm ekli olmaktan
ok nihai hesaplamay erteleyen taktik bir adm olarak deerlendirmeleri sonucunu
beraberinde getirmektedir.

Hrvatistan ve Srbistan ile bir btnlk iinde deerlendirdikleri iin stratejik gvenlik hatlar
asndan ciddi bir derinlie sahiptirler. Buna mukabil Orta Bosna'da temerkz eden
Mslmanlar deniz balants itibaryla Hrvatlar, kara derinlii ve Drina su yolu zerindeki
stratejik kuak itibaryla Srplar tarafndan kuatlm durumdadrlar.
60

Bosna-Hersek devletinin kendi i btnln salayarak yaayabilirliinin jeopolitik artlarn
gerekletirmekten uzak grnen Dayton Anlamas, gerek anayasal ereve gerekse reel
askeri ve stratejik durum asndan ciddi boluklar barndrmaktadr.

Reel durum asndan bakldnda, bu anlama ile eski Yugoslavya topraklar zerinde
Srbistan ve Hrvatistan glerini kendi blgelerinde konsolide ederlerken, Bosna-Hersek eski
Yugoslavyann btn i elikilerini barndran ve yeni bunalmlara ak bir atma alan
haline getirilmi bulunmaktadr.

Bosna Sava sresince yaanan ac tecrbeler gstermitir ki, btn uluslararas abalarn ve
bar grmelerinin tesinde Bosna'y yaatacak olan en nemli unsur Bonaklarn siyasi
bamszlk iradesi ve bu iradenin fiili g olarak askeri alanda kendisini gstermesidir.

IV. NATO Mdahalesi ve Kosova'nn Gelecei
Balkanlar'daki blgesel dengeler iinde jeopolitik kritik hatlar ile jeokltrel kuaklar arasndaki
elikilerin dorudan yansd ikinci blge, Morava-Vardar ekseni iinde yer alan ve Srp-
Arnavut-Makedon unsurlarn yzletii jeokltrel kua oluturan blgedir. Her iki stratejik
kua da Yugoslavya'nn merkezi etnik gc olarak Souk Sava sresince elinde tutan
Srplarn Milosevi nderliinde tanmladklar Byk Srbistan ideali, temelde bu stratejik
kuaklar zerindeki demografik yapy deitirip etnik ve dini olarak monolitik bir yap kurmaya
ynelik bir projeydi. Etnik kym ve fiili basklardan kaynaklanan glerle gerekletirilmesi
dnlen bu yapnn kara jeopolitik alan ilgili kuaklardan oluurken Adriyatik deniz
balantsnn kopmamas esas alnyordu. Bylece Tuna'dan Adriyatik'e uzanan Srp jeopolitik
hayat alan tanmlamas bu hayat alannn iindeki Bonak ve Arnavut unsurlar hem stratejik
bir dman hem de d destekten yoksun kolay bir hedef haline getiriyordu.

Srplar asndan Kosova'y Bosna'dan farkllatran drt temel unsur vardr. Birincisi Kosova'nn
demografik yaps ile ilgilidir. Nfusun yaklak %90' Arnavutlardan oluan Kosova Bosnann
aksine demografik olarak ok daha yeknesak bir yap arz etmektedir. Bu yap Bosna'y izole
ederek etnik kym srdrmeyi tercih eden Srplarn Kosova'ya ynelik etnik temizlik
harekatnda Kosova'daki Arnavutlar komu lkelere, zellikle Arnavutluk ve Makedonyaya
srerek demografik bir yap deiikliini zorlamaya ynlendirmitir.

Balkanlar'n jeokltrel yapsn yanstan nc nemli farkllama ise blge-ii dengelerle
dorudan ilgilidir. Bosna'da etnik temizliin muhatab olan Bonaklar, Srplarla Hrvatlarn dou
ve bat istikametindeki basklar karsnda Orta Bosna'da neredeyse bir gettoya sktrlmken,
Kosovadaki Arnavutlar gerek Makedonya gerekse Arnavutluk'taki Arnavut unsurlarla hibir
zaman temas kaybetmeyerek srekli bir lojistik destek ve snma imkan bulmulardr.
Arnavutlarn direni kapasitesini artran bu durum ayn zamanda Kosova bunalmnn
Bosna'nn aksine btn Balkanlar'a yaylma riskini artrmtr. NATO'yu Kosova'ya mdahaleye
sevk eden amillerden birisi de bu jeokltrel dalmn ortaya kard yaylma riskidir.

Srp askeri glerinin ekilmesi ve KFOR'un Kosova'da denetim ele geirmesi bunalmn nihai
zm iin yeterli deil gerekli bir admdr. Kosova Meselesinin en hayati boyutlar hala
zm beklemektedir.

61
Srplarn Souk Sava dneminde ok daha yksek bir sosyokltrel entegrasyon sreci
yaadklar Bonaklarla bir arada yaamay dahi ilerine sindiremedikleri bir gvensizlik
ortamnda Arnavutlarla ortak bir devletin unsurlar olmay benimsemeleri ok gtr.

V. Trkiye'nin Balkanlar Politikasnn Esaslar
Maalesef kabul etmek zorunda olduumuz bit gerek de, Trkiye'nin, Almanya ve Rusya'nn
kendi etki alanlarn koruma ynndeki etkinliklerine orantl bir etkinlii gsterecek gce sahip
olmamasdr. Bunun iin de, Balkan bunalm neredeyse blgedeki slam ve Osmanl kimliinin
tasfiye hareketi haline dnmtr. Son Bosna ve Kosova bunalmlar bunu ak bir ekilde
gstermitir.

Ancak, 19. yzyldan farkl olarak yeni konjonktrdeki en nemli faktr ABD'dir, ki bu da
ABD'nin blgesel etkinliini Germen ve Slav etkinlik alanlar dnda kalan unsurlara
dayandrmasn gerekli klmaktadr. Macar, Hrvat ve Sloven unsurlarn Almanyaya, Srp
unsurlarn Rusyaya, Bulgar, Rumen ve Yunan unsurlarn konjonktrel olarak her iki tarafa da
yakn olabilecek bir politika takip etmeye meyilli olduunu gren ABD, ister istemez Arnavut
ve Bonak unsurlar blgenin dengeleyici aktrleri olarak devrede tutmaya alacaktr.
Trkiye bu noktada Almanya ve Rusya'y karsna almadan ve bu lkelerle diplomatik temas
kesmeden, ABD ile kesien blgesel hesaplarnn realize edilmesine almaldr.

Balkanlar'da zellikle Srplar ve Yunanllar tarafndan sk sk depretirilen anti-Osmanl ve anti-
Trk imaj karsnda Trkiye'nin kresel rekabet unsurlarn blgeye dikkatli bir ekilde
yanstmas zorunludur. Trkiye'nin blgeye mdahil olmasn salayacak diplomatik ve reel
aralar oluturulmaldr. Osmanl'dan tevars edilen siyasi kltrn ve kurumlarn reddi
Balkanlar politikas asndan nemli bir amaz dourmaktadr. Herkes Bonak ve Arnavut
unsurlara olan tarihi ve kalbi yaknlmz bilmektedir; ancak bunun uluslar aras legal aralar
yoktur. erde slami kltr oluumlarn bir tehdit gibi gren yaklam Kosova'da ve Bosna'da
bu kimliin muhafazasn savunmakta glk ekmektedir; nk Srplar her iki blgede
kendilerine kar mcadele eden unsurlar slam fundamentalizminin temsilcileri olarak
gstermektedir.

1. Tarihi Miras ve Balkanlar
Osmanl Devletinin Balkanlar'da egemen olmasndan Bu yana Osmanl-Trk geleneksel
Balkan politikasnn iki temel dayanak grubu vardr: Bonaklar ve Arnavutlar. Balkanlar'n bu iki
yerleik kavmi slam' seerek Katolik-Ortodoks-slam ya da Roma/Germen-Rus-Osmanl
sacayana dayal Balkan jeokltrnde arlklarn slam ve Osmanl ayaklarna koymulardr.

Souk Sava sonrasnda da Balkanlar'daki dengede Trkiye hanesindeki en nemli kazanlar
bu iki kavmin kendi devletlerinde kltrel gemilerine daha yakn bir izgide yeni bir siyasi
yaplanmaya gitmeleri olmutur. Arnavutlarn ve Bonaklarn Balkanlar'da istikrarl ve etkili
olmad bir konjonktrde Trkiye'nin Dou Trakya ve Anadolu'da huzurlu olmas mmkn
deildir. Bosna Hersek hala Trkiye'nin Orta Avrupa ilerine uzanan siyasi, ekonomik ve
kltrel bir ileri karakolu durumundadr. Arnavutluk ise Trkiye'nin Balkanlar politikasnn
barometresidir. Arnavutluk'un Balkanlar'daki istikrar ve gvenliini salamak iin destek
olamayan bir Trkiye'nin blgede kalc bir etkide bulunmas mmkn deildir.

62
Trkiye'nin Balkan ve Kafkas politikalarndaki rolleri asndan Arnavutluk ve Azerbaycan
benzer konumlara sahiptirler. Bu konum Trkiye'nin hem yakn kara hem de yakn deniz havza
politikalarnn kaderini belirleyecek zellikler tamaktadr. Trkiye'nin Dou Akdeniz ve
Adriyatik politikasnda Arnavutluk, Hazar Denizi politikasnda da Azerbaycan belirleyici bir
arla sahiptir.

Balkanlardaki kaygan ve deiken blgesel ilikiler arasnda Trkiye asndan deimeyen en
nemli stratejik ncelik ve unsur Osmanl bakiyesi olan ve kendi kaderlerini Trkiye'nin
blgesel gcne ve arlna balayan toplumlarn kendi blgelerinde kalarak gvenliklerini
temin etme meselesidir. Bu durum Trkiye iin sadece yerine getirilmesi gereken bir mesuliyet
ve yk deil, ayn zamanda Balkanlar'da etkinlik alan oluturmann en nemli aracdr.
Kuzeybat istikametinden balayarak Biha-Orta Bosna- Dou Bosna-Sancak-Kosova-
Arnavutluk-Makedonya-Krcaali-Bat Trakya hatt ile Dou Trakya'ya ulaan kuak Trkiye
asndan Balkan jeopolitiinin ve jeokltrnn hayat damar niteliindedir.

Kosova'nn tasfiyesi kuzeydeki Bonak unsuru bir Orta Avrupa aznl haline dntrrken,
Arnavutlar Balkanlar'a yaylan etnik bir grup olmaktan karp Adriyatik'e skm bir topluluk
haline getirecektir. Bu fiilen kendini Trkiye ile kader birlii iinde gren unsurlarn birbirinden
koparlarak marjinalletirilmesi suretiyle Osmanl bakiyesinin tmyle tasfiyesinin son halkas
anlamna gelecektir.

3. Blge-ii Dengeler
Blgeleraras bamllk ilikisinde kresel gleri ve dengeleri gzetmesi gereken Trkiye,
Balkanlar'a ynelik politikada da blge-ii dengeleri srekli takip eden aktif ve etkin bir
diplomasi gelitirmek zorundadr. Blgede Kosova eksenli olarak i ie geen halkadan
bahsetmek mmkndr.

Birinci halka Kosova (dolaysyla Srbistan), Arnavutluk ve Makedonya'dan oluan halkadr ki,
burada Arnavut etnik kimliinin blnmesinden kaynaklanan elikiler arlk tamaktadr.
kinci halka Yunanistan, Yugoslavya (geniletilmi Srbistan), Bulgaristan, Trkiye ve Bosna -
Hersek'ten olumakta ve bunalmn yaylmasndaki ilk dorudan mdahil lkeleri
kapsamaktadr. ncs ise bu i iki kuaktaki dengeleri etkileyebilecek olan lkeleri
kapsamaktadr ki bunlar Bosna'ya mdahil olabilecek Hrvatistan, Voyvodina blgesine
mdahil olabilecek olan Macaristan ve sahip olduu corafi konumla btn bu dengeleri
etkileyebilecek olan Romanyadr. Bu halka ile ilgili olarak da koordineli bir diplomasi
uygulamak gerekmektedir.

Bu erevede birinci halka iindeki dengelerin Trkiye asndan en nemli ncelii
Arnavutluk'un her adan gl bir yapya kavuturulmas ve bu lke ile Balkanlar'a ynelik en
kapsaml ibirlii abasnn yrtlmesidir. Bu konuda ortaya kacak zaaflar Yunanistan ve
talya'nn Arnavutluk zerindeki etkisinin Trkiye aleyhine artmas sonucunu douracaktr.
Kosova krizinin ilk gnlerinde Arnavutluk babakannn Yunanistan'dan arabuluculuk
talebinde bulunmas bu konuda Trkiye asndan dikkat ekici ve uyarc bir gelime
olmutur.

Arnavutluk bunalm, etkileri ve sonular asndan, Bosna Hersek'ten ok daha derin bir
blgesel atmaya dnme potansiyeli tamaktadr. Bonaklarn Sancak hari youn
63
olarak Bosna-Hersek snrlar iinde yaamas, bu bunalmn, doru olmamakla birlikte, Bosna-
Hersek ile snrlandrlmas abalarnn baarl olmasn salamtr. Bonaklarn aksine,
Arnavutlarn Arnavutluk dnda youn bir ekilde Kosova ve Makedonya'da yayor olmalar,
Srbistan ve Yunanistan'n bunalma dorudan mdahil olmalar sonucunu dourmaktadr.

Bu birinci halkann en hassas noktas ise Makedonya-Arnavutluk ilikileridir. Trkiye her iki
lke nezdindeki ilikileri younlatrarak bir taraftan ikili ilikilerin iyiletirilmesine alrken dier
taraftan Makedonya'daki Arnavutlarn en tabii vatandalk haklarn en etkin bir ekilde
kullanabilmeleri iin ikna edici bir rol stlenmelidir.

kinci halkada yer alan lkelerin i ittifak araylar srekli kar ittifaklarla dengelenmek
zorundadr. Burada en temel husus Bulgaristan'n Srp-Yunan ittifakna ynelmesiyle oluacak
Trkiye kart blgesel bir ittifakn nne gemektir. Muhtemel bir Srp Yunan-Bulgar blou
Trkiye'nin blgedeki hayat damar olan stratejik kuak zerindeki basklarn artmasna,
Makedonya'nn dalmasna ve Trkiye'nin Bosna ve Arnavutluk ile ilikilerinin fiilen kopmasna
yol aar. Bunun iin de Bulgaristan'la ilikiler hem ikili hem de ok ynl zeminde gelitirilmeli;
hatta mmknse Balkanlar'la ilgili problemleri izleyecek iki tarafl bir komisyon oluturulmas
salanarak Bulgaristan'n nabz srekli olarak tutulmaldr.

nc halkada yer alan Romanya, Macaristan, Slovenya ve Hrvatistan gibi lkelerle
temaslar artrlmaldr. zellikle Romanya ile zaten ok iyi durumda olan ekonomik ilikiler
daha da yaygnlatrlmal ve muhtemel bir Balkan krizinde Romanya ve Tuna zerinden
geen ulam hatt ak tutulmaldr.

4. Blgeyi Kuatc Politikalar
Balkanlar'n tmn kapsayan ortak projelere nclk edilmesi Trkiye'nin blgedeki arln
artracaktr.

Blge iindeki gerilimi drmek ve ortak kar alanlar oluturmak iin ekonomi arlkl
projeler retilmelidir. Bir ara gndeme gelen Balkan otoyolu gibi projeler dnda KE'nin de
devreye girebilecei daha geni lekli yatrmlara nclk yaplmaldr.

5. Balkan Politikasnda Kresel Stratejik Aralar
NATO'nun bunalmla ilgili devrede tutulmas ve Trkiye'nin NATO iindeki rolnn
Ortadoudan ok Balkanlar ve Dou Avrupa ile ilintilendirilmesi Balkan politikamz asndan
byk bir nem tamaktadr, Meselenin AB ve BM forumlarnda younlamas Trkiye'nin etki
alann azaltacaktr. Byle bir tanmlama, gelecekte blgede Trkiye'ye yakn Bonaklara
ve Arnavutlara yakn politikalar gelitirmek zorunda kalacak olan ABD'nin tercihlerine de
yakn olacaktr.

NATO'daki sistemik rol dnda ikinci nemli ara ise ksmen sistem-d olarak grlebilecek
olan K erevesindeki konumdur. Trkiye Balkanlar'daki bunalmlar K forumuna etkin bir
ekilde tayarak blgedeki slam-Osmanl kimliinin korunmasn dorudan deil, anonim bir
slam dnyas meselesi olarak gndeme getirmek zorundadr.

Bosna bugn her eye ramen varln koruyorsa bunun iki sebebi vardr; sistemik gler
arasndaki ihtilaflar ve slam dnyasndan salanan psikolojik ve diplomatik destek. Bugn her
64
iki unsur da devrede olmal ve Kosova bir taraftan BM ve NATO dier taraftan K nezdinde
ift ynl bir kresel mesele olarak gndemde tutulmaldr. Kosova meselesinin lokalize
edilerek unutturulmas, blgedeki Trkiye yanls Arnavut unsurlarn tmden tasfiyesi anlamna
gelecektir.

Unutulmamaldr ki, Osmanl Devleti'nin kaderi Balkanlar'da izilmitir. Balkanlar'da snr tesi
etki alanlar kuramayan bir Trkiye'nin genel uluslararas ilikilerde de, blgesel dengelerde de
etkin olabilmesi mmkn deildir.

n nc c B B l l m m
O Or rt ta ad do o u u: : K K r re es se el l E Ek ko on no om mi i- -P Po ol li it ti ik k v ve e S St tr ra at te ej ji ik k D De en ng ge el le er ri in n K Ki il li id di i

I. Ortadou'nun Uluslararas Konumunu Etkileyen Faktrler
Uluslararas ilikilerde tahlil kabiliyetini gelitirmek istediimiz rencilerimize verdiimiz ilk
prensiplerden bir tanesi uluslararas ilikilerdeki reel durumu grebilmek amacyla snrlar bir an
iin gz nnde tutmakszn haritay alp incelemeleridir.

Snrlar uluslararas ilikiler ve hukuk iin sabit bir veridir; ancak bu veri kimi zaman g
denklemindeki deiimlerin uzun dnemli etki alanlarn grebilmemizi de engeller.

1. Corafi ve Jeopolitik Faktr
Ortadou kavramnn kltr-baml muhtevas bir kenara braklarak kapsad alan gz
nnde bulundurulduunda bu alann en bariz zellii Afroavrasya dnya ana ktasnn
kesiim alann oluturuyor olmasdr.

Kara jeopolitiinin Rimland (kenar blge) hattna dayal gleri asndan bakldnda da bu
blge Avrasya'y kuatan hattn merkezini oluturmakta ve Avrasya'ya ynelik her trl
mdahalenin s potansiyellerini kapsamaktadr.

2. Tarihi ve Jeokltrel Faktr
En dar anlamyla kadim Mezopotamya ve Msr havzalarna, en geni anlamyla da dou-bat
ekseninde Hindistan'dan Atlantik'e, kuzey-gney ekseninde de Karadenizden Byk
Sahraya kadar uzanan corafyada tarihi derinlii gl kltrlere beiklik etmi olan
blgede hemen hemen hibir stratejik mesele tarih referans olmakszn salkl bir ekilde
deerlendirilemez.

Osmanl Devleti'nin tasfiyesi ile blgede yaanan jeokltrel farkllama ve paralanmaya yol
aan biri d dieri i iki nemli unsurdan bahsedilebilir. D unsurlar, smrgeci yaylma ile
devreye giren Avrupa merkezli etkiler ve II. Dnya Sava sonrasnda uluslararas bir siyasi irade
ile kurulan srail devletidir. Bu iki olgu, 8. yzyldan bu yana genelde slam medeniyet birikimi
ile zdeleen blgenin jeokltrel karakterini deitirmitir. Bylece kendi tarihi referanslarn
blgeye ynelik olarak kuran Hristiyanlar ve Yahudiler blgede siyasi etkinlik alan
kazanmlardr. Daha nce Osmanl Devleti'nin Millet sistemi iinde korunakl kltrel dokular
eklinde varln srdren unsurlar, yeni bir siyasi bilin ve egemenlik alan oluturma abas
iine girmilerdir. Smrge idareleri tarafndan da desteklenen bu abann en arpc iki
sonucu Yahudi kimlii ve dini/tarihi referanslara dayal olarak kendi i meruiyet alann
oluturan srail devleti ile ok kltrl Ortadou mozaiinin kk bir numunesi olmakla birlikte
65
genelde Hristiyanlarn egemenliine dayal olarak kurulan Lbnan devletidir. Bu devletlerin
ortaya k, blgenin jeokltrel yaps ile siyasi egemenlik alanlar arasnda ciddi bir doku
uyumazl problemini beraberinde getirmitir.

Jeokltrel paralanmay beraberinde getiren i unsurlar ise zellikle Arap dnyasn
temelden sarsan ulus-devlet oluumudur. Yerli ulus-devletlerin kurulmas, oluan her bir ulus-
devletin meruiyet zemininin dayanaca yeni bir kltrel kimlik ve tarihi referans gerekli
klmtr. Mslman-Arap-Suriyeli birisi ile Mslman-Arap-Irakl birisi arasndaki farkn, ayr ulus-
devletler oluturacak bir siyasi kltr farkllamasna zemin tekil etmesine dayanak olacak
dnceler ve yaplar, blgenin yeni tanmlarla daha kk nitelere blnmesinin nn
amtr. Mezhep ve kabile farkllklar da bu jeokltrel paralanmay daha mikro
blnmelere ve kutuplamalara gtrecek unsurlar beraberinde getirmitir.

Bir asr ncesine kadar kendi iinde farkl yerel kimlikleri barndrmakla birlikte btncl bir
jeokltrel havza nitelii tayan Ortadou, bugn keskinleme temayl gsteren bir
jeokltrel paralanma ve bu paralanmann getirdii siyasi, dini ve etnik kutuplama
potansiyellerini bnyesinde barndrmaktadr. Blgenin zengin jeokltrel arka plan
paralayc deil tantrc ve btnletirici bir dorultuda deerlendirilmedike, geici siyasi
bar planlar kalc bir blge dzeni oluturacak bir zemin salayamaz.

Trkiye bu jeokltrel paralanmann bir taraf, hatta bir maduru gibi davrandka bu miras
hakknca deerlendiremez.

u ok ak bir gerektir ki, blgenin hibir siyasi problemi Trkiye'nin miras edindii, ama
hakkn da hibir zaman yeterince veremedii, Osmanl arivleri olmadan anlalamaz ve
hukuki bir zeminde tartlamaz. Blgedeki jeokltrel paralanmann tarihi temelleri, dnm
seyri ve objektif bir haritas da ancak ve ancak bu arivlerin kullanlmas ile mmkn olabilir.
Trkiye'nin btn bu tarihi mirasa ramen Ortadou Bar Srecinde etkin bir aktr gibi
grlmemesi ve grlerinin dikkate alnmamas, biraz da Trkiye'nin blgenin jeokltrel
dokusuna ve bu dokunun paralanmasndan kaynaklanan problemlerine yeterince nem
vermeyiindendir. Trkiye kendi i btnl asndan da, blgede etkin bir strateji
uygulama kapasitesi asndan da, blgenin jeokltrel ve tarihi faktrlerini gzeten bir
yaklam gstermek zorundadr.

3. Jeoekonomik Faktr
Uluslararas ekonomi-politik kaynak dalm asndan bakldnda Ortadou genelde petrol
ile zdeleen bir corafya olarak grlmektedir. Modern dnem iin doru olan bu yarg
aslnda Ortadounun ekonomi-politik tarih iinde oynad rol asndan deerlendirildiinde
eksik kalmaktadr. Btn byk medeniyet havzalarnn doduu lman iklim kuann
merkezinde bulunan blge, antik dnemden bugne tarm potansiyeli ve ticaret aktarm
hatt olmak bakmndan bal bana byk bir nem tamtr. Suyun bir doal kaynak
olarak Ortadou'da tad nemin anlalmas byk tarm medeniyetlerinin doduu bu
havzann ekonomik tarihi erevesinde anlalabilir.

Bu tarm potansiyelini daha da nemli klan ve Ortadou'yu uluslararas ekonomi-politik tarihin
merkezine yerletiren en temel olgu ise Afroavrasya ana ktas iindeki hemen hemen btn
66
ulam ve ticaret yollarnn modern dnemde Ortadou olarak adlandrlan blge ile
dorudan ve dolayl iliki iinde olmasdr.

ngiliz smrge sisteminin Msr merkezli Ortadou projeksiyonu Hint yolunun ak tutulmas ile
ilgilidir. Almanya'nn Osmanl politikasnda da bunun alternatifini oluturma abas gizlidir.
Ortadou'nun bu jeoekonomik zellii blgenin smrge rekabetinden en derin etkilenen
blgelerin banda gelmesine yol amtr.

Ortadou sadece ticari ve doal kaynak aktarm hatt olarak deil, doal kaynak stoku
olarak da bal bana nemli bir stratejik konum kazanmtr.

Daha nce orak ve nemsiz alanlar olarak grlen corafi alanlar petroln bulunmasndan
sonra klasik jeopolitik yaklamlar dntren merkezi bir jeostratejik nem kazanmlardr.

Suudi Arabistan ve Krfez lkeleri gibi geleneksel kabilevi yaplara dayal devletler petrol
kaynaklarnn Bat kapitalizminin arklarna akmasna arac rol oynayan bir ilev stlenirken,
Arap milliyetiliine dayal sosyalist idareler altnda Dou Blouna yakn bir tavr gsteren
totaliter-ideolojik yapl devletler doal kaynaklarn devletletirilmesi suretiyle petrol devletin
nemli bir stratejik kozu olarak grme temayl iine girmilerdir.

Uluslararas ekonomi-politik yapnn patronaj grevini yrten ABD, Avrupal glere kyasen
petrole daha az baml olmakla birlikte, petroln bu gcnn kaynan kontrol etmedike
uluslararas ekonomi politik rekabetin ritmini tutamayacan fark etmitir.

