You are on page 1of 299

--r#f

Jfli
#,p,*"'
\ \,
{L*"
\'*{rt\*J
[I
il
-I-EGEfl
r
-tIDIigr.ti]IF
ffi
t
/r,ffi"\)
(,*&\,1.J
.}8.,F
- \
q
I
I
\ . /
u o s s u d n o l r
N I i l G
H d N O d
/.
I
I
f
I
$
t
I
r
{
f
1
r-
r
f
r
t
i-
t
?
(1)
l2l
UNDANG.UNDANG
NOMOR
7 TAHUN
1987
Tentang
Hak CiPta
pasal 44
Barangsiapa
dengan
sengaia
dan tanpa
hak
mengumum'
kan
atau
memperban"*
l'"',c.rptaan
atau
melberi'izl1
untuk
itu,
dipidana
dengan
pidana
peniara
paling lama
7
(tuiutr) tahun
danl atau
''
denda
paling
'banyak
np
'iob.ooo.mo,o0
(seratus
St[
tupidt)'
Barangsiapa
dengan
sengaia
menylarfll:"*t*:::-1
mengedarkan,
atau
men;uat
kepada
umum
suatu
ciptaan
-- -
ataubaranghasilpetanggaranHakCiptasebagaimana
dimaksud
dalam
ayat
(i)' dipidana
dengan
pidana
pen--'-
--
lara
paling lama
5 iii"i
tahun
dan/atau
denda
paling
banyak
Rp
SO'OOOOOO'OO
( limapuluh luta
rupiah)'
m"'-
r - , , . * r r . t ' ; - " , - -
v r u v x v f
I I U H \ T f , I E
\ r u f , I r u A
I E
i '
, r ,
1 3 # n 1 r , . , 1 1 ,
^ - 1
I
: l ? ' , " ' . t . . $ . r
i ; : ! : ; : ! $ 3 ? { t
I
s l t r r r i
u B B r ? r l [ a r u e d
u s p u E r a l r n u a f ,
. w q f l F r e d
r t r ,
-- - I
q n f n l o x
u q r l a J
D q n w J
s o r l s / , ' ^ l u f l
t r y r y w s
T l q e J
t r y l r s q
, D s a g
u i g
l n r Y H Y I
O n w H
. u q . J o t d
t u t p t o g
t t o l
o u r y l
r n r l r s u l
t 4 8 a n
u D c r u n t
, o l o d e x
r o r r ! 4 1 .
x -
a t s n
, c n r r n S
. r 1
r r 3 - r o
L
u o s s u d u r o I I
N r r c
H d u l o d
. l
,l'
(
!
!
I
f
t
fr
MTLIT
Bedan Papuslakraa
hopiusi lawr Timur
,"?e
"77[
POMPA
DAN
KOMPRESOR
iemilihan,
Pemakaian
dan Pemeliharaan
Judul
asli : PumPs and ComPressors
Oleh
: lr. Sularso,
MsME
Prof. Dr. Haruo Tahara
(O
Hak Cipta dilindungi
oleh undang-undang
Diterbitkan oleh
: PT Pradnya Paramita
JalanBungaS-8,{
Jakarta
13140
Cetakan
Ketujuh
: Tahun
2000
Perpustakaan
Nasional
: katalog dalam
terbitan
6Df)
Sularso
Pompa dan kompresor:
pemilihan,
pemakaian
dan
pemeliharaan/oleh
Sularso,
Haruo
Tahara'
-Cet.
7.
-
Jakarta:
PradnyaParamita"
ZO0O'
x,291hal. ;ilus;26
cm'
ISBN
979
-408
-
090
-
x.
l. PomPa dan komPresor'
I' Judul'
II. Tahara, Haruo
III. Association
for
International
Technical
Promotion
(Japan)
621.69
Dicetak
oleh
: PT Pertja
1 ' ! , { ' " , '
r i t : / /
' 7 ' , , /
/ /
Y t r v H v l
o : r x v H
^ * Y L ' - y
o s u v ' r n s
r y f
s q n u o d e r e d u u r u u s e l y
a ! 6 :
E u e d a l ' o i + r t
u e p ? r s o u o p u l ' t u n r r e g
' e E e u a l
u u p s e l l l r s " J
. e , ( e r q
e p E e s u e E u a p r u r n l n q u a r q : : o . r J
t u e f u n u e u q e 1 a 1 B u e , (
, l e J o p u e f
s r J " l e J { e s r e E u q e s r n l n g
i q " i o X
. u I
u " p e n t a y p E e q x
e r , r y
I t o s
' J ( I
1 o r 4
u u u r d u r r d q e a a e q r p ' B u u d s l ' u o r l o u r o ; 4
I e c r u q o e r I ? u o r l , u J e r u l
J o J u o r l ? r f , o E s t
a q l u p e d a l e . ( u r e s o q - r e s o q e s
t u e , ( u e e E r e q E u e d u e l d e c n E u s u i
u r E u r s r p u i d
" r r - r q 1 y
e { u u r n r u n e p u d r o s e : d u r o {
u e p e d u r o d q e l " s u r r r
u e u u E u e u a d
r p r d * ,
- d e r e l r p e l n d
l e d e p u e { e r u r s
' p
u { r J o q r p E u e , ( s e z e - s e * u n i 1 i . r " p u n r u , N
. r u r
l e , s ? F m c
e r s a u o p u l r p u B r B { " r u e d u r e l e p
l e d e p r a l
1 e , ( u e q
E u r l e d t u u , ( q e l e p u
l n q a s J a l s r u a f _ s t a -
B u a J ? { q e p t u , ( u u e 8 u e q u l g e d
r e s e p u n d e p y
. r e 1 n d
u u p
1 e r o 1
s r u a t z p e d r s e l " q l p J o s a r d r u " - l
u u l E u e p e s
' o q : n 1 s r u o f e d r u o d e p e d r s u l e q r p s " q " q r p E u e , ( e d u o d r u r n { n q u r ? r , o
E u e [ r r o a l n r r B u a J E x , t u u q u r r r p
l e d e p
e r s a u o p u J B s e q " q ; . r ' r ' ; l i H ? ? , J r " # : : : ? r f , { H
u u l e u u E u u r n 4 e l r e E e p n s { u l u l p
I u l I " H
' u e d u r a l
u e n q u l a t u e i e p e d u e r y e 1 e 1 p
e , ( u r s r u r : c r - e , h
' e p n u r
e u e f r e s
1 e 1 E u r 1 r 8 E u r l u e n : n 8 r a d r p u n d n u u r r z l e
1 e 1 E u r 1 u e n r n f e l q r t o + *
r E u u ,
' ? r s e u o p u J
I p { l u { a l
u e l r p r p u e d r E e q u e t u z q u r n s u e q l [ I d , r u
i e d e p i r e l d u r r q r p r i n i r u r n r : g -
: '
:
- ' I ' g ? " J E : i s
- e d u e p r s e r a d o E u u p r q u r e l " p s e E n l r e q E u e , ( u : 1 a r a u r , q p " g e r u n d n e r u r s u l ? l s u r
" " " 6 * - *u r e l e p
1 e ; e 8 r e q
E u e , (
r y u 1 e 1
e E e u a l e r u d e p e d e l s r 1 1 u 4 d u e n q e l 0 t u o d { r c { r J e q u e r u
1 1 1 : u :
; r ! f f i
E l r r ? l n J o l e , ( u u e n [ n 1 u n d e p y
' r J l s n p u r
E u e p r q u n d n e u r r E E u r l u u r y p r p u " J E r n p , q u r r m s . u e .
r e , { u n d u r a u r
E u e , { E u e r e E u s d
l o d u r o l o {
n l e n s r l e l o u n { n { e l r p r u r n { n q E ? t r : = d
' B l s e u o p u J
=
f r - n r r r m .
1 z 1 e ; u , ( s e u e p e d e > 1 u e 1 1 f e s 1 p r u r n l n c [ q " l n l r u ? J r { r u r e d u e l r e s p J e q
E { l t e , - , _ @ t r , [ l
- e q t l a u a d
u e p
' u " I ? { t u e d
' u e E u e s e u r e d ' u e q { u r a d e J e ) - e J e J u r B l " p e t u ? l n J e l 6 c u . 3 ; a
r n d r
u e p r E p s u e r u
E u e f u u n q u l e E u e d u e l n l r a d r p r u r u r s e u r - u r s o r u p e S u e u o r u
l n l u n
B . { q " ' i
: . f u
- l P
l e d e C
' e ^ { u u u t e l e u r e d
u e E u e p r c n s o s t u e E e r e { e u e J e q u n d e k u u e r n l n
u e p s r u a f
6 p
- 6 u *
q ? r u n J
' u e r u e l r e d ' u l s n p u r : u e 1 e t E e 1 E u u p r q e l e E a s r r d r u u q r p s e n l
l e 8 u e s t u e i : r e m r . , , f u
t e , ( u n d u a u
r o s e r d t u o > 1
u n d n u u r e d u o d r u r E u e r e l a s r u a d i i - u a r e p o u r
u e d n p r q - . q
= i l - c o
U Y I N Y C N t r d
Y I Y X
I
t - _ '
= d
I
/
$
PARA KONTRIBUTOR DALAM PENULISAN
KONSEP BUKU INI
Dr. Iwao Ohtani
Board Director, General manager,
Pneumatic Products Division, Tokico Ltd.
Mr. Takeo Yamamoto
f
Assistant Chief Engineer,
I -
Hitachi Sanki Engineering Co., Ltd.
i
I
Dr. Yutaka Shinji
[
,,
Vice Manager, Compressor Department, Sagami Works,
I
Tokico Ltd.
f Mr. Masamichi Kondo
I
Pump Designing Department, Tsuchiura Works,
Hitachi Ltd.
Mr. Tadao Tateshita
General Manager, Narashino Works,
:
Hitachi Sanki Engineering Co., Ltd.
I
:
I
I
t
I S
6 n
6 n
6 n
8 ?
L N
9 n
n t
*
Z N
8 Z
9 Z
9 ( ,
9 Z
S Z
9 Z
2 7 ,
n l
T I
T I
p " a H
n ' e
, ^ ; s e r y g s e d g
. Z
I 3 A \ ? ' u e l u o w
g ' l
6
r s B l r ^ ? x
s ' {
r s u s r u J o J J e d
f I
; * *
; ; - ; ; ; ' f r " , 1 ; : ' l l f f i l : Z , i i
l g r s s d s
u e l z d s c e ; 4
t ' : t
. . . . . . . . i : : { s i . r H . : . : 1 . i . : r r l
r o u o u )
4 g r s e d s
u e l e d e c e v
E ' r
u u u n t u u q e s e { u r n > I n H
Z ' l
p E n y r l u a s e d r u o d e f r a ;
Z ' l ' l
r r s c
1 B z
p E e H
I ' l ' I
l u t n 3 u l u e s
e d u r o d e l r e y
I ' t
. " .
s d u r o d s r z y
. I
V d I ^ t O d . I N V I C V S
9 ' 7 ,
s ' c
I I
6
6
L
9
s
s
n
n
t
c
I S I U Y L { Y O
vl
2.7
2.8
2.9
Daya poros dan efisiensi pompa
2.7.1 Daya air
2.7.2 Daya poros
Koreksi performa
Pemilihan bahan
nsi untuk zat cair kental
52
52
53
53
56
6l
6l
6l
65
66
68
68
68
'75
76
t/
2.9.1 Bahan-bahan dari bagian-bagian utama pompa u'mum 56
2.9.2 Data yang diperlukan untuk pemilihan ........... 58
2.lO Pemilihan penggerak mula ..........
58
2.10.1 Daya nominal penggerak mula ........... 58
2.10.2 Motor listrik dan motor torak .......... 58
2.10.3 Roda
gigi pengubah putaran 59
3. Pemakaian
.-'
3.1 Perencanaan instalasi pompa
3.1.1 Tata letak pompa
3.1.2 Pemipaan ........... ........
3.1.3 Katup
3.1.4 Tadah isap dan tadah keluar
3.1.5 Tangki tekan
3.2 Contoh-contoh
pelayanan pompa
4. Konstruksi
PomPa '
4.1 Klasifikasi menurut
jenis
impeler .............'...
4.2 Klasifikasi menurut bentuk rumah
4.3 Klasifikasi menurut
jumlah
tingkat
4.4 Klasifikasi menurut letak poros
4.5 Klasifikasi menurut belahan rumah
4.6 Klasifikasi menurut sisi masuk impeler
4.7 Pompa
jenis
tumpuan sumbu
t+.8 Pompa
jenis
khusus .................
4.9 Alat pengimbang gaya aksial
3.2.1 Air minum
3.2.2 Pengairiin
3.2.3 Industri kimia dan industri minyak
3.2.4 Industri lain ............. 70
3.2.5 Pompa drainase
7l
3.2.6 Pelayanan pusat tenaga
7l
3.2.7 Pelayanan
gedung 73
69
'70
{
77
78
79
79
8l
81
87
i
I
i
5. Operasi
'
Kurva head kapasitas
pompa dan sistem 91
Operasi paraleidan operaii seri ............. 93
Pengaturan kapasitas
..;.......--................ 95
5.3.1 Cara
pengaturan ............
95
5.1
5.2
5.3
rl
il
r{
il
r{
t t l { E x u E q
l B { E u r u s q
l " E n J r r l u e s
E d u r o d
z ' L ' L
L i l
" '
E u n l n u e d e s r
l e E n 3 u l u e s
e d u o 4
l ' L ' L
L t t I n B I { r e ^ O L ' L
9 I
E u e p e c n 4 n s u e e r p e , ( u e 4
n ' g ' L
S t I
r s e r e d o E o 1
t ' g ' L
t t l
u e e s 4 t r e u r a d n D I B & \ e l S u e t u e p r l l n g
Z ' 9 ' L
t t l
r l B p u e { n u B )
l ' 9 - L
t t I
" ' '
u e u l o l e E u e 6
9 ' L
t r I
B I u " l n l { e l \ e 1 8 u e f t u l e p
t I B { e d I p
{ e 1
E u u , { e d u r o d u e u p f u e u o d
9 ' L
t g
u e 8 u e p " c u d t u o d u e u B 8 u e u a d
n ' L
z t l
u d u r o d u e r l u e q 8 u e d
{ n } u n
u e u e t u " E u e d
E L
0 ! I
I S B r e d o I s l p u o { u e s s { I J e l u a d
z ' L
6 Z l
" " " "
u d r u o d u e l u e l u f u e r u s J B c u e p u u n l n q p u o d u e e s 4 u e u e 4
f L
/
u B 8 r B q l l o u r e d
' L
L Z I
"
r , ( u n q u e p u e r e l o 8 u B l B q u J q e E e c u e r u u r e 3
t ' 9 ' 9
L Z I
'
d n 1 e 1 u e p e d r u o d e u o r ? I t , ( u n q u e p u e r e l e 8 u e q u 8 a c u a g
Z ' S ' 9
9 Z l
" " " " '
t , ( u n q u e p u e r e l a 8 q e q a ( u a 4
I ' S ' 9
g z l
r , ( u n q u z p u e r e l a 8 u u q e S o c u o d
9 Z I
r t e u e e r p e , ( u a d r > 1 3 u 4 u e 8 u e p E u t c u e r u a u e r e 3
n ' V ' 9
t U
" '
e d r d u e n d u n l u e p u e 8 u n q r u e 5
t n ' 9
Z U
r e n l a l e d r 4
Z ' ? ' 9
0 U
d e s r e d t 4
I ' n ' 9
6 I I
" " " "
u e e d r u r e 4
s I I
t u s u o g J o l o t u u u S u a p r u s l p J n l u n s e d r u o d
g
I
" '
> 1 e 3 e 1 e d r u o 4
z u
u B s n J n l e { u E B S I r J e L u a d
b ' l ' 9
I I I
u e 8 u e s e t u a d u e l n r n
t ' l ' 9
0 I I
" '
r s B p u o d
z ' l ' 9
6 0 I
"
B d u r o d u e l e d u r e u a 4
I ' I ' 9
6 0 I
r B l s p u e l u z d u r o d u u E u e s e u r e 6
, . u B E u B s B r u e d ' 9
' "
{ r } e t u o } o
r s e r e d g
8 ' S
" " " " " " " " " " "
u 8 u " { e 1 I S E n U n U u e q e 8 a c u e g
Z ' L ' g
' t
s ' 9
' l
n ' 9
. ' 9
z ' 9
I ' 9
8 0 I
1 0 1
9 0 1
9 0 t
9 0 1
r 0 l
, O I
z 0 t
6 6
6 6
6 6
8 6
8. Mengatasi
gangguan \,/
8.1
8.2
GanEguan umum dan mengatasinya ....
Gangp-l:..n diirr cora
perbaikan pompa benam
BAGIAN II. KOMPRESOR
1. Azas kerja dan klasifkasi kompresor
"
1.1 Azas pemampatan zat .............
1.2 Azas kompresor .........
1.3 Klasifikasi komPresor
2. Dasar-dasar
kompresi
gas dan klasifikasi kompresor.'.
2.1 Sifat-sifat fisik udara
2.1.3 Panas
jenis
udara .........
2.1.4 Kelembaban udara .'........
2.1.5 Tekanan udara
.......
2.2 Teori kompresi ............
2.2.1 Hubungan arfiara tekanan dan volume
2.2.2 Hubungan antara temperatur dan vcluine
2.2.3 Persamaankeadaan
2.3 Proses kompresi
gas
".'...................
2.3.1 Cara kompresi ..............
2.3.2 Perubahan temperatur
Efi siensi volumetrik dan adiabatik ..............
2.4.1 Efisiensivolumetrik
2.4.2 Efisiensi adiabatik keseluruhan
2.5
2.6
Perhitungan daya kompresor
......'...
Jenis
penggerak dan transmisi daya
poros
2.6.1 Motor listrik .........
2.6.2 Cara start motor
2.6.3 Motor bakar torak
2.6.4 Transmisi daya poros
2.7 Penentuan spesifikasi kompresor ....."...
2.7.L Persyaratan dalam
pembelian kompresor
2.7.2 Kapasitas
2.7.3 Tekanan
2,7.4 Performansi
155
162
t6'7
169
t72
l,l
tl
hi
fi
ri
i{
'I
I
ri
t75
r75
t75
t'76
177
t't9
181
181
181
t82
183
183
185
187
187
189
192
t92
t92
193
193
193
t94
194
195
195
195
196
2.4
\rr3Nnl: :i
2.8 Pemilihan bahan
: i l
s r r l ? l n t { B ^ \ e { a u u t { n l u n t u l e d l p
1 4
r o s e r d u o y
s ' s
: ; -
'
u e r J e q r s e r a d g
, . 5
. : :
e q o c t l n
Z ' E S
: i ;
" "
" q o c
t f n u r n l e q a s u e e s l u e d u r a 6
I ' ' S
; s a
u e E u u d l u z t l n E u a 4
t ' S
6 t ;
{ u t s r r I s q B > I n . z . g
I t a
u e e d n u a 4
e ' ( , ' 9
{ . r t a
u u E u e s z u r e 4
z ' z ' 9
9 t a
r s ? p u o d
l ' z ' s
9 E Z
"
u e e d r u e d u e P I S B I s l s u I
9 l Z
'
u e d e s t 8 u e d r s l p u o )
Z ' l ' g
s E Z
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ] : . 1 * "
u q u . , e d
I ' l ' 9
E E Z
"
u B l B d r r e u a d
Z ' S
I ' S
t t z
Z T Z
I T Z
0 t z
0 t 7 ,
6 Z Z
9 7 2
9 Z Z
O Z Z
6 r ( ,
L t 7 ,
9 t z
t t z
t r ( ,
Z I Z
t t z
O I Z
6 0 2
L O Z
' " " '
n l u e q r u s d u e 1 e 1 e r e 6
s l o o r s r u e I J a l \ o l q I s { n J } s u o )
n l n p n s r o s a r d r u o 4 r s { u l s u o )
g ' , n
v ' n
E ' N
I
' ' '
J n c u
+ ' ^ [ : r , i l t l i
: i l : i : H l : : : : : : l H : ]
i i i
d n r 4 a s r o s e r d u t o q I s { n J l s u o )
'
n l u e q u r a d u B t E I B J e d
8 ' I ' ,
; ; , , ; ; ; , J f f : r f f i i 1
t i i
1 o ; 1 E u a I B l o )
g ' l ' V
l e r e E t u e d
E u u l e q u z p
1 o 1 E u e
s o r o 4
? ' y n
. . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ' . . . . . . . . . . . . . , . ' . ' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d n 1 e ; e . | n" " '
I E J o I
u r c u r c u B p
{ J o I z ' l ' n
" " " " '
J e p u l p s u p d e > 1 u p p r a p u l l s
I ' I ' ,
4 a o 1
r o s e . t d t u o l I S { n J } s u o )
( , ' n
t ' n
. ,
r o s t r d l u o {
l s { n l | s l l o x
' ?
6 6 1
r o s e r d u r o 4 u e q g r u r e d u e p u " r o l e r u o d
Z ' t
6 6 I
. . " . . u B r D l e r u o d
I . t
'
B , { u u B I B { B u t d u r p u r { e l 8 J B p 1 1 '
" " "
u r E u l p u a d e d r d
{ n l u n
u e q e g
Z ' g ;
s u E u u 8 u a p u e t u n t E u r s r e q E u u ( u e e q - u e r E e q
{ n l u n
u e q " g
I ' i ' :
L 6 t
9 6 t
X I
\
- - \
N ) ,
${
il
rl
Fr
h
rt
l'{
rI
u
6.1
6.2
6.3
6. Pemeriksasn dan
pemeliharaan
Pemeriksaan harian
256
Pemeriksaan rutin
256
Prosedur pemeriksaan ................. 256
6.3.1 Tindakan pengamanan
256
6.3.2 Prosedur overhaul
6.3.3 Prosedur pemeriksaan
6.3.4 Perakitan kompresor dan prosedurnya ............
6.4 Mengatasi gangguan dan tindakan pencegahan dini
6.4.1 Pedoman umum
6.4.2 Pencegahan dan perbaikan ................
7. Gangguan dan mengatasinye
7.1 Pembebanan lebih dan pemanasan lebih pada motor
7.1.1 Pemilihan motor
7 .1 .2 Slip pada sabuk, putaran terbalik, dan efek roda gaya yang tak cukup ..
7.1.3 Viskositas minyak pelumas
7 .1.4 Pengisian lebih (supercharging) karena pulsasi tekanan
7.1.5 Penyumbatan pada saringan isap dan pipa............
7.2 Pemanasan lebih pada udara keluar
7.2.1 Kondisi lingkungan dalam ruang kompresor ...........
7.3 Katup pengaman yang sering terbuka
7.4 Bunyi dan getaran
7.4.1 Kelonggaran yang berlebihan karena keausan
7.4.2 Pemasangan dan pelurusan .................
7.4.3 Getaran sabuk dan fluktuasi rnomen puntir-.........
7.4.4 Getaran pipa ............
7.5 Korosi
256
269
269
277
277
277
283
283
285
285
285
287
287
287
287
288
288
288
289
289
290
d
H
tr
I
I
t
V d I A I O d
' T
N V I D V f l
r e E e q e s s l l n l l p
l B d " p
I e l o l { g r s e d s
r E J e u e u s ? r u B s r e d
s { B I t
' 2 6
v e p ' Z l r a ' d i d r e E e q e s
l n J n l - l n J n l J e q u e 1 e 1 e , ( u r p
l e d e p
l e r s u e l o d
u e p
, u e l e d a c a l
' u ? u e { 3 1
l g t s a d s
t 8 r e u o
' r u t u ? n t e s u e 8 u e q
' E 1 / 1
q e l e p e
, (
u B n l B S
' i l . e )
l v z
( 3 1
1 )
e s e u
u B n l e s r a d u e : q e q a l o E u n p u e T p E u e , (
{ I u " ) l e u l
r E r e u e n 1 r e , {
7 l g r s e d s
I E r e u e r e 8 e q a s
u e 1 e 1 e , { u r p r 1 u 1 E u u e s ; 7 p e e q
' ( s g r J u n . p
l u o r l ? r r r e 1 u 1
e r u q l s , { g e 1 ) y g u e n l e s r u e l " C
u , n r n s u e ' u e p u e 1 e 1 e , ( u r p u e p , r r c c
t , z t e * q r r " r r J " r ' f i # l ' i , J f ; [ i # : [ ' r f f i 3
' l e r s u e l o d
p " e r l u e p
' u e l e d e c e l p u e q
' u z u " { e } p e e r l r J B p u u q e l u r n l u a p d n r e u r E u e ^ (
H l a l o l
p " e q e > p 4
' ( p E u 1 1
n e l e ) 3 u e l u u d u e l r l e s u e E u e p u e l ? ^ r { e q e l ? p e
} r e q
u e n l " s
r a d . 6 r e u a u " n l " s
' u e l n i B u u s i e q
E u e , t S u z d r u u u e d e p e d . r r l e S u a u E u u , ( J r E )
l e z
( : E > t
t )
l B r a q u B n l B s h t e s q a l o 3 u n [ u e 4 r p E u u , (
4 r u e l e u r
r 8 r e u " e q B l B p E u r p l
l z p r l
r u r p " a r . l e 8 r l e y
' l u r s u a l o d
p " e q u e p
' u e l e d e c e l
p e e q
, u e u e 4 e l
p e e q
l n q e s r p l n J n l - l n J n l J e q ,
, Z
u L e p
' A 7 l r a ' l " l d n 1 r e , {
' s e 1 e
I p
l n q e s J e l
u e e r u e s r e d r J B p n { n s S u r s e u - E u l s e u r u n d e p y
' u d 1 d p ; e 1 a u r u u r 1 1 y
I . I
. q C
h : T
6
/ - J ,
? d t d
' ( s t u / 9 3 1 1
e u n l o ^ u e n t a s
r I B I " p B ( . s i u r r u e l e p ) 6 e u u r u r p
A z
z + - :
z a
r e 8 e q e s u e 1 e 1 e f u l p
l e d e p
E u u , ( ( r u u r e l e p )
H l a t o t
p e e q r e , ( u n d u e r u u e { B l e l r p u e l n l E u e s r e q B u e , ( B u e d u r e u e d
e p e d
l n q e s r e l
r r e c
l v z
B { B t r
l
' r s u a J a J e :
S u e p r q
I r e p
r n r n r p ( i u u e l e p )
7
u e : f , ; f a t l e 4 u e p
' ( s / u r u r e l u p ) a e l e l - e l e t u e l e d e c e 4
' ( . r u / g E 1 u r u l e p ) d s r 1 e 1 s u e u e { e l r e , ( u n d u r e r u J r r z c
l e z
t n q e s r e t S u e d u r e u e d B p " d
' I ' l ' q C
u B I B p u e l l e q l F e d r p
l l r e d e s
u r n l ? s E u e d u r e u e d n l e n s
I n l e l a t u ( r r e e , ( u l e s r u r
' l e q r s e r d t u o l u r E p r n u n e l e ) r r u c
l B z
n l e n s u e r q e q u l 8 u e p u B d
u e r t 3 m 1 a l t r
u e t e d : c o y
S I I " I S T I E I I E t r E l
' i
. r a d r r e c
t e z l a l e q
r l " l u p " r [ u e p
, r s e l r r r e : 8
u e t e d a c r e d
( r ' r )
t "
+
a : H
4 E J N Z
p B a r l
I ' I . I
I B E n J I r l u o S
u d u r o 4 B F o X
I ' I
I
R
Y d W O d S Y Z Y
{
d
Ir
I Azas
pompa
f:qfl:
di mana p adalah
(r.2)
masa zat cair per satuan volume (kg/mt)
1.1.2 Kerja Pompa Sentrifugal
Pompa sentrifugal, seperti diperlihatkan dalam Gb. 1'2, mempunyai sebuah
impeler (baling-baling) untuk mengangkat zat cair dari tempat yang lebih rendah ke
tempat
yang lebih tinggi.
Nosel keluar
Gb. 1.2 Bagan aliran fluida di dalam pompa sentrifugal.
Daya dari luar diberikan kepada poros pompa untuk memutarkan impeler di dalam
zat cair. Maka zat cair yang ada di dalam impeler, oleh dorongan sudu-sudu ikut ber-
putar. Karena timbul gaya sentrifugal maka zat cair mengalir dari tengah impeler ke
luar melalui saluran di antara sudu-sudu. Di sini head tekanan zat cair menjadi lebih
tinggi. Demikian pula head kecepatannya bertambah besar karena zat cair mengalamj
percepatan. Zat cair yang keluar dari impeler ditampung oleh saluran berbentuk volut
(spiral) di keliling impeler dan disalurkan ke luar pompa melalui nosel. Di dalam nosel
ini sebagian tr-g{}999n_ttan aliran diubah menjadi head tekanan.
Jadi inipelE-p*pu berfungsi memberikan kerja kepada zat cair sehingga energi
yang dikandungnya menjadi bertambah besar. Selisih energi per satuan berat atau head
total zat cair antara flens isap dan flens keluar pompa disebut-hea$ tot{ ggrnPa.
Dari uraian di atas
jelas
bahwa pompa sentrifugal dapat mengubah energi mekanik
dalam bentuk kerja poros menjadi energi fluida. Energi inilah yang mengakibatkan
pertambahan head tekanan, head kecepatan, dan head potensial pada zat cair yang me-
ngalir secara kontinyu.
1.2 Hukum Kesebangunan
Jika ada dua buah pompa sentrifugal (poma No. I dan No. 2) yang geometris seba-
ngun satu dengan yang lain, maka untuk kondisi aliran yang sebangun pula, berlaku
hubungan sebagai berikut :
ou2
!+;+gZ
pz
t'i
il
lt
tl
Fi
t1
f,
il
il
I
,
I
n
ri
i
I
il
H
i
:l
t
I
t
I
I
l{Y9t{\ftli-
Rumah volut
Q,
nrD3,
Q,
nzDi
(1.3)
j , : : r r y : : - . x E l q l
u u { u a q p
I ' l I I | B I
q q " c
- H
v s p
8 , u
u e a e p f , u a u
{ n l r m
r u l e d r p S u e i
r 3 i 1 ' 5 : 3
4 C d
i u n r u a - r 3 r B P 3 q r { t e d u p " z
u l E u e e u ( u : e s e q ' e r u e s E u e , ( r e l s d u r r
{ u u 3 q
I l J s :
r p ' r f
' F u a E I p J e q
1 a
u e d u e p q u s { n q q E F p "
" a
u , r q e q u e l 4 u q r e d r p n p e 4
r q " p " ' u
u e a u n l r s r a d u r q u p r c 1 e d r y r a e r ,
s r r : 1 t ' , ; : ? ; t T i J f f i " , ; X T , l ] # t i f r l
s n d e p v
' u s r l n J n l e s a l
u B J r l E s ? l r s B d u l r r e p q e E u e l e s q B I B p u r e l e d r u l q q e q e s - r n l ? l e r u
E u e . i u e r r p s e u s e d e { ? u e r ? { ( 1 ' 1 )
' s r a 4
u r " l " p
f i
: 4 u e ? r e E e q e s
7 1 f r
e i l : r a q r e l e d r p s n r e q
r r r o r l J n s a l q n o p ) e p u e E u e d e s r s r u e f
1 e 3 n 3 u 1 u e s
e d r u o d
1 n 1 u n
" u E u n l l q S u a u r u r " l e c
' t i i n t l n l u a u e l
Q e p n s
l n q a s J o l
e d u r o d r e l e d u r > 1 n 1 u e q u l e u
u v { h r u a r . r p q - r p n s - u d m o d n r e n S
" a
e > I I [
1 p 6 1
' e d r u < i d s i u j f u a l u r e f u e r u > 1 n 1 u n J $ u r i ; r e d
r e 6 ' - e q a e r u l e d r p
r e d e p - t i
e r R f r " u e u i i i l r e d
f f i
u e B u a f u
' E p e q r e q
e . ( u u e r e l n d u " p u " r n { n
u n d r l s a r u
' ( u , { u r e l e d r u r
{ q u e q
e u r e s n e l e ) u n E u e q e s E u e , { e d u o d - e d u r o d
{ n l u n
B r u e s
I I B I B p B s " f "
1 p
l n q e s J e l
u e e u r e s r e d r u e l " p u a l r s r u u a p r p E u e , ( > l g r s a d s u 4 e d e c e ; 4
' e d u o d
r u n r u r s { " u r s u e r s g e
{ R r l
B p " d e f l m q - e ? w q q B I B p B
H
a e p ' f i ' u e u e r ; t t r . p
u e e r u e s r s d t u " l p
. . 1 g r s a d s
u e 1 u d e c e r 1 , , u u 1
- ? u e u r p E u e , (
" r u z l r s r u g o p u e u E u e r o e 4 e u s " l e r p
l n q e s J o l
( 9 . 1 )
. s r e 4
u e > l J " s e p J e g
' Z ' o N
u " p
I
' o N
e d u r o d > 1 n 1 u n ' z z a e p
t u
u e r e l n d e y e s
' z g
v e p
r H
p e a q ' z A u e p
r A
u e J r I B s s l r s e d o l e p e d p e f r e 1
l n q e s J e l
u n E u e q e s E u u , ( u e r r l e r s r p u o )
' u r e 1
E u e ^ { u e E u e p n l e s u n E u e q e s q e l B p " e d u r o d
" n p e {
r u B I B p r p u B J r I ? e { I l u n 8 u e q e s
s u l e u r o e E f l u e f , 7
' o N
u " p y ' o 5 1
e d u r o d e p e d r u 1 e 1 r e g u e l e ( 9 . 1 ) . s r e d r u E I B p u e E u n q n l l
u ' r )
G ' r )
( r ' r )
S I s ? { g r s e p {
u e p ( s r u e l r o u r o u )
l g r s e d s
u e l e d e c e ; 1
. I
- ' z ! - t 4 r 1
-
" ,
z t r A
t f t . H z u
:
v r [ H r u
, t l O z t l o
( s ' r )
: r u r
l n l u e q u u E u n q n q q e l o r e d t p u e l B { B r u
. u e u n 8 u e q e s e )
t u n l n H
u o p 1 e , ( u e u 3 u e , ( ( y ' 1 )
' s J e d
u e p ( 9 . 1 )
. s r e 4
u e p u e l E u e l q I p
z O
u e p
r g
e r y 1
q g s e d g u u l u d e c a y
I . t . I
I s B { U I s B D t
u c o ( s l u e f
r o r u o N ) r I U F d s u B l B d o r e x
r I
' e , ( u r s u e u r r o g r e d
r n q e l e r y p
q e p n s 8 u e , ( e d u o d u e 8 u e p u n 8 u e q e s s u l e r u o e 8
l n q e s J e l
e d r u o d e y q e d e u " { u p c u e J r p
8 u e , , ( e d u r o d r s u e r u r o g r e d u e l e r r 4 r e d u r e u
{ n l u n
e u n 8 r e q e E n f r u r u m > l n H
. q g q n l p
u u : e 1 n d e p q e d r u o d r s u e u r o 3 . r e d u e q e q r u a d J r s { e u e r . u
4 n 1 u n
E u r l u a d
l e 8 u e s
r u r u n r n H
' . , e d u o 6
u e u n E u u q e s e ) u n { n H , ,
} n q e s r p
s ? 1 8 r p u e 1 u 1 e , ( u r p E u e , ( u e E u n q n g
' Z ' o N
e d u r o d u e p
I
' o N
e d r u o d
l n J n l - l n J n l J o q u e 1 e 1 u , ( u e u
Z
u e p
I
s { e p u u " p
( u r d r ) e d u l o d u e r e l n d : a
f u 6 1 )
e d r u o d s o r o d e , ( e q : g
( u ) u d r u o d
I q o l
p e H : I 1
( s / e t u ) u e r r l u s e l l s u d e ' r A i
O
( u r ) r s l a d r u r J o l e u e r 6 [ : q
' e u e w
r p
t g l ,
: ' d
[ o [ " ' d
& z : ' u
L o L " ' H
R
Satuan yang dipakai k
ns
m3/s, m, rpm 0,129
ls,
m, rpm 4,08
ft3/min, ft, rpm 2.44
ft37s, ft, rpm 0,314
U.S.gpm, ft, rpm 6,67
imp.gpm, ft, rpm 6,09
K m3/s, Ilke, radls, (K) l 1410
n'"atau K: ftn" (m3/min, n, rpm)
I
Tabel 1.1
Azas pompa
Tabel konversi untuk ,rs.
konversi
yang harus dipakai untuk mengubah harga n" dari satuan yang satu kepada
yang lain.
*}-1l"ylU!_IJQ,*s_e!qggieqglff"
llpAEqiAom-o_r
Jenis" x
1qn-g
Jak
berdim_ensi-dan
dapat dinyatakan dalam
Persamaan:
Otlz
K:2rnit7a
di mana, K: Nomor
jenis
n: Putaran per detik, (s-1)
Q:
Kapasitas aliran, (mt/s)
I: Spesifik energi total, per tingkat untuk pompa sentrifugal, (J/kg)
Di dalam Tabel 1.1
juga
diberikan faktor konversi antara r( dan n,.
1,3.2 Putaran Spesifik Dan Bentuk Impeler
(1.8)
Dari pers. (1.7) dapat disimpulkan bahwa pompa dengan h:ad t_otal yang tingi
dan kapasitas alir-An
yang kecil cgnd-grung mgmpunyai.harga n" yan
&eid.
Sebaliknya
dengan head total yang rendah dan kapasitas aliran yang besar, harga n" pompa akan
menjadi besar. Selanjutnya, apabila kapasitas aliran dan head total tetap sama, harga
ns akan berubah
jika putaran n berubah. Dalam hal ini z" akan bertambah besar
jika
putaran n menjadi lebih tinggi.
Gb. 1.3 memperlihatkan harga n" dalam hubungannya dengan bentuk impeler yang
bersangkutan. Di sini
juga
diperlihatkan
jenis pompa yang sesuai dengan harga z" yang
ada. Jika hargala, keci!. imp-eler akan be-rj3nis s,en!ri[Ug4!-(ateq
rydiqD,
Leb.11 s.elya]
_di
dafmlilEiGi [lian bertambah besar
jika
harga n" bertambah besar. Bila n" bertambah
lebih lanjut, maka akan dicapai bentuk aliran campur. Di sini aliran melalui impeler
akan mempunyai arah diagonal
(menyudut) terhadap sumbu
poros. Jika n" diperbesar
lagi maka aliran akan berarah aksial atau sejajar dengan sumbu poros.
Dari gambar tersebut dapat dimengerti bahwa pada dasarnya bentuk impeler
ditentukan oleh harga ns-nya. Naqlun perlu diperhatikan bahwa tidak semua faktor
tergantung
pada nssaja, karena pada beberapa daerah tertentu dua buah
pompa dengan
jenis yang berbeda dapat dirancang dari harga n" yang sama'
f
$ , ,
t
t u
l , + ' ' : ' , ,
,
I . . -
, , ' :
. J i
: j , . , / J r q
l ?
' t n l o ^ B d r u o d
, . I
. q o
l n l o ^
q e u l n ) {
0 0 9 2 0 0 0 2 m s r
I ? r s I 3
u s J r J ?
" d u r o d
s o j o d n q u r n s
I
J
j r l
I
l l
' g g g
r u d u e s
0 O I
e r Y l u u r E S r { J e q r u r e d u r o d
" z
e ! r y g
f { g g 8 u e , (
y e 1 o 1
p e e q q a l o r e d r u e u
{ n r u n l e l e d l p
r a s n J r p e d q p a
' g g s u e
e r e c e s u e u e t a l r 8 F u a r
y g g l ] t p _
L , d B p
u e J r
l
e
1 1
i a u
1 1
G - J 5 i l a e a - i u r q . s
. r .
t
e o * i i ; u @
u B { u n J n u s r , u
r n l u n
r { E J B p ? r u r J e s n J r p u e p u u r i g ' s ' l
' q c
r u B l " p u " { l q 1 - r e d r p p r e d a s
r e J e d r u r r E u r J r l e 8 u a u S u e s e d r p 3 u e , ( r e s n y p r e f u n d u a t u J e s n J r p e d u r o d u n d e p y
' g g 1
r e d u r e s g g 1
? J B I U ? n 1 r e , , ( ' s e n 1 d n : 1 n c 3 u e { q e r e e p u p e d r s e r r u z u e q
l n l o ^ e d u o d u e p , u e 1 t e 1 1 . r n " i " 1
I e s o u
e { u e r y n 1 e - i u a u r
u a l e u , { u l n l u e l e s 3 u e , { ' ( l e r r d s q s u n r n e l e )
1 n 1 0 a I u " l " p r p E u n d
- u r B l l p
1 n 1 o r e d u o d r a y a d u r r r J B p J p n l a I E u e . , ( u e l 1 e . r . l
. q C
u r ? l " p u B ) p l n f u n l l p e u e u r
: l B 3 q e s
' i e s n J l p
e d t u o d u e p
r n l o ^ e d r u o d s e l e
1 n l u e y
q r q e l u e l 8 u o i o i l l p
l e d e p - l ? # l l r i u e s
z d r u o 4 ' 6 p 1
l e d u : e s
g g 1 e - r u r u e _ r p s r { r a q
u u > 1 u
l e 8 n 3 r r r u . r
r a , r o j T - u - ! r g I i e , ; ' , * d ,
r u , I p u e r a n d u s p
6 . . ,
r u e l e p
i e t O t
p u a q
. u i r u T r r u
* e 1 r p u e 1 q u , ( u r p . d t E i a i l e l l f
u d r u o 4
l s u { I l l s u l y t . . I
o r r r r r f f i
r n d u r e c
u d r u o 4
1 n 1 O i r e d u r o 4
l r e s n J r p
/ e d u o 6
0 0 0 1 0 0 8
r n d r u e c
u ? J ! l ?
e d u r o 4
0 0 9 0 0 ,
e p u u t
u z d z s r
t n l o i
e d u r o 4
0 0 2
1 e t t f t m 1
u u d s s r
; n ; o , r e d u r o j
0 0
0 0 r
' u
r y W H M r
s
' r e l a d u r r
4 n 1 u e q
u r p " n
t . I
. q C
I s E I q r s P l I
u e p ( s r u e f : o t u o u )
l g r s e d s
u e l e d a c a ;
:
I Azas pompa
Gb. 1.5 Pompa difuser.
Gb. 1.6 Pompa
irnis
isapen grnda.
Gb.1.7
Gb. 1.8 Pompa aliran aksial.
Pompa sentrifugal
juga
dapat menggunakan dua macam impeler, yaitu
jenis
isapan tunggal dan isapan ganda (Gb. 1.6). Selain itu pompa sentrifugal
juga
dapat
disusun dengan satu tingkat atau bertingkat banyak. Susunan bertingkat banyak di-
pakai apabila diingini head total pompa yang tinggi.
Untuk head yang sedikit lebih rendah, dapat dipilih pompa aliran campur (Gb.
Tabel 1.2 Klasifikasi pompa turbo.
Impeler
\
ftl
rr
\
Sudu antar
Pompe aliran campnr
(mixed-flow
;[J,:-irr,
Sudu antar
lmpeler
ffiilr';;"*
/
u , E u e p
" . . , ? s
q e u r e d
{ " p r r ' e , ( u ; e u e q a s
a , r n r e o * o o I ' , T I # I " , I r t J . } ' . t : H f i ' X t ^ i : T j I l 3 I r ( r f j
.
' g r p r p u e t u
l e d e p
r l e u n d t e u r e l t n l e r e d u r e l e p e d e 4 e u r q e p u a r d n l n c e , ( u u e u e 1 e 1 a 1 r 1
' g ? p u e r
q 1 q s l E u e , ( r n l e r e d u e t e p e d q r p r p u e t u u ? { " r r e B { ? r u u a i l p p u e r r p u " u " { e l
u r y i r d a e j
' J " 0 0 I
r n t e r e d u a l e p u d q n u e i d e n r p e f u e u t r E p q r p r y u e r u u B { " J g s o r r r } e
I
u e u e { a l e p e d r r e
' e X u 1 e s r y 4 1
' e f u q n u e f
d e n u e u e l e l q e a e q r p r e d r u e s E u e r n r y e q e , ( u
- u e u e { a l s u e J B {
' r r l e 8 u e u r E u e p e s E u e , ( l e c
t e z
e ( u d e n i l u a u r e p f a E q B I B p B r s e l r r r e ; E
l s B l l ^ B x s . I
' u e q S u e q r u l i l e d r p
u e p u a p l e q r o d r p
{ n l u n
E u u u a d
l e t u e s s u } e
1 p
u u > l r u J n r p
l } r e d e s
e d u o d
{ l l s u e } I " J D I
o n 1 u e 1 : e 1
u e n p e d e > 1 r E e q
l e d a t
E u e i e d r u o d q [ r r u a t u r u B I B ( I
' e , { u u r n u r l d o
e E r e q r q n e f u e t u q e q n J o q
s q r s e d e l B I r q u n J n u e u
l H J p e s
u , ( u u q e , ( u r s u a r s g e e 8 r e 1 1
' u e r e 4 E u l T
J n s n q q e { e p u e r u
{ n l u a q J e q
e , ( u r u n u r n y e E n 3 u l u a s e d r u o d
F e p
s 4 r s e d e l d e p z q r e l r s u e r s g e
" ^ J n )
' 1 o u
u e i u a p B { u B s u e J r l " s e l r s e d a l e p e d
u I n l u l s { ? t u I ? d B c u e u u , ( u p e 8 r e q ' J e s a q " z
u e 8 u a p
I E r s { B
u e r r l ? e d u r o d u e p r n d u r z c u u r r l e
e d u o d e p e d
' e f u p l " q e s
' l r c e {
" z
u e E u e p
1 e 8 n 3 : u r u x
e d u o d e p e d
1 o u
u e 8 u e p e u r e s
I T B J I I ? s e l r s d e 1 e p q r u n r u r u r r u e 8 r e q r e f u n d u a r u s s l r s e d D l d e p e q r e l e , ( e p e r r r n ; t r
' 1 9 9 1
r c d w w
0 , 4
r u 1 q a s
I p l B t o l
p e e q u p e d p q e l s
{ B }
I s r y u o { u e l l e q S r e d u r e u e , ( u l p s p e q u J e l e a r n 4
, p r s 1 e
u e r r l e e d u r o d
1 u g
r u e l e q
. r e s e q
u r { B r u e s B u e [ ' u e p e d r E 8 u r l u D l " r u o s ( p e e q g o - 1 n q s )
I o u
s e t r s e d e 4 e p u d p e e q r u l s r C
' J u s e q
u D l e r u a s 3 u e , (
" u
e f l w r q u e 8 u e p e d u r o d
u p e d r u e : n c u r { ? u e s r p e l u e r u s 4 r s e d u l - p e e q B ^ J n {
" l r i g B q
l u q r l J o }
r e q u r e 8 u e q
* ' r r r n r u r s { B r u
r s u e r s u e u s e p e e { e p e d p q r u e r p
, e d r u o d
e , ( e p u e p
. e d r u o d
I s l o l
p e e q
' s e l r s e d e > 1 e 8 r e q
1 n 1 u n % m t \ t t t ; - . u e s r a d
r . u E I B p u e > l u l e . ( u l p
r y l s u e D l " r e {
B A J n I u ? J ? s e q ? n u e s
I u I s I C I
' B p e q - B p e q J o q
q n e i E u e f " z e E r e q u e S u e p e d u r o d s r u e f e S r l
{ n l u n
r s u ? { u r o y o d ? ^ r D I r l o l u o c u o l l " g l l r e d u r e u r ( c ) u e E u a p r a d u " s ( e ) O . t
. q C
' d e t e t
E u e r u e r e l n d e p e d u e l r e q r u e E p e , ( u u r n u r n e p e d ' 1 n q e s r e l r s u " r , u J o J J e d e r r r n ;
' s e l r s e d e l
d e p u q r e l
' e d u o d
r s u o r s g e u u p
' s o r o d e , ( e p ' e d u o d
l q o r
p e e q e , ( u r e s o q u a l 4 e , t u e u r E u e , {
' 1 1 l s u a l 1 e r e 1 B ^ r n { - B ^ r D I u r e l " p u e r y u q u r e 8 r p
l e d u p
e d u r o d q e n q e s
{ l l s l J e l l " r u )
' " u
e p e d E u n l u e 8 r o l u e l u u 8 n [ e . ( D I I I S T J o U B J B {
e l t q r p o E u e u t ,
* o ' 0 , , , 1 : : : ; " l r , " o o S u n l u e E r e l e ' ( u t u n u r n e p e d e d r u o d
{ n l u a g
I s u B u u o J r e d 7 ' I
r s { u r s , r r ' s r l " u e { s
" r , c e s
o q r n r a , n o d , d ' : , i " i r n 1 ' f f I ; l # J T i l ' X * # , ' : f f i :
e d u r o d
' p r p e l p ? n y r 1 u e s u d r u o d ) s u t e
1 p
l n q a s r o l
e d u r o d s r u e l - s l u e f E u e p e l - B u e p e ;
' J a s n J r p
r e S e q o s r s E u n g r a q
S u e f r e l u e n p n s r u l e d r p
' u e u e l l e l
p e a q r p e t u e u u e l e d e c e 4 p e o q q e q n E u e u
{ n } u n
' 8 ' l ' q D
u B I " p I p u B { } e q l l r e d r p q r e d e s
( s o r o d r e f e t e s )
I B I $ 1 "
q u r e r e , ( u n d r u o u r u r e d u o d
r u B l s p r p u u J r t v
' r E e 1
q e p u a r q r q e l 3 u u , ( p " e q
{ n l u n
r e 4 e d r p p r s 4 e s r u e l e d u r o 4
' . . t r n l o l
s r u e f ; n d u r e c u e r r l e u d u r o d , ,
l n q e s r p
a l u u r
. r a l a d r u i
u " p J E n l e { 8 u e . ( u e r r l e E u n s E u q E u n d u r e u e u
{ n l u n
l n l o ^
q e r . u n J u u 4 e u n E E u e r u e d u r c j
e 1 t 1
' r e q u r e 8
r u u l e p
t e d e p r e l r l r a d s s J B I u B n p n s u e E u e p J a s n J r p q " t u r u u u l e u n f f i u a =
e f u r u n u r n r u r e d r u o d
' 9 6 9 1
r e d r u e s
0 g [
B J B l u s J B s D I J o q r u r s r u e f e d r u o d " z e i r e g
_ i
\
N h
r s e l r ^ e )
s ' l
10 I Azas pompa
40 60 80 100 120 140
Kapasitas
(/")
Kurva karakteristik pompa volut.
20 40 60 80 100 120 140
Kapasitas
(/")
(b) Kurva karakteristik
PomPa
aliran camPur.
d-
EE
!E
-o
td
-b0
6i
o
^\-
oE
o!
dv
o=
IO
>q
dH
-o
dr
!d
-bo
b-tr
otr
o!
;ix
&o
<l-
>o
dtr
!E
-o
dH
!(!
-ao
9(!
bs
oc
JC!
o!
dy
o:
EE
Gb. 1.9 (a)
0
cb.1.9
20 40 60 80 100 120 r40
Kapasitas (/")
Gb. 1.9 (c) Xuna karakteristik pompa
eliren aksial.
Apabila zat cair mendidih, maka akan timbul gelembung-gelembung uap zat cair.
Hal ini dapat terjadi pada zat cair yang sedang mengdlir di dalam pompa maupun di
dalam pipa. Tempat-tempat yang bertekanan rendah danfatat yang berkecepatan tinggi
di dalam aliran, sangat rawan terhadap terjadinya kavitasi.
lada
pompa misalnya,
bagian yang mudah mengalami kavitasi adalah pada sisi isapnya. Kavitasi akan timbul
bila tekan4n isap terlalu rendah.
Jika pompa mengalami kavitasi, maka akan timbul suara berisik dan getaran.
Selain itu performansi pompa akan menurun secara tiba-tiba, sehingga pompa tidak
dapat bekerja dengan baik. Jika pompa dijalankan dalam keadaan kavitasi secara terus
menerus dalam
jangka
lama, maka permukaan dinding saluran di sekitar aliran yang
berkavitasi akan mengalami kerusakan. Permukaan dinding akan termakan sehingga
menjadi berlubang-lubang atau bopeng. Peristiwa ini disebut erosi kavitasi, sebagai
akibat dari tumbukan gelembung-gelembung uap yang pecah pada dinding secara
terus-menerus.
e i v p r e . i u n d r u a r u E u e , ( ' ( c ) o ' t ' q c
u r " l e p
l " g r l J e l
l u e d e s
' p r s > 1 e u u r l e e d u o d
{ n l u n
' r e d e c r a l
I e t u J o u
u a e l n d q l o t e . , s g l p q p A n l e X
. d n l n g a l
E u o - r o s d n 1 e 1 u e e p e a { u E I E p
U e t s r y
p q
1 e . ( u e q
u r B l s p r u l s r u e f e d r u o d
' u e p l u r o p u e E u e q
' 1 o u
u e S u e p s r u e s u B r r I E s e l r s e d e l
4 4 q
e p e d
I p B [ e ]
e , , ( u e s e r q u e t u o t u e . r r r n l e p e d r u n ( u r u r r u e E r e q
. p E n g F l u a s
e d r u o d
I B q
r u g l e e
' l n q o s J o l
" ^ J n {
{ n l u e q
u e E u e p u ? { r ? n s e s r p s r u e q e S n l u g l s B r J e > 1 e u r
, e d u r o d
" z
u e p s r u e l e p u d E u n l u e E J e l u B J T I B s 4 r s e d e 4 d e p e q r e l e . ( u p e . u n 1
{ n l u e q
u e J B )
' u r e r E e r p
u r e l u p u e l t e q r ; r a d r p
l u a d e s
. l e r u r o u
r s e r e d o
{ l l p J e d e c u a r u
r e d r u e s g " q u r s u e q u B { ? u e t u o t u u z p
' r r l e a - u a u
r ? l n u u e \ e r t e c
l e z
' e 1 n q r e 1
1 e d e 4
d n 1 e 1 q l a r e s ' e d u , o d
u e u B { o r q a l o E { n q r a r d n 1 u 4 r e d u r e s
, d n 1 n p e 1
d n 1 e 4 u e E u e p
i l B l s
e p e d r l r e d e s
{ r e u
u B { B u e r u o u r
' ( r l I I B q
u e r q u q e E e c u o r u
1 n 1 u n )
e , { u r e n 1 e 1 r s r s e p e d ( e z r l e z r d e g )
4 e d e 1
d n t u
l
u e f u a p r d e l i u e F e d r p e d u r o d e T 1
' ( q n u a d
s u e 6 ' u u E u a p u e q l n f u n 1 p ) p c a l q r q e l
E u e , ( u e a r e l u o r u o r u u e E u s p
I e r . u J o u
u e r e l n d r e d e : u : u r u E r B u e J g l n d e l e u r
, d n l n u e l
r u r
d n 1 e 1 u e e p e e { t u e l " p
u " t s r p
e d r u o d u e p E u o : o s d n r r l E u e s e d r p r e n l e r l r s r s e p u d e T [
u n r u e N
' s n 1 n d - s n 1 n d r e 1
s u u E u e E u e p u e l t e q r l : a d r p r u r j a s ' e , ( u u e r e l n d
l B J p " D I u e 8 u e p
E u r p u e q e s
{ r g u
u e > I B u e r u o r u u ? r p n u e )
' l l u e q J a ]
u g s p " e { u e p r e l n d r a q r e l n u r e d r u o d
r l s l o l e s u n J n u e { u u e { ?
" l n t u - " l n l u
u e l u o l u ' u a ? e r p u 8 l E p
l ? g l l J a 1 e u e u r r e S e q e g
' d n l n u e d
d n 1 z 4 e q n q u r e u r u e 8 u e p u g : l { I e l - p r E l n u J r B o
l e z
u e p r e d e c r e l
I B r u J o u
u e r e l n d q B l e l e s
I p B F e l
E u e , ( u e u r o r u u e E u a p w 8 u n q n q u e l l n l u n u e u r
4 n 1 u n
s e l r s e d e l
e , { u r e s e q u e 1 e 1 e , ( u e u r s r s q g B I " { s ' u z r E e r p u " E - r I q q a q a s r c l
. u g J q n d
u e l e d e c r e d
l e e s
e p e d u e u r o u r u e E u e p u e 8 u n q n q u e 1 1 n f u n u a m
l n r u n
u e r E e l p
I J p l
r l g l e q e s s r s q s B I D I s
e p e d u e 4 e l e t u p u e r e l n d e , ( u : e s e g
. 0 I . I . q C
r r r E T s p r r B I r " q r u e E r p s E l B r p u " " p e o )
' 1 u E n ; g 1 u a s r d r u o d g u p ( g r ; s ) p r r . l - d
m r u o r u u r . r n y
0 I . I
. q . 9
t
s e l r s e d e ; 1
-
( % h l z t
m t o B 0 9 o r
q n * J
d n r r u - r r l
& u r y
E L r
-
u E J B l n d
r ' . r } l t
0 8 0 9 0 t 0 z
. 3 u q e d u 3 p u E I 4 u B q e p e a @ { n } u n J B s a q q 1 q e 1 t r 1 r p e s 3 u e . i
u e e l n r u r e d u e r u o r u u u 4 n 1 - r e d r p p u s g J a q u B B p B e { r r e p r ? l n f u e q r e l n u
l e d e p
{ n l u n
u n r u B - \
' e , { u u e r 4 n d
r B J p E n r u e E u a p s n r n l B u p u e q J o q q ? l , p " u d u r o d r e l E u e , ( r r e c
l v z
u ' q e i
B U a J B ) I u B u " r l B l u e r u o u e , { u r e s a q e l e r u
, u e l u e y e f i p
r q n u r e d r u o d n l ) l u , r \ p B d
I 8 / r a Y
e r { I l o l t
! r I
- - . :
' u " r p n t l l e {
l n l u e J
q r q e l u D l r " J n r p u z { E r u r
I " H
. B J E c
u l e E a s o : & : c
o
q s a e r l p s n r a q r u r e p t a E e l u r u
' e d u o d e , ( u 1 e s r u e l r e s ' u e r e l e 8 u e p e r e n s B . - q a l r -
' t m u r u : o y a d e i u u n : n l u e l l e q r l e 8 u e u r
n l r e f
. u u 4 r E n r e r u
l e E u e s
I s s l l ^ e t r
? s : j r l t
I I
t
I e 1 ( B
u e r u o l ^ I g ' I
12 I Azas pompa
besar pada kapasitas aliran
yang rendah, cara tersebut seperti diuraikan di atas adalah
kurang ekonomis. Jika
pompa semacam ini distart dengan katup tertutup maka akan
diperlukan daya yang lebih besar dibandingkan dengan yang diperlukan pada kapasitas
normalnya. Jadi cara start
yang terbaik untuk pompa aksial ialah dengan terlebih dahulu
membuka katup sorongnya. Untuk mencegah aliran balik dapat digunakan katup kepak
pada sisi keluarnya. Jika pompa distart dengan cara ini, mula-mula momen akan naik
sepanjang kurva momen terhadap
putaran, seperti halnya pada keadaan katup tertutup
(Gb. l.ll). Tekanan keluar
juga
akan naik hingga melebihi tekanan dari luar yang
bekerja
pada katup kepak. Dengan demikian katup kepak akan terbuka sebelum
putaran normal tercapai. Jadi, seperti diperlihatkan dalam Gb. 1.11, kurva momen
terhadap
putaran akan menyimpang ke momen pada titik putaran normal. Dengan
demikian momen yang berlebihan dapat dicegah dan daya motor penggerak yang
diperlukan dapat dikurangi menjadi sebesar daya yang diperlukan
pada titik
putaran
normal.
Gb. 1.11 Kurve momen puntir awal dari pompa
aliran aksiol.
tr
,
q
o
E
o
' J n l u J e d u e l
r s e n l l n l J
, E u n o a 8
l u e r u D r n
n e l e r u n l
! p
' l n u l u e e { n u r i e d -
s e l e i p u e r a d u i r j i
' r s B l u l s u r
E u E n t E p E d u e s e l e q u r e d _ u e s u l e q d r e j
'
e { u l s e l e l s u r
u " I J e s E p J o q
u e l n l E u e s t a q
B u e , ( e d u r o d
{ r r q ? d
q e l o u z l n l u e l r p
8 u e p e 1 - B i r u p e > 1
l u r
l u g
' d e n
u r q r n l
' 1 e : o 1 r e l e q r o l o u r
. { l J l s r l
r o l o W
. u n q p l e s
u r u l ? p e { u q n ] n l e s
e [ : a x
r u e l q p l u n l
. s n l n d - s n l n d r a l , s n : a u e u - s n . r i r l
e f r a )
. [ p , l e p E d
1 e z u u 3 u n o u e r
' s e l J s o { s r l
' s l u e f t e r a q
- : n l e J e d t u e l , 1 e r u r 1
t e z i
s n s n q { r r ? c
1 e z . 4 e f , u s t t , l n ? l r r e
, r i , . n e i
r r y . .
r p r s r p u o { - r s r p u o {
u E l r s e p t e q
u d u r o d p 1 o 1 p e e 1 1
. : u n 1 a 1
e d r d r s r p u o l t l
' J u n [ o {
J r e u e e l n u r : e d
e p u d u e u z l a t r i u - n s : i i
,
' J B n l a I
: r e u e u > 1 n u : a d r s e n t t r n g
d E m ]
' e d r u o d
1 e a a 1
o 1 . l e n 1 e > i : r z u r e l n u r . i a E
C t m i
' d e s r
r r p u u e l _ n r u r s d , o r o
" o " r o { l l l f # e " r : }
. d u s r
r r e u z e l n u u a d r s r n r l n g
f i i r f
J s , r a l
o 1 d e s r
- r r e u e u l n u . r a d
, " p d * r H f #
'
U I N U I I U T T I I U T D E I N T U E Y P t n
s e l r s e d e l r e u a 8 u a u
u e E u e : e r j 1 e a n f m l n g H j l g -
I u e { n F a d r p
E u e d e l e q
t
s * f s e d u 4
u " r p q n r o d
e f u s n s n p )
r , s e q
l B E u B s
l - s J a d o
r s r p u o {
u " q , q n J e d
" r r q , d s
l d ' e r
' s B l B
I p
l n q e s J o l I i l e d e s u " { n } u a } r p
l " d e p
" d r u o d _ u e J u 1 n d
u e p p g a q
, u B J r 1 ?
s " l r s " d " )
' u B { n l u e r , p
l " d e p
" d r u o d
u " J " r n d
, , I " r u r u r d e s r u e u q s J , * t , n r v
. r r u o q n r r o i ^ r p n a
E u u s e t u e l E u z f e d u o d
{ n s u r r r
r s r s ? p e d e i p e s r e l
E u e { r u n m r u r t u - u r i u f r 5 1 * u r o ; r f i ; r r
n l J e d
6 r w l r l e > t
r r u " J ? E u e u
e d r s l e f r a r t " g ' r u d e i
, i l ;
; ; ? i i l p u a
r * p E a i o B
E u e , , ( r r e c
l e z u u r y n e E u e r u
l g g n y ? g r a E l
! t r ^ 9 3 g 1 j @ ; q ,
* E ! & f i l i f u : ? { ;
m r " q n l n q " p q l q e l r o t ' n t u e u e l - F n d z u
n r e n f
{ n l u n
" i m i o d r i s n s - q p u r e u r
( u " l ? c
' u d r u o d u u q g l u r a d
4 n 1 u n
u e l n J r a d p
t u u i
" r " q
I Z
p q r f
a
r s Y r . { r s t r d s
l ,
B d t r o d r s B : l U F e d S
I . Z
14 2 Spesifikasi
dan head) maka putaran dan ukuran pompa yang akan dipilih harus ditentukan dengan
memperhitungkan hal tersebut.
Selanjutnya, untuk menentukan penggerak mula yang akan dipakai, harus lebih
dahulu dilakukan penyelidikan tentang
jenis
sumber tenaga yang
dapat dipergunakan
di tempat yang bersangkutan.
Contoh data yang umumnya diperlukan u4tuk memilih pompa
disajikarr dalam
Tabel 2.1.
Cara untuk menentukan spesifikasi pompa seperti harga-harga yang dikemukakan
di atas,
jenis,
diameter pompa, dan daya yang diperlukan, akan diuraikan seperti berikut
ini.
2.2 Kapasitas Aliran
Laju aliran yang menentukan kapasitas pompa
ditentukan menurut kebutuhan
pemakaiannya. Di bawah ini akan diberikan cara menentukan laju aliran untuk berbagai
pemakaian yang sering dijumpai dalam praktek.
2.2.1 Keperluan Laju Aliran Untuk Berbagai Pemakaian
(l) Pusat Air Minum
Untuk merencanakan sebuah pusat air minum, terlebih dahulu harus ditentukan
daerah dan
jumlah"penduduk
yang
akan dilayani. Kemudian jumlah
air
frffiruJ
disediakan sertq-iulqlah air baku yang harus disadap dari sumber air harus ditentukan.
Dalam merencanakan
ju4llh
penyediaaq_gjr, perlu ditaksir keperluan per kapita
pgl-lrgri.Jika angka ini dikalikan-denganjg-gQ! pendlaut rang akan dilayani, dapat
diperoleh angka keperlu?-n seliiiiihnya pgr triii. Untuti menentukan kapasitas alirun yuog
diperlukan fiarus-clitaksir pnh konsumsiiita-rata aan t<insumG-[nh-cak (maksimum)
per jam yang dapat terjadi dalam satu hari.
'--
Untuk menentukan
jumlah
air baku yang akan diambil dari sungai atau dari sumur,
perlu diperhitungkan kerugian-kerugian karena kebocoran pada waktu air dijernihkan
di pusat penjernihan dan pada waktu didistribusikan kepada konsumen.
Jumlah air baku vans akan diambil dari sumber dapat dihitung dengan cara
berikut ini:
(a) Konsumsi harian m^ksirirln'r per uatr-3-B
Untuk instalasi baru harsa konst*;j ini harus ditenrukan berdasarkan catatan
(data) dari kota atau daerah pEmrrkirran lain
lang
mempunyai karakteristik serta per-
kembangan yang serupa dengan
1'ang
rdang direncanakan. Untuk memperkirakan
perluasan instalasi di masa mendaang. perlu didasari catatan dari pengalaman yang baru
Ialu. Namun sebagai perkiraan pertarna dapat dipakai harga standar seperti diberikan
dalam Tabel2.2.
(b) Konsumsi harian maksimum
Setelah konsumsi harian maksimum per orangiiitentukan maka jumlah
konsumsi
harian maksimum keseluruhan dapat dihitung sebagai berikut:
(Konsumsi harian maksimum) :
(Konsumsi harian maksimum per orang) x (Jumlah penduduk atau konsumen)
Harga konsumsi harian maksimum tersebut di atas akan dipakai sebagai dasar untuk
menentukan besarnya instalasi pusat
air minum yang direncanakan.
( ' '
r s n q r r l s r p
e d r u o 4
( ; )
l u d u p e d u r o d r y E u e r r r e q e p u n l r q n u e u e u
, _ * u - n
u 9 r t n , ' r ] f " l , t f 1 ' j [ H 1 l J i l f l
u n d e p y
' q n u a d
u e q e q u e S u o p e f t e 4 e q r u r e d u r o d - e d r u o d
e d u u n u r n
s p , d
. r l r u r e q
d n l n c
E u e , ( u e r q e r s n l { n u
u d u e l e f r e > 1 e q e , { u e s u r q
r n y u f u a d e d u o d u e p d u p e , ( u e d
e d u o 4
' u d r u o d
q e l u m t
u e n l u e u e d J " s " p u " p : r e q u p u n f
, r r n 1 r 1 r , [
( S
' r s n q u r s r p
J r o A J a s e J u e p u e q r u r e l u o d
t e s n d B J s l u B u e J o c o q
? u ' J ? r
u e t u e l r q a l q u e E E u e w
{ n t r r m
u e l q " q u r e t l p
s n r u q i u e , { r r e q e l r u n t q e p p e
( r )
J u l s I C
( p )
+
( r u n r u r $ l ? r u
u e l r " q r s u r n s u o y ) :
u e { r n l g s i p ' a o e f
r i a q e j u m ]
k
' u e q r u : e f u e d
l e s n d r p e [ r e 1 r r e u e r e l e u r a d
n , , e u d i d u e r o c o q e > 1
r S u e q
- t F : , _ :
] - n ] u l
I l q . l " l p
s e l "
I p l n q e s r e l
g y ' 1 r e d u e s
I . t
E s e q e s u e q e 4 r e d r o l I , d
( 9 1 ' J r e d u i u s
J ' 1 )
x ( u n r u r s { E r u
u ? r J e g r s u n s u o ) ) :
d ? p " s p B u e , ( ' r r e
. 1 g f i i l ( t
: } n { l r e q
I u A B q a s { s l s r l p r e d e p p 1 e d r u o d , n f o r a r X
' r n p , ( u e d
e d u o d
l n q ? ! l p _ I s n q l J l s J p u o p u B l e > 1 u e q r u r e l u e d p s p q r s r a q r r B u e l r l l e 8 u e u r
4 n 1 u n
u e l e u n 8
- r e d r p 8 u e . ( e d u r o d u n d e p y
. ( a 1 e 1 u r )
d e p e ( u a d
* u o d
i n q r r r p ' , r n , I r o - r a f u o d
, r r 1 r 1 r r ,
" 1
u . ( u u e l r r l e 8 u e . ,
B u e s J o q u n s r J B p n { E q . , r e d u p e i u a u r
r y t r r . r r r l r d l p
B u e f e d r u o 6
r n l e i u a d u e p d e p e , ( u e d e d u o 4 ( e )
( u l s n p u r B l o > l n " l r e s e q u t o {
{ n l u n ) i . t
n 4 u ' ( S u e p a s
n e l e
I r c a {
e t o {
{ n r u n ) S . l
x ( r Z t u n r u r s > l ? r u
u e l r s q l s u n s u o ; t r )
: ( r u n u t r s { " u
r u e l r e d l s u r n s u o ; t r )
: t n { F a q r e E e q e s q B I s p B e f u r r s l e u e u r
e r u c u n d e p y
' u a l ? u B c u a r r p
u E { p E u e , ( r s n q u r s r p
u a l s r s u u p e d r d u B J n { n u E { n l u 3 u e r u
1 n 1 u n
E u r l u e d r u r e l E u e r p B f ' J r s
r s n q u l s p
u a l s r s e p e d u n u r s { B r u
u n r r t n n r n r - r p n r . *
u ? { B ? u e r u r p
' u n q s }
1
e l E u e f . , B I B p
1 e c u n d
u e q n l n q a l
u e l e d n r e u r r u r r s u n s u o )
u n u r $ l e r u
u e l d e r l r s u n s u o ) ( p )
I 4 s n p u r
B l o { n u 1 " J e s e q
4 o I
4 n 1 u n )
g , g
n e l u
' ( E u e p a s n B l B
J r c e {
e 1 o 1 > 1 n 1 u n )
1 , 6
x ( u n r u r s { B r r r
u e r J " q r s r u n s u o y )
: ( e 1 e r - 4 e r
u e F " r l r s u r n s u o l l )
: l n { r J e q r c 8 e q e s J r $ r " l ' p
l e d e p e f u r e s o g ' u s , r s r r r r s u r e d
u e p i s e r e a o
e " ( e t q e g e s > r F l s , I r 8 r o u e r s u n s u o { E u n l l q 8 u e u r
{ n r u n
u , { n r r e d r p
u e l e
J u 1
e l 8 u y
? I B J - B I B J u e u u g r s u n s u o ) ( c )
' l n p n p u e d
q e p r n f
l o d u o l o r J l n r n u a r r
F B q
l a d t u E r o r a d u n r u r s l u r u r r u u u r l n l n q e { q s F u n f
Z . Z l q l t
0 0 t
r r c p q r q e " I
0 0 1
r r ? p r { r q o l
0 0 9 - 0 9
0 0 r - 0 t
0 9 r - 0 0 t
0 t - 0 1
0 0 n - 0 9 2
0 t - 9
0 9 8 - 0 0 2
s - I
0 0 - 0 9 I y r : e p S u e n ;
( r : e q . 3 u e : o / )
J r e u e q n l n q o )
( 3 u e : o
9 6 9 ' 6 1
: u e n l e s )
l n p n p u e d
q u 6 u n 1
S I
\
S T
u e : r 1 e s e l r s e d e y
Z . Z
t6 2 Spesifikasi
Tabel 2.3 Jumlah pompa terpasang untuk menyadap (intake) dan menyalurkan.
Debit yang direnca-
nakan
(m'/hari)
Jumlah
iompa
utama
Jumlah pompa
cadangan
Jumlah pompa
keseluruhan
Sampai 2.800
2.500 10.000
Lebih dari 9.000
1
2
Lebih dari
3
1
1
Lebih dari
1
2
3
Lebih dari
4
Catatan: Jumlah pompa penguat (booster pump) yang terpasang untuk penyaluran air melalui pipa juga
ditentukan berdasarkan tabel ini.
Pompa yang dipakai untuk menyalurkan air bersih dari tandon distribusi ke
konsumen disebut pompa distribusi. Untuk menentukan besarnya pompa yang diperlu-
kan, harus diperhatikan dua hal sebagai berikut:
1) Kapasitas total pompa harus dapat memenuhi kebutuhan maksimum (kebutu-
han pada titik puncak) dari konsumen.
2) Pompa harus dapat bekerja secara efisien pada kebutuhan yang berfluktuasi
dari waktu ke waktu.
Untuk memenuhi kedua kriteria di atas pada umumnya diperlukan lebih dari satu
pompa. Pada instalasi konvensional yang standar, biasanya dipakai dua buah pompa,
satu besar dan satu kecil. Namun dalam banyak hal akan lebih baik
jika
dipergunakan
beberapa pompa dengan kapasitas yang sama (Tabel 2.4). Jika
jumlah
air yang di-
distribusikan sangat besar, akan lebih menguntungkan
jika
dipakai beberapa pompa
yang sama kapasitasnya ditambah dengan pengatur putaran untuk melayani konsumsi
yang berfluktuasi tiap
jam.
Tabel 2.4 Jumlah pompa distribusi terpasang.
Debit yang direnca-
nakan (m'/jam)
Jumlah pompa
utama
Jumlah pompa
cadangan
Jumlah pompa
keseluruhan
Sampai 125 2 I 3
120-450 Besar 1
Kecil 1
Besar 2
Kecil I
Lebih dari
zt00
Besar: 3-5
atau lebih
Kecil: 1
Besar: 1 atau
lebih
Kecil: 1
Besar: 4-6
atau lebih
Kecil: 2
Catatan: Jumlah pompa penguat yang dipasang untuk pipa distribusi harus ditentukan
juga
berdasarkan
tabel ini.
(2) Pusat air minum sederhana
Untuk
jumlah penduduk atau konsumen kurang dari 5000 orang dapat dipakai
instalasi pusat air minum yang sederhana. Instalasi seperti ini direncanakan seperti
biasa namun skalanya lebih kecil.
Konsumsi air pada pemukiman sekecil ini sangat mudah dipengaruhi oleh berbagai
fasilitas yang terbuka untuk umum seperti rumah sakit, sekolah, hotel, dll. Dengan
demikian, dalam
perencanaan, fasilitas-fasilitas tersebut harus turut diperhitungkan.
Konsumsi air per orang per hari di rumah kurang lebih adalah 50 liter, dan untuk
keperluan W.C. harus ditambah dengan l0 sampai 30liter. Indeks kasar untuk menaksir
kebutuhan air bersih, baik untuk perumahan maupun fasilitas lain, diberikan dalam
Tabel2.5.
r
l r E I I
s e B f
s t t t r l t r d r . d
I t l l
l s u l d o l d
c ? . 4
I t
' l l c e {
B l o {
{ n f u n % 0 9
r " d r . u B s
0 l
t 1 ? * T p l i 1 ] _ l ] { * r r
E u e , ( q e J u n f
l n l i r n
r e s e q u r { " u e s r u r u e g e q r u "
L . % G
, _ - ' _ _ _ _ _ r ! u 6 1 \
t 6 l u 1 1 1 4 u t u r l
J U U e q u t { E t u e s r u I u ? g e q u l " I
. %
r e d u r e s g g u e E u e p g " q u l e 1 l p
v e p
l Z I E B q l p
r u n r u r s { ? r u u " l r e q q e q t u l l
r r e q e p r n t
u
s r r ( g . e 4 o q u 6 u E q
q u q u l l J t c t l B l l u n l
u B p
J l s ) l s l l p
. 1 e d e p u e l e u E c u e J r p 8 u e , ( ( u e t / r u r r u e p p )
w q u l [
r r e e d r u o d s 4 l w d B ; '
. 1 g q e d - 4 r q e d
p u p u u E u e n q
u d n r e q u r B I u " q , q r r r ' l u B p ' r a n 1 e 1 d e s e r s u B u u . ( q e u e l , t n
l n i u n \ g 7
r n d r t t e s g l u e a u e j
r l B q u r ? l r y
l e d e p
J u 1
q e p r n i
' n 1 r e d e p g
' E u e r o
r a d r u n r u r s l n t l l o J r r r q q r s r e q
r r B r s u n s
- u o 1
u e 8 u a p z u r e s r r d r u e q u e q r e d E u e r o r e d u n u r s { s r u q " q u [ . r i n u n r 1 1 , g " I o r n f
' n e d u q
E u e f u n q u l
- u n q 4 e p e d
l n p n p u e d
u e E u e q u r e r y e d
4 3 p
u " { J 8 s " p r e q
u 4 n { E u e s r e q
E u e , ( q e r e l p
p
l n p n p u a d
u e q e q r u e g o d
J r s r B u e r u u e E u e p q a l 0 r e d r p
l e d u p r u r q l u n t
. u e E u n l q r a d
r c s e p r u S e q a s q n u a l u e l u p e d e l u e 8 u e p
l n p n p u e d
q e l u r n t
[ q t u ? l p
s r u B q u ? { ? u ? c u e J r p
E u z [ q e q u 4 1 r r e e d u r o d u ? J r r , s ? r r s e d e l r r s l e u e u r
{ n l u n
' e p e
E u e , (
l n p n p o r o
q e l u n t
u p e d S u n l u e E r e l u e u r r l n u r a d q e r e e p
n l s n s
I J E p
E u e n q r p 8 u e , ( q e q r u r l r r E g " l u r n f
q e q u l l r r e q e l u n f : r s { " u o r y
( e )
' e 1 n d
e p e q r e q ? r ? c o s r r $ I " l l p s r u e q e d r u o d l p u " { B B u e i m f n q r r e q u l u r n l u " p g e q r u r l
r r e q e p r n [ ' u e r l n u e p
I " q
* B I " C
' u e r n q
r r e e d t u o j u e d u a p s p e q J s q s r u e q u e q e l 0 S u e d
I s e l e l s u r
e 4 u e 4 r n p . ( u o t u E u e { q e q u l l . r r e e d u o d
. r n q e s J a l
u o l s r s ? n p e I B p " d
' l n B I
o { n s l e r B 8 u n s a 1 u q s e d u r q p s s } B q r g r q e l e . , E u e f r r e q e p u n t
' u e f n q n r { B ^ r e p e d r d u r a l
' q ' q u : q
: r e q e l o E u a d a r q E q u r J I r r e u e l r n p f u s u
e f u e s e r q
u e E u n q e 8 u e l s r s
' t n E I
a I n Y l e r r f a p r a r r 6 u n s e { u u { J n l e s r p u " l n q J r ? u ? p
, q e q u q ;
r r e q e l 0 E u a d e { q B q r u r r r r e u r v n p i u a u q e s r f u e l u e l s r s
' e u e s
E u e f * r t r r r u r 1 n " " H
- t u a u r u e E u n q e i u a r s s u e l i ' o e p e s ' q e s r f u a 1
s J e c e s u e l n q r r e u " p q " q u [ r r e E u e n q u r e u r
u E p u a l r n l e i u a u r q e s r d r a l L u a l s r s
' u e t u n q e E
u e l s r s u e p q e s r d r e l
u e l s r s : " p a q J e q
3 u e i u a l s r s i u e s ' E r w r p r e d u p r e l u e f n q J r ? u ? p q " q ' , I
r r e E u e n g u r e u r
{ n l u o
q e q u r g r r v ( e )
' u u g s u r u a d
r p
l n p n p u e d
r s u n s u o { e p e d u u l q e q u e l r p s n J " g r u n r u n s " U I s B J
{ n r m
u q n F a d p E u e , ( r r e q e p u n f ' u r n u r r s l e u r
u ? u ? q r s u n s u o { u s r n } u s u o r u r u B l " c
' u " r p l q
q e n q
" n p
u e p e . ( u l q p e s d e p e s l p
l e d e p s n r e q u e p
l r u a u r : a d r e l l l
0 0 O I F " p
q l q e l s n r " g u e r ? { B q e { t u e p " t u e d
1 n 1 u n
u e q e q r r " I
. g e q r u " l r p
m : v q u u l E u n l r g r e d r p 8 u e , ( r r e q e p l n t
e 4 e u r
, u e r e l " q a {
l u " p B u r e U
r y 1 u n
u e q " l " q " 1
r q n u a u a u
l e d e p
s n r e q e E n [ r u r r s n q r J l s r p u o l s r s e l r l u n r u e l q
. J " p u B l s
r s n q r J l s r p u ? r
- n l u a u a u
r n l u n
u " { n l J e d r y r u r e E r e 1 1
' % o s q e q l u " i r c t l p
u B p y T f i e q r p ? u e r o
r s d u r n r u r s l e u r
I I E I J S q r s u n s u o { u e p E u n l q r p
l u d e p u e e u e c u e r o d
1 n 1 u n
r u e l ; e d r e p u u l s r s u n s u o )
0 0 ,
0 s z
r n P I l
l e d u o 1
q u l u r n l
l r { e s q s u n u
O L
0 s
m , n e 8 s d q e J u t n l
u e J o l u e { J o d
0 0 r
O L
I E I O H
0 9
S E
S u n p a E r u e l e p
r p 3 u u : o q e l t u n l
q s l o l e s
0 s r
0 0 1
t u n q 8 u e d q e l u r n l
u " q e { u n l 0 d
t ,
, ,
( u n t l l t s l e r u
J r ?
u ? q n l n q a { q E I u n l
( r )
e l e l - e l e J J w
u e q n l n g a { q E l u r n I
u e 1 3 u n 1 r q : e d t p
3 u e , ( r s u l n d o 4
s e l r l r s P . J s r E i r
' r r u q
l e d E u e . r o r e d r r u u o q n l n q e y
S . Z
p q B I
: > *
L i
\ ]
L I u e r r l e s e l r s e d e y
Z ' 7 ,
18 2 Spesiflkasi
Dalam hal sistem terpisah, konsumsi air
limbah secara langsung. Jadi aliran air limbah
pula.
(b) Taksiran air hujan
Jumlah aliran air hujan yang akan dipakai
limbah dapat ditaksir dengan memperhitungkan
I
Q:
,uociA
di mana
Q:
Curah hujan rencana (m3 s)
C: Koefisien limpas
i: lntensitas curah hujan (mmTjam)
A: Luas kawasan yang dikeringkan (ha)
(4) Drainase tanah pertanian
bersih akan mempengaruhi
aliran air
akan mengalami fluktuasi yang
besar
sebagai dasar perencanaan pompa
air
hal-hal berikut:
(2.1)
l) Curah hujan
Curah hujan perjam disebut intensitas curah hujan. Intensitas yang
dipakai sebagai
dasar penentuan kapasitas pompa diambil dari data curah hujan 3 sampai 5 tahunan.
2) Koefisien limpas
Ferbandingan antara
jumlah
aliran hujan yang mengalir masuk sistem air limbah
dengan curah hujan disebut koefisien limpas. Harga koefisien ini untuk berbagai kawasan
diberikan dalam Tabel 2.6.
3) Curah hujan untuk dasar perencanqan
Kapasitas pompa air hujan harus ditentukan berdasarkan curah hujan yang
dihitung dari data tersebut di atas. Untuk perhitungan
tersebut, orang sering memakai
rumus berikut ini:
(a)
Persr aratan dasar untuk menentukan
jumlah
air drainase
l) Jika kapasitas pompa ditentukan berdasarkan laju aliran maksimum air hujan
yang membanliri tanah pertanian setelah hujan turun maka akan diperlukan pompa
yang terlalu besar. Jadi. kapasitas pompa harus ditentukan dengan mempertimbangkan
bahwa genangnn pada tanah pertanian dapat diterima sampai batas tertentu. Dalam
hal ini variasi kedalaman genangan terhadap waktu harus ditaksir. Kemudian kapasitas
pompa ditentukan sedemikian rupa hingga kelebihan air dapat dipompa untuk menjaga
agar kedalaman dan lamanva genangan tidak melampaui batas tinggi dan batas waktu
yang diperbolehkan.
2) Kedalaman genangan yang
diperbolehkan harus kurang lebih setengah tinggi
tanaman padi sawah (kurang lebih 0,2 samapi 0,3 m). Lamanya genangan yang masih
dapat diterima adalah tidak lebih dari I sampai 2 hari, yang diperkirakan tidak akan
merusak tanaman padi.
3) Meskipun
jumlah
drainase direncanakan berdasarkan cara seperti diuraikan di
,.+-_t_-.:-**_
j
1plg1rtr*1ar
dapat ditaksir sebagai berikut:
,
rrst'*qrrg
riili
.
tar, f
r,rat ,.,ptq+t'I
Tabel 2.6 Koefisien limpas (runoff).
0,9-0,7
0,3-0,5
0,4-0,6
0,1-0,2
7 7 '
' r { B u B l
u e J ? p e 1 : r e u e d e s e r e d _ _ r s B r o ) r a r
: y J . ? I
j I
l j : I _ r y l o l , ,
u ? d " n E u e d :
u i o , ' n a o . i
u ? r u ? r r e l
u s e d e u J e d
r n l ? J e u r
u e d e n E u . C :
r * " A * r i l ,
: I p e f
' * I s ? [ o { r e d
u e p
' q z m ? s u e d u n 8 u e d
' u z r u e u ? 1 r s e r r d s u e r l
B u o J o I
u q n s n . , ( u e d
3 : : , : : ' . ' " i : : : 1 : : ' : ^ 1 y i l i i 1 l : q e e : r y u e 4 n J r e d p
t ' q " i ' 1 u , * , 1 n p . 4
? I e s r r e . , , e . u
1 _ - r * _ _ ; r s e q u l 6 y d 4
u J U t I t l S l
{ n l u n
' n t u e u e l
u s r u s l u p o {
u e E u e p r r e r 8 u e u e E r p
r n r r q r p r d u B { u B u B }
{ n l u n
q B A B S
, r ^ n "
u ; ' ; : # : " ' d
( r
u s p q s r E s B J s r u B
u n , r , p e q r p
l e d e p u e r u 4 r e d q u u u l
' u e r r e S u a d ? r , r u , p n r l u o , f f ' p n l
u e r u z u a d
q e u 4 u e n e f i u o d
G )
s p [ E r a d r p n , e d r u r p ' ] r r i a . r r r u r . , ; : ; T i l ' * : T ! r ' , ' l f - t i l r ' f i
i r f f
t r l ] l : , " ] : ;
u e l n q r t u u e s e d u l l
r s r p u o {
, u w u ? c u e l e d
r s e l g r s a d s
u p J r t r x B u e n l u e u e d
{ n l u n
' 1 u t E u n l
u u f n q q u . r n c r r u p u u s u d r u l l r s n q t r f s r p
, o 1 r 1 r g g . Z
I a l I B I
' 1 t 1 o 1 s e d u r r r u e l s g a o l u u p
l u l o l
u e f n q q u r n 3
L . Z ; p q B L
B ^ \ q B q u e * 1 e q r a d u r " . , , u l r f
i o t X i l f f i , H : S ; : f f f f i ' S j l l l r J j ] f i r ; J f f : , f f i
. - ,
q a l o q n r e ' u o d r p
r
B r o l u e s e d r u r
1
i ; i f i : : * H ' i : f u l
; l H i l , 5 J ; : ' f f i
f f i
? ,
# q
r r e l n c
( u e q ) u e l q e l o q r a d r p
E u e , ( u e E u e u
a S e f u e r t e l
: g
( s / r r u ) a s e u r ? J p e d u r o d s 4 r s e d e y
: d j n a e w r p
Q x 0 0 9 t x t Z
d -
_ _ _ _ - 6 - - : ( )
u e 4 e r q r e d r p l e d e p u e * n r u . r ' X , H o T T , " H ? # ? i f l
, i f f
f f i m J i f
; : , f f i f
: 1 ?
( e q ) e s e u r e r p q e , ( e J u r
s B n . I :
f
s u d r u l l u e r s g e o y : /
( u r u ) r e p u 4 s u e f n q r 1 E J n J : y
( r u r ) u u q n r n l e s e l
u e s e d u r l : l u u - - :
| t Y Y l O t
:
0
I r ? p
u , r r n , n r e s e l
u e s e d u r u q e l u m r
o n * r u * l l T [ J : i : f f i f *
( q ' ( . ' ( . )
( E ' Z ' Z )
q s u s l
I p
u e f n q : r e
6 I
. 0 t
" u t
" u t
% o s
% o s
% o t
% o o t
0 0 1
r r E p q r q e . I
0 0 I - 0 9
0 s - 0 t
6 9
u e p S u u r n y
E - e I
r r E H
u u r ) u e f n q q e r n 3
u e r r l e s e l r s e d e ; q
Z , Z
2 Spesifikasi
Penyusutan kedalaman air per hari i
(mm/hari):
Transpirasi * Penguapan * Peresapan
-
Curah hujan berguna.
Curah hujan berguna dan penguapan selama
jangka
waktu pengairan tergantung
pada musim, tempat, dan cuaca. Pengaruh cuaca harus ditentukan atas dasar kondisi
musim terburuk dalam l0 sampai 20 tahun. Kehilangan air karena perkolasi tergantung
pada keadaan geologi tanah dari sawah yang bersangkutan, dan dapat ditentukan dengan
pengukuran di tempat.
Komponen-komponen
penyusutan air seperti tersebut di atas dapat ditaksir secara
kasar sebagai berikut:
Transpirasi tanaman: G7 mm/hari
Penguapan:4-5 mm/hari
Perkolasi: 10-20 mm/hari (sawah lama)
30-45 mm/hari (sawah baru)
Adapun
jumlah
air yang diperlukan seluruhnya dapat dihitung dari rumus
Q:
t$hA
di mana
Q:
Jumlah air irigasi total (m3/hari)
h : Laju penyusutan (mm/hari)
,4: Luas sawah
(ha)
(2.3)
2) Kapasitas pompa
Jumlah air yang diperlukan untuk pengairan sawah adalah untuk mengganti
penyusutan air rata-rata. Jumlah ini akan bertambah sampai mencapai maksimum
pada permulaan musim tanam,
yaitu pada saat persiapan, penanaman, dan pembungaan
(kurang lebih 30 sampai
zl0
hari).
Jadi kapasitas pompa yang direncanakan harus ditentukan atas dasar kebutuhan
maksimum. Namun untuk mengganti penyusutan air yang biasa, pompa harus dijalan-
kan sedemikian hingga waktu kerja hariannya dapat dipersingkat.
Kapasitas pompa berdasarkan kebutuhan puncak dapat dihitung dengan rumus
-
"t
o-: OklT
i
-y
(2.4)
(2.s)
di
man: gr:
Kapasitas pompa yang direncanakan
(m3ijam)
Q:
Jumlah air irigasi keseluruhan (m3/hari)
l-: Koefisien kehilangan air di saluran (:1,1)
f: Jumlah kerja aiiran dalam kondisi kebutuhan puncak (: l8 sampai 21
jam)
(b) Pengairan lad'ng
.
Pengairan unruk [3.lane herbeda dengan pengairah sawah. Di sini air dialirkan
melalui saluran dan parit-parn ,Lr anmra petak-petak tanaman atau disiramkan dengan
penyemprot melalui pipa-pipa Penberran arr Cilaliukan setiap 3 sampai 10 hari sekali.
Air yang diberikan sebagian atan drsrrag tarlaman dan sebagian hilang karena
peresapan ke dalam tanah. Karena itu ada yaag di:ebut efisiensi pengairan, yaitu
perbandingan antara
jumlah
air
lang
diserap tanaman den
jumlah
air yang dibenkan.
Kapasitas
pompa yang diperlukan dapat ditaksir dengan rumus
^
_
hAkD
vp
-
36OTE
di mana
Qr:Kapasitas
pompa yang direncanakan
(m'/s)
ft: Jumlah air yang diperlukan
(mtnihari)
(Padi ladang/gogo rancah
:
6
-gmmihari;
sayuran
:
3
-
5 mm/hari)
A:Ltas ladang
(ha)
l l e q t e t
u e > 1 n H e d r y
u r E u r p u e d
e r e u e r u
u e 8 u l
r e a e p i , r , s , p * a . q ,
" o , o
a u e , r u , u u p u e d ; ; i l ;
# . ? : l i H ? ,
H I I , : I # J , g : : # : 1 1 i :
q e q u u u a d
t e E e q e s
u e l n t r e d r p
r n q e s r o r , 1 n
. n r r p n
; r # i l ; ; ; ;
* n t r o
. e , { u q n r n l e s
u " q n r n q a r
J r s { u u e u
{ n l u n
3 J 3 p n u u r e S e , { u e d
u o l s r s ^ q o l o ' o r r l n l r J a r p
E u u f
r m q e l r u n i
u e 8 u a p I { B q u r " l p
s n J e r [ s B l B
I p l e q e 1
u " { r e s e p r a g
a u n i l q l p
i u u r
, , e r s u n s u o )
t e d u r e s
0 0 ' g
r u , r ? J ? 1 u 3
l p e f r a l
u n r u J s { " r u
r s u n s u o {
. e r s a u o p u l
' '
o r r r * n r ' l 1 , i r n :
e i u l e s r ; a 1 ' e ' ( u r c 4 e u e d
n e l e r u n q E u e d
u r e d u s , s r q e { - u s ' s s r q a 4
e p u d
u n d n e u
3 u n p o 8
s r u a t e p e d E u n l u e E : e q
u 3 { " r J " r I d e r l e s
r u n u r s { ? u
r s u n s u o l
e , ( u r p e t r e l
l B B S - t r , U S
s r u a f
; n r n u e u r u , { u u u r e l e u a d
n l r l B ^ r
u B p E u u . r o r a d
l u l u d J p
B u u r r r s
, T x r f ;
6 . 2 l a q u r
E u e , { r s o d a s
r I B I " p B E u n p e E
s r u e r r e a e q r e q
, ] _ 1 r , r 1 r " * "
u r r . o t t J J r . . r f f f j , L f f i f f i l x
t r ? l r , r l
r s u n s u o {
u B { J B s B p J o q
u a l n t r u o r r p - s u n n . o s _ ^ l n r u n - q " r r [ - r r u
u q n r n q e x. e f u r e ' e q e s
u ? p
. u ? r ? { ? q " q
* n p r * " d
. ( E u r u o 4 r p , " o " - i 1 r ;
e r e p n u e r e ' e , , ( u e d
t u a l s t s
' r l r s r o q J r c u , q n l n g e {
r y n u e . , e . . ,
{ n l u n
a u n p e a _ d u n p o 8 , r p
, u 4 e d l p
J I V
E u n p e 8
u e u e , ( e 1 e 4
G )
E r s r u ? r e s r { r a q
e i ( u u s e r q
r o r d u a , ( u o d e p e d
u e u e 4 r r
; t # r t * ; f r 3 , # ' i ; T r l i i S l t
- .
' ( r e p J u u d s
n ? 1 " r u e J r s u e r r e E u e d
{ n l u n ' 6 g . g
:
E: ? - r , u s t
l a a d - 1 q o d B J n , u e
l p l F e d u u E u e p
u e r r e E u e d
I n l u n S 9 . 0
:
E )
u e r r e 8 u a d
r s u e r s g l J
: E
* ? , . r r p
u e u a q u e d
r J a l d e r l e s
r n r u n
u " { " u " r r . ! ; , * [ # l # , X l r ] , ,
( u e q )
r r e u e u e q u e d
( p a r e l u i )
a u r l r g
, A ,
( t u e d
r n l e l e u
u e r r e E u a d
r y 1 o n i . 1
:
, 7 ;
u e J n l e s
l u s l e p
u t 8 u e l r q e l
u e r s g e o )
: . Y
S u e d u r n u e d
r e 6
0 o o r
: e l : u e l l . , l g g : e r r d )
U r q s
r o d E u e r o r s 6
u e a r r e , { r e 1
r e 4
p r J n r r r
J e d
n r u e l J o d
_
, ,
r u n q 8 u e d : e 4
-
' ( t
o s t
: r u n q i u o d
U B A \ e [ J e I
' 7
6 9 1
: u e m e , ( : e 1 )
S u n f u n B u a d
i a 6
.
3 u n f u n i u a d : e 4
(
' /
0 9 I
: l P h e r e d
' 7
6 9 1
: u e . u e . i r e q
' 7 g : : e n 1 u a s e d . ;
: n p q
l e d r u a l : e 4
u e , t r e i ( r e 1
r e 4
9 - 9
0 t
0 l - ! ^
:
i
S I
8
8
0 t
8
I d ?
3 1 o J o { u n r s ? l e s
I I J q E d
r u n r J o l e l o q e ' J
u e l
- n l u e y
q e l o l e s
' r e s e p q e l o { e s
u o u r s o J
. l e l o H
u e q e u r n J e d
E u e l a J e )
u E \ e u r q e u n u
: t o t s t u e u
- r r e d a p
. o 1 o 1
? J e . n r p u " s
u e D
d o l s o r q
B u n f a g
l r { ? s q ? u n u
J O l u e )
:
" r t
- , - r 9
- r , ' :
-
, : r r
i
" { - , : r
i - . : -
_ ! .
- , i . * :
: i
- j .
:
O I
0 0 0 r - o s z
0 z I - 0 0 I
u e 8 u e : e 1 e y
( u e l )
e l e J - e l e t
i l e
u e r e 4 e u a d
n 1 ' 1 u r 1 4
0 ) v e r t
: a d e 1 e : - u l z :
J r e u ? r e { r u o d
S u n p e E s r u s l
I i
u e : r 1 e s e t r s e d e y
Z . Z
22 2 Spesifikasi
menit per ton refrijerasi; untuk sistem dengan pendinginan air sumur diperlukan 8 literi
menit per ton refrijerasi. Jika perbedaan temperatur masuk dan keluar air pendingin
adalah 5"C, diperlukan l0 liter/menit air per ton reliijerasi. Jumlah air penambah
untuk
menara pendingin dapat ditaksir antara 2 sampai 5lkapasitas aliran air yang
disirkulasi-
kan.
Untuk hidran kebakaran berukuran kecil, dengan diameter 40 sampai 50 mm,
perlu ditambahkan aliran sebesar 130 sampai 260 liter/menit.
Dalam hal perencanaan sistem drainase dari air bersih harus diambil
jumlah
sebesar 1,5 kali lipat kebutuhan air bersih maksimum. Namun, untuk mengatasi limpasan
air yang dapat terjadi pada waktu diadakan perbaikan pipa air, sistem drainase yang
ada harus dapat menampung aliran dari dua pompa sekali gus dalam keadaan darurat.
Sistem pembuangan air limbah harus direncanakan berdasarkan konsumsi air
bersih harian maksimum dikalikan dengan koefisien buang.x Untuk rumah sakit, rumah
tinggal, dan penginapan biasanya koefisien buang ini berkisar antara 0,6 sampai 0,8.
2.2.2 Jumlah Pompa
Jika laju aliran keseluruhan (yaitu
jumlah
konsumsi air bersih atau drainase)
telah ditentukan maka kapsitas pompa dapat dihitung dengan membagi laju aliran total
tersebut dengan
jumlah pompa yang dipakai. Dalam menentukan
jumlah
pompa, hal-hal
berikut ini haruS diperhatikan.
(1) Pertimbangan ekonomi
Pertimbangan ini menyangkut masalah biaya, baik biaya investasi untuk pem-
bangunan instalasi maupun biaya operasi dan pemeliharaannya.
(a) Biaya instalasr
Pada umumnya untuk laju aliran total yang sama, biaya keseluruhan untuk pem-
bangunan fasilitas mekanis kurang lebih tetap sama meskipun dipakai
jumlah
pompa
yang berbeda.
Juga dapat dikatakan bahwa
jumlah
biaya untuk fasilitas mekanis kurang lebih
proposional terhadap laju aliran asalkan head, NPSH tersedia, model dan
jenis
pompa
yang dinyatakan dalam pasal 2.5 tetap sama.
Namun,
jika jumlah pompa
diambil sedemikian rupa (dalam
batas-batas tertentu)
hingga memungkinkan dipakainya pompa standar yang murah, maka biaya keseluruhan
untuk fasilitas mekanis kadang-kadang dapat menjadi lebih rendah.
(b) Biaya operasi dan pemeliharaan
Komponen biaya operasi yang terpenting adalah biaya untuk energi atau daya.
Biaya ini dapat dibuat ekonomis apabila diambil langkah-langkah berikut.
l) Jika kebutuhan air berubah-ubah, maka beberapa pompa dengan kapasitas sama,
yaitu
sebesar atau hampir sebesar konsumsi minimum, harus dipakai. Atau dapat
juga
dipakai beberapa pompa dengan lebih dari satu macam kapasitas.
2) Pada umumnya
jika
kapasitas pompa menjadi besar, efisiensi pompa juga
menjadi
lebih tinggi. Jadi penggunaan daya menjadi lebih ekonomis.
Agar biaya pemeliharaan dan pengelolaan dapat ditekan,
jumlah
pompa tidak boleh
*
Koefisien buang (discharge
coeficient) ialah
jumlah
aliran air limbah dibagi dengan
jumlah
aliran
bersih yang dikonsumsikan.
9 ' S t - 0 ' 8 r n ' 2 7 , - z ' i l
( 0 . 8 t
- 0 . 6 )
I
o . t r - r . i 0 ' 6 - 9 ' n 9 ' 9 - 8 ' Z
z H 0 9
s e l r s e d e ; q9 ' t 0 ' 9 1 0 ' 0 2 - 0 ' 0 I
( o ' 9 t
o ' g r i ' ; r ' 9 0 ' 8 - 0 ' , 0 ' 9 9 ' Z
Z H O E
0 0 s 0 0 ,
( o s t r
0 0 9 0 9 2 0 0 2 l r u r u ) d e s r r e l e t u e r ( I
' ( t . t u o t u T r r u
: u u n l e s ) u p u e E d e q
l n J o r
r d u o d s u l t s u d u l u u d n 4 u c u r p d e s r r a l a u c r ( I
I I . Z I a q B I
9 S ' t - 0 8 ' I v z ' z - z r t l * ,
- :
, r 6 ' o - s r ' o
9 9 ' 0 - 8 2 ' 0 9 ' 0 - 8 1 ' (
; ; ' 0
p e p
3 u e . I n y z g 6 9
s e l r s u d e y
I r ' t - 0 9 ' l 0 0 ' Z - 0 0 ' l ; : .
- : :
' : 0 8 ' 0 - 0 r ' 0 0 s ' 0 - 9 2 ' 0 z E ' 0 9 t ' 0
0 i ' 0
|
u e p
I
3 u e : n ;
I
z g 6 9
0 9 I 9 Z I
I
0 8 9 9 0 9 0 n
( r u u r ) d u s r J E l E I U B I C J
' ( l p a u 7 . t u : s E D i
l o r l
r n l o . r u d r u o d s u l r s u d u r l u z d n l u c u u p d e q r e l e r u B r (
O I Z l e q B I
t " . . ; ; z r = - u n q u s x u e u
l n l u n
J o s n p e r r e l e d r p
l e d e p
, e d r u o d
d e s r r e l e u r e r p
s p " d
I J s p
r E s s :
T : r 3 -
: ? s r B d r d J e t r e u a r p e ) I I 1
' r s e r e d o
u ? p r s 8 l " l s u r e , ( e l q u e 4 r e s e p r e q
s r u o u o l a u c f a q = = x t r ] . r n u e r u u " { n l u e l r p d e s l e d r d J e l a w B r p
" . ( u J e s e g
. e d u o d
d e s r
r a l a u E r p s c i E ' ; '
- - r :
_ L E I
q l q s l q e l o q
{ p r }
d e s r e d r d r e t e u ? r p
I u l I q
{ u B I B C
. e p e
8 u e f ,
r r B B d r d n s t r i : T s . * : f r a t a u ? r p u " 8 u o p r u s s n l J e d
4 e p l 1
e d u o d d e s r : e l e u r e r q
? ; 3 : r : r c : s - e d e 1 r e 3 e q r e q
{ n l u n
d s s r J e l a t u e r p u a { u e q r p
I I . Z
u e p
0 l . Z I e q B I
U S I E C E ? r r r c u : : a i u p e d u r o d d u s r J e l o u " r p ? { B r u s s l "
I p l " r l { ? q
u e l S u e q u r 4 r e d
- u a u u d a : r r m c i : r a J e p E u l s e u r - E u r s e t u s " l r s " d e { u e p e d u r o d q e p r n t g B I e l e S
' r s ? l e l s u r
e , ( u 8 u 1 1 u e d u e p e [ r e 1 r s r p u o { e p e d E u n l u e 8 r e l
' u r d u r r r e a i : l , : r : - : -
e . i u l r { t p e s u a l g r p o s r p n F e d ' r s e l ? l s u r u " l e p u g e { J g s a q J a d u e r u
I n l r m
r u - r m q : .
j m
: - l a s
' r s B l u l s u r
e , ( u 3 u l 1 u a d e p e d E u n l u e E r a l
, q r q e 1
n e l e e d u r o d e n p
t g l e d r p r q ^ E
" : T E j
l a e l : a d u a r u
r n l u n
r p e f
' r e s n J
n l r B f u n l g s - n l B s e d r u o d e T [ r p l e s
e u e s t u r [ i r : ( ,
, m l : : " F B r s B I B l s u I ' E , ( u o { r s e J
J " s e q r l ? l s p e E u r l u e d E u e , { r c e 1 e 1 s u r n l B n s
u r B l s p E s r t o - E ' { # r : a : : ; e n i e l r u u , ( e 1 o u r
l n 1 u n
e d r u o d n l u s e , { u e q u e 4 e u n 8 8 u e y i
o 4 s e r u e 6 e q u e 4 ( g )
:
r s s l l ^ e > l p J e d o s ) e d u o d r s u e r t r r o J r e d e p e d u e s u l e q u r e 4 ( a )
' e d u o d
u e 6 e q - u e 6 e q
u e 4 e f t a 8 u a u
{ u ! @
: r r e t r : : S u e ( s e l e > I r e d u r s e u r e , ( u r e s e q e p e d u e s e l e q t u a d ( p )
' e d u o d
a I
r y ; f u
: : z o e . ( u p u " { r s [ u s u g J l u e r u s J ? c u e p q e r a 8 E u e d s m e l ( c )
r l : u a e l 8 u e E u e d
e r e c u u p u d r u o d u e 8 u e s e u r e d r s a l o l ( q l
' u e 8 u e s e r u a d
t e d u s r 1 1
l u x a ;
u z p
r n l E u e r p
l e d e p
E u u [ J ? s e q J e ] u g J n { n u g p
} e J e g
( e r
: I u r
l D I r J a q r s r p u o { u p e d t u n r u 6 : : l z r c l u n u n e p e d e d u r o d n l e n s s e l r s e d " { s 3 1 3 s " l e g
' r m
J r T { E - j r T r ? t s n q l p
l e d e p r e s e q
l e 8 u u s
s e l l s e d e l u e E u e p e d r : : - - c
- e d u r o d
' p d r s
1 r u l a l
u s p u g s r s a o : a : o - o 1 o u 1 e 1 u r e l " p u e n l e u a 4 r J B p
] E q D I e
r e 8 u q a 5
e d u o d s e l r s e d u l s a e g
:
' u e ? J ? g r l e r u a d
u e l q e p n u a E : r r l r
I q I e H
' u e 4 r a l n g o d r p
B u 1 1 u s
t u d r p e i m ' u e p e o n { n s r e E e u l q B u e , { u e E u a p n t x i u x , i
e t e l u e s t u ? s I a { e d r p E u e [ e d u o d - E d u o ' l u r l 8 u n t u
l e d u p e s n l r u r B l e s
. 1 e . i u e q
r F . E [ ,
T Z u e r r l e s e t r s e d e y
Z ' Z
24 2 Spesifikasi
Tabel 2.12 Sifat-sifat fisik air (Air di bawah I atm, dan air
jenuh
di atas 100'C).
Temperatur
('c)
0
5
l0
20
30
40
50
60
-l_l
0,9998
1,0000
0,9998
0,9983
0.9957
0.99:-:
1.,.
-! i
:--=
- -;-<.! .
i.r_:.
_,-9:n:
1r.irJ
--:
0.6369
0.86{;
0.8403
0,814
0,784
0,751
0,712
t,792 x
1.520
1.30-
l.rx!
rl.!i-'
,:::
. ::-:
..+.:
t.16i
0.i16
0:95
L]
.JJ
0.:lr
0.rs6
[r. I 6.c
0.r55
0.1 50
0,1 36
0,131
0,1 28
0,127
Cr.tr.6:3
n.ir,r: ! 9
,_.,:
.:ii
. ..Jr:i
: ::-.:i
rr-:lri
l
-:
0--: i
-!
0.183
i
0.7149
|
1.0332
|
2,0246
3,685
6,303
t0.224
I 5.855
r3.656
34.1 38
17.869
65.468
8 7.621
I
l,
i
I
I
ir
I
I
I
l
il
l
Catatan: I atm
:
101,3 kPa I kgf cm:
:
9E.l kpa
Tabel 2.13 Sifat-sifat fisik beberapa zer cair.
(a) Berat per satuan rolume
@)
Berat per satuan volume dan viskositas kinematik zat cair pada 15 C
(c) Berat per satuan volume dan viskositas kinematik minval
Viskositas
kinematik
(m2ls)
Tekanan
uap
jenuh
lkgf cm: )
Zat cair Berat per satuan
volume
(kgtTmr
)
Zat ca1j Berat per satuan
volume (kgf/m3)
Minyak linseed
Minyak ikan
(cod-liver)
Minyak ikan
paus
Minyak wijen
Minyak kedelai
Minyak lobak
Minyak
jarak
Minyak kelapa
931-936
941 929
922 941
917
-92'l
922 924
925-927
913 918
961 974
925-938
Minyak bumi
Titik didih: 40
-'0'
650 660
(Petroleum
ether t
,
70'-90 660-690
(Bensin)
"
90"-110" 690-700
(Benzole)
,
110'-120' 700-730
,
120. l1O
13o
760
"
170'-245' 760-800
(Kerosene)
1
" 245
-310
I
800 830
" 310" 3s0'
I
830-880
(Minyak pelumas)
I
Zat cair
7ftgf/m3)
l0?v1m2ls) Liquid y(ksflm3) l07v(m21s)
Benzole
Toluene
Xylene
Ammonia
Pentane
Hexane
Heptane
884
870
868
617
627
658
683
7,96
7,17
7,86
165
3,73
5,t2
6,40
Octane
Benzene
Minyak zaitun
Terpentin
Bir
Susu
Anggur
700
|
8,27
100-740
|
8,0-7.6
920 I r07s
87s
]
r a.o
1020-1040 ll,5
1030 29,0.
990 l00l I 1,5
Minyak
7(ls'C)
(kgf/m3)
l0?v(20 C)
(m2ll
Minyak
;{15'C)
,
(kd/m3)
I 07v(20'C
)
(m2ls)
Minyak
Minyak
Diesel
bor
857
912
41.4
165
Vinlak mesin
Minyak silinder
911
969
940
9400
r
t
' r r B r
l B z I B S B q r a q { l s I B J l s - l B J l s I ' z ' q c
/ s r l r s o l s r l
( u )
( 3 . ) r n l e : e d u a 1
0 L 0 9 0 s o , 0
( s . e d
1 8 ' 6 :
, t u / s . f : l
1
t u D t D t D ) t
u E s { a H : t :
e P g p f s l q u o q r e ) : ; :
( l a V
. S S ' 3 u e q . l 4 1
p d e l ) u t s u a g
;
u u t d a H
: :
u " l t r o
- , :
( Z a V
. O S
' l q o u r
1 n 1 u n )
u t s u !
a :
a u r a r r
i .
. i : t
- .
I o q o { I E ; f
: '
m t u r J : : 1 :
-
R s { E
-
- - t r :
( . g y q u n e g ' o s : ! r a ; \
r { E E s l I ? - ; r I {
a l
l o q o t a
1 : : [ - l
: i
( p o p e a s u l r 1 " . x . i [ J \
: l
m g j : - r l . r ! : ' n
5
( 1 t o a , r q o t u l l : - . t : t ' c l s J i i
( o l
S v s r
( o t
3 v s '
:
( O S
S V S ,
! - ? = - . 4 : , t ; r - n
;
u - . s : : - l ;
( 1 t o : . ' : : - r : Y { - l r : m . 5 [ J \
:
( . 2 ' S I
? I x n p g
' E ! t u o . t l E - \
: ' r - r E E . , ? : ' E n
:
e _ o l
x
z
o
- o I
s ' I
7 ,
t
n
9
8
e - 0 I
r _ 0 I
x
0 s
I ' Z
} (
F '
F
o a
' t ' z ' q D
u B p

I s q B I
u j s l s p u E t u d - E r - u , ' l : :
. r E I B p
l B d t u n i r p
1 e , ( u e q
8 u e , ( r r e c
1 " 2
{ r s g
} B J I S - I " J I S
r l Y u . r B l e s
t B z l s J l s - l B J l s z ' g ' z
' z l z I q ? - L
L u s l B p r p u B l r r e q r p J n l B r o d u a l
r B A B q J o q
I n l u n
J r B d e m u v u r l : : r ? r
' I r t ? t u e u r l
s e l r s o { s r ^ ' e r u n l o r r u E n l e s J e d
l B J e g
r t Y
I B J I s - l u J l s I ' z
' r u l
q e l u e q
! p
u a t F a q l p S u r r u * E ? t n L l E d e r a q e q u e p J r B
l B J r s - l B J r S
' u e { r } " r 1 J e d r p
s r j r -
I u r
I I l s u e l { B J D I
' B d r . u o d r s c l q l s a : s u p l n l u a u o u r u " l B p ' r p e 1
' u a F r l B r p
E U B F r r E : r
{ l l s l J e l { J B ) l
u p ? d E u n l u E d J a l g p { 1 - q B q r u e q
l d E p
e d u o d I p n q e s I S u B n u o _ U ; d
I
R \
9 Z
J I e J l E z l e J r ! - l E J r S
t ' . Z
4 3 J N Z l r f l s . g S
g 1
26 2 Spesifikasi
Tempratur ("C)
(b) Tekrnrn urp berbegai zrt crir
(Cataran: I kgf/cm'?
:
0,1 M Pa)
Gb. 2.f Sifat-sifat ftik berbagai zrt ceir.
l: Propan
2: Asah sulfaf
3: Butan
4: Eter
5: Karbon sulfda
6: Aseton
7: Metil alkohol
8: Karbon tetrakhlorida
9: Bensol
l0: Alkohol
ll: Formic acid
12: Acetic acid
13: Toluen
14: Terpentin
15: Anilin
16: Phenol
17: Air
o
D
(n
tr
o
b0
e,
o
(n
=
=
!
2.4 Head
2.4.1 Head Total Pompa
Head total pompa yang harus disediakan untuk mengalirkan
jumlah
air seperti
direncanakan, dapat ditentukan dari kondisi instalasi yang akan dilayani oleh pompa.
Seperti diperlihatkan dalam Gb. l.l. head total pompa dapat ditulis sebagai berikut:
H:h"+Lhp+ht+L*
di mana 11: Head total pompa (m)
h.: Head statis total (m)
(2.6)
Head ini adalah perbedaan tinggi antara muka air di sisi keluar dan di sisi
isap; tanda positip (+) dipakai apabila muka air di sisi ke luar lebih tinggi
dari pada sisi isap.
A&r: Perbedaan head tekanan yang bekerja pada kedua permukaan air (m),
Mr: ho,
-
ho,,
h,:Berbagai kerugian head di
pipa, katup, belokan, sambungan, dll (m),
0,01
t , t
7
I
Id x O l : d q
( s ' z )
' ( g ) u d t u o d p e e 1 1
E ' Z ' q C
s n r u n J u e p q e l o r a d l p r e d e p
u , u , { e r p ? e q u , p u , u . { o l ? J s l u , u e E u n q n q u n o r ' l } t ' o
' e d r u o d t p
s n r e q
f u e , ( r r e q z l u n l u ? I u u a u e u
T n l u n P l " d r p
E u z , ( J B s " p u " p ' J I e u s e { n u u e d u e q u q r u e d
q l s r l e s e f u r e s e q ' e d r u o * J
t r r l s l J e q e J " {
u e q 8 u u q r u l l r e d u r e u u e i u a p u " T n } u e l l p s n J " q
I e l o l
s l l u l s p e a q ' r " s + l u z z p e q r e d u e E u a p q e q n - q " q n J e q J I e u s a f n u : e d e p q e d y
' t : v
-
t t 1
' a f u s t
e d l d r e , ( u n d u r a u
{ e p {
E u e , (
l e 8 a l
e d r u o d
{ n l u n
G / r u ) @ { p p I p
e t e l - e t a t u e r r l e s e l u d e c e ; 4 : " o
( s / u r )
@ { p l t 1 p
v l z r - e l e t u e r r l e u u } u d e c e ; t r : P a
( u I )
@ { t 1 t t
u B p
S { r l n
E J E I I T E
' l l p
u D l o l e q
' d n 1 e 1 ' e d t d
t p p u o q u e l E r u a > 1 r e S e q l e g : ' t 7
{ ' r )
g
{ 1 1 i 1
u " p
l { p l l
3 J 3 1 u B s l l s l s u " u s l a t u e e p a q : a 4 : d 4 y
' ( E ' Z ' q C
l e r l l ' I )
( u r ) d e s t e d t d t p
@
{ p } r
E u B J E q u $ r m p
' . r s n l a I
z d r d r p
@
S u e r c q e s
I I } } 1
B r B l u B
I F E u r l
u z u p a q n 4 : " r 1 ? u B I u I p
( t ' z )
5 5 P 1 R
; l 1 - 1
t
z ' ,
-
'
( ; n
- i o a ]
+ ' q +
o w
* ' t t
:
H
: l n { l J a q s n t u n J
u r d u a p t u u l q J p
l e d u p
e d u r o d
l e 1 o l
p e o q e l e r u ' ( : e l s o o q
e d r u o d )
l e n E u e d
z d u t o d e p u d
I U a d - -
- e . , ( u d e s t
I s r s a {
{ n s ? u
E u e , ( u u r t l e u e p t 8 r e u e E r u u a u e l u e d u r o d
I q
t u B I " C
( . s / u r
3 ' 6
: ) t s e l n u r 8 u e l e d e c r e 4 : 6
( u r ) r e n 1 e 1 u 4 u d s c s l
P e a l 1 : 0 7 1
, a
s t q a ? t q - r q
r
1 r
r l o o d p : a g
Z ' 7
' q J
r : = : 6
- ,
r r a p q
u . l i d m 6 ' ; r ' t
( : z n 1 a 1 e d r d
P e d P *
* * t " l a 6
s E l s . I I B
u E ? { n I u J e d
. 1 -
r y
" i ,
" - q * A
- \ l -
" * ; \ * , u
: * - . - ' f
_ - - _ E : : b
p e a H
t z1 7 ,
28
2 Spesifikasi
di mana ho:Head tekanan
(m)
p: Tekanan
(kgt'cm':;
7:
Berat per saruan volume zat cair yang dipompa (kgf
ll)
Apabila tekanan diberilan dalam kPa, dapat dipakai rumus berikut:
h,:
(2.e)
di mana p': Teken3s (P1;
r, "
Rapar masa (kg//)
Menunu ISo. energi spesifik r (J/kg) kadang-kadang
dipakai sebagai pengganti
head H trr,. Adapun hubungannya adalah sebagai berikut:
t-: ;H
(2.10)
Se5a4=::aana diutarakan di atas, untuk menentukan head total yang harus disedia-
kan
;n-':=-
-rlu
dihitung lebih dahulu head kerugian h,. Di bawah ini akan diuraikan
cara
=-,--:{:j::re
kerugian head tersebut.
L&, lld f.cngian
Hrac r::-g:,an (yaitu head untuk mengatasi kerugian-kerugian)
terdiri atas head
kcrysu
-r=er
dr dalam pipa-pipa,
dan head kerugian di dalam belokan-belokan,
rcc:sr. ir-t;--i.:,tup, dsb. Di bawah ini akan diberikan cara menghitungnya, satu per
5&l:
r
- H*" h::;!:er gesek
dalam pipa
L:i:i
=e-!:jrung
kerugian gesek di dalam pipa dapat dipakai sarah satu dari dua
I:-..r$ ie:,i-: :-
.
-
,- ;,, \-{
(2.11)
(2.12)
6fu
-rrlr
; Kse=s:r: :au-rata aliran di dalam pipa (m/s)
C.
l- ;
\ :e=s:-r,.-r:.ien
,f; .Lr-1ru:: m;:..ilk (m)
,
_
I-_'Jai_?e:-rmpang pipa, tegak lurus aliran (m2)
'
[3,-trrf :tpa atau saluran yang dibasahi (m)
5 G:a:-,e' ti-..":r
i.
5:Z
hr: H*
e kriela: r-*eL dalam pipa (m)
z.: K"ren*sn krugu: g:-k
g: Perrtpatrn
tr&!':r.Li;
9.! n s2)
I: Panjang pipa
lorr
D: Diameter
rtalam
prpa rn
Selanjutnl'a. untuk aliran
lang
trami-ner dan
berbeda. Sebagai patokan apakal suaru aliran
bilangan Reynolds:
uD
Re--
1p
9.S ;
-
-'t'-
)-
yang turbulen, terdapat rumus yang
itu laminer atau turbulen, dipakai
Q.t3)
. ( , ( c r e q
s n u r n : )
s n r n l E d r d B p B d
l e s e 8
u B l A n I e ) J
? . Z . q g
( u )
' ( s n : n 1 u d r d B u e f u e d
r u 0 0 l r o d ) p e a q u e r 8 n _ r e y 4
r s
I ' z )
#
+
o z o ' o :
r
l r u ' n u , + : i : - . r r q r p
{ ; 1 ' 7 ) . s r a 4
u u p
y
{ e s o E
u B r E r u e I u o r s u e o { . f c r e q
e r e c u e E u a f l
x
o
6
6
r 5
I D
p
s
I D
5
( u r u )
e d r d r o l r r u ? r ( I
9 ' 1
t p e l u e u r
u B ) ?
f
e 8 r e q
. u n q 4 - u n q z t r o q
: * : l ? ,
r e l e d r p q e 1 e 1
u d l d B { r f
. r o r
r s e g
r r , p
n r " q e d r d
1 n 1 u n
n { e l r e g r u r s n . u n ,
. ( r u )
e d i a * r i r p ' ; " r ; ; p
q " l , p "
o
B u , r u r p
m u n u u e E 6
l v i = : : _ * :
z ; e :
t e d e p a r u - l q q :
$ E r i - r
c r n :
b | z )
t e n g o l n u t o g
( t
' s u e [ l r 1 \ - u a z e 1 1
u e p , i c r e q
' j ? I u l q l p
u e I E r u r r { E , r e q r q
. s u r d u a
s n r u n J r e a e q : a q
? : ' . :
- : ? T s D
r s a i u e r 8 u a l
E u n r f f i u a u
{ n l u _ l
r r a l n q r n l
u e r r l Y l
I I
l
- " y
. - i
( z t ' z ) ' g a d
u r E - m
:
" , t r r
r m r r r f u m : i u d r u a r
L . ? * . t r . * r , t
* # . ; T ' , f f i : r *
' u ? J I I E
u B p E d S l s t r u ; . r
T r t (
f f r , i l n '
t t f , t . , i , , r [ .
, , * ,
, * # f f i t r [ - - *
- I r
A
l t f l t m u ,
t m E l E [ , E l l G l r u e ,
m ]
- m . l *
{ f
i l } *
x E m { , u t l l l [ ! i l r i r L U ] ! ; D l < t | | | T
, , [ l t r
q m i i *
r l F
m
] { J w
m : . s . t
- G [ l i m f f i n . a ,
t n l
f f , r q n t - t r . o "
l $ T [ u
r r r c
t r l r i @ p
f t p f } . l f
f r ' l ;
r @ E [ m e q f , _ { . r E E
P l a H
' :
1 ' , '
' ,
1
r ' ,
l i :
P ' , .
9 , 2
8 , 2
0 '
L L
n ' t .
9 ' t .
8 ' E
0 ' '
6 7
30 2 Spesifikasi
Tabel 2.14 Kondisi pipa dan harga C (formula Hazen-Witliam).
Pipa t'es;
-'or
baru
Ptp"
->;.-err
Iua
Rp-:' ::-1e baru
hn:. baja tua
hp; dengan lapisan semen
Prpa dengan lapisan ter arang batu
130
tr}]
1 :r:r, I 30
!0- 100
i i0- 140
IJO
sampai 2,0 kali harga barunya.*
Atas dasar rumus Darcy ini kerugian head untuk setiap 100 meter panjang pipa
lurus, dapat dihitung dari diagram dalam Gb. 1..1.
2) Rumus Hazen-Williams
Rumus ini pada umumnya dipakai untuk mene[itung kerugian head dalam pipa
yang relatip sangat panjang
seperti
jalur pipa penyalur
air minum. Bentuknya serupa
Diameter pipa (mm)
-s 4s osg.B S
^&
*s.s,$SSs$"SinsSe.$
h8
qo
&
t0
8
6
A
o.
oo
.!
o
o
o.
E
d
o
60
O
V
0,1
0,01 0,02 0.04 0,06 0.1 :
rl.5 0.8 I 4 6 810 40 60 80100
La,u alran
lm3/s)
Gb. 2.5 Kerugirl gesek pada pipa lurus
(rumus
Hazen-\\-il[am. C: 100).
Di Jepang, dalam Petunjuk Perencanaan dari Kemenrerian Kehutanan dan Standar Teknik dari
Kementerian Pekedaan umum, digunakan harga i sebesar l, 5 kali harga dalam rumus
(2.14).
. ( O t t
:
J ' t u e l l l r 1 , \ - u e n 1 1
s n u m )
s n . r n 1 u d . r d r p e d
l e s e t
u u g E n . r e y
9 ' Z
' q g
( s / r r u ) u u r r P n f u l
0 0 1 0 8 0 9 0 t 0 I 8 9 t
: r " -
; r :
: ;
I p m t r l & . r E ! 6 E E a r u l : r ; :
( t t ' z )
O r z )
I T
; ' 0
r ' 0 9 0 ' 0 r 0 ' 0
X
o
0 q
o
o .
@
a
o
t s
E .
o a
( u u r ) e d r d r e l e r u e r ( l
. ' .
' , - r ' , '
:
I
y n l u n
g ' a p s
s . z ' q c
I . u B I B p u e 1 1 n l u n t p s e r e
i : ; ; ; - - - : : : : E u e r u e d r u 6 6 1 r r r " l e p p e e q u e 6 ' n : a ; 1
{ u ) e d d E u e l r e 4 : 7
s _ E I u B J T T E r f i : f i
=
t e : : r 5 : - : v
, ;
- J :
_ r -
I ; . : _ - I { ; : ; , : : a ; O
_ i
1 g f d t u g i l r c m r r r z r > ' ; . - E d . T - : = -
;
] = I
! 1 , u : m : - : f :
- t r T - - ? :
t
"
- W : I I m f , m X m i l , r ; z u E i . . a ; J 4 T l f f i t _ ) : \ i
- -
$ [ [ a n i l r y 8 l r m @ c E t + m L J I r l f t = r f . t l f i
f
t E
" i l
r
* ' n f , q " n m t t r f f i t J l l } -
r
: l n l l r a q r d u s - E l E n u r y
m
" ;
@ , d r m
p e a H
t ' 7 .
I 8 ' 0 9 ' 0 r ' 0
z 0 ' 0 0 ' 0
- ' r
r ' 0
S s r * $ " r
d
s $
0 8
0 0 r
32 2 Spesifikasi
Diameter pipa (mm)
L U,Z U,.+ u,O (J,g
1
Laju aliran {m:' s
Gb.2.7 Kerugian gesek pada pip lrl:
(rumus
Hazen-William. C
= -:
40 60 80 100
(2)
Kerugian head dalam
jalur
pipa
Dalam aliran melalui
jalur
pipa, kerugian
jup :\:n
61sji apabila ukuran pipa,
bentuk penampang,
atau arah aliran berubah. Ken:-riaa head di rempar-tempat transisi
lang
demikian itu dapat dinyatakan secara umum dengan rumus
F
&
q
@
d
'=
o.
a
!?
o
o.
q
trl
6
'50
0
o ll
V
".2
I
-r'
"I-l29
di
mena
r: Kecepatan rata-rata di dalam pipa (m/s)
.f:
Koefisien kerugian
(2.18)
g: Percepatan gravitasi (9,8 m/s2)
}r: Kerugian head (m)
Cara menentukan harga/untuk berbagai bentuk transisi pipa akan diperinci seperti
di bawah ini.
(a) Ujung masuk pipa
Jika "u" men)atakan kecepatan aliran setelah masuk pipa, maka harga koefisien
kerugian/dari
rumus (2.18) untuk berbagai bentuk ujung masuk pipa seperti diperlihat-
kan dalam Gb. 2.9 menurut Weisbach adalah sebagai berikut:
_ss
l:r. i
n.0l
0,6
o,a r
: l n { u a q r e S s q o s u " { 4 " , { u r p
8 I ' Z
' s r e d
V e p {
B u e t u r p r o l l n g s n u n r r e { B d r p E u u e s B u n 4 i u e l u u { o l e q
{ n } u n
. ( p u a q
e c e l d r l l n t u
n e l ?
J a r l u ) q e r u d u e l o l e q u e p 3 u n 1 3 u e l u e { o l a q n l r e , (
' e d r d
u e ) l L r l a q t u u c e u r B n p B p v
e d r d u u 4 o l e q e p e d u e r 8 n r o { u a r s g o o ) ( q )
0 l ' Z
' q C
t u B I B p u a { l e q r l r e d r p B u e ( r u r j s s q e p p e
t
e l r c q e { t u r r ?
u s B r n u t } ' I q E t \ e q r p d n l e c r e l E u e , ( S u e c u o l
l n l n u
r s ) { E L u a u r d e s r e d r d B u n f n u I I g
' r u l e d r p
3 u e , {
1 n 1 u e q
u z 8 u a p r e n s a s ( . { ) r e c i j l e s
1 r )
e 8 r u q
l r o r . u e i u : u r
u p p
{ n s " u
E u n l n u e p
{ n l u o q
u a r s g a o l q e i s p E
r l ' e u u u r
r p
g
z s o c
a ' O
-
r : ; 1 1 f ,
t ' 0
+
Y
:
I
( l l )
I . . i i : . P i i s
l n t u n ) 5 ' 1
r s d u r e s ( u r e t ? t
: a p : s
l n t u n ) 0 , t
:
I
( , r )
9 S . 0
:
. {
( r , t )
: . : : : / v n t u n )
g g g , Q
r E a r " i \
- ' - . : . r
,
y n l u n )
g O , O :
!
S Z , O
:
I
S , O : T
. ( O g t
:
J
. r . u ? r , r r . ! 1 - ; : z ? H
! - : i : : - .
s n r n l r d r d
r y d r y s a S
u r r f u . r i
f i
. q g
0 0 t 0 8 0 9 0 ,
0 I I I n
:
r _ r
* l ' L l t 0 ' 0 z 0 ' 0
( U
n ' 0
9 ' 0
8 ' 0
0 ' l
Z
f s ' S
s * S $
= : s r
e d r d J e l a t u B r ( J
p B e H
t ' z
( u r )
( t r )
( D
I 0 ' 0
- n I ' O
X
@
0 p
=
:
G
!
J
s '
s
E T
i i l
s 3
D
lu
t-
W
(i)
WV
trr
i't
I
)
"/:n-
rl
"-#-
'ti
j-
K
(v)
+
:
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
Gb.2.9 Berbegri ttd rjrmg masuk pipa.
Gb. 2.10 Kott*l L.ngien mulut lonceng
etu cq
Fdr
pipa isap.
Spesifikasi
W(
K
(vr)
bo
o
o
o
v
(ii)
I
15' 20. 30. 40. 50. 60. 70" t0.90.
Sudut 0
Gb.2.11 Koefisien kerugian pada belokan.
(2.20)
(2.1e)
R: Jari-jari lengkung s:nbu belokan (m)
0: Sudut belokan (dera_rr
r
I
Koefisien kerugia-o
Hubungan di atas digambarkan d:hm dilglam seperti diperlihatkan dalam Gb.2.11.
Dari percobaan Weisbach dihasilkan rumus yang umum dipakai untuk belokan
r:
[o,r:r
+ r,84-
+
"](*)"
di mana D: Diameter dalam
;r;a
(m)
patah
sebagai berikut:
f
:
o,s46rir,'l+ 2,047 s)rf
I
di mana 0: Sudut belokan
/:
Koeflsien kerugian
Hubungan antara sudut dan koefisien kerugian diberikan dalam Tabel 2.15.
Adapun koefisien kerugian untuk belokan patah dengan potongan banyak (mul-
tipiece) diberikan dalam Tabel 2.16.
/: [0,131
+ 1,847 (D
12
R).,']
{
0790;o.
'
f:o,a
Tebel 2.15 Koefisien kerugian belokan pipa.
0' 10 15
))\
30 45 60 90
f
:Ialus ...:
,.t.034
0.042 0,066 0.1 30 0,236 0,471 1,129
(asar
- -:!
i).14
0,062 0,1 54 0.1 65 0,320 0,684 1,26s
: s n r u r u u u E u e p
u e { ? I " { u r p
l ? d e p p e e r l - u , " i E y . r l
, ( g _ t . Z . q C )
r u r s n s e {
{ n } u n
{ " p u p u a t u
e r e c e s u d l d E u e d u r e u e d
u e r e s e q u o d
( p )
e p e d r p e t ' r a 1
3 1 ' 6
t e d u r e s
/ [ ' 0
f t s e q o s
l e d u a r ' a s E u e d u e u e d
1 n 1 u n
* " * , r r ; ' J ; f'
. 9
:
e
e p e d
r y e f i e 1 S r J < 0
B J D J - " J D I
J ? s e q e s
l u n t u r u l l u
e E r e q
, r e l E u e s
r n t n q
E u e d u r e u a d
r y r u n
u 3 n 1
' , 6 E o g
r u d u r e s
o s
J B s e q e s
r r s J e p s g e 1 1 q
l p e f r e l
g g 1 . g
, n * q " s
t u n u r u n u
e S r u q
E { q e q
u e l 4 n f u n u e u
u e e q o c r e d
U s e H . T , I . ; . q c r u e l " p
u e { r r e q r p
u e r u l 8 u r l
{ n l u e q r e qa u e d u e u e d
u p u d
l e n p e r E
? r p c e s i ; d ; ; ;
u z : e s a q u e d
4 n 1 u n
u e 6 n r e {
u e r s g e o )
u r ' p e a q
u e r 8 n r e y : / r y
: s
u
9 . 6
, r s e l r r r e t E
u e l e d a c r o 4 ; 0
, , J ; 1 , , I ; *
: I ; f
# : r f f : :
[ # f f i r ] ; l ; $ i : : i
i { , : n u . _ , ,
f i z ' z ) A z
y i -
' r l :
t a
; r z 8 e q a s
u e l a e i u r p
p e e q
u e r 8 n r e {
1 u I I u g
r u ? l e q
l e n p e f
e r e c a s B o e C : : e a a l
u e : e s a q _ " d
n u . r r r l
u e r 8 n r e y
( c )
i r r q g s t u o l o d
r d r d u e l o l o q
, * r t n r r r l
* f r * ! - o r . z
I a q B I
( e )
\
L . ,
e w ' 0
n 9 z ' 0
8 r . t ' 0
0 0 t ' 0 J ? S e )
{
n
0 9 r ' 0
t n l 0 9 S I ' 0
l s t ' 0
s n I " E
L L ' T
L t ' z L 9 ' l
t z ' l
o / r
L l t 0 O I E . O 8 r e ' 0
L I E , O t t t o
z L e ' 0
9 9 2 ' O
7 , S Z ' 0
n 6 z ' 0 r ? s " >
I
c: r I ' 0
8 r t ' 0
O E I . O 8 0 I ' 0
9 6 0 ' 0
L I I , O
T Z I , O
g z t ' o
O Z I . I s n l u l !
6 n ' t . t 6 ' Z
t c t L
9 8 ' r
E 9 . I
0 v ' l
9 8 I . I
o h
0 9 9 ' 0 b g | ' O
L t t ' 0
0 0 t ' 0
L n { 0 J U S ? )
T
q
r c z ' 0 0 6 t ' 0
L g t ' o
0 9 t ' 0
9 6 t ' 0
s n l e l -
0 r ' 9
l I ' b
L t ' ( ,
L 9 , I
t e ' l o h
B ?
"
; ; t i ' } g n ' O
6 Z ? ' 0
0 6 t ' 0
L L t ' 0
, 8 t ' 0 9 t n ' 0
0 r s ' 0 J e s S
- . ; j
s s s . o
l s s E . o
6 8 2 ' o t 9 7 ' 0
E T . O
0 9 t ' 0
t 0 9 ' 0 s n l e F I
9 S
9 8 ' r
z n ' r
t L t ' l
t n 6 ' 0
l L ' 0 o t
p B e H
t ' a
36
2 Spesifikasi
o0
o
tA
o
o
o
V
1,2
1,0
0,8
0.6
0..1
Sudut divergensi 0
Gb.2.l2 Koefisien kerugian pade pembeseran
gradual (bentuk difuser).
0 20' 40" 60. 80" 100" 120. 140. 160. lS0"
Gb. 2.13 Koefsien kerugian pada pembesaran
mendadak.
(2.22)
1 ---
1o':'g-#t\
di mina/=
-
-*----r
(e) Pengecilan penampang pipa
secara mendadak
Kerugian head untuk pengecilan mendadak dapat dinyatakan dengan rumus:
,
^ul
nr:J2s
(2.23>
di mana harga/diberikan
dalam Tabel2.l7
(f) 9ffi5 drlam pipa
Kerugian head untuk orifrs dib,eni:n rneo:lr-.:r r.ijr::::
r-----;\
,Or:G\
',
---- -\--J
di mana u adalah kecepatan rata-rata di penampang pipa.
Adapun hargaf diberikan
dalam Tabel 2.18.
Taful 2.17 Koefisien kerugian bagian pipa dengan pangecilan penampang
secara tiba-
tiba.
Diameter pipa besar
Diameter pipa kecil
Kecepatan aliran pada pipa kecil (m/s)
Dt:
Dz:
t
z'.
r
i
i
i,
L
)-
i* D.--1
--.--#-.:7
Dr---
i
(D,lDr\' 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0.7 0.8 0.9 1,0
I
0,50 0,48 0,45 0.41 0,36 0.29 0,21 0,1 3 0.07 0,01 0
7
\
' a f r
{ " ^ u " q - l , d , p r u r u ' r E r u o , , J , I , H : T ' * i i ' I j , [ " f i
, , : : J # ? * 1 ' # S , : ] : i , f . T , # I
0
:
U
3 u n 1 E u a 1
r r e f - u e l
{ n 1 u n
r { B l e p p r u r
I e q s l
u r " l " p e E r e q _ e i r e g
. 6 1 . 2
I o q B I
t u " l " p
u " { F a q l p s e l e
I P
s n l u n r - s n u u
e p e d u e n u r e g e d
u e p u e 8 u e q e u + d
o # n r " 1
o r r r g i X
' '
( u r ) u u n r u e s " o
u r r r l r ' ? - , i U ' * : : : ] ' , ' { o "
t
( u )
@
e {
@
r r u p n u a r p e a q
u e 6 ' n : a ;
i , _ , ! l l
( u r )
@
e {
O
r r e p n u e l p e q o z r i n : o y
. , _ ' t q
e u e w
l p
(
! : " ;
i
,
- r r t {
, - r 1 4
: s n r u n J u u E u o p
u a 1 e 1 e . ( u r p
t e d e p
, 1 q ; p 1 . 2 . q C . E - p : . = ? -
f " r *
p r a q u z r E n r e l t r
( s l u r ) u e E u e q E 3 r x E :
-
d - - : t ' * ' j : 5 : l t , ' { ' '
( r u )
I
a r
=
i ; ? s a ; e a g
m d r u a > l
, , _ ' J q
( r u ) :
a r
I
i s ? q r : ! E " q
s ? 6 n . l a r . : , - , J q
B u B r u r p
( v z ' z )
A .
- L - , - i - t t
- ' l
:
- . 1
'
;
_
L ' , - t - t t
- - ' l :
' a
- J
' r d g d
u e n r u e g a d
u r p u u 8 u e q e c l e ;
i l . Z . q C
( q )
( u )
e a
6 -
: ,
; -
l e d e p ' ( e ) p 1 ' 7
' q 9
. u u a u u q e c r a d
{ n r u n
p " e g
u _ e y E n r e ; t r
. . ; T T H ' : ' # : l r " # i
E u u f u e e q o c r e d p s e q
" p "
{ " p l f
. e d r d
u e n r u a g a d
u e p u e E u e q e c : a d
q " l e s u u
T u E I B C
e d l d u e n r u a p e d
u e p u e E u e q e c : a 6
( B j
a
5 \
@
t O
' o '
u ? n u r e l J e d
u e E u e q u c r e ;
E d d u r B l r p s g r r o u p u d u u r 8 n r e r l
u e r s g a o y g f 7
I . g r I
9 q 0
6 Z ' 0 0 8 ' 0 0 8 ' l \ L L
8 ' L s ' L t 8 ' L n 9 7 2
@
I
.
: .
8 ' 0 L ' 0 9 ' 0 9 ' 0 v ' o E ' 0 z ' 0 I ' 0 0 o, ( Q
. c
p E a H
b ' z
V
38
2 Spesifikasi
Tabel 2.19 t'oeftien kengien untuk percabangan dan
Pertemuan. f,
danfr.
fr
dan/l untuk R;nus percabatgan (2.23) Rrr;:
ptrternu
an (2.24)
Psr
rrl
yang halus d:n
QrlQ, Q. Q,
PIpa
oln suuu:
antara prp-r R
=
r:
. .: 0.4 0,6 0,8 1,0 0
l:,.{
0.6 0.E 1.0
D.
:
D. I . :
-,r.08 -0,05
0,07 0,21 0,35 0.O1 .. i r.r._10 0.40 0.50 0.6(
rlEr!\
untuk
,.sE
0.89 0,96 I,l0 1,29
-
l.Crl
-
.
.1
. 0.08 0,46 0,72 0,91
Dr:Dz
&l
:
-
':': -0.02
0,07 0,20 0,34 0.Ci1 ,:.r 0.31 0,24 0,10
-0,1t
r: :.': .i,,, u.64 0,57 0,60 0,75
-
0.9i
-
. .-: 0. i 3 0,40 0,57 0,6(
lL
o..ir
-
.
-
,.,
0{ 0.06 0.20 0.33 0.or :-
,1
18 0,06-0,17-0,5.
f, -0.91 -
. r-
..t
0.22 0,37 0,3:
Dr:D:
(percobaan
untuk D2:
25 mm),
(DJD)2
=3
90
f,
0,20
-
0.lr
-
:,.'. r Lr.u5 0,20 0,30 0.30 .:. 1,00 1,25 1.5(
h
1,30 1.50 :.35 1.iu
-0,70
. _. .:i :.75 4,75 7,3(
60
f,
0,03
-0,03
0.02 0.lt 0.24 0,39 0,'. ..r.'-0.30-0,80-1,7(
f,
0,90 0,70 0.80 1.50 :.r0 4,60
-
0.90 , . .,r:, 2.50 4.40 6.6:
f,
0
-
0.05
-
0.0-1 0.0- 0.20 0,35 0, ..
-.,1r,, -0.70 -1,50-2,81
f,
0.92 0.5r.)
,.,.f.,
i._i0 2,80 5,00
-
l.Ou
-,.
. .
...-i
2.10 3,70 5,5
Dt, D2, D3: Diameter dari pipi
I
.
Q,.Qr. Qr:
Kapasita: aliran p::.
]
j,.
.
I
dan
@.
(h) Ujung keluar pipa
Kerugian keluar pada :-rung pipa keluar diberikan menurut rumus:
1)2
nr
:
fzs
(2.26)
di mana/
:
1,0 dan "t"' ai,'iah kecepatan rata'rata di pipa ke luar
(3) Kerugian head di karup
Kerugian head pada katup dapat ditulis sebagai berikut:
1)2
h":
f,
Zg
di mana u: Kecepatan rata-rata di penampang masuk katup (mis)
(2.27)
1.,:
Koefisien kerugian katup
i,: Kerugian head katup (mt
Hargafl, untuk berbagai
jenis
katup dalam keadaan terbuka penuh diberikan dalam
Tabel2.20. Adapun hubungan antara derajat pembukaan dan koefisien gesekan katup-
katup utama, diberikan dalam Gb. 2.15.
(4) Panjang pipa ekivalen dari peralatan pipa
Dalam menghitung kerugian pada pipa dengan diameter kecil, akan sangat mudah
apabila dipakai panjang pipa lurus ekivalen Zr. Besaran ini menyatakan kerugian dalam
peralatan pipa (sambungan, belokan, katup, dsb) dalam ukuran panjang ekivalen dari
r l
' E t u u l n d n 1 e 1 - d n 1 u r 1 a p u d u c r 8 n r a l u a l q y e o { u u p d n l u ) t u B B l n q r r r a d
S I . Z . q C
n d n l - n d n 1 d n r r l u p u d u u f n r a l u e ; r y e o y ( e )
r u r n d d n r u { u p e d u e r 8 n r a l u e l s a o x ( q )
d n t u l u e e l n g u r a 6
0 6
r , ) : '
0 r , 0 9 , 0 ! , 0 t 0 . 0 2 . 0 1
d n r u 4 u e r : p q u e 4
r 0 0
: t r o
- i ? s l q
- ; : t a u r p r q
X
o
o
a
} s
o
0 a
C D
X
o
@
G
c
E
, l
=
t t
' '
=
0 0 1
f :
{ :
t :
,
9
8
0 t
a z
N
7
c
! .
=
=
E
r
l t v
( t . { u : e l e u r e r p
l n r n u e r u
r s e r . r e , r r e q )
9 2 0 , 0 - 6 0 , 0
( u e 8 u u e s u e 8 u e p t
d e s r d n l e y
4 e d e 1
d n l e y
s e 8 e d s r u : .
l e d a > d n r : . :
q e ? e c d n t i x
i i : ] :
1 e 1 3 u r . - : :
q e 8 a , r : - - ' r
- : T r i .
a f i m l i l l l
0 t
, r _
0 9 . 0 s . 0 , . 0 8
" 0 2
. 0 t . 0
r s ? l ? l s u l
I n l u n
l u ) l * f " I { n , , ' }
( u , ( u : a l o r u e r p
l n J n u e r u r s 8 u " ^ . r e q ) g ' 0 - . 6 . 0
, n . i u : a t o u r e r p
u e p r s { n J l s u o I
l n J n u e r u r s e u " A J e q )
9 1 . 0 _ 9 . 0
- , : - L " n r , t r : T
& l ! 0 ! i l l l
& r 0 ! r y 1
r i .
: ; r r r
0 :
L 0 ' o 6 0 ' 0 ) t ' 0 I ' 0 ' 1
.
: i i & r L m
'
, :
! a i 0 0 a t I 0 0 0 ' l 0 0 6 0 0 8 0 0 r 0 0 9 0 0 9 0 0 i 0 0 0 9 2
i . j m
0 0 2 0 S I
r
j r @ n u -
' d n r u q
r u 8 e q r a q r r u p u e ! 8 n r o { u e r s g o o y
0 Z . Z 1 p q e 1
6 S
P E J H F ' Z
& l ! m ? [ @ l t
I
I
I
a
*
1
t
I
I
40
-30
-35
-40
-50
-60
-80
Itm
-l
-
i.r:
-
-.. ?
-
a.a
=
- ["r;
=
*
lllll'E
*
f:r:r:
- }f,i-r
- eom
- 5000
- 6000
-
aooo
:roooo
-20m0
- 30000
- 40000
-50000
- 60000
- 800m
-100000
- 200000
*
300000
2 Spesifikasi
-l
- 1,1
- 1,2
- 1,4
- 1,6
- 1,8
-
2,0
-3
:
-
0,02
-
0,01
-
0,03
_
0,04
-
0,05
-
0,06
-
0,08
:0,10
-4
-5
-6
-8
-10
-
200
I
r:'-
-
i-l
-:'"1-
:'r-t
-
ta
.
I
:1,ttnL
L
-.:.r
-"t
-::ri
32
35
40
}U
60
EO
IG:,
g
I
t
t.
:
:
.
-20
-30
.40
-50
.60
.80
-
100
-
300
*
400
-
500
-
600
-
800
-
1000
K
_r!
l.r
=
ili
-,u
-'llr
300
400
500
600
800
'1000
1
-
'ir
-
ra
L
?-
;
2000
3000
4000
5000
6000
8000
10000
l2ffn
{ul f
Ii0i*
iuin
'tilil0l
&m
i
,Jh"r,
2mr
30000
40000
s0000
60000
80000
100000
200000
300000
400000
400
500
600
800
1000
K
4.
-ri
tt'
E(r
IM
200
300
(t
)
Cara memakar diagram.: Hubungkan harga-harga yang sama pada skala K dengan sebuah garis mendatar.
Maka berbagai viskositas yang lain_
{apat
diperoleh pada skala-skala yarig bersangkltan. Skala K
mempunyai satuan Stokes, di mana I Stokes
=
l0-a m2ls.
Cara rnenghitung riskositas kinematik (m2ls)
dari viskosiras absolut
@oise1
dilakukan seperti conroh
berikut : Misalkan r iskosiras
1b,solg1
0,24 Poise dan berat
jenis
zat cajr
:
0.g5 r p :
SSO kE/m3f, ili;
viskositas kinematiknya v :
0,24i0,85
:
0,28 Stokes
:
0,28-x l0-a m2ls.
(2)
Gb. 2.16 Diagram konversi antara berbagai viskositas.
' ( u d r d u r e p p r e l e r u e r p u u 1 1 n l u n u e u r e l t u e - e 1 t u e )
. 1 o s e 8
u e g q g e o l u e p s p 1 o u , { e a u r E u u J l g
L l . Z . q J
a y ' s p ; o u i ( a a u e 8 u e p g
e o l
g
s o l
8 S n i
' u q n l S u e s r e q
E u e , ( s p 1 0 u , ( e a u e S u e l l q
{ n l u n l r q . u , r p l a s a 8
u e , 8 n r e l u o r s g o o {
? 3 E u r r p r m e p e d r l r e d e s s J B c u B E u o p u B { n } u o l r p p e e q u e r S r u a r u B r p n u a )
. u ? J r I ?
- - : :
' u r
s p l o u r e u u e 8 u e p q S u n l r q r p s n r B q s l n t , - B l n n
' l r u l u . q
r e E e q a s u e l n > 1 e I p
l e d e p
- :
' - ? I n q
J r c c
l e z
u u r y q e 8 u e r u B u e z ( e d r d e p e d p e e q u u t 8 r u e 4 E u n l r q 8 u e u
I n l u n
B / r \ a t u r l s l t t v J
l e z
> 1 n 1 u n > 1 e s e 3 u e r E r u e 4 p e e 1 1 ( S )
f , 1 , , r ; - r - ' r
' r ; : !
' r u n r u n E u e , e d r d u e l e p : s d r e E e q : e q
1 n 1 u n
/ 7
e 8 r e q - e E r u 1 1
l l ; ' . i " t r *
1 -
u e 8 u n q u e g
3 u e 1 r s u e E u n q u r e g
c 0 8 l
u e { o l e 8
. ' o q
d n l u )
x
o
q
o
t ,
, l
o
t
0 a
I D
0 a
o
I
r
[ I 1 1 t i } [ " r , u j : *
D { i . e - : t i u r
E m : J m r r - i i
: -
b : o l y ) . 0 6
G : O I U )
u ? I o l o 6
( l p p u ? t s
3 u n 1 3 u :
u e f - u u f )
. 0 6
u I o l : ga 7 , t
p
0 z - 9 1
. ,
u a l e . l r I a
- : r 1 -
e d r d
t : i . u e d
l r - r o l . i u r { r r 4
I Z . Z l a q u l
I * I !
r :
o 0 t
o n ( ,o : . : r i
O
r " r : E -
: r l
O
; - i r - ' .