Yetmili yllarn sonlarnda yaanan iki nemli gelime petrole dayal stratejik rekabetin seyrini
byk lde etkilemitir. ABD liderliinde imzalanan Camp David Anlamas Ortadou'daki
blgesel blokaj krarken, iki byk petrol reticisi lke olan ran ve Irak arasndaki sava
OPEC'in ortak tavr belirleme gcn ve petroln bir stratejik koz olarak kullanlma kapasitesini
nemli lde daraltmtr. Uzun sren sava ift ynl bir etkide bulunmutur. Sava
giderlerinin bu lkelerin petrol gelirlerine bamlln artrmas petrol fiyatlarnn dmesine yol
amtr. te yandan, bu lkelerin silah almna ynelttikleri kaynaklar petrolden elde edilen
gelirlerin tekrar Bat finansal sistemine dnmesini temin etmitir. I. Krfez Savanda ran
tehdidi, II. Krfez Savanda da Irak tehdidi alglamas petrol zengini Basra lkelerini
uluslararas gvenlik garantisi arayna sevk etmitir.

Trkiye'nin petrole dayal bu dengelerde hemen hemen tamamen edilgen bir konumda
kalm olmas, blgeye ynelik politika asndan zerinde dikkatle durulmas gereken bir
olgudur.

Trkiye asndan nemli bir dier blgesel jeoekonomik unsur ise son yllarda gittike artan
bir nem kazanan blgenin su kaynaklar meselesidir. Ortadou'daki su meselesi blge-ii
ittifak ve atma ihtimallerini etkileyebilecek potansiyel bir atma alan olma nitelii
kazanmaktadr. Bu potansiyel atma alann ortaya karan en nemli sebeplerden birisi
Ortadou'nun jeoekonomik kaynaklar ile ulus-devlet snrlarnn oluturduu cari siyasi
yaplanma arasndaki uyumsuzluktur. Smrgeci dnemin ayrm izgilerini barndran
Ortadou'nun suni snrlara dayal haritas su ve petrol kaynaklarnn tek bir siyasi yapda
toplanmasnn engellenmesi esasna dayandrlmtr.
67

Blgedeki doal kaynaklarn deiik siyasi aktrler arasnda paylalmasndan kaynaklanan
jeoekonomik paralanmann doal bir sonucu olarak ayn lkeden doan ve denize dklen
byk nehir hemen hemen yok gibidir.

Kafkasya'daki petrol, Dou Anadolu'daki su, Musul ve Krfez'deki petrol kaynaklar
konusundaki gelimeler jeoekonomik ve jeopolitik yaplanma asndan karlkl etkileim
erevesinde birlikte ele alnmak zorundadr.

Bu yeni stratejik durum Trkiye'nin hayati nemi haiz projelerinin banda gelen GAP ve GAP
ile dorudan ilgili su kaynaklarn da yeniden deerlendirmeyi gerekli klmaktadr.

Trkiye Dou Anadolu, GAP ve su meseleleri konusunda artk Souk Savan statik
dengelerinin verdii rahatlk iinde deildir. Kresel ve blgesel glerin bu konulardaki
politikas da Souk Sava dnemine gre ok daha dinamik ve her trl ihtimale ak ok
opsiyonlu bir hale gelmi bulunmaktadr.

Trkiye Souk Sava dneminde su, petrol ve Ortadou meselelerini Dou-Bat Blou
arasndaki genel ilikilere dayandrmaktayd. Bat ile yaanan skntl dnemler ve ekonomik
bunalmlar esnasnda Trkiye blgeye ve petrole daha ok ilgi duymakta, Sovyet tehdidinin
artt ve Bat ile daha scak ilikiler yaad dnemlerde ise politikasn bata ABD olmak
zere Batl glerin nceliklerine endekslemekteydi. Bugn artk blge-d faktrlere endeksli
bu politikay srdrebilme ans zayflamtr. Aksine Trkiye Kuzey Kafkasya'dan Krfez'e kadar
uzanan ve gerek su petrol kaynaklarnn dalm gerekse kresel jeopolitik yaplanma iindeki
yeri asndan bir btnlk arz eden bu jeostratejik kuak ile ilgili uzun dnemli stratejisinin
temel esaslarn tekrar belirlemek ve bu stratejinin ksa ve orta vadeli taktik admlarn btn
bu blge ile olan ilikilerini birbirleriyle btnletiren bir erevede yeniden kurmak
zorundadr.

Ortadou'daki su kaynaklar ile ilgili potansiyel atma konusu u ana kadar hibir zaman
gerek ve aktif bir atma alan haline dnme ihtimali tamamtr. Su kaynaklarnn
kullanmndan kacak sava senaryolarnn genellikle Ortadou'da nemli sava ve bar
srelerinin yaanmakta olduu dnemlerde gndeme getirilmesi, bu meselenin aktif bir
atmaya dnecek nitelikte olmaktan ok blge-ii dengeleri etkilemek iin kullanlan,
gerek kresel gerekse blgesel aktrler tarafndan diplomatik. maniplasyona uygun bir
potansiyel atma alan olduunu ortaya koymaktadr.

Trkiye ile Irak arasnda su meselesi ile ilgili olan gerginliin zellikle Krfez Sava ncesinde
trmandrlm olmas dikkat ekicidir. Sava ve bar sreci iinde gerek srail'in gerekse
byk glerin geni apl blgesel ittifaklar engellemek ve her etkin blge gc ile tek tek
bir bar ya da sava sreci yaamas salanmak istenmektedir. Bylece bir ok blgesel
aktr dorudan ilgilendiren su meselesi taviz ve tehdit unsuru olarak tutulmak suretiyle
blge- ii ihtilaflarn genilettii bir diplomatik manevra alan ortaya kmaktadr.

Balkanlar ve Kafkaslarla ilgili gelimelerin younlat ve Trkiye'nin diplomatik ilgisinin bu
blgelere yneldii dnemlerde su meselesinin ve bu meseleye bal gney tehdit
alglamasnn gndeme getirilmesi kar diplomatik hamlelerle ilgili grlebilir.
68

II. Kresel Gler ve Ortadou
I. Dnya Sava neticesinde blge de gerekleen smrgeci blm ile blgenin asrlardr
sren ve son olarak da Osmanl Devleti tarafndan daha geni kapsaml bir btn iinde
muhafaza edilen slam medeniyeti kimlii etrafnda ekillenmi jeokltrel ve jeopolitik
karakteri paralanmtr. Blgenin Mslman topluluklar arasndaki atma unsurlar tahrik
edilerek blgenin ekonomik kaynaklar smrgeci glerin operasyonlarna uygun hale
getirilmitir.

II. Dnya Savan mteakiben srail'in kurulmas ve II. Dnya Savann sebeplerinden biri olan
anti-semitik rkln gndemde tuttuu tarihi "Yahudi Meselesi"nin Avrupadan Ortadou'ya
ihra edilmesi Souk Sava dneminin genel dengelerini de, blge zerindeki yansmalarn
da dorudan ilgilendiren sonular dourmutur. srail'in kurulmas, bir taraftan blgedeki
smrge yaplar zerinde doan Arap ulus-devletlerini hat ve snr uzlamazlklarndan
kaynaklanan i meselelerini ortak dman karsnda dondurmaya sevk ederken, dier
taraftan kresel lekli Souk Sava kutuplamasnn blgedeki devrimci-radikal-totaliter
Arap devletleri ile geleneksel-lml Arap sultanlklar arasnda ortaya kard rejim
farkllamasn kresel ve blgesel ittifaklara yansyan bir kutuplamaya dnmesine sebep
olmutur.

Souk Savan eski dzeni Dou Avrupa'da zlrken Yeni Dnya Dzeninin meruiyet
temelleri Ortadou'da atlmaya allmtr. Yeni Dnya Dzeninin dayand kabul edilen
demokrasi ve insan haklar gibi kavramlarn Ortadou'da yol aabilecei dalgalanmalar,
sistemik gleri blgedeki dzenin ok da fazla deitirilmeden yeni kresel sisteme entegre
edilmesi tercihine yneltmitir.

1. Amerikan Stratejisinin Temel Parametreleri ve Ortadou
ABD'nin nemli bir uluslararas g olarak dnya politikasna girdii dnemden bu yana
srekliliini muhafaza eden temel stratejik ilkeler bu sper gcn kresel ve blgesel
nceliklerini de ortaya koymaktadr: (i) Savalarn Amerika ktasnn uzanda tutulmas ve
zorunlu olduu hallerde mmkn olan en uzak hatta kabullenilmesi; (ii) Afroavrasya
politikasnda etkin olacak stratejik ve diplomatik aralarn oluturulmas; (iii) Amerika ktas
dndaki g dengelerine ve stratejik risk unsurlarna mdahil olabilecek bir deniz gcnn
srekli devrede tutulmas.

ift kutuplu Souk Sava dneminde Ortadou ABD asndan bu kutuplamann jeopolitik
karlama hattn oluturan kenar kuan merkezi blgesini temsil etme yannda, kapitalist
Bat Blounun ekonomik varl ve stnl iin hayati nemi haiz doal kaynaklarn
jeoekonomik alan konumundayd. Ortadou'da kontrol kaybetmek hem jeopolitik hem de
ekonomi-politik adan kresel dengenin kar kutup lehine deimesi anlamna gelecekti.

ABD, ellili ve altml yllarda Arap milliyetilii ile sosyalizmi sentezleyen Nasrc ve Baas
ekollerin yaylmasn, hem Sovyet blgesel etkinliinin bir uzants olmas hem de zellikle
srail'in gvenliini tehdit edebilecek blge-ii g temerkz oluturma ihtimali asndan
engellemeye alt. Ortadou'nun gneyinde Msr merkezli Arap milliyetiliine kar
Ortadou'nun kuzeyinde Trkiye-ran-Pakistan eksenine dayal CENTO yaplanmas kresel
69
rekabetin oda olan SSCB ile blgesel kar-cepheyi oluturan Nasrc gler arasnda bir
diren blou oluturma hedefine ynelikti.

Camp David ile Msr sistemik glerin merkezine ekilirken ah'n devrilmesi ve Devrim ile ran
kar kutba geiyordu.

ran karsnda oluan Msr-Irak eksenli Arap Blou, Devrimin ABD yanls Arap lkelerine
tanmasn engelleyen diplomatik ve psikolojik bir duvar oluturmaktayd. ran-Irak Sava ile
ran bloke edilirken, Lbnan i savann getirdii konjonktr FK'nn Lbnandan, dolaysyla
da srail'in gvenliini ve ABD karlarn tehdit edebilecek merkezi Arap ekseninden
kopuuna yol amtr.

SSCB'nin blgesel etkinlii zayfladka kresel rekabet unsurlar ABD asndan nemini
greceli bir ekilde kaybederken, bu kez blok-ii farkllamalar belirmeye balad. ABD bu
dengelerde mttefik ve dman unsurlar daha net tanmlamak zorunda kalrken Avrupa
lkeleri ve genelde AB btn taraflarla dengeli ilikilerin gelitirmeye zen gsterdi. Nitekim
ABD ile ran arasndaki ilikilerin tamamen durduu dnemlerde Avrupa lkelerinin ranla
olan ticari ve diplomatik ilikileri dengeli ve kademeli bir gelime gsterdi.

Krfez Sava bata ABD olmak zere btn kresel ve blgesel glerin blge ile ilgili stratejik
pozisyonlarn yeniden gzden geirmelerine yol at.

ABD Krfez Sava ile sadece Saddam'a deil, uluslararas ekonomi-politik rekabet gc
kazanan Almanya ve Japonya gibi kresel aktrlere ve Souk Savan bitmesi ile birlikte
ortaya kan dinamik konjonktr kullanarak g denklemindeki arln artrmak isteyen
blgesel glere de mesaj vermitir.

Genileyen imparatorluklarn bu genileme ile doan masraflarn artn karlayacak kaynak
bulamadklar andan itibaren de getiklerini bilen Amerikal stratejisyenler uluslararas
ekonomi-politik g ile askeri jeopolitik ykmllkler arasnda yeni bir denge kurma abas
iine girmilerdir.

2. Avrupa Gleri ve Ortadou
Souk Sava sresince kat bir bloklamay gerekli klan ift kutuplu yaplanma ABD ile
Avrupal mttefikler arasndaki blgesel politika farkllklarn rten sonular douruyordu.
Her Avrupa lkesi dzlemli bir politika arayna ynelmek zorunda kald: (i) inde ABD'nin
de bulunduu Bat Blou politikas; (ii) farkl AB yesi lkelerin karlarn uyumlulatrmaya
alan AB ortak d politikas ve nihayet (iii) her lkenin kendi tarihi, corafi ve ekonomik
tercihlerini yanstan ulusal d politika.

ngiltere smrge imparatorluunun dalma sreci iinde Avrasya kenar kuak hattndan ve
bu hat zerindeki slerinden ekilmek zorunda kaldka doan boluu kanlmaz bir ekilde
ABD doldurmaya balamtr. Cari uluslararas konjonktr ve Sovyet tehdidi ngilizleri daha
nce I. ve lI. Dnya Savalarnda Almanlara kar koruduu smrge hatlarn kendi iradesiyle
ABD'ye terk etme zorunluluu ile kar karya brakmtr. ABD ise Alman tehdidi karsnda
yardmlarna kotuu ngiltere ve Fransann smrge imparatorluklarn datan bir sreci
balatmada paradigma-ii liderlii almtr.
70

Ortadou'daki ABD egemenliini pekitiren Krfez Savana Avrupann dolayl olmakla
birlikte simgesel nemi byk olan kar diplomatik ata Ortadou Bar Srecinin Oslo-
Madrid ekseninde balatlmasdr. Bu sre Avrupann Ortadou politikasnda tekrar etkinlik
kurma abasnn bir gstergesi olmutur. Krfez Savandan sonra Almanya'nn
Yugoslavyadaki talar yerinden oynatacak ekilde Hrvatistan ve Slovenyay tanmas da
son on yla damgasn vuracak olan blgeleraras etkileimin ilgin bir ekilde temayz etmesi
sonucunu dourmutur. Bu etkileimi gsteren arpc bir apraz iliki sava ve bar sreleri
ile ortaya konabilir. Krfez Sava ABD'nin nclnde balatlm ve yrtlm iken
Ortadou Bar Sreci ncelikle Avrupal glerin giriimi ile Avrupa'da balatlmtr. Buna
karlk Balkanlar'da talar Almanya tarafndan oynatlm ve sava Avrupal glerce
yrtlmken, Bosna bar ABD nclnde Dayton'da gerekletirilmitir.

Souk Savan ift kutuplu statik dengesinin sarslmas Avrupal glere Ortadoulu nemli bir
manevra alannn almasn salamtr. Blok basksnn azalmas, AB genelinde ve her bir AB
yesi lke dzeyinde daha esnek bir politika gelitirme abasn beraberinde getirmitir.
ABD'nin srail yanls grnts deimedike SSCB'nin boaltt dengeleyici faktr alann
genelde AB'nin, zelde de Almanya ve Fransa'nn doldurmas beklenebilir.

3. Asya Gleri ve Ortadou
SSCB'nin dalmasndan sonra defansif bir tavrla Dou Avrupa, Kafkaslar ve Orta Asya
hattnda egemenlik koruma tela iine giren Rusya'nn Ortadou zerindeki etkinlii nemli
bir zaaf gstermitir.

Souk Sava sonras dnemde Ortadoudaki Bat etkinliine kar en ciddi tepkiler de
in'den gelmitir. Hemen hemen her Amerikan mdahalesi BM'de dorudan ya da dolayl bir
in tepkisi ile karlamtr. Ortadou politikasndaki etkinliin salad kresel prestiji ok iyi
bilen in'in nmzdeki dnemde bu blgede sreklilik arz eden politikasn daha da
glendirmesi beklenebilir.

III. Blge-ii Dengeler ve Ortadou
1. Blge Jeopolitii ve Stratejik gen Mekanizmas
Ortadou jeopolitiinin en temel corafi ve tarihi denge mekanizmasn Msr-Trkiye-ran
hassas dengesinde aramak gerekir. Modern dnemde petrole dayal ilikiler olgusunun
daha da renklendirdii bu stratejik gen, uluslararas aktrlerin blge ile ilgili planlarnda gz
nnde bulundurmak zorunda olduklar en temel parametrelerden birisini tekil etmektedir.

Blge d aktrler asndan bu lkeden ikisinin ayn anda dlanmas blge iin
kaldrlamayacak bir yk oluturmaktadr. Bu lkeden herhangi ikisi arasnda sistem dnda
oluacak bir ittifak byk bir tehdit kayna olarak deerlendirilmektedir. Bunun iin de
aslnda srekli olarak birbirlerini kollamaya ayarlanm bu lkeden biri dlanrken dier ikisi
mutlaka sistemin iine ekilmektedir.

u ana kadar bu denge iindeki hakem roln Trkiye oynuyor gzkmektedir. Trkiye her iki
dlama srecinde de bir taraftan dlanan faktrle dengeli ilikiler kuran, dier taraftan da
sistem ii taraf ile ittifak oluturan bir tavr izlemitir.

71
Blgede uzun sreli bir barn en temel artlarndan birisi bu lkenin rasyonel bir zeminde
ibirlii iine girmesidir. Bylesi bir rasyonel zeminin blge-ii maniplasyonlara engel
olacan bilen d faktrler srekli olarak ikili ittifaklarla denge politikas srdrmektedirler.
Trkiye bu tr maniplasyonlara uyarl bir politika takip etmektense dengeli bir blgesel
strateji ile bu kutuplar arasndaki gerginlii azaltan bir yol izlemelidir. Bu hem Trkiye'nin
karlarna daha uygun hem de blge bar iin daha emin bir yoldur. Bu diplomatik beceriyi
sergileyebilen bir Trkiye, blge-ii dengelere her an arlk koyabileceini de gstermi
olacaktr.

2. Arap Dnyasnn Dengeleri: Arap Milliyetiliinin Bunalm ve Siyasi Meruiyet Meselesi
lrak'n Kuveyt'i igali Pan-Arap idealine giden Byk Irak hedefini gerekletiremedii gibi,
ran-lrak Savanda ortaya kan Arap dayanmasn da yok etmi ve bunun da tesinde
Irak'n paralanma srecini balatmtr. Suriye'nin Lbnan, Filistin ve rdn politikalar da
beklenildiinin aksine Suriye'nin etki alann geniletmemi, aksine Gney Lbnan'n srail
igaline girmesine, rdn ve Filistinin de Ortadou Bar Sreci erevesinde Suriye'den ok
srail etki alanna yaknlamasna yol amtr.

te yandan ayn Baas ideolojisine dayanan Suriye ve hak rejimleri birbirlerini dengeleme
politikalar erevesinde Trkiye, ran ve Suudi Arabistan ile denge diplomasileri gelitirme
ihtiyac iine girmilerdir. Irak'n yetmili yllarda Kerkk-Yumurtalk boru hattn devreye sokarak
Suriye zerinden geen hatta alternatif oluturmas ve bu erevede Trkiye ile ekonomik
adan en rasyonel ilikilere giren Arap lkesi konumuna girmesi de, Suriye'nin ran-Irak Sava
sresince ran ile yakn stratejik ve diplomatik ilikiler iinde bulunmas da Arap lkelerinin bu
stratejik amaznn rnleridir. Byk Suriye ve Byk Irak politikalarnn att yerde Pan-
Arap ideali deil, denge manevralar devreye girmektedir. Bu durum Msr-Irak ve Msr-Suriye
ilikileri asndan da ok farkl deildir.

Arap dnyasndaki karlkl d politika oluumu, bir ring iinde kar tarafa tamamen ykc
yumruk atmadan faull darbelerle birbirini ringden drmeye alan yirmi boksrn
mcadelesine benzemektedir. Sregelen bu mcadele aslnda her boksrn ayakta kalmas
iin kanlmaz olduundan, bu mcadelenin dengeci ruhuna aykr davranan aktrler ksa
bir sre iin ring dna atlmaktadrlar. Nedir bu mcadelenin dokunulmaz prensipleri? Birincisi,
hibir aktr tek bana btn dier boksrlerin mcadele alann daraltan bir hamle
yapamaz. Irak Kuveyt'in igali yoluyla bylesi bir abaya giritii iin devre dna itilmitir.
kincisi, bu mcadele alannn i dengelerini tmyle sarsacak ekilde d aktrlerle ittifaka
girilemez. Msr da Camp David Anlamas sonrasnda bu sebeple ksa bir sre, Arap ringinin
dnda tutulmutur. Bu tr hamlelerle devre dna itilen aktrn eski yerini alabilmesi ancak
ve ancak dengeye tam bir uyum gstermesine baldr.

Bu mcadele alannda srekli birbirlerini kollayarak ayakta durmaya alan aktrler belli
aralklarla bu alann i btnln muhafaza etmek zere ortak dmanlara ihtiya
hissederler. Milliyetilik hareketlerinin psikolojik altyapsn dokuyan ortak dman olgusunun,
gerek bir meruiyet zeminine sahip olmayan Arap rejimleri iin en nemli d politika
gerekliliklerinden birisi olmas bu nedenledir. srail ile her dnemde gizli temaslarn srdrm
olan Arap rejimlerinin bu temaslara ramen son yllara kadar srekli anti-srail retoriine dayal
bir d politika takip etmesi, ran-Irak sava esnasnda ran-kart bir Arap cephesinin olumas
ve Trkiye'nin srail ile giritii yakn ibirlii politikasndan sonra Trkiye-kart bir dalgann hzla
72
yaylmas, k gerekelerinin hakll ya da hakszl bir yana, temelde bu ihtiyacn bir
tezahrdr. Trkiye Arap dnyasndaki bu bunalm ve bu bunalmn oluturduu
psikolojik/politik atmosferi yeterince salkl bir ekilde deerlendiremedii iin, srail'e ynelen
tepkileri zerine eken bir konumda kalmtr. Bu nedenledir ki, Trkiye doksanl yllarn
sonlarna doru Ortadou'daki diplomasi labirentinde ciddi bir alan daralmas ile kar karya
kalmtr.

Ellili, altml yllarda ykselen Arap milliyetilii aktif, ofansif ve iddial bir akmd. Doksanl
yllardaki Bar Sreci iinde yeniden diriltilmeye allan Arap milliyetilii ise defansif,
denetim altnda tutulan ve d blgesel aktrlere kar her an kullanlabilecek bir potansiyel
olarak bekletilen bir milliyetilik olacaktr. Bata ABD olmak zere blge d sistemik
aktrlerce de desteklenen bu kontroll milliyetilik blgede potansiyel gerginlik alanlar
oluturmaktadr ki, bu durum Trkiye'nin de mteyakkz olmas gereken bir konjonktr ortaya
karmaktadr.

Trkiye-srail ilikilerinin stratejik bir dzlemde hzla gelimesi Arap rejimleri iin Arap
milliyetiliine dayal meruiyet alann glendiren bir gereke olarak kullanlmtr. Bylece
bir slam lkesi olmakla birlikte srail safnda olan bir lkenin de kar cephede yer almas,
Ortadou'daki temel meselenin bir slam meselesi deil, bir Arap meselesi olduu
dorultusundaki Arap milliyetilii tezinin tekrar ykselmesi srecini dourmutur. Toplumsal
meruiyet desteini kaybetmi olan Arap siyasi eliti bu anlamay yeni Arap milliyetilii
dalgasnn temel dayana haline getirmektedir.

in ilgin yan sistem-ii bir Arap milliyetilii dalgas da bugn en fazla ABD tarafndan
istenen bir olgu haline gelmi bulunmaktadr. Ellili ve altml yllarda Nasr nderliindeki anti-
sistemik Arap milliyetilik dalgasna kar tavr koyan ve Camp David Anlamas ile bu dalgay
sistem iine eken Amerika, bugn ykselen anti-sistemik slam muhalefeti karsnda sistem-ii
bir Arap milliyetilii dalgasn desteklemektedir. ABD'nin en byk ekonomik yardm paketine
mazhar olan Msr'n bu yeni dalgann liderliine soyunmas da bu sebeple manidardr. Trkiye
ise teknik nitelikli olduu iddia edilen bir anlamay stratejik bir adm haline dntrerek
blgesel politikalardaki hareket esneklii asndan ciddi bir zaafa dm bulunmaktadr;
nk sistemin merkez glerinin desteine sahip bir Arap milliyetilii akmnn ykselmesinin
ortaya karaca konjonktr Trkiye'nin blge politikalar asndan ok nemli riskler
barndrmaktadr.

Ortadou'daki Arap rejimlerinde ortak bir nitelik olarak grlen ve kimi lkelerde geleneksel,
kimi lkelerde de devrimci retorik ile meru klnan otokratik/karizmatik liderlik yaplanmasnn
kkenleri anlalmakszn Ortadou politikasnn ince kvrmlarna nfuz etmek ok gtr. Bu
otokratik/karizmatik liderlik yaplanmasnn, biri bu lkelerin i bnyeleri, ikincisi blge politikas,
ncs ise uluslararas sistemle ilgili olmak zere nemli sebebi vardr. Arap lkelerinin
ou, zellikle petrol eyhlikleri, salam bir siyasi kltr oluumu ve siyas messeseleme
olmakszn devlet haline getirilmilerdir. Bu da almas son derece g bir siyasi meruiyet
bunalm dourmutur. Smrgeci gler bu lkeleri harita zerinde ortaya karm fakat
siyasi oluumlarn bamsz bir ekilde tamamlamalarna izin vermemitir.

Bylece dini, etnik kkeni ve dili ayn olan bu topluluklarn ayr ayr devletler oluturmalarnn
yegane gerekesi olarak, gl liderliklerin ya da ailelerin ortaya karak ya da kartlarak
73
boluu doldurmalar kanlmaz olmutur. Baka bir deyile, siyasi liderlik devleti ikame
etmitir. Bu stn idealleri gerekletirme ans olmayan kk eyhlikler ise, olmayan
kahramanlar treterek kendi kk lkelerinin kltrel meruiyetlerini kuvvetlendirmek
istemektedirler. Kuveyt tarih kitaplar bu konuda Kuveyt'in Osmanl Devleti'ne kar hibir
zaman olmam olan bamszlk savalarnda stn kahramanlklar gstermi hayali
kahramanlarn ilgin rneklerini yanstr. zetle, siyasi oluumdaki eksiklikler karizmatik lider tipi
iin uygun bir zemin oluturmaktadr.