O L r - , i : [
C [ r - | t
-
- : :
_
' t {
' 7 U a r E . - : r :
s u n l _ x i : d
d u ? r t r E d
T T
, , 1 ) . 9 p
u e r o ' : g
u d r d u u 1 e 1 e : a d r r u - 1
e 0 I
- r
6 0 0 ' 0
1 e : o 1
s u a l ; r e u ? J e l a 4
? ! u & I m r i l r T - " l r (
42
I So*r:.]er.i
Seperti telah dinlatalsa
,-hi-:l:
F::i I
"-:.
:rlaieen R:.":.:.
j:
adalah
uD
Re:-
v
Apabila viskositas zat cair
)
af,,
g
-
3: rr-ir:
-"
:a ,
E:.ar-1.: ig.r,r
Ir
harga viskositas kinematikl;.a.
,
-:
i . :;t;a-- :.:r-:retr :j.x--
.'sA
->:'2s mutlak p, maka
:
-:,
-
+:_
(2.28)
di mana
4:
\'isk,::rus
=---;ir,
T-
.ar
ry
u r
l,ii-;
:..P:rsc
- \a-.
. . -\l:-
-:
:L_-
-:
iE::E-
i_\-=c 2:r;
ra^al
--ru
rI
-.
-{pa'::,.
'-1.ir-isr-3i
;5ir:rr*-
;:*irrn
5a!11g, R3;l:,:f.
i6;;,. Endef (derajat),
atau sar:.--.: ssll-
qef
.-
-:ie
barea riskositas
ki.:=,i:r:-,r
J:rat diperoleh dari
Gb I it. Dalam ga.mbar rai. dua skala di tepi Lrn;;; ir:,r-
'"ang
beftanda K di
baqab-n)a menunjukkan skala liskositas kinematik r
,-z'r:-
;::i:s
(l
stokes: l0-a
m: s). Skala di antaranya menyatakan detik Redu"-.r:
--:--i:ca
Rl. derajat Engler
(benanda E) dan detik Saybolt atau SSU (bertanda
S
Dari bilangan Reynolds yang diperoleh dengan ca=
-::ji;ngan
tersebut di atas
maka koefisien kerugian gesek dapat ditentukan sebagar fE.-{ _:.
Untuk aliran laminer (Re < 2300) harga ), dihitung
=:E:inr
pers.2.l4.
Untuk aliran turbulen (Re > 4000) harga i dapat c,:r:..leh dari Gb. 2.17.
Dengan harga A yang
diperoleh, selanjutnya dapar iifurung kerugian head gesek
menurut pers.2.l2.
2.4,3 Contoh
Sebuah instalasi pompa diperlukan untuk menaikkan air dengan selisih permukaan
arLtara sisi isap dan sisi keluar sebesar 25 m. Tekanan yang
beheria pada kedua per-
mukaan tersebut adalah tekanan atmosfir. Air dipompakan dengae kapasitas 0,7 m3
f
menit melalui pipa baja dengan diameter dalam l@ mm.
panjang
ri:a seluruhnya 40 m
di mana terdapat lima buah belokan 90 (RlD
:
1).
pada
ujung isap proa dipasang katup
isap dengan saringan. Ditanyakan: Berapakah head total pompa
larg
diperlukan?
Jawaban
(l)
Head kerugian gesek untuk pipa lurus menurut pers. 2.1- aca.a:i
,
10.666Q1.8s
ttI
:
Cl:dT.D\-ds
Dengan :
Q
:
0,7 m37min
:
0,01 167 m3/s
C diambil
:
100 (untuk pipa
tua)
D: 100mm:0,1 m
Z:40mm
maka
10,666 x 0,0011671'8s
1001'E5 x 0,14,85
1,6 m
x40
Hasil ini
juga
dapat diperoleh dari Gb. 2.5 di mana untuk
e
:
0,01 167 m3ls dan D
:
100mm, didapat ht
:
40 m per 1000mpanjangpipa,atauhr.:
1,6 muntukZ
:
40 m.
Lt
v
--
p
hr:
p e e H u o r l s n s 3 ^ r l r s o d
l a N : H S d N
*
' e d r u o d
t u e l e p
r p u e r r l E u e E p B e r q e l o u ? ) l n l u e 1 r y 3 u e , ( u ? u B { 3 1
' B n p e r u e p
, E u u s e d p
e d u o d e u u u
r p u e S u n > 1 3 u r l r s r p u o { q a l o u a l n l u e l r p 8 u u , ( u p u e { a 1
. E u r s u a d . u e u a J o d
E u e E e t u e u r
E u e i u e u e l e l r u ? c g r u e n p _ u e > I J l e r l r e d l p ] l l a l l a u : _ t g g
u T B I E C
' u e l n l 8 u e s r o q
B u u , ( r n l e r e d
- i u a r e p e d i i l f f i i q n u a f d u n u e u e ) 5 1 a f f ! f f i i l ! " 1 q . 1 i r l r r o r o r l ; l r e , ( u n d u r e u E u e , (
e d u o d r . u e l e p r p u e J r l r J e p u n d u e r 8 e q n l ? s u p a
l e p r r
r e ; ' e u e { " r l g s n r p s n J e q
. r s e } r l " {
r r e p u r q E u e r u
1 n 1 u n
' r p e 1
' e , ( u q n u e f
d e n u e u e l e l q B y , e l q r p r e d u u s u n J n l J r ? c
l e z
v e i l l e
n t m s s r l ? 1 s u " u e { e l e p q r p e f r e l u ? { e r s e l r ^ {
' S . l
I e : E d
r u E I E p u p { r e r n r p r g e d e g
* H S d \
n r r r o l a N d p l s o d d u q p u e g
E . 3
t t t
l ' L Z -
i l ' o
+
t ; ; ' 0
9 ' 7
' s r a d
u e q
e d u o d
I a o t
p B a H ( S )
E t l l ' 0 : t 8 ' 6 l | i
- A Z
: 6 f ' t [ o
r e n l a l u a e d e c e l p e e g ( f )
u r
f t z ' o
: Q g
x
L 6 ' t
: % I :
t ,
. 6 t ' | z o -
e 1 e r y ' L 6 ' t : . / q e 1 o : e d r p
r u t u
0 0 1
r e l e u ? r p
{ n l u n
. 0 2 . 2
I a q e J
r r B C
u e 8 u u e s u e 8 u a p d e s r d n 1 e 1 e p e d u u r E r u e ; t r ( g )
. , ,
r o ' o
:
f f i
x
v 6 z ' o
: * r J :
t ,
: : t f ' t - r \ - - 9 ' l + 0 + 9 2 :
i _ , r t * o t l y + o q : H
: -
, A X
o
a
, . ( T ) , ,
( i f f ) w z ' t
u " P
f 6 z ' o :
, . ( f f ) , . ( f ) r r r , ,
+
r e r . o
:
l e 4 e u t
. 0 6 : 0
, C ' o ) f ,
s l u t
6 y ' 1
:
t 9 t I 0 ' 0
|
:
f , l ( I
u e 8 u a g
*
I l ' 0 =
6 1 ' 7
s r e d l n . r : - 1 t
0 0 6
u a l o l a q n l e s e p e d u e 6 - ; : 1
;
H S d N
n e l e o l e p d r l r s o 4 d e s l p e e 1 1
S . Z
t t
44
2 Spesifikasi
Gb
Gb.2.f8 NPSH, bila tekanan atmcfr Hedr
pada permukaen air
Yeng
dibrP.
rI
^
l./
-
ST-T
-:---=1--T
Llg NPSH, Hla tekanan uap
bekerja di dalam tangki
air isap yang tertutup.
Berhubung dengan hal tersebut di atas maka orang mendefinisikan suatu Head
Isap Positip Neto atau NPSH, yang dipakai sebagai ukuran keamanan pompa terhadap
kavitasi. Di bawah ini akan diuraikan dua macam NPSH, yaitu NPSH yang tersedia
pada sistem (instalasi), dan NPSH yang diperlukan oleh pompa.
2.5.1 NPSllfangTersedia
NPSH yang tersedia ialah: head yang dimiliki oleh zat cair pada sisi isap pompa
tekivalen dengan tekanan mutlak pada sisi isap pompa), dikurangi dengan takanan uap
jenuh
zat cair di tempat tersebut.
Dalam hal pompa yang mengisap zat cair dari tempat terbuka (dengan tekanan
atmosr oada
permukaanzatcair) seperti diperlihatkan dalam Gb. 2. 18, maka besarnya
\PSH
',a:::::=dia
dapat ditulis sebagai berikut:
r*
:
: -:: -
u,@-
AMnSCf
te>
(2.29)
di mana- e- \FSH
"
'-:
:=:sed.ia (m)
p.: Tii
rrr-
a:- :::: sgf m2)
po: T3l-r*sr .ia:
-e: ';
isi m:)
;:
Be n lzLi-n-::e: i!:i:
'.--lume
(kgf/m3)
/r,: Head rse; sr-a:s
r
fi, adaLah
F'!si::
:E-4:,-
- -'r.ia
ptmpa terletak di atas permukaan
zztc:,;iu
lane
om*e:- .ara
:l.'{z:: :::::ca
-
t
rika di bawah.
&,": Kerugian had di
ri*-irrl,r
;lqe
l;t.:
-
t
Dari pers. 2.29 dapat dilih2t br;rt \?SFi
i s -
g :::s;-
-::-:akan
tekanan absolut
yang masih tersisa pada sisi isap pempe se'-rlr.e ;ir--erF. :.^;:--:r. :op. Be:arn1'a hanya
tergantung pada kondisi luar pompa 6fu
run*
F='fa
clFasan3: Trn-e-o isap /r, biasanya
diukur dari permukaanzat cair sampai sursbu
Flro!
Etompa
(untuk pompa dengan
poros
mendatar) atau sampai titik tertinggi paca lutraag isap impeler (pada pompa dengan
poros tegak).
Jika zat cair diisap dari tangki tertutup sperti diperlihatkan dalam Gb. 2.19, maka
p, dalam pers. (2.29) menyatakan tekanan mutlak
lang
bekerja pada permukaat zat
cair di dalam tangki tertutup tersebut. Khususnya
jika
tekanan di atas
permukaan zat
ii
f f i g
r n e l
s u r c o r g
w r l a s n d r a 6
U e P B E
t t l t I ^ t
0 t ' z )
, 6 " u r o g l
r s " l r l e { u e r s g e o l ,
} n q a s r p
r u r o u e 8 u e p g
- o
r H
w
r e E e q e s u e { r s r u g e p r p . o
" { u t u
, { n ?
1 u l { l l l l { u u n
u e 4 n p e d r p E u e , ( g g 4 p
u " p ' ^ ' l l r u S e q e s u e l e l e f u r p u n u r s { ? r u r s u o r s g e
r y 1 4
u p e d e d u o d
I 3 1 o l
p e e r l B { r f
' I u l
r { B ^ \ " q
I p
u " { l s r n r p r l r e d e s - o - f f i , r e t e f f i s u o 1 u e p i l u n r r q i r
l e O e p u o f
; n 1 r e d
1
p 3 u e , { @ r u n n
e u n r u e N '
u Y 1 n 1 3 u e s r e q 3 u e , ( ? c f r u o c l -
l l r q r d
" t p n e l o r e A r p
s n J u g u e > l n l r e d r p E u e , (
1 1 g j p
e 8 r e q u e l E u e p e s
, ( O t l Z )
u u p ( e Z . Z )
' s J o d
l r u n u e u r s l ? l s u r r s r p u o l u e p E u n l r q r p
t e d u p
B r p a s J a l B u e , ( g g 4 l q e 8 r e 1 1
u e l n p e d r p E u e , ( g g 4 p <
p r p e s r o l
E u u f g g 4 5 1
- l H r d
N <
D l . t f c l N
: ] n { u e q u e l e r e , ( s
- r a d q n u e d l p s n r u r { e l e r u
o r s u l u . e q
r u e l e 8 u e r u e d u 4 e F a ) t t r e d e p e d r u o d r e E y
' e , i u u e r e l n d
u e p s e l r s e d e l
l n J n u e u
q B q n J o q u e l n l r e d r p E u e f
9 5 4 5 1
' n 1 u e 1 r e 1
e d r u o d n l s n s
{ n l u n
. e d u o d
d u r l e s
{ n } u n
" p e q J e q
u a l n p e d r p S u e f
H S d N
e , ( u : u s e g
. u a p l r a d r p
i u e , ( g g 4 1 q
l n q e s r p
r u r
u " u P ) l e l u e u n r n u e d u e 8 u e p e r u e s s , ( u r e s e q 3 u e , ( u " u ? { e l p e a H
' J r B C
1 e z
d e n u B u B I a l
u p e d t r e p 6 3 u q q r q e l s n r e q
' e d r u o d
r u e l u p r p u " u " r e l u e u n : n u a d t 8 u e r n l r p ' e d t u o d
{ n s e u
3 u e q n 1 e p e d u e u e l e l B { " r u
, J t e )
l e z
u e d e n 8 u e d r p u f t a 1
1 e p r 1
: e i e
. r p e 1
' t e d u a t e s
n p n s
I e q a l
E u e J e I u e : 1 1 e u u l e d e c e > 1
u ? ) l l B u e { u e p
' l r d r u e f u e u 8 u e , ( S u e d r u e u a d s ? n [ e u a r e r u e : r l e u a e c : - 1 . { u E { r ? u e {
' d e s r
l s s o u I p
p e q u e r E n r a l q a l o u E r q p q s : r p r u r r e p g e d u . r C d e - * r i : : : ; : . 1 e p e d e u e u e l e l
e p e d r r e p q p p u a r q r q a l q p l e p E u p r E t r : :
' : -
l s : :
: ? : - - - : : : C _ : - L ' - : r n p n s
I n s B l u
r s r s
I I B I a l a s
l { a p
I r l r r
n l e r l s r D t e C z p : : : i ' . : _ x z r , : ? : : _ - c ' : ? . e r r l : : . s a l a t u B u g ) { e l
r r g r e d g t u " . f , f f S a f
2 . 9 , 2
u t i ' S :
Z ' O
-
t
-
L ' 5 6 6
-
L ' 9 6 6
-
s ' z * z e t o r
" , , t _ " t t _ + _ $ : " " ,
( 6 7 ' 7 )
. s r e d
u e q
, w l f i l
S ' Z e t
:
r a n c
l g 4
g Z t t O , O : ' d
e u r A E > l
L ' 9 6 6
:
1 1 1 3 4 7 9 6 6 ' 9
:
L
' z l ' z l q e l I J e [
, r t l J ? : 4
Z $ g t
:
r v , t c l
1 3 4 Z 5 E O , l
:
" d
u B q B / l A B f
L t l Z ' O
q l " p e d e s r e d r d p e e q u u r E m a q e 4 [ e r p e s r e l E u e , (
H S d N
r e s a q
q e l u d u r e g ' r r e U u e { n t u r e d s e l e p t u ,
{ e 1 e l r e l
e d u o d d e s r E u e q n l
. r r u c / g E 1
7 g g g . 1
J B s s q e s J g s o r u l B u s u s { e l e p e d e d u r o d r p s r u q
3 " g g
r n l e r a d u e l u e S u e p q r s J e q J r v
r l o l u o J
. d r l s o d
( H S a N n e l e )
o " q
e 8 r e q u e 4 t e d p : ; ; :
{ n l u n
u " ) l n l J e d t p r u t L u s t e t u e s e d u r o d u r 8 u e s e u r s 4
' e d r u o d
d e s r r s r s e p e d u e p r f l 3 r n ; c a
r l 8 u e t t u e l e p
I p
r l " c
l ? z
u e e { n t u J e d e u e r e l ( - ) d r t e E a u T I B I B p B " t t
6 l . Z . Q C
r u e p - 6
( 0 ' z )
" ' q - " r . 1 - : o ,
1 p e f u a u
u s { E
6 Z ' Z
. s r e d
e E E u q e s
n d
:
" d s 4 p u r
. e , ( u q n u o f
d e n u e u u 4 e l u z i u a p r . . r g
- r E
s
9 t
H S d N
n B l B o 1 e 1 q d r l r s o 4 d e s l p e e g
9 . 2
46
2 Spesifikasi
2,00
1,50
O m lfl& tdsl '{:f
Ketraa.
r-
-{q.,f
.
:' :-: :,
-:':
Gb. :.:O Hiryl
err iLrEtE \r'Es
4u Ltrtg
t:lfl
ilr-- :tr::::t,u, ;153r:hui Mhwa harga o menunjukkan ketergantungan terhadap
4,
=:,rr
;I:i=j&-;Lr-F!6
)ang
mempunyai bentuk umum. Dalam hal ini o dapat ditentu-
i*.: :u: Gf : ]U,'l:n \PSH diperlukan dapat ditaksir sebagai berikut:
\PSH
1'ang
diPerlukan
:
H"uv
:
oHp
(2.32)
Senng kali orang menggrrnakan bilangan
o'kecepatan
spesifik isap" S sebagai
peng-
ganti perUitungan dengan o. Adapun definisi kecepatan spesifik isap adalah sebagai
herikut:
I
0,50
0,40
0,30
b
!
a
o
v
_ -r
t {.'
0,10
0,08
0,06
0,05
0.04
0.0_:
Ir
r
lt
!r
I
I
i:
GJ" lJl
\FStt
r{ arrff,.
&ri tidf eBicnsi
ql br f.rPskrs beser.
(2.33)
(2.34)
(2.3s)
-
Q'nt'
J:nH#
,,"
-*--*4"21**
j
IIJTI{ ,
I ors'ldauqrr{ yr,
Lifl
|
I
ltmif
t;rlll t.r :r.rrq
i
\+.-+-,-*
lika
Qn
dinyatakan
dalam m3/min., II",,, dalam m, dan n dalam rpm maka harga
S ultuk pompa-pompa berbentuk umum adalah sebesar 1200. Harga ini tidak tergantung
t@ca
n5. Maka I/",1i dapat ditentukan dari
pers' (2'33):
/ n\at3
"_,
:
(3,)
ek,,
Adapun antara S dan o terdapat hubungan sebagai berikut:
OItz
n"H3*14 n'Htnln ns
s:,
H*=-E;:Gr;y
--aa
Semua rumus di atas berlaku untuk titik efisiensi terting8l. Jika titik kerja pompa
berada di luar titik eflsiensi terbaik ini, maka sudut aliran masuk dan sudut sudu tidak
sesuai lagi. Khususnya,
jika kapasitas menjadi lebih besar, maka kecepatan aliran
juga
bertambah besar. Dalam hal demikian,
penurunan tekan pada sisi masuk sudu menjadi
lebih besar, sehingga NPSH
yang diperlukan
juga
menjadi naik. Hal ini perlu diperhati-
kan secara khusus
jika pompa harus bekerja
pada kapasitas
yang lebih besar dari pada
kapasitas titik efisiensi optimumnya.
Perubahan NPSH yang diperlukan
sangat ter-
gu.rt rg pada bentuk
pompa. Namun untuk penaksiran kasar dapat digunakan Gp.
t.
i
L
r
1 l
l r
I
' n d r u e c u B r l l B B d r u o d u B p
J B ; S { B
u u . r 1 1 r r d u o d u l p
! s B r ! ^ B I l s u B u u o J r e d t Z ' Z ' q y ^
' 1 r f i h n 1 o r d e s r
; n 1 o , r
u d u r o d g . r u p r s B l ! ^ B {
l s u B r u r o y a d
g 1 - ' Z ' C
( u r r u / . u r ) s e t r s e d e y
8 I 9 I N I T , I O I 8 9 N Z
' r t r c p 1 s q P r d r l
r p r d
; s r 1 , r q l s u s u r o l e d z a ' 1 , ' q g .
' e d u r o d
I e l o l
p e q u e q " q r u e d u " t p n r u o { : Z Z ' Z
' q C
B p " d r u e d e s u ? { r s e u e ^ r p B r p e s J e l
a - u e (
9 9 4 5 1
e 8 r e q ' d e 1 a 1 e E e f r p s e l m e d a l u e E u e p : e r u " I e d e r e 3
' e d u r o d
r s u e u r r o ;
- : a d
e p e d
H S d N
q n r e E u e d
l q u e u r u e d s { e
e J e c a s B s { r J e r r r e u
{ n } u n
B J ? c B n p
" p V
u d r u o 6
l s u u u r o J r e d
u B ( I
H S d N
g ' g ' Z
l u
L 8 '
:
8 9 ' Z
X
9 ' I
:
N n ? S ' l
:
o ?
: q B I " p E
r O
% O Z l { 1 1 1 1
B p e d u e 4 n y r e d r p 3 u e , (
9 9 4 5 1
t p e l
g , l :
N n " H l o " H
o Z , l
:
r O l A
{ n l u n I Z ' Z
. q C
u r B I e C
u I
8 S ' Z
:
8 Z
x
2 6 0 ' O
:
N 1 1 o
:
N 6 1 1
g e l " p e
{ r q r o l
r s u a r s g o
4 1 4
e p e d ( ' " 9 ) u u l n p e d r p
E u e i g 5 3 f
i ; :
: |
i . : : d l n l n u s r u u r { B I
I ' 0 0 2
:
" a
4 n t u n 2 6 0 ' 0 :
o ' O Z ' Z
' q g
I J B ( I
* ,
:
o r $ l
x
0 t 6 z
:
t E - r \ u
: ' u
z t t L ' O z t t { O
g e l s p e
{ r a l l : t
r s u a t s g e e p e d ' u > l g l s e d s u e l u d e c a l ' ( 4 ' 1 )
' s - r a 4
r r u q
u B q B , l A E f
' { P q J a l r s r r s r s E
e p e d s e l r s e d e \ % O ( , 1 v e p
% W
s 4 r s e d a l
l n r u n
u e l n p e d r p E u e , (
H S d N
u ? { n l u a l
* r r '
0 1 6 Z
: a u e r e l n d B U e s [ u g Z :
N H
p e a q u s p u r r u
s r . u
1 , 0
:
N A
J B s e q e s
I r B q J a t
l $ l a q E
{ l l l 1
" p s d
s e l r s u d e l r e , ( u n d u r o u
1 e 1 E u 1 r
n l e s
I E E A u n r
u e d e s r s t u e f e d u r o d q e r , s x
q o r t r
I
t r ,
E b
o
. i . .
o
o ,
;
t !
c ,
E
o
o
o =
C Z
. -
6 '
= r .
s e l r s e d e )
r } ?
- t ,
, L
t
0
(
H s d N
n l e o 1 e 1 q d r l r s o 4 d e s l p u e H
9 ' z
/ E r )
< - - -
48 2 Spesifikasi
daya poros, dan efisiensi diperiksa. Cara kedua: mengukur efisiensi pompa dengam
memakai NPSH sebagai parameter seperti diperlihatkan dalam Gb. 2.23; kemudian
perubahan kurva performansi karena perubahan NPSH diperiksa.
Perubahan performansi pompa terhadap perubahan \PSH tergantung pad,a
n"
pompa yang bersangkutan. Pompa dengan n" rendah mempunlai kuna performansi
yang cenderung menurun secara tiba-tiba di daerah kapasias besar di mana NPSH
menjadi kecil seperti diperlihatkan dalam Gb.2.24.
Pada kedua metoda tersebut di atas, NPSH (I1"") pada titik di mana performansi
mulai menurun merupakan harga NPSH yang diperlukan. \amun pengukuran titik
ini secara cermat adalah sangat sukar, sehingga NPSH dip,erlukan dalam banyak hal
ditetapkan pada titik di mana performansi menurun 3oo.
2.5.4 Berbagai Pengaruh Pada NPSH Yang Diperlukar
Seperti telah diutarakan dalam butir 2.5.1, \PSH
1an-e
tersedia tergantung pada
berbagai faktor seperti atmosfir (tekanan yang beke{a pada permukaaD zat cair), tekanan
uap, head isap statis, dsb. Adapun besar pengaruh faktor-faktor tenebut tidaklah tetap
melainkan tergantung pada berbagai hal, seperti diuraikan di banah ini.
(l) Pengaruh temperatur zat cair
Karena tekanan \ap zat cair dapat berubah menurut temperaturnya maka NPSH
yang tersedia
juga
dapat bervariasi sesuai dengan perubahan
temperatur zat cair yang
diisap. Khususnya,
jika
temperatur cukup tinggi, beberapa langkah pengamanan ter-
tentu perlu diambil karena NPSH yang tersedia menjadi sangat rendah. Hubungan
aDtara temperatur air dan tekanannya ditunjukkan dalam Tabel 2.12.
(l r Pengaruh sifat zat cair
Tekanan uap
juga
tergantung pada
jenis
zat cair yang dipompa. Jadi NPSH yang
terrdia harus ditentukan dengan menggunakan data tekanan \ap zat cair yang ber-
sargkuran. Harg-harga tekanan uap berbagai zat cair yang sering dijumpai, diberikan
dalam Gb.l.lrb
(3) Pengaruh lskrnaq :e.-
permukaan
zat cair yang diisap
Tekanan ini
aken
ieoa= langsung mempengaruhi NPSH yang tersedia. Kasus
yang menyangkut zat carr
1a:g
:::sap dari dalam tangki tertutup telah dibahas dalam
uraian terdahulu. Namun. Leres;*::al perlu
dijaga untuk pompa yang dipakai di
tempat yang tinggi, karena 1sk.rr'ar, a::::--':: di situ rendah.
Hubungan antara ketinegian da.n ::i::.r atmosfir standar diberikan menurut
rumus berikut ini:
Tabel 2.22 Ketinggier lu rr{...r rmrarfr.
Ketinggian (m) 0 100 200 300 400 500 6tr !tr:,
- -ri: _.r. .
r...
. si,r 1.800 2.000
Tekanan
atmosfir
(mHrP)
10,33 10,21 10,09 9,97 9,85 9,73 9,62 9.39 9.t6
i:.r,
i
-_:
!.-il 8,31 8,10
r
I l q r u s l p
s n r e q ? , { u u B r 4 n d
. r s > l n p u r
r o l o r u r D F d r p u 3 ) I 3 3 ) [ [
. t z . z ] r e q e J . t u " l B p
u E { u e q
- , p 3 u p ( r u a d e s
w l , p e
z H
0 g
r s u e n { e { u e 8 u e p
" a ? u a l
J o q r u n s
{ n l u n
u o D l u r s u e r s l n d
- u E J g l n d
' n l r
t u c ? l u e s J o l o t u - J o l o u
{ n l u n
e p u 8 u e , ( J ? p u ? l s . u e r e 1 n d r r e p q r l r d r p
s u B q u e r q n d u l e r u
' e d u o d
l e r e 8 E u e d
t e S e q e s
{ u l s l l
r o l o r u r u l u d r p u e > I " e > I r f ( e )
. r u r
1 n { r J e q
r n p e s o r d
l n J n u e u
u o l n l u e l t p s n r e q e d u o d u e J e l n d
e d r u o d u ? r " t n d ( f )
e d r u o 4 s r u e f u u e r r u J ? l n d u u q r l 1 u r e d s a s o r d
I , g . Z
' l B S B r u
B J e c e s u a y s 4 n p o r d r y
r - u e , i n e l e J " p u " l s e d u o d - e d r u o d r . r e p q r l r d r p e l r l s r u r o u o l e q l q o l q e l g p e
, B u e p e s
n z l e
I r J a {
u " J n { n r e q e d u o d - u d r u o d
1 n 1 u n
, u n u g 1
' e l u F u p
B u e , (
1 e 1 o 1
p e e q u e p s e l r s e d e l
r g n u e t u s t u
l e d e p
e E S u r q u d n r u e r 4 r u o p a s q r [ d r p s n J e q s n s n q { e d u r o d n ? l ? J ? s 3 q e d u r o d
q e n q o s
' 1 u l
l e q
u r " l e C
' u 1 n d
u e l n l u e l p
t e d e p e d u r o d s u e f u e p u e r e l n d e > 1 e u r
, u u 1 n 1 u e 1 r p
q e 1 e 1 e d u r o d n l B n s r J p B r p e s J e l E u e , { g 5 4 1 u e p ' e d u o d
J B l o l
p e g
, s e l r s e d u l
e { I 1
r d u r o d s l u e f r r B C u B r 8 l n d u B n l u a u e d
9 . 2
' r s B l r , \ B t l
s E a . r E t r t s ( l 1 : u e q g l 8 u u , ( r a l e d u r u q B q q l l l d J p
n l r e d r u r
I " q
u r B I " C
. s r u o u o { a
u e i u e q u r u a d u e p
i B q D I e l e 8 u q e s r r e p u r q r p
l e d e p
1 e p 4
S u u e s r s u e u r r o J r a d r q n r e f u a d u a r x
F " p i l
i u e i r s e l r l e l
l p l l p o s
e , { u r p e f - r a 1
1 e q
e d e r e q e q u r B I B p
' u n r . u B r , . -
' r s s t t
r s ) l e i r r p e t _ : e r d e p y q r a l q n u e d u e u e r u e E u e d u " { B p ? r p
s n r e q q " p u o r a l p e e q u e e p e a l
y p e d
e l a u
- r s s n r l n u J a q
t e 8 u e s e d r u o d
I q o t
p e e q e l r g ( S
' e { u q n 8 8 u n s e s
3 u e . i r s a a d o r s r p u o t r e p e d u r 1 n 1 : a J r p i u e f u e 8 u e p r e n s e s e 8 8 u n l u e i l
- I l u e p o s
u ? { n l u a l r p s n : e q u d r u o d
l s l o l
p E a q n l r s u e r p )
' r ? s o q
q r q e l
r y e l u e u
r s ? l r ^ ? ) l
t p e l r a 1 u e l e u e u r ; E u n u a r e E 8 u r g a s
' e 1 n d u z g r q a F a q B u e , t u B J r I " s e l r s g d e l u e E u e p
e [ r e > 1 e q u u l e e d u r o d e l e u r
' u e q r q a J r a q B u e f
I , l o r
p ' a q r e , ( u n d r u e r u e d u r o d e { , 1
G
' d e s r
r s r s r p u e J r l "
l i q u l e q E u e u r u e 8 u e p u e r r l e n [ e 1 p c e r y e d u e r u
{ n l u n
u u { r e u a q r p
{ B p r l
r l e { e s B r u B S ( g
' l a s a 8
u e t 8 n r e l f u e r n 8 u e u r
{ n } u n
J B s e q g r q o l J o r , u o u n } B s J e l o u ? r p r e q E u e ( e d r d y q u r e r p e , ( u r y e q e s
, S u e l u e d
8 u e , ( d e s r e d r d r e l e d r p e s l e d r e l e , I , 1
' u r l 8 u n u r
l e p u e d e s l , n q l p
s n r e q d e s r e d r 4
e
' e y n d
q e p u e r r p e l u e r u s l l e l s d e s r p z e q r e E e u r l E u m u g e p u a J e s
l B n q l p s n r e q d e s u p E u e , , ( r r e c
l e z
u B B { n t u r e d
d e p e q r o l e d u r o d r 1 e l e 1 u e r 8 E u r l e l l ( t
' r s e l r ^ e > I
u e p u r q E u e u r
1 n 1 u n
u e l 8 u n l t q r e d l p
s n J " q r u r
l r u I u e q
I " q - l e q ' u d r u o d r s B l g l s u r u e u u e c u e r e d u T B I B C
" r p a s j e t
S f t r f
H S A N
u e l l l e u d u r
. u r B I
{ B q g ,
- t 5 - t i d e p
8 u e , ( ' ? r e c
n l e s r l e n s - i r q g d n m t u i a p l r a d r p
s u e , (
1 1 9 4 [ ! r r z l y p e 8 u e r u - . r u r
r y s l B p u D I I B r r u p n r o d e s ' u a t i i J o i l F B u e t r l l - g a N T p r d T ? p - l ? s a
q l q a l E r p o s r e t
S u u f
1 1 g a 1 t i u n q u r o t u - u u 8 u e p q e B S d p l e d u p e , t u r e s e p e p e d
I S s l l ^ B )
I s u l r ^ s y
u u q u 8 e c u o 4
; - > - T
' Z Z ' Z p q e l
r u B I B p u e { r r e q r p s B l B r p u e 8 u r . : - : . ;
( u )
1 n u 1
e > l n r u s e t " r p u e r E 8 u r l a ; 4 : r 7
( O , g r u ) J e p u e l s J g s o l u l e u B u B { e J : o g r - - i , l E
[ - q q ,
I
, , . . , l f f i - r _ l r f ' o r
: ' '
u e r e l n d u e n t u a u e d
9 ' Z
l
6 r
50
2 Spesifikasi
Tabel 2.23 Putaran sinkron mot& listril.
Jumlah kutub Putaran sinkr..:
2 3000 rpm
4 I 500
6 1000
8 750
l0 600
t2 5Cn
1 sampai 2\lebih kecil dari harga-harga dalam tabel ter::
j:
ii.a:ena adanya slip. Karena
pompa-pompapada umumnya direncanakan atas des,a: p:l":=r ::otor listrik, maka cara
vang sama
juga
diperlukan meskipun motor listrik uc.a.i *3aiar sebagai penggerak.
(b)
Dengan memakai putaran n yarg sudah c::ilil- nalia kapasitas normal
Qr,
head total normal Hn, danharga n" dapat dihrt';r.g oerga: P:r:. r l.-).
(c) Konstanta kavitasi o kemudian cip;l;r' :eri:;u ,rtrgzi LeS=
,:,
lang
bersangku-
tan menurut Gb.2.20. Kemudian \?SH',u -;;pJi:'ier
ff-. ;:i :-::: dari Pers. (2.32).
(d)
Jika pompa diperkirakan
rtr-
'thrra
Fada
LeFa5;Ts*i lq\a: melebihi titik
efisiensi maksimum, maka laju ken-a'l-r'r .ff-
iug
h*:!'==: cenean kapasitas
maL.r'mum harus diperiksa dala= Gi ::. i.:m,
"-rer
\HH
iug
crseriukan dalam
daerah
-r;6iz-s:
i. :s:'
"::grlrcru.
:
-'iiira
tF[H n1q tfrrynre
,UtS
mtrl p,,*i
@-
:n&:E
\-PSH yang tersedia
:1Ot
[:.xrlrrem$ ru14
nr ru, rutrrrurnr
urhnrrur
Niiyeltrt5i iL(-: IerpenUhi. Jika
:rc-:--.Etr:u.ur tm r{,Eu
rirffir!iln rr
.3d.[l :\r.tr[:r@
-rmg
grl
:3:c:-:. Sebaliknia
jika
\5"': purg u"..,mlo Er,ltE En,ir w- i.u-:
-=&,lr
1rilrg
.3Ets:--f
r( r-
naka dapat dipilih
IE[Icelt 1@[
tcTrlif
':nrarro',
rl, kml. di@u-ki& :u,e eiak&l barga a,
)aDE;t-f,i-r
rrc--;;t putarannya, masih
36[rirr-t -]--rH?
-r.tr{
s:--L :ffEanJems porDpa
}an_s
ir-r:ji_:an.
(Lihat
Gb. 1.3).
(2) Jenis pompa
Dalam beberapa hal, untuk kapasitas dan head total pompa
iang
diperlukan, ter-
dapat lebih dari satu
jenis pompa yang dapat dipilih. Berhubung densan hal itu maka
perlu diambil langkah-langkah berikut ini dalam pemilihan.
(a) Poros mendatar dan poros tegak
Sifat-sifat kedua
jenis poros ini diperlihatkan dalam Tabel2.24, dan pemilihannya
Tzbel2.24 Perbandingan karakteristik antara pompa dengan poros mendatar dan poros
tegak.
Hal yang diperbandingkan ,;5r;:3.o;, Jenis poros
tegak
Keterangan
Memancing seberum srarr D3rrukan
i Ji,ji.lru""
NPSH yang tersedia Kocrl B6sar
Luas ruang instalasi Be:ar Kecil
Tinggi bangunan rumah Rendah Tinggi
Pompa
Berat Kecil Besar
Untuk kerja
men$sap
Untuk kerja
menglsap
' i ; " - - = " . - : : : : , t i : j l T : l , " , + : l : : J J i ; f f # l . r u : : ; : T t r l [ ' [ : i ' J i : ; ; : J l x ; l j :
i r ; : = : ' . : . . : i u e s r p
{ e r e , e r
B u e , { B u r . r e l u e . r n u n s - r e , ( u n ; ; i l i l ; ; " r ; r " " * " . " : # i r # ; j
E u n q n l e s - r s q
. l o l o u r e d r u o 4
( t e n 8 u o d
{ n } u n )
u p J n u n s
J o u . r o . r l
s r u a f > l e 8 e t e d u o d
' u t E p u a J e l
t o l o r u u e 8 u o p e d u : o 4
: r e s e u t n l a d
u u 8 u e p
1 e 8 o 1
E o u o o n p l e J u l p p u a r u
l n l o l e d r u o . l
' n l u a u o l u u r e q u r u a d
l s J p u o l I n l u n
r B n s a s B u e . i E d u r o d - r d r r . ; - , : :
F q t
u e 1 4 n l u n u e u
S Z . Z
. q D . 1 . 9 . 2
r r t n q
u e q q n u e d
u e > l r l e p n t u e t u
q r q o l u " { "
t d u > p u e p p
e , { u u r n u r n
e p u d E u e p e s
r u B I B p
u e ) r e J n r p B u e , ( e : e r u e d u a p
u u l f u r p u e q l p
r u r ( u e c e ( u e s
r u e r 8 e r q
. u e q r p u e d
u e r t e r p
u e E u o p
u " p
I r c e {
u " J n { n J o q
J " p u u l s u d r u o d _ e d r u o 4
r u p u s l s
e d u r o 4 u u q l l l t u e d
u u r f e ; q
Z . g . Z
: ? r r , r n r p
u e 4 e u e l n l ' u " s J e q
B u u . , ( e d r u o d r $ J n J l s u o {
u n d e p y
. S Z . Z .
p q e L J r ' r t I J H l
- - T ; : r i r o d r p
r s ? l u l s u r r s r p u o l r e 8 u q r e q
{ n l u n
n l n q e p q l q e l r o l
u e l E u e q u r p e d r p
s m e q B u e f
+ ; - - ' : d
s r u e l - s r u e p ' e u r e s
E u e , ( p n s { B r u
> 1 n 1 u n r e l e d r p
. r t . r " u . l e d u r o d
s r u e l n l e n s u T l- : : . ; ' , - z i u e q
r u e l ? p r e d u c l p q e p r y u q r q e l d r l e l e r e O r u o O r s e l e l s u r
E u r e l n u m f n l
. u n u r ? g
' x - - - : . , r p S u u e s
s n s n q > 1 u e l e r e , ( s r a d , u d u r o d ' n 1 3 n s
r s e l q s u r
u B l s u B r r r e J o r u
. u s l B c
e , ( u u e 8 u e s u u a d
r s r p u o 4
l n J n u e r u e d r u o d
s r u e f u e q r u u o 4
( q )
-
i , . ; , - 7
- ' , ' ' " o
r " , ^ I ; r i , l , l i , ' f f i
; l x L f I f f i T r : f i j l : 3
; i H : J J : T J 1 i ; ;
( s
" r - . i r
" r
r - r ? -
. s r r , u r o l o
e r r e l e q
s n r u q e d r u o d
" r r ; ' f i : : o ' f f j J r ' f , f f , T f f i ; t j . ? : , i ?
e: '
I I r x 3 q r q o l
q e l e p e
J " l e p u e t u
s o r o f u e q e d u r o d
o p u l B u e p e s n e l e
I r c e {E i * , r ' s a - ; . L -
- : r
u e d e s r S u e d
r s r p u o l
e p e d u e s e l e q u r e d - u e s e i e q u r e d
e p e
{ B p r l
" { r f
( t
' r u r
l n l r J e q u e 8 u e q r u 4 r e d
s e l e u e r y e s e p r p
1 i
i
u e l u r z r p
I ? p r l
e d u o d l p n l a I u e J o J o q o I
e l r g
u e t s - u r s r c : r r f u e : n 8 u e u r
1 n 1 u
j
l n r u s 8
n e l e
s P r x n l l d
1 r . . : : . :
: 1 a 1 o u d d r o d r p
B u e , (
- r r e u e : o l , . : - : a d
q e 3 a c u e u
1 n 1 u n
.
I I J Q {
u e J n l n
I n t u n
' l a u l J u l l
n q u n s a s
{ B - l o l l e }
r p n l e l
u e p
{ n s ? u
u e n J e l u e 8 u e p e d u b j
( u d
, { : p 1 B u r : 0 1
u e r n u n s s r u s f
1 c 8 e 1 l n 1 o l e a u o j
: : : r - t r f t
t e n S u s d
1 n 1 U n
: n d u r n l r a q
: - . : : -
j : '
F d u r o r u J t u
I n l u n
e p u u 8 r e 1 u e 1 u e 8 u o p
1 e 8 a 1
e d u : r 4
d x r : r e u e e x n u r : a d
- = s . : : : - - : : i r s s n l 1 1 n U '
I n l u . l
i :
- - a :
- o l q r s J e u q n s )
B d u i o d g : q : ; - 1
- 1 :
s n l p
1 p 1 6 1 1 ' 1 1 x ; j 1 : - : -
_ r - , :
t u B l p p J n u l r i i : : : . r : - - ; : , . : - - -
- : - !
r i l u - - )
= E = r : : .
Y n l u - l
r e n s : s S u e i e d u o g
i :
' ' r J
s r u e l u u p u e . r e l n d u e n l u e u e d
9 . 2
52 2 Spesifikasi
0,4 0,5 0,6 0,8 1,0
Kapasitas (m3/min)
Putaran: 3000rpm
-
2kutub
1500rpm:4kutup
100
80
60
50
40
c
r
o
q
o
d
o
,lt-if,
0.1 0.15 0,2 0,3
Nomor katalog pompa
q
x 32Bz-52,2
T-t-
|
'
Ouya motor
(kW)
I
,r"kuensi
(50 Hz)
Jumlah kutub
Jenis rumah
Diameter keluar
Diameter isap
Gb. 2.25 Diagrom pemilihan pompa umum.
sebuah contoh diagram tersebut yang dibuat untuk pompa volut isapan u1ung. Kon-
struksi pompa ini diperlihatkan dalam Gb. 4.1 di Bab. 4.
2.7 Dayt Poros Dan Efsiensi Pompa
2.7.1 Daya Air
Energi yang seqrra efektif diterima oleh air dari pompa per satuan waktu disebut
daya air, yang dapat ditulis sebagai
lm
80
t;
5,0
x 32B,
-
51,5
#H-B
{ a r ! .
' ! E B
, : = - r r j
l s l o l
p B o q
' s e l t s e d e l ' r u l B J ? c
l n J n u e w
' l " ) l I J e S
e ) I I J o I U V
I p
e l n l p s u l
s m . f l l J I 1 ; i p r . " l u D I d B t e r p E u e ' ( B J " 3 u ? { B u n E r y
t e d e p
[ u I { n l u n
' q I S J e q
r t e u e S u a p
u q u + i u r i a d u o d u e r y s e r a d o E u e u
{ n t u n
I ? n s e s E U B I t s e l g t s e d s u e c t p n y . r a d
' e d u o d
m n u a r u q q r u a d t u " l " p B { " I u ' e d r u o d t p u e l e 8 u e , ( J t e J
l e z
J ? s B p s ? 1 3 u e { n l u o l l p r l e l e l
r m u r r { . s r r m s a d s B { l f
' l p e f
' u n J n u o u
u e l e e d u r o d t s u e r u r o y a d ? { e t u J I ? e p e d
F e p
6 E u t 1
I B t u e ) I
q e J
N Z
r y l [ n l s u B r r r r o J r o d I s { e r c x 8 ' z
' e d u o d r B P u B l s I s u a l g f
9 3 ' i
' q 9
" z l n r n u a u r
l e B n ; u 1 u e s
e d u r o d : u p u e l s r s u a l s g ; l
( u r t u
- c o t f i
o o t O O ? m t 0 8 0 9 0 r
( E
0 t : s t E r
( s s ' z )
- i '
f t
r r t t 0 r ' 0
i 0 g
O L
0 8
' u , ( u l e n q r u e d
4 r q e d
u e p q e l o r e d l p s r u B q s n s n q { s r u e f e d u r o d - e d u r o d > 1 n 1 u n
e d u o d r s u e r s g g
- 9 2 ' Z
' q D
u r e l " p u B I I r e q I p
d
h e d w o d I s u e l s g e r e p u " l s e 8 r e q - e E r e 1 1
( u e q e c e d ) e d u r o d r s u o t s g g :
d l r
f u 6 1 )
e d u l o d q e n q e s s o r o d e , { e 6 : d s u e r u I p
d h
o - j :
d
:
l D I r J o q
r e 8 e q e s
u e 1 e 1 e , ( u r p
l e d e p
r u r u , ( e q
' e d u r o d
u r e l e p r p e , { e p u u t 3 n r e 4 q B q u r s l l p r t e e , ( e p u e S u e p
B u r " s q B I ? p " e d r u o d q e n q e s u e l l u r e E 8 u e t u
{ n l u n
u e l n p e d r p E u e , ( s o r o d u , ( e q
- a : l
s o r o 4 u , { u q
Z ' L ' Z
' s / r r u
r u e l e p
A
a e p
e u / N > l
r u E I B p u e 1 e 1 e , ( u r p I e u e r u t p
g A [ :
^ l
n ? l ?
f u r t l )
r l e e f , e q : ^ 4
( u ) e d u r o d
1 e t o l
p e e H : / i
( u r u l / r u r ) s e l r s e d u l l :
f l
( l A E > t ) e u n l o ^ u ? n l e s r o d r r e
l e r e g
: [ u u r u t p
- 1 0
l o r
- ] 0 .
] o t
A o n
" l : - ; - r j : =
r v z
I n t u n
r s u e u u o g : e d r s l a l o )
8 ' ;
H 1 t t g t ' o
: ' - d
f"'
rl
U
o
U
54 I Spesifikasi
menurut Gb. 2.2i. Kemudian hubungan antara spesr:L.: -;-'::kasi dapat diperoleh
dari persamaan berikut :
go:
CeQw
Hg: CIIHfr,
4o
:
Cn4-
(2.3e)
Di sini
Q,
H, dan
4
menyatakan kapasitas, head tr'-a- ]:xrr"L ::.n efrsiensi pompa.
Index w dan 0 menyatakan "air bersih" dan"zat cair i-crf iL:
,0,: i:skositas
I Centi
stokes
:
10-2 stokes
:
10-6 m2/s.
,50
,40
,30
,20
I
GB %" * '--.'z
z > lt
-- a it
r
! ..i! ..-*-
!ll
1
i4r I i
ssf
z * , uZ
i7 2Z
re'{?
)a
'0O
ii
a
c tll.
I
-i
i-'
:
t\'
/i.'
./r
/-\
/\
*-,
L_t
-tl?t
0.c.3 0.tx r1.ft4 : :: x.. .r T
-i
0.05 0.O: O-tE
.i,,
:: &
--o
:"-1:
Xryxilr'.r"m
:
':
o.lJ
tr._io 0.{O
!t
Gb.z.n (t) Dhgrrm koretd d po4 ni;-* berkrpesites kecil.
' r l s t
s u t s t d l l r e q
{ c , { u J u r
B d u o d
{ n l u n l s l e r o {
r u B r B B l O ( q )
L a ' a ' q g -
( u n u / r u r ) s e l r s e d e l l
I ' Z
0 I 8 9
h % Z A % \ ? a 4
" q
a A d s
s e l o l s u u a J
0 9 '
O L ,
0 8 '
0 6 '
i ; u . i : r s u e 3 e p e d
I p l l
q e n q e s e I
1 u l { l } l l
l r " p r e l e p u e r u s t . r e E
I I r B }
u s l p n t u e )
' u r
0
p e a q
r : : - , t u u r r . u s r r e 8 e p e d
{ p p
q " n g e s e q ( s n 1 n d - s n l n d s u e 8 u e E u e p u e 4 1 n [ u n 1 r p t g e d e s )
; ; - ; : p e d u r u / r r u g 7 ' g s 4 r s e d e { r J u p s e l " e 4 > 1 e E e 1 s u e 8
4 u e 1
( e ) r c ' Z ' q D u r " l e q
u E q E , l A s f
o
I D
3
n
;
o
o
- : : ; l i r i
i ? i : S 0 \ S I . \
' E
, - f
-
' ; ;
; ; : u t t u
s 9
' s e { o } s
u e 8 u e p i l e c
l e z
1 n 1 u n
r e l e d r p e d r u o d E 1 , l l
o H
v e p
o O
u I n l u e l
s u
e Z ' 0
: ' " @
r s e 4 g r s e d s r e , ( u n d r u e u r e d u o d q e n q a s u { l e s l l r q
q o l u o J
- . - : \
i r ? t t E z
I n l u n
r s u e u r r o ; r e d I s ) o J o )
8 ' 2 ,
c>
56
I SPresifikasi
untuk 88 Centistokes
(100 SSL r Selrnjutnya tarik garis teeai ke atas dari titik potong
ini. Maka dengan membaca harsa-harga ordinat dari titik-trtli serpotongan
garis putus-
putus dengan kun.a C9 dan C". dapat diperoleh:
Co
:0.9:ica :
1-o1
Oo
:
0,83 x 0,23: 0'l9 mt
''n
Ho:l,A4x30:31.1m
2.9 Pemilihan Bahen
2.9.1 Baha+bahen Dari kgirn-Bagian Utama Pompa f uu
\_-n:{-
r: :r--]l(
Rumah
(casing) Impeler
:
f,
C
r')
C
FC
FCD
SC
BC
PBC
ABC
SC52
SCS12 or SCSI-:
SCSI2 or SCSI-:
BC
PBC
ABC
!-*-
--iu:i
l-:
-J
l ,i.-
!-: '-it
b
j
l_ r
_
a-:
--,t
s t:
t J--
l-
"
_
rmbah
t-
\S
A-9
C
C
C berlapis karet
r-i
:i: :i. flr laut
Lr :siiir. lr laut
l- I
\,: -i-:
SC
SC
BC
BC
\BC
D-i
n<
D-r.
:: SCS13
:: SCSI3
-: >CSl3
SCS2
SCS12 or SCSI-1
SCS14 or SCSI5
SCS12 or SCSI-1
SCSI4 or SCSI5
Worthite
{:r un::.:
.l.r bnbi:
Air laut
Air laut
Air laut
Air laut
Air tawar
Air tawar. air minum
Air tawar. air minurr
Air laut
1. Frekuensi dengan re.cct
*
:'
:,r-i: :::.r sering dipakai.
2. FC (besi cor) meoyatai.:n FC.: a-:'- FC:5. dan FC25 Ma.
3. BC (perunggucor)menrar"i,- 3,il:.'' 3t-l
4. SC berarti baja karbon cor.
5. ABC berarti perunggu aluminru-e. :,::
6. SS berarti plat baja.
7. Nomor kelompok besar berarti bahrr iir-5;:
=-::
.ebih tinggi.
TeLd l5 Behan-bahan untuk
pompa
-vang
r liFkri.
SC
r*r::r!:
:r: laut
ABC
1--
-u.: ::: minum
t;-.
SCS2 \--':c
ji.
rtr minum
{j:::;j
SCS12 or SCSII {-r :::,.:.
"rr
laut
SCSI4 or SCSIS r---
--'
E-l
_
l-
E-2'
:
ss
E-3
: S- S.l-
SC
SCS2
SCS 13
( e r )
e d u r o d r s e l g r s e d g
' p
: t s o . t o 1
1 u [ e ; e p
u e p r s o J o { r u r l e i u a r u 3 u e , ( u e r 8 e g
t J
: r s o r o l e u e r c I u e n S ? u e 8
! p e [ r a 1 1 e d u r 6
r s e . l e d o u r e [ q e y u n l
' q
: e d u r o d u E p E r u r t n u q e q n l n 6 e
e u r e s E u e , { : t u c
1 e z
u e 8 u s p e p e 8 u e , { e d u r o d - e d u o d t : e p q a p : a d r p 3 u e , ( u z u r e l e S u o d ( Z I )
? - - : - t : l e u a { r e l 3 u e p e 1 - ? u e p e 1 e , ( u u r e l e p u e 6 e q n e l e e l n q r p 3 u e p e 1 - 3 u u p e 1 e d u r o d q e l e d y ' c
t s n J e u o I u
- . i l
- r q e q u ? l r p
n J E q i l e J
l e z
n e l e ' d n l n l r s l e d r d r n l e i u r ? l p u e l r s e l n t r J r s r p r ? J
1 e z
q e l e d y
' q
: s n l n d - s n l n d r e l n e l e s r u e u a u - s n r e 1 r s e : e d 6
' e
e d u r o d u e r c l e u e d r s r p u o ; ( t t )
)
I
)
: u e 8 u n p u e l q e l u r n f
' q
) : u r l e d e r a l n e l e s r u a l
l e r a g
' e
S u n p u e 4 p 3 u e , (
l e p e d l e z O l )
: u r e l s e E - s e 8 u " l n r l o I
1 e 1 3 u r 1
5 : : . q u r a l e 3
{ n t u a q t u a t u l n l u n
u u 8 u n r a p u a c a ;
q n u a f r s r p u o l e p e d t u d d (
)
s P q a q r s r p u o l e p e d u d d ( r
: t n r P l 8 u e . i u r r - r s 1 o q e l u r n l
: - ' : : . r s r p u o l e p r d r u d d r r
! ; : : : : ; : : : - r ! : p r c
: : J J I
: - " : - . : - : =
. .
; : : i r n q e l u r n l ( 6 )
, - )
r f , : a
; i C
. . S :
I
: E : :
- c s i r
- - :
I S S
I
s r : r s o 1 s 1 1 ( g )
" (
I
. . | |
" \
t
. . I r
J "
(
1
e p e d ' e 4 1 1
{ I
n P l E
- r u - a
- F - i
r
: ( 9 ) u e J e p l n q e s r a l r n l e r a d u r a l e p e d d r n u E u p l l 1
u r n u r u [ u
J -
(
)
s l e r - E l e r
J c
(
)
t u n t u r s { e t u
J .
(
)
: r r e J
1 e z : n 1 e : a d u r a l
J . ( ) e p e d ' r r u / 3 1 ( ) n e l ? r u c / 8 ( )
: e d u r o d r p 8 u e , ( r m c
1 e z
u e l e d e : e 1 n e l e s r u a l l e : a g
' ( ' 1 1 p ' q r u e 3 : o
1 e z ' u e 3 o 1
u e r e 8 r l r a d a s ) t r c r
l e z
w e l e p r p ( 3 ) u e p p u e 1 e 1 e . { u r p 3 u e , { u r e l e s l e z t e r e q
e s e l u a s r a d n r l e u e : o 1 o ; ( y )
H d
( )
' J I E J
l e z
u e . r n d u e c
1 n 1 u n
u e 1 e 1 e , ( u r p s n J e q e s e q n e l e t u e s e r J e p
t e r e q a s e t u e s J e d
- : r r n q e s r p
s e l s f e r e c a s s n r e q ( 1 3 g
' ' O S . H r l r s d e s ) r r e c
W z
v r e l e p
I p
t d e p J e l 3 u e , { . ; r s o r o l
W Z
( . 7 , )
' ( q e 1 o q
e E n f r e l e d l p e s e r q 8 u e , ( e u r e u ) . e d u r o d r p u e l e 8 u e ( . l r e r l e z e u r e p ( 1 )
' B d r u o d u u r l B q q l l l r u a u r
{ n l u n
u B l n l r a d p E u u d u l u q
L Z ' Z l q v ; -
- E r { : : l u B u B r I B l e { s l r q r " I s d r p
c
u E p
f , l o d u o l e {
t u ? l ? p
l s d B p r e l
E u e f u e q e q - u ? r l " f l
. I 8 E u 1 1
i - L e e a q u e { n J J o d r p e { r [ n " ] e r s o J o { u ? p u s n s e { d z p e q r e l r E E u r l E u e , ( u " u e r l u 1 e I
r : : , I a q a l l p e l r q r B ) l " d r p r u t u " r l B g
' [ l B r u n J
{ n l u n
J o c ? f q r B { ? u r e u g
I o d u o l o )
' q E r n r u
B f u E B J " q r u r B d r u o d - B d r u o 4
' y
{ o d r u o l e )
I . u E I B p
{ n s e u r J e l
" ^ u u n u r n
? : ? ; ? 5 ! r . e d u o d - e d u o d
' J o c
r s e q r J s p
l ? n q l p
u B p
" d u o d
u E g n J n l ? s o I
1 3 J 3 q
q " 8 u e l e s
; l c . E T ; ? . . t r r E l 3 q 3 u e , ( q e r u r u
{ n l u n
m { e d r y
v { o d u o l e {
u B I E p u s q u q - u ? q B g
' g z ' z
l r e q e J - t u E l s p u B ) l l ? r { r l r o d r p ' l E u u o u
r n l e r e d u e l B p B d
} n B I
r r
. ; - ?
' u n u l l u
J r e
' ( n B u ? p J r e
' r E u n s
J r ?
' u e l n q
J r E ) J " A \ B I J r B
{ n l u n
r " ) p d r p
a u , l
- , i
r a l a d u r u p q s u n J u e r 1 e q
{ n } u n
r e > l d r p t u n t u n S u e f u e 8 u n q e g
e u r u l n u e r ? e q - u e r E e q u e p r u e f
: E r p e s J e l 3 u e , { u e p
I e r u J o u
? f u e l
n u o u o l a
t u e l e p E l u r u r p 8 u e , { : n u g
e p e d e d r u o d
! r ? p H S d N
' e
q s a r u (
)
e p e d u d d (
q s a u r (
)
e p e d u d d (
q s a u (
)
u p e d u d d (
. u / E I ( )
n e l e r r u c 3 t
( L )
( 9 )
( s )
f m ' G f n a : J
E s s i u r c r ;
l s u e q e q u e q r l u e d
6 ' 7
r/
I
58
I S-nxitikasi
dap korosi sangat diperlu'.r' -*i.r-:iE
:ada pompa yang dipergunakan untuk air laut
atau di industri kimia- Pr-E3-&
'-
-;':.-:
harganya.
Pompa-pompa deuga! :-:=,a:
jiji
rurDSttuksi baja dalam kelompok E adalah pompa
berukuran besar. Rumah dan f,e .r: :q; :ahan karat
juga
dipakai pada beberapa pompa
standar
yang kecil.
Untuk poros umumr]a c::t-i'-t- :a;a karbon apabila pompa dipergunakan untuk
air tawar. Baja tahan karal c::'
t r*-t::la diperlukan ketahanan terhadap korosi.
2.9.2 Data Yrng Dipertut.u
[-
'
Pemilihan
Pada pc'rrra-;.:":::ri
iurg
3r::rJ-:: untuk memompa zat'zat cair khusus, pemilihan
bahannya i:-:'::-- :,,:: :ur..t-( :aktor seperti konstruksi dan standar pabrik.
Dengan c;=:i."-
n-"r;rir mrh r
.:rh
apabila dapat meminta petunjuk dari pabrik
dengar :::---e::r-.t-: ,euru:irtr filar
=:erti
diperlihatkan dalam Tabel 2.27.
2.I0 Pediler nqrrf }Er
2-ltl.l [lrcr \m [Qprrt
\Iula
\[*,r-r,im .Eu r. furlr ]riir:'.r
-':entukan
menurut pers. (2.38), daya nominal dari
peEsr:t.r ir
r r !r i,rrnu ,numdlr llr:l :re nggerakkan pompa harus ditetapkan dari rumus l
tu_-
(2.40)
c:
-"
--f, I. ],r,,n $nul]rili :rggierak mula (kW)
I
;ng;unn
ai:*rtlgr1
:e.:ahan), (Tabel 2.28)
n
;tuiru:mr
rritu[Lirl]si :ecahan) (Tabel 2,29)
.'-r:.r. ;rii* Lss-!x[. ErrlllriT :r:-:e ben'ariasi dalam suatu daerah tertentu, maka daya
l:c:r :r:irrfrru',,'tr. r.TS Fr,ar:E$ .laCi da1 a nominal harus ditentukan untuk daya poros
-,r{,{TT
;rm I mrm lmut t::,::.-rmal dengan menggunakan Pers. (2.40).
'
,r
tt!r@,-rrrurr& i;.i:'-: seFerti diuraikan dalam butir 2.6.2, daya nominal
fgr.!r("
Errlr'.E!3n!f,.!fi
-e1
j--- ;::_{ram pemilihan. Jadi diagram pemilihan semacam
n- fffUi lslt ir:;l-
2.10.2 Motor Iisif Drl ltffi Tr*
Dalam merencanakan instalasi pompa- sering kali dipertanyakan apakah akan
digunakan motor listrit atau motor torak sebagai penggerak mula. Untuk menentukan
rn
Trbd:5 I\"--F !-Fr
Motor bakar kr,ii
Motor bakar besrr
Trbel :.]9 Etrsiemi transmisi.
{*.1u,.
-:.;
c.,f,: tJ-;r :J-:l :]:At.r.:
5.\[
-
:.:"1
-C{]
::l5i]$ fl:! :I4t a-
-:.4
gE: { ru:-r Jlr :rI{
j:
-
:r:r errA }-ir]:Ilrlg irain
-:.n
al ::
0.92 0.95
0.95-0,98
0.92-0.96
0,95 0,98
r
i
I
I
? p l n g 3 u 1 d o > 1 n s l e J e l J e l u o c
a n b r o l r e l e d r p E u u e s e , ( u u e r e l n d q e q n - q e q n l p
l e d e p
s n r e q 3 u e , ( e d r u o d > l n l u n
' F F
e p o r S u r d r u e s r p
I n q e s
r s r u s u e r l r a l u d r p e E n l
l e d e p
y c e l e d r u o d
- e d r u o d
{ n l u n
' > 1 e r e 8 8 u e d
u e p e d u o d r " } u " u e r e l n d q e q n 8 u a d 1 3 1 3 e p o r S u e s e d r y
n 1 : a d a l e u r ' e d r u o d u e r e l n d u e 8 u e p B t u s
{ B p l l
e l n r u
l e r a E 8 u e d
u e r e l n d e 1 r 1
u u r u l n d q u q n 8 u a 4
$ g g
u p o g
E ' O I ' Z
' s e l e q J e l
l e E e
e , ( u u e r e 4 e u r o d B u e J > l s " q e q r p u e > l e
{ e p r l
1 u l s I p
u n r u u N
' e d u r o d
1 e r s 3 8 u e d
r e 8 e q e s d e n u r q r n l r e l e d r p S u r r e s e 8 n f ' d u n e 8 e u e l
u e l e u n 8 E u e t u 8 u e , (
4 r . r q e d - 4 r r q e d { n } u n
' { e J o l
J o l o u u e p
{ r r l s r l
r o l o t u S u r d u e s r q
' J s e q
l e 8 u e s
u l s e u r E J E n s u u p u E J s t ; D ( L
r e s e q d n l n c e , { u q e l u r n [ 3 u e ( u r f u r p u : d : r e u p v r - . ' : ! i ] : l \ ( ;
l { u l s r l r o l o ' r e r p J u e : : E J r - ! i a . : '
y r - j o l
J u l l o [ \ ( l
u e r i ' n - r a y ( q )
' r i u l s r r j - : :
; : ? ' :
- _ : :
- : " : ; j
; r : . : '
: a . i e n t r e q e q u Y l s e l r p s e g e , ( e r g
r - : l r : - E t r a 1 s p " d S u n t u e E r a l
1 e p 4
r s e r e d o
u e E u n l u n e 1 4
e i a q u l e u r
u e q a q e , ( u t q
{ B r o t
r o t r o h t r ( Z )
.
e p e s u e r , , , r r r , r . ' o , . i f f f f f i i :
i , l J ; , ' ; t f i ? J : : ' : : f f
^ , H
(
s
' r e , ( e q r p
s n r e q d e 1 e 1
E U e J E > l r 3 3 u r 1 u e l e e f u r s e r s d o e , ( e r q
' r c y e d r p
E u e r u l e d r u o d u 4 1 ( Z
' r l e > I o s
e u r e s e f r e 1 a q
l e d e p
{ B p l l
e d u o d
' r u e p e d
I r J l s l l
e > I r I ( t
u u r 8 n r e ; t r ( q )
( z
( r
( e )
( v
( s
( z
' q u p n u
u e r n l e 8 u e d u p u ? " J e r { r l e r u e d
.
u e r e r a B
" r , r
r
n q _ i l " p T
J r . i , H , : f f i T f f : J : : : : :
' r 1 " J n r u
8 u e , ( s o 4 E u o u ? { r r o q r u o r u
l e d e p
r y r 1 s q
r o l o u u e e u n E 8 u e d e l e u
' l n q e s t a t l e d u a l
J l r { e s r p r e n s o s
E u e , { u u 8 u e E e l u e 8 u e p E r p o s J e l u r e l J e q u n s n z l z
N l d
r J p
{ r J l s r l
e B e u e l u 1 r 1
u e E u n l u n e ; 4 ( e )
{ r r l s r l
r o } o I A I ( t )
' e , ( u u e q r p r u e d
u r u p p u u 8 u e q r u r l r e d u u q e q r u E e q e s
I e r o r
r o t o t u u u p
{ r J l s r l
J o l o r u
l " J I s - l " J r s
u e 8 u p u e q r e d u e r y r e q r p r u r q B ^ ^ , B q r C
' E u r s e u
- 3 u t s e u : e i u u e r 3 n r e l u u p u e 8 u n l u n e l r e , { u n d r u a t u
l n q o s J e }
u l n r u
l e r e 8 E u s d
s r u e f B n p e {
E u e l B | e " . u : : c u a r u e p e f t e 4 r s r p u o {
l E q l l l p
s n ; e q ' s n s e 1 d e r l e s l 3 e q
1 e d e 1
E u e , ( e u e r u
( r
6 S e l n r u
1 e r e 8 3 u e d
u e q r y r u e 4
O l ' Z
t r '
7
u " { n { " l l p l d e p
r u r
I " H
' l " q u n , ( u e u
E u [ u B J o l o { u B { r l r s J e q r u a u
{ n l u n
s J B c
u e { " r p a s p n l J o d B { B r u E u e s e d r p u e l e d u s r d n l e > l n e l e u e S u r r e s q e n q e s
" l r g
( e )
' d e s r
e d r d u r " l e p a { J B n l r J " p ? J e p n u e J o c o q e {
u e l q e q e
( u a u r
l d " p
l e p l l
E u e , ( e d r d S u n q r u e , ( u a u e r e c r e l e d r p n l r e d
' r g s o u l e
u e u e l a l e p z d u e p r I B p u e J q r q e l e , ( u e s e l q e d r d t u l e p r p u s u e > l e l e u o J )
' ( g ' g ' q C
l e q l ' I )
' B r p n
S u e n q u e u
{ n l u n
? r ? c u a l e r p e s r p
n 1 : a d ' q e 1 e s B t u B S r J e p u r q p
l e d e p
{ e l
B J p n 3 u o 1 u u 4 e , ( u r p e [ r e 1 e { l f
' 0 S / I
r e d u s s g p y / 1 u e 8 u u r u r e l u e 8 u e p e d u r o d g e r e a I
1 e l u e u e r u l e E e ; e l e p u e u
3 u e , (
e d r d u e r 8 u q
l " n q t u a t u
u e E u e p e d r d r u e l z p r p B J ? p n 3 u o 1 u e 1 e , ( u r p e [ r e 1 r J " p u r H
' 1 c a 1 : r d p
t e d e p
p e e q u e r 8 n r a l r e 8 e
u r l S u n u r
l H l p e s o s
s n J " q u u > l o l e q q e l u n t u e p o r l S u n u
4 s p u a d e s
s n r e q e d l 6 ( q )
' ( z ' s ' q c
r e q r l )
' d u s r
l o s o u
e p e d u e r e s n d n 1 8 u ? r r l e u e i u e d u r , ( u e d u , t u l p e f r e l r J e p u r H ( B )
' l l q t u e l p
n p e d r u r
l n { r J e q
u e u e u r u 8 u e d u p y " r r n
' d u s r
e d r d u e { ? u u c u e J o t u t u e l " C
d u s l e d r 4 ( t )
u u u d . r u r a 4
Z ' l ' t
' u e 8 u p u e q r a d
r e i - e ; . s : : . : . = \ r a t s e q l 8 u e , (
{ " } s l
B } B l e p u d
l e d u p r e l
E u e f , d m u u d - d r s u F d u a l r l e q r e d r u . . ' o ; d - : ; : 3 u e s e d r p u e l e e d u r o d B u u r u r p
l u d u r a l
r p r s u o l e p e d E u n l u u 8 r a t q r i r d r p a - - i . . : r : e : S : * S i , g {
I e 1 o l
e l e l
' J e l " p u s l u
s o r o d u e 8 u e p
y e E n ; u 1 u e s e d u o d - e d u o d
F e p
s r q l ; - r e i
{ " 1 a 1
e l e 1 u e 1 } e q r l r e d u r o t u
I '
' q D
' e d u l o d
3 u r 1 g e 1 e s
r y
s q o q S u e n r r e 8 e q e s
u r
S ' I I J B p
q r q a y e . i u u s e r q n u r e u i
0 ' I
u r n u r r r n ' o
l e r e i I I q u B I p l e d e p
u e u r o p a d r e E e q e s n 1 r
B u e J " )
' u e u : e q q a u a d
u u p r s u a d o n t 1 e . n z p e d u u r y q n i u a u n e l u
l n r n q
E u e , { e d u o d r s u e t u
- r o g r a d u e l l e q g e 8 u e u u s I E e 8 t u r q d e s r q u p y t r p u e r e s n d u "
l n q u r u o r u
l e d e p 1 e > 1 a p
n l l J e l 3 u e , ( > 1 e r e [ r d s ] e l
' s r r u o u o l e
8 u e . r n 1 J B S a q n l B I J a l 3 u e , ( q e r e l
' e d u o d
r 4 u e
l e r e l
u e r y l e q r e d l p n l r e d e u r e s 8 u e , ( u e E u e r u u r e l e p r p E u u s e d r p u e 4 e e d u o d e d e r a q e q e 1 r 1
' u I e l - U I B I
u e p ' l e 1 8 u e E u e d u e r e l ' u e 8 u e : a u e d ' r s e p l u e , r ' u e E u e n l
a s B u r B J p
' r r e
S u u n q r u e d u e ; n 1 e s ' e d r d S u e d o u e d
' e d r d - u d r d ' 1 o q u r o 1 u e d e d
o u e e s l u e r u e d
u e p u B
- e r e q l l e u e d > 1 n 1 u n u e l e l ' e d u o d S u e s e u r e u r u u p r e l 8 u o q u a u
{ n l u n
u e 8 u e n r u e p
} e d r u e l
' u r s a r u
{ n s e r u
u e l e l u e r y 1 e q : e d t u e u r u e 8 u e p u D I B u B c u e J r p s n J e q e d r u o d S u e n g
e d u r o d
{ B l e l
u l E I
I ' I '
' e d t u o d
r s e I B l s u r u e e u e c u e r e d
u r e l e p n l r e d E u e , (
1 e q - 1 e q
s q e q r p u e ) i e r u r r l e / r \ B q
l C
' l u l
3 u e l u n u a d s e t r l r s e J J p u e q - J e u e q
u e T l e q r e d l p s n r e q z d r u o d u s l e l e r a d u e - I E u E J u a r a r u l . u l e p r p e l
' d u e 1 - d n 1 e 1
u u p
e d r d - e d r d
4 r e d e s
e , ( u 8 u e f u n u a d s e t r g s e 3 e d u q u r p u a s e l : a q a q r e d e p
1 e p r 1
e d u o 6
u d r u o 4
I s B l c l s q
u u u u r c u a r o d
I . t
( p )
( c )
t
l =
\ -
N Y I Y X Y I A I I d
r:
62
: Pemakaian
rtt
(b)
rl
(c)
Gb. 3.1 Tata letak pompe-potuF
roht
mendatar
(l}1:motor; p:poop;.
Penl.impangan
:\
-irrran
_.,,f-\
Dperlukan
I:
,
l' bagian vans I
_
_
._lmemakai
reduser;
,l
a.n",
, {
Benar
__-/zr.\_
tl
t-
I
e'
i,
O_
-r.:
ft4qlfr
fu lrl_ h._
& c3r rn_rha.re.
rr*{*irn:r
JEE.E
rn?rrlr
"!'rfim!r
uu' [e r{Eu]
m{,uc.r
oire:e-.
dan tidak
ditanam
cir n--o-
hetac- rl-ut
Cf i 8-
@
Pipa Keluar
!a)
Dameter pipa
dan keceprraa
Diameter
pipa
keluar atau gipa
EtrlCur harus ditentukan
berdasarkan
atas
efisiensi dan ekonomi pemompaan.
Jadr-
Ciameer
F,rFa
penyalur
tidak harus sama dengan
diameter
lubang
keluar pompl.
Jika pipa
satrgat pa,jang,
diameter pipa yang
ekonomis
tergantung
pada
biaya pemeliharaan,
onctos
aar-" po-fu,
arn u"rutyu
biaya instarasi.
(d)
Dipasang
pelat
pemandu
-
(belokan
yang
mengecil
lebih baik)
r-)
T
-E-
"4
lal
itl
T -
(
' B I n d
I n e {
g r q e l
r p e i u a u u p y ? e d u r o d
F e J ? 8 ; u C
e i z p u S S u q o s ' q e p u a r u l { P u e s r e n l o { u e J n l s I p J I "
u l n u e : { 1 , q ? f u ; : u r : l " l r ? ! u r l e
' r 7
s l l s } s J " n l e I p e e r l e r p r u u B I I I t u o p
l g n q l p
u d t d e > 1 1
' s ' t ' c D
: - E r - t r E t i t ? 1 i : : i e : r p r u a d e s J B n l e { q p B l l p J I ? u s B l n r u . I a d q e r r r e q e {
{ n s E u
u 3 { ? : : : ? : . :
j : r * ?
: { : E e P u u E u e q
' q B A \ ? q
o I J s n l e l e d t d u e l l o l E u e q r u e u u e 8 u o p
o o - t i i ? . r . r : i ' - : : : - . : ? q s { E t u ' r u n 1 e 4 J t B u B D I n L u J e d s e l e
r y
E u e s e d t p u e 4 e e d r u o d e r y 1
s E t " : ? ? q ' : : : l a l r z u s B l n l u J a d q u t n e q I p ' J B l s p u e t u r t d r u e q q a e u e S u e p
' e > 1 n q r o 1
t F r i " : :
g i : ; - . = :
r g r r l a { e d r d r r q l e S u n t n ' q u p u a l p g a q u e E u a p e d u o d
{ n t u n
r e n l a { e d r d : r q 1 y ( q )
' u e s r u e E 8 u e d
1 p " E e l
u e > l e B u a J s { s u I
9
u e p q l q o l q o l o q
r r : c . r s r a J a c e )
' J B S e q
J e l e u " I p J e q e d l d
1 n 1 u n
s / u r
0 ' g
I ? d u r B S
S ' l
u s P
' I J o I
l o l s l u e l p J o q
r ; e i
1 n : u n
s / u r
7
r u d r u e s
I 1 q u r c I p
e d r d u e l u p I p u " J I I e u e l e d e c a l e . i u r u n u n e p e 6
' q s p ' l s p o u r
e E u n q
l d r s
u u e l r e 1 e d e , ( e r q
' u e 8 u e s e u r e d
e , { e t q ' e d t d u e p d n l e > 1 - d n l e { ' J o t o u l - r L l l o u l ' B d t u o d
- e d u o d
I g e d e s
u e l e y e r e d B n r u e s e 8 r e q s e l e I J I p J e l I u I s I P I s B I s l s u I B . { a I q p n s : p u r p S u e a
' r B l c p u o u u d r u o d u u 8 u u s u r u e d
1 n [ u n p d - 1 n J u n p 4 , ' ' q g
{ e q
r " s ? p r J ? p
,
r n d u n l n e l e r t s e d
e i ( u d e s r : e l q t E a c u a r u . "
I n l u n
u r l u
0 0 9 I r s p
( a n 1 t l r
1 o o ; )
r 1 e 1 d n l e ;
J s s o q q r g e l s n J E H
d e s u e l e r e p n
o z ' t v e p
r s e q g r q e ' I
q n u e d
s e q a q 8 u e I S u n t u e E 8 u e d
u e 8 u e p B u n l u e S r P d e s l e d t 6
q e 8 a c u e u r
I n l u n O Z
: d r u o 6
: : 1 . - " : r ' : I t p E r s p n
r d u e l - t 6 u e 1
l l
l r t E e l
u e p
1 e ; e [
E E
6 6 6 i
u e p p e d l p
e l s l r T p e s
' u e : e l E u o q u a d
s " p u c ? s
- r y e u d
' u g l e - r e . r e d
I n l u n
E E
0 O g { E r " [
e r ( u t r l p e s s s { E I p o S
J ? l e p u e t u s I J ? D
e r u p n 8 u o 1 u u 1
/
q e E a c u a r u > J n t u n e d u o d
/
q e . l e a > 1
l e f u e u a r u
l ? n q l p
s n r e q B d I d
q - u E a o
d n l e ;
u r l S u n t u t l T p a s e s
u z l o l e q u e E u o p E u o r o s
d n l e ;u r 4 S u n u r
l e p u a d a s
e d r d q e p e r y 4
1
e d u o d t u e q a q u r a u
> 1 u p r i : u 8 e n d r u n t t p s n r e q
B u e f u e d E u e ( : e l z p u a r u e d t 6
' r B u o q u r p q u l e s i u e i d e s r e d r d u B t u B s B u d q o l q o 3
' g ' q g
q " p u a r J r E B I n N :
u v y \ i
( r )
( a )
: n e e l n r { :
v l i \ i
q e l E s
_
- 1 9 _ :
e r u p n S u o l u z )
e d u r o 6
:
J s U e g
I I
e : u p n B u o l u e ;
r 9
: . j ' ; : o d r s e l e l s u r u e e u e J u e J e d
I ' e
fi
64
3 Femakaian
\{
ra
.{1r Tinggi)
t: R-:ah
Gb.3.5 Pipa sifon.
(3) Penumpu pipa
Dalam instalasi, pipa harus ditumpu untuk mena-.:
--'.rla
sendiri, berat zat
cair yang
ada di dalamnya, gaya karena tekanan dan a-l:=: .rE: ;a:i. dan ga1,a-gayalain
y'ang
dapat bekerja pada pipa. Tumpuan ini harus {:ai.:g si.emikian rupa hingga
pipa
tidak membebani pompa atau katup-katup
)'arc
&r-,
Jarakantaratumpuan-tumpuanuntuk
pipa rces.rrr,'La-.:s
creorukan sedemikian
hiagga lendutan pipa tidak terlalu besar. Lendui^n raii: rrl,;u; besar a}an menyebabkan
prpa murlah bergetar. Selain itu
juga
tidak sedap Cryei.:a:g-
Pipa yang
dipasang miring harus dijaga agar naai Eocrtrsor dalam arah sumbunya.
Hqa
'ang
dipasang tegak dapat mengalarni
Fre:e.i
d:n
tekukan. Karena itu
juga
ir.-s :::]rrcpu atau diberi pemegang pada jarak-ltrak
[3mnnr.
Besa-'.a gal'a yang umumnya bekerja pada
3m
oleh aliran air dapat diuraikan
Xetrl!*' bc-5-h:t:
a
$-:,'::Ean
muai
-tr'na
r'r"11;3!"n
muai (yaitu
sambung?n
lelg
memungkinkan pemuaian pada pipa)
iiirys.Eg pla
1:a
-nekx
plpa
akan &par rnemuri dalam arah memanjang karena
.
-l_
t
C
rr:s'{,'
i
5rya
jliulg
tErui"r,
=arah
sumbu pipa (kgf)
(3.1)
-.-:-
!5l[!JJElFii!
=-t
{-"i:rg :=r:
t-ji"15 i:'-:ai
l=
Gb. 3.5 Gryr
ye4 Herj. pde pmp
ftr
diplkei sembongen muei.
Gb. 3.7 Gcye
pada belokan.
--tl- -
- '
f-ffi>Nr[ _
;
I
L.
Belokan
I
-t,
w
/
" r u n d u r a s
l e p r l
r u ? J a q . . V , , B p u ? l l r e n s e s r g e : e q
. , C . .
E p u e l
o
C
o
o
o
o
o
o
o
o
o
V
o
o
C
C
d e s r d n r e y
q e d a l d n r u y
x n g a : d n r e ;
q e t a c d n t e ;
r t n d d n r e X
l e q u r n s d n i r ;
n d n l - n d n 1 d n r e ;
u n r e I d n r e ;
l n p n s d n r e y
e l o q d n r e y
E u o . r o s d n t e y
) l l l e q
u ? J I I 3
q 3 8 o f , u o d
u S J l l E
r n l e E u a 6
U B J I J P
d n l n u a 6
d n t r l e u e lu ? ? u n t t u e d
' u B B u n t t u a d u B E u a p B , { u u 8 l B n s a s a l u B p d n l B l s r u d - s r u e 1
I . l e q B I
r r " J r p q t e c u s u r
' u ? J r I ? d n l n u a r u
{ n t u n
E d E o d r s E l " l s u r u " I " p r " { B d r p d n l u ;
d n r u y g . I '
' r u r
e ( E A u " q " u e r u
l E d B p
t u e r ( u e n d u r u u e ) { n l J a d r p n l r s u a r s x
' e d r d
n q u r n s r p . r " a s e . [ r : l a q s s ] B
I p
r n q e s J a l F " c
( u )
e ( u q n t i l u n s a s t q e i e d r u o d p m q : I I
( u ) e d r d u r z f s t a t o r u ? r p : O
( J t D d n r r l u p e d e ( e t ; J B u u r u r p
( e
' e )
1 1 L r g L 7
=
t
' ( s ' e ' q c
l " q l ' I )
l n { u e q l u t u q s s
l r " ) l e p l p l e d u p
1 n q u r l
t u B [ e , ( u E e [ u : e s 3 g
' l n q 3 s r 4
d n 1 e 1 e p e d r r e
u B J r l B u " { n q u n l B U e J B I e , ( e E p q u r q n l e l e s u ? { u
, d n l n u a u r
q s E e c d n l e > l g u 4 d e q e g
{ o r p r
p e q c ) q r 8 e c
d n l q
d n 1 e r 1 E u e > 1 z l o q m p D I n u I
r y
u d r d n f i u n u s 4 ( c )
l p r d u f r e 1 e q t u u , ( r { u g g . . q C
# 4 {
( s / u ) e d r d t u ? l e p r p u B J r l B e l e ; - e l e t u 4 e d e c e q : a
( s / r t u ) u ? r r l e s q r s e d e 4 :
Q
( . s / u r ;
l " r o q
B , ( " E u e l e d e c r o d : 6
( s t u / g t 1 ; o t u n l o ^ u u n l ? s J e d J r ? c
1 v z
p ; ; , q : L
( g E 1 ) u e n d u r n l e p u d x e l
l s z
u e r [ e e , ( e E : J B u " r u r p
: :
0 u r s o 6 ' r 7 : g
: r I B I " p s
{ o l e q J a q
t u e , { r r e c
t e z
I u e r \ e q e l o u " { F q u t l l l p E u B [
" F ? E
' - r r =
' - ' i ' q g
e p e d
l u e d e s
q " l " p ? u ? { o l e q
{ g t r e l
u { l f
' ? [ u r s r
u e p u d r d
l u r e q
E u r d r u u s r p
. } : r { . r : e
t u e , { : r e c
l e z u z i l l e
q e J o u B { q " q a s r p E u u , ( e , ( a t e f t e > 1 a q e d l d u u 8 u n l p B p B d
u e E u n r y ; ( q )
' d g l e l
u " q q l p n l r e d e d t d u e t l r u r e p u e t u e q
' r ? n u e r u
e d r d u e l q e q e , ( u o r u
@ s r m : : r - u e i E u n f n n u 1 ?
. I
u e t u n q u r e s
, u z t u n 1 1 t
e p e d u t r e l e q r u r e ^ ( u g
( . u t / 3 E 4 ;
{ l t " t s o r p r q
u e u e l o l : d
( r u ) u d r d t u e l e p r e l o u " r p : C r
q u t a c d n t u y
!
L
z 3 = o d r s e l e l s u r
u e e u e r u e J e d
I .
t,-
66 -1
Pemakaian
balik, atau mensalur aliiar:. Dalam beberapa hal dipakai gabungan
dari dua katup
atau lebih, dan dalam hal lain :"1; katup dipakai untuk melakukan lebih dari satu tugas.
Dalam memilih katup. tu.jr,=n dan kondisi pemakaian (seperti tekanan, temperatur,
jenis
zat cair, frekuensi pema.kaian, harus
jelas.
Adapun
jenis-jenis
dan maksud pema-
kaian katup diberikan dalam Gb. 1.1i.
3.1.4 Tadah isap dan tadah \etrr
(1) Tadah isap
Bentuk dan ukuran tadatrr sa;
=e
na saluran masuk di dekatnya akan mempengaruhi
secara langsung performansi C"rr i"-a;11t1 kerja sebuah pompa. Hal ini terutama akan
sangat berpengaruh bila impel* x:a:ang dekat ujung pipa isap seperti pada pompa
aksial atau pompa aliran campur c:ngan poros tegak. Jadi tadah isap yang kurang baik
akan menimbulkan pusaran mrnl:Lrabkan perputaran aliran di dalam pipa isap pompa.
Keadaan ini akan mengubah priu.furaDsi pompa, dan udara dapat masuk ke dalam
pipa isap sehingga kadang-kadang menimbulkan bunyi dan getaran.
Untuk mencegah terjadinla piriaran dapat diambil langkah-langkah berikut:
a) Saluran masuk ke tadah isap henoalinva dibuat sedemikian hingga tidak menimbul-
kan perubahan arah dao kecepatan aliran masuk ke dalam tadah isap. Kecepatan
aliran di dekat tadah isap
1,ane
dianjurkan adalah kurang dari 0,5 sampai 0,8 m/s.
Harga maksimum yang masi-h dicerb,clehkan adalah kurang dari 0,9 sampai 1,2 mf s.
b) Jarak antara pipa isap dan dinding tidak boleh lebih dari yang diperlukan. Jika
jarak
ini terlalu besar maka dapat timbul pusaran. Jadi
jarak yang kecil dapat
dianjurkan.
c) Sebuah corong isap atau katup i:ap harus dipasang pada ujung pipa isap. Kedala-
man S diukur dari permukaan zat cair terendah ke dasar corong isap atau katup
isap harus cukup besar. Sebaliklya.
jarak
C yang diukur dari dasar corong isap
ke dasar tadah isap tidak boleh terlalu besar. Harga yang dianjurkan adalah:
s > l,gd
C
:
t0.3-1.5)d
:
-.'-.'
; ::,-.: diameter pipa isap.
d Btc:j :,i-\::':;-1:-- :=ap rang
dianjurkan adalah seperti diperlihatkan dalam Gb.
I i I' r- i:;t=-:: :- i:.lam tadah isap harus lebih renJah Jan tl.l n s.
(r; Trnprl etrs
tlt Temp* samping
Gb.3.9 Trtr letel yeig dir.Fnr r* trdrh isap (suction
smp).
' r m p l q . P 3 r r r p r E p I d d t - f
- I
I I ' ' q C
: T ] = X l T Y E T I
I
: U V W
s r u r o u o { e E u e r n q u u e J e { r E E u t l n 1 e 1 : a l u e 8 u e l u E n f r d e 1 4
' u t c
O Z
r r ? ! ; - E + f r - r t q
I r e
' q c
u r " l " p g t 8 E u 1 r
I u I I s r l
I t r B I E c
' e ,
u : z s z p n s l g I S I S E u t p u t p
r - , : r L r : r y
{ B p r t
r r 3 u e r r l e e E S u t q e d n r u e D l l l l l a p e s
} " n q l p
s n J B q q ? p B l n } t S u r d r u z s
. , 6
: u n c e a u q B J B r u " F p J " n l o { E u e q n l u e E u e p E u e s u d r p s n : e q e E n f e d l d S u n t n
' ? J u p n
u e > l n s e r u o l
l u p q
e d t d r e E e q e p u a r a l J I E u e ? I n t u r e d l r e p
= : : E
u s p E u e r r u 1 q e l o q
{ " p I } I I ' ' q C
t n r n u a u
S 1 u I S I C
' u o . ; r s
e d t d u p e d e u r e l n r e l
? u u u a d t e E u e s
q " l " p e J I e u u a l n r u J o d q e , n e q I p J e n l o { e d t d r q l e 3 u n [ n u e u r e l e p e l l
' d e q e g e q
a r e o a s u ? J r l e u e l e d e c e l u u { u n J n u e u
{ n l u n
J e s n p e r E u e s e d r p n p e d ' r u n 1 a 4 u e l e d e c a l
6 r e u a u e r 8 n r o l q e E e c u o u r
{ n l u n
r p " f
' u e e d r u o u e d
r s u e r s u e e E r e q q n r e 8 u e d r u e u r
l z 8 u e s
u B { B r ? n l e { u e l e d e c e l e , ( u r e s e q u > I " W
' J e s e q
d n l n c g " l e p e e d r u o d s q e l s p e e q u u p
u 4 e d o c e > 1 p e e q
" J u l u e
u e S u p u e q r e d ' q e p u e : p e e q u e E u a p e d u o d
I " q
U T B I B C
' u e > l 3 n r a r u
u l e s n l u e l
1 u I I B H
' e , ( u q n r n l e s
S u e p q u e { z u e J r l " S u n p u e r y p E u e , ( u e l e d e c e > 1 r 8 r a u e e l u u r
J B n l a I e d r d r p u u 8 u e p u u e s u s l e d a c a 4 u e 8 u a p r s n l a { q e p e l e { u B { J n l ? I p r r ? B { I [
i e n t a { q u p e l ( Z )
' 0 I ' ' q C
r x E I B p u e l t u q l r a d r p
{ u n q
u e p
{ 1 e q
t u e t : 1 a a 1 r t u r q o l u o r e d u r e q e g
' r q n r e E u a d r u e u
q r u e 8 u a d 3 u r p s r p u F a l
I s p l l
u e p d e s r e d r d n r e s u r B I E p e { e f u e q
{ n s " u
u e > l e U B J T I B e S E u g e d r u u e r x r u e p a s e , ( u 1 a a l Y l u r u r : 1 e u e u a r a r r r
I n l u n
u e l
- r n f u e r p
l e d e p
e 4 e u r d e s r q e p e l n l u s e p z d E u e s e d r p u e l e d e s r e d r d e d e r a q a q e p q e d y ( e
. { n m q
u B p
4 e q
E u e , t d a q q u p e q o l u o J
0 t . E
. q ,
( s )
( a )
I I " q
I " P I I
( 0
, * # 1 2
l n
= ' - =
I I I V W
I q F * l . j
( r )
I I ? q
) [ ? P I I
G
0 )
F 3 i r y u
t
I
l o
o o
I
( a )
p l ' I
( q )
- : - l
r r , q
: I { " p ! r
( p )
T . " c
{ 3 p l r
l o - =
' l t u z p s g
t -
{ P q
I s P I I
@
6
{ " t r
L 9
e i : : : c r r l r s ? l p l s u r u e e u e J u e J o d
I ' e
ll:
68
I
pemakaian
3.1.5 Tanglii telier
Sistem penyediaan
air dengan
sebuah pompa yang
berkapasitas
kecil, umumnya
menssunakan
tangki atas (head
tank). Air dipompa ke tangki atas, kemudiuo
au.i iurgti
ini air dibagikan ke segala penjuru.
Dalam uunyut rrat peiggunaan
tangki semacam
ini
tidak ekonomis. Karena itu akhir-akhir_ini
banyak o.unj-*ng
menggunakan
tangki
tekan yang
dipasang_ di dekat pompa.
Pompa Liop..uriiu,
secara
otomatis dengan
tombol hidup-mati'
Jika tekanan di dalam tangki'uertu.ang
sampai batas tertentu,
pompa
akan menyala,
dan bila tekanan mencapai
batas maksimumnya,
po-pu
uku,
mati sendiri' Dari tangki ini air dibagikan
ke segala penju.r.
ukurun
tangki tekan yang
dipakai ditentukan
atas dasar laju keuutuhun
ui, ,rd..ikian
rupa hingga pompa
tidak
terlalu sering hidup mati.
3.2 Contoh<ontoh
pelayanan
pompa
3.2.1 .A.ir minsrn
Pompa-poulpa
penle.ta
aii ':-3r:Dr'nya.r
b,erba3ai
ukuran
dari
lang
besar untuk
perkotean
sampar
1an-e
kad tmru.l se{iuns .ian
rurn&h 13ng_Ea.
Sistem penyediaan
air
untuk perkotaan
na.1 otaleni
secara proie.iililil;;htan
yang
rumit; karena
itu tidak akan diuraikan
di sini.
yani
akan dibahas
selanlutnya
adalah sistem pe-
nyediaan
air berskala
kecil.
Dalam prektek
penyediaan
air, terdapat
empat macam cara. (Lihat
Gb. 3.r2).
P-;,:
rr Ptrycd.ier rir
i{f,rn h+seg
Bak air atau
(c)
ll
sumur dangkal
Penyediaan eir dengan
Pompe rumeh tenggr
tbl Peoredirn rir dengsn
r.nglii
di rrrs
-H,^.-_'_+: 4
l-
----
_:iE
P:'=e.r I
j
--=---,-
--
-------l-
: D1--'. i : :
i
r r._{
S;;. 1,,s._
-*,*
fu L-
td) Peoledhrn dr
ar-?..
tcr hrlclireo
eir deqen
teng\i tekro
Fe. Fryurt
tehrnen
Gb. 3.12 BerbaCai Etar[ crrt peo_r*ediaan
air.
i:
l-
I
' ( s ) l ' ; :
r u n c r r u n u a r u u e { n r u e r r p
r e d e p u a p l r e d r p B u e , ( s a r s u d u { n e l g u e r r l e n [ e 1
' J ? D c s l s
: : T - j t s u o { u e E u e p e d u r o d r e l e d r p
l e d e p
1 u q 4 u x u e q
I U B I B C
. J B ^ I B }
r r 3 r u e S u e
- u ; ; i ' . : - : :
= n
u e r u e l r e d u " q " l u B T I B I u e r l e S u o d
1 n 1 u n
r u l e d r p 3 u e . ( e d u r o d - e d r u o 4
u u 4 z 8 u a 4
Z . Z . t
' e d u o d
n l e s e , { u 1 r 4 r p e s
r : : = z i u u e r e l n d ; n 1 e r p
l e d e p
E u e f
4 e r e 8 3 u e d
J o l o t u r u l e d r p r l e l 8 u r r e s , . , ,
- n r r - a ,
= : t i - i
: { n l u n
' e t u l
n U ^ \ e 4 8 u e t t u e l B p q B q n J e q
1 e , ( u e q l E p r r
u p p d e 1 e 1 r r d u e q E u e , (
: - " : " q n l n q a 1 e p e e l r q u d ? r e n s e s e , ( u e q r u r u r e l s r s r p e l
' r 8 3 u r r
t e S u e s
l e d e p
r u r u e l s r s
r : u n
{ u l s r l
e , ( e r q u 4 e u
, s n J e u e u
s r u e 1 r s e r e d o r e q E u e . { e d u o d n l " s
" p
B u e J ? )
' e d u o d
u , { u r 1 e u - d n p r g r s u a n { o { t E u e r n 8 u e u r u e p
: " r r B ) { a } u ? { E l ? J e t u
J I l r e J o
d n l n c r e S e r e s e q d n 4 n c s m e q u e p e r a d q 3 u e 1 u e J n { n r u r
l y r l
u r " l ? c
' u ? { r l " r u r p
n e l u u > l d n p q r p 3 u e ( e d u o d 3 p 8 t s B s e p e d u d r d u r s l B p r p u " ) l e l
r s s n u n u u ? > l B l B J e r u r s 8 u n J ; a q r u r r u e p a r e d r 4 3 u e 1
' ( 1 u e r
a 6 ' . r n s ) u e p e r e d r 4 8 u u t r q B n q e s
u e S u e p r d u > l E u e p p u e l s r s e u e t u r p ( e ) z t ' r
' q c
L u e t e p u e l r e q r y : a d r p
e u E q r e p a s E u r l e d B u e , (
I u r l u z c ? r u e s e r e 3
' e d u o d
n l e s s e l r s z d e y r i i t o r r ; u
t e l E u r u a u J r B u g r l n l n q e l z l r q e d e
s r l ? u o l o s r B c e s d n p q
l e d e p
u r e l 3 u e . i u ? D s i i l : u a u r s n - r a t e f t a 1 e q n l s q l B S
. u d e r e q
- s q
B p e , ( u e s e r q r e l e d r p 3 u u , { e d u o 6
' r e v z ; r j
\ n r t - r r l n
e { J r o ^ J e s a l r . r u p B u n s 8 u e l
u d r u o d r p J r B r p " [
' u z > 1 a 1
r 1 3 u a u n d n e . . u s e . i e ; r : - : : e r r e . { E r u a t u r l u p l t
1 u l
u a l s l s
( a i l ' a
q D i l e ' r ' L . i c { s [ * r . . i u e . i u : l . r r e u e e r p a . i u e 4 ( t )
' r e s e q
e c i e : a q
r " p n
r ) l 3 u g l a u m l o r s F q o s . n c l n o r i i u u s n l B l ] a l
{ " p r l
J r B
e d r u o d u u r { r r . u a p u e E u a g
. u e 1 a 1
o l E u u t u E l s p a { u s : l a r e r s p n u g l u r q u a r u s r } ? t u o } o
e f r e 1 e q 8 u e , ( r o s e r d u o l u e 8 u e p r d e l 8 u a g p
g : i l f
{ B q
g r q a l u r r p r u r r u e r s r s
. s r i u o u o { e
q r q e l e S S u q a s s s l ? r 1 6 u q e d u 4 q e l o r e d r p
l e d e p
r E E u q u e u u l a r r u r E . r B i u e 8 u e q
' e A u r u E I B p
r p E J B p n
u 3 u ? { e 1 q o l o s r t r e t u o l o e r B c o s u " { r l E r u r p u e p u e 1 e 1 e , ( u r p e d u o d
' u e I a 1
p l S u g t
1 p
t e d u p : e 1
? u e , ( u e u e l e r
I o q r u o l
u e 8 u o q
' r 1 3 u q
s e l e u e 6 u q r p B u n r r u F e l B u e , ( s J g p n u e u e { e l
u e E u a p r u n l u o d e l e 8 a s e 1 u e { J n l g s r p u e r p n { u o {
' r u r u e u e l e l p l 8 u e l u r e l e p s { e d u r o d r p
r r o ^ r o s o r
F " p
J I v
' e d r u o d
} " { o p
p S u u s e d r p
' d n 1 n p e 1 e u e l e q e d n r e q E u e , (
, u z u e > 1 e 1
q 8 u e l q e n q e s r u r p q . u l " c
' S u n p a 8
. , E I B p r p r 8 8 q t B u B , (
{ l r l l - { l l p
r c d e c u e t u
4 n 1 u n
e , ( u
- u E u ? { o l
d n 4 n c
{ e p r l
B 1 o { r u n u r r u J r B u " e q e s n J e d u e p r r c z T [ u e l e u n 8 r e d r p r u r e J ? J
( p ' c z l ' t
' q g )
u e 1 e 1 r 1 3 u e 1 u e 8 u e p t r e u e e r p e i ( u e 4 ( S )
r r i u e l u r e p p r p I u n l u r s { ? t u s e l e q r e d u c u e r u J r e l r q r l e t u u e p
' q e p u e r e l s " l B q r e d u s s
- - - : l s J r e u e e l n u r e d e l r q u 1 e , ( u e u r e d u r o 4
. s r l e u o l o
B J B r e s u e r y s e r a d o r p r e l e d r p B u e , (
:
-
'
c d e , ( u u r n u r n E p e d
' s B l B
l { 3 u e }
e I e d r u o d r p n l B I J r o ^ J e s a r q e n q o s r p B u n d u r e l r p
-
- ? - . " P
q r q o l J e l J e q r u n s r J " p J r v
' J n r u n s
r J ? p n 3 1 B ? 1 o { t u n u r l l l J r ? u B B r { e s n J e d u u p
I B S " J e q
: ? : - - r r
u e l s r s
{ n l u n
J r a J a q r . u n s
. { l l l l
r s E e q J o q e > 1 u e r y B e q l p r l u
1 u l
r 1 8 u 4 r J C
. J r ?
: . - ? - ; , i
s e r E r p n z l e E u n p e 8
l e c u n d
r p E u e s e d r p s n J B q s l B
l > l 8 u e f
r l ? n q e s
I u I I " q
r s e l e 8 u
- ; ' -
] . - : r i r - ' l ' r 3 8 u r 1
3 u a n 4 e , ( u u e u e 1 e 1 e u e J " > l u a F { " l r p
l e d e p
1 4
E u n p o S u r B l " p
r y
- ; - r -
' : ;
i r . r u 3 u u , ( n l u e p e l
{ J 1 1 1 - ) 1 1 1 1
e 1 3 u n s 3 u e 1 r r u u z r n l e , ( u a d e ) I I t r e l u d r p r u r B J e J
( q Z t ' g ' q C )
s e l u q 8 u 4 u e 8 u e p r r e u e e r p e , ( u a 4 ( Z )
' ( e a ' t , ' q D
l e q t r )
- : ; l
- " i - - " r - - : " q E - u n p o 3 - S u n p e 8
{ n l u n
s ? l e q J a l e , { u e q r u r ? l B C
. t u n u l t u
r r u
l e s n d
u e p
i = r . s t m
r ;
' - ] . : r D
u e l n p a d r p
B u e , ( u e u e l e l p I
. u n r r l r , r r r J
> l l q l e l e 8 e s e 4 B u n p e 8
- - - 7 8
t r 6 : - , i : : -
u p y r n l e s r p
e l o l t u n u r t u J r B u e e r l e s n J e d u d r d r J p r r p
I u l s I O
B l o { J r E u d r d r r e p S u n s E u e l u e e p e , ( u e 6 ( f
)
6 9
" , :
_ - - , : : q u e i e l a d q o t u o c - q o t u o 3
z . t
11
t'
t
70 3 Pemakaian
Jika laju aliran telah ditetapkan maka langkah selanjutnla aCalah sama dengan
langkahJangkah untuk memilih oompa biasa. Untuk pengairan ranrak dipakai pompa
sentrifugal dan pompa aliran campur standar.
Pada pengairan siram. head total pompa yang diperlikaa a&lah sangat tinggi
karena nosel-nosel
penyemprol pada sistem ini memerlukan t:i;:an tinggr. Oleh karena
itu untuk pengairan siram sering dipakai pompa bertin-ekat :it:'.sr.
Sebagai penggerak dipakai motor listrik untuk pompa Ens3xran
lang
stasioner.
Untuk pompa-pompa Portabel banJ'ak dipakai motor torak-
3.2.3 Industri Kimia dan Indutri Minyak
Berbagai
jenis pompa dipakai dalam sistem produk::
"i,n
t:ansportasi di paberik
kimia dan kilang minyak. Dalam instalasi ini
juga
ditacezi:
-:bagai
jenis
zat cair se-
hingga diperlukan berbagai
jenis pompa yang menggun:L;n
-rtagai
jenis
bahan dan
ktrnslruksi.
\amun demikian, pompa yang paling banyak d::a:- .:.::-::
ion:pa
sentrifugal
i.a:an tunggal. Untuk masing-masing pompa ini harur cirllilh :.r,r"r6 1aag sesuai dengan
zat cair yang akan dipompa.
Pompa-pompa yang dipakai di dalam paberik kimu sang mempunyai konstruksi
rarre mirip dengan pompa untuk penggunaan biasa t_reEii tuas ringan). Namun untuk
kilang minyak, pada umumnya dipergunakan pompa,rrn:s tu3as berat (lihat
butir 4.8.
5).
Untuk kedua bidang pemakaian tersebut di aas :enn_e kali diperlukan sil mekanis
untuk mencegah kebocoran zat cair melalui
Ftori]
ii iuar pompa.
Pompa-pompa untuk industri minvak dipaiiai bukan hanya untuk pengilangan
t:reli
iuga
penyaluran. Bila diperlukan penlalur-an miny'ak melalui pipa berjarak
jauh
-=-::rr\a
dipakai pompa sentrifugal beningkar banl'ak. Pompa ini mempunyai head
* i:i i.:-i_{i tetapi kapsitas alirannya tidak begitu besar.
-1:.4
Ludusci Lain
P :,,:::;t-:.:.: ::i
i--\*"
-
L _!- _r-
r ?
-rr_:\-
nemakaian umum dan pemakaian khusus banyak dipakai
--'.rntoh pemakaian khusus akan diuraikan di bawah ini.
(
I r Fa:rrir t l'-riil. rrrLr l
D*rm ?r:t6cr f|:T[]:iutrrEtir :-': {:.:iit !::r.fa :..k'i l.3t::i i::*.r:. ur.i.l:tn\a dipakai
air iesqz:
-trgtr-ler
-.r
:ril!T-.r-: r:--.. ..: :..
-:-:
:--:-
-._
-::i=:!
rtraDan yang
sangat pe[Ifm_s-
Bahan kci:t$
rr:,nlr
rtrr=rxgnrLrrEilrr ]!L.i :-r:a-r::rr;FL&1 3,&J.L: i: Jadi kondisi aliran
bahan ini adalah rnsP'f,&lrf. I-rmnJN,
;amnml&2jo ;gf,+Tn Lr,L- r=r l.o. dapat dipakai
pompa volut untut eM hrrnrit- biin. eomr,-u rffirrm EErr :r iEr.
1'aitu
sampai 7 atau
8\, maka harus dipatd
1tErEE
u,nflur
lmTLr tr
.Erm
r*m-{
}rng
mempunyai impeler
jenis
bebas sumbatan (Ered$![Mig: . Jis
t;rmrn
mnrua
--rier-k
antara 8 sampai l4/"
harus dipergunakan pomFa i;r:r ag E:rr!=u r:mu s,g r.husus.
(2) Industri makanan
Industri makanan memakai
N=.,r
!L*--r:
"c.g
=emenuhi
syarat-syarat kebersihan
dan kesehatan. Pompa ini dipakai unmi
-c3&,Bsl::
zzr makanan cair di dalam proses pab-
rik. Jenis pompa yang dipergunakan lr;.:n oar: bertagai macam seperti pompa sentri-
fugal dan pompa volumetrik (perpindehen postu!rl
-Frti
pompa torakdanpompaputar.
T
I o r u o r l
u r E I B p u B p u a l J e n l o { t p
l e d B p
? d r u o d e E E u l q e s r u r
l o u r o J l
e p e d E u e s u d r p J s n l e {
l a s o u
u e p d e s r
1 a s o 1 1
' e f , u u r u l e p
r p U B I { e l e J r p 3 u e , ( u d r u o d q B n q s s u " p u " u e { 3 1 u u q e u e d
e u e l : q i z S e q : s r s 8 u n j r e q 3 u e , (
l o u r o r l
r { B n q e s r J E p r J r p J e l r u r
l o u r o r l
s r u o t . t l . t . q C
r u E l p r \ u E l t e q r F a d r p r l r e d a s
l o t u o J l
s l u e l ' ? l ' t ' q c u f f l e p u e l t e q r F a d r p
l l r e d s s I o r u o J l
s r u : i
1 : : : r r
r s r i u e d e d u r o d u e 4 e u n 8 r e d r p r 3 3 u p u e u e { e l u e p l 6 a q s e l r s e d e {
{ n l u n
' E u e f u e d
l n u q
- : : : c . i : e i u a p S u n q u r z s r e q B J s c e s u r e l 8 u u , ( u e 8 u e p u p l n r p s l p r e : { E u r l E u r s e u - B u r s e u
E - - . ' ' ' r p
1 e , ( u e q
1 e 1 3 u 4 r e q J o s n J r p e d u r o d r e l e d r p e f u u n i l r p - r e 1 s e t r s e d e {
{ n l u n
' e . ( u r s l n r l s u o {
u e p u e q q u p u d s n s n q > 1 u e r r u q : r j u e l H a q r p s n J u q u e D l r r . u e p
: z ; - u e q
' q n d
r 8 E u r l r n l J e d r u e l u e q e l u e p 6 E u l 1 u e u e l r u s : r _ j ? q r u r e d r u o d n l r B u e J B )
f ; - u r t u e u e l e g e q S u e f
l e l e > l
t u " l e p a 1 r s t 8 u e d r r ? u p \ I : ; ? r - : : ; i r s 8 u n g r e q r u r e d r u o 4
- : : ; : *
r s r 8 u e d r r e e d r u o 6 ( t )
: : q r
- = - - u e . i
e l u s s r u e f u d u - r e q e q
u B { I B J n I p u e 4 u e , { u u q n r r s r p u n t u 5 1
' e 8 e u a t
: e : : : : . - -
" z : r a c r p e d r u o d r e 8 e q r e g
r f u a 1 r u u 4 u u u u { u 1 e 4 g . Z - E
' J * " C
- l : -
- - - > . 1 : : i l
l n l u n
: O S e r d r U O l
g 8 n q e s e l r e s ' l e d e r e d r r e u e p u r - u i ; l a :
- : ?
E r . : = : f , : E i : - : : : : . : g r e d r d - e d r d u e p
e d u o d u " l u p r J p u J e p n u e 1 : e : r l a : - : : : : = - : ; : . ? J - c { i = - r : = : : _ \ - . . : , u n
u r n l g ^ u d r u o d
e d n r e q u r u l u l e l u r o d e i n i i e i e F : : r
- = :
E
l i s a - t : : ? ; - : : i - e i : : , c i a r J i u e s r q
' J B q
s r t n q n s t e i r i t r ' q r t ? _ - : ; i : ? E - : E E r - u e l n E 8 e u e u r
{ n t r u n
u B { " u n 3 : a d r p u E p
l 3 s . r ( I
r o l o u q s l o u r l l e F S r p . i e s a q f r : r . . r j u o 4 . l B r . r u o u
t s e r e d o
{ n l u n { u t s r l
r o l o r . u u e t u a p s E { u E [ ? [ p p c a l S u e t D d r u r . d
j r : ]
u B r n { n J e q
r l ? n q e s u B p
l r c e {
u B J n I n J a q
l e r s > 1 e
e d u r o d q u n q a s u e 4 e u n a - 6 u a u r u r a i u o d
l r s n 4
' o s e u r ? J p
e d u o d
l e s n d
q e n q a s r J B p s u q { E u e , ( q o l u o c u e l r u q q r a d u a u
a i . 1
q C
' u e p e d
I u t s r l
E i r q e i r a l a q
l e d e p d e 1 e 1 s n J g q r u e d r u o d e u a J e { e E n f u e p
' q e p u a r l e 8 u u s
u n q e t r a d e . ( u e ! a 1 u r u l
q e p u n t B u a J { ' l e s e r g J o l o r u u u l e u n S r a d l p
1 e q r y , ( u u q
r u u l e p
. > p r e 8 8 u a d
r z 8 e q e 5
' : n d u r u c
u B r r I B n s l e p r s q e e d u o d
t e l e d r p S u u s s e E 8 u r q e s q e p u o J e . ( u r u n r u n u e 1 n 1 : e d r p B u e , ( p e e g
. 1 e , ( u e q
B u e , { l e
q e p u n [ r 8 u e l n 8 E u e u o l u
{ n l u n
J ? s e q J e l e r , u E r p r a q e d r u o d - e d u o d u e l n F o d r p
. u 1 o > 1
u e p
u e r u e g a d u e q e l r p a d e s s e n l 3 u e , ( q e J e e p n l e n s r J B p u u l n q r r u u e l E u u e 8 u e t u
{ n l u n
o s u u l u r g u d r u o 4 g . Z . E
' r { E q n J e q
s n J o u e r u s r u e l 8 u e , ( p e e q e p e d e f r a 1 e q e d u o d r p u l
. B u o s o l
u r { e r u o s
: : - : : e i e 3
r u e l p r p ; r e E u e n r u p q r 3 3 u r 1 u r { s r u e s r u r p o H
' e , { u r E 8 u r l
e u e s u e 8 u e l e E u e l e p
: : ? : r ? n l r p u e e { n t u r a d e l r q
1 o u
p e e q e p u d
U e t r s r p
u s e r q
1 u d e 1
u e E u e l e 8 e d r u o 4
' l l e q - p " i I
u e 8 u a p u u { n l e l r p s n r e q e d r u o d
1 e 1 e 1
. - ? : l ? E - r J r l e r a d
e l e u r s e l u q J e l
l U E u e S
e d t u o d r s u l ? l s u r
{ n } u n
" r p o s J e l
E u e , ( u e S u e n r
i : : - \ : u r r r r { { B - J r q 1 u
r e l e d r p r u n r u n
o r n d r u B c
u e r r l u s r u e f ' 1 e 3 a 1 s o . r o d r e q
, q e p u e r
: " i : : :
-
* -
: n a q s e l r s e d e l u e S u e p e d u o d q ? n q e s
. u u 8 u u l e 8
r J e p J r e u a l 8 u o s o 8 u e u
) n l u n
: i * i i i ;
; ; u o d ' 1 e d u 4
u e e r e q q e r u e d u e p u " l e n q t u e d
4 n 1 u n 1 u d e 1
u e E u u l u 8 e p u 4
l e d u l
u e S u z p g ( e )
, f f i
r r
' I E J E {
u z q e l u t e q q e l u p e u e l u u n 8 r a d r p 8 u u , ( u e r l " g
- ! - r
4 1 , - r -
i
- - ? . : i s i 3 q t u e d u u p u e u e { B r u r u p l e p e 1 s e r u n l a d
1 e , ( u r t u
u e J o c o q o I
c ' r { n n : l [ i : T r - ] T r
- ? - - . - ! -
j ? q
u E u S { B r . u r J l s n p u r r u ? J p r e l u d r p 8 u e , ( e d t u o d - e d u - r o 6
t _
N
- , : -
, :
_ : * i ? i e 1 a d q o t u o c - q o l u o 3
z . t
r
72
Pemahaian
l5m--__
EL- 1600
------_
_-f'- -[._!."
-
v
HWL0.0I2
_
L1Lq;;!Iv+91
EL .1262 i
:
Tangki minyak
'a:--t--
".,
:---tt ;-;
:.1
,
'
F;;p; pe;p;i'
Generator
Pompa vakum
pompa
+^
-*
E
P..mpa
Fe:i:.:
. tl
rr
---
rul iJ -,m,od
*h* Htd p+r t-
tanpa
r.+*3;41 rr@Ju.qlq, E D,Eru
-,*-=-:
;erIld-x
-EcLxL-Lar
Japat dilakukan
denga., IEdL3&!t-
Pompt
;sg[rfr,,
tclcn_@ netlryrtr
rftn
!]Dcrul
pultr
-\aag
-"-'grg'rapi
dengan roda
gigi peningix
lr.f;El.e
rmr-r,Lr. rnmLrxt
3q@@ I:r$
-lE1E33=r
;-*mpa.
(2) Pompa k::'l*:sa:
Pompa im c;}aha: i-"Et-i E&Er.ltr-[lt rilr
-r
g
-ec;t'unkan
di dalam kondensor
ke pompa pengn iretel- Karera
rr
'::r'rr,'ril
.:lEr r'oldtnsor
)ang
benekanan rendah
(di bawah tekanan aunofrrl
makr pr,';
;*r**i:Lr-
Fengamanan
tertentu' Dalam hal
ini sering dipakai polopa
jeais
uomol sumurzul iulrui. memperoleh NPSH yang cukup
pada impeler tingkat penama. (Lihat Gb. 3.151.
\
r--
i
Tir
Lt /
i'l-
I'aup kepak (flaP)
' l s n 8 u a d p d { u o d
u e p
. u " { e 1
r { A u e l
. s e l e
r { E u q
u B 8 u s p
z ' : - : i
=
r : i ) : 5
' r r e
u e e r p e f u e d
1 n 1 u n
u r e c r e S u q r e g u e 3 u a p r c > 1 e d r p
r u r e d r u o d _ u d r u o 4
. 1 1 p
i ? - ? ] ? : ; r
- " ? E r u 3 d
' s u u e r u e d
' ( ' c ' v ) e r e p n u l E u r p u a d
, r u n u r u
r r e u e e r p e , t u e o
1 n 1 . r n
? , : - : . :
j r r : . i l ? u e u
S u n p e 8 - B u n p e E
, ( g )
l Z . Z
l $ q r . u B I B p u e ) p e r n r p q E I e t r
4 r a d a g
S u n p a 8 u u u u , ( u 1 e 4
L . Z . e ,
' ( 1 1 p
' , ( x o d e u r s e r
: - : , : i , l a J B { u " q e 1 u " q q u e 8 u e p u e s r d e l e d
u e p
, 4 r I 1 o : 1 1 a 1 a
E u n p u q e d
, ( 1 e r e 4
u e q u l
r * : a i q e s r r u ) r s o r o l u , r l e l u , q q u e S u e p : B J , C u ? c , r u e 3 n e p e e , ( u e s e r q r u r ' { n r u n
* ' " - : - - 1 u u q e E e c u e d
u e l e p s r p s n J " r l
' u r S u r p u e d r e S e q s s
1 n 8 l
r r ' u e l e u n S r e d i p
s { . l f
= : s s
q r q o l u e l u e p u u E u e d u s r
1 n 1 0 z r e d u r o d u e r r r l e u a d r . u l
I E q
u T B I B C ' r E s u p
p r i u . *
: z p 1 r a d 1 p 8 u e , ( p e e q
' u ' 3 u r p u e d ? J e u a r u r n r , I o . u u e { i s , I n r J r s r p
s n J , . r u , 8 u r p u e d ' i r e ' u 1 r 1
r z E a r s o r o d u e 8 u a p u e . r n d r u e c
u e ; r p e d u r o d r e q e d r p
a o l a s ' r u ,
{ n l u n
' w
9 1
r E 8 u q e s
o s a q u ? { n l J e d r p e , { u e s e l q
' u r S u r p u e d r c E e q a s r e 8 u n s J r E n ? r B
l n B I r r B u e > l e u n E r e d r p
e r r f
' r , S o q
d n l n c u , r y r l , r p
E u e , (
l r q e p e u e r , { : e s a q E u e , i r , n l o { J e l e l l , ? r p u e E u e p
e d u o d u e l n l r e d r p
u , { u e s e r g ' J o s u a p u o r
a : 1 u r 8 u r p u a d
, r " o r l r , l r E u a r u r u r e d u o 4
r r e r s e l n { r r s e d u r o 4 ( g )
. c t x a u f i
l o u o r r ! u l {
r d q r o d
S I . t
. q C
L P I n U J n S ! e a ' : r r i r
{ p p 1 ; s F u e d . r p
l q u n ) 1 o r u o . 4
{ n f E e q r e q
q u u n r
r u E u e p
1 r . { n r q
p l t q g r e q
r o c n J l p c d u o d q r n q e e
. r s r l n . q s u o y
, I .
. q C
: , :
-
: i . j p u E
( e l e d
q o l u o s - r l o l u o l
z . t
r
74 3 Pemakaian
Tangki atas
(sumber penyediaan
air sekunder)
Lebih dari
7.5 m
Kepala
penyiram
Tangki
udara
tekan
/
Tombol
tekanan
:---t:Eai.
,L:
i:.:r.-. apung
-::j(
qalem
muka
,
i-- :-iah I
r
Pcrampuns
f'-
-
_,1
Dari saluran
.
i--
-*-=-?-
penyeoraan
iiair
iar'te
-' ,5
(,
rca{lsi:r{,
&!-a
t
--l-.
1-!:
-*-
_iip
Hidran
I
Katup
cegah
Pipa
penyediaan
air
T:i
beri$-r-
T.:,ngkr
-::-f
nclng
Katup
atur
Berte-
kanan
Katu
cegah
Pompa
penl-ir;
- L
Gb. 3.16 Bagan sebuah instalsi
trF
-ilr.
Jenis pompa yang sering dipergunakan a;air"r rurtlt@
^
: | :: :3ran tunggal, dan
pompa sentrifugal bertingkat banyak tergant.Jg 3.[L Lt@rbiim;qi L.-::
jan
tekanannya.
\lengenai penggunaan untuk AC dan re:urmsr
.r'mq
Lx- :.::ra diperlukan
j.:-i.
sirkulasi air bersih. Dengan demiki,: :lgroc @6rrilu lr:T:ii. :e::::augal biasa,
k*-_:-.:i,
=enyanSkul
lelnDeratur dan 13'r,:rrr irrrm,
S:.'-e::
-:.aia=
i::ai:r-r akhir-akh:: m iglurrru F@tr
.rrm.sg:-:.kan
pompa
I\e:j--a:
:l :.:- i.::.2.:;e-:. ::: :::.ii3:; ta:r'trdllmFr I lr-:r-- -l:r-an. seperti
dip,e:-'-.":i;:
--:::
tri+- la; G: I ,6 Jitrflfi
&irrt.!!rrn
]l:ll]rtrrt
-Dilram
akan
hiCup .e;t--r :r,
-^:::i -::-.r
:-=--:{:- a:: i* r..ruul..*mrlr,l lw,,'ir:.:t-
ltang
selanjut-
tr)a:L-z- :i-":::r-:.ll: L-
(l
-?.l-:
-fr.!!!rr?.
{p,rtnrrlG lurEsurg mengalirkan
air pada surl
-rrrtrJ--r-Ltr-
rrm-r.a lil--
{
ic,L
-
w- tr
-rrtrrll
m' f,-'=Ja diperlengkapi
dengan lzr= sar
::nlr
trmrsr: :em,EtrEr.{ rfl[n rh[elrihrillun llr.n: gambar.
Di <rrr:m{
}:l@Es, tr IEEiL
'F*1r
l=:nrltrg qf rErtllt alFrr.,L f--;tpa air limbah.
\
Kattp
,,-
T '
e E E u ? d u e d
E u e d o u e 4
s l o q u e l " l u s g
u e l e l u u q d n 1 n 1
u " l ? l u s q q e r u n d
u e f e q u u e 5 1
q q @
9 e , o )
u s { l e 8 8 u r u : L u i u e i u e l l u
{ l l B r u B J B B r p
B J c o s
t ' l
' q C
I ' u l B p u D [ ] B r { l l J a d r p
I U e d e S
J n d r u ? o u B J r l E B d r . u o d
k )
' s r u B ) l e t u
l e d e r a d
u e { u n 8 r y
l e d e p
e 8 n t B u D I e d u r e l o s u n u e N ' s o J o d
l e d e r e d
m E " q e s E u q e d u e 4 l e q r l r e d r p
I ' ?
' q C
t u e l " C
' e d u o d
r r r e l e p e {
{ n s e r . u
J e p n n e l e J " n l o { J o c o q u e u l e q e 8 e c u e u r
{ n } u n
' s o J o d s n q t u e l r p E u e . ( q e u n r u e f e q e p e d S u e s e d r p
l e d e r e d
n e l e S u q e d q e n q o s
' u " l e l u e q
q n q
" n p
q e l o n d u r n l r p s o r o 6
' l e r e E E u e d
u e p e , ( e p u e 4 s n r e u e u
{ n l u n
E u r l d o 4
E u e s e d r p u r u l 8 u e , ( 3 u n [ n e p e d u e p
' s o r o d S u n l n n l e s e p e d S u e s u d r p J e l o d r u l
' I ' , ' q C
u r " l e p u e { l u g r l J a d r p
l u e d a s
q e l e p " r e l e d r p
1 e , ( u e q
8 u e , ( u d r u o d - e d u o d
r r e p e f u ; e u e q e s E u e . ( r s { n J } s u o { u n u e N
' r ' l ' q D
u r e l e p u e l l e q g r e d r p
{ l 1 " r u " J E r y
e r e c a s r u r
l e g
' e d u r o d
s o r o d s n r n l
1 e 8 e 1
S u e p r q r { e n q o s r n l u l e r u u e > p r e l e d u r u e p
r ? n l o { E u e , ( r r e c
l e z v e i l l e
e 3 8 u l q e d n r u e r > y u r e p e s r s { n J l s u o l r e , ( u n d u a w r u r e d r u o 4
l u 8 n j u t r u a s
e d r u o 6 ( t )
r o p d u J s l u e f
l n r n u e t r A l
I s B ) u l s B l x I . ,
@ @ @ @
I : ' " r r
l = r i
?
l u 8 n g 4 u e s
u d u r o 4
I ' t
' q g
6 I L
6 Z Z
t z z
2 0 7 ,
t 0 z
S u q d o ;
r e d u e l e d u r c u r 3
{ " s e d
{ 3 s " d
S u n q n ; e 5
s o J o d
. r a l e d u l r n y l
r e y e d u t r
Z - I | I l l
3 u t { e d
i t Z t l 1
t u r r y d u e l i r i e j
I - Z I I
l r r e d u : a d u r c u r 3
I I I
i e 1 : ( u : d u n u r 3
S 0 l
; z w n : d n l n a
I 0 l
q e t u n 5
E O
r t 0
E Z o
0 2 0
6 0 0
I I O
Y d t r ^ t o d I s x n u J . . s N o x
{
I
I
76 4 Konstruksi pompa
Gb.4.2 Pompa aliran campu dm
impeler akan bergerak sepanjang
permuk::r r-. icu n
tqslfl
:i::-fa aliran campur
ini. Adapun konstruksi yang sesungguhnla ;:rs:.1,,trrE^{",!E
ml;tr
i:
-1.1.
Salah satu ujung poros di mana imnel::
=slirf,r!:
mmlulrnr : ::, 5antalan dalam.
Pada ujung yang lain dipasang kopling der.=: s:n!.rru l.;trrlurluur ur-: :: :ekatnya. Bantal-
an luar terdiri dari sebuah bantalan
ei(<J
-,rr
lEnr&rfi uumr,il-.i:
=dial,
yang pada
uraumnva berupa bantalan gelinding. L'::-r
-
rf,1arffi Er,nrl
::.isai
jenis
bantalan
.
-::c*r
..
are Cilurnasi gemuk.
-:
?:::: :.::.:: :ri :.
l=:t- : tr: -i:..:
"..=.
Gt
'
: anrlE tr Ir
.r!n{
-::negalkan
impeler
alr- :c:::::l-r
-:i:-4:i
:t::-=-r
- -:
s.::rg r": x,!ry
q..Euru,m
{:rj::-Jksi pompa aliran
a.1.i'-, :-i s--
-.i:- --,i
-:t-
-:-r:-:Ufm
3t
r'-?
K,-,..-r, i]=r*
--
: -: fr:*l.n o.lrro
-mtnrr
&rru.a-
-ntuk
impeler dan
<iil.i:: L:
-.it--: !
{.lf,ldftx}h'rHH
(l) Por:l&
'":,'x
$g[rrr: rmEr[ tcrErt&!iln [rL ErEEa
g
:Br .mr rulxurr ic:l--: .:ngsung dibawa ke
rumah l'olur srr-
jtrEirh@lro mlm
Gt
4
Ear.L Gr
s
-
---]'.lr
pompa volut.
(2) Pompa duiisr:
Seperti terliber
.{al:m
G: - 5- pw_nt m trir.;L: if:rai
+.:-13
sentrifugal
yang
dilengkapi den8a-n sucu dituser t, L-ril:,m:q5 iulca mrre:-.,a. KLlnsu-Jksi bagian-bagian
lain pompa ini adalah sama dengan pe,rspr, i,:iu.
Karena sudu-sudu difu,ier. di
qmperg
r,ecF*ann elsien r pornpa, juga menambah
kokoh rumah, maka konstruksi mr
-n-eg
.iipei:ar pada p
--ompa
besar dengan head
Igcr ac
t
\
r u ) I e d r p E u H a s r u r
I e q
u T B I B C
' l n l o ^
r ? ) l B r u e u r e ^ ( u e q B u e , ( e d e r a q e q e p d B p " u n r , u B N
. 2 . ,
p s e d u r e l e p u e { r ? J n r p
J g e d e s
J e s n J r p r e { " r u e t u e , ( u u n t u n e p e d
t e { E u q r e q e O r u o 4
- '
' 6 ' 7
l e s e d
r u " l e p u D I r B J n r p u e { e r u r y e 1 1
. e . ( u r 8 u u r n 8 u a r u
{ u u n
n l u a u e } ? J ? c - e J B c u e 4 n l r e d r p
J e q
> l e f u e q u e l u p e 3 3 u r r { 3 s J B s e q E u e r (
1 e r s 1 e
e . i e 8 u e l l n q r u r u e r u u B { ? n l r t u u c s r u e s u e 8 u e s e u r e d u n { u B - \
. 9 . i . q D
u p e d r p e d e s s o r o d
e p e d q u r e n l B S e { d e p u q 8 u e u E u e s e d r p
l n q e s J e l r e l a d u r - : e l a d u r e , ( u u r n u r n e p e 4
. r i 8 u r l
d r l e l e r e E 8 u q e s
: a l a r J u r E u r s e r u - E u r s e t u q a l o u " { l n q u r r l } p E u u , ( p e a q u e p u e q ? l u n t u e 4 e d n r e u r i u r
e d u o d
I 4 o 1
p B e H
' ( g ' t ' q c )
J r q { B r e l E u e , , ( r e l e d u r e f i u ; ' . 1 e i u s n : e 1 e s u u p e f u l n T r e q
r : 1 a d u r 3 { U 3 ) l { n s B r . u r p e u 4 r a d r e l e d u r u " p J e n l a r i u e . . r r e o
t e T . s o r o d n l e s u p e d
( F a s )
l e J e p J o q ? J g c a s E u e s e d r p E u e f r e y e d r u r e d e r r l a c : r - l e u n i 8 u a u r
r u r e d r u o 4
r : " , u a q
r e 1 8 u 4 r e q e d r u o 4
e )
' r . { B p u o J
d r l e l e r
' r e l e d r u r n } s r J B p
J " s B J e q
e i u s : . - : E r - : ! : - - - : l . r D B u u , (
l e l o l
p e e g
. 7 . 7
p / s
I ' ,
' q C
r . u u l " p u e > l l u q r t r a d r p p r o d e s r e l a d u r r t - ; , . : : c = a u e . i u e q r u r e d u o 4
l e l E u r l n l e s e d u r o 6 ( f )
E f q I .
l l o r f
u . r n u e t r A l
I s B { g l s B I X . ?
' u e S u e n q
. u e e d u o r u e r u
) n l u n
r e n s x E r l i s r q l i
' : q - : r i i r :
. ! : f i a : = r ; d : : l a e l i u r p u e q r p
} " p d
" p u e q
l " q t u n s J e l
q ? p n u
r s p r t
r E : o : ^ * j e r s - + L t r m o y i ;
f
q c r c E : : d n l n l r e , ( u n d u r a r u
4 u p q
n 1 m , (
' B { n q r a l q e i u e r : s s r u a r q E r " p s
r u . r s ! p
u r q w n i . r a i r p i u e i : : l a d r u r u n d e p y
' n p d q
9 t ' q c
' f n p r
q u a [
r n d u r c u r r g r r d u o 4
i . ,
. q g
d n l n u e t s r u a f
? { n q r e l q e E u e l a s s r u e l
' 1 e 3 n 3 u 1 u e s
e d u o d
l l J a d o s 1 u 8 e 1
s o r o d u e 8 u a p e d u o d q o l u o c u u 4 e d n r e u r
, . ,
. q D
' r . l ? q u l l
J r ?
F n l u n
r E n s e s
l e E u e s
r u r u d u r o d e E s u r q e s
' d e s u e l E u u , { E u r s e B p u e q r l s l o
} q u n s J e l
q B p n u r
l e p r r
e d u r o d u " D l r r u o p u e E u e q ' J t e c
l e z
u e r y q e 8 u e r u
{ n l u n
J u q e l E u e . ( u u r n l e s , n l l a r p
; E - T t r r e l a u r
r e s n J r p n p n s - n p n s u e q e u n 8 r e d r p
{ B p l } I u l s 1 6 1
. n . n . q D
{ u B I B p u u 1 } e q g r e d r p
r ' E s l n l o ^ q e t u n J q B n q e s u e p r n d u e c u e r l l u s r u e f r e l e d u r r r u , ( u n d u e r u r u r u d u r o 4
1 n 1 o a
s r u e l r n d u r e c u u r q e u d t u o 4 ( g )
' l n l o A
l r = : j ; r r r - - i S u a u r
u d u e l u e l n q e l p
l e d e p u , ( u 1 n 1 r r e q
1 e 1 8 u r 1 e 1
} e 1 E u r 1 n l e s u r p
u E l r ; r @ r q " r r : ' : a c .
t e l 3 u r l r a q e d u o d r e S e q e s r e l e d r p S u u e s e E n [ r u r e d u r o 4 ' r 3 3 u 4
u
u e d e p d n l n 1
: ' : i : q e p r m f
t n J n u e r u r s e { U r s e l )
e . n
T
78 4 Konstruksi pompa
Volut
lmpeler
Gb. 4.6 Pompa bertingkat banyak.
Gb. {.- }-
.fi
\ember dari sebuah
E
Lqfrt benlak.
rumah volut kembar untuk mengurangi gaya radial :-ffi scrrrlr:i
rn
dalam Gb.
4.7. Gambar ini menunjukkan potongan menurut bidang
-rsEbl
nrr:
:r--:$,.
44 Xlesifikasi Menurut Ltak Poros
(l) Pompa jenis poros mendatar
Pompa ini mempunyai poros dengan posisi men+'trtrr iiffitn :;;;hat dalam Gb.
4.1 s/d 4.3 dan 4.6.
Untuk memperbandingkan pompa ini dengan por:c
kn:r:* :*ak. dapat dilihat
pasal 2.6.1. butir (2Xa).
(2) Pompa jenis
poros tegak
Pompa ini mempunyai poros dengan posisi
tegak, seperti diperlihatkan dalam Gb. 4.4.
Pompa aliran campur dan pompa aksial sering
dibuat dengan poros tegak seperti contoh dalam
Gb. 4.8. Rumah pompa semacam ini digantung
pada lantai oleh pipa kolom yang menyalurkan
zat cair dari pompa
ke atas.
poros
pompa yang
meng-serakkan
impeler dipasang sepanjang
sun:b: ::ra kolom dan dihubungkan dengam
molo: re!gg.:3\ rada lantai. Poros ini dipegang
di bebe::.:a :.::.1: .s:an-jans pipa kolom oleh
bantalar
ilari
s:::g :3::,,at dan karet).
poros
ini dapat .iuri::, -g
:iel. :t:a :elubung vans
berfungsi iuga :curr-
-:-,, -.
.-.
relr.,i"i.
Pompa r't'tg
--t:
r r-
:-i-j:: Gb. 1.4
disebut'Jenis sur':us k:rng- u::- :rr.asang
di luar tadah i:a: irr
=canL
Lr r:,i.-- tir3
isap. Pompa
dalam Gb 4.r rerroc ese:,_:
"-,.:r:
sumuran basah".
t
\
Gl. rI Pmp rliran campur tegak.
{ n l u n
E r e s u B c r p s n J ? r l J s s e q s d u o d
{ n l u n
u n r . u s N
' l l c e {
d n l n c z d r u o d u e r n l n B ) I [
I " r s { B
u E I B l u B q g e l o u " r l B l r p
l e d e p
r u r e , { e g ' d e s r
r s r s r l s J E 3 {
I p r s ) l E
u r e a p q u r r l
u e 4 u
e 8 E u r q a s
" u s s
{ e p l l ; e l e d u l
r s l s S u r s e r u - B u r s e u r
e p e d u t r e l a q a - u e . { u e u e l e l
, ( e ) 0 t . t . q C
u l e l s p l p r { r l J a l r u e d e s
' u n r u ? 5 1
' r e l e d r p
4 e . { u e q
u s E u q a s
p u s r { r a p e s
l e E u e s n r u r r a n i N
- u o x
' l ' f ' q C
e p e d r g e d e s r e l e d u r r s r s n l e s r J B p
{ n s ? u
, l * _ l r . r u r e d u o d e p e 4 '
J e E E u n t
u e d e s r e d u r o 6 ( l )
r a l e d t u J
{ n s l t F t s
u m u a t r
J I s B ) u l s E D J
g . r
' r ) p p u e q e { r p
S u e i e ;
- c r
J e t o t
p e e q u u > 1 } e d e p u e r u
I n l u n
r a n s e s E u e , ( q e l u n [ r . u B l ? p u n s n s r p
l u d e p
u i 8 u r r - + , a . - - ? t i ' u e { u a J n > J n u B p
{ n l u e q
u u S u e p
l " n q l p u , ( u e s u r q
1 e 1 3 u 4 S u r s e u - E u r s e u ' n l l
u r E : a s
- f l e p
u g p u g u e { e l q e l o J o c o q
g u p n r u
1 e p l 1
3 u e , (
I e r p B J
u e r & l e q s r u e l d r : r r u e i u : * - a :
- ? ;
i u l
r u e d e s r r l . , r l r . r o ;
' 9 ' t ' q C
{ . u E I B p
l " q r J r o l
l U e d s
; * - = - - r - : : x . r a q
l u l
q ? u n r u e r E e q d e l l
' e p e
E u e , (
l e l E u y t
q e l u n t u u E u a p r e n s e s s o l L - ' ; ; - - - : , - r ; j ; :
r - u v p r q _ B u s p l q
q e i o
F n q r . f
e d u o d q ? l u n J ? u ? r . u r p E u e , (
1 u , ( u e q
l e r a - - - : : ; * ; F : = : 8 . a : a : r e d u p : o r
l u r
s r u e f
: l r e p r a q s r u e l e d r u o 4 ( g )
I $ r n r l s u o { q o r u o o ' s o : o d
i u e i u - z u , : : . E ? : r
- - * = . . - I
o , ; }
t
1 " " ' # ' r - ' J # ' x i % i ;
- u e r E u q
B u ? r u r p
1 e 3 a 1
s o r . - u - r s . F ; : r c u T : : = -
E $ a r v f - - - - . : : i l u e f
. J s l E p u e u
s o r o d
u e S u e p p c e l u d r u o d - e d u . r s j
y : - r s : .
: r r - r o ; 3 i s ; s r u : : j t " ? s N r r " - j : : - J - 1 r
n l r q e q s s
. J o c o q
g " p n u r
{ B p r l
u u r { s l } q a - u e p l q
p u : r r d
E s u r { J u a l E s E r - { r 6 q - _ . . u : q _ : i u e t u n 6 u r _
4 . e i
B u " q J e p e s d r r e l a - r S u e i r s l n - r r s u o l r e i u n d u a r u r u l B ' i t g L a d
I . f
. q D
E B [ " p u e { l s q r 1 - r e d r p
y u e d a s
' s o r o d s n m l
1 e 6 ' a 1
t u e . i 3 u e p r q g p n q , s q a l o 6 ' e q r a t p 1 r . o n i e c i - u : o _ i q r * n g
I B r p B r
u a I B I a q s r u a l e d r u o 4 ( Z )
' r u l B p u e u q e l e q s r u a l e d r u o 4
6 . t
. q O
r " n l e {
l s s o N
q " ^ \ e q u ? q ? l e q
q " r r r n N
' r e l u p u o u r
s o r o d
t r u f u a p r ? s e q u u p q e E u e u e u r
u , J n { n J e q e d u - r o d e p e d r u > 1 u d r p E u u e s q " r e q J e l q , u n J
s r u a l e d u o d
r u r u e 8 u n l u n o {
" u e J e x
' r r , p n u ,
q r q o r u n , I n { e g p
l e d e p u u r e l E u o q u e d
u e
- r r l l u a p
u e 8 u e q
' u e l s e d e l r p
n l r a d
1 e p r l
r B n l e { e d r d u e p d e s r u d r d
, e { n q p
e d u r o d n D I u ^ \
a : e d e l e u r
' q e , n e q u e q , l e q q e u n J e p e d B u e s z d r e l e f u e n p e l J u n r a {
I e s o u
u , p d e s r y e s o u
" : : j " X
' ( 6 ' ,
' q C
t E q l l )
" { n q l p
s e t B u B r { ? l e q q E r u n r q e l a t e s
l e l 8 u e r p l e d e p
r e l n d _ r a q
i c r ;
- . : e r i e q
r p e l ' s o t o d
n q u n s r n l , l e u B u e , t . r e l e p u a r u B u e p r q q o l o s " l , u e p e q u e p
q ? ? r
- - : 6 e q
r p e l u e u
e n p q " l e q r p
l e d e p
E u e , ( q g r u n J r e x u n d u r e r u - r u r
s r u e r u d u r o 4
r e l e p u e r u u " q e l e q s r u e l e d u o 4 ( t )
r l B r u n u u B q B I a f l
| I u n u o t r A l
I s B { g J s B D J S . ?
I
d u s r
l e s o ; 1
q " l r l n u
6 L
- ; t
d - _
y n s E t u
r s r s
l n J n u e u r s { g r s e l x g . v
80 4 Konstruksi pompa
Bagian
cincin perapat
Ba4ul
--::ol
perapat
-,^
/
......,....................- 4=-
1g13nan:
i:
:.::Tekanan
keluar
: i.
4--kduar
=--fl,
;,.-f---=
Tekanan -
|-'
i/ -
Tekanan
---/
-47
\ nuans
'["llftuuog
Luharg pengimbang
,tr t_akj.r5
bhLq
Tekanan
keluar
Tekanan
isap
(r) Impeler
jenis
tak berimbeng
Gb. 4.10 Tekanan air yang bekerja
Fa.
sid iF.Lr.
mengurangi gaya aksial ini agar tidak perlu dipakai banttl,- ei:=l rang
terlalu besar.
Salah satu cara untuk mengatasi hal ini diperlihatkan ,letp-
G: 4 lqb). Di sini di-
:erguDakan sebuah ruang pengimbang yang diametern'.:. f.:*l :.ngan diameter isap
lnFrler. Ruang ini dihubungkan dengan sisi isap imprle;
-,rr-i
luban-e pengimbang
aga: rekanannya sama sehingga tidak timbul gaya aksial Pa:x G! J.l0(a)
diperlihatkan
-'e:'-.
":ak
berimbang" sedang pada
Gb. 4.10(b)ienis
"!rer_::r:.:::"
rl, P.-=la isapan ganda
P,r== ini memasukkan air melalui kedua sisi im;ei:: le;Eni ditunjukkan dalam
G: i 6 .{;a:un bentuk sesungguhnya diperlihatkaD;:,,: Gb 1.11. Di sini poros
'.'z-E
-iasg:-kkan
impeler dipasang menembus kec-
=a::
:lnah dan impeler dan
-:--iL
:i:1- :e:talan di luar rumah. Karena itu por.r.
=i:_ci
iebih panjang
dari pada
!l:,=:e -B=.
":
-
I-fk
-e:_.
ini pada
dasarnya sama dengan C- :;: impler pompa isapan
r*gi
-.'r-g:ra-.e:g
secara bertolak belakang. Der_ea::emikian gaya aksial yang
i-h-*
rir-
i4-_-i :::nrimbangi
menjadi nol.
Se;s: :r
l:':-ra
::i iuga dapat dipandang seba-e'ar i.lLah
lrlmpa
r ang mempunyai
dua ru:
-f,prs
",
":
J
:exerja secara sejajar (paralel
). Decsa:
je
r:ikian iaju aliran total
iarJ
3.tr*: ::.t
i o'-
-e-':
'liran
yang melalui masing-ma-iir.g i=leler rang saling bertolak
[Ellgtrr'-g'--rci,-: D'::r":cigkan dengan pompa isapar, rung_eal
]ang
sama kapasitas-
nla-
Fr.strtir.
bl[tE E!3:&
-:xrpunayi kemampuan isap
lang
lebi-h baik. Ini disebabkan
laju a}E.i
1r::
:;e*;i :a;r:g-masing
sisi isap hanla :etengah dari laju aliran total.
\
G,L 4.1I Pompa volut
jenis
isapan ganda.
v
[ .
] s s u T B J p u e p u u J r e 8 u e d
1 n 1 u n l e > I " d l p
r u r s r u a f r u u u e q J o l o u e d u o 4
. ' " . , : : : r z . . . u * u u e e l n r u r e d
" r r q
n e r , r o r o r u r u B I B p e {
{ n s " u ; H ; i l r T f ; [ ' # ; i
. i ? r - : a : - : , G
r e d e p 3 u e , ( u e r u e 8 u e d u e S u e p r d u > 1 E u e l r p r u r
l e i u r u
r s r 8 u e d
l q y
. 1 . , q " r r " 1
: ? : : { ' ; r
l n r u n 1 e . ( u r u
r s l 8 u e d q o l u o c q B n q e s u ? > l r J s q t u e ( u
s l . f
. q 5 . s o r o d
l e d e r e d r u n l
:
-
? : " T q o 1 e p e d u e p 6 3 u r 1 q r q e l
l B n q r p
e , ( u e s e r q J o l o u u r B I B p r p
4 e , ( u r t u
, r e . r e 4 " i
' r : - - 1 : =
r y q E p o { r r e e . ( u l n s e r u q e S e c u e r u
{ n l u n . s r u ? { e u
t e d e r e d r e l e d r p
l e d e r e d
: r i a i + s u e p e d u r o d s o r o d u u S u e p n l s r p e l u a u r J o l o u s o r o 4
. e d u o d
s e l e r p B u e s e d r p
i : - 1 - - = r n
l e g
r u e p q . 4 e , ( u n u
r s r J e q r u e u e q r o l o t u e d u o d u e l l n l u n u e u
n l n . q D
' e d r u o d
} r u n
S u n l u e 8 8 u o d m E e q e s e 8 n t r s 8 u n 3 . r a q i u e . ( r u o l o q e d r d r n l e l e u
i ? - a F r r B { J J I " r p : r u u , ( u 1 n [ u e 1 e g
. e d r u o d
u p J o l o t u E J B t u E r p t e d e p r e l E u e . ( u e 8 u u e s
: - - p l a u e d u r o d t u B l e p e { r r p E u a r u J r v
' J o q
J n r u n s u r e l E p r p B u e s - e d r p
l e d e p . r u 8 e u q 8 u n u r
. 1 3 3 { a s
l ? n q l p e d u o d J o l e t u s r c l
' 1 e 4 3 u 4 r e q
e d u o d q e . t l E q r p S u e s u d r p u B p J r e r s r J e q
s r u a i q e l e p e r e 4 e d r p E u e . ( r o 1 o 1 4 1 ' ( u l o 1 o 1
e d r d ) : n l u f u a d e i l e d e p e d B u n l u e E l p u e E u e p
r n r u n s t u " l ? p r p E u e s e d r p r u r e d r u o 4
' u r B I E p
J n u n s u B p q E u s l r r e e d u o u e t u
{ n } u n
r u u u e q J o l o u r u e E u e p t u ? l u p J n r u n s e d u o d
{ e n q a s
q o r u o J _ u e { p e q u e u
1 . ,
. q C
' s e t s -
t s F a q s r u o l u e p
. e , ( u u r e y e p
t p
1 u , ( u r u r
l s n p E u e , (
1 e , ( u r r u
r s p e q s r u : i ' e r u ; e i e p r p : r e u e f u a p
I S I I p
B u e , ( r r e r s r i e q
s u e f u r { q u s r r u r l r e d e s r u 3 3 3 r . u e d e : 4 . a q ? : ?
= ,
; = ;
j r - : : i \
. , t r E u e e l n u r r e d q " , & \ q r p
r u B u o q J e l E u e s e d r p e , ( u z n p a l E u p u : :
= " . : r : ; ; , f f : a :
; - 1 . . = : d : i p l r u n n l B S u e l e d r u a u r
E u e f e d r u o d l u l e d r p E u u a s
. r u z F :
: 6 ; s i : e i : : = m u E - : i ? a , J u r o u : a u r
{ n l u n
r l " l t t r i i - t n Q i s ' t . }
t r q i : r
- ! : ? E l q
; . . : . - l u 6 u a p e d u r o 4 ( t )
E | D I s r u e f B d r u o d g . ,
' t 8 ? u r l
r n l e r e d u r e u e q l v J
l y z
u e r l r r y e 8 u a r u
l n t u n
s e s o r d e d u o d
- e d u o d u g p
l e l e {
r s t E u e d r r e e d t u o d r e 8 e q e s r u l e d r p E u u e s r u r s r u a f e d u o d - e d r u o 4
' n q u r n s r p u u n d r u n l u u 8 u e p e d r u o 4
Z l , t . q g
' ( Z t ' V ' q C
l s q l - I )
. l u s t u u E r l e s r u
r p e f t e 1
1 e p r 1
, u r e 1
u e e l e r y e d u e E u e p
- " a e ' 1 e r o 3 3 u e d
r o l o r u s o r o d n q r u n s u e 8 u e p s r r e 8 e s d 4 e 1 u e l u e d u r o d s o r o d n q i u n s
: . i r r u r e p
u e E u e q
' q e q n J e q
> 1 u p r 1 s o r o d n q u n s r 3 3 u r 1
, r n l e r e d u e l
u B > I r B u o { B u e J {
: - ? : . r : u e p e d u e r e n u r e d r p e f r e l e I q e d e q 3 l 3 p " e , ( u p n s 4 u 1 , t 1
. q " u n J
n d r u n u e u r
1 n 1 u n
i - - : : u i n q u r n s r 8 8 u 4 e s r e d r u e s B u e t u e d r e d r p B u e , ( r 4 u 1 r e , ( u n d u r a u r u r s r u e l e d u r o 4
n q u n s u B n d I I I n l q u e l
B d u r o i l
L . t
. S u e p e s
r , = r
- a s n :
: ' - ' - \ : - r e q
e d u o d r e S e q e s r u l e d r p
1 e , ( u e q
u p u e S u e d e s r s r u e l e d u o d n 1 r
m : - r , T , f f i ; - ; . : :
: : J e p r u r s r u e l e d u o d u e r e l n d
, E u r e s
? r p e s r e l B u u , (
H S d N
e { l f
t 8
s . s n q l s r u o f e d u r o 4 g . t
{
82
;t
Kocstruksi pompa
Gb. 4.14 Pompl elinr cr.opur dengen motor
benem bcrbi miret..
Pengisi
minyak
hl
ill
Detektor g'
.ltr
Tombol apung
Tangki minyak
(tangki
atas)
Ti
Gb.4.l3 Pompa sumr drLD
dengan motor
benam (rubmerdHe|
q
I
\
Tombol
Minyak ke luar
ll
Ruang perapat mekanis
Gb.
,1.15
PeHrg r.\ motor benam
lang
diisi minyak.
r
. r u B u e q
r o l o u t u B S u a P q B q u r ! J
r r B
I n l u n
( t u F t o p u o u ) u B l u q u m s s e q e q e d u r o 4
L I T
. q J
( q )
q e p u a u r r v e I n N : u v w
( q l l n d s e E
e d r d : q e n q
3 )
: n c u n 1 e d r 4
s n J S u e l u - s n J 3 l
r s e ; e d o
l n l u n 1 y y 1
. t r e d e p e l
l e q e ; 1
, ,
( s )
:
^
. - - \
+ - \
-
' \ ' \ - - /
/ /
-
- , s
- - - - - - - - - / . - _
d n r n l
e l t u e : a y
' r s { u l s u o { u e u f i e l e d r 1 n l u n
I u c u e q r o l o u u u E u e p
l e q u l r o d
e d u o 4
9 I . r . q C
[ .
r E l u " u
; e 1 e d u r 1
e s e g n l e s u , t e p
r a q u n s
I n t u n
f 8 s n s n q r l s r u a l e d t u o 4 g . t
r
84 4 Konstruksi pompa
Contoh sebuah pompa motor benam yang dipakai untuk pengeringan pada waktu
pengerjaan bangunan sipil. diperlihatkan dalam Gb. 4. 16. Ponpa
jenis
ini harus mem-
punyai konstruksi
)ang
sangat kokoh karena harus mern.-mpa air yang
seringkali
berpasir atau berlumpur. Selain itu
juga
harus dapat bekeqra saia daerah operasi yang
luas, dalam kondisi lingkungan
lang
buruk, serta.penangan:.r rang kasar.
Motor
jenis
ini berisi gas dan memakai perapat 6sl'eri: saca porosnya. Pompa
dipasang di bawah motor dan berfungsi sebagai pompa
Ftasir
Jaci arr \ang permukaan-
nya dekat pada dasarpun
(san-rat dangkal) masih dapat dii:a:
Gb. 4.17(a) memberikan contoh sebuah pompa ben
-
bebas sumbatan (non-
clogging). Di sini dipakai motor berisi gas dan rumahnla trtrruk r.olut.