Blge politikas ile ilgili ikinci sebebe gelince; srail'le imdiye kadar yapt her sava
kaybetmi olan Araplar bu tehdide kar kuvvetli askeri ve siyasi liderliklerin gerekliliine
inandrlmlardr.

Uluslararas sistemle ilgili sebebe gelince; bu da sadece Arap lkeleri ve toplumlar iin deil
btn slam lkeleri ve toplumlar iin geerlidir. Bu toplumlar hakl ve ac rnekler sonucunda
uluslararas sistemin objektif ve adil bir mekanizmaya sahip olduuna dair gvenlerini byk
lde yitirmilerdir. Filistin'le ilgili BM kararlarnn uygulanmamas, srail'in Gney Lbnan igal
etmesine sessiz kalnmas, Bosnadaki soykrm teebbsne uzun sre seyirci kalnmas gibi
olgular bu lkelerdeki gvensizliin otokratik liderlik yaplanmalarnn srmesi dorultusunda
kullanlmasn beraberinde getirmitir.

3. srail'in Yeni Stratejisi ve Ortadou
a. Tarihi Arkaplan
Yahudi toplum psikolojisinde Yahudi teolojisinin ngrd seilmi millet dogmas ile sosyal
realitedeki dier toplumlarn hakimiyeti altnda yaamann getirdii aznlk psikolojisi
arasndaki gidi geliin ortaya kard kimlik, Koestler'in deyimiyle kendine zg bir
"anormallikler" bilekesi dourmutur.

Tarihi serencamn oluturduu bu psikoloji, Yahudileri birbirleriyle balantl temel gayenin
etrafnda btnletirmitir: Farkl toplum realiteleri ve siyasi konjonktr iinde varln idame,
muhtemel tehlikeler karsnda her an tanabilir bir g oluturma ve bu gc teorik seilmi
toplumun misyonu dorultusunda kullanma.

Yahudi tarihi Babil srgnnden srail'in kurulmasna kadar bir srgn ve aznlk tarihidir. Yahudi
kimlii ve toplum psikolojisinin olumasnda bu tarihin nemli bir pay vardr. zellikle 1179
ylndaki nc Lateran Konsili'nin Yahudilerle birlikte yaamaya cret eden Hristiyanlarn
aforoz edileceine karar vermesi getto sisteminin dini temelini oluturdu. Yahudileri ehrin
dier kesimlerinden duvarlarla ayrlm blgelerde yaamaya zorlayan ve bu blgelerden
k ancak belli zamanlarda zel izinlere balayan bu sistem hem anti-semitizmi hem de
siyonizmi besleyen sosyal bir temel oluturmutur. Yaadklar bu tecrbe Yahudileri bir
taraftan kehillot ad verilen kuvvetli i organizasyonlara, dier taraftan muhtemel tehlikelere
kar gvenli ve bankerlik gibi hareket kabiliyeti yksek ekonomik alanlara yneltti. 1694
ylnda Frankfurtta yaayan Yahudilerin ekonomik faaliyetleri zerinde yaplan bir aratrma,
cemaatin %70'inin bata bankerler olmak zere tccarlardan, %10-15'inin zellikle cemaat
ileri ile grevli profesyonellerden, %10'unun ise zanaatkarlardan olutuunu ortaya
koymutur.

74
Fransz Devriminin getirdii eitliki ilkeler Yahudilerin gettolara skm bir cemaat olma
statsnden siyasal haklara sahip bireyler olma statsne gei srecini balatmtr. Yahudi
tccar ve entelektel elitin Fransz Devrimine salad destein arkasnda Hristiyanln
znde varolan anti-semitik enin krlmas gayesi vard.

Avrupadaki yerleik dini hanedanlklar sisteminin yklmas konusunda Yahudilerle ortak bir
karda birleilebileceini ve Avrupa'da yaygn bir ekilde bulunan Yahudi topluluklarn
gcnden istifade edilmesinin nemini kavrayan Napolyon, Yahudileri 1798 ylnda balatt
Msr seferine katlarak vaat edilen topraklar kurmaya davet etmitir.

Fakat Napolyon seferlerinin getirdii dalga ikinci safhada Alman ve Slav milliyetiliinin
gelimesi ile birlikte yeni bir anti-semitik akmn da glenmesine sebep tekil etmitir.

18. yzyln son on ylnda getto psikolojisinden syrlarak iinde bulunduklar toplumlara siyasal
bireyler olarak nfuz eden Yahudiler 19. yzyln son on ylnda bu siyasal bireyleri milliyeti bir
siyasal ideoloji etrafnda bir araya getirmitir. Bu yeni dnm, teorik temelini Siyonizmin
babas olan Theodor Herzl'in Judenstaat (Yahudi Devleti) adl eserinde, pratik temelini ise
Birinci Siyonist Kongrede bulmutur. Dini cemaat niteliini gittike etnik siyasi nitelie
dntren bu oluumun hedefi de Herzl'in kitabnn adnda somutlamtr: Yahudi Devleti.

Birinci dnm Fransa'da gerekletiren Yahudi toplumunun ikinci dnm iin uygun
artlar Atlantik ekseninde ortaya kmtr. Anti-semitik akmlarn en zayf olduu ngiltere ve
yeni ilkelerle birlikte yeni imkanlar da sunan Amerika, Kta Avrupasnda yaygnlaan milliyeti
akmlara kar yeni bir gvenlik alan oluturmulardr.

Bu asr iinde iki dnya savan ve Souk Sava mteakip ortaya kan nemli uluslararas
deiim Avrupadaki Yahudi Meselesinin kademeli bir ekilde Ortadou'daki srail Meselesine
dnmesine zemin hazrlamtr.

srail Devleti'nin kuruluunun temel ta olan 1917 ylndaki Balfour Bildirisi, 1920 San Remo
Konferans ve Filistin zerindeki ngiliz mandasnn Milletler Cemiyeti tarafndan 24 Temmuz
1922'de kabul ile birlikte gereklemeye balayan Yahudi g birbirlerini tamamlayan
admlardr. Bu admlar Yahudileri nerede olurlarsa olsunlar tek bir ulus olarak tanmlayan
Siyonist Kongre ve Atlantik ekseninin Avrupa-merkezli uluslararas sisteme kar ortaya
koyduu Wilson Prensipleri ile meru klnmlardr. Bu glerle Filistin'de 1905'te 80.000
civarnda olan Yahudi nfus 1925'te 110.000'e, 1939'da 500.000e ulat. Bylece ngiliz
mandas denetiminde srail devletinin kuruluu iin gerekli altyap gereklemi oldu.

b. Bir Ulus-devlet Olarak srail ve Kresel/Blgesel Dengeler
srail devletinin bir ulus-devlet olarak ortaya k Yahudi Meselesinin yeni boyutlar
kazanmasna yol amtr. Her eyden nce Bat bu yolla asrlardr Avrupa corafyasnda
Yahudi-Hristiyan atmas olarak alglanan Yahudi Meselesini Mslman-Yahudi atmasna
dntrerek Ortadou'ya ihra etmitir.

Avrupa'da asrlardr sren Yahudi Meselesi Hristiyan teolojisinden kaynaklanan anti-semitik bir
hareket iken II. Dnya Savandan sonra Ortadou'ya empoze edilmi olan srail meselesine
kar blgedeki Mslman toplumlarn gsterdii tepki politik temelli anti-siyonist bir tepkidir.
75

Nazizm ile zdeletirilen anti-semitizme duyulan tepki srail'in iledii insan haklar sularn dile
getirmeyi bile engellemitir. Anti-semitizm ile anti-siyonizm arasndaki fark ortaya konamad
iin hibir zaman anti-semitik bir tavra sahip olmad halde slam dnyas ve Filistin halk
Avrupa'nn anti-semitizm gnahnn bedelini demek zorunda braklmtr.

Dnya Savandan sonra blgeye kitlesel bir ekilde eklemlenen Yahudi topluluklar varlklarn
yerleik Arap topluluklarna kar ngiliz smrge idaresinin desteinde verdikleri mcadele ile
pekitirmeye almlard. Avrupada toprak sahibi olmalar asrlarca yasaklanan Yahudiler
ngiliz smrge idaresinin politik, dier lkelerdeki Yahudilerin maddi destekleriyle elde ettikleri
topraklarda kk salmaya gayret etmilerdir. II. Dnya Savandan sonra kurulan srail ise blge
lkeleri ile ilikileri asndan uyum problemli politik bir yap olarak ortaya kmt. Stratejik
anlamda ABD'nin, sportif ve kltrel anlamda Avrupann paras olarak grlen srail blge
ile ilikilerini Souk Sava sresince srekli atma psikolojisi iinde yrtm, blgenin
kanlmaz bir unsuru olabilmek iin srekli genileme stratejisi takip etmitir.

c. Souk Sava Sonras Dnem ve srail'in Yeni Stratejisi
Souk Sava dneminde kendisi iin gerekli gvenlik alann temin etmek amacyla srekli
yaylma politikas izleyen srail bu yeni dnemde bar yoluyla blgeye sirayet kabiliyeti
kazanma stratejisi izlemeye balamtr. Bu erevede nce FK ile imzalanan bar
anlamasn rdn ile imzalanan bar anlamas takip etmi, daha sonra da birok slam lkesi
ile dorudan ve dolayl grmeler sreci balatlmtr.

Trkiye, Msr ve Fas gibi lkelerin bu srece katlarak srail ile ilikileri daha da sklatrmas
Ortadou'da talarn yerinden oynamakta olduunu ortaya koymaktadr. srail bu
gelimelerden sonra verdii snrl zerklik karlnda blge ii taktik manevra kabiliyetini
nemli lde artrmtr. Bu adm, kuruluundan bu yana blgeye yabanc kalm bu lkeye
blgenin asli ve etkin bir gc olma nitelii kazandrmtr. Bu taktik alan genilemesinden
sonra srail'in blge ii ihtilaflar ok daha etkin bir ekilde kullanabilmesi mmkn olacaktr.
srail bylece diplomatik etki alan ile gvenlik alan arasnda dinamik bir iliki kurmu
bulunmaktadr.

Son bar srecine kadar Ortadou jeopolitiine bir ur gibi yerletirilmi olarak grlen srail
devleti bu sre sonunda blgeyi oluturan dier devletlere eit bir ulus-devlet nitelii
kazanm ve bu niteliin meruiyeti bu dneme kadar srail'i dlayan lkeler tarafndan da
tescil edilmitir.

srail'i blgeye nfuz etmeye ynelten bu stratejik deiikliin en nemli sebebi uluslararas
ekonomi-politik yapda kendini gstermeye balayan g kaymasdr. Uluslararas ekonomi-
politikte g merkezinin Atlantik ekseninin tekelinden karak ok kutuplulua doru
seyretmesi srail'i uluslararas manevra kabiliyetini geniletecek daha geni perspektifli bir
strateji oluturmaya yneltmitir. srail, blgedeki varl sadece hakim eksene dayayan bir
lke konumundan kmaya almaktadr. srail liderlerinin FK ile bar srecini neredeyse
ABD'den bamsz olarak Avrupada balatmalar, daha sonraki dnemde de zellikle Asya
ve Afrika'ya ynelik giriimlerini artrmalar dikkat ekicidir.

76
zellikle Avrupa'da ykselmeye balayan yeni-milliyeti hareketler srail'i muhtemel bir anti-
semitik dalgaya kar hem kendi nfuz blgesini oluturmaya hem de Bosna'da olduu gibi
bu milliyeti hareketlerden muzdarip olmaya balayan Mslman kesim ile ittifak araylarna
yneltmitir. srail'in ncelikli hedefi uluslararas Yahudi finans gcnn de desteini alarak
kendi nfuz blgesini oluturmaktr.

srail ayrca gerek ekonomik kaynaklar gerekse ekonomik dinamizm asndan ekonomi-politik
g merkezinin Asya'ya doru kaymakta olduunun farkndadr. srail Souk Sava
sresince ngiltere smrge imparatorluunun devam niteliindeki Singapur ve Hong Kong
gibi lkeler istisna edilirse Asya lkeleri ile problemli bir dnem geirmitir. srail bu ilikileri
yeniden dzenleyerek Asya'ya nfuz etmenin ancak ve ancak blgede meruiyet kazanmak
ve Bar Srecini gerekletirmekle mmkn olacan anlamtr.

Kresel dzlemde snrl diplomatik ilikilerin getirdii engelleri amaya ynelen srail blgesel
olarak da daha etkin olabilmenin taktik aralarn elde etmeye almaktadr. Blgesel
stratejideki bu deiikliin en nemli sebebi de srail'in dar bir eridi askeri yolla savunmaya
ynelik Souk Sava dnemi stratejisinin kendisini aslnda Ortadou'nun iki nemli kayna
olan su ve petrolden uzak tuttuunu grmesidir. Bu kaynaklar askeri yollarla kontrol etmenin
imkanszl srail'i bar yollarla bu kaynaklarla buluma stratejisine yneltmitir.

Pasif direniin son dnemlerdeki en baarl uygulamalarndan birisi olan ve Filistin davasnn
terrle ayniletirilmeye allan imajn tmyle deitiren ntifada hareketi srail'i bu yerel
tavizleri kendi stratejisine uygun bir konjonktr ile vermek zorunda brakmtr.

Bu yeni strateji srail iinde zellikle Bat eria'ya yerletirilmi Yahudiler asndan ciddi bir
ikilem dourmu bulunmaktadr.

Buraya yerletirilen Yahudiler hem tarihi misyonlar hem de byk dedelerinden kalan miras
savunduklar iddias ile bu topraklar terk etmemek hususunda direnmektedirler.

Ulusal stratejisini dini sembol ve kutsal metinlerdeki iddialara dayandran srailli ar kanat
temsilcileri fundamentalizmin ve milliyetiliin kesitii bir siyasal kltr oluturmutur: Bugn
srail ynetiminin ortaya koyduu snrl bar srecine bile tahamml edemeyen ar saclar
byle bir siyasal kltrn rndr. srail'in bugnk yneticilerinin kresel ve blgesel
mekanizmalara nfuz edebilmek iin yerel ynetim dzeyinde baz tavizler vermek zorunda
kalm olmalarnn srail toplumunda ortaya kard skntnn kayna srail'in dini sembol ve
iddialarla d politika stratejisi arasnda dorudan ba kurma geleneinde aranmaldr.

srail'in kresel ve blgesel stratejisindeki bu yeni unsurlarn taktik safhalar u ekilde ortaya
kanabilir: (i) Bar Sreci neticesinde srail'in snrlarndaki ihtilaf konularn hallederek bir
gvenlik eridi oluturmak; (ii) bu gvenlik eridi iinde blgede meru ve eit haklara sahip bir
lke olarak entegrasyon srecini tamamlamak; (iii) srail ile atma dneminde kendi
aralarndaki ihtilaflar erteleme psikolojisindeki blge lkelerinin bu bar sonrasnda ortaya
kacak i elikilerini aktif bir diplomasi ile kullanabilir bir diplomatik esneklik kazanmak; (iv)
blgenin jeoekonomik kaynaklarn kullanabilmek iin gerekli meru ilikiler an kurmak ve bu
konuda uluslararas Yahudi finansmannn desteinde okuluslu projelere ynelmek; blgesel
meruiyetin getirdii yeni almla ncelikle Asya'da olmak zere Gney lkeleri ile diplomatik
77
ve ekonomik ilikilerini gelitirmek; (vi) bu ilikiler ann getirdii imkanlar ve deiik lkelere
yaylm Yahudi gruplarn salad avantajlar ile Ortadou'nun yerelliinden karak kresel
strateji oluumlarnda etkin bir rol stlenebilmek.

zetle belirtmek gerekirse Bar Sreci srail'deki bu strateji deiiklii araynn ncelikli art
olarak ortaya km taktik bir admdr. Krfez Sava sonrasnda Arap lkelerini ok zayf ve
uluslararas ilikilerde yalnzlam bir anda yakalayan srail uygun grd artlarda bir bar
yapma ans elde etmitir. FK ile ntifada'nn motor gc olan HAMAS arasnda gittike
gerginleen ilikiler srail'in taktik admnn ne derece etkili olduunu ortaya koymaktadr.

4. Blgesel Dengeler ve Ortadou Bar Sreci
Krfez Sava yeni dnemde problem kayna olabileceklerin nasl cezalandrlacan
gsterirken, Souk Sava dnemi ile zdeletirilen Ortadou bunalmn zme iddias tayan
Ortadou Bar Sreci kresel nitelikli bir bar mekanizmasnn nasl iletilebileceini ortaya
koymaya alyordu.

Kresel dengeler asndan bakldnda Krfez Sava Yeni Dnya Dzeni erevesindeki
btn idealist gerekelere ramen ABD'nin realist g manevralarn yanstrken, Ortadou
Bar Sreci gerek Avrupal byk glerin gerekse ABD'nin realist diplomatik manevralarna
dayanyordu.

srail'in, son derece iyi bir zamanlama ile, Arap lkelerinin gerek i gerekse d politikada en
ciddi bunalmlarndan birini yaad bir dnemde srecin balatlmasna yeil k yakt
grlr. Arap lkeleri ise Krfez Savanda ypranan prestijlerini Filistin'de ileri bir mevzi
kazanarak ama abasna ynelmilerdir. Bar Srecine duyulan bu karlkl ihtiya "toprak
karl bar" formlne hayat kazandrmtr. Bu srece en youn muhalefeti gsterecei
beklenen ran'n d politikada girdii revizyon dnemi bu lkenin tepkilerinin Lbnan odakl
klarla snrlanmasna yol aarken, lrak ve Libya gibi srece kar olan lkelerin uluslararas
sistemden dlanmlklar Arap-ii diren unsurlarnn trplenmesini salamtr. Trkiye ise
Krfez Savann oluturduu zellikle Kuzey Irak merkezli risk alanlar ile Ortadou Bar
Srecinin getirdii atmosfer arasndaki balanty Suriye-PKK ibirliine kar srail ile ilikilerin
younlatrlmas dorultusunda kullanmtr. Bu tercih Trkiye'nin blgede srdregeldii
denge politikasnda srail arlnn artmasna, dolaysyla da Trkiye'nin srail'in d meruiyet
oluturma abalarnda katalizr bir rol stlenmesine yol amtr.

srail Eriha gibi Filistin leinde bile kk saylabilecek bir toprak paras karlnda ihtiya
hissettii d meruiyet alann aarken, Filistinliler srail-Arap atmasnn balad krkl
yllardan bu yana ilk defa ileri bir mevzi elde etmenin ve 1967 Savandan sonra ilk defa
srgnden anavatana dnmenin tatminini yaamlardr.

kinci safha olarak grlebilecek olan Bat eria ve Gazze'de bamsz bir siyasi entite olarak
Filistin Devleti'nin douu ise ok daha sancl bir dnem olmutur.

lk safhada elde etmeyi amalad d meruiyet alann elde eden srail bir taraftan
doacak Filistin Devleti'nin kendi denetimi altnda yar-bamsz bir statde kalmasn
salayacak ekilde toprak devirlerini geciktirirken, dier taraftan Suriye ve Lbnan da iine
78
alabilecek genel bir srail-Arap bar hedefini de Filistin ile yrmekte olan mzakerelerin
bazen tamamlayc bazen alternatif bir unsuru olarak gndemde tutmaya almtr.

Srecin en riskli ve krlgan safhas olan Kudsn nihai stats tartmalarnn balamas ile
birlikte nce anlamazlklar, daha sonra da gerilimler ve tkanmalar beraberinde gelmitir.

Nihayetinde Eriha bir srail-Filistin meselesi, Bat eria ve Gazze bir srail-Arap meselesi
dzleminde tutulabilirken Kuds btn brahimi dinler nezdindeki nemi dolaysyla hemen
kresel lekli bir bunalm haline dnebilmektedir. Ruanda, Somali hatta Balkanlar'daki
bunalmlar blgeyle snrlandrlabilirken, genelde Filistin'in zelde de Kuds'n tad tarihi
nem bu bunalm alannn blgeye hapsedilmesini gletirmektedir. Kuds ile ilgili her
mesele hemen dnya nfusunun yaklak yarsn oluturan Mslman, Hristiyan ve Yahudi
topluluklarn ilgi oda haline dnmektedir.

srail Ortadou Bar Sreci ile elde ettii kazanmlar da elden karmadan Kuds zerindeki
egemenliini srdrecek bir forml arayndadr. Kontroll bir gerginliin Kuds'n nihai
stats ile ilgili karar erteleyecek olmas srail lehine olan statnn srmesine zemin
hazrlayaca iin srail asndan tercih edilmektedir.

Grnen odur ki, Souk Sava sonras bunalm alanlarnda takip edilen "alamayan bunalm
dondurma" politikas byk lde Filistin iin de geerli olabilecektir. Genelde Kuds
zelde de Mescid-i Aksa meselesi zlmeden Filistin ve Ortadou meselesinin de
zlebilmesi ok gtr.

AB'nin son gerilimde Filistin tarafnn pozisyonuna ABD'den daha yakn bir tavr taknm olmas
Katolik dnyasnn Kuds'n statsne verdii nem dolaysyladr. Hristiyan Araplarn
muhtemel bir Filistin egemenliinde daha fazla sz sahibi olacak olmas Kuds zerindeki
Hristiyan hassasiyetinin siyasi iradeye yansmasn salayacaktr. Bylesi bir belirsizlik
konjonktrnn kuruluu da Mescid-i Aksa'ya ynelik bir tecavz zerine kurulan K'ye ye,
Arap olmayan Mslman lkeleri de devreye sokacaktr.

IV. Ortadou Politikasnn Temel Dinamikleri ve Trkiye
2. Ortadou Jeopolitiindeki Deiim ve Trkiye'nin Kuzey Ortadou (Dou Akdeniz-
Mezopotamya) Politikas: Trkiye-Suriye-lrak
Souk Sava sonras dnemin belki de en nemli sonularndan birisi blgeleraras etkileim
alanlarnn yeniden tanmlanmasn gerektiren bir konjonktr dourmu olmasdr.

Blgeleraras stratejik etkileim bir taraftan blgesel glere yeni manevra alanlar aarken,
dier taraftan da yeni gvenlik riskleri ile yzleme zorunluluu dourmaktadr. Mesela
Trkiye, bu blgelerde artk sadece NATO'nun bir yesi olarak deil, kendi ulusal stratejilerini
de gzeten bir blgesel aktr olarak davranmak zorundadr. Dier blgesel aktrler iin de
durum farkl deildir. rnein Suriyede artk SSCB'nin stratejik bir mttefiki olmann tesinde
unsurlar ieren politikalar gelitirme ihtiyac iindedir. Blgesel aktrlerin manevra alanlar
genilerken sper glerin gvenlik emsiyesinin daralmas, bu yeni blgeleraras etkileim
alanlarnn nemini daha da artrmaktadr.

79
Bundan sonra blgeler aras etkileim alanlarnn ortaya kard dinamik konjonktr doru bir
zamanlama ve tutarl bir stratejik planlama ile deerlendirebilen blgesel gler nemli
mevziler kazanrken, bu dinamik konjonktrn avantajlarn deerlendiremeyen gler ciddi
gvenlik riskleri ile kar karya kalacaklardr.

Souk Savan ift kutuplu dengelerinin zlmesi ile birlikte karlkl bamllk ilikisi artan
Kafkasya ve Ortadou blgelerinin jeoekonomik ve jeopolitik gei havzas Kuzey
Kafkasya'dan balayan stratejik kua Mezopotamya zerinden Basra Krfezine, Toroslar ve
Harran zerinden Dou Akdeniz'e indirmektedir. Birinci hat Trkiye'nin Irak politikasnn, ikinci
hat ise Suriye politikasnn en temel unsurlardr.

a. Mezopotamya-Basra Hatt
Souk Sava dneminin ift kutuplu yaplanmasnda NATO stratejileri iinde Akdeniz ve
Ortadou'ya (Basraya) ynelen Sovyet yaylmaclna kar bir bariyer gibi grlen Dou
Anadolu blgesi de bu erevede Kafkaslar ve Ortadou arasndaki blgeleraras etkileim
alannn yeni snr hatt olarak grlmeye baland. Bu dnemde blgedeki su kaynaklar ile
ilgili bunalm senaryolarnn artmas ve PKK terrnn yeni bir faktr olarak uluslararas destek
bulmas kesinlikle bir tesadf deildir. Trkiye'nin ran-Irak Savann dourduu otorite
boluunu kapatmak iin Kuzey Irak'a ynelik snr tesi operasyonlarda bulunmasnn da bu
dnemde balamas dikkat ekicidir.

Bugn Kafkaslar ile Ortadou arasndaki blgeleraras etkileim daha da tebarz etmi
bulunmaktadr. Bu etkileim alannn eksenini Dou Anadolu'dan Krfez'e inerek Kafkasya'y
Hint ak denizine balayan Mezopotamya-Basra hatt oluturmaktadr. Dolaysyla Trkiye'nin
kontrolndeki Kuzey Mezopotamya ile lrak'n kontrolndeki Gney Mezopotamya arasndaki
iliki yeni boyutlar kazanm bulunmaktadr.

Hazar petrolleri-Mezopotamya su havzas ve GAP-Musul ve Basra petrol blgeleri, bu gei
hatt zerinde petrol-su-petrol dengesinden oluan yeni bir bamllk ilikisi dourmutur.
Krfez krizinden sonra trmana geen PKK terr biraz da bu jeoekonomik bamllk ilikisinin
rndr. Trkiye, Suriye ve Irak ile olan ikili ilikilerini de kapsayan bir blge stratejisi
gelitirirken Kafkaslar ile Ortadou arasndaki Mezopotamya-Basra eksenli gei hattnn
gelecei ile ilgili planlar da gzetmek zorundadr.

b. Dou Akdeniz Hatt ve Trkiye-Suriye ilikileri
Artk Hazar-Karadeniz-Ege-Adriyatik-Dou Akdeniz-Kzldeniz-Basra yakn deniz havzasndaki
her gelime bir dieri ile kanlmaz bir bamllk ilikisine sahiptir ve Dou Akdeniz bu ilikilerin
merkezinde yer almaktadr.

Trkiye- srail ilikisinin Suriye-Yunanistan ilikisi ile bir denkleme oturmas, Dou Akdeniz merkezli
bu yeni jeostratejinin bir rndr.

Bu yeni denklemde bundan sonra kalc ittifak ilikilerinden ok dinamik denge ilikileri
devrede olacaktr.

Bundan sonra blgede atlan her adm dinamik bir kar dengenin olumasna yol aacaktr.
Trkiye de bu erevede kalc gerginlik ve ittifak politikalarndan ok denge denklemlerinin
80
ksa dnemli seyirlerinde dahi aktif olarak tavr sergileyen mdahil bir aktr tavrna
ynelmelidir. Ortadou Bar Sreci de bu erevede sadece bir Arap-srail anlamazl
olarak grlmemeli ve Trkiye'nin blgesel politikasnn iinde yeni bir anlam kazanmaldr. Bu
srecin daha nceki safhalarnda gzlemci olarak dahi bulunmayan Trkiye'nin sre iinde
daha aktif bir rol benimsemesi sadece blgesel etkinlik asndan deil, Trkiye'nin gvenlik
parametreleri asndan da nemlidir; nk bu yeni dinamik konjonktrde Kbrs, Filistin ve
Krt meselelerinin birbirlerini etkileme biimleri de deiecektir.

Btn bu dengeler gzetildiinde Trkiye, Suriye ile olan ilikilerini daha byk lekli bir Dou
Akdeniz politikasnn ve bu politikann dayand bir deniz stratejisinin paras olarak
deerlendirmeli ve blge ile dorudan ve dolayl ilgili bunalm alanlar ve denge politikalarn
birlikte ele almaldr. Bu adan Trkiye'nin manevra alann daraltacak kalc ikili kutuplardan
kanarak oluabilecek kar denge gruplar engellenmeli ve mmkn olan en geni alanda
blgesel politikalar gelitirilmeye allmaldr.

Trkiye-Suriye ilikilerinin seyri iki komu lke arasnda benzeri az grlecek ve hibir
rasyonel diplomasi anlayna smayacak bir atalet ve inisiyatifsizlik rnei oluturmaktadr.
Her iki lke de bir dierinin en uzun kara snrna sahiptir ve Trkiye Suriye'nin kuzeye ve batya,
Suriye de Trkiye'nin gneye alan kaps niteliindedir.

Brakn geni ve kapsaml bir sava hibir scak atma dahi yaamam olan bu iki lke
arasndaki ilikiler, her ikisinin ayr ayr attklar lkelerle olan ilikilerden daha alt dzeyde
kalmtr.

Taraflarn bu psikolojilerinin ve diplomatik ataletlerinin farknda olan dier taraflar ise bu
durumu sonuna kadar istismar etmekte ve taraflar ikili, l malarda zayf ve edilgen bir
mttefik olarak yanlarnda tutmaya almaktadrlar. srail'in Trkiye, Yunanistan'n Suriye
politikalar bitmez tkenmez Trkiye-Suriye gerginliinin her iki taraf da ypratt durumlarda
ivme kazanmaktadr.

Trkiye-Suriye ilikilerindeki gerginliin Trkiye'yi skboaz ettii alanlarda srail, Suriye'yi
skboaz ettii alanlarda ise Yunanistan ortak tehdit tanmlamasndan kaynaklanan ittifak
daha etkin bir ekilde kullanan taraf olmaktadr. Trkiye ile Suriye arasndaki diyalogsuzluk
srdke kazanan taraflar Yunanistan ve srail olacaktr.

Potansiyeli takriben denk olan dost komularla diplomasi yrtmek ve gc yoklanabilen
dman taraftarla sava yapmak kolaydr. Trkiye'nin diplomatik baars Pakistan'la ya da
in'le yrtlen ilikilerde deil, Yunanistanla, Suriye'yle, ran'la, ABD ve Almanya ile yrtlen
ilikilerde belli olur.

Sk sk gndeme getirilen ve zellikle blgesel bunalm dnemlerinde gndemde tutulan su
meselesinin Suriye ile dorudan aktif bir atma alan dourma ihtimali dktr, nk
Suriye Trkiye ile sava gze alarak su meselesinde mesafe alamayacann farkndadr. Her
eyden nce iki lke arasndaki askeri denge ve jeopolitik konum Suriye'nin aleyhindedir ve
hibir scak atma Frat ile Dicle'yi Trkiye'nin denetimi dna karacak sonular dourmaz.

81
Su meselesinde zamanlamay belirleyen ikinci ana unsur Trkiye'nin Balkanlar ve Kafkaslarla
ilgili dikkatinin younlamasdr. Trkiye'de bu blgelere ynelik youn bir ilgi uyand
dnemlerde ya da bu blgelerle ilgili baz diplomatik hamlelerin gerektii dnemlerde gney
tehlikesi ve su meselesi gndeme getirilmektedir. Trkiye'nin diplomatik ve askeri dikkatinin
Balkanlar ve Kafkaslardan ekilmesi gerektii zamanlarda Suriye-Trkiye ilikilerindeki gerginlik
tekrar trmana gemektedir.

Gergin ilikilerde inisiyatif kullanabilen taraf ayn zamanda kendine gvendiini ve gcnden
phe etmediini de gstermi olur. Ekonomik alveriin nndeki engellerin kalkmas
Konya, Kayseri ve Adana'dan Kahramanmara ve Gaziantep istikametine doru gelien
ekonomik dinamizm alannn snr tesi bir nitelik kazanarak Halep ve am'a hatta daha da
gneye doru genilemesine yol aacaktr. Gergin siyasi ilikilerin en etkili ilac ortak ekonomik
kar alannn oluturulmasdr.

Irak ve Suriye politikalar kanlmaz bir ekilde Msr ve ran politikalarn da devreye sokacaktr.
Trkiye-ran-Irak geni Mezopotamya-Basra hattnn, Trkiye-Suriye-Msr geni Dou
Akdeniz hattnn i dinamiklerini belirleyen dengeler oluturmaktadr. Bu l ilikilerde Trkiye
dlanan ve yalnzlaan taraf olmamaya azami zeni gstermek zorundadr.

Trkiye hangi gereke ile olursa olsun bu l dengelerde ikili kutuplarla kar karya
kalmayacak bir esneklik iinde olmaldr. Ne kadar gl olursa olsun hibir lke
Ortadou'daki bu hassas l dengelerde yalnz kalmann ykn kaldramaz.
Ortadou'da diplomatik esneklik altyapsndan yoksun hibir askeri stnlk kalc bir zafer
getiremez.

3. Trk-Arap ilikileri Asndan Trkiye'nin Ortadou Politikas
a. Tarihi/Psikolojik Arkaplan
Siyasi yaplanma asndan daha dinamik ve hareketli topluluklar oluturan Germenlerin
Roma'nn Hristiyanln, Japonlarn in'in Budizmini kltr belirleyen bir din ve dnya gr
olarak almalar gibi, Orta Asyadan hareketli ve dinamik siyasi kitleler olarak o dnem Arap
egemenliinde olan blgelere giren Trkler de slamiyet'i benimseyerek ok ynl bir
medeniyet dnm sreci iine girmilerdir. Nasl Hristiyanlk Germenlerin, Budizm Japonlarn
tarihi kimliini bir medeniyet idrakine dntrmse slamiyet de Trklerin daha sonra
kuracaklar Seluklu, Babr ve Osmanl gibi byk lekli siyasi yaplarn medeniyet temelini
oluturmutur.

Bu ortak etkileim alan Fransz Devrimi ile yaanan ulusuluk akmlarnn Osmanl kltr-siyaset
corafyasnda yol at idrak paralanmas ile zayflamtr. Ulus-devlet oluum srecinin
getirdii ulusal kimlik ve siyaset yaplanmas ihtiyac, bu paralanmay bir tr "teki"
alglamasnn douuna zemin tekil edecek bir psikolojik tepkiye dntrmtr. Smrgeci
glerin etkisi ve I. Dnya Savanda yaanan gelimeler bu alglamay tahrik etmitir. Bu
dnemden itibaren Trk milliyetileri bamsz bir Trk kltrnn oluabilmesi iin Arap
tesirinden kurtulmay olmazsa olmaz art olarak grmeye, Arap milliyetileri ise Araplarn
tekrar siyaset sahnesine dnnn Trk siyasetinin etkisinden arnmakla mmkn olabilecei
kanaatini bir n kabul olarak benimsemeye balamlardr. Bu erevede Trk entelektelleri
Arap etkisinde gelitii varsaylan Seluklu-Osmanl birikimini atlayarak slam-ncesi kltr ile
moderniteyi irtibatlandrmaya alrken, Arap entelektelleri Arap dnyasnn bask altnda
82
tutulduunu dndkleri Seluklu-Osmanl dnemlerini atlayarak Emevi-Abbasi dnemine
atfen yeni bir siyasal yap ve kltr oluturmaya almlardr.

Arap entelektelleri iin 1258'de Badat'n derek Abbasi Devleti'nin fiilen yok olduu tarih
ile modern Arap milliyetiliinin ve Arap ulus-devletlerinin doduu tarih arasndaki dnem,
zellikle de Osmanl egemenliindeki (1516-1918) dnem tarih idrakinin dna itilmitir.

Yaklak dokuz asrlk Seluklu-Osmanl asrlarn tarih idrakinin dna iten her iki tepki de bir tr
"tarihsizleme" problematiini beraberinde getirmitir. Bu yaklam biimleri Bat'daki ulus-
devlet oluum tecrbesini de yeterince izleyememenin sonucunda tepki ular haline
dnmlerdir. Bu yaklamn aksine Roma ve Vatikan' bnyesinde barndran talya'nn ulus-
devlet oluumu da, Germen unsurlar bnyesinde barndran Almanyann ulus-devlet haline
dnmesi de ortak Kutsal Roma-Germen tarihi tecrbe birikimini reddederek deil, gerek
kltrel gerekse kurumsal dzlemde bu tarihi tecrbe birikimini kullanarak gerekleebilmitir.

Trk sekinleri iin modernleememenin nndeki engel Arap etkisindeki kltr birikimidir,
dolaysyla da bu birikimi temsil eden corafyann tesirinden kurtulmadan modernlemek
mmkn olamaz. Bu nedenledir ki, temelde Trk sekinlerindeki Ortadou imaj kltrel
ynyle terk edilmesi gereken geri kalml temsil ederken I. Dnya Savandaki
tecrbelerden beslenen siyasi ynyle de mmkn olduka uzak durulmas gereken bir askeri
/ siyasi risk alandr. Trkiye'nin blgenin kltrne ve i dengelerine yabanclamas, hatta
bir lde kopuu, blgedeki deimelerin ritmini yakalama imkann yok etmi ve Arap imaj
ile ilgili oluan genel n kabuller d politika yapmnn merkezine yerlemitir.

zellikle sekinlerin bilinaltlarn etkileyen bu karlkl alglama biimlerinin oluturduu
psikolojik engeller Trk-Arap ilikilerinin diplomatik dzeydeki seyrini de, kresel ve blgesel
dzeydeki muhtemel katklarn da olumsuz ynde etkilemektedir. ok yakn bir dneme
kadar devlet tecrbesine sahip olmayan lkelerinin bu konuda psikolojik tepkilerle
davranmas mazur grlebilir; ancak Trkiye gibi blgede yaklak drt asrlk mutlak ve
kesintisiz egemenlik kurmu bir tarihi mirasa sahip bir devletin bu psikolojik engelleri aarak
blgeyi btn unsurlaryla anlayabilen, tahlil edebilen, ynlendirebilen ve kuatabilen bir
stratejik yaklam biimi gelitirilmesi gerekir.

b. Ortadou Dengeleri ve Trk-Arap likileri
II. Dnya Savandan hemen sonra kuzeyden gelen Sovyet tehdidi basksn derinden
hisseden ve bu nedenle Bat Blouna kayan Trkiye, Ortadou'da ortaya kan her yeni
devletin muhtemel bir Sovyet mttefiki olmasnn dourabilecei kskaca kar psikolojik,
diplomatik ve taktik hazrl iyi yaplmam refleksler gstermitir. Stratejik nitelikli bir blgesel
planlamadan ok bu blok eksenli reflekslerin sonucunda srail'i ilk tanyan lkeler arasnda yer
alnmas, Svey bunalm konusunda taknlan tavr, Badat Pakt'nn kurulmas ve Suriye ile
savan eiine gelinen gerilim zaten varolan psikolojik birikimi siyasi bir kar kutup
alglamasna dntrmtr. Bu dnemde Bat lkelerine kar anti-smrgeci bir siyasi
sylem ve mcadele gelitirmeye balayan Arap kamuoyunda Trkiye bu kez smrge
lkelerinin blgedeki stratejik orta olarak grlmeye balanmtr. Trkiye'nin mensubu
bulunduu Bat Blounun genel tercihleriyle uyumlu bir ekilde gelitirdii blge politikas
sadece blgeyle ilgili sonular dourmakla kalmamtr. Anti-smrgeci sylemi alternatif bir
uluslararas siyasi bloklamann merkezine yerletiren ve ou smrge devrimleri ile kurulmu
83
olan lkelerden oluan Balantszlar Blou nezdinde de ciddi bir itibar kaybna yol aan bu
politika dounun ilk anti-smrgeci bamszlk savan yapm Trkiye iin nemli bir
uluslararas yalnzlama srecine de sebep olmutur.

1964 Kbrs bunalm esnasnda ABD ile yaanan gerginlik ve Johnson Mektubu Trkiye'nin tek-
ynl ve blok-eksenli d politika yaplanmasnda ciddi bir deiimin nn aarken, 1967
Savanda alnan yenilgiden sonra Nasr liderliindeki Arap milliyetiliinin de gemesi de
Msr bata olmak zere radikal Arap lkelerinin tavrlarn gzden geirmelerine yol amtr.

Trkiye Johnson Mektubundan sonra bir taraftan SSCB ile ilikilerini gelitirirken dier taraftan
ilerleyen yllarda bu konuda BM'deki yalnzln giderebilmek iin bata K yesi lkeler
olmak zere Balantszlar Blou lkeleri nezdindeki iliki boluunu giderici abalar iine
girmitir.

Karlkl diplomatik destek ihtiyacnn getirdii pragmatik konjonktr tarihi/psikolojik engellerin
devre d kalmasna yol anca Trk-Arap ilikileri yetmili yllarda iyileme temaylne girmi,
seksenli yllarn balarnda ise youn ekonomik balantlarla ortak kar alanlar olumaya
balamtr.

Irak'n, elindeki silah stokunu Kuveyt zerinden kalc bir jeopolitik ve ekonomi-politik ranta
evirme teebbsnn tetikledii II. Krfez Sava Trkiye'nin blge politikalar ve Arap lkeleri
ile olan ilikilerinde nemli etkiler yapmtr. her eyden nce bu sava kresel dengeler ile
blgesel dengeler arasndaki etkileimi maksimum dzeye karmtr. Bu da bata Trkiye
olmak zere kresel dengeleri gzetme zorunluluu hisseden lkelerin blgesel manevra
alanlarn daraltmtr. Trkiye'nin uluslararas koalisyonun liderliini stlenen ABD'den daha
talep gelmeden boru hattn kapatmas ve ncirlik ssn askeri operasyonlara amas
yannda st dzeyde ofansif bir sylem benimsemesi Arap dnyasnda ellili yllarda oluan,
Batl glerin desteiyle Ortadou'da operasyonlara girien Trkiye imajn tekrar
uyandrmtr.

Bu sava sonucunda Irak'n fiilen e blnmesinin kuzeyde ciddi bir g boluu dourmas
ve Trkiye iin Trk-Irak snrn sadece d gvenlik iin deil, i gvenlik iin de hassas bir hat
haline dntrmesi karlkl gvensizlii daha da pekitirmitir. Bu hattn PKK szmalar ile ie
doru, Trkiye'nin kar mdahaleleri ile de Irak derinliine doru esnemeye balamas Trkiye
Irak snrn sadece iki lke arasndaki snr olarak deil, bir Trk-Arap snr olarak gren Arap
lkelerinin kar tepkilerini dourmaya balamtr.

Bylesi bir konjonktrde balayan Ortadou Bar Sreci, Trk-Arap ilikilerini olumsuz ynde
etkilemitir. Trkiye'nin bu srecin merkezinde yer almamas ve bu srecin zellikle ekonomik
alanla ilgili toplantlarna dahi aktif bir ye olarak arlmamas Trkiye'nin blge zerindeki
etkinliini zayflatmtr. Taktik gerekelerle balatlan srail ile ilikilerin zamanla zellikle ortak
gvenlik alanlarna ynelmesi, bu ilikinin Arap lkelerince stratejik bir ittifak gibi alglanmas
sonucunu dourmutur.

c. Ortadou ile ilgili Projeksiyonlar ve Trk-Arap ilikilerinin Gelecei
Trk-Arap ilikilerinin rasyonel bir zeminde tekrar kurulabilmesi sadece taraflarn karlkl
karlar asndan deil, blgesel bar asndan da byk bir nem tamaktadr. Bylesi
84
rasyonel bir zemin her eyden nce karlkl psikolojik rezervlerin almas, ortak bir blge
kaderi bilincinin yerlemesi ve karlkl ilikilerin kresel denge kaymalarnn ynlendirmesine
braklmamas ile mmkn olabilir.

Bylesi bir hazrlk safhasnda Arap toplumlarn tek bir kategoriye indirgeyen genellemeci ve
yzeysel yaklamdan kanlmaldr. Byle bir yaklam Fas'tan Umman' a, lrak'tan Sudan'a
kadar geni bir corafyaya yaylan ve bu yaygn corafyada farkl kltrel siyasi zellikler
tayan toplumlar arasndaki nemli nanslarn grlmesini ve deerlendirilmesini
gletirirken Arap dnyasn bir blok olarak grme temayl de kar-milliyetilik duygularn
pekitirmektedir.

zellikle byk glerce desteklenen milliyetilik hareketleri Trkiye'nin Ortadou politikas
iin en tehlikeli d politika opsiyonu durumundadr. Milliyetilik hareketlerinin ykseldii bir
Ortadou konjonktr, Trkiye'nin blgede dorudan etki kurma yollarn kapatacak ve
Trkiye'yi dier aktrlere baml politika oluumlarna mahkum brakacaktr. Trkiye'nin
zellikle Arap milliyetiliinin trmand bir Ortadou'da etkin olabilmesi demografik adan
mmkn deildir. Milliyetilik akmlarnn ve etnik-temelli siyasi hareketlerin trmandrlmas
Osmanl bakiyesi btn unsurlar barndran Trkiye'nin i btnl asndan da byk
sakncalar douracaktr.

Bunun iindir ki Trkiye'nin Arap lkelerini Trkiye-kart bir milliyetilik etrafnda birletirecek
konjonktrlerden kanmas gerekir. Kendi iinde blnm olan Arap lkelerinin zellikle
tepki hareketlerinde bir araya gelebildii ve Balantszlar Blou bata olmak zere birok
uluslararas forumu harekete geirebildii unutulmamaldr. Uluslararas forumlarda Rum ve
Ermeni lobisinden sonra Arap lobisini de karsna alan bir Trkiye'nin etkin diplomasi takibinde
nemli engellerle karlaaca bir gerektir.

srail ile ok hzl bir srete ve yaylarak gelien, bu ynyle de iddia edildii taktik ve snrl
niteliinden uzaklaarak stratejik bir grnm kazanan ilikiler dolayl olarak Arap milliyetilii
dalgasnn ykselmesine yardmc olmu bulunmaktadr.

Ortadou politikasndaki en byk risk geni cepheli bir bloklama hareketinin karsnda
yalnz kalmaktr.

Muhtemel bir kutuplama ihtimalinin en nemli engelleyici tedbiri Arap lkeleri ile teke tek
yrtlen ikili ilikilerin eitlendirilerek ve karlkl kar alanlarn geniletecek ekilde
derinletirilerek gelitirilmesidir.

Zahiri olarak ortaya kan bir kutuplama ihtimali karsnda blgedeki Arap olmayan dier
Mslman lke olan ran ile ilikilere zen gsterilmelidir. Trk-Arap ilikilerinin tkand noktada
devreye girebilecek Trk- ran ilikileri blgesel yalnzlamay azaltacak yegane faktr
durumundadr.

Trkiyenin Arap kamuoyu tarafndan kresel dengelere dayal baka lkelerin hesaplarnn
pivot lkesi gibi grlmesi, bu kresel aktrn kimliinden bamsz olarak Trkiye'nin blgesel
imajn ve etkinliini zaafa uratmaktadr. Ksa-dnemli taktik hesaplar kalc stratejik imaj
85
bozukluklarna yol amamaldr. Blgedeki tarihi derinlii ve tecrbe birikimi Trkiye'nin
herhangi kresel bir bloun ya da gcn blgedeki uzants olduu imaj ile ters dmektedir.

4. Trkiye-srail ilikilerinin Kresel ve Blgesel Boyutlar
a. Kresel Boyut
Bu lkenin douu temelde Atlantik (ngiltere-ABD) ekseninin destei ile sz konusu olmutur,
Trkiye de II. Dnya Savanda sz konusu olan Sovyet tehdidini ayn eksen dorultusunda
stratejik bir tercih yaparak amtr. Bu kresel eksen paralellii srail asndan Trkiye'yi
kanlmaz bir blgesel partner konumuna getirirken, Trkiye blgesel politika oluumunda
srail'in kresel balantlarn ve zellikle ABD bnyesindeki ve zerindeki etkisini srekli gz
nnde bulundurmutur.

Bu kresel eksen paralelliinde srail'in blgesel nitelikli bir ulus-devlet olma niteliinden ok,
bata ABD olmak zere kresel gler zerinde bask gcne sahip uluslararas Yahudi
lobisinin gc etkili bir rol oynamtr. zellikle Rum ve Ermeni lobilerinin Trkiye-kart
etkinlikleri, Yahudi lobisinin desteini bir kar-denge unsuru olarak gndeme getirmitir.

Ortadou Bar Srecinin srail zerindeki uluslararas blokajlar kaldrmas Souk Sava
dneminde yaad ift ynl bask karsnda srail ile ilikilerini genellikle deklare edilmemi
pozisyonlarda srdren Trkiye'nin daha rahat davranmasna yol amtr. te yandan
srail'in zellikle SSCB'nin boaltt alanlarda etkin bir politikaya ynelmesi, ayn alanlara
ynelik doal bir stratejik ilgi duyan Trkiye ile bu lkenin Ortadou-d alanlarda da ABD-
eksenli politikalarda ibirlii yapabilecei kanaatini yaygnlatrmtr.

abuk ve esnek nitelikli taktik hamlelerin ynlendirdii dinamik gler dengesinin seyrettii
uluslararas ilikiler konjonktrnde, bu tarz sabit nitelikli ve stratejik grnm statik bloklama
grnmleri, zamanla bu grnm veren aktrlerin hareket alann daraltc etki yapar.
likilerin derinletii ilk dnemlerde her iki taraf iin de kresel tercihler asndan uygun gibi
grnen bu yneli zamanla dier kresel ve blgesel aktrlerle ilikiler asndan alternatif
maliyetler oluturmaya balamtr.

ABD-srail-Trkiye geni eklinde formle edilen yaknlama, Trkiye'nin bata AB olmak zere
in ve Rusya gibi dier kresel aktrlerle olan ilikilerinde belli rezervlerin olumasn da
beraberinde getirmitir.

b. srail'in Blgesel Stratejisi, Ortadou Bar Sreci ve Trkiye-srail likileri
srail iin blgedeki varln ve etkinliin temel art olagelmitir: (i) Uluslararas gvenlik
desteinin ve hukuki meruiyet temelinin salanmas, (ii) ilk planda bir Arap-srail problemi
olarak alglanan Ortadou problematiinde Arap-olmayan Ortadou unsurlarnn aktif
desteinin ya da en azndan pasif tarafszlnn salanmas, (iii) Arap lkelerinin bir blok
haline gelmesini nleyecek manevralarla Araplar aras dengelerin ritminin kontrol edilmesi.

Bu ilikinin PKK'y destekleyen ve Yunanistan ile Trkiye-kart bir balant oluturma abasnda
olan Suriye'ye kar taktik nitelikli olduu, anti-terr istihbaratn glendirmeye ynelik olduu,
Trkiyenin askeri modernizasyon projeleri iin yeni imkanlar oluturduu gibi argmanlarn da
Trkiye'nin doksanl yllarn sonuna doru blgedeki diplomatik manevra alannn daralmasn
nlemedii aikardr.
86

Ayrca bu iliki Trkiye gibi blgenin tarihi ve corafi derinlii haiz en gl lkesinin Ortadou
Bar Srecinde etkin bir rol almasn salayamad gibi bu srete edilgen bir faktr gibi
grlmesine de yol amtr.

Gerek Ortadou'nun yeniden yaplanmas gerekse Trkiye-srail ilikilerinin bu yaplanma
iindeki yeri yeniden deerlendirme gerektiren unsurlar barndrmaktadr.

Gvenlik maliyeti ile ekonomik kar arasndaki bu dengesizlik, Trkiyenin Bat Blou ile
kurduu ilikilerin en temel zelliidir. Gemite NATO'nun gney kanadnn gvenlik ykn
tad halde uzun yllar AB'nin ekonomik rantndan uzakta tutulan ve Bat lkelerinin gvenlik
ykn paylaan ama ekonomik kaynaklardan uzak tutulan bir konumda tutulmak istendii
kukusu uyanmaktadr. Ortadou'nun ekonomik kaynaklar zerinde u veya bu ekilde sz
hakkna sahip olmadan bu blgede gvenlik jandarmas rolne soyunmak ve bu yolla kendi
i gvenliini salamaya almak, ok kolay grnen ama ok riskli bir oyundur. Trkiye, bu
yeni Ortadou politikasnda niin ekonomik forumlardan ok gvenlik aranjmanlar ile ilgili
olarak devrede tutulduunu sorgulamak zorundadr.

srail'in Rusya ve Fransadan sonra Kbrs Rum Kesimi'ne silah salamaya alan nc
nemli lke olmas dikkat ekicidir.

srail yetkilileri kendileri asndan hakl bir tercihle srail-Trkiye ve srail-Rum-Yunan ilikilerini
birbirinden bamsz ileyen iki hat zerinde yrtmeye almlardr. Bu da onlar asndan
anlalr bir tercihtir, nk srailli yetkililer Yunanistan ve Kbrs Rum Kesimi'nin Avrupa Birliinin
Dou Akdeniz blgesine sarkan ucu olduunun farkndadr ve blgeleraras etkileimi
gzeten bir esneklik pay bulundurmaktadr.