Karena pompa bebas sumbatan harus sering diperiksa
=aka
pompa dibuat dapat
diturunkan dan dinaikkan sepanjang pipa luncur. Unn-i ilemasans dan mengambil
pompa, orang tidak
perlu masuk ke dalam tadah limbah,
(l)
Pompa motor berselubung
Pompa
jenis
ini dengan motornya merupakan satr.r
'.:!.rl
scp<rti rampak dalam Gb.
4. 18. Pada celah antara rotor dan stator motor terdalar sl::5urg rottrr dori logam anti
mapit. Ruangan di dalam selubung ini dihubunekax ,jerF, rr:ang dalam dari pompa.
Dengan konstruksi ini maka tidak diperlukan lagi pe=ie:
NrL1s. Sebagran zat cair yar.g
dipompa, disirkulasikan melalui motor untuk peadrasna-n
d^n pelumasan bantalan.
Selut'uni ;i:oa
\,:s.
EIg
a:::i".:--
CL t.[ ltr mm ranrfr.d-rtr).
I(art6,t o"rrt
nnermruulamrsrr
161m@e. lur-:q
rrun-r
f:a3 rni dipakai untuk
memomF, zaI ;e,.r 1rrtrf,'l4n,h
fu&h trrw
(3) Pompa sc-rnbu rinllncr
Pompa iru ci:ebut demitLll irrrE@a ulri xlp den nosel keluar terletak pada
satu sumbu dengan pipa penlalur
stFflr wtubuian dnlarn Gb. 4. 19. Rumah pompa
dipasang langsung pada flens pipa tan.F6 Eeng!:$ian kaki. sehingga tidak memerlukan
banyak ruangan. Pompa semAc:Im ini bra.sanya t'erukuran kecil.
Pembongkaran pompa dapat dilakukan deagan hanya membuka tutup atas rumah.
I
7
. { B f u r u
u e 8 u e p 8 u e d
r u e l s p u w ? ' j : , i . l e d r p y e i u e q
r y l
s l u e f
. I Z . n . q D
t u s l u p r u a d a s
l n l o ^ q ? r u n J u e E u e p
l e a - ; - i : : :
: ? i ? 5 :
j r " D u n u i - r : j ? r
s i u a [ n l l e f s e q l E u e , ( e d u o d u e l l n t u n l r p
u e 4 e e , ( u e q r u i s
r D
- j : ' - . : \
; - - i - - : j e ; - ' - - 1 a d e q a s r e 4 e d r p 3 u e . ( t u e c e u r l e q a s
l e . i u e q
e , ( u r u u e q e g
> - \ r . r i ? : r " ' - \ i
r n q s , s r p e , ( u e n r u e s u e p r s l n p o : d s a s o r d u r p l B p r p n { ? q u s q B q
i r . r i : d ; a -
' r - : ;
: a T e d r p m r e d r u o d - B d r u o d
. 1 e , { u r r u
B u e 1 r 1 n 4 e e n u q q u e q u d p
E ? - r r = - i ; e c - : a c = o c i r r r B c B r u r e E e q r o q
' g ' 7 ' g
1 e s e d ,
l r r B l s p u e r r B J n r p q B I e t r
! ] r e d e 5
s a s o r d u d w o 4 ( S )
' s r u e u e l u
s n r e l
{ e p p
n u 1 ?
l e r n l e p u e n y r e d e l _ u e n p e d e l
r r : r r t r e d r p u e p
I r c a {
u s J n { n u r " l " p
l e d e p r e l
e , ( u e q e . i u e s e 1 q
l u l
s r u e f e d u o 4
' l " r r r J o u
B J c o s e f t e 1 e q
l e d e p
r e l n u u e l e e d r u o d e : 1 e ; a 1
. e d r u o d
l n s e u r l e d e p
: " s r e d r d
I J E p
J r e u B p s r q " q d e s l u d r d l u " l B p r p
" J e p n
B n r . ! a _ < r e d u e s s n r e l u e l e l r e q r u r
i ' s o r d
' r a l e d u r
e ) r l s q t u o { u e p q e s r f u e l u e l e u , ( u r r e S u e p x r B n l s { u d r d e > 1 u B ) I J n l e {
- r p u B { e B J B p n r u r s e l e S u u n r r J B C
' q B l u n J
s s l B S u B n J a {
{ r e u
l n { r u s p r r e r n d r u e c r e l
u B { B B J " p n
I u I S I C
' r e l e d u r
r u ? l ? p e r
{ n s B r , u
u e l e d e s r e d r d
F e p
e r u p n e s E u r q e s q e r u n J
U B P s e l u S u e n r e 1
{ r e u
u e { B r e l e d u r S u e n r r u e l e p
I p
l p d e p J a t E u e , ( l e e l e u u e > 1 u e 1 e f i p
e d u r o d B { r f
' J r E
l l { l p o s u ? d u r , { u o u
t z d e p f u e i u e 3 u e n r r e , ( u n d u e u e d u o d r u r s r C I
. s e l u
t p u e l o d e r e > 1 r s e l e 8 u e r u
{ n l u n
t e n q r p
. t 0 ;
f
q C
) u r p u o s 3 u r c u e u e u s r u e l e d u o 4
' r u n l B . \
e d u o d u e 8 u e p
d e s t e d r d u e p e d u o d t u e l e p u p p e . r e p n i e . 6 : i ; ; u * - u : p u e r n r e l r p u e r s n - u a d
. r e s e q
e d u o d - e d u o d
u p e 4 ' e d t u o d . . , e l s p ; r e \ u E E { ; E m ; ; " - : : d u ; p u p r i i r p l r p : r , d v p t e c l e z
u e t s r E u o d
' y r c e 1 e d u o d - e d u o d u p e 4
' d e s r
e . j r d E u n r ' n e p e c s u * e c r p i u e i
1 a . r 1 e n 1 o o 3 )
d u s r
d n 1 e 1 u e 4 n F e d r p
' t n q x r a r u e r s d u e d u e l u r l E u n u a u
{ n r u - r
' u u : 1 u e 1 e t r p
n 1 e 1
. q n u e d
u 8 8 u r q e d r u o d u e p d e s r e d l d u e l e p a I J I B o
l e z
u e 4 s 6 u a u r u e 6 . u a p q e l e r e i u e r e S
. n j n q u p
q r q e l E u r c u u d r p s n r e q
l e 3 n ; u 1 u e s
e d u o d r , l e n q a s ' e d r u o u a u r r c 1 n u t e t l e p
{ n l u n
u r p u a s E u n u e u a u e d u o 4 ( t )
' ( E u ; u r r r d l p s )
; . r r p u e s
E u r c u u r u e u r s u e f u d r u o 4
0 Z . t
. q O
' ( e u U u D n q u m s e s q u e ] u d u r o ;
6 I . t
. q g
f f n l e {
l e s o N
d e s r
l e s o N
' e d l d
r r e p u e l s e d e y r p
:
- : : . !
m [ ' ] :
- :
' 1 i
' e d u r o d
r e l S u o q u e u
{ n l u n
r p " f
' r e l e d u r r
r e d r u e s J o l o u r J B p r ? l n u
- - ? m i l i ' - : a l
f t . - e ' z : : - - c
u e r S e q q n J n r e s
1 e > l 8 u e r p l u d e p
r u r d n 1 n 1 u e E u e p B r u u s - B . u e s J e g
q z B a c
d n l e ;
L I I
' o ' " w / l
l -
l
L + ,
; s s n s n q l s r u a f e d u r o g
9 . ,
86
-1 Konstruksi
pompa
Kopling dengan pemisah lsPacrl
GL 4:l Pompa
jenis
tarik-mundur thck
pullout)'
pompa
ini me-: -.,:. kopling dengan
pemisah. Jika pemisah ini dilepas, maka
bagian-bagian
plrEle
ri--f
:erputar dapat ditarik mundw her.ama-sama bantalannya.
Kalrena itu pada
.ri:-
:e=,:ongkaran
pipa-pipa dan motcr:icai rerlu dilepas sehingga
memudahkan
Pe=.
- -i-? 1-
Selain dari
pa;-:. :- :,--:rpa isapan ganda dan poml"l fe:-.i:gkat banlak
juga
di-
pakai untuk
Fuo=:u
r!::s* tergantung
pada head dan:3-'-
:'1=n
lang
diperlukan.
Berbagai langkf
i; :.-.:i
. -::l
sering diambil untuk men:3:.-ij :tI-!)arzltan-persyaratan
paorar. Penggun.r.-
trL:.!: !.lusus yang sesuai dengan
jenli
&a rer:-reralur zat cair yang
dipompa.
peng[:rs: i:(:]. rumpuan sumbu, dll, meru;ai"i.- i.-lturh langkah-langkah
tersebut.
(6)
Pt\m!3 :i:.-
Ponl" :- : ::l-r-r- -:-:lk
mengangkut zat cair yang m3I1!::::;ng pasir atau butiran
zar :3a::.:-:;-:: -::
il-
--.3'ar.
Dalam banyak hal diamt'jl
J----:a
\Lllut isapan tunggal
ur;-,; :-:Lr-.r' :r ?: ::E
)ang
khusus dipakai untuk meri r=':* :utiran
padat dengan
:-;:--.::: i *-'t-:'o ::u- --:
rnm sering disebut
pompa lumpi:r
'o.:='
pump)'
\li.,t-;L: ;-:**--
'.ang
dihadapi
pompa pasir adalah i:a-s;.n karena erosi dan
3ga-,'-:;.r&;EJ
iln1:
-::adat.
Karena itu pemilihal $3he:: c::- \cnstruksinya harus
;:-.lai1
r r;
!e:&)!:1 rLr!:-:
G:
r
--
usr.x
-l.r-:::
lornpa dengan dinding berlapi:
-14::
:l3mpunyai lapisan
a-1--
-a&:"&:
tLllrt &-: :. -":elah dalam rumahnya. Lapisao
ri'
-r.3:
,liganti
jika
aus.
L:j :.,::r.x._eu {.3I-ls,L--- .iJa
juga yang menggunakan la:i=: k:iet lunak
pada
ge:=-i-r-a-- .3J- :r: ---l--:\a.
P-'::-
::Flsah
: ;.-: .
S.ldu impeler
Gb.4.22 Pompa lumPur (slurrY).
f
u e d a s r s r u e f r a l a d u r u E 6 u e p e d u o d v p e d
, g . l
p s e d u e l e p u " { B J q n r p q e l e l r p a d a g
k : \
\ _ / ,
( c )
x \
( ( p )
\ /
( r )
/ r l \
( r i l )
v
f f i
#
W
T
t T
Z
' ,
- - - 1
u
( ' )
: : r r q t f l w r r }
_ 8
E "
I B I s { y
c X r 3 l
E u r q u r J 8 u e 4
1 u l y
6 . ,
' u u 1 s q u m s
s r q e q u d u o 4
W \ . q U
\
a e . i d n r n f
3 u 1 1 d o ;
r a l a d u l
' u B l B q u n s s e q e q r a l o d u r u t a r c r u r u t r q r a g
e 1 . i . q J
' I u l
: ? . z u r a s r e l e d u r u e l e u n S S u e r u E u e , (
l e E n 3 u l u e s
e d u r o d q o l u o c q B n q a s u " { r J o q r u a u
r z ' ,
: ! , a ; ' , ' Q D
l e q r l
q e n q e 3 1 t r e d r u u s n l e s l E u e r n l r p e f u n p n s q e l u l n l u e p r u s e q r e d p
; ; , : = r r s n l e { u e l u f r e q e l
, r u r
p n s l e u r
{ n l u n
. u , ( u r e l a d r u r
e p e d
l e p e d
, p u " q . r n 1 r q * n .
- m t
i : r a u
I n l u n
s n s n q {
{ n l u e q
u e E u e p r e l e d u r r r e , ( u n d u r e u r r u r s r u a l e d r u o 4
u 4 " q t u n s s e q e q e d u r o 4 ( t )
. e , ( u q u l e c - q e 1 o c
e p e d l s e d u e l e q w n s q e E e c u e r u
1 n 1 u n
i ; z "
- - "
u e a ' u a p e r { n q J e l r a l e d u r r u , ( u n d u e r u u u 1 e , ( u e q e 1 ; r s e d e d r u o 4
; : s 1 z e . i e 8 S u e q u r r E u e d
l e 1 y
6 . n
(
i,
88
:
L :,-::.:---rj ].
.::i:
tunggal akan tenadi eaia aisc-
-,'rJq:
re&&:r:r{ irrc.*:: r.e arah sisi isap. Gaya ini
menjadi sangat t'e-: :;
-'
l--=+
mluu :r@{,LN icrl:.ia akan diperlukan
bantalan
aksial y,ang besar
-.tji -3-:a'-:-:'6L
I--.u lrrffiucLu-., t :ri terdapat beberapa cara
yang telah dikemtangtan. Ccn:c'h<;-:--.
lt:g
(n:z.
tr..*- ::-rikan seperti berikut ini.
(l) Torak pengimbang
Sistem ini menggunakan sebuah rc::.i ms@rirE[rq
"x-::
dipasang di ujung pompa
dekat impeler tingkat terakhir seperti ter--:as' lum C:r-t
c
:-< Pada salah satu sisi torak
ini bekerja tekanan yang berasal dan za: :a:
-rrurr
t,Err-ir..: :
-:
impeler tingkat terakhir.
Ruang pada sisi yang lain dari torak ia.
-
r6s5,nrt{s.-mt
:t:i:: sisi isap impeler tingkat
pertama. Dengan demikian pada torak i-'
: r ,.:r
:tr.rir
g'
t : :
-l
yang
arahnya berlawa-
nan dengan gaya aksial yang ditimbilXi-ai :xr:r ,@uncE i;;:npir seluruh gaya
aksial
tersebut dapat diimbangi oleh torak :ei--gdz tllr@riua !.(*i.1-
;3n-s
ada hanya menahan
sisa gaya yang tidak begitu besar.
Cincin
pengimbang
llrol.la
--=---:_
G,h.4*1. frrf
frrgml.-
lSL tI
(.rm
pengimbang.
r I C.ar--z: :e:-E:r,:r*rT g l:
-
l:
C-u_-t-l nL lll:lerror,{ r.&.,ir l:rls r@iro.
ttiIliltr
uepurr :l:aihir
dari pompa
bernerJ::&is'rtr,r" ]r'm,Irol[I'rm rm,r*ffi
r,r.-.-,-,di
!
,F*t
f;rr']- :udukan pengim-
bang :u:t
irnrm:innn5
nuMu! rpirrrqmr
"i.:ir@ff
re{$ rrUf
Eg1[:1
:] {
3m dan dudukan
ini. R-r1g r,[ulr:l :rilTnir .tr[trfl
nuirmrB{n
@r6flEonqpfry ffi'llml rq (:_;r
impeler tingkat
terakhr sehmsa flF.,rrqmql,ru,
-1"m
il
frrrf {i k.
qr:Tr
rr
:
-:bungkan
dengan
SiSi iSap t--lf
-,'1lg(tr
rEruuml
nr-qt irtanFr rtpmr{"
7*
,laf
Cfu: :e mbocOf melalui
celah.
Pada
qei:-
l:-.
& hets:a. Er&fi
$rnrrrlr
affi1@ nai"
sr[lr1JrJ: ir,an
diatur secara
OtOmatiS Olet :ei:sli;3krrt*n *rrmrr:! i.ronq
trls l1111;1D6tr- COyr arsi yang timbUl akan
menyebabk:n
;gl'h 6,6arsrnpfi *drdn{nEm
rdTrrurrrm ug;u-* sll!
=e:gecil
dan tekanan
di sebelah del:m
cakram memtgq' ]':1umrm 6
rir:
rf4.prlcl,tru:,lE cakram melawan
gaya
aksial hingg" .-tla-h akan melela-::&J:l t-.in.
..ctnho:g.
Dengan cara ini gela aksi4l
skan
gsral
r1.i'rr-bansl
rrleh cakram :ecara tepat hingga
tidak diperlukan lagt bantalan aksial.
Cakram
pengimbang
--*-
-
-f-
-'
-'.
t
' 3 u * q u r r i u a d
8 u e q n 1 g Z . ,
. q C
r a l e d u
l
i ; r q u r E u a d
S u e n g
S u p o : : . l r i u a d
: - u e q n 1
u r J u r J
- " u n E r e d r p
n , l r t l l " n c e { , y n q u r l
t s - u ' i
[ ? r s ) i E
e . . z f : p r i e q a .
" . ; t ; : r O # I 1 1 H : i l ? # :
u e l n J r e d r y
n l , I e s
I e r s r ,
u p l , l u e q
? * , q E q i ? \ . ; : _ ; . . r : : r ' , " a r f
, J " r p u p r E J n r J B C I
e p e B u e , t 1 L z r s 4 e
e , ( e ' n : !
- i r : n l , p
r r - r . ; , " f r , ' f f ;
I - ; #
f f i " T * . i " : . , , * d - ;
( d u s r l s l s ) u e d e p r s t s u e p E u e l e l a q
r s r s B J s l u B
u e u B { e l q l s l l e s
l g d s p J a l
{ p p r l
r r d r u e q
u ? I { r u e p
u e E u e g ' E u e q r u r E u e d
B u e q n l
q o l o r a l a d u r i
o e ; r ' i s , s
u e 8 u a p
u e l 8 u n q n q r p
r u l E u e n g ' ( s z ' t
' q c )
E u u q r u r S u e d
a u u n r ' > r n l u e q . , , a . . ,
1 n l u n
e f u r a l a d t u r
3 u e 4 e 1 a q
E u r p u r p p
l e 1 e , ( u a d u r c u r c u B { B u n 8 r e d u r e u r
B u e r t r e l e o u ,
o n l n . r n E a o e u
r u r B J ? J
E u e q t u r 8 u e d
E u z q n l
b )
* ; : - : .
i : e q r u r e s
r n r a q - r n l e q E u e r , e K e . q e l o r e d p
* J l . l l f f i , y 1 1 ; i # T f f i i , i J # [- r l *
r ! r q " : ; 1 ; ' ' ' -
i u r l e s
u e 4 e
l n q e s J e l ; a J a d u r r
1 0 a u o 1 a 1
s n p e { q e J o ' u n l 1 n q . p p
E u e , (
1 u r s 1 e? ' E t r E T . P '
- r :
q c )
3 u c 1 e 1 s q _
1 e 1 0 1 r e q
E u l r e s
u , p e , ( u q u l u r n i
e u u s E u e , (
4 0 d u r o 1 a > 1m : , , , , ' , r m
r * i - ; : t
t - u e i
r e y o d r u r
r e , ( u n d u r s r u
1 e , ( u e q 1 a 1 E u 4 r a q e d u o d e 1 r 1
E u e q u u e q
u u u n s n s ( g )
' E u u l u p q
l u p g e q
t u l e s E u B s B d ; p t u u d r e p d r u ; u u t u e p r d r u o 4
L Z . ? l D
6 t
' r :
: i i S ; - u e q u r r 8 u a d
t e l y
6 . ,
-
l :
I
l .
' ( 5 )
u a t s s E r p
( d
I d t m d u e p s u 1 l s e d u 1 - p u e q B . L m I
I ' 9
' q C
: r r s e 3 ; u e u " I e l
P e e H
' ; @
r p e l u e r u
t A
y e p
I r c a E u o u
r e n l e n l e l v e p
7 X
e 1
r y
u e p q e q n J e q u e l e e [ : a > 1
{ p l l
r s l s t g
' e . ( u u e e > l n q u e d
p c e r y e d t p
u e r r J e r n l e 8 u e d d n 1 e 1 e u a l e 7 - B f u l s l r u r p e f : a t l e d ? p r u I l u e f , e r l e s u B u e q e 1 u " { I e u o )
' e d r d
r u e l s r s u e u e q u l u e > l r e r r o { e u o J e {
z 5
r p e l u a u
' S
F e p
u a t s l s
p ^ J n I
u e q e q n ; e d t l o } u o c
u e { r r o q w o u
' S
' q C ' 2 8
r p u l u e u u
t 0
V e p
q q n l a q u e r r l e n [ 2 1 a e p
z X
e > 1
I y
u e p q q n r e q
? t J o {
{ l U l I u l s I 1 1 ' z $ B ' l p e l u e r u
" ?
l r e p l r e u
e i u s r t e l s p e a q B U a J B I
z 5
r p e l u a u r
t S
F u p
g " q n J o q r u e l s r s
@ - g
e u n a B u e r u I p
e r a l ' , J c 1 3 ' r ? r i H a q r u a r u Z ' S ' q C ' q e q n r a q
u e 4 u u 8 n [
r u e l s t s - e d t u o d e f t e 4
{ l t l l
e l e t u I p e u : l
- J ? I \ ' ' : :
l ? q
E r { l f
' q e q r u e q
e d t d u a t s t s u E u E g B l
n B l B s l l u l s p e e q E U a J E I e i u l e s r u ; ? ; : - j l i : : : u : : : ; . :
- ? r
J p l r l p : . i e 1 - p e r q E ^ J n )
' e u e s
3 u e i u e : r 1 e n . e ; e : r . : z ; " ' , - : q : i . : ? ) - ' - N , : r : ? J ? r S u e i p e a q u e E u o p
B I u B S u I e 1 s I S q e I o u " { n l J a d r p E u e i p B + q l u l I I 1 I l E . E d f f i u a I
- e d n r e u u o l s r s u a p u u p e d r u o d
l r e p
s s l l s e d e r { - p e ? q e . u n I e * l r t u s u a - u . - r , - r f u a d
{ r 1 r l
' l ' g ' q g
t u E I B p u o l t e q l l r d l p r u a d a s
I n l u o q J e q
u B > l B U E J T I B n f e l d e p e q r e l p e e q u e r 8 e r p u r e l u p u e l r u q u r e i r p r u r e . \ J n { e { r [
' J e n l a {
q " p " l
I p
u e p d u s r r l " p e l
I p 4 e )
t e z
u e e l n u r r e d e n p e l e p e d s l r q s E i 6 6 @ l n Q u e p
u d E 5 i f f i l i 5 d . r E ! s E @ i 8 p e q I J e p 1 e t s u e 1 o d p s o g q e I 3 p " I u I s I } 3 1 S p e a g . u @ p . E 5 Q
q e q r u 1 r p
{ 5 S 5 ? T E r f t r 5 i
r s e l e E u a u r
{ n t u n
p e e g u e 8 u e p
" t u B S
q u l p e ' e d r d u e l s r s r n l e l e u
i l e c
l e z
u e r y q e 8 u e u r
{ n l u n
u e { n p e d r p 8 u e , ( p u e q n 1 t e , (
' r u e l s t s
p e e q e ^ ( u r e s e g
' t u e l s r s
u e p s 4 r s e d e { - p " a q
" ^ J D I
e l n d r n q 4 e r y p n p e d u d r u o d r r u p s q r s e d e { - p e e q e z r r n 4 E u t d r u e s r p ' n 1 r e u e r e ; 1
' e d t d
u e l s r s q o l o u u l n p e d r p 8 u e , ( p e e q r q n u o t u e t u
l e d e p
s n r u q e d u r o d
' e , ( u r s e r e d o
U T B I B C
' @
u e t l e n l e y n e l u s u l r s e d e l e , ( u r e s e q e p e d
3 u n l u e S r s l e , ( u . r u s e q ? u e [ , g p a q u ? { n l u e u a r u
{ n l u n
u d u o d u e n d r u e r u e l u e 1 e 1 e , ( u e r u
r u r B A J n )
' y ' 1
l u s e d
r u e l p u e 1 8 u u : e t r p q e 1 e 1 e d t u o d r r u p s e l r s e d e > l - p e a q B ^ J n )
r u o t s l s U B C B d u o d s B l l s E d u x p G e H B ^ r n x
I . s
' r u r
q ? A \ B q r p u e { r J n r p u B { u e u " c u a r e d d e q e l
- : ' " r
u e { r l e q r e d p s m u q 3 u e , ( u d u r o d u e l e l u r a d r s e r e d o t u " l " p r { B l e s u r u r e S e q r e g
c
i " r : r - " d e ) ) a
I S Y U f l d O
92
5 Operasi
H
T-
Gl 5:
l
rri$i heed statis.
eze, O
Gb. 5.3 Variasi head tahanan.
5'-,ir ;,rcmrr {.r_u
-J:
-pa
berubah seperti dibenkan ci"a]a:: c..ntoh di atas maka perlu
::_'rr
I?
:E:tcnl0l' r,u :e:-iut ini.
- lrezs lsiusr i:pasitas tak penuh
Si;r :"lmme r*:,Eerasikan dengan kapasitas kurang c-:,--: Le.r_Ea normalnya, maka
-nd-:E:Lz
rieii&ilr.r rr:lkut ini dapat timbul. Pada kapa-sita-. .:j-:::
-:Sar
kecil (mendekati
!:t :*:,rrEu .Lrma-:
-:njadi
panas. Pada kapasitas rendal.
!:,-,a
:a;iel pada impeler akan
|r:r"tr::{,ilt :r:s;u: P:ja pompa dengan ns besar seperti
;\'=f.
.'':ar
aksial, akan terjadi
i-r:a,r:rnr'firr:! f,:i':5. Pada operasi di dekat kun'a ka=i-.i:--:--li \ang menurun pada
li:@rtrrt
r"L:s:r'
s!tr3r timbul bunyi dan getaran.
fu.trr-::ia kerugian yang terjadi dalam por:a
.'."
-rf dalam bentuk panas
-""r
,g
ri r.r'
*-::f..e3
keluar OlehzatCair. Namun pada opren-l 'r'"-:- isadaan katup keluar
:.-;-: a:r:
-::uka
sangat kecil maka kerugian akan n:r---.ri..:.: .eCangkan panas yang
-'::rr'!
i:--r:
-:.ngat
sedikit. Maka temperatur pompa ;i'r-
:.L:i i.:ngan cepat. Kenai-
r.a: ::::c':3.:= ini dapat dihitung dengan rumus beriiir:
-:
r,
:::iasi dari permukaan
-1311+.
g
;r:,=;e
diabaikan.
(5.1)
D s:r' : kenaikan temperatur ("C)
5 :ead total pompa pada titik operasi (m)
"
:i;iensi pompa pada titik operasi
ir-! :,::rpa dengan head tinggi dioperasikan pada ka;as:-r. ::r3,: keadaan katup
ttlTi:r-l; :=ia temperatur akan naik dan akan menimbu]ta- i:s----: seperti kavitasi,
peu{:..u"*-a: -,:
cair yang bocor ke sisi isap impeler melal'i Er---:
-3pat.
penguapan
zat cL: :e:83- temperatur tinggi di dalam cakram pengirnha:g i-- :".rak pengimbang.
Kesukrl:-r.:s--:un ini khususnya akan sangat memFeD!3:-:i rr-:ita-pompa yang
bekerja Etr=: zat cair panas. Untuk mengatasinya, setasla:
=:
;i:.ir terpaksa harus
dibocorka: r:--.a.: bila laju aliran menjadi sangat kecil. unr.i :.:r.=sah naiknya tem-
peratur
mei!:t:: batas maksimumnya. Pada umumnl'a ba:as i:c.aikan temperatur
yang diizint"-
-:.::lah 10'C di atas harga normalnya. \am; :-.]:rn hal pompa air
pengisi
ketel
-.a:i
rekerja pada temperatur sangat ting-er. ba:.is i:naikan temperatur
yang diizinka" b:,:: ditentukan atas dasar kondisi di mana ridai aian terjadi penguapan
di da am ruang pensrmbang.
Pada pompa dengan rumah volut,
jika
dioperasikan dengan kapasitas di bawah
normal seperti diperhharkan dalam Gb. 5.4(a) maka tekanan di
rlalam
volut akan ber-
variasi di sekeliling impeler. Hal ini akan menimbulkan gaya radial
1'ang
tak seimbang
H,,
o
Q, Q,
I
- -
-
' : l
: t l . l
I r n i u t l
r " '
r I ' '
i
E : r ' 1 n t t " ' : " t t
' " ' a
I x t ' I l t { i
( D B ^ r n r p e a q e 8 r e q
F e p
q a l o r a d r p
a
B ^ r n ) l p e a q e 8 r e g ' G
v p u v t
F e q r p
e d u r o d q e n q
B n p u e p
! : r p t a r
E u e . (
I r e s
u e u n s n s
{ n 1 u n
u e p
O
B p u e 1 u e q r p
l e 3 8 u n l
u d u r o d n l e s
{ n l u n
e ^ l n I t u t : e q u e 3 t u e l e g
' u a s
n s l ?
l a l e r u d
B J e c o s E u e s e d r p 8 s e . i e u e s 3 u u , (
4 r 1 s u e 1 1 u r e 1
t e - i u n J " ' r u : S u e i e i i u o ; - e c . , i r i o d
F e p
s e l r s e d u { - p e e q
"
J n { u p l I n l u n u e r u
9 . S
. q C
' l J a - <
r l E t E
" : - p ; e d
E j ? - l s u n s n s r p 8 u e , ( q r q a l n l " e d u o d e n p u e l e u n S l p
l e d e p
e l e u
, e [ e s
e d t u q l
- 1 . : \
: z - i r : :
l e . i e 3 l p l e d e p
1 u p 1 t
u e l n l r e d r p ' B u e , { s e r r s e d u l n B l B p e e q u > I r t
u e s r s B r a d o t r B ( I
J e I B r B d l s B r e d o z . s
' r s 3 l r A s I
: : r u a l
- I s p l t
r u E e u e l l e r n l e S u e d d n 1 u 1 u e S u e p r s l B q r p s n J E q u E - r r [ ? n l e l e l e u r
, u l 1 3 u n u r
r m r r
J u l I E q
" ) l l f
' u e l n l r e d r p
8 u e , (
9 5 4 5 1
e p e d r r e p r B s a q q r q a l 3 u e , { u n u l s l s t u u e r r l B
n i q e p e d
H S d N
u a l u r p a s r p n l r o d r p e l
' e . ( u l e r u r o u
e E - r e q r q r q a l a u B u e , ( u e r q e n l u l e p r d
F . r " u
U E I B u u l n l r e d r p 8 u e , ( g g 4 1 q
, 7 . 9 . 7
l e s e d
u e l e p 3 u n 3 i u r s r p q l e l e 8 n l r g e d e g
' u r B I
E J " J n e l e r n l e S u a d d n t e l B u u s e r u e r u u e 8 u a p
I s B l B q r p s n r e q e d r d u r l ? p u e r q e n [ e 1 e r B r . u u p { n r e l r p u r l S u n u
{ B p r 1
r u r B J B ' { r r q r q e l
u e u e q e q u r e d n u e l e 8 u e u
{ e p r l
J o l o r u r e a - e n 1 e 1 . r e q E u e . ( e d u o d r s e r o d o e l o d u e 8 u e p
r B n s e s J s s e q d n l n c 8 u u , ( e , ( e p u u 3 u a p : 1 e . r e - i F . u a j : o t o u q r p d r p s n J e r { r u r
1 e q
r s e l e S u e r u
{ n } u n ' e , ( u l e u r r o u
e , ( u p r q r q e l a u r i r E u u ? } ? : . j . . i e i e p e l e u ' e , ( u 1 e r u : o u e 3 : e q s e l u
r p s e l r s u d e l e p u d u e l r s e r a d o r p t ; . ; ! D r q - : : :
, :
- : a i u : p
l u i n - 1 r : t u a s
e d u : o d e 1 r 1
' I S B I I A ? > I
u f u r p e l r a t s u e s
' q p p u ; . r r - _ : s + : i
: ? : ? ; : : ; r ; ] J
' : * : : . - : , - : t u : s
e i u t - d e p e d s o r o d
e , ( u p u u 4 r e u a l e d n : a q t u r q E ; i l " I \ 2 . . : - : : . - : : : : : ; : ; . : - - ; \ - : : : :
? : e . : e i : e q r q r q a l a r u
e , ( u s e l r s e d e 4 e l r q e d e e d r u o d q s n , l 3 ! r s E : a J q r r ! x E 1 5
F q r i
8 " . r "
i ? J s ? : u
e d u e q a g
I z r r u o u
r q r q a l ? { E s v t i i ? . t s r r e : e d r s e r e d g ( Z )
' q r p { e r
r y s e d s
u u e p d . r e q u d r u o d
q s n q e s
l r s p { l l s F a l l B r B l
B ^ r n { - B ^ r n x
s . s
. q c
a
' J u r u r o u q r a { B q t p s r 1 ; s d q r p d
r e l a d u r r E u ; g J a 1
! p
u E u B { a l
! $ q $ s ! q 1 t . S
. q g
u p u u 8
1 n 1 o 1
( q )
1 e 3 3 u n 1 1 n 1 o 1
( u )
' u e r 8 e q e s
s e l r s e d e l e p e d e f r e l e q u e u p e e { u r B I B p u n d n e l u , n B u e q r u r e s q r q s l B u e r n l
: ? e i u a u r
t e d e p e p u u 8
l n l o ^
q " u r n r q ? n q e s r u B I E p r p
l B r p e r
e i e l e u e w
I p
( O r . s
. q D
= ? i P p
u P ) l l e q r l r a d r p
s n s n l { ) l r s { n J l s u o { u e S u e p e d r u o d q o l u o c n l n s
. s n s n q {
r s { n J l s u o {
: E - r e p
e d u o d r ? { t u e t u e p e s u e 1 n 1 8 u ? s J e q E u e . { u d u r o d
l e n q r u e d
4 u q e d
r r e p
l r q " r n u
- - - f
q r q a l r o l
B l u r t u e t u g B I B p e q n d u r e l p
l e d u p
B u u f u e > l p u l l n l e s q B I e S . n l u e u e l
: r r :
- : ' - q e 1 3 u u 1 p q u r e r p
s r u e q
, e t u e 1
d n > 1 n c n l { " 1 r r e 4 8 u e t t u l B p u B { n I B I r p s n J e g
: : : : . : r : :
r e q a q u u 8 u e p e d u r o d r s e r s d o n l u e l J e l u z r e l e r u e d t u E l e p e ) I I l
, u n u e 5 1
' u u p u r q t p
u r l E u n u q n e l e s q n u e d
1 e 1 s e 1 r s e d e l
e p e d e d r u o d u z r e l e r u e d
- u : r r f r m u
? , :
: p f
' q e t e d
l u d e p
u , ( u s o r o d
, q n u e d
4 e 1
s e l l s e d e l u e 8 u a p e u e l d n l n c
e { r r { r ! : i i r :
'
i 1 :
'
i i u , n q o s q , l o r e s e E E u r q J e s e q u u r { r u e p r u r
I B T p B J
u , ( e g
. r e l e d u r r
e p e d
z
o
i
;
i l
f 6
- +
: s e : a d o u e p
l e l e r e d
r s e ; e d g
Z . S
r
.i
94
,i Operasi
Heac
H
H. uli*
K:ra paralel
-
Kapasitas
e
Gt. 5.6 Operasi seri dan parelel dari pomF?oopa
dengan karakkteristik yatrg srmr.
dikalik:::- :-:-( kapasitas
Qyang
sama. Kurva untuk susunan paralel yang terdiri
cia::
j"',
i':-t: rr;ra. diberi tanda @.
Harga kapasisitas O kuna
3 ini diperoleh dari
h,a::= i-i.:as:Ls rada kurva
O dikalikan dua untuk head
lang
sama.
D:r.. ga-mbar ditunjukkan pula tiga buah kun'a head-kapasitas sistem, yaitu R1,
.R:. cm R_.. }.un'a R, menunjukkan tahanan
)'ang
lebih tinggi dibandingkan dengan
p-
;e: R..
Jika sistem mempunyai kurva head-kapasitas R.. maka titik kerja pompa
@
akan
rerietali di 0. Jika pompa ini disusun seri sehingga menghasilkan kurva
@
maka titik
kerjanl'a akan berpindah ke
@.
Di sini terlihat bahwa head di titik @ tidak sama dengan
C,ra kali lipat head di
@,
karena ada perubahan (berupa kenaikan) kapasitas.
Sekarang
jika
sistem mempunyai kurva head-kapasitas Rt maka titik kerja pompa
.
:kan terletak di
@.
Jika pompa ini disusun
paralel sehingga menghasilkan kurva
@
:i.
-
:::ik kerjanya akan berpindah ke
@.
Di sini terlihat bahwa kapasitas di titik
@
m,:.li ii-
-
:3rgan dua kali lipat kapasitas di titik @,
karena ada perubahan (kenaikan)
hca: s:s:-::
.Fjra ;s::- :.:.::n1 ai kurva karakteristik seperti R, maka laju aliran akan sama
rmtut *w:n..u f -
-:-:-rn
paralel. Namun
jika
karakteristik sistem adalah seperti R,
dan R. mata er-r:
-
:c:
--.,.r
pompa
dalam susunan paralel atau seri. Susunan paralel
pida umrrmnlr' .arr:-rr-
-r-rjk
laju aliran besar, dan susunan seri untuk head yang
tinggi pda titit c6r=a-
'-
rr-r :-:!nan seri. karena pompa kedua mengisap zat cair
bertekanan dari pcmrre f,ts-1;-:; ::.k: perlu perhatian khusus dalam hal kekuatan
konstruksi dan kerepn
-rrsr.i!;r--
r::.:i.]::- ;.:-. :-:--.L :..'=:..:.
Pompa-pompa
l-a!'{
:E-:Ei:! r
j--:a:::
:: r:- : :::"::
; - '
-i:rasama
secara
paralel. Hal ini ditunjuttu.
,terrrrr,r
l-,- i
-
-
:-;:.: :.:
=:.!
- -e=;::yai
kapasitas kecil
-Hanya
-;-
Hanla
l
Paraiei
KaErs:e*
Q
Gb. 5.7 Operasi p.rdcl drri pompa-pompa dengan
karakkerbtil. berbede.
Head
total
H
I
K--:
D
r
' g n d r u e l r p
l e d u p
E u e , ( E J B o r e E e q J a q
u ? { r B J n r p U E F ? r u r q B t \ ? q
} c
' u " q n l n q e {
r ? n s e s r n r e r p
l u d e p
s n J " q u B J r I s s e l l s e d e l n 1 r
e u o r e x
' c a e t
n 1 e l e s
1 u p r 1
e d r u o d r s ? l E l s u r n l s n s u r l E p u B l r l n l n q r p 3 u e f , u u r r l e n [ e 1
u u . r n l u 8 u e d u r u 3
I . . S
s c { s B d B x r r B r n l B E u e d
e . s
' e [ e s
6
e d r u o d r e : 1 e d r p r { l e q q l q e l
t y
l r e p
r p p u e r q r q e l 3 u e , (
u l l s r s E A J n {
{ n l u n
r p " f
' 6
e d u o d p " e q u s l r r u n u a r u u B ) I B e S S u r q e s d l l e E e u
r y e l u e r u
I
e d u o d p " e q r u r s r C
' D l u p u e q o { r p
{ p n
g e d u o d u " p
O
e d u o d J e l u e u e s e [ r e 1
' t y
{ 1 l s p e 1 1 e r ? {
e ^ r D I r c , ( u n d u r e r u S u e X u a r s r s
{ n t u n
. @
{ l l p r y @
" d r u o d
u e p
@
I l t p 1 p
e f t e 1 e q g e d u r o d
1 u r
u e " p e e { u B I " C
' i
l p { e l e t . r e l
u B { B u e s u e u n s n s e d u o d
u e t u a p t s e r e d o
{ l l p
e { B r u
r y
1 1 1 s r r e 1 4 e J s l
e u n ) l r e , ( u n d t u e u r e d r d u r e l s r s u 4 1
' r J e s
u e u n s n s u e l e p e d r u o d
u n p e > 1 r s e r e d o > l r l s u e l { r e 1 u e l e d r u e r u g E ! . r n r { u e p
. r e s e q
s 4 r s e d a l e d u o d
I J p @
^ J n {
' l r c a { s e l r s e d u 4 e d u l o d
I J " p
q l p p E
:
p u n ) ' B p o q J e q
I I l s r J e D I e J B {
r u , ( u n d u e r u
E u e , ( e d r u o d q e n q e n p r J ? p r J e s u ? u n s n s
l r r s u a t { B J u {
u e l l e q g r e d u e u r g . S
. q C
' B p e q r e q
l l f s l r o l r l B r B l
u e 8 u e p u d r u o d - u d u o d
l r B p
u a s g s u m d g
8 . S
. q C
( s q e 1 s p e e q ) ' H
' e p e q r e q
n & ; : r : : , - : i - ;
l q = , : _ _ _ - : - : : : - : . - - - : : : = l _ f - ; : ? : : : . : - l ; ; } : r e l e d r p e , { u T e q e s
I f , [ G . ] ! C
r $ - ; U , a l : I T ; ; : q - l - x E r i . . e l ; l ;
g a : , :
T , l _ _
j -
i . : ? : ; : : r U a d a S r s e r a d O T S I p U O )
' e . { u r a { : r
I R a l : r l ; q r ; i r . a . r } . t r m i : j ; : : i : r r : g i = r : , ; r t r 6 u a 1 : a d r p n F e d e d u r o d r u r
{ I I E q
( r B - F q r
: 6 s r u a u u . , , r [ - J t r
- -
-
E J " r . & r : J J ? : T ; r r : s ? E
{ l - l B q t u a t u
U B { e U B J T I B
' e d U r O d
p s e q s p d u q d $ u q { t r s r x ; r E F s r e a r r r - : ' r r T ; ? H : x : r s l s p e a q u B A \ B I e ( u
1 n 1 u n
r 8 8 u r l
d n > 1 n c
{ s p u l t r q l E 4 r
i r m , r . : q s t r ' & : : - ' ' - r
- - ? : r , ; r
: T : : r E [ r s i l t s u q E u e u r E e l
l e d e p
{ " p l } O
e d u r o d B { B u , ' . U r
r y i
; m t r ; r r m r r n ; ; ]
' E
- - ; t s r s a r s e d u l - p e e q e ^ J n { e F q e d y
' ' O
+
' O
:
@
p l - - : r ' z : r - x - ? - I
. , 1
: E : ; I E s - s t r s p d e > 1 u e 8 u e p
@ { p p
r p r s e r a d o r
- e q ,
@
e d u o d u e p
r A
s z t r s E r : u z t - -
_ I p f r
r p r s e r e d o r o q g e d u o d r u r u B B p B o > l
I U B I " C
' @
: u s e q e s
I s l o t
u E r J F r q ; d ; a 3
I
r p
l a l e r u d
r s ? J e d o
4 4 1 1
r e d e c r p u a l e
r y
I u e l s l s s ? l r s B d e 1 - p e o q
e ^ J n r
1 n r r .
- : : r i
i c
' g
{ r l s r J a l { ? J a l
E A J n { u e l p s e q S u e u r u e l e
e 4 e u r
l e l e r u d
u r e c a s S u e s e d r p e . i u m m r E r 1 r f
' J E S e q
s z l r s e d u > 1 r e , ( u n d u r e u r
@
e d t u o d u " p
o
a -
o
e r
I
L
S 6 s e l r s e d e l u e - r n r e 3 u e 6
' S
T f
96 5 Operasi
so
Pompa
i. Q, Q, Q, Qo
Gb. 5.9 Pengaturan katup.
(
I F::.2rur katup
c.ara pengaturan ini menggunakan katup pengatur ran_e
dipasang di pipa keluar
l--
=^-.:n-
.{liran diatur dengan jalan
menghambat aliran dengan merubah-rubah pembuka-
an karup ini.
Gb. 5.9 memperlihatkan kurva head-kapasitas dari pnt'mna
dan sistem serta titik-
::::r kerjanya. Jika katup dibuka penuh maka sistem memDunlai
kuna karakteristik
j
\rabila pembukaan katup semakin diperkecil maka kuna sistem akan berubah
ai:--\-- :renjadi s1, s2o sa, s+.. . . Titik operasi pompa ju_ra
akan berubah dari
po
menjadi
.p F,. P..... Dengan demikian kapasitas akan berkurane dari
eo
menjadi
er)er,
a-
P::
=:
-:an
katup merupakan cara yang paling
sederbala karena hanya mengguna-
Lr::ran-:
berupa katup. Namun pada pengaturan
ini terjadi kerugian auya yurg
:r=ss lr:::; :ahanan katup. Misalnya
jika
laju aliran
1-ang
dibutuhkan aaaui
g,
:nLi-L:,:j*-rr- i-atup harus dinaikkan hingga titik ke{a pompa
berubah dari
po
men3adi
i- lutrir - i:-'rerjadi kerugian head sebesar
prR,.
Dari Gb. 5.9 dapat dimengerti
:r&-r'Tr p-a :a:=an katup semakin diperbesar (untuk
mendapatkan
Q
yang
r.-ukin
its:i' nncir
{.::--an head
juga
akan semakin besar. Inilah kerugian dari ,irt"- p"_
-j=:-:1:
rJ:*-
(lr
Fru3=;uz::,--n=n
.li{r-r rss:no;r-: :
-:ar
pompa
berubah, karakteristik pompa
berubah ,menurut
hutzur
(.r'*:ersrmrl:
,<:agaimana
diuraikan dalam pasal 1.2. Jika Dt: Dz maka
dari Rrr- ,
-:
nlnr r
:.rat diperoleh hubungan berikut ini:
Pxr-
HP
o
Q:r-
Ii
*
r: ']n
I
Q, Q,
Gb. 5.10 Pengaturan putaran.
p s e q u e p u e l s r s s r l s l s p B e q E r s l s " l E s e q u B s p e q J e d
1 " d 3 p r e 1
B { r r ? r u 4 r u o l u e r s u e u B p
J I I I a - I a
l e ; u B s n p n s l n p n s q E q n ; u e u u " E u e p s B l r s ? d e { u B J n l B 8 u a d E , ( u u n u n B p d
' I c e {
3 u [ s q r s d E { r { B r B a r { r a s o 8 J o q u " ) l B r u e l s r s
u e p E ; : " - - c r r r t s u e l l i r E ' i ? u n l S u o l o d > l l q l '
" '
' 7 e ' I g r p e l u a u
o 0
g e p q e q n r p . n p n s
l n p n s t r : - ' : " : y r E r ? D r e - : e q
' s p a q J e q
8 u e , { e u n l - e l r n 1
l e d e p r a t
' ' '
'
, 0
' 0 6 l n p n s
E u r s e r u
- a u t : - s - :
- r - : : : .
' : : : i
; g
' e . i u n p n s
l n p n s
q B q n r p
l e d e p
E u e , ( r n d u e c u e r r l e u d u r o d
{ l } s u e l
- r E : E r ; : : : : : t
= r n ? q l l J a d r p
I I ' s ' q c
t u " l B C ' r u r n p n s
l n p n s
q B q n - q e q n E u e r u u e E u e p
o ? r : r ? - : : + : r c s a r s e d e l u e - r n l e E u e d
' r u r r u c e r u e s e d u r o d e p e 4
' e
i u l n p n s q e q n r p
l e d e p
i - " ;
; ; r x s l n p n s u u S u e p
l e n q l p l u d e p
r n d u e c u B J r l B e d r u o d n e t u
I ? r s { B
e d u r o 4
n p n s u e r n l e E u e 4 ( g )
r e u r u d r s u e n l e : ; u e : n t r a - u : 6
: e u u d r s u a n l e : 3 u r : r : r : - : : 3
u e : u l e 8 r a u a , r u o c u e S u e q
u e a u e p : e r u u d r s u e n { e { r r r i i * f #
r e u r u d u e E u e S e l u e : n 1 e E u a 4
q n 1 n 1 q e q n 8 u e 6 l r s { n p u r J o l o N r s l n P u r J o l o I \
u a u t t u - : : d
I r u i e r u : o t o ; 1
- -
j r . - ' r - ' -
i l L ) .
6 : t n F r f r
- : ! 1 1 \ } i \
3 u 1 [ e q
I
r e l S u e s s r u a f
I
' l ' g
I e q e J
t u ? l ? p u e { l E q r l r e d
- : f
u p J e l n d u s J n l e 8 u o d
{ n l u n
r E B d l p
l e d e p
S u e X
l e q e u u ^
u " J e l n d u " E u o p J o } o W
' e , ( u s o r o d
e f e p
i : : s u ? r l
1 e 1 e
e p e d u e r e l n d u e S u r p u e q r e d q e q n S u e u n e l e ' e , { u 1 e r e 3 3 u e d J o l o u u B J ? l n d
- : . : . 1 - u o r u
u e 8 u e p n l r e f
' B J ? c
u d e r s q e q
l e d e p J e l
' e d r u o d u u r u l n d J n l e E u e u
{ n l u n
' d n 1 e 1
u e r n l e E u e d u e 8 u e p u e l S u r p u e q l p e l " { u u D l e r r r e s u a l e e , ( u u e E u n l u n
- ; r
? y ? ! u ' 0 u
l e r u r o u
u E J E t r n d e p e d u d r u o d p e e q u ? 8 u e p u e l 8 u r p u e q r p g " p u e J g r q e l
- - ? '
. ' ; t s r s
s r t E l s p ? e q B I r [ r u ? ] n J e 1
. d n 1 u 1
u e r n l e 8 u a d e p e d r r e p r E E u 4 q r q e l B u e , (
r i - i
. . i ' j ? p
[ t J 3 I
q r q e l 3 u e , ( u e r E n r e > 1 u e { r J e q u e u s , { u B S B r q u s J l n d u e r n l u E u e 6
: ? ; m
- : -
; : . . e i ' e d r u o d u e ; e 1 n d J n l E u e , , u B u e p r p E I
' l r c e {
a u r f , 4 r r n O l f t J l J : l
: a ; : d ; u
- ? . - i
: : r L r d r J p u e p w e l s r s
U e p A - H
E ^ J n { e r u l u u g e 8 u o l o f u e d
{ l l l l
{ B u r
- : ? ' r u r l l - r T : r :
? r - t : u E r e l n d { l f
. 0 1 . g . q C
t u " l e p u e { } B r # l J e d r p . . . . , z u , r u r p " l u e u
: i
* m f , r r i ? ' : :
- : - : : - . , : d
1 n 1 u n
e d r u o d
A - g { r l s r J e D I B J {
" A J n {
u e q q n r e d u n d e p y
I I P q
-
- I ? l o q s n r "
e s J E 3 r : l o l e l n u o {
l u n q s r o l o l \ l o l o t r A t r
u e p s u r r n 1 e 3 u e 4
r o l s r s u B J ] p r u u o e . I - p J i d r n 1 e 3 u e 4
, : o 1 s u , ( q l
p r e u o e . I - p r e A t : n 1 e 8 u e 4 L I e J ? e S S n r e J o l o n
u e r e l n d u e : n l e 8 u e d e , r e 3
' I l r l s l l r o f o u u p u d u u r e l n d u u r n l e 8 u a d B r B r - u r o 3
I . S I e q B I
- 6
' z t r s e d e l u e r n l e S u e 4
g ' s
r
98
5 Operasi
4pompa
Gb. 5.ll P".rryl
arGrn
sudut sudu
vt v2 v3 vt
o
rrg
dFr ai-.I'
Gb. 5.12 Pengaturan
jumlah
pompa yang bekerja.
poni;E \.*:
-':
=eia"alsme
pengubah sudu adalah terlalu sukar untuk diterapkan pada
F\-==-:\:=*-rE.
i:;, Karena itu sistem pengaturan ini hanya dianjurkan untuk pompa-
ra=;E'
:Bs&: \i-E
r4 F:--=:*-::
-:unnlah
pompa yang bekerja
Fa"* :ii:a
Fengaturan
ini, dipergunakan beberapa buah pompa untuk melayani
i35'-;
:,;-
;;--: aliran yang berubah-ubah. Jika terjadi perubahan kebutuhan, maka
j"-,,.'
.
cigra
lang
bekerja dapat diubah dengan menyalakan atau mematikan satu atau
t:re=--'a
f,-.Ela. t
Lihat Gb. 5.12). Di sini diperlihatkan karakteristik 4 buah pompa yang
3iI--iL: :.--,-:a-iikan secara paralel.
kuzrulan kapasitas dengan cara ini akan memberikan perubahan laju aliran
-.r:g -her:an.sga.
Untuk memperoleh perubahan yang kontinyu harus digabungkan
:,:-l=r sistem lain, misalnya dengan menambahkan katup pengatur atau sebuah pompa
.,
;-:
;ipat diatur putarannya.
i P::-:a:uran dengan reservoir
*:e:-:;:;rr.ikan dalam pasal 3.2.1 butir (2) dan (3), sebuah tangki atas atau tangki
:*:r*.r: :.n::.i.: :;-:,:kan untuk mengatur laju aliran yang diperlukan. Dalam hal ini
:uo[cu. :"ir.r]-.
]-
iiiii? urlornatis berdasarkan tinggi permukaan air atau tekanan di
:r tr r
III[|E(".
Hen.:r:'r.2.:r':r-
.ij:+: -'rerasi
pompa diatur melalui tangki sesuai dengan laju
&jrrur
(r.rrs;lr:195- (*r"
-.4-=
--
-!"rai
untuk instalasi air berukuran kecil.
L1,-]
t*r{ffirs
h+
K*-,lf":mmn a*ur.i!]^tr ]r:rmrr::u. .t::a: I
-ll:-:
:::-Ir:
--:.!-
--a:Eadakan sedikit
moddi.rg Hlr m
{ar'fl!!!:{fl,Erm'q
rrra rr-L1 r
q*
-
'r.
r}
-L-
-
!-,=:
lang
dibutuhkan
akan bCf-U:mU
r"llrnffr
trum|;il,
,Elrlr]li&0q
t}i b&Itrf mt
pr.,6r
tnm-zitrrt
.Imlralrt
"Irinjlt
liiilEtti .f,f:ElEr--
(l) Pemorceso
-itr
Kapasitrs
^---
b:ai :.:JtIrE a'@tr[ :l:u arlm_u :aear rnerrperkecil diameter
luar impeler oeasal @emomnlulr J:rr fu r:*la: rmpeler udak berubah setelah
pemotongan rrai3
psrubahan trFr*q'r* .:r,o i.=n:
aapt diberikan sbb:
(s.2)
Q',
H'
OH
2
o.4'
o.4
D
t_
I
D'
L.
.;.,; . a
Q, Q, Q, Qn
di mana
Q,
H, dao, D benurut-turut adalah kapasias, head total, dan diameter impeler
- r u a r u r r e c l v z
q " l o - q ? l o ? s I u t s I C
' r P C i a J
l e E u s
E J a c e S d n 1 e 1 d n t n u a r u u e 8 u e p z , ( u l e s t u
u ? { r l u a q r p
" q u - E q u
u e i u a c e o r c i u e l e p I p J I B o
T e z u e l \ e
n l e n s E I I q
1 p e ! a 1
r u r e l u l e g
r r v u u m l t r e f l u p [ e g
I ' S ' S
( . r e u u r e g r e l B 1 $ r l y u u r n l u e f l
S ' S
' ( r e u r u e q
r e l u m ) J I E u e J n l u e q e 1 u [ e 8 u e q e i a c u a d e r e c e u u l n ; e 1
' d o 1 s
3 7 :
- ? : i
: - d u a p u u E u n q n q r e q 3 u e , ( ( u e d e l u s u e { t e d u c r a l u n l a q e s u e e p e e 4 ) u e l s u g J l
a = - : d ' : z p
' d n l a I
u u d n l n u e d u e p u e > l n q r u e d u e l n r n ' e d r u o d
; - u t c u u u r e u r : q e l p e I U I
: z . ' ; z { g s s u u e d u u p u d e r e q e g
' u s l l } s q r e d r p
n p s d e 8 n l e d u o d r d o t s ) u e l t l u a q E u e u u e p
- j " i s )
u u { u e l e f u e u n 1 { 8 1 ( e p e d
l n q u r r l
E u e , ( q u l e s e u r - g e l e s e u r r d 4 e l
' u e l E u n l r q r e d t p
: . ; : a d 3 u e , { u f u s y e u u o u I S u J o d o e X u e q
4 e p r 1
' e d u o d
I S E I s l s u : : : e u e c u a : e d r 1 r B I C
u B { p u e q 8 u e h i u s o ; { u B t B t u o l ^ t r r n p o s o r d
' u r v e - j - l : : : , j e l a l
s n J s q J I L I { B J o }
1 u 1 E u r 1
u e p e r u u l r e d
l e 1 E u r 1
' B r B l u E
u t c u t l u e 6 u : 3 E ' ; u u : * : : - ' u z p q e 8 u e t r p e p e 3 u e , (
1 e 1 E u 4
p q u e E u e u u e 8 u e p u e { n l e l l D t e c r l : : : : r ? j - - : = : : - d
= : z
i u e ( t e 1 3 u r 1
q e p u n l
r E u e . r n E u e u u e E u e p
{ r c e y e d r p
1 3 d ? f l e : . - : : + ;
' s ; ' - : : -
: r r : : = a : . e d L u o d e p u 4
: r r i - -
l a - - - : :
u e i u e r n i u a 4 ( Z )
u r u a E x : r l d e p r
g E T r
a . - g - ; : . : : n e p e d e d u o d
r s u e r s g e n l r u r e l a s l e d a l
e l E c r s
H
a v p
@
u 4 a l n r a ; u e ' l : l l u > t r : = r : . : u n r 3 e 1 r e l e d t p
l e d e p
1 z p r l Z ' S
' s r a d
I s l s I C I
' r a l a d u t
J s n l a l r s r s e p e d n P n s t n p n s e p e t i r u e r a q d n l n c
E u e . { u e q z q r u a d u e 1 l e q 1 1 " 8 u e u u e l e
l e i u e q
n l e l J e l 3 u e . i . r a l x i u t u e 6 u o t o t u a 6
' )
e 4
) { p l l l r s p
q B q n r o q U B ) I B
s o r o d e f e p
I u l s I ( I
' , r
r p e l u e r u g y a p r { e q n r e q u e l e e [ r a 1
{ l t l t
B { " L u (
I ' s
' c C
u e l e p ) y
q B I p B r u e l s r s u e p s e l r s e d e l - p e e r l B ^ J D I
" { I I
' e t u e s
E u e [ I s u e l s u e u e 3 u e p u u r l n l u s l l p
l e d e p
u e 8 u o l o u r a d q e l e l e s s o r o d e , ( e p u " D l r r u e p u e 8 u e q
' e r u e s
r t d t u e q d e E E u e t p
t e d e p
r r e l e ^ D l o 8 u e , (
{ l r l r
u p e d e d r u o d I s u a I S U e e l e u
' p c e 1 l e E u e s
u e E u o } o u e d q e l u r n t e l t l
.
' ( e
t ' S
' q C
t e q l )
' , Q - , 1 1 e l u n 4
l p , Y 4 I l I l
o { u p
8 - g
e n n 4 I p
Y 4 \ l l l
e 4 g
4 e m l
q e I P J p e
} n r n l - l n r n u e q , Y o
u B p
Y o
' u e E u o l o r u e d
L I B I e l o s e E r e q - u B r e q q e l s p u
, C I
u e P
, H
'
, A
u u l S u u p e s ' u e E u o l o u r e d t u n l e q e s
' . r a l e d u r g u u 8 u o l o u r a 4
I ' S ' q o
? ' s
o p
E D <
o t r
\ t
f -
L -
' f <
I
I
i _
- f
I
o
f r
s e l r s e d e ; 1
- / ( , H ' , , O , v
- - ' 0 - : . - -
6 6 - : ' i : r x ? q J a l e \ \ ) J r u E J n l u e g
s ' s
i
,t,
I
,t
r
{I
l
100
5 Operasi
bentur katup sehingga timbul tekanan yang
melonjak
dan diikuti fluktuasi
tekanan
di sepanjang pipa untuk beberapa saat.
Pada pipa yang dihubungkan dengan pompa gejala
benturan air ini
juga
dapat ter-
jadi.
Misalnya, bila sebuah pompa yang sedang bekerja tiba-tiba
mati (kaiena
dimatikan
atau karena listrik padam),
maka aliran air akan terhalang impeler ,.irirrggu mengalami
perlambatan
yang mendadak. Di sini terjadi lon_iakan tekanan pada pornpa
dan- pipa,
seperti peristi\\
a penutupan
katup secara tiba-tiba. Lonjakan
tekanan jiuga
iapat t*:uai
jika
pompa
diialankan densan tiba-riba atau katup dibuka secara cepat.
Besarnya lonjakan atau
-iatuhnra
tekanan karena b'enruran air. teigantung pada laju
perubahan
kecepatan aliran. Dalam hal f31up. rer5anruDs pada kecepatun perrtr,pa,
atau pembukaan
katup, dan dalam hal pompa.
tergantuDg pada cara menjalankan
dan
menghentikan pompa.
Selain itu, panjang pipa,
kecepatan
aliran. dan karakteristik
pompa,
merupakan faktor-faktor yang
sangat menentukan
besarnya lonjakan atau
jatuhnya
tekanan karena benturan air. Jadi, pencegahannya
dapat aitutr,tun dengan
beberapa cara.
Masalah yang paling
rawan pada gejara
benturan air di dalam pipa yang
dihubung-
kan dengan pompa
adalah pada
saat listrik padam
dengan tiba-tiba. Dalam hat demikiai,
ada beberapa kemungkinan yang
dapat terjadi seperti diuraikan di bawah ini.
(1) Pompa dipasang tanpa katup di sisi keluar (lihat
Gb. 5.14)
Pada tahap pertama, pada
saat listrik padam,
impeler masih berputar karena ke-
lembaman (inersia)
bagian yang berputar. Tetapi putaran
ini akan segera berkurang
karena energi kinetiknya
terserap untuk mengalirkan
zat cair. Maka head dan kapasitas
pompa
akan
jatuh
dengan tiba-tiba. Di sini head pompa
tidak dapat mengatasi
head
sistem sehingga aliran akan berhenti meskipun
impeler masih berpuhr Jahm arah
yang
sama. Sementara itu terjadi gelombang
tekanan negatip di dalam pipa yang
merambat
dari pompa
ke arah tadah keluar.
Pada tahap kedua, aliran di dalam pipa keluar yang
telah berhenti akan mulai
bergerak
dalam arah yang
berlawanan
sehingga impeler akan bekerja melawan aliran
balik ini' Maka terjadilah
kenaikan tekanan pada
sisi keluar pompa.
Sementara
itu,
Tekanan di pertengahan
panJang plpa
Tekanar
=,a::
bekena rtan::
Batas bawa.b
fluktuasi
tek
Pompa
1 iar
r:f i
=
o
(!
d
-l
a-1
-l
a.
d
d
F
JI
o
F
Te\aaan
f,r:
-
Bi:-.
"',-
i-r:--i..s :::r-L:-::
Penengzi:^::
panjang
pi;;
.L'
',.
pt)mpa
-1.
Pembuangan
energl
10 12 14
Waktu setelah
kehilangan daya (detik) i
L
Putaran
poros
Gb. 5.14 Gejala transien setelah kehilangan
daya (tanpa
katup cegah).
/ -
E u e , ( r u r u e f d n 1 e 1 u e 8 u o p
l " q r u e l
E u n s 8 u e p e q e n p e > 1 d z q u t u e p
' 1 e d a c
E u n s 8 u e p e q
e u e l r e d d u q e l
' d e q 4
e n p u e l e p d n l n u o u ? u r s l n d n l e ;
' I " p u " l
l u 8 e
E u e f
{ p s l J a $ l e r o l
r e , ( u n d u r e u r u u p
l o p u e d
d n e l a : E u e , ( e d l d u e 8 u e p r u e l s l s u " I I J e q I p r u I q o l u o c u r " l e q
' 9 I ' S ' q D
I u E I ? p t { o l u o c r u a d a s
' u e > l e u n E r e d t p l u d e p
u e r n l e S u e d e r e c l u E e q r a g
' J e s e q u e [ u
l e d e p
e d u u t u n p a l d z q r r z p e d u e q e y u e q e l r e d e J e c e s u { t l u a q t p
l e d e p
{ I I q
U B J I I e
e E E u q e s e d n : u e q r l : e r c s e f : a 1 a q s n r e q r n l e E u e d d n l e ;
' l ? u I I u I u
3 u e , (
l n e q
U B J I I E u B p
u q E u n u r
F . l : t r $
6 m . , u u u v l e l u e q e q m e d u e 8 u a p u t l S u n u r
l e d a c e s
U e J I I B u e > l l l u e q E u e u
{ n l u n
u m t - n u a q r u n u " r l s p u a 8 u e 4
' s n s n q {
e t u s l u ? { e t u u e 8 u a p q e 8 a c d n 1 e 1 n e } e S u o r o s
d n t e l u u q m n i : s r o r e d u p r u r
{ n l u n
' e , { u u e d n l n u e d
: n 1 e r p t e d e p 3 u e , { d n 1 e 4 r e l e d t p
e 4 l u r l r p r u : r r o : a l z p d n 1 e 1 u e d n l n u e d n 1 4 e m e p u d t p e l a t 3 u e . i u o t s u e r r e 1 e f e g
r n l e r p
l e d e p
E u u , { d n t u l r d e > l S u a p s d r p e d u o 4 ( E )
' l l u a q J e q
u e p
l l c e 8 u e r u
u r x s { u $
- : u ' a i
u t u s { a l
l s e n l { n g
r p e f t o l u e l e u , ( u r n f u e l a 5
' d n 1 e 1
u e q e g a l E u u . (
1 1 1 e q
u e r t l e
s u a j E ' I r ? i r r ! - ' l l ! { t r e . r a 8 a s e d r d
( u B l s p
r p u e u E { a l ' d n l n u a t u
q e 8 e c d n 1 e 1 g B l e } e s e r e E e g
' n u o q r o q
u e 4 e r e l e d r u l u ? p s r q t q : n u e - r n s E u e J o q u z > l e e , ( u { l } e u H t 8 r e u e
s n = z r r
- n r n q r a q
u u J r I B
1 B S
e p e d r e l n f u a q q t s e u r e d u r o d u n d r l s e r y
' 3 n p 3 {
d e q e l e p e d
r i i " q . = a { f , r s T n r u u B J r l B
" l r q
r J r p u e s d n l n u a r u u e { e I u I d n 1 e 1 e u e r e l ' q u S e c t p l e d u p
s r l l e r d
r E B q u " r r l " u l u r u
' e d r d
e p e d E u e s e d r p ( d z s r d n 1 e 4 n e l e ) q u 8 s c d n 1 e 1 q " n q e s e > I I 1
t E I ' g ' q D 1 u q 5 )
r u n 1 e 1 t s t s
r y
q e 8 e c d n 1 e 1 u e E u e p r d e l E u e p e d t p e d u r o 4 ( Z )
' ( u d t u o d
r n l a !
l s l s
e p r d q e E e c d n l u 1 u u 8 u e p ) u . d u p u u 8 u e g q e l q c l e l e s u e l s u e 4 u 1 e [ e 9
S I ' S
' q C
( 1 p e p ) e , { e p u e 8 u e l r q e l
q ? l 3 l e s n l l e l [
n t z t 0 I 8 9 t z 0
! 0
@
t f
q e E a c
d n t e )
e d r d 8 u e l u e d
r n l 3 I
q " P E I
' d s l a t
t u ? . , i r p + a x
. . ? [ r o n : )
u e 1 u e r q n d r e d B c u e u r r e d r u e s
l e 4 S u t u e u r
e r e E e s
u ? { B r u r
{ [ " q
u u r s r n d z t u . * ; : r y
' u e q a q
e d u 4 e f r e 1 e q E u e , ( u r q J n l
I U a d e s r y e f u e r u
e d u r o d e S S u r q e s
l e d a e r a d r p
u r t f l f , l : u B I B
{ l l s q
r q e 8 u e r u E u e , ( l e c
t e z
' w q m l
r e 8 e q e s
e f r a 1 e q e d u o d u 8 E u r q s
4 1 u q
. r a n d . r a q r e l n r u e d u r o d r a l e d u r
' e E t 1 e 1
d e q e l e p e 4
' l l e { e s
e u e s r a l a d u r u e : e 1 n d u e r y l u e q 8 u a u r r D I B
I u l { l l e q
U E J I I y
' r n s 8 u e
- r n s E u e r e q ? J u c e s e d r u o d J s n l a t r r s r s r p u u ? { e l r E E u r l q " q u " u o t u u e q e e E E u r q a s
' d r l r s o d
u u e > l e l E u e q u r o l a 8 r e 8 e q e s e d r u o d a I t l e q t u e {
l ? q u r e J o u ' r e n 1 e 1
q e p e 1 g e l o u e l l n l u u d r p
I I B I e l e s
' t p e 1 e u u l r e d d u q e l e p u d e d u o d r r e p
l e q t u " J e u r
8 u e , ( d r l e E e u u e u e l e l E u e q r u o l e 8
0
0 :
u d u r o 4
E r u s l e s u ? u ? { e l
- G -
7 - - - - - _
- : " : F l
r s e n i { n g
: - " l e S ? l E g
q e p s r
, l
o
, t
I D
E O
o
F D
p
I O I
( r e u r u e q J e l B . $ ) r r e u e J n l u e g
s i
to2 5 Operasi
Tekanan
pada pompa
-:i
1,0
Wattu setelah kehilangin ca\r
(detik)
t
L
-
lmL
Gb. 5.16 Geiala transien stelah kehihngeo delr
(dengan katup keluar
reng dietrrl.
digerakkan oleh tekanan
minl'ak. Dengan
penutupan cara ini, kenaikan tekanan, aliran
balik, dan
putaran balik menjadi sangat kecil'
5.5.2 Kerusakan dan Pencegahatr
Bflturan Air
(l)
(a)
benturan air.
(b) Pipa dapat kempis
(melesak) karena tekanan negatip
(tekanan vakum) yang terjadi
di dalam pipa di belakang katup atau pompa'
(c)
Jika tekanan negatip
pada suatu titik di dalam
pipa menjadi lebih rendah dari pada
tekanan Iiap zatcair, maka akan terjadi
penguapan di tempat tersebut' Di tempat
ini zat cair di dalam
pipa akan terpisah oleh uap menjadi dua kolom zat cait. Bagian
lang
berisi uap ini karena bertekanan
rendah akan terisi kernbali sehingga dua
kolom zat cair yang terpisah akan menyatu kembali secara saling membentur. Maka
.: tempat benturan ini pipa dapat
pecah.
{ir Jrixa rutaran balik dari
pompa tidak dicegah, dapat timbul kerusakan karena
;!--ar lari atau kerusakan lain pada pompa dan
penggerak'
(2, Peo.=g-;: Benturan Air
Pada rl*:- ::1:.Ji tnturan air karena hilangnya daya, tekanan akan
jatuh pada
tahap pertama
.ier
---3-1;-,ai naik pada tahap kedua. Lonjakan tekanan akan semakin
tingii
jika
peilrrqr&: :.(;:i- :aCa uhap
pertama
juga
sangat besar. Jadi tindakan
pencegahan dapat &)akdti: i::g3- nenghin,3ari
re4adinl'a tekanan negatip dan
temudian mencegah
timtulnlt f,.-:i'- :'r
rrn':n-
Ariapun pencegahannyadapat dilaku-
kan sbb.:
(a) Untuk menghindari tsknn:n De_EBup ri"n
pemisahan kolom zatcair dapat diguna-
kan tiga cara yaitu dengan roda gala- EngLi
peredam, dan katup laluan udara. Masing-
masing cara ini menggunakan peralatan sebagai berikut:
l) Roda gaya pada pompa
Roda gaya akan memperbesar kelembamam bagian pompa yang berputar, sehingga
3-
o6
Od
ad
Kerusakan karena benturan air
Benturan air dapat menimbulkan
kerusakan sebagai berikut:
Pompa, katup, atau
pipa dapat
pecah karena lonjakan tekanan
pada waktu terjadi
t
' r J e s
? J ? c e s E u u s u d r p E u e , ( d e s t d n 1 e 4 n u l e
q e E e c d n 1 e 1 u e l e u n E r a d r p q e l o q
{ B p l l
' l e { B d r p
r u r ? J ? c E I r g
' u u u e { e 1
u u l e f u o l r r e p u r q
- 3 u e r u
{ n t u n
t e q r r r ? 1 u e l e h a q u e d n l n u a d u n p e 4 d u q o e p e 4
' e d u - r o d
r e l a d r u r
I r B p { l l " q
u u r e l n d u u p
I I I B q
u e r r l B
l r o : l r a d u a u 1 n 1 u n
e , { u q e 1 8 u e 1 r e s a q u e r 8 e q e s
1 n 1 u n
l e d e c
u e E u a p d n r n u a u d n t e l e u a : a d d u q e e p e 4
' d e q e
e E r l n e l e n p s u t e r E e q r e l u e d n l n u e d
u e l e d e c a l s u e u r r p
' r J s p u a { r a l
e , ( u u e d n l n u e d E u e , ( d n 1 u 4 u e l e u n S S u e u r r u r ? J B J
t o q w q u o d r u n u a 4 ( t
: l n { l J e g r e E e q e s
u r e c r e d e q r a q u e 6 u a p q u E $ t p
l e d e p
r r e u z J n l u e q e l e l e 8 e u e r e { u B u E I e t u e l e l u o 1
u e u " { o l u e l e l u o 1 u e q e a - a c u e 4 ( q )
' q e q n l p
s r L r u g r u r r u e d a s
{ n l u e q
n l B U a J B )
' J t e J
l y z u o l o { u e q e s r r u e d u " I p q r r r r u a u S u r u a p u e c J s l ? p u e u r q E r B o {
{ o l e q
- t u a t u u ? r p n u o { u u p e d r u o d
1 e 1 e p
> 1 e 8 e 1 E u e s e d r p E u e , ( r e n 1 e 1 e d r d e f u u n u n B p E d
o d l d
4 n r u a q
u c q n 7 u a y J
@
' u e { J a s a q r p
r e d e p u d r d
J o l e t u e r p ' u e : q e u a e d a c e l y c e r y e d u r e u r
I n t u n
' E u e r n r y e q
U e > I ? J r B t u o l L r f u e J n l u o q
I J B p
I n q u l r
S u e i e r s J e u r e f e 8 e l e u r p c o r y e d r p e d r d u e l e p r p U B J I I " u u r e d a : : 1 e 1 1 1
o d d r u o 1 o p
1 p
u o 1 o d a c a l S u o t n E u a y ( g
' E u e n q r y
s r u E q E J B p n z r y f e : u p n u e r u n l a E u e d q " l s s " r u e p e e E n f n 1 r u r " J a s
' p q s u
r p u l u a u r
e E E u r q a s r e s a q s 4 r s e d e r y a q 6 u e , ( B J e p n J B r u B { u ? { n l J o u e u r u r B J B o ' l e u s e d t u o r u a d
u e l s r s
{ n l u n
' u n t u B N l
' u r e p e . r a d
p l S u e r d u n u e , ( u r s 8 u n d
' u e u e > I e g e q
E r s p n r e d e p r e l
r t e o
l y z
u z r l n u : a d s z 1 e r p E u e p a s n l u o l J e l s e l e q r e d u r e s r u r J ? r u B { r s r 8 u a u i l e )
t e z
' e d r u o d
J " n l a {
l x o u
u p e d E u e s u d r p E u e , ( d n l n l r e l e u e f e q
{ n l u e q J o q
r u r B J E p n J s E e )
( t a q u o q c
4 o )
o t o p n n u n x
@
' q B p n r u
{ " p l } 1 u I
? J ? p n u ? J e n l e 8 u e d e . ( u u n r u n e p e d u n u r e g
' d n r e q
r r p q
q e l e q a s
I p
r l ? c
l v z v e i l l e
q e l o r l e q u e { u e > l r " n l e l r y
l e d e p
d e s u a l S u u f e r e p n e 1 r [ q e l e s e u
u o l l n q t u r u e t u u B { "
{ " p l l
r u l d n 1 e 1 u e e u n E E u e 4
' e d r d
l n s e u r
d e s u e l
l e d e p
t g s o u r l e
r J a p e J " p n e E E u q e s d p e E e u u e u " e l r p e l r e 1 B u e r u r p
] u d u r e ]
r p S u e s e d r p r u r d n r e y
( a q o d .
t u a a .
n o ) o . r u p n u o r y o 1 d r u o y ( t
' J " n l e {
e d r d u e l e p r p u e u " { e l u e 4 u f u o l l p e f t e 1
l e e s
z p e d u s e { n u
- r e d u e r y e u e l E u n d r u e u e u
l u d e p
{ n l u n
r u r u e e 4 n r u r e d u e p 6 3 u r 1 q r q a l
l " n q r p
s n J g
q E u u l
' e d r u o d
l e r u J o u
r s e r e d o u e " p e e { u r " l e p u d r d
4 1 o r p q
u e r p u - r 3 s F e B r 6 ' 3 u r t u u p
3 u e r n 1 q e l o q
{ " p n
u r e p e r e d q 8 u 4 r u e l e p r p J r " c
t e z
u e e { n t u l e d r u n r u r u r r u
F ; u l I
' t u e p e r a d
r 1 3 u a u e p e d u o d e r s l u e
l a p u a d l e r e l
e p e d r p e f r e 1 e , { u e q r u r u a l s r s u r e l u p J r E u B r n l u a q u e r \ t u ? p u e a - u a q
' q a - u y t
u r E I E p r p
r l e )
l v z s e q e q u e { n u : a d q a y o r l e q u r : I u e l l n t u e d r : u e r e e d t u o d r e n l a l t s r s e p e d
I n q u l l
3 u e i u z u e l a r a - u e q u : o 1 a i
' l ' . r l
l p q
- - E I " ( I ' q t s p r r ? J
n l s l r e r q n r e f u y l e
l u p q
r u n 1 e 4 u d r d
u I P I g P
I p
u s u s l l ? ]
' r ] u : q l { p \ i l l - B c . l t
e l u t t s I I i
r q
r u e p a : a d
H 3 u s l
e , { u e p u u e E u e q
' l s e l E q l p
r e d e p r e n 1 a 1 e d r d t u e l e p r p u " u e { o l u e u m n u e d u e
- H l u r e p u e t u a q
' e d r d
r s d u e u J e n l a { u e l e r l 8 u 4 r J B p J r e
. B g l l - " q p
u e E u e p q n l e l u e u e 1 e 1
J e n l e { e d t d r u e l e p
l p
E { l [ e . i t r r y 1 e q s 5
' e d r d
l n s e u r
r l " q u r e { u a l e ] r e } u ? { r r e c
1 e z
, y ? e 1
I B r u J o u
r p e f u e u e d r d u r e l e p r p u " u "
l e ]
q s l e ] 3 s
' r . u B p o J r p
n E l " r s " l ? q r p
l e d e p
u e l e u " u " ) l e l
u e > 1 e [ u o 1 u ? D l r [ u e p u e 3 u a q
' q E u 4
r u " l ? p e {
{ n s B r u
u e l e e d r d r J e p J r B c
1 u z
u e l 3 e q e s
B I E t u u ? u a l e 1 u u l e f u o J p e f r e l J e n l o { e d r d r u e l u p
I p
t e e s
n l e n s e p e d D I r f
. n l u e g e }
s e t e q t e d r u e s J l e c
l e z
l s u e l r 4 E u 4
' l e r u r o u
r s e r e d o u E e p E e { u r " l B c
' e d r u o d
r e n 1 e 1 e d r d
u e i u a p u e 4 E u n q n q r p E u e , , ( q 8 u 4 q " n q e s r { B l " p e ( 1 u e 1 a 8 r n s ) t u e p e r e d u 1 E u e 1
u o p a t a d
l q 8 u o a Q
' r e s e q
n l " l J e l u e p
l e d e c
n l B I J e l y p u f r e l
{ " p r l
e u r " U e d d e q e l e p e d
u s u e l 3 l u e u : ' r : n u a d
u B r { r u e p u e E u e q
' 8 u e r n r y a q
e J s 8 a s
I E p r }
u B J B l n d
, E u e l r q
e , ( e p u 4 r t
L
t 0 r
( r a u r t u e q
r o l e n ) r r e u ? r n l u o g
S ' S
r
l04 5 Operasi
Adapun
jenis
katup yang dipergunakan di sini adalah katup jarum,
katup putar,
dan katup kupu-kupu yang digerakkan dengan tekanon hidrolik karena penutupannya
harus dilakukan secara paksa namun terkendali.