Ortadou'da hzla deien dengeler arasnda deimeyen yegane unsur blgenin su ve
petrol kaynaklar ile diplomatik mcadele arasndaki yakn ilikidir. Ortadou'da dorudan ya
da dolayl olarak su veya petrole dayanmayan sava da olmaz, bu kaynaklarn dalmnn
tartlmad bir bar sreci de. lk defa,1995 srail-Suriye grmeleri srecinde dnemin srail
babakan imon Peres, Golan tepelerindeki su kaynaklan konusunda kesin bir mutabakat
salanmadan Suriye ile bir anlamaya varlamayacan beyin ettikten sonra bu konudaki
zmn, Golan'n Suriye'ye terk edilii halinde bile su kaynaklar zerindeki srail
egemenliinin srmesi ve Suriye'nin buradaki su kaybnn Trkiye'deki su kaynaklarndan
karlanmas olacan ifade etmitir. Bylece srail anlama dolaysyla herhangi bir su
rezervi kaybna uramayacaktr.

5. Tarihi Derinlikten Jeopolitik Etkileime Trkiye-ran ilikileri
a. Trk-ran ilikilerinin Jeopolitik ve Tarihi arka plan
Avrasya ana ktas iin gelitirilen jeopolitik kavramlar kullanlarak bir tanmlama yaplrsa
kenar kuan (Rimland) merkezi hattn oluturan bu iki lke mihver alana (Heartland)
egemen olan gcn (Rusya) basksn srekli olarak hissetmilerdir ki bu zellik iki lkenin
modern dnemdeki siyasi ve stratejik tercihlerini etkilemitir.

Osmanl Devleti'ni uzun mrl klan jeopolitik unsurlardan bir tanesi de dou-bat
istikametindeki Darius sarkac ile, bat-dou istikametindeki Byk skender sarkacn bir btn
87
olarak gerekletirmi olmasdr. Bu baarnn kuzey ve gney istikametindeki stratejik
yaylmalar ile desteklenmi olmas Osmanl Devleti'ni Afro-Avrasya ktasnn i stratejik btnlk
tayan en uzun mrl siyas gc haline dntrmtr.

Ayn jeokltrel ve jeopolitik hattn zerinde bulunan bu lkelerin kaderleri, savasalar da
ittifak etseler de, birbirlerinden tamamen koparlamaz.

SSCB II. Dnya Savandan sonra Trkiye'den, Boazlarda imtiyaz ve Kars ile Ardahan talep
ederken, randan da Kuzey ran'n petrol kaynaklar zerinde imtiyaz talep etmitir. Kuzey
kara gcnden gelen bu tehdit her iki lkeyi de deniz gc arlkl Bat gvenlik emsiyesine
yneltmitir.

b. Trkiye-ran likilerinin Kresel Boyutu
Devrim ile balayan ve Rehineler Krizi ile trmanan ABD-ran gerginlii ran' seksenli yllarda
kresel lekli bir gerilimin taraf haline getirmitir. ABD'nin ran' uluslararas alanda dlama
abalar bu lkeyi ah dneminin ABD-eksenli klasik izgisinin dna karak SSCB, AB ve
Asyal glere yaklatrmtr.

Trkiyenin ayn dnemde 12 Eyll askeri mdahalesinin de etkisiyle Avrupa'dan uzaklamas
ve hala temel kresel tehdit olarak SSCByi gryor olmas ABD'nin stratejik eksenine daha da
derinlemesine ynelmesi sonucunu dourmutur.

ABD'nin ran ve Irak'a uygulamaya balad ifte-kuatma politikas ile Trkiye'nin yeni
jeopolitik boluk alanlarna ABD'nin stratejik orta olarak girme tercihi arasndaki paralellik,
Trk-ran ilikilerinin rasyonel nitelikli blgesel ve ikili ilikiler boyutlarnn kresel tercihlerin
glgesinde kalmas sonucunu dourmutur.

Trkiye-AB ilikilerindeki younlama ister istemez ortak d politika yapm alann da etkisine
alacaktr. ABD'nin aksine Ortadou politikasnda ran faktrn srekli bir ekilde devrede
tutan AB ile Trkiye'nin d politika tercihlerindeki muhtemel yaknlama Avrasya ana ktasnn
gney hattn bat-dou istikametinde kesen Trkiye-ran hattnn AB asndan nemine yeni
unsurlar katacaktr.

c. Trk-ran ilikilerinin Blgesel Kanatlar
Trkiye ve ran'n ok ynl jeopolitik yaplanmas bu iki lke arasndaki ilikilerin, dolaysyla da
Trkiye'nin rana dnk politikasnn, en azndan kanatl olmasn gerektirmektedir:
Ortadou, Kafkaslar ve Orta Asya.

Blge tesi byk glerin bu ilikilerin belirleyici unsuru halinde tutulmas bu tarihi birikime de,
reel politik gerekliklere de aykrdr. arpc bir kyas ile ortaya koymak gerekirse, u anda
geerli olan Trkiye-ran snrnn tarihi (1639 Kasr- irin) bile ABD'nin tarihinden (1774) ve Alman
birliinin salanmasndan (1871) daha eskidir.

Trk-ran ilikileri Ortadou dengelerinin en temel belirleyici faktrlerinden birisidir. Trk-ran
ilikilerinin dier iki nemli kanad olan Kafkaslar ve Orta Asya dengelerinin Ortadou ile
oluturduu etkileim havzalar bu belirleyicilii daha da artrm bulunmaktadr. Ortadou,
Kafkaslar ve Orta Asya gibi blgesel kanatlarla ilgili politikalarn genel Asya politikas
88
erevesinde dengeli ve koordineli bir ekilde yrtlmesi Trk-ran ilikilerinin temelini
oluturmaktadr.

6. Kresel ve Blgesel Dengeler Asndan Krt Meselesi, Kuzey Irak ve Trkiye
Irak ve Irak'taki belirsizlie bal olarak gittike uluslararas bir nitelik arz eden Krt Meselesi
de bu adan soukkanl bir ekilde deerlendirilmek zorundadr.

a. Krt Meselesinin Jeopolitik, Jeoekonomik ve Jeoetnik/Jeokltrel arka plan
Krt nfusun yayld corafyay gz nne aldmzda Krt Meselesinin kresel ve blgesel
dengelerde tad nemi ve blge iinde bir belirsizlik unsuru haline dntrlmesinin arka
planndaki temel sebebi anlamak da kolaylar. Bu corafya, kendi iinde jeopolitik bir
btnlk oluturmas g bir gei alan tekil etmektedir. Ortadou ve Avrasya'nn en nemli
gei alanlarndan birini oluturan bu corafya bu ynyle kresel ve blgesel rekabetlerin
ekim alan haline getiren, jeopolitik bir i btnlk oluturamamas dolaysyla da istikrarszlk
kayna olmaktadr.

Gei blgesi asndan bu derece nemli bir konuma sahip olan bu corafyann bir i
jeopolitik btnlk oluturamamasnn en nemli sebebi dorudan bir deniz balantsnn
olmaydr. Bu da bu corafyann deniz balants olan bir blge lkesi ile btnlemesini
kanlmaz klmaktadr.

Krt Meselesinin jeoekonomik arka plannda ise bu jeopolitik yapnn kanlmaz olarak
kurduu petrol-su-petrol dengesi yatmaktadr. Kafkasya ve Hazar petrollerini Mezopotamya
su havzas zerinden Krfez petrol kaynaklarna balayan jeoekonomik hat, blgeyi
uluslararas rekabetin odak noktasna eken dier nemli bir unsurdur. Trkiye'nin GAP projesi
ile bu jeoekonomik hattn merkezinde yeni bir kaynak-g ilikisi kurmaya balamas, dier
glerin bu meseleye ynelik ilgilerini artrm ve belki de PKK terrn trmandran blge-d
tahriklerin bir tr gerekesi olmutur.

Daha geni lekli Ortadou Meselesini daha dar lekli Krt Meselesi haline dntrme
abalarnn arkasnda da bu jeoekonomik altyap vardr.

Krt Meselesinin jeokltrel/jeoetnik temelinde Krt nfusun Ortadou'nun dier nemli
yerleik unsuru olan Trk, Arap ve Acem nfusun etkinlik alanlarna yaylm olmas
yatmaktadr. Bu sebepledir ki bu temel unsur ile ilikili politika gelitiren her byk g
Krtleri u ya da bu ekilde stratejik denklemin bir yerinde kullanmaya almaktadr.

Gerek Trk, Arap ve ran devletleri iin ve gerekse bu devletler arasnda vuku bulacak
ihtilaflarn krklenmesinde byk glerce her an kullanlma tehlikesi iinde olan Krt nfus
bu stratejik oyunun srekli maduru haline gelmektedir.

zellikle airet kltrnn oluturduu siyasi birlikler arasnda bn Haldun'un asabiyet teorisini
teyit eder ekilde sren kat rekabet unsurlar btn taraflarn gcn uzun dnemde
trpleyen bir ksr dng oluturmaktadr.

Gruplarn i dinamiklerinin basks her trl rasyonel zm arayn engellemektedir. Kan
davalarnn aileler arasnda yol at kk lekli atmalar ile i savan taraflar
89
arasndaki byk lekli atmalar arasnda gerek psikolojik altyap gerekse mantk silsilesi
acsndan hemen hemen hibir fark yoktur. Kar tarafa son darbeyi vuran yeni bir kar darbe
yemenin tedirginliini yaamakta, darbe yiyen ise szde onurunu kurtarmak uruna mukabil
darbe iin en uygun konjonktr ve frsat kollamaktadr. Bylece imkanlar deerlendirme
sanat olan diplomasi yerine ldrc darbe vurmaya ynelen askeri frsatlk devreye
girmektedir.

Taraflarn bu psikolojisini yakndan bilen ve takip eden d aktrler, bu atmann devamnn
kendilerine salad mdahale avantajnn srmesi iin ou zaman bunalm zc bir rol
stlenmektense nihai galibin olmad bir denge halinin srmesini tercih etmektedirler. Bu da
gerilemekte olan tarafa salanan lojistik destek ile gerekletirilmektedir. Btn bu oyun
iinde en ok kaybeden ise ksr dngde daha hzl dndke zafere yaklat vehmine
kaplan, ama her dnte daha fazla enerji ve kaynak kaybeden blge halklar olmaktadr.

Daha nce nemli lde Filistin-petrol denklemine oturtulan Ortadou meselesi son on yl
iinde Krt-su denklemine dntrlmeye allm ve bunda da nemli bir mesafe alnmtr.

Yeni bunalm odann Iraka kaym olmas son derece nemlidir, nk Irak Ortadou'daki
otantik Mslman topluluklarn btn elikilerini barndran bir zellie sahiptir. Bir taraftan
Trkmen-Krt -Arap-Acem etnik unsurlarn, dier taraftan da Snni-ii mezhep unsurlarn
barndran ve bu unsurlar kendi i blgesel dengelerine yanstan Irak, Ortadou'nun
jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik kilidi konumuna gelmitir.

Doksanl yllar boyunca Ortadoudaki askeri hareketlilik ve risk srail ve Filistin snr boylarnda
deil, Irak snr boylarnda ve Mezopotamya-Krfez derinliinde olmutur. Kuzey Irak'taki etnik-
temelli gerilim ile gney Irak'taki mezhep-temelli gerilimin e zamanl trmanlar gstermesi
bunun nemli bir gstergesidir.

ran-Irak Sava ve Krfez Sava ile trmanan PKK terr aka gstermitir ki, blgesel bar
temin etmeden i bar salamak da zordur. Ortak tarihi tecrbe dolaysyla Krt
Meselesine ynelik en kalc, soukkanl ve kuatc politika da Trkiye'den beklenebilir.

Trkiye bu jeoekonomik, jeopolitik ve jeoetnik unsurlar da gz nnde bulundurarak en
azndan bin yllk bir tarihi ortak olarak ekillendirdii farkl kkenden gelen btn unsurlar
bartran ve kuatan bir kltrel alm salamaldr. Trkiye, kendi blgesel karlarnn da
blge insannn da blge-d glerce istismar edilmesine izin vermeyecek bir stratejik basiret
gstermek zorundadr.

b. Kresel Aktrler, Belirsizlik Alanlar ve Krt Meselesi
ABD'nin gerek Kuzey lrak'taki belirsizlik ve i ekimelerdeki gerekse Irak' fiilen e blen
statkodaki uzun dnemli stratejik hesab ve prensibi aktr: Blgeyi mmkn olduunca
daha kk lekli birimlere indirerek blgesel g temerkzn gerekletirebilecek
lkelerin saysn azaltmak ve bu kk lekli birimlerin i ekime ve ittifaklarn kullanarak
mdahil pozisyonunu srdrebilmek. Bu stratejik hesabn arkasnda da kresel g merkezleri
karsndaki arbiter (arabulucu/denge salayc) konumunu muhafaza ederek kresel sistemin
Atlantik eksenine dayal zelliinin sarslmasnn nne geme hesab vardr. Ortadou'da
etki gc azalm bir Amerika'nn Avrupa ve Dou Asya karsndaki g pozisyonu byk bir
90
zaaf gsterir. Ortadou'nun daha kk lekli g merkezlerine ayrlmas srail'in stratejik
hesaplar ile de tam bir uyum arz etmektedir.

Kuzey Irak'taki Krt gruplar bu konjonktrn kendilerine bir devlet kurma ans tanyabilecei
konusunda srekli bir beklenti iinde tutula gelmilerdir. Bu hedef iin blge-tesi gler
olarak ABD ve ngiltere'ye, blgesel gler olarak da kimi zaman Trkiye'ye, kimi zaman da
ran'la yaknlaan, deiken ve esnek bir politika takip eden Krt gruplar, ABD ve Avrupann
kresel hesaplar ile Trkiye, ran ve Suriye'nin blgesel hesaplarnn kesiim alanlarnda
kendilerine bir hayat alan amaya almlardr.

Krt Meselesini bu eksende temelde Irak probleminin bir unsuru olarak gren ABD, en azndan
meselenin bu safhasnda Krt Meselesini temelde Trkiye ile ilikilerdeki problem alanlarndan
biri olarak gren Avrupadan farkllamaktadr. ABD ile Avrupann Krt Meselesine baktaki
fark, zetle vurgulamak gerekirse, udur: ABD Krt Meselesini ilk safhada temelde Irak
probleminin bir paras olarak grrken, Avrupa ayn meseleyi temelde Trkiye meselesi
olarak grmektedir. Krt Meselesinin Irak snrlar iinde ele alnmas Avrupann, Trkiye snrlar
iinde ele alnmas da ABD'nin bu meseledeki karlarn btnyle tanmlayamamaktadr.

Avrupa'nn Krt Meselesini Trkiye'nin AB mracaatnn bir unsuru yapma yannda bata
Yunanistan ve Almanya olmak zere Avrupa lkeleri ile yrtlen ikili ilikileri de etkileyen bir
temel problem alan olarak grmesi Trkiye'de hemen ve dorudan tepkiler dourmaktadr.
ABD'nin Krt Meselesini lrak ekseninde zmeye ynelmesi ise ilk raundda dorudan bir
atma dourmuyor grnse de, ikinci raundda Kuzey lrak'taki oluumun Trkiye iinde
yarataca etkiler dolaysyla Trkiye'nin ABD'nin tavrna da phe ile yaklamasna yol
amaktadr. zellikle ABD'nin Kuzey Irakl liderleri Trkiye'yi bilgilendirmeksizin Washington'da
bir araya getirmesi bu konudaki kukular daha da artrmtr.

c. Siyasi Kltr ve Blgesel Etkinlik
Trkiye'de mesele ya PKK ve terr eksenli olarak bir siyasi gvenlik problemi ya da ekonomik
gerilik eksenli olarak bir "Dou Meselesi" eklinde grlmtr. Bu iki husus da meselenin
nemli boyutlarn ihtiva etmekteyse de uzun dnemli ve kalc bir zm iin bizatihi yeterli
deildir. Irak'taki belirsizlik ve Kuzey Irak'ta her an karakter deitirebilecek siyasi stat
varolduka "Krt Meselesi"nin Trkiye'nin ve blgenin gndeminden dmesini beklemek ok
gtr.

calan'n yakalanmas "Terr Meselesi"nin devre d kalmasyla Krt Meselesinin daha ak ve
dorudan bir ekilde ifade edilmesi sonucunu dourabilir.

te yardan, blgenin ekonomik kalknmasnn meseleyi uzun dnemde zebilecei kanaati
de, doru unsurlar ihtiva etmekle birlikte, sonucu belirsiz bir iyimserlii kendi iinde
barndrmaktadr.

Bugn daha iyi durumda olan blge halknn problemlerini istismar eden PKK'nn Yunanllarla
ve Ermenilerle birlikte bir cephe oluturmu olmas, zerinde hassasiyetle durulmas gereken
bir olgudur. Ekonomik kalknma, i ve d konjonktr birbirine balayan bu gibi meselelerde
nemli bir ara olmakla birlikte, ana ekseni oluturan yegane ara niteliinde deildir.

91
Meselenin uzun dnemli ve kalc zm kltrel, ekonomik, siyasi ve diplomatik boyutlarn
entegre bir ekilde yeniden deerlendirilebilmesine baldr. Bu boyutlarn hibiri tek bana
yeterli deildir. Btn bu boyutlar ihtiva eden ve belirleyen temel zm unsuru ise kltrel,
ekonomik ve siyasi meruiyetin temelini oluturan aidiyet hissidir. Bir siyasi sistem, bir ekonomik
dzen ve nihayet bir kltrel evre, toplumun btn kesimlerini kuatan bir aidiyet hissi
douramyorsa, d jeopolitik kar atmalarndan beslenen bu tr i gerilim alanlarnn yeni
niteliklerle tekrar tekrar gndeme gelmesi artc olmayacaktr.

Toplumun btn kesimlerini ve lkenin btn blgelerini ayn vatandalk ba ile kuatan bir
siyasi kltr gelitirmeksizin d aktrlerin i yapmz etkilemesinin nne geebilmek mmkn
deildir.

Bugn paralanm grnen ve bu paralanmlk iinde blge zerinde hesap kuran byk
glerce istismara ak bir yumuak karn oluturan "Krt jeopolitii" uzun dnemde aidiyet
hissini en youn bir ekilde yaad blgesel bir g ile btnleme sreci iine girecektir.
Uzun dnemde meselenin odak noktas blge halknn aidiyet hissini pekitiren bir kader birlii
meruiyeti ile zmlenecektir.

Trkiye terre ciddi bir darbe vurulduu bu dnemde toplumsal aidiyet hissini sarsma riski
tayan bir sylem yerine, terrist grup ile Krt halkn ayrtracak ve masum blge halkn yeni
bir aidiyet hissi ile kucaklayacak kltrel, siyasi ve ekonomik politikalar gelitirmek zorundadr.

her eyden nce yaklak bin yl birlikte yaam olmakla birlikte etnik nitelikli hibir atmaya
taraf olmayan Trk ve Krt nfus Bat karsnda son direni noktas olan Osmanl Devleti'ni
birlikte savunmular ve bu savunmann yetersiz kald bir dnemete de stiklal Harbini birlikte
yrtmlerdir.

Sabit veriler olan ortak tarih, corafya, din ve kltr unsurlar Anadolu'nun deiik
blgelerinde yaayan bu insanlarn ortak bir sosyal aidiyet hissi ile kaynamalarn salamtr.
Tarihi birikim ile desteklenen bu aidiyet hissinin zaafa uratlmas PKK'dan daha tehlikeli
sonular dourabilir.

Toplumun btnn hibir ayrma tabi tutmadan kucaklayan bir vatandalk bilinci ve
hukuku oluturmakszn toplumsal aidiyet hissini siyasi meruiyet alanna tayabilmek mmkn
deildir.

Dolaysyla, kltrel, ekonomik ve siyasi zm tekliflerinin dayanmas gereken iki ana ilke
olmaldr: (i) Toplumun aidiyet hissini bir btn olarak glendirmek ve bu aidiyet hissini
pekitirecek tarihi, dini, kltrel ve corafi unsurlar desteklemek; (ii) siyasi meruiyetin temeli
olan eit vatandalk bilincini hibir d mdahaleye ihtiya hissettirmeksizin garanti altna
almak.

Jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik paralanmann rtt alanlar kronik ve her an
trmanmaya hazr atma alanlarn, bunlardan ikisinin rtt alanlar konjonktrel
dalgalanmalar gsteren bunalm alanlarn, birinin olduu alanlar ise potansiyel gerilim
alanlarn oluturmaktadr. Ortadou, her paralanmann da izlerinin grld bir
blgedir. Smrgeci dnemde belirlenen kar alanlarndan ulus-devlet yaplanmalarna
92
dnm srecinde ortaya kan siyasi birimlerin belirledii snrlar ile bu jeopolitik, jeokltrel
ve jeoekonomik paralanma arasndaki elikiler blgeyi uluslararas ilikilerin bunalm
potansiyeli yksek blgelerinden birisi haline getirmi bulunmaktadr.

Trkiye, blgede sahip olduu tarihi ve corafi derinlik ile bu jeopolitik, jeokltrel ve
jeoekonomik paralanmann yol aabilecei bunalmlar nceden grebilen ve soukkanl
bir ekilde deerlendirebilen aktif bir blge politikas gelitirmek zorundadr. Bu paralanma
karsnda edilgen bir tutum taknmak Trkiye'nin blgesel etkinliini yok etmek yannda i ve
d gvenlii ile ilgili ciddi riskler de dourabilir.

Blgenin son jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik btnlnn tarihi mirass olan Trkiye,
bu jeopolitik, jeokltrel ve jeoekonomik paralanmay aabilen ve blgeyi bir btn olarak
kuatabilen bir stratejik yaklam gelitirmek ve bu yaklam taktik bir esneklik iinde kademeli
bir ekilde uygulamaya koymak zorundadr. Bylesi bir stratejik yaklam, Trkiye'nin sadece
blge zerindeki etkinliini artrmakla kalmayacak, ayn zamanda, kresel dengelerle
blgesel dengeler arasnda hibir aktrn gz ard etmesi mmkn olmayan bir ilev
stlenmesini de salayacaktr.

Trkiye, istese de istemese de, 21. yzyla ynelik Irak-Krt ve su eksenli bu yeni projeksiyonun
merkezinde bulunmaktadr. Bylesi bir konjonktrde Trkiyenin tutarl bir Avrasya stratejisi
iinde bir Asya derinlii kazanmas kanlmaz bir stratejik tercih olarak nemini korumaktadr.
Bu Asya derinliinin olmazsa olmaz art da Ortadou politikas zerindeki etkinliktir.

Trkiye, Ortadou'da karlmas muhtemel etnik-temelli gerginliklerin ksa dnemli ve taktik
taraf olmaktansa, kapsayc bir jeokltrel tanmlama ile bu gerginliklerin uzun dnemli
zm merkezi olma konumunu kazanmaldr. Bu da gerek Trkiye'nin i siyasi kltrn
blc-kutuplatrc tavrlardan uzaklatrlarak btnletirici bir nitelie brnmesi gerekse
Ortadou'da blgesel bar kurucu rolnn benimsenmesi ile salanabilir. Kendi iinde kimlik
blnmesi yaayan ve devlet-toplum ilikisi zaafa uratlm bir Trkiye'nin bu yeni
projeksiyonlarda yeni risklerle karlamas kanlmaz olacaktr.

Btn bunlarn devreye sokulmas iin her eyden nce Ortadou'yu Araplardan oluan bir
problem blgesi olarak gren basitletirici yaklam terk edilmelidir.

D D r rd d n nc c B B l l m m
A Av vr ra as sy ya a G G D De en nk kl le em mi in nd de e O Or rt ta a A As sy ya a P Po ol li it ti ik ka as s

I. Orta Asya'nn Uluslararas Konumunu Etkileyen Faktrler
2. Tarihi ve Jeokltrel Faktr
1197'de Delhi'nin fethinden sonra bu tarihi ve jeokltrel hattn da slam medeniyetinin
merkezi haline dnm olmas ran, Turan ve Hind arasndaki ilikilerin slam medeniyeti
iindeki liderlik mcadelesi halinde seyretmesi sonucunu dourmutur. Smrgecilie kadar
srecek bu i liderlik rekabetinin ilgin bir yn de bu rekabeti havzada da srdren
unsurlarn hemen hemen tamamnn Turan kkenli insan unsurundan kaynaklanm olmasdr.

93
Orta Asya Timur'un,kurduu siyasi hakimiyetten sonra hanlklar arasnda bllrken slam
medeniyeti bnyesindeki i rekabette Balkanlar-Anadolu (Osmanl, ran (Safevi), Orta Asya
(zbek), Hind (Babr) hakimiyet alanlar ne kmtr.

Bu rekabette mezhep farkllklar dolaysyla Osmanl-ran, ran-zbek, ran-Hind ilikileri gergin
geerken ran ve Rus faktrne kar Osmanl-zbek, Portekiz ve ngiltere faktrne kar da
Osmanl-Hind ilikileri genellikle ittifak ilikisi iinde seyretmitir.

Batl glerden gelen basklar karsnda bir Avrasya derinlii kazanmak isteyen Osmanl
yneticileri bu kader ortakln stratejik bir parametre haline dntrmeye almlardr. Bu
izleri hem II. Abdlhamid'in slamclk siyasetinde hem de onu tahttan indirerek ibana gelen
ttihad Terakki'nin Trklk ve slamclk siyasetlerinde grmek mmkndr.

Ruslarn Avrasya'y dorudan kontrole dayal kara jeopolitii ile ngilizlerin Avrasya'y
kuatmaya ve deniz kylarndan merkeze ynelik yaylmaya dayal deniz jeopolitii arasndaki
rekabetin oluturduu Byk Oyun'un kurban olan Orta Asya, kltrel, siyasi, ekonomik ve
demografik bir dalma ve k dnemi yaamtr.

Souk Sava sonrasnda yaanan ba dndrc deimelerle beklenmedik bir ekilde tekrar
hrriyetlerine kavuan blge lkeleri elikili ve karmak bir dnm sreci iine girmilerdir.

3. Demografik ve Jeoekonomik Faktr
Demografik adan ele alndnda Orta Asyay stratejik adan farkllatran en temel zellik
kendisini evreleyen blgelere gre son derece az bir nfus younluuna sahip olmasdr.
Btn Afrika ktasnn yaklak yarsna tekabl eden bir alana sahip olan Sibirya'nn nfusu ise
sadece 40 milyondur.

Dnya nfusunun ve enerji kaynaklarnn drtte n, toplam retimin yzde altmn
barndran Avrasyann jeoekonomik zellikleri ve kaynaklar ile bu ana ktann merkezini tekil
eden Orta Asyann demografik yaps arasndaki dengesizlikler blgeyi muhtemel stratejik
rekabetin nemli alanlarndan birisi haline getirebilecek zellikler tamaktadr. Mesela, hzl
ekonomik gelime trendinin yol at enerji sknts ile kar karya bulunan in'in nmzdeki
yllarda enerji talebinin yaklak yzde seksenini kmrden karlayaca, buna mukabil dnya
kmr rezervinin yine yaklak yzde sekseninin Rusya'nn Sibirya ve Uzak Dou blgelerinde
yer ald dnlrse Avrasya'da trmanmas muhtemel stratejik rekabetin jeoekonomik
temelleri daha rahat anlalabilir. in'in insan kayna fazlas ile Orta Asya ve Sibirya'nn doal
kaynak fazlal arasndaki denge problemi Avrasya dengelerinin nemli ekonomik gerilim
alanlarndan birini oluturmaya adaydr.

Orta Asya, gndeme arln koymas bakmndan daha yaygn bir ekilde bilinen ve
tartlan doal gaz ve petrol kaynaklar dnda stratejik adan son derece nemli mineral
kaynaklarna da sahiptir.

Yanl sanayileme stratejisinin yol at evre felaketlerine ramen dnyann hala en bakir
alanlarn oluturan blge nemli potansiyelleri bnyesinde barndrmaktadr. Mesela, derinlii
ile mehur Baykal Gl tek bana dnyann toplam tatl su kaynaklarnn bete birine sahiptir.

94
II. Sovyet Sonras Dnem ve Orta Asya'daki Dnm
Ateist bir eitim politikas ile slam kimliini, kk lekli etnik kimlikleri gelitirmeyi hedef
edinen yerelletirme (nativization) politikas ile Orta Asya dzeyinde btnlemeyi
salayabilecek Trk kimliini yok etmeye alan Sovyet sisteminin k, btnletirici reel
kimliklerin etkisini artrmas iin uygun bir zemin temin etmitir. Ancak geen sre iinde gerek
eitim sistemi gerekse yeni Orta Asyal aydn prototipi konusunda yeterli atlmlarn
yaplamam olmas ve altyap yetersizlikleri dolaysyla varolan statkoyu srdrme
abalarnn n plana kmas, btnletirici kimliklerin etkisini engellemi ve kimi siyasi
provokasyonlarla yerel kimlikler arasndaki atmalar krklenmitir.

Sovyet sistemini tek bir birim olarak gren ve i blgesel otonomiler olumasn engelleyen
devleti yap gerek retim zelliklerini gerekse tketim kanallarn Moskova merkezli bir
erevede dzenlemiti. Bu ekonomik planlama anlay cumhuriyetler ve blge baznda
dengeli ve kendi kendine yeten ekonomik i niteler domasn da, bu cumhuriyetlerin
dorudan dnya ekonomilerine almalarn da engellemitir.

III. Souk Sava Sonras Dnemde Uluslararas Gler Dengesi ve Orta Asya
1. Kresel Gler ve Orta Asya
ABD, Souk Sava sresince, mihver blgeden (Heartland) kenar kuaa (Rimland)
ynelebilecek stratejik tehditlere ayarl bir Avrasya politikas takip etmiti. ABD'nin Vietnam'a
dorudan, Afganistan'a ise dolayl olarak mdahil olmas Avrasya lekli stratejik dengeyi
koruma abasnn bir sonucuydu.

Souk Savan sona ermesi, bu stratejik dengenin Bat Blou lehine hemen hemen tmyle
deimesi ve bu erevede Avrasya mihver blgesinin de Bat Blou iinde yer almaya
balamas, Bat Blou asndan bir zafer olmakla birlikte kresel stratejik dengenin patronajn
stlenen ABD asndan yeni stratejik riskleri barndran bir konjonktr dourmutur.

Souk Savan bitmesi ile birlikte uluslararas ekonomi-politik paylamda yer almak isteyen ve
bunun iin de etin bir kar atmasn gze alabilecek olan devletlerin ve okuluslu
irketlerin bu kaynaklarn kullanmnda sz sahibi olmak istemeleri son derece zengin stratejik
kaynaklara sahip olan blgeyi hassas bir kar atmas alan haline dntrmtr.

ABD kendini blgeye ynelik olarak ift ynl bir hesap gelitirmek zorunda hissetmektedir: (i)
ABD'nin uluslararas ekonomi-politik ve jeopolitik karlarnn maksimize edilmesi; (ii) bu stratejik
boluun uluslararas sistemin istikrar asndan yol aabilecei risklerin giderilmesi.

ABD'nin Avrasya'dan kopuk bir ada-kta devleti olmas bu lkenin Avrasya'daki stratejik
riskleri tek bana stlenmeksizin Avrasya'da etkin olmaya dayal bir politika gelitirmesini
gerektirmektedir. Avrasya'dan kopuk bir strateji ABD'yi kresel bir g olmaktan
uzaklatrrken, her alanda mdahil olmak son derece maliyetli ve riski yksek bir jandarma
roln beraberinde getirecektir.

ABD, AB ve Japonya'nn uluslararas ekonomi politik dengeler iindeki konumlar ile in ve
Rusyann Asya-ii jeopolitik dengeler iindeki konumlarn da gzeten bir stratejik denge
arayn Orta Asya'y dorudan ilgilendiren bir parametre olarak grmektedir. Orta Asya'ya
95
ynelik ekonomi-politik ve jeopolitik etki alan oluturma abalarnn kresel bir bunalma
dnmemesi bu gler arasndaki dengelerin korunmasna baldr.

te yandan Avrasya lekli istikrarn korunmas ve yksek maliyetli operasyon
gerektirebilecek risklerin azaltlmas iin NATO'nun etkinlik alannn douya doru kaydrlmas,
AGT benzeri ktay kuatan rgtlerin devrede tutulmas, Avrupa iinde ve Asya-Pasifik'te
oluan gvenlik mekanizmalar ile Orta Asyadaki irtibatlarn pekitirilmesi gibi unsurlar ABD
asndan byk bir nem tamaktadr. zetle ABD hem uluslararas rgtlerin aktif kullanm
yoluyla hem de gler dengesinin salad manevra imkanlaryla corafi adan ok uzak
olduu Avrasya'da stratejik ritmi kontrol konumunu srdrmeyi, uzun dnemli kresel etkinliin
olmazsa olmaz koulu olarak deerlendirmektedir. Bu gereklilik Trkiye gibi jeopolitik,
jeokltrel ve jeoekonomik adan gl ve derinlikli Avrasya balantsna sahip blge
glerine ABD asndan nemli stratejik aktrler konumu kazandrmaktadr. Baz Amerikan
stratejisyenlerinin Trkiye'ye yeni dnemin mihver lkeleri arasnda zel bir konum vermelerinin
arkasnda bu stratejik gereke vardr.

Rusya, Orta Asya'daki etkinliini srdrebilmeyi kresel bir aktr konumunu muhafaza
edebilmenin ncelikli artlar arasnda grmektedir. Rusya'nn tarih sahnesine nemli bir
g olarak k, Ruslarn 16.-18. yzyllar arasnda Baltk, Karadeniz, Hazar ve Pasifik'te salam
stratejik dayanaklar elde etmesi ile devreye giren jeopolitik arka plan ile mmkn olmutur.

Souk Sava sonras dzenlemelerle Dou Avrupa'y ekonomik olarak AB'ye, stratejik olarak
da NATO'ya terk eden, Ukrayna'nn bamszln almasyla Karadeniz'de ciddi bir stratejik
zaafla kar karya kalan Rusya, Hazar eksenli Kafkasya ve Orta Asya etkinlii ile bu zararlar
telafi edecek psikolojik ve jeopolitik almlar gerekletirmeye hayati bir nem atfetmektedir.

ABD'ye, Avrasyada ortaya kan jeopolitik boluk alanndaki istikrarn salanmasnda en
temel g olma konumuna sahip olduklarn gstermeye zen gsteren Rus yetkililer,
Rusya'nn kendi iinde ve mcavir blgede zayflamasnn Avrasya'da yol aabilecei
gvenlik boluklarnn dnya barn tehdit edebilecei riskini srekli gndemde
tutmaktadrlar.

ABD ile ilikilerde Avrasya'daki istikrar ne karan Rusya, genelde AB, zelde Almanya ile
olan ibirlii abalarnda Avrasya da ekonomi-politik partner olma vurgusuna daha fazla
arlk vermektedir.

Bat Blou ile bu dengeleyici ilikileri yrten Rusya, in ile olan ilikisinde ise Asyallk ve Bat-
d tepki ortakl vurgusunu devrede tutmaya zel bir nem vermektedir. Gler
dengesinin getirdii pragmatik alan kullanarak Orta Asya zerinde kendisiyle nihai bir
egemenlik mcadelesine girmeyi kanlmaz grd ine kar ABD kartn Avrasya istikrar
slogan ile devrede tutan Rusya, bir yandan da in ile girdii ilikilerin dzeyini ve temposunu
ykselterek ABD karsndaki konumunu glendirmeye almaktadr.

AB'nin retim kapasitesi ile bu birliin pazar ve doal kaynak ihtiyac arasndaki uurum
Almanya'y ister istemez AB emsiyesi altnda ya da kendi ulusal stratejisinin bir paras olarak
dier ekonomik havzalara ve hammadde kaynaklar asndan zengin blgelere
96
yneltecektir. Orta Asya bu adan hem bir doal kaynak havzas hem de bir balant ve
gei blgesi olarak byk bir nem tamaktadr.

Bu ereve iinde genelde Asya, zelde Orta Asya, Almanya'nn ncelikli alm
alanlarndan birisi olmaya adaydr.

Almanya'nn AB emsiyesi altnda bir Avrasya stratejisine ynelmesi ABD'yi, kendi ulusal
stratejisinin bir paras olarak byle bir alma ynelmesi de bata ngiltere ve Fransa olmak
zere dier Avrupa lkelerini rahatsz edecek sonular dourabilir. Bylesi bir rekabet
ortamnn dourabilecei riskler ekonomi-politik rekabet unsurlarnn ortak konsorsiyumlarla
almasna dayal politikalarn oluturulmasna yol amaktadr. Birok ulusal nitelikli aktr ayn
anda bnyesinde barndran okuluslu irketlerin Orta Asya'da sren ekonomi-politik paylam
mcadelesinde ne kmas bu adan dikkate ayandr.

Muhtemel bir Alman-Rus ibirliine in'in de katlmas Avrasya-eksenli kara devletleri ile
Avrasyay evreleyen okyanuslara dayal deniz imparatorluklar arasndaki tarihi rekabetin
tekrar uyanmasna yol aabilir ki, bu durum tarihin grebilecei en etin kutuplamalardan
birinin tohumunun atlmas anlamna gelir.

SSCB'nin aksine ekonomik hayatta gerekletirdii kademeli liberallemeyi siyasi alana
yanstmayan in, Souk Sava sonras dnemde, Tianenmen olay ve Dou Trkistan, Tibette
younlaan muhalefet hareketleri istisna edilirse, ciddi bir i siyasi alkant yaamakszn
nemli bir ekonomik byme gerekletirdi. Huntington benzeri kimi Batl stratejisyenler
ini muhtemel bir Bat-kart bloun baat gc olarak gsterirken, Brzezinski gibi dier baz
stratejisyenler ise in'in artan jeopolitik etki alannn ABD'nin Avrasya lekli karlar ile
atmayabilecei, aksine bu karlar dorultusunda ynlendirilebilecei tezini ileri
srmektedir.

in uzun dnemde Dou Asya'daki ekonomik-demografik genileme ile Orta Asya ve
Ortadou'nun kaynak zenginlii arasnda stratejik bir irtibat kurulmasnn kanlmazln
grmekte ve bu erevede gerek i kaynaklarn gerekse d balantlarn harekete
geirmeye almaktadr.

in'in SSCB gibi bir sper g yerine ok daha kk lekli aktrlerle kar karya gelmesi bu
lkenin Orta Asyaya ynelik stratejik itihasn kabartacak bir konjonktr dourmutur.

2. Asya-ii Dengeler, Blgesel Gler ve Orta Asya
Orta Asya'dan Hint alt ktasna geiin atardamarlarn kontrol eden Afganistan'da Souk
Sava dneminde ift kutuplu sistemin bir sonucu olarak balayan, Souk Savan bitmesi ile
birlikte btn bu kta ve blge glerinin deiik biim ve ltlerde mdahil olduklar bir i
savaa dnen atmalar aslnda kta-lekli stratejik dengelerin izlerini tamaktadr. Bu
hattn genelde Asya, zelde Orta Asya stratejik dengeleri yerine oturmadan istikrara
kavumas g grnmektedir.

ABD, ran'n ECO zerinden Avrasya sisteminde etkin bir konum kazanma ihtimalinden, Rusya
da bu admn tarihi Trk-Rus rekabetinde Trkiyenin stratejik potansiyelini glendirmesi
ihtimalinden dolay tedirgin olmutur.
97

Trkiye'nin Rusya'nn tedirginliini gidermek ve AB'ye bir alternatif mesaj ulatrmak iin KE'yi
devreye sokmas bu kez ran' ECO konusunda tedirginlie sevk etmitir. Trkiye'nin bu sre
iinde ABD ile ortak strateji araylar iine girmesi ve birlikte bir Orta Asya almna ynelmesi
Rusya ile ran birbirine yaklatrmtr. zellikle petrol ve doal gaz boru hatlar konusunda
son derece farkl alternatiflerin srekli gndeme getirilmesi bu dinamik seyirdeki denge
deimelerine intibak edebilme abalarnn rndr.

Rusya bir taraftan NATO ile anlama masasna otururken, dier taraftan NATO'nun
genilemesi karsnda Dou Avrupada kaybettii mevzileri Asya iinde yeni dengeler
oluturarak ama abas iindedir. Bat tarafndan dlanma tehlikesi iinde bulunan ran ve
ABD ile zaman zaman bunalm yaayan in de Asya iinde oluacak bir g
konsolidasyonunda fayda mlahaza etmektedir. ran ve Rusya ile zaten iyi ilikiler iinde
bulunan Hindistan da, Pakistan'n ABD destei ve Taliban araclyla Afganistan'da kurduu
hakimiyeti dengeleyecek bir biimde bu iki lke ile olan ilikilerini daha da gelitirme yolunu
tercih etmektedir. Souk Sava dneminde ABD in kartn SSCB'ye kar kullanmaktayd.
imdi Rusya ayn kart gerektiinde kullanlmak zere elinde tutmaya almaktadr.

Rus-in yaknlamasnn Orta Asya zerinde yapaca bask, blge lkelerini uluslararas
ekonomi-politik g merkezleri tarafndan rehabilite edilmeye allan Rusya ile ilikilerini
glendirmeye sevk edecektir.

3. Blge-ii Dengeler
her eyden nce ortak dil, din ve kltr unsurlarna ramen Sovyet dneminden kalan etnik
tanmlamalar ve bu etnik tanmlamalarn dourduu biz-teki ayrmlar blge lekli bir
jeokltrel paralanmay beraberinde getirmitir. zbek, Krgz, Kazak, Trkmen ve Tacik
unsurlarn i ie yaad alanlarn siyasi snrlar ile ayrlm olmas ve bu siyasi snrlar iinde
kalan ulus-devletlerin her birinin kendi territoryal ulusal kimlik ve egemenlik alanlarn kurma
abalar karlkl kayglarn ve tedirginliklerin kayna olmaktadr.

Bu jeokltrel paralanmay destekleyen jeoekonomik kaynak paylam sorunlar potansiyel
bunalm odaklar olmaya adaydr.

Trkmenistan ile zbekistan arasndaki insan unsuru ve doal kaynaklar asndan varolan
ciddi uurum bu lkeler arasndaki ilikileri lrak-Kuveyt benzeri elikilere gebe klabilir.

Asya-ii dengelerdeki hassas seyir ve tarihi Rus-in rekabetinin dourduu tedirginlik hemen
hemen btn Orta Asya lkelerini mmkn olduunca ABD yannda grnmeye sevk
etmektedir. ABD'nin Souk Savan galibi konumu uluslararas saygnlk ve ekonomik kalknma
aray iindeki bu lkelerin ABD'ye yakn durma abalarnn gerekelerini oluturmaktadr.

IV. Trk D Politikas ve Orta Asya Stratejisi
1. Sylemden Stratejiye Trkiye'nin Orta Asya Politikas
a. Psikolojik, Teorik ve Kurumsal Hazrlkszlk
Trkiye Souk Savan sona ermesi ile ortaya kan uluslararas dinamik konjonktre intibak
noktasnda da, bu konjonktrle birlikte ok ksa bir srede Trkiye'nin en temel d politika
98
alanlarndan birisi haline gelen Orta Asyaya dnk stratejilerin gelitirilmesi konusunda da
maalesef ciddi bir n hazrlk yetersizlii ile kar karya kalmtr.

Orta Asya lkelerinde byk ve ou da karlksz kalma riski tayan beklentiler oluturan bu
deklarasyonlar, blge zerinde tarihi ve corafi derinlie dayanan hazrlkl politikalar
gelitirme sreci yaayan ktasal ve blgesel gleri tedirgin etmitir.

Deiim srecinin banda genelde Asya, zelde ise Orta Asya ile ilgili teorik alma yapan
hibir destek kurumunun olmamas, niversitelerin ve dier aratrma kurumlarnn hala Souk
Sava dneminden kalan birikimlere dayanan yaplara sahip olmas nedeniyle salkl stratejik
analizler yapacak ve bu analizler erevesinde psikolojik tepkilerin dozunu drerek
rasyonel politikalarn nn aacak bir atmosfer oluamamtr.

Bu hazrlkszln birisi tarihi, dieri ise ideolojik iki temel sebebi zerinde durulabilir. Modern Trk
diplomasi tarihi, kkenlerine gidilirse Karlofa'dan, biraz daha yakn dnem esas alnrsa
Tanzimat'tan bu yana, temelde Avrupa parametrelerini kollayan ve Ortadou/Balkanlar
ekseninde savunma hatlarna younlaan bir arka plana sahiptir. Bu dnemde stratejik
zihniyet, kltrel ve psikolojik faktrler, kurumsal yaplanma, d politika refleksleri daha ok
Avrupa-merkezli byk glerin diplomasi kulvarlarna ayarl bir seyir takip etmitir. Diplomatik
gelenekle ilgili bu arka plan Asya-lekli stratejik oluumlar iin yeterli bir tecrbe birikiminin
olumasn engellemitir.

Batllama tecrbesi ve bu tecrbenin ngrd Avrupa'ya dnk politika oluturma
abas genelde Asya, zelde Orta Asyaya dnk psikolojik, teorik ve kurumsal hazrl bir
lde anlamszlatrm, en azndan ikincil konuma indirmitir. ttihat ve Terakki'nin rasyonel
hibir stratejik hesaba dayanmayan Orta Asya politikasnn ve Enver Paa macerasnn
stratejik zihniyeti oluturan toplumsal hafzada edindii yer, Dou'nun ve Asya'nn geri
kalmlna dayanan Aydnlanma felsefesi varsaymlar ile birleince Orta Asya uzun sre
Trkiyenin siyasi ve kltrel atmosferinde en azndan kaytsz kalnan bir blge olmutur.

ki bloun karlat alanlarla ilgili stratejik kararlarn sper glerce alnd, dolaysyla da bu
glerin dorudan etki alanna giren blgelerdeki stratejik pozisyonun hemen hemen hi
deimedii bu konjonktr blgeye dnk hazrlklarn gereksiz grlmesine sebep oluyordu.
almalar ya snrl alanlarda bizzat resmi kanallarca yrtlyor ya da tamamen ihmal
ediliyordu. O dnemde sivil kii ve kurulularn ilgileri hemen kar kutbun ideolojik temsilcisi gibi
alglanmalara yol ayordu. Bu durum en stratejik komumuz olan Rusya'nn dilini
kullanabilen aratrmaclarn bile yetimesini imkansz klyordu.

D politika yapmn olumsuz ynde etkileyen psikolojik, teorik ve kurumsal hazrlkszlk bylesi
radikal bir deiimin yaand Souk Sava sonras dnemin ilk yllarnda ciddi bir insan unsuru
skntsn beraberinde getirmitir.

b. Stratejik Koordinasyon ve Kademelendirme
Her eyden nce Orta Asyann genel Trk d politika stratejisi iindeki yeri ve nemi
yeterince incelenmemitir. Bu sadece Orta Asya ile ilgili deil, genel Asya politikas ile ilgili
nemli bir eksikliktir.

99
Orta Asya, Bat Asya, Ortadou ve Karadeniz havzalar ile ilgili genel stratejik ncelikleri
tanmlamadan blgesel politikalar oluturmu olmak, konjonktrel deiikliklerden etkilenen
bir d politika yapmna yol am bulunmaktadr. Bu adan bakldnda, Trk d politika
yapmnda her zaman hissedilen kademelendirme ve koordinasyon eksiklii en arpc ekilde
Orta Asya ile ilgili gelimelerde kendini hissettirmitir.

Mesela ECO ve KE'nin hedef ve aralar konusunda yaanan elikilerin Orta Asyaya
yansmas genelde olumsuz seyretmi ve kendi alanlarnda nemli ilevler stlenebilecek bu iki
rgtn bu alanlarla ilgili konularda bile atalete dmesine yol amtr.

Orta Asyann yeni bir alan olarak devreye girmesi zellikle ekonomik ve kltrel sahada
byk bir potansiyel ibirlii alannn domasna ve karlkl insan aknnn sratle artmasna
sebep olmutur. Ancak nemli bir karlkl etkileim alan dourabilecek olan bu yatay iletiim
hatt resmi aktrlerce yeterince tevik edilmedii, ynlendirilmedii, kimi zaman da
denetlenmedii iin zellikle ekonomik alanda maceraperest giriimlere ve sukut- hayallere
zemin hazrlamtr.

2. Trkiye'nin Orta Asya'ya Ynelik Stratejik ncelikleri
a. Kresel Aktrler ve Trkiyenin Orta Asya Politikas
Souk Sava dneminde Bat Blounun gvenlik rgt olan NATO'nun Asya derinliine sahip
yegane yesi olan Trkiye'nin nemi Dou Blounun kmesine ramen azalmam, aksine
daha karmak denklemler iinde ok boyutlu bir nitelik kazanmtr. Souk Sava dneminde
Dou Avrupa'da younlaan uluslararas stratejik gerilim alannn Avrasya derinliine ve
Balkanlar ve Kafkaslar koridorlarna doru yaylmas bir gvenlik rgt olan NATOnun
misyon alann ve tanmlamasn da daha douya doru kaydrmtr.

ABD, kendisi iin Souk Sava dnemi boyunca da byk stratejik nem tayan kenar kuak
blgesinin merkezini oluturan Avrasya'nn gney hattnda ok daha fazla aktrle stratejik
denge kurmak zorunda olduunun farkndadr. Bu, blgedeki stratejik dengeler asndan,
Trkiye'ye kanlmaz bir stratejik ortak nitelii kazandrmaktadr.

ABD'nin Trkiye'yi Avrasya dengelerinde nemli bir blgesel stratejik partner olarak grmesi
ve bu dorultudaki senaryolarn yaygn bir ekilde kullanlmas, yeni konjonktrde Asya
dengelerine kresel bir aktrn desteini alarak girme temayl iindeki Trkiye'de de
genellikle uygun bir stratejik seenek olarak grlmtr. zellikle ABD-Trkiye ilikilerinde
skntlarn yaand ve Trkiye-Rusya rekabetinin keskinletii dnemlerde bu stratejik yaknlk
Trkiye asndan daha da zel bir nem tamaya balamtr.

nmzdeki dnemde ABD-AB-Rusya kresel dengelerinin Orta Asya'ya yansy biimi
Trkiye'nin bu blgeye dnk politikalarnda nemli bir rol oynayacaktr. Trkiye bu kresel
dengelerdeki ritmi ve eksen deimelerini iyi takip etmesi durumunda Orta Asya denkleminde
g kaymalarn etkileyebilecek bir aktr pozisyonu kazanabilir.

b. Asya Dengeleri ve Trkiye'nin Orta Asya Politikas
Asya kltr haritasnn diplomasi sahnesine arln koymaya balamas aslnda Trkiye gibi
bu haritadan beslenen ve hemen hemen btn bu birikimlerle u veya bu ekilde temasta
buluna gelmi olan bir lke iin nemli avantajlar salayacak bir unsurdur. Ancak Trkiye'nin
100
zellikle sekinler dzeyinde bu kltr haritasna yabanclama zaaf yannda bu havzalarn
ruhuna nfuz ederek etkileyebilecek bilgi ve beceriye sahip insan unsuru konusunda hemen
hemen tamamyla yetersiz olmas Asya dengelerini anlama ve ynlendirme gcn
krmaktadr.