Juga dapat dipakai katup cegah yang menutup lambat. Katup ini tidak memerlu-
kan peralatan hidrolik karena penutupan dan pembukaannya
dilakukan oleh aliran zat
cair di pipa ke luar. Biasanya kenaikan tekanan dapat dikendalikan
sampai kurang dari
30% di atas tekanan normal. (Lihat Gb. 5.17).
Tabung redam
(dash pot)
Katup utama Gb. 5.f8 Ketup degah penutupan cepat
yang dibebani dengan pegas.
Gb. 5.17 Kotup cegah penutupan lombat.
2) Pelepasan tekanan
Di sini dipergunakan katup pelepas tekanan (relief valve) untuk melepaskan kenaikan
tekanan yang terjadi di dalam pipa. Namun perlu diketahui bahwa katup ini kadang-
kadang tidak berfungsi secara sempurna karena kelambatan pembukaannya.
3 Penutupan cepat
Biasanya katup cegah mengalami kelambatan dalam penutupan,pada
waktu terjadi
r**-n balik. Hal ini akan mengakibatkan lonjakan tekanan bila katup tiba-tiba menutup
ie-"ah kecepatan aliran balik menjadi cukup besar. Untuk menghindari hal ini, beberapa
i-r:-: nempunyai pegas atau pemberat. Dengan demikian katup akan tertutup dengan
}e,r,*'i.
=saat
sebelum terjadi aliran balik. Katup semacam ini disebut katup cegah pe-
Er::Ex cepat. Konstruksi yang menggunakan pegas dipakai untuk diameter pipa 400
r- n:!-
iurang, dan yang menggunakan pemberat untuk diameter pipa 500 mm atau
trrE-
llar-: \e=acam ini hanya menghindari kenaikan tekanan karena kelambatan
penurupas,',:
ddak dapat mencegah benturan air yang
sesungguhnya di dalam pipa.
Namun kamp r: sngat bermanfaat di dalam sistem pompa seperti pompa p.ry.iiuuo
air di dalam geriuag ci mana pemipaan
tidak terlalu panjangdan
head statii siitem cukup
tinggi. Kelemahnnra
h,an1 alah pada kelambatan penutupannya.
Gb. 5.18 memberikan
contoh konstruksi
tatup semacam ini.
5.6 Surjing
5.6.1 Gejala surjing
Beberapa pompa
sentrifugal mempunyai lengkungan head H
lang
menanjak, dan
beberapa lagi mempunyai
lengkungan yang menurun, jika
kapasitas g
-.og."il -"o-
dekati nol. Gb. 5.19 (a) dan (b) memperrihatkan kedua kurva tersebut.
Pompa yang mempunyai kurva H yang menanjak selau bekerja dengan stabil.
Katup pintas
penutupan
lambat
i-
' u d r u o d
( & r )
s q p r d u l - p e e q B ^ r n r l U B P l u e l s l s p B e q B ^ r n X g f ' S
' q C
s B e l s p " e H
e d u o d
f l - g
e , r r n ;
s [ e l
T l l I
u r a l s r s
f l - g
e , r r n Y
' r E 8 u r l q r q e l 8 u e , ( d n l n p e l p z e q u " E u o p
" d u o d
r e 1 e d r y s r u B g m I
I s q
I s u t e E u e u r
{ u u n
. u s J r l B
t l e l ( E u e l u n 1 { B ^ 1 3 p 3 d u ? } r l n s e { r B [ u n d u a u r e 8 n [ e d r u o d u e p ( p e e q
J o - r n q s )
d n l n l r e l p e a q e p e d u e p I 3 3 u q q l q e l s l l s l s p " e q I e f u n d r u e u E u u X
8 r
u J l s I S
' e d u r o d
p e e q e p e d r r e p r t E u r t q t q e l
r p e [ u e u r r u e ] s r s p e e q B u o J z > l
' ,
> l l r l r e 1 r E e l u e 4 1 u n [ e 1 u e l l p q u e E u a u l e d e p
u e l e
1 e p 4
e d u r o d o l e u r ' 5
{ l f p
I J D I q B l e q a s I p I s d l u e s p c e 8 u e u u ? J I I ? I U I I s " n D I n g u B l s p B { I f
' E u r f t n s
l r u ? l e E u e r u
l u e r a q
E u e , ( r u t e t r e l
1 1 1 1 t
r e l l { e s I p
I S B n D I n U r o q
U B B u a q e n [ e 1
' l l q q s
{ " 1
E u e , ( r c e r s d o u e 4 q e q e , ( u e u r
F I I B H
' u c e 4
E u e , (
s 6
} n p n s
u z 8 u a p
a y
r p e d u o d
e r r r n l E u o l o u e r u g r r u o l s r s e r r r n q e , ( u T l e q e g
' E u r f t n s e d u 3 1 y q e l s E u e , { e [ r a 1 t s t p u o 4
q e l o r e d r p e E 8 u r q o s r e s e q E u e , (
1 6
l n p n s
u u f u e p
r y
r p e d u r o d e u n l S u o l o u e u y t u e l s l s
3 J n )
' g r
u e l s r s u e p y u e l s r s n 1 r e , ( ' r u a l s r s
B A J n I l u ? c ? t u
" n p
u s l l 8 q l F e d r y
6 3 ' 9
' q g
u T E I E C
' e d t d
r u e l s t s
\ f i p O - H
e A r D I
{ n l u e q
q e l o r q n r e E u e d r p S u t h n s e , ( u r p e [ r e 1
8 q [ . r n s u e q u 8 e c u e 6
Z ' 9 ' S
' 3 u r f t n s
t n q e s r y
r u r r u o d e s e p f e g
' u " u e > l e l I S B n U n U e , ( u e p e u ? > l l s q l l
- r e d r u a u e d u r o d d e s t t s t s I p l e l a r u l u n l ^ B U o s J n l e l
I e s o u
I p J e l e t u o u " r u u e l n l u n u e d
u e p
4 p o u a d
e J B J a s s r u o l q e q n - q p q n r e q u e J r l e n l e l r u r s r C
' s e J B u r e q S u e r o
l y e d e s
e i u f e a
I r u B I B E u o t u
l e d e p
n l u a U a t u s g p e e { I I I E I B p u n l n u a u E u e , ( g e u n l u e 8 u e p e d r u o d u n I u B N
' p i n ; g . q u a s r d u o d s r q l r | I r q l e r { l ' l l l t r . L m X
6 I ' S
' q C
. 6 :
f l
g r r r a : 1
m r n u a u r 8 u r , (
p r a q ! , u n X ( q )
o
. 6 : f l
q r r r e l
l d . u u a n r
t m X
p m q u r n y ( r )
a
F
!
\
s
f l
s u t t s u d e ; 1
i 0 r
( 8 u r 8 : n s , )
S u t f r n g g ' g
106
5 Operasi
Tadah isaP
Gb.5.2lsistempompadengankamarudarapadapipapenyalur.
Dalam sistem
pemipaan
yang sesungguhnya,
surjing akan terjadi
pada kondisi dan
situasi berikut:
l)PompamempunyaiklxvaH-Qyangnaiksampaisuatuhargapuncak,danjika
aliran dibesarkan
terus ktxva H-Q akan turun kembali
(seperti pada Gb' 5'20)'
2)Padajalurpipaadatangkizatcairatauadafasagasdidalamaliran.
3) Katup
pengarur aliran dipasang di sebelah
hilir tangki zat cair atau fasa
gas yang
disebut di atas
(Lihat Gb' 5'21)'
5.7 Fluktuasi Tekanan
5.7.1 Gejala Fluktuasi Tekanan
Gejala fluktuasi tekanan
yang berasal dari
pompa dapat diterangkan sebagai berikut.
rLihat Gb. 5.22). Setiap kali sisi keluar sudu impeler lewat dekat lidah volut pada waktu
rrrputar, tekanan zat cair akan berdenyut.
Denyut yang terus menerus akan dirasakan
=bagai
fluktuasi tekanan
yang merambat
pada zat cair di dalam pipa keluar' Frekuensi
ana;
-f
(Hz) dari denyut tekanan ini dapat dihitung dengan rumus
z.n
'-60
(s.3)
c
-.;--:
:: Jumlah sudu impeler
1: Putaran (rpm)
Fa:i
-::umnya
denyut tekanan
yang disebabkan oleh interferensi a11tara impeler
rlro
i-l=;,L:
-:eni
dikemukakan
di atas akan menjadi lebih kecil
jika jarak
d antara sisi
luar
p;:r
*:t-::
dengan lidah volut bertambah besar'
O. 5.22 Lilrl
rolt &n imPeler.
' l s u B d s { a r B r u B { u a 8 u e p
l I u n q
u B p e r e d
t Z ' S
' q C
' l r ) 0 I
J 3 l 3 r u E r p
u e 8 u e p B d I d
{ n } u n J p { e J o
d n l n c r u I r u ? c e r u e s I s x : - : : : - - \
r l i - l
. ' : z C s 1 a r e u e l
e d r u e q B u e q J e p e s 3 u 4 e d 3 u e , ( u n u e u ' 1 n 1 u e q
r e " i e : : a ; ; r r m : * J r u : : : - ' . : : :
' r s p a J a d
' e d u o d
J u n l a { u d r d u p e d E u e s e d r p 3 u u , ( t n i u r : : - - + : t :
= r r r : j :
: i l : :
= :
r r - - r u
I
e d r d : r e ; - : r :
- - T :
: E - ? ; . - ; ? J e i 6 u u - r n 8 u a l 1 ( l )
r * T u a 1 p - e q a s e r r c u e i u a p
I J ? p u l q l p
l e d e p
u e u e l e l I s E n l { n U
{ 3 l r i
' : ? r i e . , : r f f i
i - . , . i . . u : r . q u s p u e l g l e o
t r E
I e I
s r n l { n g u u q u S o u a 4
Z ' L ' g
' r . ( u n q
s ? : : z : z , e ; : T r : . r = T u a t r r t e d e p u e p e d r d S u e l u u d e p e d 3 u n 1
- u e 8 r a l
' r s u e u o s e : u E r . = : ' : ; . - : ? - - T : ; ? r E
l p
u s { r e J n r p
l g e d e s 1 e 8 a 1
S u e q u o l e g
- B q l r - B q l l
u e 8 u e p q e q n J e q e d t d S u e d u e u e d
? u e r u r p u r E ' t H . ' - : : - : ? : : - ; :
{ !
l P q l a l e E n t r d s l a l
' e [ e s d n l n g e l S u n l n u s p E { n q r o l
S u n l n e p e d l : e ; ; : a i r e q
f e p r r
s r l e
I p
l n q a s J e l
I p e d e s
u e u e > l e l E u u q u r o l a 3 u E I u u E d
' u e u e { e l
E u e q r u o l e 8 p d r u r s
{ l t l l l p e t u e t u
e l n q : a 1 E u e , (
i : : : . - : e ; r a . n 6 z E u e q u o l a t p d r u r s ) g l p
1 p " i u o u r
d n l n l r a l E u e , ( 8 u n [ n
' . 0 6
r B s a q a s e s B J
r e r * ; : e j r e d s p : a u e q e
1 n ( u a p
u e p u e u e { e l
1 n , ( u e p
e J e l u v
' B p e g J e q
E u e , { e r e c u e 8 u e p
r q i n r u e d r p u e J r t e
l n { u e p
u e p u e u e { e 1
l n , t u s p
r u r E u n l n r u c e r u
" n p e { " p e d
. e { n q r e l
u z p d n l n p a l 8 u e , ( e d r d 8 u n [ n u e l l n l u n u e u
t r u n t - l n r n p e q
( q ) u u p ( e ) g Z . S
. q C
' e d r d E u n f n r p e d r s J p u o y
t Z . S . q C
B { n q m t 8 u n [ n ( q )
d r t q i a t 3 q ; 1 ( r )
I I ? J I I ? I S B S I N d
' e d r d
u e l e p r p
4 e 8 e 1
S u e q u o l e E
) n l u e q u e u
I s u u a J l o l u u e q
u 3 { " u e l l n l u e d r p 8 u e , ( u u p 8 u e 1 u p E u e f S u e q u o l e 8 e S S u r q e s ' e d r d S u n l n
t e i e - ' u a r u
" l r q
r l ? q u e { u e l l n l u u d r p u ? { u l u r E u e q u o l e g
' e d r d
B u e f u e d e s r p u e u e { e l
i u e c . - - . : r : a -
I n l u e q
r u " l e p
l e g r u ? r e r u
u d r u o d u r B I B p r p u e { l n q u r l p E u e , (
1 n , ( u a p
I u I S I o
' r . ' : : : . i
: : : u e r s l e 8
I n q u r l l e d e p
u e { e e l e r u
' e d r d
r u B l e p r p J r B r . u o l o { u e 8 u e p r s u e u o s e J o q
u E r ; ' t - - - ' t r : - : : s r a l
l n ^ u a p e 4 r l u n u e l r i
' q B I s B t u
r p e f u s r u u r
{ B p J l
' e l e s t e c
1 e z
r n l q e i - . r E ? r : ? , :
- E r r p
e f u e q e d u o d r u e l e p r p
I n q r u l l
B u e , { u e u e l e l
1 n , ( u a p
B t u " l o s
S u u q u o l a 8 S u e f u e d
t 4
q r q a l E u " r n )
l 0 t u P u E ) e l r s E n l l n l d
L ' g
1
]
I
I
108 5 Operasi
5.8 Operasi Otomatik
Berbagai cara operasi otomatik untuk pompa terdapat dalam praktek. Namun di
sini hanl'a akan dibahas cara yang paling sederhana di mana motor dihidupkan dan
dimatikan :ecara otomatik atas dasar tinggi permukaan dan tekanan zal cair.
Pada p,cmpa yang digunakan dalam instalasi penyediaan air, tinggi permukaan air
di tangkr atas atau tekanan di dalam tangki tekan dijaga tetap oleh alat pengatur. Pada
pompa crainase, pengaturan dilakukan untuk menjaga tinggi permukaan air di sisi isap
supala reap. Namun semuanya ini didasarkan pada prinsip yang sama seperti diuraikan
di be'*ah ini.
Pen-eaturan berdasarkan tinggi permukaan zat cair umumnya menggunakan
p'e-arnung untuk mendeteksi tinggi permukaan tersebut. Dalam hal pompa penyediaan
a:.
lelampung
dipasang pada tangki atas. Jika permukaan air mencapai titik terendah,
ne,anpung
akan menutup tombol motor hingga pompa bekerja. Jika permukaan air
c--;ncapai titik tertinggi, pelampung akan membuka tombol dan mematikan pompa.
Dalam hal pompa drainase kerja pelampung adalah sebaliknya yaitu mematikan pompa
;ri.a
muka air sudah mencapai titik terendah.
Dalam hal pompa kecil dengan poros mendatar, agar pompa dapat langsung me-
ogalirkan zatcair pada waktu motor hidup, perlu dijaga agar pompa dan pipa isap selalu
terisi zat cair. Untuk ini dapat dipakai katup isap (foot valve) pada ujung pipa isap.
Katup keluar harus selalu dalam keadaan terbuka. Adapun untuk pompa dengan poros
tegak atau pompa dengan motor terendam, di mana impeler selalu berada di bawah
permukaan air, cukup dipergunakan katup cegah.
Cara pengaturan seperti di atas cenderung menyebabkan motor menjadi panas
melebihi batas
jika
pompa terlalu sering hidup-mati. Jadi perbedaan titik tertinggi dan
titik terendah permukaan air harus ditentukan sedemikian rupa hingga pompa tidak
terlalu sering hidup-mati
' B d u r o d u s p d u s l q B P B I
* o . m e m i m p m l m r u a g ( q )
{ q e T I ' 9 ' q 9
u l d r s
u r t u e p u q n s u r e j ( r )
' { r l I u o } o
r s B J e d o
{ n l u n
q r l r d r p B , ( D I I " q e s I u I B J B o ' u e l u t l S u n u a u l
e l l q u a = u r g a s ' u e 8 u o r o p
u u 8 u e p u B {
- n s ? t u a d u p e d I n u o l l p
{ e p l } 1 t I I
u B l l l n s a )
' d z s t
d n t e l u ? t l o J o q r I E n e l ? r l s I s I J o l u l n l e q
e d r u o d e l r q E u r c u " t u a r u
{ n } u n
u n { " ^ B d r . u o d u E I r g d t F s u t r " \
I l l e t u o t o
I S u J o d o t u l e p
r D I B d r p
{ n } u n
l q n s
{ e E
u u d s l u g S u a p u s { n s " u 3 d I I B u e : l 3 l n e l e u e 8 u o r o p u z E u a p
u u { n s e r u e d ( q ) u e p ' u d ? s t u e E u e p u e l n s " u l d i E t
n l r c i ' l ' 9 ' q C L u E l E p u D l l E t { I I J o d I p
I u o d e s
d e s r q u p 4 d e p e q r a r B d u o d u s { I B a l s u l
{ r u u n
u s u D t n - u n u l a { B n p p V
' l p a { r o d l p
l B d E p
I S B r a d o n l I E ^ \ B p B d
I n q t u l l
l e d e p
E u B , ( u u l r l n s a { e 3 3 u r q a s r i u a n l r p t s d z p
d B s I p e e q u B I S n J e { r u I u D I B p u I l u B E u e ( I
' d e s r
u d r d p u d u { o l e q
{ e i ( u e q
n l B I J a l u u { n l J e u e u
I e p l l
B B E U F I ? d n J u ? D l l u r e p e s s n J " q
? , ( u r s r s o d
' d e s r
q u p s l u B E u e p u q E u n t u
1 u { e p e s
u e > P l s l a l t p s n J e r l J B l B p u e I u s d l u o d
r t e )
l v z
u ? E > I n l u r s d d u p e q r e l u d t u o d
{ e 1 e 1
( t )
' r u r
q " ^ \ E q
I p I u o d e s
' 1 s e 1 u e u
- ! ' J r s u r
u " l B d r u e u e d u B p ' u B E u D I E u l l r o 1 1 e ; ' d e s t t p
3 u e , ( r t e c
1 3 2
u ? { n u J e d d ? p e q J e t r
? r : " ' e r d
{ 4 e l
n } I e f
I " q
" E I }
u e > l l l e g J a d t u e t u s n J e q J s l g p u e r u
" d u r o d
u s l s d t u o u o d
u d r u o d u u l u d t u a u a 4
I ' I ' 9
' ] n { r J e q
l e S u q e s I c u l J o d J o l ? J E c e s u e { I ? J n I p
l B d s p
I U I
I B I I - I e H
' u ? s n J n l e {
r r s t s r - - . ^ P - i ; : -
' u e E u e s e u e d
u e l n r n ' r s e p u o d ' e d u o d u e l " d u e u o d 1 n 1 3 u e , ( u e u
E u u , {
6 ' + - d + ; : T r : ? - - - a a j l a r u n p e d S u z r o ' u d r u o d u e E u e s e r u a d u I e u B c u e J e l u r u " [ " C
r G l B p u e t r A t r u d r u o 4 u c 8 u B s B u r o d
I ' 9
' e , ( u e d t d
u r e l s l s
g l J a s i
c f t a s g ; : a ? : E : . : : r i t u e l d E u r d u n d ) e d u o d r s 8 l " l s u r u B E u e p p n s > l s l u
- r p t u e i u n d r p t & r : r : l s l r i : s ;
' : z i u e s e u o d
E l e J - E t e i s B q " q r p
I u l
q E q r . u " I ? c
9
N Y O N Y S Y Y I I
l lo
6 Pemasangan
Dalam hal
pompa drainase. motor
penggerak dan pe::..-r listrik harus ditempat-
kan cukup tinggi a-ear tidak terendam air banjir. Jika hal t:: :::'i nemungkinkan,
perlu
diambil langkah khusus, seperti
penggunaan pompa drain:-= :3::3I'I rancangan khusus'
(2) Faktor lingkungan
Pompa-pompa
pada umumn\a dibuat untuk dipaka: :.
--':
::J.ung. Karena itu
pompa ta.r, aite-patkan
di dalam kamar
pompa dan :::-::-:::erhadap terik ma-
iatari, angin, dan hujan. Untuk memudahkan
pemelih::::.:
-:
se:renksaan.
kamar
pompa haius dijaga tetap benih dan terang serta kering. R
''-:''- -
-3a
perlu mempunyai
ventilasi
yang baik. secara alamiah
maupun dengan kipra-'
':s-
Untuk
pembongkaran dan pemasangan
perlu diseo:.L::
-
':SBn
rang cukup luas'
Gb. 6.2 memberikan contoh
pemasangan yang baik. Jika le:*:e:a :tmpa akan dipasang
di dalam satu ruan.san. harus diberikan ruangan antara
!a:g
i-rjl antara satu
pompa
dengan
lang
larn.
Berat pqu t rts 3.,:Ea-f,g
oleh pcaiucrr rru.-r: -'bh
pompa)
Prpa
@
E-EEri:
i
dengz-u
-irnlon
l sestd*r @&Ertr
/'
Pcr or-rs drbuat
mm1;11 16 354[
:r:mrt
,-:l
mencegah
a-l[Itrf,r1[ -r:alA
P=g:::mg pipa isap dibuat
'-
!.trLr r4:: katup isap
mrc.r.
J--angkat
atup sorong
I
Katup
I
cegah /
X'mt vang cukup
dipcrlulan di
sctcliling pompa
untut pemeliharaan,
pemeriksaan,
dan pembongkaran
:.1.
Pondasi
(harus dipadatkan
penuh)
Untuk pompa yang dikopel lalgsung dengan motor
Iebih dari 3 kali berat mesin.
Untuk
pompa yang dikopel langsung dengan motor
harus lebih dari 5 kali berat mesin.
G,l. 6.2 LangkahJangkah
pengamamo &hr
l-'e+rr
pompa kecil mendatar.
ll t Pene:-ta:an ::-{:-;rentasi
A.ar-a*i
-i'-:
":
::strumentasi lainnya harus dl:e-.a:-e s:e---i::n rupa hingga
mudah
,jiiii::
:ri
:ilaJ: :.:h operator pompa.
6.1.2 Podrd
Dalam merencaniltaa :*:a;i:. Dompa
perlu diperhatilan
=-
-:--kut
ini'
(l) Kekuatan
Pondasi harus dapat sepEtr:::..:
=enlerap
getaran pompa
"n
pnggeraknya, di
samping harus dapat menahan be*::r: Urtuk itu berat atau :a-* pondasi itu sendiri
harus memenuhi
persyaratan benkul
i'ir.-:s lcbrtr tinggi dari 2D
-
un-;c nencegah udara
lg':ll:
Jrrr-:;iran1ara} Yang
:[::n ..mtul
mrsg=h l,,mpur
rtr,rli :USr fensap
:r.- :.sr bal
Iistni. t'erat
pondasi harus
bakar torak, berat
Pondasi
\
I
I
I
' t n q e s r e l
r e > p u " f E u e q n l - E u e q n l
u r B I B p e { u e l { n s e u r p
r s { E u u f
. ( S . S . q C )
t s e p u o d u p e d : e l E u u f E u u g n l - E u e q n J
e r e l u " r p q s e . , u B s E p u B I r p s , p r { " a e q r p u e l l e t u e 8 r p
I u l I f P q
u e E u e s e d
d e r a
' q e r r r e q
_ 1 f e q
u u p s e r e
l l b q
' 1 f e q u n p
1 r " p 1 r 1 p r . 1
r t e q E u e s e d
d e r l
' e f e q
y e p r l e q
l n l u e q r o q
p t u e E - p t u e '
u e l n l r e d r p - : p l t " r
u r i o r p
t a t a , t u e u r - t u a , p
{ n l u ;
' e u r n d u r a s
J ? l ? p u o r u
u e p s r r e 8 e s l p e f u e u
t e O e p l n q e s r e t u r s a u e n p e l s o r o d n q u n s
e E E u r q u d n r u e r l r u e p e s
r s e p u o d
e p e d u e p l 4 r l r p
r n r n q r l r r r a ; " X
r " i " [ : , i p
r J n ; l l ,
' l n { r J e q
m E e q e s
T e q
E u u , ( u , l n J n
u r ? r u p u , { n { B l r p s n : z q e d u r o d u u E u e s e u r e 4
g " p n t u
u e 8 u a p u u > l n > J " l r p
l e d e p
( l u e u u E r l e l
d n l n c 3 u e , , ( f a s r a d E u z q n J - E u e q n l
, e 4 r , p . . , p
u r e J - u r B - I
G )
' ( t n o r E ;
l n p e
u e ; - u : : r s : i p q q a l u e r p n u : r
. r : - " p u o d
e p e d r 4 e p
I e l a s l p
u ? s ? p u 8 l g ? l o l o s ' u s s E p u E J
u e r g l s p a t r
l a r a i u e u r e d u p
l n r u n
D n s r { E r . r r r p
F I I " H
' u , s u p u s r
r e s e p E u e p r q u e p r s e p u o d s e r e E u r p r q E J s r u s o , u ,
0
r e d . . , e s
0 r
l B s a q a s . r , l e c
u e { e r p e s r p
n l r e d o r s e p u o d
e p e d y e q u u E u a p J s l B p u a u
I n p n p
r e d z p u z s u p u e l r e 8 y
r r B s B p u E I u e l a l B p a )
( V )
' e , ( u q n u e d s s
s u r e 8 u a u
s n p s s f E I p u l p J a q
l j E l r ' - E T I ' ; - r j
I u e d e s
r a u q
t o l D d
r l r r m * $ r r : ?
n q u n s s u e E
y l a u - r r " . 1 x
. l i r . r s
n f u e s u r u e 4
u u l n r n
. I . 9
u o l e g q e l o l e s r s e p u o d e , p a l i u a r a : ; p q a l o q
n r e q e d u t o 4
'
u e 6 ' u e s e u e d
n t > l e r n e p u d
u e ! - n r n i i ; : z f , e
j p F a - u e l
l n e q
{ n l u n
r e s e q
! : j e :
' : s ? } f
_ . \ : t ? : . q u 3 [ u n l { a E p e d
' r s u p u o d u B p u B s B p o B l
t . 9 . q O ' e d r u o d
{ B 1 a I
u c p r I o I B g g . 9
. q O
' { o l " q
: i s : r t r ? i
e l r l r 3 e 1
I I e q
r I I q a T
. . 9 . q C
t u " l e p u e { r r e q r p
c - ;
- = - r i
t ? . : t u e \ _ l l B r e l r p
e , { u l e q e s
e d r u o d u B S " p u B l
i r i ; , ; - :
- : i -
z o e d B u e s u d r p
u e l u e d u o d
u 1 r 1
r . . . r p q d e p e q r e t
u e s e p u e l
I B l o - I
( g )
n e l u B u , r u r
{ e p r }
u e s , p u , I
n s l e d q s
r y ' c r y r c * s
; d u * : l :
= : t r i l f f i J | : : * l ?
' q u s r d r e l
E u e ' { u u s u p u e l
1 e , ( u n d u a r u i * . r '
r r * m r *
i : r r r r :
l m a i * r o d
. ( t 1 a q )
l n q u s
r s
- r u s u ? r r
u e > ; u u n 3 ' r e d l p
u l q u d y ' u " s B p u B I
n n a s
E - " ; i : z s = ;
* r " q
" i o * * o s
e l e u
, r E r E
e p o r I n l l a r u
u e l 4 u r e E r p
n , , , e l n { u
4 e r a t E u a d u . r f : ; : i : n $ u e l
t , j o l p
e d r u o d e r y 1 .
u e s e p u " - I ( Z )
I I I
I r ? s B p u ? ' I
J u l e p u e t u
e d r u o d
u e 8 u e s e t u a 4
1 , 9
r
112
6 Pemasangan
Selanjutnya
ganjal-ganjal tersebut dia-
tur tingginya
(dengan menggeser-geser
baji atas) sehingga sumbu
poros-poros
mesin menjadi datar dan segaris. Setelah
itu aduk dicor ke dalam lubang pondasi'
Pelurusan terakhir harus dilakukan setelah
Dipukul
aduk benar-benar mengeras
(kurang lebih
2 minggu kemudian).
Gb. 6.5 Pemasangan
baji.
(2) Pelurusan
(centering) dan penetapan
pompa
dan penggeraknya pada umumnya sudah diluruskan di atas satu landasan
oleh
paberik pembuatnya. Meskipun demikian
perangkat ini tidak boleh langsung di-
jalankan
setelah dipasang di tempat, karena landasan yang dipakai umumnya tidak
mempunyai kekakuan
yang tinggi sehingga
masih mungkin terjadi deformasi elastis.
Selain itu
perlu diingat bahwa pelurusan di paberik umumnya dilakukan di atas bidang
yang sangat rata, berbeda dengan permukaan yang ada di tempat pemasangan di lapa-
ngan. Jika baut-baut
jangkar
dikencangkan
pada permukaan beton yang tidak benar-
benar rata di lapangan, maka landasan akan mengalami perubahan bentuk, sehingga
sumbu
poros pompa dan motor penggeraknya menjadi tidak lurus kembali. Pemakaian
ganjal-ganjal dari baji mempunyai tujuan untuk mendapatkan kerataan bidang dasar
landasan pada waktu pemasangan di atas
permukaan pondasi beton yang tidak bera-
turan.
1', t', | ftil.i:,$3;i ;' I ffi fi n
Gb' 6'6 Pemeriksaan kelurusan sumbu'
Gb. 6.7 Ketelitian perurusan.
Pelurusan sumbu
poros, seperti diperlihatkan dalam Gb. 6.6 dilakukan sebagai
berikut. Kopling diputar, kemudian celah antara kedua permukaan kopling diukur
dengan feeler. Selain itu diperiksa
juga
kelurusan
permukaan keliling pasangan kopling.
Kemudian mur-mur baut
jangkar
dikencangkan sedikit :eCenikian rupa sehingga harga-
harga a, a'. b. dan b menjadi sebesar yang diberikal oalai:a Gb. 6.7. Selanjutnya baji-
baji dipukul secara hati-har: hing-ea semuan'ra:r.xiinlui
dasar landasan. Jika setelah
diperiksa kembali hargz-ha:= i-i ca- :-: ;;ai :nenlimpang dari yang ditetapkan,
maka baut-baut
jangtar
dapa:
-ri::ce:g'
'-
ii=:'a: teguh' Sekali lagi kelurusan diperik-
sa, dan
jika
semua masih d:br !tr.:::- ::ali-
-rke
celah antara dasar landasan dan
pondasi diisi dengan aduk. Dengan oerrtr:n ba.yi akan menyatu dengan pondasi yang
merupakan struktur
yang menyanr puia <iengan landasan.
6.1.4 Pemeriksaan kelurusan
Setelah pompa terpasang dan dioperasikan,
pemeriksaan kelurusan masih perlu
Baji
Plat rata
t].-
nrL
Jt
-lrJ_I:
t_.lH
-lt-
Tidak lurus
Landasan
Tidak lurus
t
u n J n l J r B e > l n t u
p { r [
' ( O ' g
' q C )
e d u o d s E ] " r p J o ] o u u e E u e p u e u e q e d u l o d
1 e q
u r " l u q
' r l r l a l
B J B c o s u u l d e l e l r p s r u ? q r u r q s p u e J e l J r e s { n t u e 8 r e q n 1 r
B U o J B )
' r u r
q B p u a J e l r r B ? I n u e p u d e r e p n d e s r E u e r u u d u e l y u u r o u e h a l e q s n r e q e d r u o d
d z r l e g
' u e l d a e l r p
s r u e r { r s u a d o r e q e d r u o d n l { " l a e p u d u e r n u r n s t u " l " p
r y
r l u p u a r e l
J r B B l n t u ' r u r s r u a i e n p e {
{ n l u n
' g ' 9 ' q C
r u l e p u z l l z q r l r a d r p
I U e d o s
, r r u
u e e l n r u r e d
s u l u ,
I p I s l a l J a l
3 u g a 1 u u J n r u n s s r u a f u e l S u u p e s J r B r u ? l e p r p u ? u o q J e l 8 u e . { u e p e q
r e , ( u n d r u : u q E s e q u ? J n u n s s r u e f e d u o 4
' 3 u u e 1
u J n r u n s s r u e t ( q ) u e p
, q u s e q
u ? r n r u n s
s r u e l
1 e r
n t r e . i q e u 4 s u l e r p J o l o r u u e 4 e u n E E u e r u E u e , (
4 u i a 1
e d u o d s r u e t e n p e p y
r r e c
l e z
u e e l n r u r a d d e p u q r e l e d u o d
1 e 1 e 1
( t )
' r u r
q e 1 ( B q r p u " ) t r e J n r p r g a d a s e l e s s n s n q l
E u e . i
1 u q - 1 e q
S u n E 8 u r s r p u e q e e , ( u e q
1 u l s 1 p
n l r E u e J )
' r e l e p u a t u
e d r u o d u e E u e p u r u e s
e ( u : e s e p e p e d ( u r e u e q J o l o t u e d r u o d
l n s e u r r e l ) l e 8 a r
u d u o d E u e s e t u e t u B J e c - E r B J
{ 8 E e I
B d r u o d
z . g
' u B S B p u E I
d e p e q r e l J e s o 8 J o q r l e p n s l o t o u r { B I u e p n . r e q E u e . { r s r s o d u u a r e l u e 1
- e u n 8 r e d p q e l o q > l u p l t e u e l E u e , {
l a m o p
3 u u q n l
' r u l r l p
3 u e , { E u e q n l
} ? n q t u e r u
u e 3 u e p e , { u
- l e { a p r p u e q q e p u r d r p s n J e q J o l o t u r I B {
l p
s p u S u e f ( r a s a 8 r o q J o } o r u q e 8 e c u a u
1 n 1 u n
' s e d l n e q )
I e a \ o p { e 1 e l I u l I u r l
T U B I B C
' r e d e c r a l
t ' 9
' q D
t u u l e p u e l e ; e , ( s ; e d e 8 E u r q r o } o r u
D I e { q ^ \ B q r p q e l e c z p e d ( u q s )
l e l u e E 8 u e d 1 e 1 d
r E u u r n 8 u e u n ? l e r l e q r u e u o t u u e 3 u e p
q u l e r u , ( u e r e J
' u e s e p u e l
s " ] E r p J o l o u D I e > l
{ e 1 e l
u e r y e n s e , ( u e u u u 8 u e p u e 1 u f t a 1 r p
s n J " q r s { e J o { n l r B u e J )
' u e { D I B I r p
r 8 u y u r 4 8 u n u
{ e p p I f B q
u e 8 u e p r s { a J o {
, s e : e 8 u e r u
{ n p e
q u l e } e s e , ( u u r e 1 n B l B r 1 e u " l u p e d u e q e q n r e d e u e ; e 1 q q n J o q u e s n J n l a { E { r I
u ? s n r n l a { r s { e J o ) ( Z )
' s n l e q
u p u u 8 u u u e S u e p . r e l n f u e q
l e d e p
1 u p r 1
e d u o d u u p
l o s e 8 r o q
E u e . ( e d u r o d u e r 8 e q E p u e > l e ' u s s n J n l a { e p e d r e s e q n 1 e p e 1 B u e , ( u e 8 u
- e d u r . { u e d
e p g { r f
' s n u a s
E u e f q B I B S e r u B p
{ " p 1 1
' u u 8 u u u e p s n l e q u e 8 u e p r e l n d r e q
: e C e p s o r o d u > 1 r l u , ( u e s e r g
' e , ( u E u r 1 d o 1
e p e d u e 8 u q u e 8 u e p ; e l n d r p s o r o d
, n 1 r
u r e l e g
' e , ( u l u r e [
J r s { B u a t u
{ n 1 u n
r l s l e c e p e d u e l q n s e u r r p 8 u e , (
' = - -
. ' - i : c . : l
E u e r n l e . ( u 1 e q a 1 r u r s e l J e { J e q r u a l d e r l ) r e q e l
l u J n s
s e g e { u e l e u n 8 r p
r s j t p
- e ? ;
q a : : :
- : : i
i u r l e l e e 1 r [ ' r e y e a ;
l l u e 8 E u e d
r e E e q e 5
. s n J n l
r u e q - r e u e q B u e , ( e t e q
y s p s H 6 5 - r x . u z s z s r ' . i r r : e d e p
' s n : n y a d
l B l s r l u E r p e s r e l
1 e p r 1
u e 8 u u d e l r p e { I 1
' r ' 9 ' q { )
r E q s p u r I l ] t r : t ; I t : . r i i l a . r i t E D r l n s l e s n : n 1 d n l n c s o - r o d q e l e d E r n r . I 4 e { r p
l e d e p
r u r u e r n l n t u a d u e C I J : n ; ; _ : u a - : - u : l l : i r { n r p 3 u r 1 d o ; : e n 1 B u r l r y a > 1 u g p r e l s n u
r s r s ? J B 1 u 3 g B l a c u e l p n u r a )
' g ' g ' q c
r . u E i E D u - e x : e q r 1 : a d r p r u a d a s
. 3 u r 1 d o 1
u e S u e s e d
e n p o 4 3 u q 1 1 e 1 u e 8 u e p u e l l r d u r n p J s l s u . u r s r s
' r ! r u
0 t l
q l q a l E u e : n 1 3 u e l u e d a s ( e 8 n e 8
E u u e l u e c ) s r u n 1 a < i J e l s r u u e l e u n 8 8 u e u r u e E u a p u B r n { E I p u p - { n r n l e { u g u s { r J e r . u e d
u e s n r n l a { U B B S { r r o r u o d ( t )
' l n { r J e q
r e E e q e s r { B I u p B e , ( u e ; e c u n d u p y
. n l u e U o l
n l { , & \ e l 8 u u l
- e l E u e l t u l u p r s { e J o { l p u e p e s T r a d r p s n J e q u g s n r n l e { n l l e u a J ? )
. u r s a r u
e p e d r e s e q
E u u , ( u e r e l e 8 u e s u ? l ? l u ? q u p u d
l u d e c
8 u e , ( u g s n e e { u g { l n q u r u a u u u l e B u e l u e d u l 8 u e l
r u B I B p s e l "
I p I B r { J e q
r r e p
l e q D l e
r e E u q e s e d u o d e p e d r p u [ : e 1 B u e , ( u e s n r n l > l s p l l o )
' q e u e 1
u e p u u u n 8 u u q J n l { n r l s
{ n t u e q
u " q " q n J e d ( Z
' ( r 1 e q r u e 1
u e ) r e J n r p u e { ? r u r u u p p e e ) r s e l e 8 u e u r e r u 3 )
. u d r d
u e t n r a 8 u e d
u e p u e r e n t u o d e u e r u l u d u o d q u u n J ( r s r o l s r p )
I n l u e g
u e r { e q n J o d ( l
' l n I r J e q
r e E e q e s
1 e q
r e 8 e q r a q
q e q u o e
t e d e p u e s n t n l o { B u e r B I u e l n l . r e d r p
I u l I " H
' l r p o u e d
u : u c a s u e l e r . r : 1 r p
l e 8 e r
e d u o g
Z ' g
- B d r d
q a l o
t r I
r
tt4
6 Pemasangan
(r) Smuren baseh (b) Sumuran kering Gb. 6.8 Pompa tegak.
Ruangan ,u.u, .u*;191-
tinggi untuk dapat
I t
rllgl-lg|lt
11L- ! ]
Pipa dipasang sedemikian rupa
menurunkan pompa
I I
hiirgga muda-h dikeluarkan
Kabel kedap air-.-_
Motor:.-
-
-.
Kaki untuk meletakkan
pompa pada dasar
sumuran
dari lantai di atasnya
Pipa baja atau besi cor untuk
menahan gaya reaksi waktu
pompa dijalankan
Harus disediakan
:
--,-
------'
lx:#r-lXTHx
l]/y,.1,",,"
l:X1'#1:,lg3Jf:,;i#
menurunkanpompa
\l | /50mm
"
,\
Pelampung dipasang sejauh
mungkin dari pompa
Gb.6.9 LangkahJangkah pengamanan dalam pemasangan pompa dengan motor teren-
dam (diletakkan di dasar sumuran).
'pada
uaktu
operasi, motor akan bekerja di udara sehingea pendinginannya
menjadi
kurang ettktif. Di sini motor akan menjadi cepat panas se hin-ega operasi dalam keadaan
demikian haru-< dibamsi. \\'aktu
operasi ini tergantung
Fada
ukuran motor, laju aliran
air masuk ke dalar, adah i:ap. dan besarnla kata-rr:a-i
F\-lmpa.Karena
jangka
waktu
operasi di udara
I'aag
rer:e
'c.-:tca
ter=::-g
Fci
,3a1a motor dan disainnya, maka
harus diperoleh kepastran r:ar 1.3.-::r.
=e
--e. -
;r3.i!.san-s. Selain dari pada itu,
jika
motor
benam akan dipasang di
,izi:r--
ia.::r:
ria:,.
-ui.rcF
harus dihubungkan dengan tanah
untuk pengamanan.
(2) Baji pengganjal
Poros pompa tegak harus distel kelurusamla dan landasan harus dipasang men-
datar. Untuk ini, seperti pada pompa mendatar, dipergunakan baji pengganjal.
cara-
cara pemasangan dan pelurusannya
sama seperti pada pompa mendatar.
, B { r p
E u ( e ; n e n r a q u y l e u n S r p
l e d u p r n u n s . o " r , p r p J r B ? r n { u r , . , l n S u e u r
r n l u n
z { u u u n r y B u e d
1 e E B u 4
{ n s e r u r e l l s l " c 1 p s n r u g u ? r n { n a o r O
l r r n 1 1
' J n { n r p
e S : . - - : - i } ;
- x = o d r p
{ B p l l
B I I q p e f r e _ 1
E u e , ( r n u r n s , r , e 1 n _ n 1 r r , { ; 6 " n " 1
r " 1 e - i
J ? J n l p u , . " ; T ; . s ?
j : a
r { n t u , , t u r
I B I I
r u e l u q
. ( 6 e 1
u n r n l
l e p l l
J I . e e l n r u ) r " o o r r " 1 r , r r r p r r 1
r e d e r r : ; " r ; t l i : . = t r s u r B I B p r p p e [ r 4
B u e . ( r r c _ e 1 n . o , . , 1 n 1 p
t n q . r r " 1 u e 4 1 e n t e l e 8 r e q
E u t ' - : = - i : s ' m r p ' e q
' d q e 1
S u e f u e q e n t e l e d e r e q e q , p n J J n r u n s e d u r o u r o u l
u e 8 u e p
t r E T : r " T r ' t r l n 1 n 3 u a 4 ' ( 1 e n e 1
r e l e a E u r u u n r )
. . r r 1 e 8 u e u r
J r B , { n r u , ,
l n q o s r p r u r J r B n , l n w
= , ; - a i - , ; r i
r r - 4 e n f e l u e E u e p u e l n l S u e s r e q
8 u z , ( J n r u n s , r , , 1 n , , , u e p e d u r o d r p
d " n i
; r l : L m r r r z l a e l u e u u E u n q n q
u e { n l u e l p
n p e d
. q r s r e q
u e l e l e , i u r p J u u n s q q o l e s
q e u u 1 J r e B { n u u e r n > l n 8 u e 6
( Z )
. 8 u e [ u e d
r n u n r e , { u n d r u e u
r r E r u r n r e q E u u , ( r u s u e q J o l o u e d u r o d u e r { r u o p u e S u e g
. u e u e r u : a d
e d r u o d S u e s e d
' c p r e d e p ? 1 e u r
' q r u r e f p e f u o u
J r " u ? p S u e r n 4 r e q q " p n s
u a r J , n r a { r p
S u e f r r s e d e 1 r 1
u a u e u r r e d ? r ? c e s E u e s e d r p u e l e E u e , ( e d u o d r c 4 e d r p
{ 3 p r 1
u , p ' e q o c r r n u e n F e a e l
> 1 n 1 u n
m m g , r e d u r o d r e l e d r p e , t u { e q e s r u r
{ n l u n
r p ? f ' J n r u n s
. , , s l , p
F , p
J B S s q q e F u n t
. u " r , p
r r s e d d e s u o l u e l e e , ( u e s e r g J n u n s u e q r s r e q r u e d
u u p u e e d u o u e d ' e q o c
r t n e u e 1 a 5
' u a u e u r o d
3 u e s e d r p u e { e E u e , ( e d u r o d u ? J n { n u , r n r u e l r p
u n r a q e s n r n q , p q r q e r u e r { n r u a l r p . s n J ? q
J n r u n s s e l r s e d e l u e S u e p m n s e s E u e , ( r r e u e e d u o u r a d
n i e l r p e l
. l a p u a d
r p e l u a r u
l e d u p
J n r u n s J n . , n u , p J e s e q q e q u z u e q
u e { e J r B r u B I E p r p r r s e d u u 8 u n p u e l
B { e r u
. J n r . u n s
s e l r s e d u l q r q e l o u r e d u o d r p r r , E { r f
' u ' { n l u e l r p
s r u , q u , l l r s e q r p
r e d e p 8 u e , ( : r u u e r 1 1 e
n f e l p 1
l 3 g
t u B I B C
' r n l u n s
u B I B p r p r r ? B { n I u u e p e a t u o o i p
l e J e p E u e f ; r e r n l n 8 u a r u
> r n l u n u " r n { e r r p s n r " q u e e d r u o r u e d
e q o c r r n
' u e 1 e [ r e 4 r p r B s e r e s q B I e ] J n r u n s s r r g
J n r u n s u e q r s r e q u e d
u e p u e e d w o r u o d
e q o c r t n ( f
)
' s n s n q , l
u e q e c a r u o d
u e { n l J e { u e u
J n u n s J r B B { n . . , r s " n r { n u
e . ( u r e s a q n l r u r s l e s
. r u " J ? p
J n r u n s u r " l B p
r y
e , ( u u e n d r u n u e d
u e 4 1 q n , ( u e r u
u a l e , o . r r 4 r c s o q n l " l J e l
l e d e p
l a p r f
E u e ' t e , ( u u e r n { n q , I e p "
n r r q e I E s B . , e J e l u e r p n t r e s q e r e s
. r J r p u a s
e , ( u q e l e s u u
r e , ( u n d u s r u
r u " l e p J n u n s . o " u e q J o l o r u e d r u o d
' u r e 1 E u e f r u s u e q J o l . . , e d r u o d u e S u e p B p e q J o g
' u e l d e r e q l p
E u e , ( l g e d a s u e E u n l u n e l
q e l o r e d l p
u " { e
{ s p r l
' T e q u u E u e p r u e 8 u e l r p
r e p l l
e [ q
. u n u r e l q . u e u e q
J o l o r u e d r u o d
l r e p r E 3 u 4 3 u e , ( u e l u p u s e { r { 3 r o u e > p q S u n u l p
r - u l
I " H
' r u , I " p
J n r u n s r J e p J r B e d u r o u r
- o . ,
{ n l u n
r u r J r q { 3 - r r r { > 1 e r e l e d r p > 1 e , { u e q u r { B r u o s r u B u e q J o r o r u u e S u e p n d * o 4
r u B u a f l
r o l o l 4 l
u u 8 u e q
r u B l B C
r n u n s
c d r u o d
. g
l e d e p e , { u u e l e p u e r E e q r p
1 , ^ \ n , l - l , ^ \ e { B u e J B { u e E u e s e u e d
n l { 8 1 ( e p e d u r e l
" r d : l i 3
r o l o l u u a q e u a r u
{ n l u n
r e l e d r p q e l o q
{ " p n
r r e d e p a l
l e q s {
n l r e p e d r r e p u r e l e g
u e ' u e p
u e l E u n q n q r p
u n l e q e s u " q , q { u e l e {
d e p e q r e l r E u n p u r p p
, n r r r r r n ' H J " ; ' [ H ;
l e u r u r r e l
u e 6 e q n l l B u e J B )
. l o q a l
r s e l o s r > l ? s n J o r u
u ? { E r u r
I ? H
. J e q q
r u " l ? p u e 6 e q e 1
J e s a : a r u
l e d e p r r e e l u u
o e , { e p
r a q u n s
u r d , r r p u e l a u n q n q r p
; r r q ; , n e l e u e 8 u e s u u e d
- - S u r u a t u
n 1 { e ^ r e p u d . t e n 1
I p
J r B B u e { u u { J " r q r p
r u r
I e u r r u J s l
e { l f
I p ? I
. r r e
d e p e l
r r o c e i e p r o q u n s
u e E u e p u e l 8 u n q n q r p
r . , - r r q - a , r n i l . q n l
i n o i * r r i u n r u ' N
. g " l e s , r u
u , , r
- i r q = r i : ; ' r r
E d u 4
u r s u e q J e l
u B B p B o { r u " r e p
{ r r } s g
u a l r r r e E u a u
l e d e p r u r
l e q e ;
. ( 3 0 0 : d
- j i i a q '
r p d e p e {
I o q B {
u e > l n l J a d p
u e u e q J o } o r u u p e J e , t e p u e { r J e q u e u
{ n l u n
r r e d e p a q
J e q e r r
I
S
)
i I I u p u a q r o l o r u
u e 8 u e p t u e [ e p , r r u r n s e d u o 4
t . g
I 16 6 Pemasangan
dengan tali. \amun karena sumur bor umumnya sempit, lebih mudah digunakan cara
berikut ini.
(at
Pengukuran dengan konduktor listrik
Cara ini memakai kabel yang diisolasi di mana ujungnya terbuka. Ujung yang
terbuka ini diturunkan ke dalam sumur sampai menyentuh muka air. Sentuhan ini akan
membunyikan bel. Maka panjang kabel mulai dari ujung yang terbuka sampai muka
tanah adalah kedalaman muka air yang diukur.
(b) Pengukuran dengan udara tekan
Seperti diperlihatkan dalam Gb. 6.10 cara ini menggunakan sebuah pipa ukur yang
berdiameter kecil. pipa ini dimasukkan ke dalam sumur sampai ke ujung pipa kolom.
Ujung atas pipa diberi sambungan T yang dihubungkan dengan manometer dan dengan
pompa ban mobil. Kemudian udara dipompakan ke dalam pipa. Air yang mengisi
pipa ukur akan didesak udara sehingga permukaan air di sini semakin turun. Tekanan
udara yang ditunjukkan oleh manometer akan naik terus sampai air di dalam pipa ukur
habis dan udara yang dipompa membocor melalui ujung pipa. Pada saat itu tekanan
udara tidak akan naik lagi meskipun udara dipompakan terus. Maka tekanan maksimum
yang ditunjukkan oleh manometer adalah ekivalen dengan tinggi muka air di dalam su-
mur sampai ujung bawah pipa ukur, yaituhr(m). Jika panjang pipa ukur dari permukaan
tanah adalah Z (m). maka kedalaman permukaan air di dalam sumur adalah.
hr:L-hz
-zN{uka
air
i
-
\luka air
mengalll
I: Panjang pipa ukur ,r.,.
vertilal di bauah pemukaan
Tanah
lr, : Kedalama-n
Frmuia^.
: arr tanai.
-
r,aag akan
diulur
/r.: Keriaiacaa qung pipa ukur
;: i;rair permukaan air
uoa-h rm r
;-ang
besarnya
&ra.lca deDgan tekanan
-*i."a
)ang
terbaca
Fada
manometer
'
h.:L-hz
Gb.6.10 Cara nqrh tr&hr aste dr pada sumur.
(3) Penempatan instalasi pompa
Pompa harus diletakkan paling
sedikit 2 sampai 5 meter di bawah muka air me-
ngalir terendah dari sumur. Jarak 2 m adalah untuk pompa berdiameter kecil. Untuk
Pompa
Saringan
\{oror
I
' : i
l E o d t u B s 8 t r l a u l
E J B J
z I ' 9 ' q c
5 E r , f u t r
" j D
q ? l ? s E u " , { ? J ? J
3 u e l e g
{ B f a t
l e > I S u e 8 u e u r } B d B p
I n l u n
r E E u r l d n l n c s r u E r l u e { B l p e s l p E u e , ( E U " I I
q " n q
z : l e q B )
l e l 8 u e r e d I
: I c u n { - I c u n )
r l e n q
Z
: e d t d S u e 8 e u e d E u e l e g
1 e 1 3 u z : e d 1
: S u n l u e E E u e d q e 1 / E u z t 1
l e l E u e r a d
1
: ( u o 1 g
' u l t u )
1 e > 1 u 1 / 1 o r 1 e ;
' r u r
l n { r J e q
u e l e l u r e d u " { B l p a s l p n p e d e d u r o d I s B I l s u I E u e s e r u e u r
{ n l u n
u e E u e s e u r e d u e d e t s r e 4 ( V )
. r n u r n s
r u B I B p
l p
u d r u o d u e l l u d u r e u e u B r u )
t t ' 9 ' q O
J n I U n S
u e E u u e g
@
I
e d u r o d q e l o : e s e q q z l t u n f
I
u . r e J e p : r s e d e , ( u d e s u a l
I
q e 8 m u a r u
{ n l u n
J n u n s
I
u e E u u e s u e p u e r y n e f i p
I
m r e q e d r u o d u B E u u e S
e d u r o d
u e 8 u u z 5
r s z r e d o n 1 1 e ' n
r s e : a d o n 1 4 e , t r
u s P r n u J J s d
f
r " u a q t u " (
|
l S u u s e m e r . u
e : e J
I
' J e u e q
E u e , { u e p q e l e s 3 u e , (
: = - : e s t u s d q o l u o c u e r y n l u n u e t u
I I ' 9 ' q C ' J n l u n s
I J B p s n p a { u e E u u e s u e p e u e p e d
: f : u e s e r a l u u r p S u e s e d r p
l e d e p
B d r u o d e > l e u u I { I u o p B { I f
' q e p u e J e l
J I I " S u s t u J I ?
T r - r u e $ E q
l p
g - z
l B r u r u r u
u " u r B l E p e { u l E E [ s J e d I s l p u o { B U a J B > l I q n u o d l p m { n s
i r v : u r - S w p e { r u r
I B q
u n r . u e N
' J n r u n s
u B B u u E s u e p q n u f
4 e 8 e
u e p s e l "
I p
q B I s p B
{ I B q
i r s . ; * ; - : " i d e s r
I o s o u { q e ' I
' d e s r r s l
E u e , ( r r s e d
1 e , ( u e q
n l B I J e l u s { B B I " t u I p u f r e l r u r
1 e q
r T ; ' r
- - ;
: z S u u e s
{ } e l
u " E u e p u ? } B d a u e q q e l o q
I B p I I
e d r u o d d e s r
l e s o u
> 1 e 1 e 1
' r u
s
r s d r u ? s
u [ r ' t r q - s : - i u e u e l e p e {
I r g u r ? r p
s n J e q ' B I u J e } a L u B I p
J ? s e q u l { E ( u a s 3 u " , { B d t u o d
e p e d u z e r y u u a 4
f - -
q q " s E l g / a l
l B u e s e u r a u
u r e J
I
. T $ T J
- "
I
I o r l E )
- - : - d
i o l o r . r l u e 8 u e p r u e l e p J r u u n s e d r u o 4
' 9
ll8
6 Pemasangan
lengte pipa seperti diperlihatkan dalam Gb. 6.12.larak h antara gelang pemegang pipa
dan flens harus diambil sekecil mungkin untuk keamanan. Juga untuk mencegah siip
a1tara
pipa dan
pemegang, permukaan pipa kolom harus kering dan bersih. Untuk
sumur-sumur berdiameter kecil sering dipakai pipa ulir. Penyambunganar,tara potongan-
potongan pipa dilakukan dengan soket, di mana dipakai bahan perapat (seal) untuk
mencegah kebocoran. Dalam hal ini gelang pemegang pipa harus dipasang sedekat
mungkin di bawah soket seperti halnya pada sambungan flens.
(5) Pemasangan
Selama pemasangan harus dijaga agar tidak ada benda yang
jatuh
ke dalam sumur.
Baut, mur, soket, pemegang pipa dan lainJain harus dikencangkan dengan saksama agar
tidak ada sambungan yang kendor atau bocor pada waktu pemasangan dan operasi.
Untuk mencegah kebocoran air, flens harus dirapatkan dengan paking dan ulir pipa
harus dirapatkan dengan bahan perapat. Dengan mempergunakan dua buah gelang
pemegang pipa secara berganti-ganti, pipa kolom disambungkan satu demi satu sambil
menurunkan pompa ke dalam sumur.
(6) Penanganan kabel kedap air
Jangan sekali-kali menahan berat pompa dengan kabel kedap air. Kabel tidak boleh
tergores benda tajam. Kabel sebaiknya dilekatkan
pada pipa kolom dengan gelang plastik
di atas dan di bawah flens atau soket, seperti diperlihatkan dalam Gb. 6.13.
Pipa
kolom
Penampang pada
flens
Flens
Pipa
kolom
Gelang
pemegang
kabel
Cb. 6.13 Cara memasang kabel kedap air'
(7) Pemasangan lannia-ia:
Pipa kolom yan-s
Fa-::S
::.:,-< harus di_canrune pada landasan dan landasan harus
didudukkan secara kokob
i.e;3
:^:::a:: bei.-:- Dalam hal ini kedataran harus diukur
dengan waterpas dan penlei:-,- r3;--:ai ,jriakukan dengan baji pengganjal. Untuk
menetapkan landasan pada p.oo;:sr
=t:'rrh
kedataran tercapai, celah dicor dengan aduk.
(8) Pemasangan belokan pipa keluar. katup penutup, dan katup laluan udara
Setelah landasan terpasang. kemudian pasang belokan pipa keluar, katup cegah,
katup sorong, dan pipa penyalur dalam urutan demikian itu. Katup laluan udara (air
vent) biasanya dipasang pada belokan pipa keluar. Katup ini berfungsi secara otomatis
mengeluarkan udara dari pipa kolom pada waktu pompa distart dan memasukkan udara
pada waktu pompa dimatikan agar tidak terjadi tekanan vakum di pipa kolom bagian
atas. Air yang turun dari pipa kolom ini dikembalikan ke dalam sumur secara pelan-
pelan melalui sebuah katup cegah berukuran kecil yang dipasang dekat di atas badan
pompa. Gb. 6.14 memperlihatkan susunan pipa keluar di atas tanah.
Kabel
air
-
kedap
L
' - . a
, E ! E q r p r - p r d u o d r r t l l a s
! P
B d l d u z u n s n s
S I ' 9 ' q C
- r r i : r ; i r r i : T E l r n S q e l u s E u e { u ? u n s n s
=
r r
- + t
u e e d r u r o d r d e > F u e l f l u
{ n l u n
u e r f u e q t u r u e d r p
l " d e p ' r l e u " l u ? u n J r u L r e d n e l e e d r d
u u 1 n J e 8 u e d u e p u e r " f l r u a d e p e u e l e u e l e r q r e d r p e l l q n 1 l u r B I e S
' u e u n E u e q
S u r p u r p n e l e
r e 1 u e 1 e p e d n d u n l r p s m z q d n 1 e 1 - d n 1 e 1 u z p J " n l e { e d r d
' d e s r
e d r d u l u t u e d r d r u e l s r s
r J e p
I B f f i J e q
E u u , ( u e q r q e p e q E u e , ( e I e S e u o r y e l
{ B p l 1
r z 8 e e d u r o d e E e l u a t u
{ n } u n
' J e u e q
B J B c e s u e { D I B I r p s r u e q u n d z , ( u u e 8 u e s e r u e 4
' 1 e u r r 1 d o
3 u z , ( e d u o d
r s u e u r r o p e d u e > l l e d e p u e u r
{ n l u n
u a p u ? c u e J r p s m e q u e e d r r u e d n 1 r e u o . r e ; 1
' u e e d n u e d
u e u r l r n d u e s e { q e l o u a l n l u e l r p
q e 1
E u u e s e d u r o d J n r u n u ? p u u e d u r o r u e d s e l r s e d e y
s n J s r l z u e s
o . b
s I r B p
q r q a l
1 e p r 1
r e E e
' q G u B l s B l B g p e d ; d u r u n s r 5
p I ' 9 ' q g
r r c d u p o l
l e q e ;
r u o 1 o 1 e d r 6
u " s ? P u " . J
- : ' r
i w E a t u a 4
r . l l : : : : - s n T I
t J t l I e ! i l : i l : - : P )
r . n 4 l ] n n r 6 r ? : ' d
6 I I
u B B d l u r e d
, . 9
' J O l O t u
r s e r y g r s e d s q n u a u e r u
u e E u e 8 a l u E u n J n u o d r s e l q l u o t u
1 n 1 u n
d n l n c
s n J B q
l e q e {
u e J n > l n u e p e 8 e u e l J e q u n s s e l r s
- e d e y
' E u e f u e d
n 1 e p e 1 1 e q e 1 e 1 r I e r u e l n J e l u e g
- e E a c u a d g e 1 3 u e 1 - q e 4 8 u e l
l r q r u u r p
n p e d r u r
I q
r u e l e c
' J e { e q r a l
l e d e p J o t o r u u " u r { 8 u n r u
- a { E p E
' r s e r a d o
n l l e , l n e p e d t e i o q d n > 1 n c
E u e . ( u e E u e E a l u e u n J n u a d
1 e d u p . r a 1
e \ $
/
' q e u s l
s " l e r p S u n p E r e l
u " { J u r q r p 3 u e l u e d
1 a q e 1
e r y l
I " t u r o u { e p r l
J e c e s
4 r c u
l e d u p
I e q B {
J n l e J o d r u e l e z n q e q
l e E u r r p
n p e 4
' e d r d
n u l e d n l n g e l u " J n l e s
u e l e u n E E u a r u u e E u e p e , ( u u r z 1 u e l e s n J e { n e l e
u B s a J o E u e u r l E u n r u e l d e p e q r e l r 8 u n p u q r p
n p a d q e u 4 s " 1 " r p r r e d e p e l
I o q " )
' r s u { U r s
- e d s n u 1 e r u q u r e 8 u e E u e p r e n s e s e , ( e p J e q r u n s
u u 8 u e p S u n q u r e s r p
l u d e p
u 8 e u e l
1 e q e 1
' 3 u e s
- e d p r e s s l s s q q e l u d r d u e p e d r u o d e 1 r 1
l e q e 4 u e E u n q r u e , { u e 4
( 6 )
q e l u s E u e { u ? u n s n s
r c n u r u e 8 r m q r z 5
u " e d r r u e d
n ' 9
r
l2O 6 Pemasangan
dengan sambungan khusus
1'ang
mahal pada ke dua sisi pompa. (Lihat Gb. 6.15). Baut-
baut pada flens yang menghubungkan pipa dan pompa harus dikencangkan secara
merata. Untuk ini baut dikencangkan secara berangsur-angsur dalam urutan yang saling
menyilang secara simetris. Dengan cara ini flens dapat dirapatkan secara merata sehing-
ga kemungkinan kebocoran air atau udara medadi lebih kecil.
Beberapa hal khusus mengenai bagian-bagian pemipaan
akan diuraikan lebih lanjut
secara terperinci di bawah ini.
6.4.1 Pipa isap
Pipa ini memerlukan penanganan tertentu untuk memberikan performansi yang
baik pada instalasi pompa, seperti diuraikan di bawah ini.
(1) Pencegahan kebocoran
Pengamanan khusus perlu diberikan terhadap kemungkinan masuknya udara ke
dalam pipa i>ap karena hal ini tidak mudah dideteksi. Bila mungkin, penggunaan pipa
ulir harus dihinda.ri dan sebagai gantinya dipakai pipa berflens.
(2) Pencegahan kantong udara
Dalam hal pompa beroperasi mengisap zat cair, seperti diperlihatkan dalam Gb.
6.1(a), pipa isap harus dipasang dengan cara sedemikian hingga pipa akan mempunyai
arah menurun dari pompa ke tadah isap dengan kemiringan l/50 sampai 11200. Hal
ini dimaksud untuk menghindari terbentuknra kantong udara. (Lihat
Gb. 6.16). Kemi-
ringan ini tidak boleh berubah secara mendadak sepanjang pipa. Dalam hal pemasukan
dengan dorongan (Gb. 6.1.b), pipa isap harus menurun searah masuknya air ke dalam
pompa.
i
-1
r
Pemasangan
saringan
L-ntuk mencegah benda-benda asing dan sampah terisap ke dalam pompa, tadah
i-ra: :a:- ::leh diisi air setelah dibersihkan secara sempurna. Pada pintu masuk ke dalam
tadah
--=--r j::liang
saringan.
(4) Kedala=;:
-. -::
:ina
Ujung pipa r-:
--.':'is dibenamkan di bawah muka zat cair dengan kedalaman
tertentu untuk meac:s.:
--:::::::rva
udara dari permukaan.
Kedalaman ini harus cukup
meskipun peltn
tkenn
zt: :': : :' :aiam tadah isap turun Sampai batas minimum.
(5) Rantai penarik katr
Katup isap sering tah
=e:r;a:ri:
=:g:::3n
karena rusak atau karena ada benda
asing tersangkut pada duduta is-:
1-'::
--i:
:::-ga=si hal ini dapat dipakai katup isap
yang diperlengkapi dengan ranrJ.r :Elr-l r-.i : *: l.
-
-
..: a:as. rantai ini disangkutkan
pada dudukan pipa isap. (Gb.
6-t-"
Jika pipa isap ditanam di date'l
a.ti4-
y=i
-,tr!3psr
ganElgrr2n
diperlukan orang
yang dapat masuk ke dalam tarleh re:
=e1d=
I".llang orang. Sebelumnya, tadah isap
harus dikeringkan lebih dahulu. Hal in:
ra-Esr
ro1"3fisfaa. Unruk mengatasinya dapai
dipakai konstruksi pipa isap yang dieannmg pa,la dudukan di atas tanah yang dapat
diangkat dengan mudah. (Gb. 6.14.
(O
Katup sorong
Pipa isap yang bekerja dengan isapan pada waktu memasukkan zat cair tidak boleh
;i
I
E u o l u " I
u e l l n q u r u e t u q e p n u r u " { " I U I t u e c e r u e s B d I d
' u e { J e u e q l p
l B d e p
{ e p l l [ " { a s
" r u " s
I : l p - J " {
S u e s e d r p E u e , ( e d u r o d - e d r u o d
{ n l u n
? u e s J o q d e s r u d r d u u e u n S S u e 4
e u e s r e q d e s r e d r 6 ( g )
' e d r u o d
u : : : r i u n u q n e l a s u e > p l u l e l l p s r u " q
I u t
u s { o l e g
' u t 4 8 u n u r
s n l e q e s 8 u e , ( u e l o l e q
l n p n s
: d - , ; r u r l E u n r u
l p l r p a s e s
u " { " q u s n l p s n r e q e , { u q e p r n l ' u e 1 o 1 a q u e l n l r o d t p e p g
' s " l e
r l " l e q e s r p s n J n l r s t s u e S u e p E u e s e d t p J e s n p e J
I u l s 1 6 1
z : e r n t u o l u e l r r e p u r q E u e r u
I n l u n
p n $ i s u r l p
1 u l I B H
' ( p ) S t ' g ' q C
r u e l ? p u e l l u q r l r a d p
: i . J s
{ l J l u o s { e
s r u e f r e s n p e r r e l u d r p s n r e q
' e d r u o d
d e u E u t q n l : a l a I r r B I P e p e d u u p
: " s a ] q r q o l u , ( u r e l e u r e t p E u e , ( d e s r u d r d S u n q u e ^ ( u e u r
4 n 1 u n
' t a m p a :
I E I B I u o r u B I I g
u e { o l a q u e p r o s n p o l { ( t )
' s e d e p p
n e l e e s > l u s d r p e d r u o d n l { ^ \ e p e d r l e n c a l q n u e d
" { n g J o l
u s " p " a { u l e l e p n l e l e s s r u " q
r u r d n l e y
' e J e p n
3 u o 1 u e 1 u e p u t q 8 u a u r
1 n 1 u n
n l r e d
1 u l I " H
' S u t d u e s
I P n u t e q 1 ( 8 q
l p e , ( u r e l n u r o d u e 4 l e d r u e u e u u u 8 u e p n l r e f r e u o q 8 u e , ( e r e c u e 8 u a p u B I n { B l I p s n J " g
r u r d n 1 u 1 u e E u e s e u a d u n I r r B N
' e s l F a d r p
n e l e s e d e g p s n r e q e d u r o d n t 1 e . n e p e d u e 1
- n p e d r p E u o r o s d n 1 e 1 ' u e E u o r o p
u e 8 u a p u e l n s e u e d
I B I I
I u e l B C ' J B p n E u o t u e 4 t p e l u e u r
n E l B ? J B p n u u J o c o q e { u e l l n q t u r u e t u u e > I ? I u I d n l e y
' E u o r o s
d n 1 e 1 u e 8 u a p t d e 4 S u a p p
' d u q e d ; d u B { n p n q
t I ' 9 ' q 3
' u d r u o d d u s ; u d ; d u B u n $ S
9 I ' 9
' q O
d u s r e d r d u e { n p n q
; : : : o d
d e s r d n l e
) C r , , i h . . - r ,
f l - - s . f f
f f i f -
t i i l
l .
d n 1 e 1
r y r e u a d
r " l u u u
i f r
u e d e s r a t l ) . t !
\ . - - - / /
Q - - - - - ) - . /
d e 1 ? u e r e d r a l e r e p 6 1
u e e d r u e g
n ' 9
F'
122 6 Pemasangan
udara
jika
ada dari afltara pompa paralel
tersebut tidak dioperasikan.
Melalui paking
tekan pompa ini. udara dapat terisap masuk ke dalam pipa isap bersama *.-t irrggu
mengganggu ke4a pompa-pompa yang lain. Jadi untuk pompa paralel
sebaiknya?_
gunakan pipa isap individuil.
6.4.2 Pipe \eluar
D: :.arah ini akan diberikan beberapa hal yang perlu diperhatikan
dalam peren-
canaan ;an pemasangan pipa keluar.
(
I D3lneter pipa dan kecepatan aliran
Dameter pipa harus ditentukan berdasarkan kecepatan
aliran di dalam pipa
dan
r"::*r :srlu sama dengan diameter lubang keluar pompa.
Kecepatan aliran di dalam
73i ;ada
umumnya tidak lebih dari 3 m/s. Namun kebanyakan
orang mengambil I
ii.-;ar 2 m/s. Perbedaan antara diameter pipa
dan diameter lubang keluai pompa
ir:*< disesuaikan dengan menggunakan reduser atau difusor.
i Pencegahan kantong udara
Kantong udara
juga
merugikan pada sisi keluar karena dapat menimulkan
benturan
L-- rqater hammer). Untuk mencegahnya
dapat digunakan katup laluan udara (air vent
-.*:re)
y?rrg dipasang pada bagian pipa yang melengkung ke atas. Katup ini akan
-eogeluarkan udara yang terjebak di bagian atas lengkungan pipa
tersebut.
r
-1)
Pengamanan
tekanan perapat
Beberapa sistem pompa mengeluarkan zat cair di ujung pipa keluar pada
ketinggian
-rmukaan
yang
lebih rendah dari pada ketinggian
sumbu pompa.
Hai yang a"-Iliun
--' dapat menimbulkan
tekanan negatip di dalam pompa
sehingga uOara aapat terisap
-'.':it
melalui paking
tekan pada poros.
pada
pompa
berukuian besar hai ini dapai
rcs-eah
dengan menggunakan
air perapat yang dipompakan dengan pompa
khusus ke
-
r
'1-
paking
tekan. Cara ini hariya ekonomis untuk pompa
berukuran besar. Namun,
-nl.E --'l:-og
pipa
keluar dapat dijaga agar tingginya tidak kurang dari 500 mm di atas
nur=:'-
Nmpa
maka tekanan di dalam pompa
dapat dijaga tetap positip
sehingga me-
mL'm--rr :'i'rn
pemberian
air kepada paking tekan tanpa menggunakan po-pu
tuin.
'I-:ira:
G: 5.18r.
Pernulern
rir keluar
Fer
sF
Perm'rl,F &l:
qC
t
-\i
-,
Gb.6.lt S_rn
pipe
keluar.
!
: ? r j , H .
; E ? r _ i i , i . - E E a E
u e l u a q r p
s n r e q
, 4 e E a l
B u e s e d r p E u e , ( E u e f u e d e d r d
{ n l u o
' u e l E u n l r q r e d t P
' - : a :
d n , ? r : i E n q u n s
q ? J ? e s t ' ( e 8 u e u o d u r o l ' s e 1 e
e 1 E u u n u E u e s e d r p e d u o d e 1 t 1
' u l s f u l " l u e p r n l e r a d r u a l
u e q e q n r o d
s u e J e > I u B
- r ' - ; i l a , :
; " E r r r e l e n t u e d
q e l o e d r d u e l u r e S r a d
u a p q 8 u n ( u e l u
{ n } u n
s B q e q
} ? n q l p
s n J s g
E r f t r r : . - x
; : u u n d u r n l
. . r n q r q " 1 i . q
3 u u , ( u e l n p u e l
n u e l e 3 u e t u
> 1 e p 4 e d l d e E 3 u r q e d n r
t r r t ' T r l r i s !
u B ) I n l u o u p
r . , , n q
' n 1 ' p o e u
E u e s e d t p
E u e ' ( e d r d
1 n 1 u n - u e n d u r n l
{ " J B I
. e d r d e p z d 4 e c l B z u s J I I ? I J p t n q u r p E u e [ ' e ( e f - e i e s u e q e u e u r e } r a s e , ( u .