Bugn in kltr haritas iinde in siyaset ve diplomasi geleneini takip edebilen, bu tarihi
tecrbe birikiminin cari reel politik iindeki muhtemel tepkilerini anlayabilen ve tabii btn
bunlar iin de inceyi kullanabilen yetimi insan unsuru yoktur. Benzer bir durum Japonya,
Hindistan ve Gneydou Asya lkeleri iin de geerlidir.

c. Orta Asya'nn Dnyaya Almas ve Bat Asya Rekabeti
Deniz balantsndan yoksun olan Orta Asya lkelerinin Souk Sava sonras dnemde
dnyaya almas iin drt alternatifleri bulunmaktayd.

Gemi tecrbe birikimine dayal olarak blge elitini kullanan Rusya ve zorunlu olarak blge
reel politiine uyum gstermeye alan ran'n aksine Trkiye, Orta Asyaya ynelik d
politikasn bata ABD olmak zere uluslararas sistemik glerin stratejik tercihleri ile uyumlu bir
eksene oturtmaya alt. Kresel dengeler asndan avantajl grnen bu d politika
pozisyonu blgesel dengeler ve yaplarn yeterince etkin bir ekilde deerlendirilmedii
durumlarda kar dengelerin olumasna yol aan bir tablo oluturdu.

Corafyann ortaya koyduu basit bir gerek vardr. Orta Asya ile kara balants kurmak
isteyen bir Trkiye'nin Rusya ve ran ile ayn anda bir atmaya girmesi de, bu lkelerden
herhangi biri ile srekli bir gerginlik yaamas da doru deildir. Rusya ile in'in karlkl siyasi
irade ile yaknlama srecine girmeleri, Bat karsndaki konumunu glendirmek isteyen
Rusyann da, Tayvan yznden ABD ile gergin ilikiler yaayan in'in de hareket alann
geniletmitir. Trkiye ise gerek Rusya gerekse ran ile ilikilerinde periyodik gerginlikler
yaayarak mzakere gcn nemli lde zaafa uratmtr. Bylece bir taraftan ABD'yi
Trkiye gzergahna zorlama ansn yitirmi, dier taraftan da Hazar Denizinin gneyinden
geen ran-Trkiye hattn mzakere masasnn dnda tutarak Rusyann Trkiye karsndaki
hareket alann genileten yanl bir yol takip etmitir.

Trkiye'nin blgesel politika uygulamalarnda gzlenen en ciddi zaaflardan birisi d politika
alanlar arasndaki taktik balantlarn da gzeten byk lekli stratejiler gelitirilememi
olmasdr. Blgeler aras etkileim ile ilgili sonular grlmeden uygulanan politikalar orta
dnemde ciddi manevra alan daralmalarna yol amaktadr. Nasl akll bir tacir elindeki
pazar alternatiflerini daraltmazsa, akll bir diplomat da elindeki d politika opsiyonlarn
azaltmamaldr.

Byk lekli bir Avrasya stratejisi ile Orta Asyaya ynelik d politika arasnda kurulacak
tutarl ve uzun dnemli bir iliki Trkiyenin kresel etkinlii iin nemli bir alt yap oluturacaktr.

B Be e i in nc ci i B B l l m m
A Av vr ru up pa a B Bi ir rl li i i i: : o ok k B Bo oy yu ut tl lu u v ve e o ok k D D z zl le em ml li i B Bi ir r i il li i k ki in ni in n T Ta ah hl li il li i

AB-Trkiye ilikilerinin btn ynleriyle, kapsaml ve derinlikli bir ekilde anlalmasn engelleyen
en temel etken bu ilikinin tahlili ile ilgili abalarda takip edilen yntemdir. Bu ilikinin talep
101
edilen bir merkezle talep eden bir aday arasnda grlmesi ve bu erevede yorumlanmas
temel yntem problemini beraberinde getirmektedir. Birincisi, bu iliki biimi iki statik yap
varsaymna dayanmaktadr. Tarihi ak dondurulup bir resim ekildiinde doru gibi grnen
bu yaklam biimi gerek AB ve Trkiyenin yaamakta olduklar dinamik sreci, gerekse bu iki
yap arasndaki ilikinin kendisinden kaynaklanan dinamik unsurlar gz ard etmektedir. Ne AB
i elikilerini aarak oturmu statik bir yapdr, ne de Trkiye istenildii an mekanik bir ekilde
tekrar kurgulanabilecek bir hviyet arz etmektedir.

Aksine, AB Avrupa tarihinin en dinamik ve en younluklu deiim srecinden gemekte ve
kendini yeni niteliklerle srekli ekilde dntrmektedir. Trkiye ise belki de tarihinin en geni
kapsaml hesaplamalarnn, bunalmlarnn ve yzlemelerinin yaand ve gen nfusun bu
dinamizmin ivmesini katlayarak artrd bir dnm srecinin etkisi altndadr. Dolaysyla,
AB-Trkiye ilikileri, talep eden ve edilen iki statik yapnn deil, srekli kendini yenileyen iki
dinamik yapnn ilikisidir. Hem hedef tahtasnn hem de bu tahtaya yneldii dnlen okun
srekli konum deitirerek hareket ettii bir ilikinin anlalmas ancak ve ancak dinamik
unsurlar gz nnde bulunduran ok boyutlu ve ok dzlemli bir yntemin benimsenmesi ile
mmkn olabilir.

Bu dinamik iliki srecinin statik bir ekilde yorumlanmasndan kaynaklanan ikinci yntem
engeli, bu ilikinin tek ynl seyrettii yanlsamasdr. Ne AB ne de Trkiye, birbirleriyle olan
ilikilerini, sadece iki aktrn olduu ve bu iki aktrn tek ynl bir ilikinin artlarn karlkl
olarak kabul ettikleri bir bolukta yrtmektedirler. AB Trkiye ile olan ilikilerini kresel, ktasal
ve blgesel faktrlerle birlikte ele alrken Trkiye de ayn faktrlerin etkilerini ilikilere
yanstmaktadr.

nc temel yntem problemi ise ilikilerin tek dzlemde seyreden bir nitelik tad
varsaymndan kaynaklanmaktadr. Bu ilikinin birok dzlemin karlkl etkileiminden oluan
ok daha karmak bir zellik arz etmesi, tek-dzlemli tahlillerin ulat ar genellemeci
sonular anlamsz klmaktadr.

I. Diplomatik/Siyasi ilikiler Dzlemi
Bu dzlemin en temel zellii siyasi rasyonalite, diplomatik esneklik ve pragmatizm
gerektirmesidir.

Trkiye'nin AB'ye ortaklk bavurusunu yapt 3 Temmuz 1959 tarihinde balayan ilikiler 1
Aralk 1964'te yrrle giren Ankara Anlamas ile diplomatik sre asndan bir ereveye
oturmutur. Trkiye'nin ithal ikamesi politikas ile koruma altna ald sanayii, AB'nin de serbest
dolam hakknn getirecei insan akn konusunda srdrd rezervler, altml ve yetmili
yllara egemen olan inili kl diplomatik srecin karlkl gerekelerini oluturmutur.

Trkiye gerek kresel, gerek ktasal gerekse blgesel stratejik tercihlerinde genel olarak
Avrupa, zel olarak da AB faktrlerini temel parametrelerden birisi olarak srekli gz nnde
bulundurmak zorundadr.

Genel olarak ele alndnda Helsinki Zirvesi ile bir kez daha kendisine atfta bulunulan
Kopenhag Kriterleri i ve d politika arasndaki kategorik ayrm esnetmekte ve i politikadaki
gelimeleri d politikay dorudan etkileyen unsurlar haline getirmektedir. Ulusal
102
egemenlii ne karan ekonomi-politik aralar ile Helsinki Srecinin gerektirdii uluslararas
etkileim alan arasndaki iliki bundan sonra psikolojik refleksleri kaldramayacak hassasiyetler
tayacaktr.

Helsinki Sreci daha nce Trkiye ile Yunanistan arasnda ikili ilikiler dzleminde ele alnan
Kbrs ve Ege meselelerini AB'nin de mdahil olabilecei ok (en az ) boyutlu bir diplomatik
srecin iine ekmi bulunmaktadr. Helsinki Zirvesinde alnan kararlarn Trkiye tarafndan
onaylanmas Trkiye'nin bu temel meselelerle ilgili srdregeldii diplomatik pozisyonlarda
ciddi bir deiim anlamna gelmektedir. Ege meselesinin uluslararas hukuk organlar
araclyla zm ve Trkiye'nin bu meselelerin Lahey Adalet Divan'na gidilmeksizin ikili
grmelerle zlmesi gereken bir mesele olduu ynndeki gr ile ilgili pozisyonu,
Helsinki Zirvesinin ngrd sre ile terkedilmi grnmektedir. Ayn ekilde, Kbrs'n
Trkiyenin ye olmad uluslararas organizasyonlara ye olmasn engelleyen anlamalara
dayanarak Kbrs Rum Kesimi'nin AB'ye yeliine blokaj uygulayan Trkiye'nin zirve kararlar ile
bu konudaki tavrnda da deiiklie gitmesi bu dinamik konjonktrn yeni iaretleri olarak
grlmelidir. Zirve kararlar ile Yunanistan her iki meselede de ciddi bir manevra alan
kazanrken AB bir btn olarak ve birliin nemli ye lkeleri olarak Ege ve Dou Akdeniz'e
ynelik politikalarda nemli mesafe alm bulunmaktadr. Bu adan bakldnda AB'nin
etkinlik alan Dou Avrupa'dan sonra Gneydou Avrupa ve Dou Akdeniz'e kaym
bulunmaktadr ki, bu durum AB'nin d politika etkinliini artran sonular douracaktr.

Trkiye'nin gelecekte AB ile diplomatik/siyasi dzlemde yrtt iliki srecinde kar karya
kalaca en ciddi problem alanlar ABnin Ortak D Politika (CFP: Common Foreign Policy)
yapmndaki blgesel tercihler ile Trkiye'nin srdregeldii blgesel politikalar arasndaki
uyum meselesi olacaktr. Ortadou, Balkanlar ve Kafkaslar u ana kadar her
blgede de daha ok ABD ile uyumlu politikalar srdren Trkiye'nin farkllaan kresel, ktasal
ve blgesel tercihler karsnda alaca tavr ve bu tavrn AB politikalar ile uyumlu hale
getirilmesi meselesi ilikilerin gelecei konusundaki en kritik alanlardan birini oluturmaktadr.

Trkiye'nin kabul halinde ortaya kmas muhtemel maliyetlerle Trkiye'nin AB'den kopmas
ile doabilecek riskler arasnda bir optimizasyon salamaya dayanan AB politikas karsnda
Trkiye artk psikolojik reflekslerden kanarak, kendi manevra alann geniletecek ve her trl
gelimeye alternatif politikalarla yaklaabilecek bir diplomatik dinamizm kazanmak
zorundadr.

II. Ekonomik/Sosyal Analiz Dzlemi
Ankara Anlamasnn imzaland 1964 ylndan seksenli yllara kadar sren birinci safhada ithal
ikamesi politikasn temel kalknma yntemi olarak benimseyen Trkiye, gmrk politikalar
araclyla i sanayiini koruma ve gelitirme abas ile AB'ye entegrasyon abas arasndaki
elikiyi yaarken, AB serbest dolam ilkesi ile Trkiye'den Avrupa'ya dnk g basksnn
dourduu kayglar arasndaki eliki ile yzlemek zorunda kalmtr. Trkiye, gelimi bir
sanayi alt yapsna ve buna dayal rekabet gcne sahip Avrupa mallarnn serbest
dolamna, Avrupa da son derece dinamik bir zellie ve nfuz edebilme kabiliyetine sahip
Trk nfusun serbest dolamna rezerv koymaya almtr. Mal ve insan dolam ile ilgili bu
karlkl tedirginlik bu safhada ilikilerin biraz da bilinli bir ekilde yavalatlmasna zemin
hazrlamtr.

103
Seksenli yllarla birlikte balayan ikinci safhada birbiriyle eliik iki grnt ne kmtr.
Trkiye'de gerekleen askeri mdahale siyasi ilikilerde ok ciddi skntlar beraberinde
getirirken, 24 Ocak kararlar ile birlikte tercih edilen yeni ekonomik modelin ngrd
kalknma stratejisi AB-Trkiye ilikilerinin ekonomik boyutunu canlandrabilecek gelimelerin
nn amtr. Trkiye'nin 1987'deki tam yelik mracaat bu yeni safhann bir rn
olmutur.

Trkiye'nin tam ye olmadan Gmrk Birlii'ne girmesi ile balayan nc safha,
entegrasyon sreleri ve AB tecrbesi asndan da ilk olma nitelii tamaktadr. Trkiye
bylesi bir modeli benimsemekle ilikilerin seyri ve taraflarn talepleri asndan ilk safhadan
itibaren birbirlerini dengeleyen unsurlar olarak gzken serbest mal ve insan dolam
arasndaki irtibatn tamamen kopmasn onaylayarak AB'nin yetmili yllardan beri srdrd
politikay kabul etmi ve klasik pozisyonunu terk etmitir.

Trkiye tam ye olmadan Gmrk Birlii'ne girmekle tam yelie gei srecinde dier
lkelere daha nce yaplan mali yardmlar elde edememi, dk dzeyde tutulan mali
yardmlar da Yunan engeline taklmtr.

Ayn dnemde bata tekstil olmak zere Trkiye'nin avantajl olduu alanlarda bile yaanan
ekonomik krizler, Gmrk Birlii tr entegrasyon modellerinin bir btn halinde
alglanmamas durumunda, tamamyla, gl ekonomik yapya sahip olan taraflarn lehine
ilediini bir kez daha ortaya koymutur. Aslnda AB'ye entegrasyon srecinde Yunanistan,
Portekiz ve spanya gibi dier aday lkelere yaplan yardmlar da bu dengesiz greceli
avantajlar durumunun tazminine ynelik bir uygulamadr.

Trkiye'nin nc taraflarla girdii ilikilerde elini ayan balayan, ayn alanlarda rakip AB
yesi lkelerin ise rekabet gcn artran unsurlara kar alternatif politikalar ihtiva eden,
esnek ve dinamik bir yol takip edilmek zorundadr. Aksi takdirde, AB ile yrtlen her
mzakere srecinde Trkiye kendi ikili ekonomik ilikileri konusunda yeni skntlarla kar karya
kalabilir.

Trk ekonomisinin yapsal bunalm unsurlar yok edilmeksizin ve genel ekonomik dengeler
yerine oturtulmakszn girilecek her trl entegrasyon sreci Trk ekonomisindeki edilgenleme
ve evre havzas nitelii kazanma zelliklerini pekitirecektir. Trkiye, AB'ye entegrasyon
srecinin seyrinin hi de belirli olmayabilecei ihtimalini de gz nnde tutarak sadece kendi
i potansiyelini deil, corafyasndan kaynaklanan destek potansiyellerini de gz nnde
tutan yeni bir ekonomik kalknma stratejisi gelitirmek zorundadr.

Trkiye yeni ekonomik etkinlik alanlar oluturduka AB nezdindeki greceli ekonomik arln
da artracaktr.

III. Hukuki Analiz Dzlemi
Genel ilkeler olarak ele alndnda fazla problemli grlmeyen demokrasi, insan haklar,
aznlk haklar gibi kriterler, uygulama alanna ynelindiinde AB-Trkiye ilikilerinin her iki taraf
asndan da en kritik konularnn banda gelmektedir.

104
Osmanl Devleti'nin Avrupal glerce nce din-temelli, daha sonra da etnik-temelli
farkllamalarla blnerek kltlmesinin getirdii tarihi tecrbe refleksi, baka lkeler iin
ok daha objektif unsurlar tayan Kopenhag Kriterlerinin Trk siyaset yapmclar tarafndan
kukuyla ve teenniyle karlanmasnn temel sebebidir. Lozan'da din-temelli olarak
tanmlanan aznlk kavramnn AB'ye entegrasyon sreci ile birlikte bu kriterler erevesinde
etnik-temelli olarak yeniden tanmlanmas ve AB'nin bu erevede bir Krt politikas
benimsemi olmas Lozan dengeleri ile AB ilikilerinin en krlgan unsurunu oluturmaktadr.

Trkiye kendi i siyasi, ekonomik ve sosyal yaps ile ilgili zaten gerekletirmek zorunda olduu
yapsal deiiklikleri AB ynlendirmesi ve emsiyesi olmakszn da yrtecek bir siyasi irade
ortaya koymak zorundadr. Kabul edilmek istenmese de, AB'ye giri sreci ulusal egemenlik
alanlarnn dnmesini beraberinde getirmektedir. Tahkim yasas bu dnmn en arpc
misallerinden birisidir. Hem klasik egemenlik kavramn tmyle savunmak hem de AB'ye girii
en stratejik hedef olarak gstermek ciddi bir eliki oluturmaktadr. Kendisi bizatihi federal bir
yap oluturan AB bnyesine katlmak niter devletin egemenlik kavramn esnetecek
sonular douracaktr. Bu sonulara hazrlkl olmadan AB'yi adalama retoriinin bir n
art grerek merulatrmak, sonra da onun gereini srekli tehir etmeye almak zaman
kazanmaya ynelik bir maslahat olarak deerlendirilebilir. Ancak bu tavr, Trkiye'nin uzun
dnemli stratejik hedefleri konusunda net tercihlerde bulunmasn da srekli olarak geciktirir.

te yandan i siyaset iindeki yerleik etki alanlarn muhafaza ederek de Kopenhag
Kriterlerinin iki temel unsuru olan demokrasi ve insan hakIar ilkelerini yerine getirebilmek ok
gtr. Siyasi alan denetim altnda tutmaya alan anayasal ereve ve bu erevenin
ngrd sistemik kontrol mekanizmalar ile bu kriterleri uzlatrabilmek de ok gtr.

Bu noktada kendi toplumu zerinde yeterli meruiyet aralarna sahip olan devletlerin
ekinmesini gerektirecek bir durum yoktur. Hukuki dzenlemeler bu meruiyet alan ile
btnlk arz ettii ve toplumsal deimelere uygun cevaplar retebildii oranda
bahsettiimiz temel elikileri ve korkular aacak bir ereve oluturabilir. Trkiye siyasi
kltr, psikolojiyi, kurumlar ve sistemi yeniden ina etme ihtiyac ile kar karyadr. Bu ina
faaliyeti olmakszn yaplacak hukuki dzenlemeler yeterli toplumsal meruiyetten ve
motivasyondan yoksun kalacaktr.

IV. Stratejik Analiz Dzlemi
Uluslararas ilikilerde yeni bir dzen araynn ortaya kt dnemlerde btn toplumlar bu
yeni dzen araynn iinde alacaklar konumla ilgili dinamik bir teorik ve pratik srecin iine
girerler. Biz bu Yeni Dnya Dzeninin tarihi ak ierisinde neredeyiz ve bulunduumuz
corafya bu yeni dzende nasl bir anlam ifade ediyor? sorusu bylesi gei dnemlerinde
hangi g leinde olursa olsun btn toplumlarn sekinlerinin ciddi ve younluklu bir
ekilde ilgilenmek ve cevaplamak zorunda olduklar bir soru halini alr. inde diplomatik,
ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasi alt sorularn da bulunduu bu temel soruya verilen
muhtemel cevaplar bu soruya cevap arayan toplumun dnyada kendisini nerede grd
ile ilgili genel bir stratejik tahlilin ana erevesini de oluturur.

Uluslararas dzenle bir ekilde ilgili btn aktrleri yeni bir stratejik anlamllk oluturmaya sevk
eden bu tr kapsaml ve yaygn araylar genellikle byk lekli savalar sonrasnda ortaya
kar. Otuz Yl Savalar sonrasnda oluan Vestfalya sistemi, Napolyon Savalar sonrasnda
105
oluan Viyana Kongresi sistemi, l. Dnya Savandan sonra oluan Cemiyet-i Akvam ve II.
Dnya Savandan sonra oluan BM sistemi ve ift kutuplu yaplar bu araylara hem zemin
olmular hem de bu araylar ynlendirmilerdir. Souk Sava, farkl nitelikler tamakla birlikte,
ift kutuplu sistem iinde sren dolayl bir savat. Dolaysyla, bu savan bitii de bu savan
sregeldii uluslararas dzenin temel parametrelerini deitirmitir. Bu deiim, kresel, ktasal
ve blgesel aktrlerin konumlarn yeniden belirleme abalarn kanlmaz klmtr.

AB ile yrtlen entegrasyon sreci olmasa da geerli olacak olan bu zorunluluk,
entegrasyon sreci ile yeni boyutlar ve nitelikler kazanmaktadr. Bu nitelikler ayn zamanda
stratejik dzlemle ilgili tahlillerde AB'nin nerede durduu sorusuna tahlilin dier unsurlar ile
tutarl bir cevap verme ihtiyacn ak bir ekilde ortaya koymaktadr.

1. Kresel Boyut
Souk Sava sresince siyasi, ekonomik ve askeri parametreler asndan bir btn olarak
deerlendirilen Bat Blounun Avrupa-merkezli blgesel bir ekonomik entegrasyon nitesi
olarak ift kutuplu blok yaplanmasnn bir ekonomik alt birimi gibi grlen AB, zellikle
Varova Pakt'nn dalmas ve Almanyann birlemesi ile birlikte gittike artan bir hzla nce
Bat Blou iinde zerk bir hviyet kazanm, daha sonra da Maastricht Anlamasn
mteakiben bal bana bir g ve ekim alan halini almtr. Bylece AB Souk Sava
dneminde ayn zamanda ekonomi-politik bir btnlk arz eden Bat Blounun bir alt nitesi
olma vasfndan karak kapitalist ileyie sahip Bat Blounun dier merkezlerine alternatif
tekil eden yeni bir merkez nitelii kazanmtr.

Bu sre iinde AB'yi bekleyen nemli imtihan, birlik yesi lkelerin ulusal karlar ile AB'nin
total kan arasnda nihai bir uyum salayarak kresel dengeler iinde hem bir btn olarak
hem de ye lkeler olarak etkin bir konum kazanabilme abasdr. AB'nin i ve d dinamikler
arasnda dengeli bir strateji oluturmasna ynelik bu aba, birliin nmzdeki yzylda
kresel dengeler iinde alaca yeri de belirleyecektir.

Daha nce ayn stratejik btnlk iinde grlen ABD ve AB arasndaki pergelin almaya
balamas, AB iindeki aktrlerin zellikle Balkanlar gibi blgesel politikalarda farkllaan
tercihlerde bulunmaya balamas, Rusya'nn ideolojik bir imparatorluktan syrlmakla birlikte
klasik stratejisinin parametrelerine geri dnme sreci yaamas, inin byk bir Asya gc
olarak btn kresel forumlarda etkinliini artrmas gibi unsurlar Trkiye'nin kresel
dengelerde ok ynl tercihlerde bulunma zorunluluu hissetmesine yol amtr.

Trkiye bundan sonra da uluslar aras ilikilerdeki kaotik durum zlene ve daha istikrarl bir
g dengesi oluana kadar, AB ile olan ilikilerini, zellikle ABD-AB-Rusya geninde ortaya
kacak kresel g dengesi kaymalarnn nabzn tutarak ynlendirme abas iinde olmak
zorundadr. AB-Trkiye ilikileri kresel dengeler asndan bir bolukta seyretmemektedir ve
Trkiye'nin stratejik karlar bu dengelerde tek bir aktrle yalnz kalmamakta yatmaktadr.
Aktrlerle ilikilerdeki yalnzlama Trkiye asndan stratejik bir edilgenlii beraberinde
getirecektir ki, bunun uzun dnemli stratejik maliyeti Trkiye'nin ktasal ve blgesel etkinliinde
kendisini gsterir.

2. Ktasal Boyut
106
Souk Sava sresince Bat Avrupa'ya younlaan bir ekonomik entegrasyon faaliyeti olarak
grlen AB, Souk Savan bitmesi ile birlikte seksenli yllarda gneye, Akdeniz'e doru
ynelen genileme stratejisini douya ynelterek Avrupa ktasnn tmn ortak bir aidiyet
altnda toplayan bir birlik haline dnmeye balamtr. Bylece Avrupallk kta kimlii, AB'nin
ekirdek lkelerinin daha nce ok daha snrl olarak yorumlaya geldikleri AB yelii kimliini
geniletme ynnde bir bask oluturmutur.

Bu durum Avrupa gvenliinin ana unsuru olan NATO ile AB arasndaki geikenlik alanlarnn
mulaklamasna ve Avrupada ortaya kabilecek gvenlik boluklarnn nasl ve hangi
mekanizma ile giderilecei konusunda yeni tartmalarn ve grlerin ortaya kmasna yol
amtr.

Avrasya kavramnn yaygn kullanm ile Avrupa ve Asya snrlarn da aan daha byk lekli
bir kta stratejisi tanmlamasnn yaplmaya balanmas Avrupann stratejik snrlar konusunda
ciddi bir esnekliin domasna yol amtr. Bu esnekliin srmesi halinde AB'nin dorudan ilgi
alanna girecek corafi alanlarda da ve bu alanlarn getirebilecei risk ve avantajlarda da
ciddi bir lek bymesi beklenebilir.

Bu durumdan en dorudan etkilenecek aktrlerin banda Trkiye, Rusya ve Ukrayna gibi
Avrasya lekli kta stratejisi tanmlamalarnn kanlmaz olarak gze almak zorunda olduu
kuzey ve gney gei hatlarnn kavak lkeleri gelmektedir. SSCB'nin Avrupa zerindeki
basklarn azaltacak ekilde Kafkaslarda srekli bir cephe lkesi konumunu srdren
Trkiye'nin, birok AB yetkilisi tarafndan, AB bnyesine alnmas ok g olan Avrasya
lkesinden birisi olarak grlmesi arpc bir eliki oluturmaktadr.

Trkiye son on yl iinde bir taraftan kendisine Orta Asya'da alan yeni stratejik alan iinde
Asyall tekrar kefederken dier taraftan Avrupadan kopmadan ve AB ile elikiye
dmeden bir Avrasya stratejisi gelitirmenin skntlarn yaamtr. Trkiye tarih ve corafyas
ile Asya'ya, stratejik ve ekonomik tercihleri ile Avrupa'ya irtibatl olmak arasnda anlaml bir
iliki kurmak zorundadr. Avrasya kavramnn uluslararas strateji literatrnde yaygn bir
kullanm alan bulmas bu adan Trkiye iin bir avantaj olarak grlmelidir. Trkiye AB ile
olan ilikilerinde Asya derinliini ihmal etmeyen bir stratejik pozisyon gelitirmek zorundadr.
Aksi takdirde ne Avrupa nezdinde kendi tarih ve corafya derinliinden kaynaklanan bir
itibar sahibi olabilir ne de Asyann kadim stratejik kulvarlarnda sz dinlenen bir lke olabilir.