- x r f l ? :
p u p e 3 u u , ( t t 1 e c l e z e u e s e q
e d r d l e r e q
u ? g s u e t l I
r s 8 u n y e q
r u 1 u e n d u r n a
' r e 1 8 u e f
, , * * "
n e l e e 8 E u e , ( u a d
u e 8 u e p n d r u n l r p
s n r " q r " n l e { * ' i # i T ; ; | u ' - ; : 5
( e )
' S u o r o s
d n 1 e 1 e p e d I J B p s n e l u d e c
q r q e l S u n r
- r p u o J E u e , ( q e E o c d n 1 e 1 u e e r e 4 l e u l s - d
u " { g e p n t u e r u
e u e . t z 1 n p e d
p 1 r p e d e s u e u n s n s
_ . i - , r r , I
q n 1 r q " . r p S u e s e d r p
a u o i o s d n l e 1 u e r p n . , a l
u p e d u r o d J s n I e I
I e s o u
g g l a l e s
8 u e s u d r p
q e 8 e c d n l e ; 1
' r n o i q 3 u e ' ( e : e c u e 8 u e p
S u e s e d r p s n J ? q
r r r l
d n 1 e 1 u n p e ;
' u B l r l u 3 r { r p n s l B I l B r u e d u r o d
n l { B A \ e p c d z d t d u r l B p
I p { l l ? q
u z : q e
q e 8 e c u a t u
I n t r u n
, e 1 e O , p u u p ' e d u o d
J e n l e {
t s t s u p u d S u e s e d r y
q e 8 e c d n l e ;
' l l u l s
n 1 { 3 , t \ e p e d r e s e q n l B I J e l u e q e q l e d e p u e u r
{ " p r t
J o l o u r e 8 e d n l n u e l
u B e p e a l
u E I B p
q " p u e r e l e ' ( e p t e ' ( u n d r u a u
3 u e ' ( e d r u o d
u p e d u e q n l u y p
i u t r p e d e s u u l s
P I B J u e l s l p
z d r u o d n 1 { 3 & \ e p e d e d u o d u e r t l e d n l n u e u r
1 n 1 u n
r e l e d r p
r u r d n l e 1 n 1 , o , " 1 , 5 : ' ' ' 1 3 u o q 1 p
n e 1 e e s l t r e d r p e d u l o d
n 1 { 1 ( z p e d z d t d
d n l n u a u r
{ n l u n
q u l e p e e , ( u e u n g
: e d u l o d
r e n l a l r s r s e p e d S u e s u d r p S u o r o s d n 1 e l
' '
q e 8 e c d n t o l u e P S u o r o s d n l e Y
( Z )
' 6 1 ' 9
' q D
u r e l " p u a l l e q r l r e d r p
s e r ' \ n l u e 3 u n q u u s
s e q l g o l u o c - g o l u o J
' e d r d l n l e l a r u u e { l u q r u e r l p
u e r e l e C
0
' r n l e r e d r u e l u e q e q m e d
n o " i , , 1 l n r e 8 u e r u
n u l e r e n t u e r u
e d r 4 ( g
' e d l d S u s t u e d e s t p e u r e s
1 e p 4
8 u e ' (
q u ? l u e u n J n u e d
e u e r e l e , ( e E
l n q r u p
u I ? ' I { 8 u 3 1
r u e l s p
I p
r u " u " l l p
e d r d e r y 1 ( Z
' ' u d i d
r r e p
r y r e 1
e , ( e 8 l e d e p u e u r
e d u r o 6
- ( 1
' r u l q B A B q r p r l r e d e s I S I p u o { l e d e p r e l
e l l q e d e r e 1 e d r y
r u r u e E u n q u e s ' ( S I ' 9 ' q C
l e q l T ) ' d n 1 n c
> 1 t p 4 ' z t e s
n 1 e 1 u e E u n q u e s
B u e l u t p ' e d u r o d
q p n s a s o r p t u n l r q * e a i a e p e o r e l e d r p s n r e q
l e q 1 u ' ( u e q
u r B I B p s a m n l u e 8 u n q u r e g
' t E 8 u r 1
u " u u { 3 1 u e p c ; o , i r n l e : a d u a l
{ n l u n
u e l ? u n 8 t p
e f , u e s e t q
s q u e 8 u n q r u s
u p
, r e s e q
n z l e E u e p a s r . l r - r r p
l n l u n
r e l e d r p s u a u u z E u n q r u e g
' u l l u
0 S I
u e p 8 u e r n 1 n l t e ' (
l I J e {
J e } e r u e r p u e a u e i e d , i
1 n 1 u t '
o ' 1 ' u n 3 t p
r i l n u z 3 u n q u S
' s B I
u e S u n q r u e s
u e p ' r t 1 n
u e i u n q u u s ' r o " g o r 8 u r r q * e s
n l r e ' { ' u d r d
l u u n
n 1 e l u e E u n q u I B s
l u B J B l u
e E t l e p y
s a . $ n l u B P n 4 e 1 u e 8 u n q r u e g
( t )
' u e n d r u n u e d u e p u e 8 u n q u r e , ( u e d
u e 3 u e p
u e 8 u n q n q r e q
E u e ' ( n l r e ' (
' : ( u . r n r l n r l s t 8 e s u e p n e t u l r p u e e d t r u e d q l " s " l u u 8 { I B J n I p u " I s I u I q E ^ \ q I (
u d l d u u n d r u n l
u u P u u S u n q r u u S E ' ? ' 9
' e , ( u e [ r e 1
l e m e
r F { ' ; -
? : : " 2 u B { r l l s 8 u e u l l u d e p
u e 4 e
1 e p r 1
e d u o d e l e u r ' r q t q e l l p
t u t d n l n g e l
p e q 3 { I [
? r r r r r , r : i : t
I o - l n q s )
d n l n p s l
p E o q I q l q e l e t u
{ " p l i
d e s r q e p 4 I p J I B o 1 e z
u e e l n u r a d
- ? :
- * r - :
: - : a s l a l
' u o y s
r 8 E u t l r e l > l l 1 l 1 e { ? t u ' u o ; t s
l n l u e q J e q
J " n l e > I u d t d e l t g
u o y s e d t d
r 3 3 u r 1 ( t )
u u e d t t u e 4
n ' 9
124
6 Pemasangan
- -+
Hl{F:1t1h{
Sambungan
mekanis
Sambungan
selongsong
Sambungan
-,,ar
dengan
ri-3:
SrmcrrtrJtr;
mEt.tsll']-
bcllo.r
7s
-
1.500
s0
-
2.100
Pemakaian
Pembengkokan,
pemuaran
Pembengkokan
(untuk sambungan
rekat)
' --:-;;:
Tekanan kerja menyatakan tekanan normal
Gl. 5 19 srmbungan pipa luwes (Aeksibel).
pada
jarak
tenenru uruk nrculxp:.l: pipa bergetar atau mengalami tekukan.
Bagian-bagian ppa
lang
trrss- f'dng pada belokan dan katup akan mendapat
gaya dari zat cair,
lang
menEalamr pcrutahaD kecepatan. Karena itu bagian-bagian pipa
ini harus ditumpu unruk dapat menah:n gaia-ga)'a tersebut di samping gaya beratnya.
Cara menghitung gaya-gay'a
aken
diuraitan
-bagai
berikut.
Nama
Konstruksi
Pemuaian, eksentrisitas,
pembengkokan
luntuk
sambungan rekat)
Pembengkokan,
pemuaian
50-: ooo ro-3
I ::a*lt*rr*H'f;1,s",
s0-2.000
|
15
I irirtrr
,?.u"niin rekat)
Sambungan
victaulic
Sambungan
selubung
f r d t u !
i
g z ' 9 ' q 9
n q "
( : s D
Q
-
o u ) , t .
J - :
r
z ( I Y
( e z ' s ' q c )
d n l n u e d d n 1 a 1 1 n 1 u 6 1
e
( . s i u r ;
l e r e q e . ( e 8 u e l e d e c r e 4 : 6
( g u / 3 D J t e J
l v z
e s e u r
l e d e g
: d
( r u r / g E 1 ; e u n l o ^ u ? n t z s : o d r r e c
1 e z l e : r r g : L
r c : g ' q l r n r n u e u
( u r ) d n l q : i L I : l <
' ( u ) e , ( u q n S S u n s e s E u e , , ( e d u o d p e a y l : " 1 1
B u B r r r r p
N )
^ n z : . {
( N ' 1 1 a d .
I
7 x g
z ( I !
n B 1 "
( : S l )
" H t " . t
Z * t
z C I u
' ( z z ' g ' q l )
r y d a 1
d n 1 e 4 n e l . ( 1 7 ' g ' q g ) q e 8 e c d n 1 e 1
1 n 1 u n
( t
' l n { l r e q
s n r u n J u e 8 u e p 8 u n 1 l q r p
l e d e p
r u r g
e f e g
' r r c c
r , z
u e , o e z e r u , { r n q u r l r p t u e , ( g e , { e E e u e s
' d n 1 e > 1 u e p e d r d u , I e p r p , . t ,
t i
l e r e q ' e d t d
l e r a q ' d n 1 e 1 l " r e q u " q e u e r u
l e d g p s r u u q d n 1 e 1
l q a p
I p
e d r 4
. d n 1 u 1 ' 1 a 1 a p
r y
n d r u n l r p s n r e q z d r d e l e u r d n 1 e 4 e p e d e A e B u , { l n q * r u e . , . , e c ' r e z u E J r l B B u a J B )
d n 1 e 1 q e l a l e s u e p r u n l e g e s e d r d u e n d u r n l ( q )
' ( d u p )
r y d a 1
d n l e y
z z ' g . q U
. ( e e p a
p e q c ) q e t e c d n p y
I z . 9
. q C . u r 1 o 1 e q
u p r d
r f t e 1 e q
8 u e , { u , ( u g
0 2 . 9
. q C
( _ s l , r r ) t s s l l { e : 8 u e l e d a c . r a d
: D
( s / u ) e d r d r u e I " p
l p
u e r r J e s l e r - s l e r u r g e d a r a ; q : n
( r u / E > D u d r d E u e f u e d
u s n l e s r a d r r s c
l v z e s e y l : ^ 1 4 J
( u r A E { ) e d r d E u e t u e d
u s n l g s r a d r r e c
t u z l g r a g : ^ r 1 4 e u e u r p
(
u , ,
- n .
0 '
n e l B
U E r )
!
u "
a
e
" ' ^ r r z :
t
.
s n t r r r u u e E u e p u a l n l u e l r p
l e d u p
l n q u r r l
B u e , ( g e l e l e > I ? r u
0 2 . 9
; ' r " r
- : * -
u e l r u q r F e d r p
l u e d a s 0
l n p n s u e S u e p
{ o l e q J o q
u B J r I "
" { r f
. 1 0 1 e q u e u
8 u e , (
i t E n r r
r ? - - "
r n l u e u o ( u
u e q e q n r e d r J B p
J s s " J o q
? u e f , e f r e l u n q n u " -
l e d e p s n r e q e 8 n i
t . ' : l s : s r ? c . ;
t ? r a q e , { e E u e q e u e i u
t e O e p s n J , r l u r , I e s u , l o l e q
1 n 1 u n
u e n d r u n l
u e { o l e q u e n d u r n l { p )
g z 3 : : d n : e y
u e e d r r u e 4
n . g
I
rl
{
l
126
6 Pemasangan
trD2
F:7'Pg(Ho
-
r)
'(N)
di mana Hr: Head tertutup (shut-off head) pompa (m)
h:Jarak vertikal ar,l;ara katup dan muka air di tadah isap (m)
6.4.4 Cara memancing dengan tangki penyediaan air
Pompa yang mengisap zat cair melalui pipa isap dan katup isap sering mengalami
kesulitan pada waktu akan dioperasikan setelah berhenti beberapa waktu. Hal ini di-
sebabkan oleh kebocoran katup isap yang menyebabkan pipa isap menjadi kosong pada
waktu pompa berhenti. Jika motor distart,
pompa akan berputar tanpa ada aliran zat
cair, sehingga pompa menjadi panas.
Untuk mengatasi kesulitan ini dipakai tangki penyediaan air guna mengamankan
pompa
lang
bekerja otomatis, Tangki penyediaan air dipasang di dekat pompa. Sebuah
pipa menghubun-ekan tangki dengan bagian atas rumah pompa seperti pada Gb. 6.24.
Pipa ini diperlengkapi dengan katup cegah dan katup penutup di dekat pompa. Tangki
diisi dengan air dari sumber lain atau dari reservoir yang diisi oleh pompa yang bersang-
kutan. Untuk mencegah air luber dari tangki, dapat digunakan pipa limpas atau katup
dengan pelampung.
Tangki penyediaan air
Air
pengrsi
tambahan
\{:i:nur
i m dr aias
puncat
pompa
--
Pompa
Gb.6.24 Cara memancing dengan menggunakan tangki penyediaan air.
65 Peregrh.tr getaran
dan bunyi
6.5.1 Payebd getaran dan bunyi
Getaran tian
'l.:ri
r dapat terjadi pada pompa karena beberapa sebab seperti
berikut ini.
(1) Fluktuasi Ekan:n rlibat Pa-.al
-<.-i
Karena
jumlah
sudu imp.eler p\.a'pa terbatas maka tekanan pada sisi keluar impeler
tidak merata di seluruh kelilinpla- Fluktuasi tekanan ini akan dirambatkan secara
periodik mulai dari lidah volut dan u.;ung sudu antar ke sisi keluar pompa sehingga
menimbulkan getaran dan bunyi.
' ( 6 l g
' , 1 D
i E q r l t
' d r d
B , ( u r l e S J a q q ? 8 e c u 3 r . u
{ n l u n
s e ^ \ n l u d r d u e E u n q r u e s u a p u n S t p
e ; r . i : - i j " t r : r
l s g
r . u B I ? (
' t s u p u o d
s 1 u e r e l e E u e l e q r u e r e d q e E e c u e r u
{ n } u n J I l I e J a
i - '
= a
- : ? i s
u s { s d n r e u e d u o d u E S B p I I " l g , t r " q
I p
l e r e l
u " l e } u q u e e u n S S u e 4
' ( g )
; : i
: : - ; i , ; " l e p u e { I e r i u p 3 u e , (
4 n [ u n 1 e d l r n { l l p
e , ( u l t e q e s e { u t u u { B u u s q e y p
} e d e p
r i : , ;
=
F q
z : l l f
' d e s l
q p p " l s " l " I p S u n s 8 u e l
l n q l p
8 u e , ( r c 1 u e 1 e p e d S u e s e d r p u e 8 u e l
? ; - ; : r r 6 u n r u e r y [ u e p
l e n r y e d r p
e d u r o d t s e p u o d r e E e u e r y n l u e r p e , ( u w n u n e p e d
=
- r
s g t e E u o u r
I n l u n
' F q " u r
e , ( u u e l e n q u r a d e , ( e r q ? u e J e l r e 4 e d t p E u e r e f I U I ? J B c
* l x m o d - e d u o d
{ n l u n
u n r u e S l
' S u n p e 8 r e l u e 1 u e E u e p u d r u o d r s e p u o d u e > l q ? s l t u e r u
r d : ; . e q q " p "
I u l I " q
q e 8 e c u e u
{ n l u n I r " q r a }
B J B J
' S u n p e 8
u e p t s e p u o d I n l B I e I u U I B I
= : = a - t e d u e l
e { u ? { } ? q r u e r r p
l e d e p
e . ( u l e r a E 8 u a d r o } o u r u e p e d u o d I J " p u " J e l e g
S u n p e E u e p t s z p u o d m l e l a u l u z l e q u s J o d ( t )
' r u r
q e ^ \ e q I p u " { I B J n I p u e l e e , ( u u e q e S a r u o d e U a s e d u r o d
u y p r r ( t m q u e l e q u r u r e d e r e c t e 8 e q r e g
' s B J a I
E u e , ( r , ( u n q u e 4 l t s u q E u a u r 3 u e . ( t s u e u o s e r
J n q r u l t
l e d e p
e , ( u l e q q y
' e d u o d
u e p q n e f E u e , ( u t e l E u e n r e 4 e d t d t n l e l e u u e { l B q u e r l p
t e d e p n e l u y c e > 1 E u e , ( e d u o d E u e n r E u t p u t p - E u r p u r p g e l o u " { l n } u e d r p l u d z p
l ( u n q u n r u e u
s e r a l e d e r e q
{ " p l l
J o l o t u u e p e d u o d r l a l o u a l l n q u r r l l p 8 u e , ( r f u n q u n d t l s a y q
; , { u n q
u u p u u r e l e 8 u u l B q I u B J q u 8 a c u a u u r e 3
' S ' 9
' ( r ' t ' 9
l t n q u r s l s p u B { I E r n I p t u a d a s s o r o d
u e > l s n J n l u e p e s l u e d n l r u r p l o s
' n r e q
E u e f u e E u e p t u t u e t 8 e q r l u e 3 n e l e q t e q r e d
' r s o r o l r u e l e E u a u n e l e s n e E u e , { u e r E e q B p B e u e J e {
I n q u l l
r , { u n q u e p u e r e l e E e r y 1 ( t
' s g u o
S u e s e d l p J e n l o {
e d r d e p e d n e l e
' 1 r c e 4
q r q e l 8 u e , ( u e 8 u e p
l l u e 8 r p
e d r u o d e , ( u q t e q e s ' q n u e d
" { n q J o l
d n 1 e 1 u u e p e s l e p e d u e q l q e l J e q B r ? c o s r " s o q n l l J a l u e r 1 1 u n [ e 1 e 1 t 1 ' r e n 1 a 1 d n 1 e 1
( 1 e 1 o r 1 u e u r ) u e e 4 n q u e d u e q p e a 8 u e r u
1 e , ( u e q
n l B I J e l e d u e l e d r u o d u o p s e r e d g ( g
' d e s r 6 E u r 1 ' e d r u o d
l e 1 o r
p e e r l
' s " l r s e d p {
r e u e E u e r u )
r y r a q e d o r r "
" r $ # o l f l H l
s z l q - s l e q r r r B I B p n 1 r e , ( ' e f u r l s e u a s E u e , { e f t e 1 q e r a e p e p e d e d u r o d u e r y s e r e d 6
G
( Z ' S ' S r l r n q
1 e q r 1 )
r r e u " r n t u e q q e 8 e c u e u r
{ n l u n
u a l e p u l }
[ q u l v
( V
' ( 7 ' 9 ' g
r 4 n q
l e q g )
S u r i r n s q e E e c u e u r
{ n t u n
u e ) e p u l l
I I q U V
( g
( c ' ; ' ; : r t n q
t e q r l ) r s e l l r e 4 r r e p u q 8 u e r u
{ n t u n
d n l n c E u e , (
9 5 4 5 1
u z { e l p o s ( Z
( r ' t ' 9 u 8 p
Z ' l ' 9
r l r n q
1 e q r 1 )
e d r u o d n d t u n u e d u e p t s e p u o d
l e n { r a d
( t
' t n l u a q
q e 1 3 u u 1 - q e 1 3 u e 1
l t q u u p
t e d e p
1 ' g ' 9
J r l n q t u e l e p u e ; l l e J n l p r u a d a s r i u n q u e p u e : e t a f q u S a c u a u r
{ n 1 u n
d q u q u r p r d u o d E n a r B I
l i m q
u e p u e r e l a 8 u u q e B a c u e 4
Z ' g ' 9
' u e r e l e S u e 4 q e q e f u a u r e l n d S u u a s
l e s n :
S u e i 3 u r 1 d o 1 n l l u l l o s
' r u l n d r a q
8 u e { u e r 8 u q u p e d r s o r o l u e p u s n e e { B u e J ? { r p e l r a 1
l e d e p
E u e q r u l e s
I s l
u e e p e e )
' . r e l n d r e q
8 u e , ( u e r 8 e q S u e q u r t e s
{ e l
u e s p " e 1
O )
( S
S I B S B d
t e q r l )
l t u e r n l u s g ( S )
@ ' 9 1 e s e 4
1 e q 1 1 )
E u r f r n g ( t )
( g ' 1
1 e s e 6
l e q r )
r s 4 r , r e ; 4 ( g )
' t , ( u n q
u e p u u r 4 e 8 u e l q e q e . ( u e u E u e , (
1 t q e 1 s
r ; : : - , - - : . d
I n q u l l l l e d e p
u e r 8 e q e s B { n q J e l d n l e l e ) I I [ e l n d u e q n u e q
' u e r e l e 8
q e q e , ( u
- a c a , t '
- ? r r l n q r u r u o r u
u B { B r u r u B J B s n d ' e , ( u r s e l g r s e d s
{ r l r l
J n l p q n e l u e 4 s e r e d o r p
? : ' : : { : - r
- : : e s n d
p e f r e l u a l e e d u o d r I E t u n J u e p J B l u E n p n s
o r a l a d u r r
u r B I B p r ( I
d e l u e u
1 4
E u e , ( u B r r I V ( Z )
r i u n q u e p u u r e l e 8 u e g e 8 e c u e 6
S ' 9
i
6 Pemasangan
-\---
Karet penyekat
getaran
Sambungan luwes
Landasan bton
Karet penyekat getaran
Landasan untuk karet
penyekat getaran
Gb.6.25 Susunrn pipa untuk menyekat getrron.
(2)
Perambatan melalui pipa penyalur
Sambungan pipa luwes (Gb. 6.19) harus dipasang di tengah pipa untuk memisah-
ian getaran pompa dari pipa. Jika ada kemungkinan bahwa getaran
akan dirambatkan
t: gedung melalui tumpuan pipa, maka pada tumpuan dan gelang pemegang pipa dapat
crneri karet penyekat getaran. Gb. 6.25 memperlihatkan suatu contoh instalasi pompa
:: Calam gedung dengan perlengkapan pencegah getaran.
: Perambatan melalui air
Denl'utan tekanan yang ditimbulkan oleh sudu impeler yang terbatas
jumlahnya
ii:::: diuraikan dalam butir 6.5.1(l)) akan dirambatkan melalui air. Hal ini sering kali
-e::::bulkan
bunyi keras yang tak diharapkan di ruangan yang jauh
dari pompa.
!(a-.i1,-'L ini dapat diatasi dengan memasang tangki udara di tengah pipa keluar untuk
Etri 3:::
_eelombang
tekanan. Cara lain
juga
dapat ditempuh yaitu dengan mengurangi
deq,--: ::!-rran. Untuk ini dapat digunakan pipa penyaring
bunyi atau pipa l14 panjang
5L.,r:t::'..rng
disesuaikan dengan gelombang denyutan yang ada.
(4) Pcra-:r=- melalui udara
Jike :=r: :: Calam kamar pompa dapat diterima, asal tidak keluar dari iuangan,
maka din+r{:
'r=::arcompa
harus dibuat dari bahan yang menyerap bunyi atau me-
nyekat bmr-l i.:-::-:ksi penyekat bunyi dapat terdiri dari
jendela
kaca dua lapis atau
dinding beto,e ::::r,
-::e
jendela.
Untuk penyerap bunyi dapat dipakai papan-papan
akustik atau gtrrr-g ik-srri
..ang
dilapiskan pada dinding dan langit-langit.
LI
ti
..i.
il
ii
Ii
1i
*
&
r
E u r c u e r u e l 4 l ( g )
' q n u e d
z > l n q J e l u e " p " a { r u z l " p u " I r l s e d r p s m e q ( u u E u o r o p
: q i : ; : * : - r s
= ; : s r i
z p e d ) d e s l e d r d q e E u e l r p E u e s e d r y 3 u e , ( E u o r o s d n l u ;
d e s r e d r d e p e d S u o r o s d n 1 e 1 u e e s 4 l J o u e d
Q )
' u , r n : f , t c u p
E u e , ( u s l e r e . ( s r e d u e B u s p r e n s e s s n J ? g s e u r n l a d J r ? u e p u r E u l p u e d l e
r n r r r s r u r r l c q q u n f
' q n u e d
e > l n q J e l s n r e q
' E u e q u r r E u e d
e d r d u p ' s r u e { a u
t e d e r e d
r " r ' . : u n r m - : r . p d e d r d ' u t E u r p u a d e d r d p r e d e s n l u e q u r a d e d r d u r a l s r s e p e d d n l q B n t u e s
n l u e q u r e d
1 e 1 e
e d r d u s e s { u o r u o d
O )
' u e 8 u e 1
u e 8 u s p r e l n d r p e 4 t s n l e q u e E u e p r e l n d r o q
l e d e p
s n r e q s o r o 4
s o r o d r e l n u e r u u e 8 u e p U u e $ l u o r u o d ( S )
' e . i u q e l u r n l
u B p u " q r s J e q o l e s r y r e d r p s n J e q u " l " ] u e q
{ n 1 u n 1 e , ( u r u r
u e p
{ n u e C
u e l e 1 u ? q s e u n l a d > 1 e , ( u t u r u ? ? s l u a r . u o d ( t )
' n l n q " p
q r q e l r s { o J o { r p s n J e q ' u e E u e d r u r , { u a d e p e B { l f
' ? ' l ' 9
J l l n q u r " l e p u ? { r e r n r p q e l e l
3 u e , { r e p u e l s u e p ? r u c u z E u e p e s 4 r r a d r p s r u a q J o } o r u u e p u d u r o d s o r o d u e s n r n l a ; 4
u s n J n l o { u s e s { l r e u e d ( g )
' u , ( o g r e q z d
I J ? p
u ? u l r u e f u e 8 u e p r e n s e s e , ( u e E J B r I B a . r r { B g u e r y l s u d l p u " p J n { n r p s n r e q e , ( u r s e l o s r
u ? u e q e l
' r u e u a q
J o l o r u ? r u u l n J e l ' r o l o r u
{ n l u n
' u e 1 u q u , { r p
s n J " r l
l e q u > l
u e E u n q u r e s
u l J e s u e J n { n u e p
' q r q e 1
s n J B e l e J
l s s e r d
e 8 r e q ' l 1 1 r r s s n l n r u a d s 4 r s e d o l u e l e d e l e y
I l r l s l l
u a l s r s u ? e s l r r e r u e d
Q )
' S u u s e d l p
s r u u { o u
l e d e r a d
o q r s r e q
J e u o q - J e u o q e d u r o d u r " l " p r p J r " q e l e l e s
u e r p n u e { u e p u d u r o d 8 u r 1 e d
I " l o I
u r " l e p r p n l n q e p q r q a l m > 1 e d t p s n r q u B e } E u q e d
' n 1 u e p a 1
s n s e > 1 e d e r e q e q r u " l s q
' s r u e { 3 r u
l e d e r e d
u e l e u n E 8 u e r u E u e , ( e d r u o d e p e d o l
u s { r J e q r p n p e d s n s n q 4 u e r l e q J e d
' u e r y r l 8 u r s r p
s n J e q
{ B s n J e r u
u e p n 8 E u e E E u e u r
l e d e p
E u e , { e p u a q - u p u o q u e p e q o c r l n r p u n l e q e s z s l u e d r y s n r e q e d r u o d n l r B u a J ? )
' s n u e s
E u ? , {
u e n E E u e 8 t u e l e 3 u a u u e l e e d u o d u l e r u
' d e s r
g " p e 1 n E l B d e s r u d t d r u s l e p e { > l n s e l r r
E u e , ( q e d u e s n z t ? u e J o t o { ' 3 u r s e u p u e q e p e r s e l e l s u r u e u n E u e q r u e d e u r q e s e r y 1
d e s r e d r d u e p d e s r q e p e 1 u e q r s J e q u e d ( t )
' l n { r J e q
r c E e q e s
q B I B p B e , ( u u e e s r y r e u r e d r n p e s o r d u n d e p y
' u e 1 u e 1 e f t p
u n l a q e s e s l u o d r p n F q e p r l r q e l J a l
s n : e q
' t u l e d l p
{ " p 1 1
" r u B I
q " p n s E u e , ( n e l e S u e s u d r p r a s a l e s m e q S u u f e d u r o 4
B d r u o d u s { u u l c [ u e t r A l B I B J r r B ( I r r B n l n q u p u e d u u B s { F e r u e d
I ' 1 ,
L
i
I
N Y Y U Y H I T f , I A I f , d
130 7 Pemeliharaan
Pompa harus dipancing dengan mengisi penuh pompa
dan pipa isap dengan zat
cair.
(9) Pemana.an pendinginan awal
Untuk
.
rnpa bertemperatur tinggi (atau pompa
bertemperatur
rendah), zat
cair den-ean :3speratur tinggi (atau rendah) harus secara berangsur-angsur
dimasukkan
ke dalar :."'::rpa untuk pemanasan (atau pendinginan)
awal sebelum pompa
dijalankan.
Dalan
-.
rni. temperatur awal pompa tidak boleh berbeda lebih dari 25"C dengan
temPt:3::-: kerjanya setelah pompa beroperasi normal. Jika pemanasan (pendinginan)
aual i-- i:rang, pompa dapat macet atau bergesek pada celah-celah sempit antara bagi-
an j i:: :.ram dan yang berputar.
t 1i Pemeriksaan arah
putaran
P:=eriksaan arah putaran biasanya dilakukan dengan terlebih dahulu melepas
i::';:g atau sabuk yang menghubungkan pompa dan motor penggerak.
Motor di-
:-:
-;kan
sendiri dan diperiksa putarannya.
Namun untuk pompa-pompa
kecil pemerik-
*-1- :rutaran dapat dilakukan dengan menghidupkan pompa
selama satu detik tanpa
-elo-ras
koplingnya.
Pada pompa
benam, untuk pemeriksaan putaran dapat digunakan kabel sementara.
Kar:rp keluar dibuka sedikit dan pompa dijalankan untuk waktu singkat dalam salah
setu arah putaran
dan manometer yang dipasang pada
belokan dibaca. Kemudian
terminal motor diubah untuk memutar pompa dalam arah yang berlawanan. Manometer
cihaca dan dibandingkan dengan penunjukan pada arah putaran yang
terdahulu.
Tekanan yang lebih tinggi menunjukkan arah putaran yang benar.
r I I r Penanganan katup keluar pada waktu start
Pada waktu strat, katup sorong pada pipa keluar harus dalam keadaan terbuka
:e-
-i
atau tertutup penuh, tergantung pada jenis
pompa yang dipergunakan sebagai
:_-'-_.-
-E- -.!.--.
, ? _- :::e sentrifugal: tertutup penuh.
-
?-=:; aliran campur: biasanya tertutup penuh.
-:
F:e:a aliran aksial: terbuka penuh.
4
P-.le L'enam:katup keluar dibuka sedikit untuk mengeluarkan udara yang
'--c:-gi'ap
,li dalam pipa kolom.
Se^:-r:
;r--fa
=entrifugal
distart dengan cara di atas, katupnya lalu dibuka pelan-
pBIE:
-,r-
:r:-:-'-r
:-
-
:rlrmeter
diamati terus sampai menunjukkan tekanan normal
tutuF trl':ri r*:,e: :r:;it:es
j:g
l:rlalu lama karena zat cair di dalam pompa
akan menjadi
panes
re:l:$a :L1!: :e:--:-lian
berbagai kesulitan. Dalam keadaan katup tertutup
pompa
uaai :n:,ie: ;:-lalr-ir:
-::.: dari 5 menit.
7.2 Pemeriksr
fodid OFrri
Di bawah mr ekep ,Jispxik:r
:E::ii:- L'-
iang
perlu diperiksa serta cara penilaian
kasar tentang iioc.isi pompa
baii au.-:
reiru
uji coba, rnu.,pro pada waktu operasi.
(l) Pembacaan manometer dan ampermeter
_.
1) Tekanan keluar dantekanan isap harus sesuai atau mendekati harga yang telah
ditentukan atau diperhitungkan sebelumnya serta tidak boleh berfluktuasisetara tidat
" s o . r e a
l q t a E r p c d m q q e q
r y 1 r 1 Z ' L ' q U
' t u p p d u r t o m e i u e d
q r r y
I ' l ' q C
s s I I B I s S
r - : r 1 1 > \ . z - o l
u B I e u B q u s s s l l r e t u a d ( g )
' t e d e c t p
g " p n s
I B I r x o u
u " e P ? e > l
u > 1 e u
, n 1 1 e m
e d e r e q e q I I B I e l e s I l u o q l e q u e r o c o q s { z > l l f
' u " { s r u e } I p
l e d p
t s e r e d o ' e q o c
r f n u e l n l e p p l e e s
e p e d u r o J o q a { B p E e I I [ e t e t u u e 8 u e p
] B q l l p l e d e p
E u e f u ? r o c o q e {
? p B
{ " p l l
e 1 l [
l e r u r o u
S u e p u e d r p u s e p e ? I ' s l u u ] e u r l e d e r a d
r e l e d r p u 4 1 ( Z
' J o c o q
q e p n u u B I B E I I a I B I s r : u i n l e s I u B I e p S u q u d u B q B I a q E u e s e u r o u r
u u 8 u u l
' e , ( u d n > 1 n c e s
u B { s E J e I I p u u p S u e s e d r p a - u r 1 e d u e l e u e d
' u e l l n s e r u t p
f u e n t u e s
q B I e l e S
' u e l l e d z r t p
n l e s r a d n l e s u g p S u q e d
l e l o l
U I B I B p e 1 n l e s r e d n 1 " s u o p l n s u l u l p
E u n l e d u e 6 e q E u r s e r u - 3 u t s e l N ' Z ' L
' q C
u r q e p u a l r e q r l r a d r p l U o d o s
o 0 8 l
l n p n s l n l u o q l u o t u
u n s n s r p s n r e g u e l s { e p : a q S u q e s 8 u e , ( E u r l e d - E u r l e d I r P p u B q B I e B ' ( t ' f
' q C
l B g l ' I )
' s o r o d
u e r e l n d q e r u u e E u e p I s n s e s s n J u q e , { u u e u e , { u s q e r u
' s o r o d
e p e d E u u s e d r y S u q e d
e p g
' e , ( u E u e l u l e q e p e d q e l e c e d u e 1 q n u e d B r e c e s s o r o d l r l r l a u l e d z p
s n r e q S u q e d
u e E u o l o d E u r s e r u - 8 u t s e t r
l
' I e n s e s
3 u e , ( u e r n l n u e p q e l u n f t u B I B p S u q u d u B B I p e S
' l n { I J a q
t e 8 e q e s
" J ? c
u ? 8 u e p u B { n { B I I p E u q e d
u e r l u e E 8 u e 4
' n r e q
8 u e . ( u u 8 u e p r l u e 8 p s n r e q S u q e d e l e u r
' u r e [
e d e r e q a q u e l l s e r a d o t p
e d u o d u e p u u l E u e c u e r y p 8 u r 4 e d u a l e u e d q e l e l s s y r c e 8 u e r u
{ " p q
u " r o c o q e > l e > l l f
' u u 4 q e y o q . r e d l p
{ " p l }
I l e > l o s
" r u s
u e r o o o q o l ' e , ( e q e q r e q
E u u , {
? u r s l n r a t ' n l u e u e l ! e ) t e z
1 e , { u e q { n l u r l
' E u q e d
u e s e u n l e d u e p u z u t 8 u t p u e d
1 n 1 u n
u u l n p a d r p r u t s n l l t - ] r p a s
q e l u n l I U P I ? p I u I u " J o t o q e { ' r l e
e d t u o d
1 n 1 u n
' n 1 t
B U o J B )
' e d u o d r p
E u z . ( r r e c 1 r z : n t e : a d u t a l s z 1 e
I p f . 0 I J B p
q l q s l
l e p l l
q B I B p B u D I u I z I I p q l s e t u
E u e , ( E u q e d
1 a o 1
r n t a a d u a t u n d e p y
' r { l e q
q l q a l s r u c o s I I e q L u o { u u l S u e c u e l t p S u q e d
u e l e u e d u s r p n u a ) ' 1 u e s e d u a q a i q E u l E I l s
1 e ( u e q
q l q 3 l l t e r l e z u e { J o s o q l u a l l l
{ n l u n
u B { J o p u o > I r y u e l e u o d r n r u u e l e f t a q e d r u o d
P J s l u e u l ? s u E p u B { J o p u a { p s n J E q u e > 1 a u e d
r n u E { e r u p e i r e l r - u l
I e q
e 1 t 1
' s e u e d
r p e f u a u 3 u r l e d u e l q e q a . i u a u u B { B u e q l q e l J e q
a - u e . { u e 8 u u c u e 8 u e 4
' l e r u J o u
r p e l u e u r u e s e l o l r e d u e s
( u u r t u u S r a q e J B J a s J n { u
" n p a I
U ? r I
- s u e c u e E u e u r u e E u e p ) ? l ? J a l u u e p u e l e d - u e 1 a d u u r l E u e c u o l l p s n J e g E u n p d u a l o u e d ' r u t
r e p q r q o l u e s e l o l q e l u n i e 4 1
' s / r r u c
S ' 0 I r p
q l q e l
{ B p I l
e
( u q e p u n l
! u e , (
r t u c
} e z
u ? s a l e l
- : e : a t o t
e d n r e q s r u u q ( u e 1 a 1 S u q e d e p e d ) S u q e d
1 u t o 1
I r " p u e r o c o q e ) { ( t
S u q e d
1 e 1 o 1
e p u d u e r o c o q e { u e p r n l u r e d u r e l ( Z )
: a c e r u : e l s d t u r u n l o q e s
I ? r u J o u I ? 1
B J B c s s I s s n u n u J e q
l e d e p
I r l s q
s n J B ' ? d u o d
; - T
- - -
: : o : e l a d r u l e r e l v e
l l d r u e s
g q o c - q e l e c e p e d d q e s r e l 3 u e ( J I s B d n u 1 e S u t s e e p u e q
? : q ? r
. '
' : ' - u r o u
> l 3 p r 1 s J B c a s r s ? n l { n g J a q
{ B p r l
r u r s n r v
' J o l o u
1 e q e 1
e p e d u e 1 e 1 e , ( u
- : i - ; : : : d u e p r { B p u o J q r q e l s n J " q u e { r s u n s u o { l p S u e f
{ I J l s I I
s n J V ( Z
. -
' ' ? :
- . ? .
: : . , , , , , $ r ; ; 1 x l r
i # H f i : I 1 1 1 # 1 f f 1 ' , f f i
l l T ' d ? f f i : : l
s e q s e 6 u t 1 e 4
s o r o d u e r e l n d
q e l Y
u ? q " l e g
s e : a d o r s r p u o { u s l r J e t u e d ,
Z ' L
132 7 Pemeliharaan
l) Jika bantalaD
)'ang
digunakan memakai cara pelumasan cincin maka cincin
ini harus dapat berpuar secara normal'
2) Jika rumah bantalan dipegang dengan tangan, harus tidak terasa adanya panas
yang berlebihan. Jika diukur dengan termometer, biasanya bantalan dianggap normal
bila temperar:rm\a tidak lebih dari 40'C di atas temperatur udara di sekitarnya.
(4) Perr:rhsaan
getaran dan bunYi
I r B1-s
rrngan diletakkan di atas permukaan rumah pompa harus tidak terasa
adanl'a
grr36n yang berlebihan. Untuk pengukuran yang teliti, amplitudo getaran dapat
diu-kur fitrBn vibrometer
pada rumah bantalan dan pada motor. Dalam hal pompa
teeall r.Egukuran dilakukan
pada titik tertinggi dari motor. Harga amplitudo yang
di'i}=
-rus
kurang dari 30 pm (30/1000 mm) pada 3000 rpm, dan kurang dari 50 pm
F,aa:
l-i}J rpm.
I Tidak boleh ada bunyi yang luar biasa karena kavitasi atau surjing maupun
bn:rj: lari bantalan.
ri, Pemeriksaan cakram
pengimbang
Bila cakram pengimbang dipakai pada pompa bertingkat banyak, tidak boleh ada
-*anasan
yang berlebihan
pada ruang cakram pengimbang atau pada saluran air balik-
.-.a
pada ujung poros terdapat tanda untuk memeriksa keausan cakram dari luar. Jika
\eausan sudah melebihi batas, bagian yang aus harus cepat diganti.
(6)
Cara menangani instrumen
Beberapa alat ukur seperti manometer dan vakummeter selalu diperlengkapi dengan
katup sumbat. Katup ini sering dibiarkan terbuka selama operasi sehingga meter akan
:inx-menerus mengukur tekanan. Namun hal yang demikian itu dapat menyebabkan
:-iier menurun ketelitiannya atau rusak setelah
jangka
waktu pendek. Hal ini disebabkan
:.:l lonjakan tekanan yang dapat terjadi waktu pompa distart, dimatikan, atau karena
i:rr.:asi tekanan lain pada waktu operasi. Karena itu katup ini sebaiknya selalu dalam
ig!=3n tertutup kecuali bila sedang dilakukan pemeriksaan.
7J Ptrgrmanan Untuk Penghentian Pompa
-
-:-s penghentian pompa secara manual perlu diperhatikan langkahJangkah
F*13=.i-:
-:
sebagai berikut.
l, F:,==
=ntrifugal
dapat dimatikan setelah katup keluar ditutup rapat. Jangan
ru*ii,--r:-: nenutup katup pada sisi isap sebelum motor dimatikan.
2) Dr-&r: :-i rlrrnpa dipancing dengan pompa vakum, bukalah katup pembocor udara
(rairr: :'--=i-<:r) setelah pompa dihentikan. Dengan dibukanya katup ini air di
d,1",-
l--:a -ni:
akan kembali masuk ke tadah isap sehingga di dalam pompa tidak
terFe
={}-r-
::-rio.
Bila pt-e:a
-e:s*s---akan
air pendingin, tutuplah katup air
pompe rfiipnr:Lrr
Zat ak
frsruer }n:r
l;'.ak paking harus dibiarkan selama ada
pompa_
5) Jika pompa trerbcen k&rsoa iisrrik padam pada waktu beroperasi, tombol listrik
h2nrs filrrk: tdlmanlanr,J^n :ada saat yang bersamaan, katup keluar ditutup.
Namun pada pompa afsid. karup pembocor udara harus dibuka sebelum katup
keluar ditutup.
3)
4)
pendingin setelah
zzt cair di dalam
' l n { l r a q
r c 8 ? q e s q " l ? p e I J B q d E l } e s e s { l r a d r p n l J e d E u B , ( p q { " H
u ? r r ? q u u s { r J a r u e d ( t )
' 1 u I
l n > I l r s q
u e { I s r n l p
I u e d e s
q " l e p " u e u s > l u o u a d l s u e n { e { u n d e p y
- e , ( u r u n l e q e s
u e s y u a u e d - u u u s 4 u e u e d u e p q e l o r e d r p 8 u e , ( J " p u g t s e E r e q - u E : e q u e 8 u e p u e l 8 u p u e q
- r ! f , s g s { u e u a d } e e s
u p e d u r s e u r r s r p u o l r u r q n l u n 1 e d J B s B p s e l v
' u l ] n r
u ? " s l l r e r u e d
o . r 5 s u B $ p l e u r
I n l u n
J B S u p r c 8 u q e s r u l z d r p u . { u l n l u z l e s I U I u B n l u s l e )
' n F q " p
q l q o l
: E T u u a l p n p e d e f u n l l u m a l E u e l
" u a s e q
e s r y r a d l p n l r e d E u e , { u e r i e q n " l e J I } n g
u u u s 4 l r a r u o d
q 4 u , u u q 8 u u f u u p r t l n g
Z ' 9 ' L
' l ' L
l o q s l
u r e l p u E { I J e q I p r u I n } r u > l q o l u o J
' e , ( u 1 n [ u e 1 e s
u " { n l " l r p E u e f > y p o F a d u u e s > l u e r u e d e g a s
' e q o c
t l n e s u r u e p e d u z u s l u a t u a d p s e q
' r y r e q e d
e t u e u
o e d u r o d
r s e l g r s e d s t e u o S u e u u e 1 3 1 e c I s I J o q s r u g
[ " p u e {
n u e l d e t l a g
' r u l
n 1 r e { t l r " l p r p u n l u e c r e l E u u , (
u e n l u o l e > l u e 8 u e p I ? n s e s
{ I p o I J e d
e r e c o s u e l n { u l l p u B s { u e u e d
' e d r u o d
d e t l a s
l n 1 u n
u e e s l u e u r e d n I J g ; I u 6 l " r p e s r p n p a d ' t e l n r u t p
q e p n s e d r u o d p r u r o u t s e r e d o e l t g
I I E p u a {
n u E y
l ' 9 ' L
' d t l e r l s
- r u r r u p e r S e s
l t l t p a s
S u r d r u e s
1 p
e f e s e , ( u s t u 1 e 1 t E o s u e 4 e 4 n u e { I p u e > I e
I u l s I C
' e d u r o d
u u ? J e r { r l e r u o d u n d n u u r s e r e d o u e e y o l e 8 u e d r 3 a s s e q e q t p u " { ? I U I U B I B J n r u P I E C
r r B B l o l a 8 u e i I g .
L
' r s o J o )
u e q ? u e u
I n l u n
l B J z {
q u 8 a c u e d
t e z
n e l e
1 e , ( u t r u
I J n t u n l l p s n r e q ' 3 u r 1 d o > 1
u e p ' E u r > 1 e d u e l e u e d ' s o r o d ' u e 1 e 1 u e q
u p e d s r u g r p 8 u u , t u e e l n u r r e d - u e e > 1 n u u a 6 ( Z
' u e > 1 8 u u e r y p
e d u o d u e p S u e n q r p s n r u q e d u o d
u r e l e p r p t e x
t e z ' e u e 1 n 1 > 1 e , t r u 1 8 u e l u r B I E p u e > l t s e r e d o t p u E { "
I e p l l
e d r u o d e > 1 t 1 ( t
B r u E f
q { B , t i l
r q 8 r r B l [ u B J B o
I B { B d l o { B I
E U B A u d t u o d w u B 8 u B u e d
s ' 1 ,
' r s e r e d o
u u ? r u e o { r S a s r r e p n u f q r l p
{ l e q
q l q a l e a n l r u t
I E H
' E t u E I
n t 1 e . r r e l E u e l
1 n 1 u n
t l u e q
- r e q u a l J e r q r p u p e d u e p u e r l u e E J e q B J B c a s u e l r s e r a d o r p E u e . i e s e r q e d u o d r l r e d e s u e 4
- e u ? c u e J r p
u , ( u l e q a s u e 8 u e p u c e d u o d ' s r l ? r u o l o
B r B 3 3 s u e l r s e : a d o r p e d u r o d e 1 t 1
' u B J B I " q e {
r u e p e u r a d e d r u o d
l U a d a s
l e J n r s p
e d u r o d
: r n r u n e E n [ r d e ] e l ' e l e s u e E u e p z c e d r u o d
{ n } u n
n l " l J o q e , ( u e q
I e p l l 1 u I
r u ? c ? r u e s u ? B S
- r - - : 3 r . u 3 d ' l s r r r J o u
u B p ? e { t u s l s p u , ( u u n t u o s q e l e d e e s l u e d r y u B p
l r u e u
0 l
q l q o l E u e : n 1
? - ? I ? s n S S u r u e s
[ D I a s
n B l E u " l n q a s r 1 e 4 e s e , ( u 1 r 4 r p o s u " { u " l e [ r p n p e d e d r u o d
1 u I I " q
: : C I r e l n d ; a q
l e d e p
4 u p y t
e S S u r g e s
l e r B { r e q l e d u p
e d u o d u r e l e p u u r E e q
' u e 1 u e 1 e [
-
:
- : ' : : : d
I B p r l
e > l r f
' > p p o r r e d
B J B c e s u o l l s e r e d o r p s n r e q u e E u e p e c z d u r o 4
{ Z
' u e 4 n l r e d r p
" l r q
u u > l J r l e r p d e r s s n r e q
' 3 u r > 1 u d
1 e 1 o > 1
l a : 1 1
- ; . : : - - : \ r l r u p
' u e 1 e 1 u e q u l 3 u r p u e d . r r e
' s e u n l o d
J r B n g l ? s e u r n l e d
1 e , ( u r p 1
' l e e s
: i l r l s
j t - i : :
: ? : e p
\ n l u n
u e l d e r s r e d r p s n r e q ( d u n d f q p u e l s ) u u 8 u e p e c u d t u o 4 ( t
I
I
t -
u e e l o l e 8 u e 4
9 ' L
r l E E u B p c J u d r u o 4 u B u a E u B u o d ,
? ' L
t34
7 Pemeliharaan
Tabel 7.1 Kartu kendali.
I
Dameter keluar
Jumlah tingkat
Temperatur permukaan rumah bantalan dan rumah pompa: Dapat dirasakan
;3ngan tangan.
fgi\:nap i=p dan tekanan keluar: Penunjukan manometer dan vakummeter harus
:.L-
-^
Ksf,-T..ran dari k.-ruk paking: Diamati secara visuil.
-{-rx Lrini: D''3a,;a pada ampermeter.
J--;*t
-rnrEk
1ei;:.a,<
di dalam rumah bantalan dan perputaran cincin minyak:
ry-ru*1=. *"
_:"Ea:
T-83:-
jilihat.
dan didengarkan.
(2t hmsnr:ia,u' :rr
r*nxln
Safiry r[,urrJtr
lrrrT'rr*:1r
!ilrllls :t!:"t.
-ai::
:L-aEJr, fELE= harus diperiksa. Besarnya
tahamr
giilri
ltrgt {:rs&E
"alc:
-
lttri
(3) Pgm"rr}rrm
qe em.
Setiap qe hulrn.[ir.{rra wi:rrq
rErE
?EatEandan
berikut.
1) Penggandaa
rninral di
rl'trrn
=mi*
lcrtrriu
2) Pemeriksean gtmuk: Gemul h.r@s iirE@ rle memburuk.
(4) Pemeriksaan enam buhnan
Setiap enam bulan diadakan pemeritsaan berikut.
t) Pemeriksaan paking tekan dan selubung poros: Jika pada selubung
poros terlihat
1r
.:
5,
t
(Halaman depan I
Tegangan (V)
Frekuensi
(Hz)
(Halaman belakang)
Tanggal Uraian
0 z z
t z 9 ' 0
9 L 9 7 ,
z 8 - 9 - n z
l u l l o N
0 z z
1 Z 9 ' 0 t
S L
L Z z 8 - s - 8 7 ,
s ' - a j o
l r Y
l e d r a d
J I E
u a s e l a l 0 g F r u r o N
0 z z
I Z s ' 0
I t
9 Z
z 8 - 9 - Z Z
( A ) ( v )
I
u e i u e 8 e l
s n J v
( u r )
r e n l e {
s B u e { e I
( u r )
( l u n I 3 ^ )
d e s r
u u ? I e I
( J " )
u e E u e m
r r i l e r e d u r e l
x
- i u e : o 1 e Y
u e { e l
3 u q e 6
( f , . )
u e l 1 u e q
: n l e . r e d r u e i
e I ? n s
f u e : c p C ,
. B d u o d
t s g r e d o t o ' I
Z ' l I a q B I
' r s ? J a d o t o 1 q e n q a s
q o l u o c u B { u e q u a u Z ' L I p q e J -
' u B I n { B i p n l r e d
I " p I } I n B g J e ^ o
u B I { I u e p
u " 3 u e C
' l , , e {
} " E u " s
" d u r o d
u l , p
I p u B S n B a I
B ^ ' q A
u , I l n d u l s r y } d , p
" { " u
' e ' ( u t s u r a d o
I & \ "
B p B d u " s p B e l
u e 8 u a p u z l E u r y u B q l p
u z e p a q r e d ' z p z l e p p
a y f ' e u r e 1
n 1 { 8 1 r \ e 1 3 u e f
I n l u n
I s e r a d o J e q
" d u o d
q B l 3 l ; s n i " 1
' " ' 1 e t p s J a E e s l B d e p
B E E u q e s
u " I n l u e l l p
q B p n u r
I E r u J o u { B p l l E u e , t u e e p e e ' 1 a n ' 1 " t ' } e } c l p u s p I } s l r r " l p l r e q d e t l I S B J a d o u e E p " e { { l [
I s G r o d o
3 o ' I
' 9 ' L
' e t u ? l r a d 3 u s ' (
q n J n l e [ u e u
u e s > I l J a r u e d l l s e q
u o l r " s " p J e q
u a l d s l e ] I p ] " d e p
e ' ( u 1 n [ u q a s l l p o l r o d
u
- ? s { r r e r u o d n D I " ^ \ r { E ; ; i # J r p y
. u e l e u n E r e J r p ' r e l n r u
e d u o d
q e l e l e s u n q s } n l B s
" { 3 u 3 [
u B I " p
B I u B l r " a
a o r i
1 i " ' q " n o l
, q n r n l e ' ( u e u r
u u e s I l J e u e d
u o l e p s S u e u I n l u n
U e > I
- r n f u e r p l " d , p
u n . , B o
, ) i 1 p
' L O * o d
u z 8 u t l u e d a { } " I E q l
' u e r t l u
n [ e 1 ' e d r u o d t p
3 u e ' ( r t e c
: e z s r u e f e p e d
E u n l u e E - i , r
" ' ' ' ' n n ' e q
l " d B p
u e u s > l u a u e d
n l > l ^ A
o 1 3 u e [
u n d t 4 s a r y
' r l e q t u e l u e 8 u e s
- z r u a d u e p u e r z l E u o q u r a d
q e l e l a s l l ? q t u a l
J n { n
: u I s u a q
r o l o t u I s e l o s l u e u ? q " I G
' S u e s e d t P u e P
- : i i u o q r p
e d u o d
q e l e l e s
I l s q u r o I
u e s r u n l a d
u I n I B I t p
s r u " H
: s o J o d
u e s n J n l e )
( l
i
= : i ' r r
u e p q e E e c d n 1 e 1
l u a d e s
l e r a E r e q
8 u u ' ( u e r E z q
u e 8 u e p
d n 1 z 1 - d n 1 o 1
u B p B e X
' e d u r o d q e t u n J r l r " l s P
I P I S o J o )
' ( E u u E u u e e i n ) l e d e r e d
r , t 1 : r . e p e d q e l e c e , { u r e s e q
, . I I " } n J e l ' r e 1 n f u a q
8 u e , ( u e 6 u q - u e 6 e q
U p e d u e s n e o ; 1
( t
: q e l c p e
l u l s I p
e s r y r e d r p
8 u e ' (
p q l e g
u e u n q s l
" I u l l
u ? s s I l J e r u e d G )
' q " q u e { u e s n r n l e d
u e > l n > l " l l P
m - m i l . + . : , : : l e d u o d n u " ^ \
u p e d u e l n l u a l r p
E u e , ( e E . r e q
r r u p 8 u e d u i l u e u r
y ? i , r m
u t r ! . { - : - : . i ? t i t [ , r o f o * s o r o d u e p e d u r o d
s o r o d
e r e l u e n 1 e 1 3 q 1 d o > 1
u " p e e 1 k
- r u . l r u r , : . - - z q
s o r o d E u n q n l e s
u e p E u r l e d ' u B s n e {
E u e r e {
l u l E p
J n l " - J n l
( e
k
u e u l o l e 8 u e ; 9 ' L
136
I
Pemeliharaan
7.6.4 PenYediaan
sulu crdelg
Macam dar
-'-:=-e:
:'al-u cadang yang dipedukan untuk pemiliharaan tergantung
pada jenis p.-l:l-i-
-e:tr
Er cair yang dipompa, keadaan operasi, dan derajat kepentingan
pompa. \g::
- :"L:a
--umnya
suku cadang yang perlu disediakan dapat diuraikan
SePerti Le;--n
-:
--
(l) Ba$:
.t-::!:
-ri-tr
diganti pada setiap overhaul.
l) Par::g
-"n
*r.
Fakirg dari tali kapas dengan grafit yang banyak tersedia di pasaran
L's:,rrs-+n':r:g tidak dipandang sebagai suku cadang yang perlu ada dalam sim-
x*.ss66 sl*er mudah didapat. Namun paking dari bahan setengah logam yang
:r*-l
rrr-. rersedia sebagai suku cadang dalam simpanan.
I Ftr:@,g m::t bulat dan
Paking
gasket.
I
Lt:r,r-r
-.::,rras.
Meskipun minyak bukan suku cadang namun perlu ada persediaan
mmnai l,mas dan gemuk sesuai dengan yang dianjurkan oleh paberik pompa.
rlqa t.
-r,rrak
perlu disediakan sebagai suku cadang.
:
nrrgrt
lang
harus segera diganti setiap ada kebocoran
kr:ltr mekanis yang bocor harus segera diganti. Karena itu perapat mekanis harus
rchutu rrserlia sebagai suku cadang lengkap dengan gasket yang diperlukan.
a*g:n-$3gian yang harus diganti karena aus
Se.:bun-e poros. Selubung poros yang melindungi poros terhadap gesekan dengan
:ei:lg di dalam rumah paking, sangat mudah aus. Jika keausan yang terjadi
-:lebihi
2 mm pada keliling luarnya, selubung harus diganti.
C.:-cin perapat dan bus. Berbagai cincin perapat (wearing ring) dan bus dengan celah
s=qit banyak dipakai di dalam pompa. Jika bus ini aus, celah menjadi besar dan
(.f..coran
di dalam pompa akan membesar pula. Hal ini akan menurunkan per-
'--r:,ansi
pompa. Jika selisih diameter cincin perapat atau bus yang membentuk
1g:rr; :i!-sbut sudah lebih dari I mm, cincin atau bus harus diganti untuk me-
]]
:
-!k-:-
-rformansi
pompa.
,L.t-s:-.::
rengimbang dan dudukan. Karena keausan pada bagian ini dapat diukur
.pri-
-:n.::en
tanda pada ujung poros maka suku cadang penggantinya dapat
o!Er!*ili.:l,ar :efelum overhaul dilakukan, sekiranya keausan yang ada melebihi
r-r-rr-
jr-
=lefik.
fmm,e:
:,'-
ra-iak. Jika celah pada cincin perapat membesar menjadi lebih dari
,i':
rrr i:r-:a 3is. atau
jika
ujung sudu banyak termakan kavitasi, maka impeler
IEnr
-:*ra
:=:: Juga
jika pada alur pasak ditemukan retakan, atau
jika
diameter
dri,rm lra: r.--::a:ak sudah membesar karena korosi, impeler sebaiknya diganti
bcrt- hsu,i
*-k:
:arus disediakan sebagai suku cadang
juga
sebab pasak ini
@
msn-na,..
i"E.lSB: ti:is karena korosi.
Poro*. ILmr
=;ri
gr''anik, bagian
poros yang bersinggungan dengan naf (hub)
impelr tir-: m,pc kr.er dan mengecil karena berkarat.
(4) Bagia+tagrr.
1'r'._g
bar"rs cisanti
jika
terjadi bunyi dan getaran yang tidak normal.
1) Bantalan hoia,JaE hantalas :r-i serta bus bantalan.
2) Kopling flecs luss. Jika bus li.i:et sudah aus sehingga celah menjadi sangat besar,
ataujika baut bengkok.
maka
bus karet dan baut harus diganti.
s)
' B d u o d
l r r p
r o l o t u s f , d e l e t r A l
S ' t
' q C
P
T A
?
- 4 s -
' t u n $ m d r q u r t m p
l l E n I l . r 1 u e s
r d u r o d
? ' t ' q C
' t u n f n u r d r s r u l t u e p p E n J g u e s r d u o d
t ' 4
' q C
I e s e d
s o r o d t u n q n l a g
u e l e t 3 u t 1 u 4
u e J o J o q l z c 1 e z
: e d r u a 1 t 6
S u e d o u e 4
{ e s E d
: a l a d u t : n Y q
( E u r : 8 u r : e a , t r ) l e d u : e d
u o u t 3
: - - ' = )
: : t a j = ;
: 1 = = X
; - - r r k r c 4
- = u
J n : n 1
T i S t l l , E f , q ]
: , : r : - i n r r i
g r l P o 2 d
t f i E t i u . d
t r E l : E q q E n U
E o q
t r " t E l t r ? 8
c q a u e q d n t n l
s o r o d
E u r l d o )
r n p e , c . r - " : : 1
' t u r l d o l
E u n p u r l e d s B d e l e t u n l n q e p q r q e l J e l u e 8 u o p ' J o l o l u u B { s " d o ' I
e d u o d
F " p
r l " u a l r e n l e )
E u o r o s d n l u q - d n 1 e 1 d n 1 n 1
u e r e l E u o q u r a d u e d e r s r e 4
' r u r
l n { l J e q
u s l n J n
u " l e p u c : [ n r r q E P I D J E : . : r s r u s f s d r u o d
{ n l u n
q n J n l e . ( u 3 r . u u B e s { r J s r r r a d u e " f t e { o d
i
_
u E p
t ' r
' q c
i e q l " I )
8 u n [ n u u d u q
I E E n J I r l u e s
u d r u o 6
I ' L ' L
' t r u i u a ;
: s y - u r u o q
l e 8 n J u l u o s
s d u o d u u p E u n [ n u " d ? s r
I B E n J U l u e s
B d u r o d
I n ? q J o a o
" p e d
t r l s a i * . r r r f u o q u w f t e { e d u e l n J n u e { r J n r p u e r l u r u r s r ( I
' n l u o g a l
u B t u a s e { r ? f u n d u a l . u e d r . s , N . d ; r . : a 1 t l e q u e { u E } r { B J e d u B p u B J s I E u o q u e d
" p " d
J E s e p
u e e f t e { o d u n u e N ' B f u l s { n r t s L l r c - r p s r u a i e p e d E u n l u e 8 r a l B u e J B { u r B I 8 u B [ u e E u e p n l B S
E u e , ( e r e l u e e t u " s
{ B p r l
e d q l c d i - ? : : r : y u E l r { e J e d u e p u e r e l E u o q u e d e t e l e l e J .
( e
( z
( t
( r )
t u q d o l B r m p u q e S
L E I
I n E q r a \ o _ i
J n B r u e a o 4 . 1
I
n
I
7 Pemeliharaan
motor dan tinggalkan baut kopling di tempatnya. Lepaskan baut kopling dengan
menariknl'a.
(Lihat Gb. 7.5).
(2) Pembongkaran
pompa
(Lihat
Gb. 7.3)
(a) Melepas
penyangea
G
dan tutup rumah @ dari rumah @
Dalam hal pompa dengan konstruksi tarik-mundur seperti
pada Gb. 7.3,
jika
di.
perlukan untuk mengeluarkan bagian yang berputar saja, maka pipa isap, pipa keluar,
dan rumah @
tidat
perlu dibongkar dari tempatnya. Namun
jika
cincin perapat
@
akan
diganti,
maka sebaiknya rumah dibongkar sebelum dikerjakan'
Adapun urutan pembongkaran pompa ini adalah sebagai berikut. Mula-mula buka
baut
penyangga atau penopang
@ seperti diperlihatkan dalam Gb. 7.6. Meskipun baut
untuk tutup rumah @ telah dilepas, tutup ini sering tidak mudah dilepas karena sam-
bungannya berkarat. Jika pada flens tutup ini disediakan dua buah lubang berulir untuk
menarik keluar flens, maka pada lubang-lubang ini dapat disekrupkan baut yang sesuai
secara bersama-sama sampai tutup tercabut dari rumah pompa. Jika lubang berulir
tersebut tidak ada, masukkan obeng atau baji di celah antara rumah dan flens tutup
seperti diperlihatkan dalam Gb. 7.7. Jika celah mulai melebar, tutup dapat dicongkel
dengan dua buah obeng secara serentak
pada tempat yang berseberangan, sampai tutup
terlepas. Jika sambungan telah terlepas, tarik tutup ini searah sumbu poros. (Lihat Gb.
7.8). Goresan dan luka yang ditimbulkan
pada permukaan flens harus segera dikikir
halus secukupnya tanpa merusak kerataan permukaan flens.
(b) Melepas impeler
Impeler @
dapat dilepas setelah mur
@
dan cincin @
dibuka. Namun impeler tidak
Gb.7.6 Meleps
pilF3 b lrrirut. Gb.7.7 Melepas tutup rumah.
I
t
Gb. 7.8 MelePas tutuP rumah.
' E u l d o y
I I ' r ' q 9
d e l a u e d
d n r : 1 e g
d e t a u e d
d n : q e 5
B . t . f f i i r 1 r u 3 u r ( e t t ' f
' q C )
I c o {
B { B p
I n l u n
E u q d o )
' I I ' 1 . ' q C
L U B I B p U B I I E I { l l r o d l p
l l e d e s
; f f i a q u B p S u e p e s e , ( u p
1 n 1 u n
u B p
I I c e {
e , { e p
1 n 1 u n
S u f l d o { : E u q d o > 1 u r e c B l u e n p e p Y
@
E u r l d o l s e d a l o ; 4 1 ( p )
' s o J o d
u u e 4 n u r r e d
{ B s r u a t u
e d u 4 ' e p u u e E u e 8 u e p e , ( u q e l s q u r o u r u e l e l u e E u e p
s e d a [ p
l e d e p
e , ( u e q S u n q n y e s u D l I I r I s P
I B I I
t u " l " C
' ? , ( u s l u e [ e s
n s l s
1 3 J B {
u u q e l e l e q u e p
t s n q r e l E u n q n l e s e l r t g r l l e g e u B { B
I B p I I
u e s e u e l u e d
' s e d e p p q " p n u u " I e u e { s e u e d r y e 1 t [
r l u u r
' e f e q
e p e d u e p J e s a q q r q e l r e n u r u e r s u e o r l r e , ( u n d r u e u r E u e , ( n E E u n r o d u u p
l n q J a l
e , { u e s u r q E u n q n l e s
" u e r e {
E , r l q e q t n q a a { I p n l r e d
' l n q e c l p
l e d s p
u n l e q o s u e l s e u z d t p
n l n q " p q r q o l s n r e q s o r o d e p e d t r u a t r
u e 3 u n q u e s u e E u e p E u e s e d r p E u e , ( s o r o d E u n q n l a s
I d B ? o I
' u " { r u n l e { I p
g e p n r u u s p
O
r a y a d r u r
4 e s z d
q a l o u e r l " l l p s u o J B I s o r o d d e p e q r e l
r e l n d r e q
l e d e p
1 e p r 1
r u r E u n q n l a 5
' l t u e i r p
n p a d r u u a q - r e u a q e 1 t [ u , ( u e q
] n q e c t p
6
u e 4 e 1 E u q z d u u 8 u a p u e l a s a E d e p e q : a 1 s o r o d r 3 u n p u r l a u E u e , {
6
s o : o d E u n q n l e g
s o r o d E u n q n l a s s e d a l e r y ( c )
' u u > l r ? n l a
I p
l e d e p
@
t u n q n l a s r e E e r y l q u e E u e p u a l s n p q
' e . { u r 6 E u r d
E u e q u r a E u e u r n e l e s e r o E r a }
{ " s ? d
J n l u s I I f
' 6
l e s e d
u e > l J " n l e { ' s e d e l l p
r e l e d u u r l e l a l e s
' 1 e s n r
t p e f u e u r
@
E I o q u " l e 1 u e q u e p
l o l t u e q
t p e l u e u s o r o d e E E u i l e s
u q r q e l r e q S u e K e K e ? u e l e u n 8 8 u a u r e d u q U B I n I B I I p s n r ? q I U I u e e [ r e 1 e 6
' 0 1 ' t ' q C
t u B I B p
u e r l l n f u n l r p
J i l a d e s
' @
r l e r u n r d n 1 n 1 u e p r e l e d u n B r ? 1 u ? g e l e c e p e d E u e q o q u n q u n p
u e 8 u a p
1 e 1 8 u o c r p
r e l e d r u r u z p ( e f u S u n f n
l z s n r e u r
e d u 4 ) I l e q - l t " q u u E u a p p l n d t p r e l e d
- u r r
l e { e p
s o r o d 3 u n [ n e E n f
l e d e g
' ( O ' f ' q C
l e q l ' I )
' r e { e r }
n e l e > 1 } r e u e d
1 e 1 e
u e l e u n 8 t p
s n J ? q e r { ? u r ' u e q r u r a p B { r f
' u n q 4 - u n q q J e q
r e l e d t p e d r u o d q " l a l o s
l n q e c l p
l l s p n u r n l s l e s
' r a ; a d u g s r d o l e ; 4 1
6 ' l
' q g
' r e p d r u l s d a p ! {
g t ' t ' q C
6 i l
I n e q r e ^ o L ' L
140
i Pemeliharaan
sambungan
longgar denga: rrrr-S di mana gerakan aksial terhadap
poros dicegah dengan
sekrup
penetap. K..pirf,t Ll: :.1:at dilepas dari porosnya dengan terlebih dahulu me-
,g.rdoitun
sekrup
peneuF. ie=uiian memukul keluar secara merata dengan
palu kayu
a[u
pal, plastik. Kopling unr* c;-, a sedang dan besar (Gb. 7.I lb) disambungkan
pada
po.oi d.ogun sambungan
kerut. L-r:i-ik melepas kopling ini tidak mudah. Untuk itu
keliling luar naf (hub) kopling traru-r tlipanaskan dengan nyala api dari
pembakar dan
dicabutdenganpenarikSeperticiip'erirhatkandalamGb,T.l2,Sebelummemanaskan,
baut kopling harus dikeluarkan agar t r:-< karet tidak rusak kena panas. Bantalan bola
@
hendaknya diiaga agar tidak terkena
ganas
secara berlebihan'
(e) MelePas bantalan bola @
Bantalan bola dilepas hanya
jika perlu diganti dengan yang baru. Untuk mencabut
bantalan bola dapat digunakan
penarik yang dikaitkan pada cincin luar bantalan. Bila
akan dipakai cara
pemanasan, cincin dalam bantalan dipanasi dalam waktu singkat dan
langsung dipukul keluar poros pada cincin dalamn!'a. tanpa merusak poros.
Gb. 7.f2 \IelePas
koPling.
(3)
Perakitan
Gb.
7.1-1 Pcouesra selobung poros.
(a) Memasang selubung
Poros
@
Sebelum selubung dipasang, poros
@
harus diarxla. halus. Untuk memasang
secara kerut, sediakan minyak dalam wadah lalu pana-.kan hingga mencapai temperatur
140'C sampai 160"C. Celupkan selubung ke dalan: mrnyak selama 6 sampai 8 menit
agar memuai
(lihat
Gb. 7.13). Setelah itu keluarkan dari minyak dan segera
pasangkan
pada poros di tempat yang telah ditentukan.
(b) Memasang bantalan bola 3
Untuk memasang bantalan bola pada poros dengan cara kerut, sediakan minyak
yang dipanaskan hingga 160'C sampai 180'C. Bantalan direndam di dalam minyak
selama 10 menit lalu pasangkan pada poros (lihat Gb. 7.14). Jika bantalan bola yan-e
dipakai adalah da5i
jenis yang berpelumas gemuk dan tertutup maka pemasangann)'a
\,(1,
ffitrr\r,
)u
K
' ( g l ' t ' q g
f " q l . I )
' @
E u r l e d u e l e u e d e l n d u e l E u e s e d u e p
6
s o r o d e p e d u e 4
- n t u e l r p q e l a r E u e , (
l e d u e l
r p
@
r e d u t e l e d u u l 8 u e s e d ' E u e s e d r p
@
r e l e d u r r u n l e q e s
' l e { u J o u
I e l
3 u e , (
r , ( u n q r u g x r p u e l z l u B q
" p ? d
l e d a c
E u e , ( u u s n e e > 1 u e p s o r o d e p e d u e s e r o S u e l p q r u r u e u
u e l e
l n u r a E
t u " l ? p
1 p
l g l p a s
u n d n e l u a a r l s e d u d r u e q u e J o l o )
' r o 1 o 1
E u e ( u e f l u 4
u u f u a p u ? { s o l o r y q o l o q
{ B p l l
u E n f
l n u r e g
' J e r . u n l
u e p s u u e d r p e l u a u r
l n u r e 8
u E E u q e s
u u l n p e E u e d
I p B F e l
u e l e r 4 n f u e q u B I u 1 u B q e p q e d e q e q s s
' l n r u o E
r s r r p q e l o q
{ B p r t
u B I e }
- s e q g u r u n J r r r " l e p
1 p
u u E u e n g
' u e s e r o E
r r e p s o : o d q z E a c u a r u
l q u n
e 8 E u u f u e d r e l e d r p
n l r a d t t t t
I e t l
U T B I B C
' ( 7 1 ' 7 r c d u e s
S I ' , ' q C
l e q l ' D ' u " l s t u e q
r l e r r r r u a { u e > l { n m r u r p r u r
s o : o d e p e d E u e s e f u e l q z p n s E u e , ( u " l u 1 u " q e , { u l n f u e l e g
' u u l u 1 u u q
r s r s e n p e { e p e d
1 n u r e 3
I I B u e q
' r l n u r e 8
u e s e u n l e d u e l e u n E E u s u r u " l e 1 u " q u 4 1
' n n c u o d
1 e . ( u r u r
u e E u e p r c n c r p
n l n r l e p g r q o l r e t s n r e q
t n r e {
? r e c o s s o r o d e p u d S u e s e d r p q e 1 e 1 3 u e , i E I o q U B I } u e g
' { l l o r p l q
s a r d
1 e 1 e
u u E u e p s o r o d e p u d
{ n s ? u
e s l e d t p s n r " g u " l " t u u q r u r
{ n l u f l
' u e s u u e r u e d
u e 8 u e p u " { n { e l r p q e l o q
I s p u
s o r o d e p e d
' u r 1 r 1 u B q d n 1 n 1 t u u s e u r e t r 4 l
L t L . C J
' u B l q u B q q r u r n . r e p u d s o r o d E u r s a u e l l
9 I ' l
' q g
& , i s l
F a
r . r a h s r r e g l
t l . f I { )
! t u D
' ! n
t
G r r * x t p i r q r r r . q f u r s r u a 6 1
t l . f
. q C
I f l
I n e q r e ^ o L ' L
lr
I
I
I
I
li
ii
I
tt
,l
1---
r
i
il
'i
li
142
7 Pemeliharaan
Gb. 7.18 lllemasang
penekan paking pada poros' Gb. 7.19 Memeseng imPeler.
(c) Memasang imPeler @
iebelum impeler dipasang,
periksalah terlebih dahulu ukuran impeler dan alur
pasakn,va, untuk meyakinkan bahwa pasak benar-benar
pas dan tidak goyang. Jika alur
pasak melebar ke arah ujungnya atau
pasak terlalu tipis, maka akan dapat mengakibat-
Lan kerusakan. Jika demikian, bukan hanya
pasak tetapi porosjuga harus diganti baru.
Cincin !
harus selalu dipakai untuk menjamin mur impeler agar tetap kencang.
(Lihat Gb.7.l9).
(d) Memasang crncin
FEraPat
Untuk dapat memasang cilcil perapat
g
rumah
pompa harus dilepas dari landasan
terlebih dahulu. Cincin perapat ini biasania tipis sehinega untuk memasangnya cincin
harus dimasukkan secara merata dan lurus. Untuk im cincin dipukul dengan perantaraan
bantalan
papan kayu persegi. (Lihat Gb. 7.20). Setelah terpasang, haluskan bibir dan
permukaan cincin dan pasang kembali rumah
pada landasan.
(e) Memasang
pada rumah @
Sebelum memasang, cuci bersih permukaan-permukaan
yang akan saling menempel
dan haluskan dari kekasaran bekas terkena
goresan dan pukulan, lalu kerjakan
-Erasangan
dengan lebih dahulu memasang
paking karet @
pada tempatnya. Untuk
m.:
3:rnakan
paking baru dan
jangan
menggunakan kembali
paking bekas. (Lihat Gb.
-
: , Pal in e bekas sudah berubah bentuknya sehingga tidak dapat menjamin kerapatan.
Gb. 7.20 Memrsel3 cirin
PenPt.