3. Blgesel Boyut
her eyden nce Balkanlar, Ortadou ve Kafkaslardan oluan bu blgelerin hem AB hem de
Trkiye nezdindeki neminde ciddi deiimler yaanmtr.

Tarihi faktrlerin evreye girmesi ile Almanyann Dou Avrupa ve Balkanlar'a ynelik etki
alann statkoyu zorlayc bir ekilde geniletmesi, Fransa ve ngiltere gibi lkelerin de
statkoyu koruyucu bir tavr sergilemesi, Yugoslavyann paralanmas ve Bosna bunalm
srecinde Trkiye'yi tedirgin eden bir tablonun ortaya kmasna yol amtr. Bu durum
Trkiye'nin hakl olarak blgede AB'ye kar NATO etkinliini ncelemesine ve bu konuda da
ABD ile daha yakn bir stratejik pozisyon belirlemesine yol amtr.

107
ift kutuplu yapya dayanan Souk Sava parametrelerinin belki de en radikal deiikliklere
yol at blgelerin banda gelen Kafkaslardaki blgesel lekli stratejik deiimler AB ile
Trkiye arasnda sregelen stratejik kader ortaklnn yerini ciddi kar elikilerinin almasna
yol amtr. Trkiye'nin KE'yi oluturmada nclk etmesinin Souk Sava sonras dnemin
ilk yllarnda AB ile yaad bunalmlarla ilikilendirilmesi ve AB'ye bir alternatif gibi sunulmas
bu denklemlerdeki hassasiyetin ilk nemli gstergelerinden birisi olmutur.

Ortadou'da smrge gemii olan Fransa ve ngiltere gibi lkeleri de bnyesinde barndran
AB, bir btn olarak ve birliin yesi lkeler olarak Souk Sava sresince Ortadou'da ift
kutuplu yapnn barndrd statik dengelerin dnda daha zerk politikalar gelitirmeye zen
gstermitir. ABD'nin blgesel strateji asndan tehdit unsuru lkeler olarak grd ran,
Suriye ve lrak benzeri lkelerin zellikle Almanya ve Fransa ile yakn siyasi ve ekonomik ilikileri
srdrmesi bunun ak bir gstergesidir. Benzer bir zorunluluk karsnda kalan ve zellikle
seksenli yllarn balarnda Ortadou'da daha etkin bir politika oluturma abas iine giren
Trkiyede Ortadou'da dnemsel dalgalanmalar gsteren politikalar takip etmitir.

AB'nin Ortadouda ABD'den farkllaan bir strateji arayn srdrd sylenebilir. Souk
Sava sonras dnemde Ortadou'da etkisini artran ABD-srail eksenine ramen Fransa'nn
Suriye, Fransa ve Almanya'nn ran ile olan ilikilerini zellikle ekonomik alanda artrarak
srdrmeleri bu farkllamann nemli bir gstergesi saylmaldr.

Trkiye'nin Ortadou politikasnda yeni almlara girmemesi ve ABD-srail eksenine kat bir
ekilde sadk kalmas durumunda AB ile Trkiye'nin ortak blgesel strateji gelitirmesi ok g
olacak ve blgede kabilecek her bunalmda farkllamas muhtemel politikalar taraflarn
ilikilere ve entegrasyon srecine bak asn etkileyecektir. Bu konuda da ilikileri
gerebilecek en riskli alan, ABD-srail eksenine yakn duran Trkiye ve AB ile ilikilerini youn bir
ekilde srdren Suriye ve ran'n yannda yalnzlktan kurtulmaya alan Irak' da dorudan
ilgilendiren Krt meselesi ve Kuzey lrak'n stats konusu olacaktr.

Trkiye bir taraftan kendi jeopolitik konumunu merkez alan, dier taraftan da bu unsurlar
tutarl bir ereve iinde uzlatrabilen yeni bir stratejik bak as gelitirmek zorundadr. Aksi
takdirde AB ile giriilen entegrasyon sreci blgesel karlar kar karya getiren bir atma
alan haline dnebilir.

4. kili Bir Stratejik Analiz rnei: Tarihi Derinlik ve Souk Sava Sonras Dnemde Trkiye-
Almanya likileri
Almanya-Osmanl ilikilerinin ksa bir zetini vermek gerekirse, bu iliki Almanyann Avrupa
iindeki Mittellage konumu ile Osmanl Devleti'nin Avrasya gei yollarndaki Mittellage
konumunun jeopolitik kesiim alannn bir rndr. Her iki lke de bu jeopolitik kesiim alann
Rusya ve ngiltere karsnda stratejik bir optimizasyona yneltmek istemitir.

19. yzyln step devi Rusya'nn evrensel sosyalist ideolojinin kazandrd motivasyon ile bir
dnya devi haline dnmesi, gerek Orta ve Dou Avrupa, gerek Balkanlar ve Boazlar
gerekse Kafkaslar ve Ortadou zerindeki basklarn art sonucunu dourmutur. Bu da
Alman-Trk stratejik ortaklna sadece askeri adan deil, ekonomik adan da nemli bir
boyut kazandrmtr.

108
Sovyet tehdidinin ortadan kalkmas ile birlikte Trkiye'nin Almanya nezdindeki stratejik nemi
de byk bir deiime uramtr. Trkiye'nin stratejik nemindeki deiim ve Orta ve Dou
Avrupada Almanya lehine doan boluk bu blgedeki lkelerin AB'ye yelik mracaatlarna
ncelik verilmesine yol amtr.

Stratejik nceliklerdeki bu deiim Souk Sava sresince Trk-Alman dostluunun kprs
olarak grlen gmen iilere bak da etkilemitir. ki Almanya'nn birlemesinin dourduu
ekonomik ve sosyal skntlar Almanyann lkedeki Trklerin konumunu bir tr nfus basks
olarak grmesine sebep olmutur.

Bylece, Souk Sava sresince Sovyet tehdidinin nndeki en nemli engeller arasnda
grlen Anadolu'daki gen ve dinamik Trk nfusu, bu tehdidin kalk ve AB iindeki
dengeler dolaysyla Avrupa'ya ynelik bir nfus tehdidi olarak alglanmaya balanmtr.
deolojik nitelikli Souk Savan bitmesinden sonra medeniyet temelli yeni bir Souk Sava
deklarasyonu olarak alglanan Medeniyetler atmas tezi bu yaklam maalesef bir tr
dlamaya dntrm bulunmaktadr.

Balkanlardaki meselelere NATO mdahalesini milli karlar iin daha uygun gren Trkiye ile
bu blge ile ilgili nihai zmn AB'den getiini dnen Almanya arasndaki gr
farkllklar Trk-Alman ilikilerini etkilemeye devam edecektir. Son olarak Almanya'nn blgede
Trkiyenin tabii mttefikleri arasnda yer alan Bosna-Hersek, Arnavutluk, Hrvatistan ve
Makedonya'y AB'ye davet etmesi ksa ve orta vadede birlie katlmas g grnen
Trkiye'de ciddi kayglar uyandrmaktadr.

AB-Trkiye ilikilerinde ortaya kan tkanmalarn fiili problem alanlarna tanmas Trkiye'nin
AB ve Almanyadan ok, NATO ve ABD eksenlerine dayal d politika seeneklerine arlk
vermesine yol amaktadr.

zetle, Trkiye Almanya ilikileri, Souk Sava sonras dnemde ortaya kan bu konjonktrde,
dinamik gler dengesinin olduu tarihi rneklerin aksine bir bunalm srecine girmi
grnmektedir.

V. Medeniyet/Kltr Dnm Dzlemi
1. Yeni-Geleneki Bir Tepki Olarak AB'nin Tarihi arka plan
Bugn Dou Avrupa ilerine doru genilemeye alan AB aslnda Trkiye'nin yelii
konusunda takna geldii tavrla bir tr ie kapanma temayl iine girmi bulunmaktadr.
AB, Souk Sava sonras dnemde Avrupann Kutsal Roma-Germen birikimini nceleyen bir
genileme stratejisini benimsemi grnmektedir.

arlmann Kutsal Roma-Germen mparatorluu'nu varis arasnda paylatran 843 tarihli
Verdun Anlamas ile ortaya kan snrlar bugnk Fransa ve Almanya'nn tabii alanlar ve
problem blgeleri ile hemen hemen bire bir uyumaktadr. Kutsal Roma-Germen
mparatorluu, bu blnmeden sonra ilk defa Habsbourg hanedannn hanedanlar aras
evliliklere dayanan diplomasisi ile birletirilmi; bu birleme karsnda oluan Protestan
koalisyonunun ortaya kard hesaplama, 1648 Vestfalya sistemi ile noktalanan Otuz Yl
Savalarna yol am ve Kutsal Roma-Germen miras tekrar blnmtr. Daha sonra
Napolyon ayn miras btnletirmi; ona kar oluan koalisyon sonucunda da Avrupa-ii
109
blnml yanstan Viyana Kongresi sistemi ve gler dengesi domutur. Ayn miras
Almanya etrafnda toparlamaya alan Bismarck ve ll. Wilhelm'in stratejileri I. Dnya
Savana, Hitler'in abas lI. Dnya Savana yol amtr.

Avrupa Birlii, bu mirasn askeri aralar yerine ekonomik ve siyasi aralarla tekrar
toparlanmas abasndan baka bir ey deildir.

Birliin derinlemesine gelimesi, yani varolan yelerle daha sk bir birlie doru ynelmesi ile
ye says artrlarak yaygnlatrlmas tercihleri aslnda biri dierini geciktiren iki ynl bir ekim
alan oluturmaktadr. Birliin derinleme tercihi ile sk bir birlik haline dnmesi yeni yelerin
intibakn gletirerek yaygnlamay geciktirmektedir. Buna mukabil yaygnlatrma tercihi,
yeni lkelerin cari yapya intibaklar iin gereken gei sreci dolaysyla, derinlemeyi
engellemektedir.

ngiltere'nin -zellikle muhafazakar iktidarlar dneminde- ulusal egemenlik alanndan
fedakarlk gerektirecek derinlemesine gelime formllerini srekli olarak engellemeye
almas karsnda bata para politikas olmak zere birok alanda daha sk bir birlikten
yana tavr koyan Almanya ve Fransann sreci hzlandrma abalar, iki ayr btnleme
dzleminin ezamanl bir ekilde varln ngren iki vitesli Avrupa fikrinin ortaya atlmasna yol
amtr. Birlik iinde yeni dengelerin olumasna yol aacak olan bu gr, derinletirme ve
yaygnlatrma abalar arasnda bir orta yol bulma araydr.

ngiltere'nin Avrupa-ii derinleme abalarna gsterdii diren, Fransann dil milliyetilii ve
uluslararas ilikilerde bamsz g alan oluturma abalar, Almanya'nn stratejik opsiyon
farkllamas, muhtemel bir i hesaplamann nvesi olabilecek lekte etkenlerdir.

2. Cepheleme/Btnleme Sarkacnda Tarihi Arkaplan ve AB-Trkiye likileri
Osmanl Devleti'nin oluturduu Millet sistemi ile Bat Avrupada Vestfalya dzeni ile
ekillenmeye balayan ulus-devlet yaplanmas arasndaki elikiler Orta ve Dou Avrupa
tarihinin hala sren en temel elikilerinin altyapsn oluturmutur.

3. Medeniyetler aras Etkileim ve Trkiye-AB likileri
Aydnlanma felsefesi ve bu felsefeye dayal smrgeci/oryantalist bak asnn dayand
temel varsaymlar bugn geerliliklerini yitirmeye balamlardr. nsanlk tecrbe birikiminin
tmyle tek bir nehre akarak Bat medeniyetinde son bulduu iddialarn ve dier medeniyet
havzalarnn zamanla yok olacana ynelik beklentilerin aksine zellikle 20. yzyln son
eyreinden itibaren yksek bir ivme ile canlanma ve alternatif oluturma temaylne giren
Bat-d medeniyet idrakleri ve havzalar nmzdeki yzyl iinde ok ciddi medeniyet
hesaplamalarnn, sentezlerinin, yzlemelerinin ve etkileimlerinin habercisi saylmaldr.

Bylesi bir dnemde farkl medeniyet birikimlerine beiklik etmi, Bat-d son byk medeniyet
tecrbesinin merkezi olmu ve canlanmakta olan medeniyet havzalar arasnda da tam bir
jeokltrel gei nitelii tayan Trkiye iin olaanst imkanlar sz konusudur. Trkiye
medeniyetler aras etkileimi dorudan etkileyebilecek kendi zgn tecrbe birikimini ve
niteliklerini hayata geirebilirse, sadece AB ile olan ilikilerde deil, kreselleme srecinin
getirdii btn bunalm alanlarnda son derece itibarl ve onurlu bir yere sahip olur. Bunun
aksine, AB ile girilen entegrasyon srecinin her olumlu safhasnda total bir tarih reddi ve
110
Avrupa ynnde radikal bir medeniyet krlmas sylemi benimsenirse, kar karya kalnan her
olumsuz tavrda da psikolojik bir refleksle vulgarize Avrupa kartl yaplrsa, ne salam ve
sreklilik arz eden bir kltrel aidiyet kimlii oluturulabilir ne de temasa geilen toplumlar
nezdinde bir sayg kazanlabilir. Tarihte hibir zaman etken olma becerisi gsterememi
tarihsiz toplumlara has bir onursuzluk da, hibir kltrel etkileime giremeyen tepkisel bir ie
kapanma da, yeni dnemde toplumsal atlm gcmz kracak yanl tavrlardr.

Son iki asrlk tecrbe gstermitir ki, bir toplumun kltr ve medeniyet aidiyetinin radikal bir
ekilde dntrlebilmesi sadece uluslararas konjonktrn, radikal bir entelektel tercihin ya
da siyasi bir deklarasyonun sonucu olarak gerekletirilemez. Medeniyetlerin kendi
srekliliini koruyabilmesi, kendini yeniden retebilmesi ya da yeni bir yapya brnmesi ok
daha uzun dnemli zihinsel, felsefi, yapsal ve kurumsal srelerin rndr.

Toplumu, istedii anda, istedii kararla deiecek bir yn olarak grmek, bu srecin dnda
ve stnde bir tavrla tek boyutlu ve tek ynl bir dogmatizme ynelmek neo-oryantalist bir
tavrdan baka bir ey deildir.

zetle nmzdeki dnemde stratejik ya da demografik gce sahip olmakla birlikte kendi
yerelliinden evrensel mesajlar retebilen medeniyet havzalar ne kacaktr. Bu erevede
AB belki de Avrupa tarihinde ilk defa gerekten kuatc ve oulcu bir kltr havzas
oluturabilme imtihan ile kar karya kalrken, Trkiye sahip olduu jeokltrel ve tarihi
derinlii kapsaml bir medeniyet almna dntrebilme imtihann yaayacaktr.

AB'nin bu srete yamakta olduu imtihan en az bizim yaadmz imtihan kadar etindir.
AB, Trkiye ile olan ilikilerini germesi ve kendi etnik/dini kabuuna ekilip Trkiye'yi dlamas
durumunda sadece Trkiye'yi kaybetmi olmayacak yeni smrgeci bir dalgay ve grnty
ortaya karacaktr. Bylesi Avrupa-merkezli yeni smrgeci bir anlay AB'yi Avrupa ktasna
hapsedecek sonular dourabilir. Trkiye AB'yi artk kendi jeokltrel derinliini terk ederek
her ne suretle olursa olsun eklemlenebilecei ve bu yolla kendi i elikilerini aabilecei bir
medeniyet merkezi olarak grme temayln de, sk sk depreen Trkiye'yi blmeye alan
Avrupa imajn krkleyen savunmac refleksi de terk etmek zorundadr.

VI. Tarihi Reflekslerin Kskacnda Trkiye-AB ilikileri
AB tarafndan dile getirilen insan haklar, Kbrs, Ege, ekonomik parametreler gibi unsurlar
Trkiye'yi srekli bir belirsizlik iinde tutma politikasnn gerekeleri deil, bahaneleridir. Yani bu
unsurlar olduu iin bylesi bir karar alnmamakta, belirsizlik stratejisi uyguland iin bu
unsurlar ne karlmaktadr. Bu unsurlarn olumas AB'nin zaten uygulamay dnd ve
uygulaya geldii stratejinin uygulanmasn kolaylatrmaktadr. Trkiye bir gn insan haklar
hususundaki eksikliklerini AB istedii iin deil, kendi insanna ve toplumuna sayg duyduu
iin dzeltme iradesi gsterdii zaman uluslararas ilikilerde saygn bir konum kazanacaktr.

Avrupal lider ve aydnlarn byk ounluu, Trkiye'yi, kltrel olarak slam-merkezli
Dou'nun, ekonomik ve siyasi olarak da Gney'in bir uzants eklinde grmektedir. Bu
nedenle, Trkiye'yi hazm g bir unsur eklinde gren Avrupallar, tam yelie evet
dememekte, ama hayr demenin getirecei maliyetleri de hesap ederek ilikileri askda
tutmaktadrlar.

111
nmzdeki yirmi yllk dnemde Dou Avrupa ile tmyle btnlemi bir AB karsnda
Trkiye'nin yalnzlamasn engelleyecek alternatif kta havzas politikalar oluturularak her
trl alternatife ak bir manevra alan gelitirilmesi zorunluluu Trkiye'nin yakn gelecekteki
en temel stratejik parametrelerinden birisi olacaktr.

S So on nu u

Trkiye' nin stratejik derinliini ortaya koymaya altmz bu eserde bu stratejik zeminin teorik
boyutu ile pratik uygulama alanlar arasndaki ilikileri ve etkileimi gstermeye altk.

Trkiye'nin corafi derinlik anlamnda oturduu zemini tahlil ederken yakn kara, yakn deniz
ve yakn kta havzalar gibi tanmlamalar gelitirdik ve ilgili blmlerde bu havzalarn i
yaplarn ve uluslararas sistem iindeki konumlarn Trkiye'nin stratejik yaplanmasndaki
nemleri asndan ele aldk. Bylesi bir analiz Trkiye'nin cari snrlar gz nne alnarak
yaplacak bir tasvirin tesinde yeni aklama, anlama ve anlamlandrma zeminleri
oluturmaktadr. Trkiyeyi evreleyen Balkanlar-Kafkaslar-Ortadou kuandan oluan yakn
kara havzas, Karadeniz-Boazlar-Marmara- Ege- Dou Akdeniz-Kzldeniz-Basra-Hazar i
denizleri ve su gei yollarndan oluan yakn deniz havzas ve nihayet Avrupa-Kuzey Afrika-
Bat ve Orta Asya'dan oluan yakn kta havzas ayr ayr ele alndklarnda da, bir btn olarak
incelendiklerinde de, corafi olarak dnya ana ktasnn merkezini, tarihi olarak da insanlk
tarihinin ana damarnn ekillendii alanlar kapsamaktadr.

Trkiye'nin birbirinden farkl zelliklere sahip olmakla birlikte birbirleriyle etkileim iinde
bulunan yakn kara, yakn deniz ve yakn kta havzalarnn oluturduu zeminde strateji
gelitirme zorunluluu ile kar karya kalmas avantaj ve riskleri en st dzeye karabilecek
bir eitlilie sahiptir.

Souk Sava sonras konjonktrde Trkiye ile ilgili yaplan tasvirlerin mihver lke (pivotal state)
ile paralanm lke (torn country) ular arasnda gidip gelmesi aslnda bu ok ynl
dinamizmin ortaya kard bir elikidir.

Kiiler gibi toplumlarn da gleri ayn zamanda zaaflardr. G kaynaklarn iyi
kullanamayan ve harekete geiremeyen topluluklara bu g kaynaklar zaaf odaklar
eklinde geri dnerken, bunalm kaynaklarn bir hayatiyet belirtisi olarak gce dntrebilen
topluluklar iin bu zaaf unsurlar dahi yeni g kaynaklar olutururlar.

Kendi bunalmndan ve paralanmlndan dahi g retebilen toplumlar tarihe arlk
koyma hakkn ve imtiyazn da elde ederler.

Dnya ana ktasnn merkezinde ya da jeostratejik havzalarn kesiim blgelerinde bulunan
veya ok kltrl bir yapy kendi paradigmas iinde srdre gelmi olan toplumlarn d
faktrlere tepki olarak ie kapanmalar ise ya mmkn deildir ya da ksa dnemli olarak
mmkn olsa dahi zm retici deildir.

Trkiye ikinci grup lkeler arasndadr ve ie kapanarak deil, yeni bir zgven ve iddia ile
da alarak bunalm unsurlarn g unsurlar haline dntrebilir. Dnyann kuzey-gney ve
dou-bat istikametindeki en stratejik kuann merkez hatt zerinde bulunan Trkiye'nin ie
112
kapanmas corafi adan mmkn deildir. Trkiye'yi 20. yzyln konjonktrel artlar iinde
ortaya kan sradan ulus-devletlerden ayran tarihi miras fark da ie kapanmay imkansz
hale getirmektedir.

Unutulmamaldr ki, Souk Sava fiilen bitmi olmakla birlikte Souk Sava sonras dnemin
uluslararas dengelerini ve hukukunu belirleyecek olan nihai dzenlemeler ve anlamalar
halen yaplmamtr. Bu adan ele alndnda Souk Sava bitiren atekesler yaplm, ancak
yeni g dengelerini yanstan nihai dzenlemeleri de kapsayan geni lekli bir yeni dnya
dzeni oluturulamamtr.

Souk Savan galipleri safnda bulunan ve bunun iin Souk Sava sresince ok ciddi bir
bedel deyen Trkiye'nin Souk Sava sonras dnemde bu bedelin karln aldn
syleyebilmek ok gtr. Trkiye ok ynl bir stratejik yenilenme ihtiyac iindedir.

Btn bir dnyann karlkl etkileim sreci iine girdii bir dnemde zgvenini ayakta
tutabilen toplumlar yeni g merkezlerinin nvelerini oluturacaklardr. Bunun aksine,
zgvenini kaybederek baka toplumlarn evre unsurlar olmay kabullenenler ise psikolojik
bir ykmdan sonra stratejik bir zl de yaama tehlikesi ile kar karya kalacaklardr.

Bu psikolojik zgven yenilenmesinin olmazsa olmaz art da stratejik zihniyetin yeni artlara
uyum salayacak ekilde yeniden oluturulmasdr.

Tarihte edilgen deil etken olmak, tarihi okumak deil yazmak ideal ve iddiasndaki her
toplum, nce iinde bulunduu sabit veriler olan zaman ve mekan yeniden yorumlamak
zorundadr.

Avrasya ana ktasnn dou-bat ve kuzey-gney istikametindeki hatlarnn kesiim
blgelerinde bulunan kpr lkelerinden birisi olan Trkiye, sradan Avrupallk ve Asyallk
arasnda sregelen anlamsz kategoriletirmelerin tesirinden kurtularak uzun dnemli strateji
ve bu stratejinin gerektirdii jeokltrel altyapnn temel unsuru olan kimlik meselesinde
kapsaml bir yenilenme sreci iine girmek zorundadr.

Uluslararas ekonomi-politik yaplanma asndan Kuzey ile Gney arasnda, uluslararas
jeokltrel yaplanma asndan Dou ile Bat arasnda bu gei hatt zerinde bulunan
Trkiye, bu konumunun yeni jeoekonomik, jeopolitik ve jeokltrel paralanmalara yol
amasn nleyen bir strateji gelitirmek zorundadr. Aksine, bu konum Trkiye'nin blgesel ve
kresel roln artran bir jeopolitik, jeoekonomik ve jeokltrel btnleme arac olarak
grlmelidir.

Dou-bat istikametinde ilerleyen Seluklu-Osmanl tarihi birikimi iin Asya-Avrupa ilikisi yay ile
ok ilikisi gibidir. Yay geriye doru ne kadar gerilirse ok ileriye doru o denli hzla gider.
Mesele yay ve oku yerli yerince ve birbirini destekler tarzda kullanacak strateji iradesinin
oluturulmu olmasdr.

ncelikli mesele, hangi aralarn hangi zamanlama ile kullanlmas olduu kadar, hangi
stratejik kimlik ve zihniyetin hangi hedefler dorultusunda harekete geirilecei meselesidir.
Trkiye'nin ekonomisini ve uluslararas ekonomik ilikilerini AB erevesine indirgeyen ve
113
114
sadece bu boyut ile snrlayan bir yaklam yaysz bir oku eli ile bilinmeyen bir istikamete atma
tavr sergilemektir. Asya'ya ayaklarn salam basamayan bir Trkiye'nin gzlerini ve ufkunu
Avrupa'ya dikebilmesi de gtr. Asya'daki ekonomik ve siyasi potansiyelini harekete
geiremeyen bir Trkiye'nin de AB iinde, Avrupa'ya pazar ve turistik mekan olmaktan baka
ans ve seenei de olamaz.

Yaplmas gereken ey, yay Trkiye'nin snrlarnn tesindeki potansiyelini de kapsayacak
apta ve lekte gerebilmek, oku da rasyonel bir stratejik planlama ile iddial bir ufuk
perspektifi arasnda uyum salayan bir hedefe, ayn anda yneltebilmektir.

Youn bir medeniyet bunalmnn yaand, insanolunun btn dorularn yeniden kurma
abas iine girdii, bu erevede de btn tarihi kltr birikimlerini yeniden kefetmeye
alt bir dnemde Trkiye gibi kpr lkelerin farkl medeniyet birikimlerini bnyesinde
barndryor olmalar yeni bir medeniyet alm iin ciddi bir kaynak oluturmaktadr. Bizi dier
toplumlardan farkllatrarak tarih sahnesine zel bir konumla kartacak olan da temelde bu
zgn niteliklerimizdir.

StrateJik DerinLik

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

StrateJik DerinLik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

S St tr ra at te ej ji ik k D De er ri in nl li ik k

Trkiyenin Uluslararas Konumu

You might also like