Gb. 7.2f Memasang penysnggt pada rumeh.
r
. ( t r - E f
s a d r g s m { s n m l e l ^ I
S Z ' t ' q C
' l t t . t e { B r u r o s E u ; 1 d o 1 3 u u s e i u a 1 4 1
t Z . L
. q t
r { r f
' B d u r o d
s u o g B p d u z q l q a l J e q S u e f u u 3 u e 8 e l u e > i l n q t u l u e t u u u p s o J o d u e s n J n l o )
n - 3 ? u e E E u o u r u B { " q e q e s B $ 1 e d u u E u o p u B I n I B I I p q e l o q
{ " p l }
e d r d u e 8 u n q u e , ( u a d
} u l I B I {
E B I B C
' u a l s n J n l r p
e d u r o d q " l e l e s S u q e d r r a q r p u e E u e p e d u o d s u e g u p u d u e l S u n q r u e s
- r p s n J e r l d e s t e d r d u e p J e n l e > l u d t d e l e u r z l 8 u o q r p e 8 n [ e d u r o d g e u m J B { I [
' @ Z ' t ' q C
t e t l l ' I )
' 3 u g d o 4
E u n p u r y a d S u e s e d e . ( u r r q l y
' r o l o t u
u e p e d u o d u " s " p u l u u p
q q e p e d E u e s e d r p ( 1 e , t r o p ) d e t e u a d u e d ' u e 1 s n : n 1 p s o r o d q e l e l e s
' ( S Z ' f ' q C
l B I { l ' I )
' r ' l ' 9
J r l n q u B I B p u B { I p J n I p r u a d a s u s l n r { E l I p J o l o t u u e p u d t u o d s o r o d u e s n r n l a 6
e d r d u e p s o r o d u u 1 s n r n 1 e 1 A 1 ( ,
' 1 n r a > 1
u e B u n q I I r B S u B l B n > I e {
E u u r n E u e u u p
{ n s e l u
l e d u p
r r u c
l n t u e E
n u 1 e
l e J a l
n q a p ' r t e u e 8 u e p u e > l u t E u t p t p
{ B p l l
B { l I
' r r c
u e 8 u e p u u l u t E u t p
' 1 z d o 1
E u e , ( u e { n p n p o l z p z d s o r o d e I
{ n s e l u
8 u q d o 1
q B l e l o s e r e E e g
' ( V Z ' t ' q C
l e r l l ' D
' 4 e , { u t t u
u r " l e p I p n l n r l e p q l q e l J e l z , ( u u o l s e u e u r a u
u e E u o p s o r o d e p u d 3 u 1 1 d o 1 E u u s e d u e l p n r u o )
' S u e s e d r p
u u l e 3 u r l d o { e u ? r u t p s o r o d
E u n f n u e p
l e s e d
r n l e r d e l - t d o l e p e d u e s e r o 8 u e p u e l n 4 n d s u l a q - s u { e q u " { s n l u H
6 ;
E u 1 1 d o 4 E u e s u r u e l A l ( q )
' ( e Z ' f ' q c l
l e q l T )
' u e 8 u e l
u e 6 u
- a p : a n d t p t e d u p s o r o d e E 8 u t q a s
' ? l e J e t u
e u a s u e E u u u " u o l e l u e 8 u a p S u q e d u e l a u e d
E u e s e d u e p u e l n l r a d r p E u e ( q u p u n l r u " l e p 3 u r 1 u d
{ } o { 1 p
n r e q E u r 4 e d U D I { n s B I
I
3 u r 1 u d u z l a u e d u e p u e { o l E u r l u d S u e s e t u e y q ( 3 )
' & ' L ' q D
u e l r r u q r a d
' u e s e p u e l
e p e d S u e d o u e d 8 u s s t u a r u
I n l u n
. l S u e d o u a d E u z s e u r a y q ( : )
' u u 1 a 1 t u p p d u B l l n s u r u a t r
l e Z . L . g J
' t s r d o u a d t u r s r u e l 4 l
Z Z ' L ' q g
r t l
I n P q r e ^ o L ' L
144
7 Pemeliharaan
Gb. 7,26 Memasang
pelindung kopling'
Gb. ?.2t Pompe sentrifugal bertingkat banyak.
Detail ujung poros
-----.-.-\
/
Ujung
n-i'$P
e",uniula--l-
\
I
1 : Kopliag 9: Selubung poros
2: Tutup lubary i0: Baut pengikat
pencisi
minv;k
i I PiPa
Perapat
3: bus-bantalan ii Katup pembuang
4: Poros
5: Penekan paking li Pai=g karet
6: Paking tekan 14 Frct-r ie:uar
7: Corong pemancing 15 Ca:: <::e:a
8: Cincin lentera 16: Sdut'i:"t :.--:.-i
Gb. 1.n Pep scrtrifrgd ltt-*'r bf*.
hal ini diduga akan terjadi
meka
da;u: :r--:
r n
raatlimean
pipa luwes di tengah pipa
seperti diuraikan dalam butir 6.4.3-
1.7.2 Pompa senhifugal bertingtrt
Er*
Lfta: Gb. 7.27 dan 7.28)
Pembongkaran dan perakitan kembah
Flrmpa
sentrifugal bertingkat banyak pada
dasarnya sama seperti pada pompa sentril-qal isapan ujung. Karena itu urutan pem-
bongkaran dan perakitannya akan diuraikan di sini dengan meniadakan beberapa
detail dari butir 7.7.1 dan menambahkan beberapa hal khusus mengenai pompa ber-
tingkat banyak, seperti berikut ini.
ijd a:a
17: Mur sclubog
18: PelemPar boEcr-lt
i' r---
19: Bus baotalea
20: Pasak
21: TutuP !65tairr
22. 61ngia
minrat
23: Rumah bant-rhl
24: Flens i.ap
15: Cirrcin
peratra:
23 22 21 20
Impclcr
Sudu antar
R.u:nah
npa pca6mUang
Bus pcngimbang
Drdutan pengimbang
Drldutan
pnyekat
dari cakram pengimbang
: Cakram
pengimbang
: Rumah bantalan
: Tutup bantalan
:4
:6
]i
-n-
1:
I
191817 16 1514l3l: 1:10 9 8 7 6 5 4 3 2 I
i
u B l 4 u " q q " I u r u E u e r I I r p
r _ z t
q c s p e d r u e d e s r s l u l s u o { u B E u o p e d r u o d
{ n l u n
' @ r , ' t
' q C
l p r l l l )
' : - ? d a i l a i
r a J u r e s u e d u u r a q e s r e q E u e , {
l e d r u e l
e p u d S u e q o u e 8 u e p
1 e 1 3 u o c
- r p u " l s l u a t : E : ; : i
= r
q B l e c
I n l B I e I i
' l n q o s J e l
u e l e l u e q q e r u n J s u e g e p e d
" { n q J e l
u ? { E r { B t r : r . i " :
i } :
i l - E } t
' J B n l a {
g ? J " a l n , ( e 1 n l e d u e E u e p u e r l u e S r e q ? J B c e s q E 1 ( B q u B p
s z 1 e u e f q
;
e i a p l n u a u r u e E u e p s u d a p p
l e d e p
r u r g e r u n 6
' 1 e l 8 u e p
E u e i ( s e d e E u e d
u e a - u r . ; = z : * u : p e d u o d u e p p q e p e d E u e s e d r p e , ( u e s e r q
@
u e l e 1 u ? q g " u n ) I
e d u r o d 8 u n [ n e p e d u B I B t u B q q e r u n J s e d e y e ; 4 1 ( e )
' s q q o B q q e u r n r s u d e l e y 4 1
0 ' t
' q C
e d u r o d u e r e l 8 u o q r u e 4
Q )
' s o r o d u s r a s a 8 r a d r n l n t u e ; 4
6 a . L . q J
l e d e r e d
e d r d u e p E u e q u r S u e d e d r d r p e d e s n l u e q r u s d e d r d - e d r d s e d e l ( E )
r s n l e l e d r d u e p e d u r o d s e d e l ( : )
r o l o u r s e d e l ( e )
' l l " q u r e {
u e l r l z r e d n } { B ^ \
e p e d u e l 3 u e c u o l l p S u n q n l a s J n r u q e l a l e s
1 e 1 E u 1 f
E u r s e r u - S u l s e u r p
l e d e l
E u e . ( r s r s o d
e p e d r a l a d r u r u e l r e d u e u a u
t e d e p
l n t u n
n y : a d
I u I I " H
' s e d e l p
r u r J n r u u n l e q a s s o r o d
S u n q n l a s E u e c u a f u a d
: : : n u S u n i n s e t e q e p e d n l r e . ( s o r o d r p u e { " J o l r p r u r E p u B I
' s o . r o d
S u n q n l a s S u e c u a 8 u a d
a
: n u r s r s o d e p e d
p p u s l
u o l u e g ( p )
' n p o d
I e P t l
t u l u u n l n E u a d ' E u e q r u r 8 u a d
l g r o t
n e l E B I o q u e l s l u B q r E l E i u o r u e d u o d e 1 r 1
' G Z ' t ' q C
l e g l l )
' u e r y e q r a d
n r > 1 e . r e p e d u e S u e E
- * ,
r e S e q e s r e l e d r p u e p . r e l S u o q r p e d u r o d u n l o q e s J n { n p s n J g q r u r u e r e s e 3 r e d > 1 e r e 1
: : q o s J a l u E S n B s {
1 e , ( u e q e s
J n p u n u r e s e E r e q u e l u s o r o d S u n l n e l z u r
@
E u e q r u r 8 u e d
: ? - . n D n p n e l u / u e p
@
t e 1 e , ( u e d u e { n p n p u p e d u e n s e e l p e f r a l
" { l f
' t p l B J I p
e d u o d
- : t E . A
e p B d s o r o d E u n [ n u p e d e , ( u 1 u l e 1 u e 4 s e d r p 8 u e , (
4 n t u n u e d
r e , { u n d u r e u r e d u r o d
q r ; , -
: \ l e r a q a q ' L Z ' L ' q C
t u " l e p s o r o d E u n [ n u p z d
1 4 e p
B J B c e s u e l l n l u n l r p
l U e d e g
' ( S u e q u r 6 u o d
r & l r r r t : = - ' - i a p
e d r u o d
4 n 1 u n )
E u e q r u r 8 u a d r u " J l " c e p e d u e s n e e l J n { n ( c )
z d u r o d r r e p r r e u " { r s n l a ) ( q )
S u o r o s d n 1 e 1
l e d e r
d n l n a ( e )
u e r e l S u o q r u e d u e d e r s r e 4 ( t )
i r
l n e q r e ^ o L ' L
146
7 Pemeliharaan
Gb. 73f Kmci brxur.
Gb.7.32 MelePas mur
ffi
poros.
Gb. 7.33 MelePas mur slubung
poros.
dan ruang pengimbang disatukan, terdapat
paliing karet bulat antara permukaan-
permukaan yang disambungkan. Dalam hal ini pekerjaan harus dilakukan dengan hati-
hati agar paking ini tidak
putus.
Setelah rumah bantalan dikeluarkan, bagian permukaan yang terluka atau kasar
hans :egera dihaluskan kembali.
rb, \lelepas mur selubung @
Unl:i rcelepas mur ini sebaiknya digunakan kunci busur (Gb. 7.31) dengan cara
sepeni drprliratkan dalam Gb.7.32. Jika kunci ini tidak add, mur dapat dilepas dengan
kunci prpa .:u: dengan memukul lubang pade keliling mur dengan perantaraan ujung
batang taja :
lrr brrdiameter 8 sarnpai I0 mm. (Lihat Gb. 7.33). Setelah mur terbuka,
goresan arau ca;lc :ada keliling mur harus diperbaiki sebelum dipasang kembali. Selain
itu perlu dianda:
-rbedaan
antara sisi depan dan sisi belakang mur agar
pada waktu
pemasangan kemba;
nendnva
tidak terbalik. Hal serupa
juga
berlaku untuk bagian-
bagian yang lain ssFE!'I .e.ubung-selubung yang dipasang berurutan di sepanjang
poros
di mana ketegak lur;se: ;an kesej4iaran ujung-ujungnya sangat penting. Jika letak
pemasangannya terbalii ;a:et membuat poros menjadi bengkok setelah
perakitan
kembali.
(c) Melepas selubrmg pc::s
-:
Selubung poros dapat di,ere,-. citrgan memukul keliling luarnl'a dengan palu kayu
dan secara paksa ditarik dgn8*-r
-:a::
(d) Melepas cakram pengim:uu g
Jika pada cakram ini diserri:trr, i-:a-s
-:-i]:r
di dekat pusatnya, maka cakram
dapat ditarik dengan memasukkan fi1u1
tsr.,s iesutai dengan lubang berulir tersebut-
Setelah cakram lepas, dapat dikeluartas dEceaa iangan seperti diperlihatkan dalam
Gb.7.34.
(e) Melepas baut pengikat
@
Baut pengikat rumah pompa pada landasan terlebih dahulu dilepas seperti pada
Gb. 7.35. Kemudian baut pengikat
@ dari rumah bertingkat dilepas dengan mengen-
s
' r E P !
t m f n q 8 l l l n l s B d e l e w
6 ' t ' q o ' I t t r P l t 0 n t h q i l r n l s r d e p r u
8 . t . q O
I s l U e J r S
e j ? t e s u S u E . r l E I J o q
3 u e , ( r s r s e n p e p e d
l a t r E u o r t g
' r q l e u d
r n l q
s d o P h l
9 ' t . q C
' ( ; u r l 8 u l u a q U B F B q ) q r t u a r u r 6 q
q e r m r q u ^ r B q
J p
p e u e d
n { q
l o p q
u u q r r e 1 a h i
t . t
. q g
' r m l a l E u n f n q n u r r
F t ? I i
s a . p q
5 6 . f i g
' t r q u 6 s e d t u U 1 B J o r y m l e t o e g 4 l
r c . f
. q C
_ f l
I n e q r e ^ o L ' L
-
148
7 Pemeliharaan
dorkan secara bergatrr:ar
Fada
lokasi yang berseberangan dan dengan pengendoran
secara seragam.
tLrl-a: G:
-.36).
(f) \ler:-':dia: rumah sisi keluar
@
Sebelur: :;:i: ;sr keluar dilepas, terlebih dahulu badan pompa diganjal dengan
balok
per:es e:
'.eaah
seperti diperlihatkan dalam Gb.
'l
.37 agar rumah bertingkat
tidak run::: S<:.',eh itu pukul dudukan baut pengikat pada rumah sisi keluar dengan
palu kai: M.*ir i.anbungan antara rumah sisi keluar dengan rumah tingkat berikutnya
akan re-rE*-{
-,r:r
membentuk celah. (Lihat Gb. 7.38). Kemudian congkel celah ini se-
g3s3
!6aa3r-:rg.r:n merata seperti diperlihatkan dalam Gb.7.39 sampai sambungan
terle:as *r::pan iai harus dilakukan dengan hati-hati agar paking karet bulat yang
a& 1,-,ri ::e:-"adi
PutuS.
g \{:iepas sudu antar
@
frr-a ::andang perlu untuk melepas sudu-sudu antar, gunakan obeng untuk
:*nc::u4:r':, .'elah antara sudu-sudu antar dan dinding rumah tingkat
@.
Kemudian
$u;L{:!i antar dapat dikeluarkan. Dalam hal ini pencongkelan dilakukan pada dua
.:*.ur saju antar yang berseberangan.
1 Melepas impeler
@
l=peler pompa bertingkat banyak biasanya dipasang pada poros dengan suaian
.{:cegir
-hingga
dapat ditarik secara paksa dengan tangan. Jika impeler tidak mudah
*rrf maka dapat dicongkel dengan hati-hati agar tidak luka atau rusak. (Lihat Gb.
-4:
rir Mengeluarkan pasak
Congkel ujung pasak dengan obeng agar terlepas dari poros seperti ditunjukkan
.,r
-e- Gb. 7.41.
,
\I::rbongkar rumah tingkat @
{-::rk membongkar satu per satu rumah pada tingkat-tingkat yang di tengah
puku[]cl ,:elsa-n palu kayu pada keliling luarnya secara miring ke arah keluar sampai
.rentFtg C.l?h \aog
terjadi kemudian dicongkel dengan obeng dan rumah ditarik hing-
Gb. 7.40 Melepas impeler.
Gb. 7.41 Melepas
pasak.
7
. w l r r r q
q r r q e l t
I g E u e H [ W ' L ' q J
' u B I B l u E q s n q g u p d u p u e d d n r l e s s u d e p l 4 1
t ? ' ,
' r l 9
r u l g ? l o c r e s e g
' t " d e l
d n l n c e p u E u e , ( g e l e c g B { B d B
" $ I u a t u e t u
{ n l r m
e f u s o J o d
u p e d u e l s e d l p B q o c r p s n m q n l n g B p l l l q o l r e l E u e s e d r y u e q z E u e , ( n r " q u e p l u z q s n [
' 6 e l
r e 1 e d r p
l e d e p
1 e p 1 t
u s l e d u e E u e p u " { r " n l e { l p r p p n s E u e , ( s n g
' ( W ' t ' q C
l " q l ' D
' r s n l e {
{ l r s }
n l B I
' e l e r
E u n l n r e q t u e , (
l e p q
e t e q E u e l e q u e E u a p
@
u s l e l u ? q d n 1 n 1 q e r e o { u e l z t u e q s n q
l n 4 n d
n 1 e 1 ( g l ' f
' q C )
n F q " p q r q a l q n q l p s r u e q d m l e s ' p i r s n q s e d e l e u
I n l u n
' d s l a u e d
d n r 4 o s u e E u e p u n u e l r p n 1 e 1 u s l u d u B r s n s u e E u e p E u u s e d r p e , ( u e s e t q
@
u " l z ] u e q s n g
u e l " t u q s n g ( e )
' l n g e s J e l
u e f e q - u e f e q E u e s e u r e r u u e p s u d a l e u r e r e c
u s { I e J n r p u ? { B r u r q " ^ \ B q
I O
' { B s a s
u e r e n s u e E u e p t u e s e d r p s n r e q u e f e q e d e r e q a g
l r s a s
E u e s e d r p t u e , { u e r 8 e q - u e r t e q E u e s u r u e u u e p u " { J " n l a E u a r y ( g )
' r e l n d r a l
n e l "
{ l l e q J o l
u e p J e { n u e l
{ " p l l [ " q r u a > 1
u e l q e r e d n l l e , i \ u p e d r e t e l s r s o d e p u u l u u p
] r u n
J o r u o u
I J e q I p
s n J " q
@
t e > l E u t l
q e r r r n J u " p
@
r e l o d u u
' @
t u 2 ; a e n p n s ? n u e s r u r u e r e l E u o q u r e d u r e l e q
' s n 1 n d
r c d u r e s
{ p p
u e 8 u n q u r e s u e q l e d e r e u r r s E u n g r a q t u e , (
@
} B I n q l e r e {
u r c u t c r e t e p " q - J t u q u e E u o p u B { n I B I r p s r u B q r u r u e e [ : e 1 e 4
' ( Z V - t ' q C
l " q l . I ) ' s e d a 1
e E
' ( l u l E u J g e q u ; u 8 u q ) q u t u e l u u f r q q u r u n r s r d e 1 e t r 4 1
Z t ' L ' q 3
/
/
/
I e l u a r e s
" J ? r e s
u s u ? m ? l j e q
t u e X r s r s e n p e p e d y e l t u o c r q
6 f l
I n E q r a ^ o L ' L
150
7 Pemeliharaan
bervariasi
antara
0.r-6 sampai 0,1 mm* pada pompa
jenis
ini, tergantung pada besar
diameter
poros. Setelah bus dipasang
pada rumah bantalan, tepi lubang pada ujungnya
disekrap
iedikj:
:en-radi bentuk kerucut agar
poros mudah dimasukkan. Perlu diper-
hatikan
a_ear ai-r oncin minyak tidak sampai terpukul. Selain.itu permukaan luar bus
bantalan ca;.
r::iii di mana akan ditancapkan sekrup
penetap, perlu lebih dahulu dibor
dangkal
{b CLrn lentera @
L
-;j
=engeluarkan
cincin ini dari kotak paking, ujung bus kotak paking harus
dipul*;e".rgan
palu kayu dari sebelah dalam rumah, lalu tarik keluar. Untuk me-
ma*\e:j:i3 iembali cincin harus dimasukkan dari tempat memasukkan paking lalu
di:-r
'
secara merata dengan
perantaraan pipa' (Lihat Gb' 7'45)'
Gb. 7.45 Memasang cincin lentera.
(c) Bus pengimbang dan bus antar tingkat
Beberapa bus pengimbang @
dan bus antar tingkat mempunyai kerah sedangkan
'ang
lainnya tidak. Untuk
yang mempunyai kerah, pasangkan cincin (yang terbuat dari
:,:ar
pada bus dari sisi yang tidak berkerah lalu pukul cincin ini untuk mengeluarkan
:; ;ari rumah pompa. Untuk memasukkannya
kembali, pasang bantalan kayu lalu
:i::l bus secara merata.
: C:;.-in
perapat
@
3c:e=;a ,-rncin perapat
juga
mempunyai kerah, sedangkan
yang lain tidak. cara
uE:ret.es :ar loemasangnya sama seperti
pada bus. Cincin perapat yang telah dilepas
::ei
-:;.:
;r:.arai lagi. Jadi cincin ini hanya dibongkar bila perlu diganti dengan yang
tm"
cnr:- :=ier :::empunyai dinding tipis dan diameter besar sehingga mudah pe-
c3;,r ii-a::-. ::- :E:11:angannya.harus
dilakukan dengan hati-hati. Untuk itu cincin
drpth* f,:=I1.::.t-- rslu secara berkeliling secara merata dan dijaga
jangan
sampai
mir6g Sr-:.r. ;;:c:- :.-asang, impeler dicoba masuk pada cincin. Jika terlalu sesak,
perc-lkrr-
i:r.,r- ;
r:'
;:,:in
1'ang
menghambat
perlu disekrap.
(er Di-r-u.
---;-:;::
$
D}u{r,i
r:
:Et5rlli- k:g :.:e-:kan pada rumah pompa dengan sekrup. Pada dudukan
ini terdapar X:n=g brnrhr
ie:g
.:taknya berseberangan terhadap sumbu poros. Untuk
melepasnlz- :ek;-:r
FcnetaP
-r:-r.
lalu disekrupkan
pada lubang berulir untuk men-
dorong dudu\an -e;a.s
dari reE;:s::1,a. Pada waktu memasang, sekrup
penetap harus
dikencangkan sec,.:kupnla agar u-i ada kebocoran melalui sambungannya.
*
Yang dimaksud denga:: baar celah di srn: adalah perbedaan antara diameter luar poros dan diamelr
dalam bus bantalan.
' r r l o r t r F s a u r s w e y g
L f L ' q g -
' r e 1 e d u 4 t u u s r u r a ; 4 1
W . L
. q J
F p
B p E d s o r o d E u n f n u ? q e u e r u s n J e q E u e J o e s e s r u r
{ n l u n
' u e r e l E u o q u r a d
l e e s
e p e d
a r { l J a q l p 3 u e , ( z p u 4
l n J n u o u
u e } n J n u r B I B p
O
s o r o d e p e d E u e s e d r p
@
r e l e d u r l
r a l o d r u l ( p )
' { E s n r
l e p r l
s o r o d u z p u l e 1 u " q r e 8 e e , ( u l n l u e l a s u B
- e f t e 4 e d e p u d u e q r q a l r e q E u z , { u e J n t u a l s u a { J a 1
4 e p r 1
s o r o d r e E e e 8 e t r p m J B q n t r
p u e J ? )
' u B I " l u B q
n l e s r l o l o S u e E e d r p e . ( u u q u e p l e r r o u a u u e l e s o r o d r u r u E B p B a { r , u B I B C
' n l n q e p
q r q a l
4 e , ( u n u
u e 3 u a p u n t u n l r p u e l z 1 u e q m q t u E I B p u u e l n u r r a d ' u e 1
- { n s " u l p s o r o d u r n l a q a s e , ( u r y u q a g
' { n s e r u
l e d e p
s o r o d r e 8 e
l e l E u e r p
s n J " r l
@ 1 e , ( u u u
u r c u b
@
u B I q u B q s n q a I U e T { n s B r u r p s o r o d n 1 l e a r e p e d e f u l n l u e l e s
' n l n g " p
q r q o l J a ]
s o r o d e p e d u e l S u e s e d r y s r u e q
@
r o t { a g e p u " p
@
E u q e d u e > J e u a d ' @ u e l e l u e q e p e d
E u e s e u r e u u n l o q o s
' @
d ? $ r I B r u n J u r " p p g " l o q a s u e p E u e s u d t p s n J e q
@
s o J o d
@
u B I B l u B q q e u n J u e p
@
d e s t q e u r n r e p u d
@
s o r o d E u e s e u r e y r i ( c )
' s o r o d
g " J e { u e p
@ . E u n q n y e s
e l l u e S u e s e d p
s n J u g
l " l n q 1 e r e 1
E u q e 4
' r r 1 l 1
u e E u e p u B { B l B J I p s n r e q > 1 e s e d u e r y e n l e 8 u e t u n l I e ^ r
e p e d r p e f t e 1 3 u z . ( u e l o [ u o 1 - u e 1 o [ u o 1 u e p s e l d u r e r p n l n q e p q l q a l r e l s n J e g
@
s o J o d
s o r o d
l e s e d
u " p
@
E u n q n l a g ( q )
' 1 n e q
u e 8 u e p
1 e 1 r
n l r q B I a l e S
' u 4 e d e r a 1
n 8 E u e f t u a u E u e i u e l o l u o l n u l e u " s a J o 8 e p e e l r q u u { s n l e g u " p
l e d u r s u e u r
E u q e s u u r l e t u z , i u u e r y u : a d - u z e t r n u : a d
F B p
l B J e { u e l q r s J e g
' u e e f r a 1 e d
u a l q g p n r u e u
{ n l u n
u g s " p u e l e p e d e r s l u a u e s E u e s e d r p
' , @
d g s l q " u r u r u r
{ n l u n
' @
B d u r o d d e s l
1 s 1 S
q e t u r u u p u d E u e s e d p s u s q ( E u g d o l r s r s
y p e d )
@
u e l r t u e q q " u r n 1
u B I 4 u B q q P L u n U ( e )
' l n l r r a q
r z a - e q a s u u > I n { " l l p
l e d e p
u e r 8 e q S u r s e u r - E u r s e u r u s X r { B J a d
' u e 1 } e d e r r p
E u r l e s u e l e E u e , (
u e e l n r u r a d
1 e [ u e E E u e u r
n e l e d q o s t e l E u e . ( r u e E o l u u l o l u o 1 n ? l e u e J o l o { e p z
4 e p r 1
r u E e
z : r J e 3 e f t p s n J ? q r u r s r C
' J " u e g
3 u u , ( u e 1 r u n q e r e u u E u e p u n s n s r p s n r e q u e 6 e q - u e r 8 e q
- ' :
x r " r u . l
' u , ( u u e s n r n 1 1 e 8 e 1 e 1
u e p u e r e f e l e s e 1 e 8 e f t p s n J " q
l n q e s J e l
E u e p l g - E u e p l q
' u " ]
- r a : a : n r { e t \ o s u e p u n l e q e s n l r B u e J ? )
' 1 o 1 E u e q
r p e l u e u u e 4 e e d r u o d u e u n s n s B { " r u
. r ; r : c
: ; r r n s s n J n l
1 e 8 e 1 r y p p
u e p r e l e f a s E u q e s
l e p p l e d u r e u e u r
3 q 1 u s 3 u e , ( u u r E e q
- c " , 5 i - f i : : ? : u B s { n u r e d e 1 l 1
' s o r o d
n q u n s q " J B r u B I E p
l u d e r
r m s n s r p s n J " q 8 u e , { u u r 8 e q
- ? * l r ,
. j " : u r p t e l
1 e 1 8 u r g a q e d u r o d u e p r e l n f u e q 3 u e , ( u e r E e q u n d n s u r q t u n g
e d u r o d
l l l e r a l ^ ' i
( t )
I
I
X ; I
l n e r { r e ^ o L ' L
t52
Pemeliharaan
Gf
-{
}temesrng
rumeh
bagien bertingkat'
Gb. 7.4g Memasang
rumah ujung keluar'
i'ie: dengan sepotong
papan dan seorang
yang lain mendorong
impeler sampai
mentok'
1-fiat Gb. 7.46).
(e) Sudu antar
Sudu antar @
danrumah
mempunyai
tonjolan-tonjolan
untuk mencegah
sudu antar
berputarterhadaprumah'Padawaktup"-u'u'guo'tonjolanpadasuduantarharus
menyentuhtonjolanpadarumahdalamarahp_erputarankarenaaliran.(LihatGb.
7.47).
(f) Rumah
tingkat
Sebelumrumahtingkat@dipasang,goresandantonjolanpadapermukaanyang
terjadi
pada waktu
p;;;;;sl";r;
nuri,
ain"tuskan
dengan kikir. Kemudian
rumah
dipasang dengan
*.;;;;1u"o
paking karet bulat @
seperti diperlihatkan
dalam Gb'
-
.r.!.
Rumah tingkat i;;;-JiJ"n
siemikian
rupa hingga lubang-lubang
laluan
udara
:r:-:"r<
=garis
di
Puncak
rumah'
;
Rur:..ab
ujung keluar @
I_
-;;i
"r.*og-tagian
ini, badan
pompa bagian ,:og*rr
diangkat
sedikit den_,an
=*;.-itei-
-e.l:
-i.:kiao
sambungan
rumah
ini pada sambungan
rumah tingkat'
R'
"-*'l.-.j=3:
ur5]r-:
.,
ang sudah terpasang
harus dijaga agar tidak terlepas
lagi.
(Lihat
G:
-4t
lr
,,].
I'
l,
I
f.,,-
Gb. 7.50 Memesaog
baut
Pengiket'
Gb. 7.51 Memasang
baut
Pengikat.
i
' u B l B f u B q q B r u n r E u B s B r r r a t r ^ l
t s . t
. r l )
' t u e q u 4 t u a d u d ; d t u u s u r u e ; 4 i
t s . t
. q g
' . r u l n d r e q E u u , t u u l t r q - u e p e q u r p
I n s f r
q r r B u r B I B p q c l e r f , s r l g e i u e l
l Z S . f
- q 9
' [ " q u ] a t r
i H l l p u e p : e x S o c r C . r p s r u ? q e d u r . d E W u r ' u E l s E n u a u : E u e i
l r s u q
u e l l n t u n u a u
{ s p n
r r E e u u l w 6 u e p E e r ? i : : * : ? :
j : : : - . ;
: . . e ; u z r - e - : : E r r r ; : ; : : ; : : : t ? d e p g r s e r u
' u e E u u g u " 6 u a p r u l n d r p l a i e p c : ; r - ;
q = ? ' $
: : . ' ; T l ' + l - - : : : i : ; : ; v t n f u a q
l e d e p
l e p p
s o r o d u n d g s e p u d u s t u e d u a p
j s : : :
t r " : i : : - : - - r f , ? T i : E " d , ; i - _
. q C
l e r { l . I )
' r e l E u o q r p
e d r u o d u n l a q e s u s s p e e { s E f s : ; _ = ? s
; * : - i - - - : r
- z
i : : z i q e l e J B ^ r q e q
u e 1 u r 1 e , ( e u r
{ n } u n
J n p u n r u n f e r E s o : o d u s : u e . n a - r r E r ! E = 3 r { : z u e p - u o q u r a d n 1 1 e m
" p g d
l z n q r p
q e 1 e l 8 u e { e p u e l u p u d
} " d a r B { d u s i q x l t r E E f n J r i i a j u r s s u e 4 8 u u c u e { r p
s n J ? g J n t u
l u l I E g
t u " l " c
' { l l B q J 4
{ B p r l
u " p r u u a q t u a i r _ i ! s L \ j E p e d u e l 3 u u c u e r y p
s n J e r l
@
E u n q n l a s J n W
' u e > l n l J o d r p
" u e r u
r p E u e s e d r p m r s q t q n q t a r e l E u r : p 4
6
s o t o d E u n q n y a s u " p
@
t u e q u r i u e C u r e D l e 3 ( D
' ? l B J e t u
? J ? c e s
l D l r p e s
r u a p
l H l p e f u ? ) l n { E l r p u e p u e E u e l r s : a q 3 u r 1 u s 3 u e { u e 1 r u n
u r e l e p
l n f u e 1
q r q e l u e l E u e c u e { r p
l u r y E u a d } n e q
n } r q s l e t a s
. ( t S . f . q C
l u q l T )
. u u s p u " l
B p e d e l e r r J r p J e q
l e d e p
r e n 1 e 1 E u n f n q e u n r u e p d u s r E u n f n q e u r n : e p z d p l ? {
} " d u r o o {
r e S e r t e q - r l e q
u e E u s p
[ e 4 e d u r e q e q u a p l l u a q l p u e p
l e 4 E u e r p f l { l p o s
e d u o d u ? p e q
g r u n l 0 6 u e r p n u e ) ' l p l l p e s
u ? { r o p u a { r p
@
d e s r E u n [ n q u u r n r r : 1 e 1 e p e d
l n u q
u e p ( g 9 . 1
' q C
l s q i l ) s t e r a t u E J ? c o s
l H l p e s
u e l 8 u e c u e > p p
l e { r 8 u o d l n e q e J s } u a t u a s
I n l u n
@
t " { 6 u o d l n e g
( q )
T
t 9 l
l n e q r e ^ o L ' L
t54
7 Pemeliharaan
O
Tutup kamar
;ergrmbang
dan rumah bantalan
Tutup kamar pengjmbang pada beberapa pompa menjadi satu dengan rumah
bantalan
g.
dar ra;&
p'ompa yang lain tidak demikian. Namun pemasangan penekan
paking
6,
peiec;u:
E
dan cincin minyak
@
harus dilakukpn dengan cara yang sama
seperti
pada ::;;:g xeg.
(Lihat Gb. 7.53).
(kr
Pu pcgrmbang dan pipa perapat
Pi=
_ {.:bang
@
dan pipa perapat
@
harus dipasang setelah bagian dalamnya
dibersic ,c":;a smpurna. (Lihat Gb. 7.54).
r
-
Prrrg tekan dan penekan paking
FrJ:ug
=ien
dan penekan paking dipasang seperti diberikan dalam uraian yang
ta-nafrurru
u Felurusan dan pemasangan pipa
P:rcl'jaan ini
juga
sama dengan uraian terdahulu.
L
r
u d u r o d r l u p a n e l e r l r e q l ' e j
.
i S u e : n 1 r e q u n l u a
e o u r o d s u l r s e d u l q u l e d y
-
1 3 u r 1 u d
1 e 1 o q
n E l E d e s r e d r d u e E u n q u : e s
r : e p d e s r i e l d r
r u n I B ^ B d r u o d ( q )
d e s r d n l u ; t r ( e )
E u n u e d r y r e l n s
" d r u o d
( f )
u , { u l s q e 8 u a n i
u B ( I u m r u n w n E E u B C
. q o 1 q
u r u 8 e l p
{ n r u e q
t u " l " p s r l B r u e l s r s E J e c e s
: . . : t s u l e E u e t u
B J ? c u ? p e d u r o d e p z d u e n E 8 u u t r e t e q r a q u B { r u J n r p
1 u I
q B q r u " l " C
I ' 8
' r u u g
t u e , ( u e t u a p
r l u e i n u l e d n t u l r : 1 e q r a 4 ; s n e
d n 1 e 1 u e l n p n p q e l z d y
s ? 1 3 r J e p u n J n l
I r B u
r u r r u l u E J
u e l l e r a 8 ' l u u u a d
l u l u z r u s E u
; . e p
1 d e 1 E u ' 5 1 r a d r p
i J n l e 1 e 1 r 1 )
' B u r s P
e p u e q - " p u a q
u e { q r s r a g
E u r s e
E p u a q n u 1 E q u d u r e s
1 ' e q
- u r n s : a 1
d u s r d n 1 e 1 q e l e d y
N Y n C g N Y g
r s Y r Y c N f , r {
|
s
156 ! \{angatasi
gangguan
Pompa tidak berputa:
-rstclah
tombol ditekan (2)
ri sebab-sebab bekerjanya
alat pelindung dan perbaiki
penyimpangan.
(l) Ganti sekering
jika putus
(2) Jika pmutus sirkit atau
rele arus lebih terbuka,
kembalikan.
Jika tidak bekerja secara
semestinya, perbaiki atau
ganti
tptah pompa dapat di-
grtar dengan tangan?
Apakah ada benda asing
tcrsangkut di pompa?
e d u o d
P u a q
u e E u
- e p u u l 8 u r p u e q ! P
F t u F
n p l r e l u e l s l s
P s e H
d e s r e d r d J a l a u ? r p u ? I J e s a q n l
- r d , g f ' d u s r u e t u l r e s u u l q r s
- : e g ' d e s r e d r d n e l z d n 1 e 1 e p u d
u e l e q u ? q e p e q u l e d e u s 4 : a 4
' e d u : o d
1 e t a 1
u e 1
- u n r n 1 n l r e d e r y 1
' d u s r
r E ? I n u r
u e p u d r u o d r E E u r l e s 1 u e 6
a l s ? l l ^ E l
I p
- e f : a 1 q u l u d e u e P r t i l u t l
n p l r e l d E s r p e a q q z l e d y
. I J E S
E r u n s n s u r e p p e d u r o d q e q u r u l ( 6 )
' u e r
- n 1 : a d r p E u e i ( t s e l g t s e d s u u E u
- a p r e n s e s t u u i ( B d r u o d
l u e g
( Z )
' r e n 1 a 1 e d l d
e p e d u e u e q e l p e e q p c o r y a d r u e u
1 n 1 u n
e d r d u a l s r s q ? q n ( l )
I P P ! f
' q s p ' r u d e : a d
u t c u t c u p e d
l r d u r m
q e l a c
l a 1 e g
' s n e E u e r (
u e r t e q p u u t u u p l l r c q r a d
l e f u u r e P P
r p s n u 3 6 u ? s n ? e l r l u
- e p E u a u r e d u o d q e r y d y
; e d d
n " l E s d t x o d l e q u n , ( u a u r
t u r c e u p u a q e P e q e r y d Y
I t B p l r
' u u n t
- t u e t r s e l e u ? p u ? q ? p s a l
r l r u q r e d
' t u r q e d
1 e 1 o 1
u e p ' e d l d u u E u n q u : e s ' d e s r
? A
; r d r d
u e p p
I p
e r s p n
t u o r u e l e p e q e t r e d y
{ " t r 1 _
l q z q : a
e d u r o d l
: " s + . ; u e r n l u ? J r l ? n " 1 ? J E n l e I n E t u
{ e p l l
J r r d q e l J " l n d r e q
" d r u o d
( g )
' d n l n u a t e l t f d e s m s
? p B d d n l ? I e l n q ' u e t u o r o P
u e t u e p u u d e s r t u d
1 n 1 u n
( g )
'
d e s l d n 1 e 1 g z P
r o c o q J r e q ? l ? d e ? s l u e d ( Z )
d n l n c u o p u u l
r u " l e p r p r I E q ? I B d E e s { u e d ( l )
I e P U
E u l c u e ^ u l a u ) t n l
- u n J r ? r I B I u n l q ? { ? d v
a d n l n u a l
n n 1 a 1 d n 1 e 1 q e l u d y
i l
? i l r s ? l e 8 u e r u u e p t u n r u n u e n t 8 u ? C
l ' 8
158
8 Mengatasi
gangguan
(4) Motor mengalami
pembebanan lebih
\pakah pompa beroPerasi
aub dari titik
yang
&tentukan dalam sPesifi-
kasinya?
Apakah penekan paking
nenekan terlalu keras?
t--ac.: .ida benda asing
, .rg
=cagJ:ambat
bagian
,r-:{
sl::arl
Trdak
{,15-16 lEl: 6]s 1L:
sliirEtt lit :zNr 1r-i
OU@l Hrit![
-sr"
[[
t:
I
I
\*_
1-;.g
-*rngan
jala-ja-
h
'-=--r--
:!odah?
Tidak
Periksa tegangan
jala-jala.
Jika tegangan diperoleh dari
transformer, pindahkan termi-
nal untuk mendapatkan tegangan
yang lebih tinggi
t-1Erih putaran pompa
l=.C! unggi? (Untuk
il:Fa
yang digerakkan
c4ea sabuk)
(l) Dalam hal pompa sentrifugal.
jangan
operasikan dengan kapa-
sitas aliran yang berlebihan.
Untuk mengecilkan aliran, atur
pembukaan katup keluar.
(2) Dalam hal pompa aliran ak-
sial, buka katup lebih lebar
dan operasikan pompa pada head
yang lebih rendah dari pada
head yang ditentukan sebelum-
nya
jika mungkin.
Keluarkan benda asing
Untuk pompa sentrifugal :
(l) Kecilkan laju aliran de-
ngan menaikkan head tahanan
sistem dan operasikan pompa
pada daerah yang tidak menim-
bulkan pembebanan lebih.
(2) Perkecil diameter luar im-
peler atau gunakan motor peng-
gerak yang berdaya lebih besar
e s n s
J e l d I I I r ? u e J
- 3 I s u B l ? q
{ ? p n
r e l n d
- r e q t u e d u ? 6 ? q q ? I E d V
t r s B l l ^ E I
r 9 3 f t e l n e l ?
I n s B u
? J E p n 3 p 3 q e r y d v
I 3 P l I
' r ? n s r s q r q a l E u e i ( u e t u a P
e d r u o d n u e t ' : u n 1 e 1
d n l e l u e P
q n u e d u e e l n q u r a d e p u d p c e l
n l e l J a l u u r r p n [ e 1 E I I f
( Z )
' u ? q l q
- e 1 : a q t u e ( s e t r s e d e l u e t u a P
r s e r a d o . r a q e d u t o d e l t f : e n 1 a 1
d n l u : l u e e l n q u a d u E { t L ) I
I
}
' s n J n l
e d r d u e t u n q u u s i u e s u d u e P u E
- ' n d r u n t
l ! i ! t
u e l q e P u r d ' n p a d
u p g
' e d r d e p e d n d u r n u e d t u e s
- e d ' e d r d
I r s P
r e s e q n p l r e l
u e q e q
l u d e p u a u
e d u r o d e 1 t 1 ( 7 )
' 1 e n 1 : a d r P n l r e d u 1 ; q u e P
t s u p u o d q e q u ' a 1 e s l l r 3 d ( l )
u B q r q e l r e q n l B I J e l u ? J " l e E u B p L { u n g ( 9 )
; s ' i r s e l e E u o r u u e p u n u r n u ? n E A u " C
I ' 8
; r e l a d u r
r p 1 n 1 t u ? s : a l
r s u ? p u e q e p e q e l e d y
' ( t ) r q n q t u ? P P u E r I E r n
- ! p
l u e d o s
q e l E u e l
l l q u r v
( z )
' u e 1 a 1 3 u r 1 u d u e P d e s t
e d r d u e t n q u r e s u e l E u e c u a ; ( 1 )
I ;
E , ( u r s E I g
|
- r s a d s
1 p n
u r p q n e f
j
r s e r a d o r a q e d u : o d q e t r e d y
e q o l o l
E u e . r n : ; e d g d n d u n u
- e d n u l e
l s e p u o d
q E I " d V
6 i r
160
8 Mengatasi
gangguan
(6) Bantalan
Panas
rnetrehh: batas
c;il-rh bantalan bola dan
:'i bakarat karena kebo-
:ru air ke dalam banta-
;rl- etau apakah benda
s.t
masuk ke dalam ban-
dan?
Kebocoran dan pemanasan kotak paking
a) Air bocor dari
Paking
tekan
Apakah penekan pt
cukup tekanannya?
{pakah paking terlalu
pcadek sehingga celah
,pada ujung paking yang
raling bertemu) terlalu
-sar.
Afoiah paking sudah bu-
ruk daa selubung poros
aus ?
[r"
Apata! r=--sro' roPting
kaku E-i--?
"
(l) Tambahkan minyak atau gemuk
jika
kurang
12)
Gemuk
yang berlebihan akan
membuat bantalan
panas. Ganti
dengan gemuk yang sesuai dalam
jumlah yang tidak berlebihan.
(l
)
Bersihkan karat. Ganti ban'
talan bila oerlu.
(2) Bersihkan dari benda asing
Berikan tegangan yang sesual.
Kencangkan penekan paking sampai
air yang bocor dari kotak paking
mengecil dan menetes dalam
jum-
lah yang memadai.
(l) Ganti paking
(2) Ganti selubung
poros
r
I
. s r u " I e I u
l u d e r d u t e l " p e I E u r s d E p u e q
e , ( u l n s e u r q u t e 3 ' n r e q q u e t
- [ p n q s ' d e p p u z t u e p u e 1 s n 1
- B q p
u s p u z { s l ? I P u s E t r n u u s d
s o . l o d g u e t
n ? l e u E t r I n 1 e g
a l ? s n l
n g l ?
i
r q o t J e q s o r o d q e l u d y
i
- u e q
u ? I n s e r u a l E u s J ? t r l ? 3
- e c r p u f u a u r
l a $ t J 3 q
t u r l
;
- e s
t w f u r e l n u : a d q " { d i
s r u s t r 3 l r l t e d e J e d u s p J e f , o q J r V ( c )
; e p e
t u e , ( t u r r e d
1 n t
- u n
f t u p
n p 1 : a 1 e d r n o d
u r " l e p r p u ? u e l a t q e r y d y
' t u r { ? d
{ " l o l
p " p r e n l a l
s r t o u e u t u e [ J J E e p e
l e p u
r d
- = : q e l r f t u r l e d u e l a u e d
l e t e g
s " u " d r p e f u a u u ? { e } E u r 1 e 4
: . . ; : s e l e 8 u a u : u e p t u n t u n u E n E A u e D
I ' g
6 : ; m n r l e d e r a d
u e f u q u p u d t u r l u d q e l u d y
t t t u 1 1 u u u e l a l
I n l u n
l E n s 3 8
t u e d s r u e [ u e E u e p t u I I E d I l u ? O
I 9 t
( q )
162
8 Mengatasi gangguan
8.2 Gangguan Dan Crn Perbaikan Pompa Benam
(l) Air tidak
n"u keluar atau aliran kecil
t:u.t-': katup keluar ter-
Tidak
cfakah muka air di sisi
sip terlalu rendah?
Apakah putaran pompa
terbalik
Tidak
Apakah bagian dalam pom-
pa aus banyak?
(l)
Pompa tidak terbenam cukup
dalam.
(2) Air kurang, dalam hal pom-
pa mengambil air dari bak isap
(3) Sumur tidak sempurna, da-
lam hal pompa sumur dalam.
Usahakan agar muka air isap
cukup tinggi di atas pompa.
Pertukarkan dua dari terminal
tiga fasa untuk membalik
Pu-
taran
Apakah pompa tidak cukup
terisi air karena udara
terprangkap di dalam
pompa pada waktu uji
coba, atau sewaktu pem-
bersihan tadah isap,
atau waktu listrik mati?
Keluarkan udara yang terkurang
di antara katup cegah dan
Pom-
pa pada sisi keluar
PomPa.
iJika tidak ada lubang laluan
untuk mengeluarkan udara, buat-
kan lubang dan katuP laluan un-
tuk mengatasi gangguan di masa
mendatang).
Apakah saringan tersum-
bat oleh benda asing?
Bersihkan sumbatan
Perbaiki bagian yang aus atau
santi baru. Kembalikan celah
iincin perapat sePcrti keada-
an normalnya.
[-
!
' [ c e l
s " l l s e d E I J e q
t u e i ( u e t u a p e d u r o d r l u e 8 ' n 1 : a d
E I r f
' r n u n s
u r E p p a l q P u E l u E p
r r e u e l n s e u r a d n f E I e s t r u o d ( [ ]
' u e r r p
n f e l 6 u a n 1 u ? p J e n l
- e 1 d n l e 1 u z e l n q u o d u ? I I I r o ) ( Z )
' u d t u o d
1 e l a 1
u e : 1 u n :
- n l u ? p u o l o l e d t d u e l q e g u e l ( 1 )
' u . r " p p
t u ? J n { t u " u a q J e l
u d u o d e u a r e l n " t n e l
Q
- z [ . r e l n z l e d e s q a l e : e p n
N V ) I V S X A d
- > 1 r . r a d
' r e l t u o q ' e d r u o d 1 e 1 3 u y
' e d r u o d
u r e p p u e 6 e q e p
- z d e s e r q J ? n t u " s n s a l
" u e J e l
r B s 3 q q ? q u r s u e g
l ? l s l e
u " q a g
J E $ q n r " F a J o l o u
P t s
- { E u " t B u " q e p e d u e q a g
s v s ! I s
{ B J e E - { " J a E J e q
J e t o r u J e d l u " u " p J e l e u r o u ? I l r u r u E f ( g )
' r : g e q r a d
u e p e s j
N V ) I V S u l r d
8 V S ! I S
' { " J e E
- { e r a e r C r ; : ; - - j - . r r i l u r u n J e f r d q a ] g " q r u e q
{ z f u q
) p p l l J a l o u o u e r u u z l 1 n f u n u e d
Q )
E 9 t
- . ; ' - x
e d u r o d u " { r s q r o d r e c u u p u B n A B u e C
Z ' g
' 4 u e 8 r p
n p e d : o 1 o r u
q n r n l a s
' n l u e u a l
p q u d u r e q
- a q t u " t ? c l
' u e l e l u E q
s n q n u u D
' : o l o u . r
e s : 1 u a d u e P r e l S u o g
. E u r s e
s p u e g u " { n s " u a { u E l e l
- u ? q n e l "
l e d e r e d u r c u r 3
F
8 Mengatasi gangguan
.tir
aqi di@mpa ilengandung banyak pasir
iEBAB
(5) Tahanan isolasi motor benam menurun
SEBAB
PERBAIKAN
PERBAIKAN
Kemampuan mengeluarkan
panas dari dalam motor
menurun karena kerak
atau pasir yang menumpuk
i:rdi:re luar motor.
Hal ini sering menyebabkan mo-
tor terbakar.
(l) Bersihkan sumur dan naikkan
letak pompa di_dalam sumur.
(2) &:rsihkan daerah sekeliling
I
irotor secara periodik.
i
:i.
Tambah atau kurangi
jumlah pipa
kolom untuk menaikkan atau me-
nurunkan letak pompa.
(Lihat butir 6.3 (3)).
Motor tidak disimPan se-
cara benar sebelum diPa-
sang. Ujung kabel teren-
dam air dan air meresaP
ke dalam motor melalui
kabel.
Ganti kabel. Keringkan kumParan
motor bila perlu.
Ganti atau perbaiki praPat me-
kanis. Keringkan kumParan motor
Air meresap melalui pera-
pat mekanis dari motor
benam kering atau bak.
7
-
U O S E U d I A I O X
' I I
N V I D V g
- - - . - - - T
' T r s ' l a
F l e u l Z ' I ' q O
3 u ? t u " t e u
9 7 ,
Z O I Y
l " u o r s r o d o r d
s u 1 3 (
' l r p d r p o e q ; s e r d o r o y
I . I
. r l 9
i
e u e 1 e 1 u e 8 u e E a g
: o u u 1 e 1 u e 8 u u 8 a l
I
o '
0 q
I D
o q
E D
q
: ' q q s u e 4 e l u i ( u r p
l u d g p e , ( u J ? s e q 8 u B , {
' 2 u e f l u e i l u t E r e u e r e E e q e s
r " p e d l E z
r u B I B p r p u e d u r s r p u " { " ; r
e f r a y
' 1 e p u d
1 u z d e p e q r e l e t r a l u e 1 n 1 l o u r
d r
e , ( e 8
. 1 n q e s r " 1
, r r 1 r d * r * e O
i n l u o
' E u e f u u u r a u
m l r s r l s e l e s n l n p o t u
t n q o s r p E u e f e l u e l s u o { r { B I B p B
! r
E u " r u r p
' 3 . 7 :
o
u e 8 u n q n q n { B I J a q
, s r l s e y e
r l e J a e p
l n q e s r p
E u e i (
, r u r
q e J e u p
" p e d
' l e u o r s J o d o r d
s u l e q n l r e , {
. n l u a u a t
s e 1 B q r u d u r e s 3 u ? I r e u e { d e p e q r e l
l l e u o l s r o d o r d )
E u r p u e q e s a J e J e s
{ r u u
o E l n r . u - E J n l \ i
. Z ' l . q C
. . , e l , p u e > l l e q r l r a d r p p . O r r ' u e , E u i p
q e l o r e d r y
u e l z u e E u e 8 a l
u I r s u e l d e p e q r q u e { s D l n l r p u e 8 u e A 4 u e { r u u e { e > { r [
I
t v
Y
d
: l D I r J e q r c E e q a s r I B I s p B u e > 1 e 1 u e E u e S e J u B p u e 4 e 1 u e 3 u u 3 0 1 e 4 e r u
d r
g " l B p ? u e 1 e 1 e { e E
D I r [
' g e ^ \ " q
1 e 1 e d u e p s e l e
1 e 1 e d e t e r u e r p u e 4 l e d u r e u r p
u ? ) l B
7
E u e d u r e u e d s e n l u u S u e p
p p e d
1 e z u o l o { q e n q e s
1 u l s I C
. t . l . q C
u a p l e q r a d
J u l
e , h i r s u o o g e " l e u e r u
{ n } u n
l e d e p E u e , { r e z u n d u p y ' : , ' # # ; : H " T l # ' , l " , : f , T " ' ^ ' : ; f J J r , # l T l i , } [ : T - .
l e z
u B l e l l a t B r u e d
s B z Y
I . I
' u n { ^
e d r u o d
l n q o s p r o s e r d r u o l
1 u I I B r l
T u B I B C
. J g s o t u l e
u B u e { a l e p e d u e p q e p u a l q r q e l u " u z { e g e q
3 u e { s e E d u s 6 u a u E u e [ r o s a : d r u o 1
e p d u p e e , ( u 1 r 1 e q a s
. ( r a r s o o q )
t u n E u a d m E e q e s
e l : a 1 a q r o s e r d u r o l
I ' I I B q
r r r " r , e ' r g s o r r r l "
u E u B r J r g e . p 6 t u p g r q e r u B u " r a g o q E u e f s e E
n e l s B J ? p n d e s r 8 u a u r
E u e , ( e l n d B p B u n r u e N
. J g s o r u l B
u s p E J B p n d e s r 6 u e r u e r ( u e s ? r q
a e p n r o s e r d u r o y ' s e 8
n ? l g ? J e p n u e 4 l u d u e u e u
I n l u n
u r s a r u g E I B p " r o s a r d u r o ; ;
U O S f l U d I A I O X
I S Y } I I f , I S Y T X
N V C Y f U M t
S V Z Y
{
I
il
168 1 Azas kerja dan klasifikasi kompresor
I I
-
Alo2
U:=P
1..:
^oA.el:-'- -
r z 2E
Bahwa b'er; :adat dapat dimampatkan dan dapat menyimpan energi, mudah dilihat
dengan reia.
pada pemampatan sebuah pegas. Energi regangan akan dapat diperoleh
kembal:
-,r,:
3gas diberi kesempatan memuai ke keadaan semula. Namun energi
regan!:-- ::-;3 padat tidak mudah disalurkan ke tempat lain yang memerlukan.
A;:-:
Fmampatan
fluida, yaitu gas danzat cair, dapat diterangkan dengan cara
)ang
--;
::lsan zatpadal. Namun, berbeda dengan zatpadat, fluida dapat menempati
ruar!:
ru:g
:erbentuk apa saja serta dapat mengalir. Selain itu fluida memenuhi hukum
Pase- :
-:na
tekanan
yang dikenakan
pada satu bagian fluida di dalam bejana ter-
rur:: L(r: cireruskan ke segala arah. Azas ini tidak berlaku bagi benda padat di mana
re!a.:Ja: : teqadi searah dengan
gaya P; untuk arah lain, harga tegangan lebih kecil
u
-iM-
::L:.-i:g perhatikan Gb. 1.3 di mana fluida ditem-
:lr:r-l-: : :elam sebuah bejana silinder kokoh dengan
- -.ii
:r:,r::ang,4 dan ke dalaman /. Fluida dimampatkan
J::.sL-
p; a tekan P melalui sebuah torak. Maka
i.l;rc; : dalam fluida adalah
-1--,
l"l
rl
I
ll
P
I
semua titik di dalam bejana
Fluida
,
:
K+
:
K+ (iika A: tetaP)
T:urnu; --' diteruskan ke
ocr,{T1 :,:---+
}'ang
sama.
-- -r
r
i
-rda
ini mempunyai volume awal V dan
i:: rl:;r:
-
:nciut dengan lY karena kenaikan tekanan,
=
r
L!
-:'!3rgan
volumetris diberikan oleh IVIV.
!Ll"t;r-r
-i.nannya
dapat dinyatakan dengan
(l.l)
Silinder
kokoh
Gb. 1.3 Kompresi fluida.
tr.2\
r r;r:E A adalah modulus curah (bulk) ffuida.
ll,.;-t zar cair, harga K dapat dianggap tetap tidak tergantung pada tekanan.
L.r,r"::ir ::-; energi yang tersimpan di dalam zal. cair dapat dinyatakan sebagai
(1.3)
f,rrrr15
-:
rj-i :::..hat serupa dengan Pers. (1.1) untuk zat padat.
.[ir-l i **.
--::i:but
berupa gas maka modulus curah r( tidak tetap harganya dan
ter8a m{ :ri,; ::r::an sas yang bersangkutan. Dari Pers. (2.4) yang akan diberikan
ftgmgrti*rr' :"E--E! n :.::: dinyatakan Sebagai
K:
(1.4)
di mana r: perbaoi';r:arn
Fa--i -':l:'
lada volume tetap dan tekanan tetap (crlc,) dai
8las )a-oE
he:-:::i.--:
p: tekanan mudak gru
Untuk kasus seperti diperhhatkan ddam Gb. 1.3 rcp dapat dinyatakan sebagai
:- l.lp Alp'
= -P
5/:rApk:
2V
-@
,
k
F
r e c e s s B E u p r r " r i a ; u e r u u s p ' u " { a u e t u ' d e s r 8 u e u r
I n l u n
J o p u l l r s q B n q e s u r e l u p
1 p { l l e q
- { B I o q
1 e : : S : x
S r : e . i
l a o r
u e q e u n E r y
1 u } s 1 6 1 ' l ' t ' q C
u B I " p u e l l e q l l r e d l p
l p e d e s
r s { n l l s u o r i
- : ? r : r j r = r u r
l a q u r d
u r e l e p e f u u e e u e s l e l o d u n d e p y
. . 1 . q D
u r ? l e p r p
r u e d a s u E . r i - y - ' . ! r u i s r u a f r o s e r d u r o l
' d l s u u d ? J B c e S
. ( l u e u a c e l d s r p )
u e q e p u r d r a d s r u e l
: o s a : C : - ' r : - ; ' $ p t o t s w e u e l e u n 8 E u s u r E u u , { r o s e r d u o ; t r
' r s a r d u o l
u r e p E u e r u u a l u
s e 6 ' : r = =
= . . c a u n 1 o a
p c o 4 . r e d r p d n l n g e l u e E u e n ; q " n q o s u r u l " p r p s u 8 n l e n s e 4 r 1
r o s r J d u r o x
w z Y
z . t
: T t : - ?
l s B l B I p
l u d e p
s n : e q
' y p e [ r e 1 q p n u ,
8 u e , t u e r o c o q e l u , p ' u e l e n . . , a d
" r r r ^
J J : :
: m a - u r p u e d
' u u l e d u r e r u e d n q e , n e p e d r n l e r a d u o l u e { r e u e ;
' s e 8
r s e r d t u o q u p u d s n s n q 4
: , z o u q r a d u t { n l J a t u e t u 3 u e , (
1 e q
e d e r a q e q e p "
l n q o s J o l
u e 8 u n l u n e l S u r d r u u s r q
. e d r d
i n i " l e r u u r e l
l e d u e l - l e d u e l
e 1 u e l r E e q r p u " p u e { J n l e s r p
l e d e p ' e u e f a q n l e n s r u u l e p
r p u e d r u r s r p 8 u e , ( s e E r S r e u e
' n 1 r
u r u l e g
' e , ( u u e u " I e l
u e { { r " u e u u e 8 u a p a r u n l o l u e n } B s
r a d t 3 r e u e u e d u r { u e u r
I n l u n
J u s e q u e n d r u e u e > 1 r e , ( u n d u e u s e E r p e l
' u r e 1
E u u i e p e d r r e p
r e $ q q r q a l q n e l u r e p n
1 n 1 u n
e 8 r e q u ^ \ g e q q u 1 e 1 e , ( u
' u e l S u r p u e q r a d r p r u r
l a q e l
r J B p
e 3 : e q - e E r e q e 1 r 1
{ n a { o o t
'
o 6 t }
. u r / 3 E 1 r 6 y
x g
x
d V
N , T
, t
{ r a r o r t r }
. u / F > t E l
x e
v
{ e a r r ' r r }
, u A 3 { , _ 0 1
x g ' l
i I 7 ,
z 0
{ " a r o o t
"
o 8 r }
. t u [ 3 : 1 , 9 1
x g
z d
{ e a r r o i
,
8 o }
. r u , f 3 1 o 0 l
t d
{ n d { o , 0 l
"
9 0 2 }
z u s l p 1 e O I
x
l ' Z x
{ u a r l o r 0 l
*
9 O Z }
z u A S { o r 0 l
x
I ' Z
g
l " d r , o t
x
0 6 9 )
I
. t u F - I , g 1
"
1
d g
{ r a r r o l
*
o 8 t )
. r u . / . J 3 1 o 6 y
x g d
{ r d r l o o l
,
, u : 1 f i I ' o 0 l
0 s r )
x
8
0
l s
l r
e l e P n : s e r )
( [
l |
j i E - a
i P Z
( r ' r )
s e : a 1 e f e q : * p e d w 7
l : a
s n u n u
' p a r d r u o l s e c o d r p r d u : d r u r s r a l t u e . i r 8 : a u g
I . I I a q E I
' l ' l
I e q E I
w " l e p u o l l e q q r a d r y , e u i e s E u s , (
0
x
V )
a u n l o ^ q n l u n s e E
f , e . D r r J
1 e z ' 1 e p e d 1 e z
u e l e d u t e u r a d s e s o r d e p e d u e d u r s r a l E u e , ( r 8 r e u e e . ( u r e s e g
' x
e f l l e z q u e p d V u e u u { e l
: " r r e u 3 r e p e d E u n l u e E r o l s e E u e l e d u e u r e d s o s o r d t u e l e p u e d u r s r p 3 u e , ( 6 r o u e J e s o q r p " f
1 1
r r r o ' x 7 ' ' 1 2
d y ' z d z o
( k )
: , .
d p
: , * " Y : O
r e E e q e s s l p l l p
p d e p
2
u ? E u B A e J r E r e u e e 8 8 u r q e s
o r # :
* ' , ' r l
# : k l ,
@ l : o s e r d r u o l s e z y
Z ' l
170 I .{zas kerja dan klasifikasi kompresor
GL lI
Ebrnsepedr.
Gb. 15 Prinsip kompresor adaleh mirip
dengen pompe ban.
uuaao,lg-lri,ng. Dalam hal ini gas yang ditekan tidak boleh membocor melalui celah
l'nr!'*rr nn"rr;ng
torak dan dinding silinder yang saling bergesek. untuk itu digunakan
snr::m
1;6{ :ebagai perapat.
c.:m;L. nlata dari kompresor perpindahan yang paling umum dan sederhana
ia&'isi?
l:E!a
ban untuk sepeda atau mobil seperti diperlihatkan dalam Gb. 1.4 dan
-:
Crn ieqiany'a adalah sebagai berikut. Jika torak ditarik ke atas, tekanan dalam
slLiurr c ban'ah torak akan meniadi negatip (lebih kecil dari tekanan atmosfir) sehingga
11516a
rrrr
masuk melalui celah katup isap. Katup ini terbuat dari kulit, dipasang pada
:,-rreL
iang
sekaligus berfungsi
juga
sebagai perapat torak. Kemudian jika
torak ditekan
-tc
:rt'*'l' r.olume
udara yang terkurung di bawah torak akan mengecil sehingga tekanan
r{r"r t.rrii-
Katup isap akan menutup dengan merapatkan celah antara torak dan din-
nn'g stlder. Jika torak ditekan terus, volume akan semakin kecil dan tekanan di dalam
eirncr aian naik melebihi tekanan di dalam ban. Pada saat ini udara akan terdorong
mur.r( r: :,lam ban melalui pentil (yang berfungsi sebagai katup keluar). Maka tekanan
o lir*ln:
=:
:.kan semakin bertambah besar.
?:r:r. *:-::$or yang
sesungguhnya torak tidak digerakkan dengan tangan me-
srnrr*;t :E
rx:
=-,'ror
melalui poros engkol seperti diperlihatkan dalam Gb. 1.6. Dalam
itu ru; rr-
: .ii: ;an katup keluar dipasang pada kepala sitrinder. Adapun sebagai pe-
rlrmryrE ac"_c :pe.iai tangki udara. Tangki ini dapat dipersamakan
dengan ban pada
Fr
'I'LE
:no- i.
--,-:,:5!'r
semacam ini di mana torql b'ergerak bolak-balik disebut kom-
FEf!:f
lUig i
-:iL-a
X.rr.tp isap
qfindr
Sabuk-V
Motor
Udara keluar
....-
ll'
Gt. l5 U.t kompresor.
V
' { a s a E u e 6 ! u : r q E T ? s E r u
l B d E p r e r m J u n l n p n s J o s e J d r u o {
" p B d
, U e r l n u a p
u n t u B N
' { u o r
r o s a r d u r o l u e E u e p u a l E u p u e q l p
[ c e { l e E u e s e , { u u e r l p
r s E n l - r r l E u - r r r - : m s
' c l u E r
r r s { n J J e r r r e u
1 e p r 1
r e l n d r o s a r d r u o 4
n } J u l B l e s
. 4 e r o 1
e p e d
I r E p F - E r
! i ; : f E : E r i c a ( e s E u r r e { u n d u r a u r ( 4 J p q - 1 e 1 0 q
l e . r a t r o q
E u u r ( u e r u o l a u e 4 u d
- u ^ e = f r r r i , E . d ; " ' i a n d u o { n p n s - n p n s u " { q B q o s p
l u l I B H
. 4 e r o 1
r o s s r d r u o l
u e E u e p
c r r i - o m m ; , r - * : s r
r d u e s d r l e l a r B u e { u e r e l a E r e f u n d u r a u
r e l n d r o s a r d u r o ;
! 3 r : 3 5 a * * t u e i p E n 3 r r l u e s
e t t e E u e E u o p q e l o r a d r p
s e g u e l e d u e . " o
r r r - 9 ; t " $ T j
-
* n " : r
. n r a r d o r o l u e E u e p E p e q J e q d r s u u d e r e c e s r p e l )
. e f u u u u e l a l
4 r e u
u E E u q e , ( r i
- i r y r u n i f t r r u t u e r u e 8 u e n J o r u n l o ^ u e l p c e E u e u r u e 8 u o p u e l l e d u r e u n p
n p 1 E u n r n r y p
s e a
m r @ q p
{ a o l
r o s e r d u r o > 1 u e E u e p e u r e s e f u r e s e p e p e d r u I r o s e r d r u o l e p e d s e 8 u e r e d
- r r [ , B a d s u z v
' J a p u [ r s
) F l u s q J e q J o ] ? t s u " p J o l o J q e l o r e p d r a q u e l e : e 3 u e 8 u e p J n c u n l
t : m s r s r n d r o s e r d u r o l . o B I " p u , { , u , S { e l r p s 3 1 B r p u B { r , J n r p
F : e d e s
e c r a l s z z y
' u ? { J e n l e { r p
n p 1 u e 4 8 u e q u e { l p
I r q u e s I J p l
e { e a e q r p
. u e u e > 1
r r r p d e s r r p u e 4 e s e E n , l B . u r J r r q " l e q o s s 1 u e 4 4 e r e E r p J o l o r e l r t e i u l q e q a g
. a a u r t
q r q e j
i u e , { u e u e l q u e 8 u e p u , u " { q , l a q e s r p u B { J e n r e { p n p r u e l l e d u r e u r r p
l q r , u , S
u , u ?
e {
" ^ l " q r p
u " p r r D I u e p d e s u p u e 4 e s e E r p e l
' ( t s p
' o
, @
r p e t u e r u )
I c a t u a u
o " 1 , * i
t s - u s n u
' u B u "
e { B ^ l B q J e } u e 4 e ( @ E u e n r r p e , ( u l e s r u r ) n p n r e n p ' r r n 1 . r e r p t u n : n : i l p ' t u e i
u , p J e p u m s u " p J o 1 0 J E u r p u r p E J s l u E
I p
B p " E u e f s e 3
' u , u B { e 1 u e 4 l e r e S r p
: o r o r e T t
E u e r e l e g
' u s u e {
r I e J " e {
l r d r u a , ( u a u r r a p u r l r s u ? p J o r o J ? J ? l u e E u d n r u u r l n u a p
u e 8 u e q
' t u r r r r u
u " p s n J n l
r y e l u e u
e l n d u e q e u e q J a p e s p
J e p u q r s u r e l e p E u r p u , q ' - r o . ,
, n l i
r u ? l ? p r p u 3 u " { 4 B u e J B l J a p u r l r s u B B r n r r r r o d
u B r s u e r u n p n s - n p n s
. n p n s - n p n s
u e t u e p
r d u l E u e F e d r p
u e p s n r n r r p e l u e t u u , { E u , g r e p e s r p
( u e r e { t u t i
r y r * q ] r q
e f u s r u e q a s B u u i )
J o l o r u s s r n t . , r e d
1 n 1 u a q
r u r u e S e q u r " l B C
' Z ' l ' q g
u r B l " p u ? , l r r a q r p
l u a d e s
u e S e q u u E u a i
u a l S u e r e l r p
l e d e p r u r r e l n d r o s e r d . . , o { r r r B I B p r p s e t r r r r o * r * " a
e r e c u n d e p y
' J e p u r l r s
E u r p u r p u , " l ? p u e e l n u r r e d r p J n r u n l e u
I q r r r B s
r u l n d r e q
l n l r u B { B
n p n s D I ? r r r e l n d r e q r o r o r
" { r f
' r n l ,
r r r s r , p
r y
s e E e d q o r o J e p u r s t u r p u r p , r 1 0 r 4 . r 1 o
u s p r o l o r E u 1 1 J 1 e 4 e s r p r n l e - J n l e e p e d 8 u e s e d r p n p n s - n p n s
. r e p q g s
O e p u q i a r
1 n q _ n s e s
{ e P F )
> I F r u e s { e ? J B c o s E u e s e d r p J o l o u ' r e p u m s
{ n } u o q r a q
J o } 3 1 s u r ? l ? p r p r e l n f u e g
u B p n p n s J e q J o l o J r l B n q e s r e { u n d r u e u ( r c ' v ' q c ) J n c u n l n p n s s r u e l r z 1 n d r o s a r d u r o y
' u e r e s e d
r y
> 1 u , ( u e q B r p e s J e l u e p u e l E u u q u e l l p q e l a r ( , f t u 1 o r )
r u p d r o s e r d r u o > 1
r e E e q r a q n l . r e u e J " ; 4
' r E 3 u 1 r
u e r e l n d e p u d - r s e r s d o r r q
{ . , r o n I n n r . ,
1 e p t 1
e 8 E u q e s ? r s J o u r e { e 8 e u e r e q u e r e l e 8 u e { l n q u r r u e u
I W q _ { B I o q
r o s a r d u o ; 4
' ( d t r q e s r q r r F s s p e f l u q r p p a l p o l
c d l e q
t . I
. r 1 1 )
' i i
*
; i
r * i l
: ]
, o t o u
-
I I I r o s e r d r u o l
s e z y
Z , l
172
I Azas kerja dan klasifikasi kompresor
,
keausap,
dan keb..coran
yang besar
pada sislsisi sudu' Selain itu performansinya akan
il3uji'U*uL
,rt^-p".U"oaiiguo
tekanan
kerjanya tidak sesuai dengan harga optimum-
, nv, Hal in_l cs.labkan
oleh cara kompresi
di mana
gas dimampatkan
sampai suatu
I
-'J
-'
'-
\
perbandiog.=
,ofu-; tertentu sebelum dikeluarkan.
Jadi tekanan
yang dihasilkan
pada
saat akan cietuarkan,
tidak selalu sama dengan
tekanan kerja di pipa keluar'
Korlrs*_r
prriui
j.*, sekrup
(Gb. 4.17) mempunyai
sepasang rotor berbentuk
sekrup
keagan
i* Uerputar
serempak dalam arah
yang berlawanan dan saling mengait
sepern:rsggt.purur".rserempakinidapatberlangsungkarenakaitangigi-gigirotor
itu
=esc:r
arau dengan
perantaraan ..par"og
roda gigi penyerempak
putaran' Karena
gese.:- s.rur rot;; sangat kecil' komp"t-
i'i mempunyai
performansi yang baik
uEr;i
j=r
f"rjrlu'g ianjang'
Perbedaan
tekanan maksimum
yang diizinkan
pada
kc=:,,:=ir l.ol,
ioiJit;i"u"
Jten defleksi
lentur rotor dan besarnya biasanya
adalah
_;r-, rg. :=:
(2900 kPa).
o. p.r..rpu[n
gas dalam
kompresor
putar
jenjs
sekrup diperlihatkan
dalam
lr.g: :arla CU. f .S. Di sini
gas seolah-oiah
didorong
oleh torak bersudu di mana tinggi
s:r:: acialah tetap. Oi sini
ias
tidak mengalami
kompresi
pada waktu didorong
dari
i=r:Lanan.Barusetelah-gasdikeluarkankesisikeluaryangmempunyaitekanan
L'mh. tmgei, di situ terjadi kompresi'
Daiam
p.t"t r.ruun
kompiesor
ini mempunyai
bentuk blower
jenis roots. Karena
r
-.qresi
tidak dilakukan
di dalam maka
puisasi dan bunyi.menjadi
besar' Perfot-uo-
nnm-"r akan menurun
cepat bila dioperasikan
pada perbandingan
tekanan
yane
lin-qst'
f :cpresor
ini uJsanya dipakai
untuk tekanan
lebih
(gage pressure) kurang dari 6000
r- H.O
(60 kPa).
*
Rotor
Gb. l.t Trnpe kompresi
rilrlrm
(i'nh root)'
Kffid f.qresor
Kryresr
3=-;131 ;"alam berbagai
jenis
dan model tergantung
pada volume dan
tekanannla
G.. -
i
=c;t:lihatkan
tiaslntasi
kompresor
yang digolongkan
atas dasar
tekanannl:-
Slrmr
il;sa,r-f,i6or
(pemampat) dipakai
unlu.k
jgnjs yang bertekanan
tinggi, blosrr.
{:rcf!= :=.i
1."o!
bertekanan
agak rendah,
$dangkan
fan
(kipas)
untuk
yang bcmEiErrsr.
(rnEar
:eiah. Atas dasar cara
pemampatannya
kompresor
dibagi atas
jcnis
gunto ,.rn
J.ats
perpindahan. Jenis turbo menaikkan
tekanan dan
kecepatan
gas densan
p1.
=ooif.rg"l
rang ditimbulkan
oleh impeler, atau dengan
gaya
angkat
(ift) yang d*;t"11""
oleh sudu. Jenis
perpindahan, seperti telah diterangkan
di muka, menaikkan tekana! dengan memPerkecil
atau memampatkan
volume
gas yang
diisap ke dalam silinder &tau s-tator oleh torak atau sudu'
1.3
I
' r o s e r d E r o l
t s E l g l s B l x 6 ' I
' r l c
= # f f i
t 0
o
x
d
o
c r
o
I D
, r
C
, r
o - : .
A ' a
s a !
P E
i " 6 !
t a
E I D
- 5
M
( ,
o
l l
o
@ f f i 1
v )
o
!
o
F
o
i
o
o
?
0 a
E O
t r o
o
o
o
/ r \ T -
- I
/ 6 : \ \ l H r l
t w ) l H \ t -
L - l - l -
l - |
F
p
s
v )
A
g
, l
x
-
! f l 8 6 ) ( 8 d 8 6 B d
I
r B d m S 6 r r v
m 8 6 )
r l v u
0 l I I u u m l u t p t u E r n x
= = 1 s t u e l
E w l e l
- r \
J f u : : \
( d n l u e d l r a m o l g
I
t s u d r l )
u z J
? I I I ? N
J a r n o l q u " p u e J
f _ i r o s e r d r u o l r s e ) U r s e l )
t ' l
r
174
I .{zas keda dan klasifikasi kompresor
Kompresor
_ien-t-r lerpindahan
seperti telah disinggung di muka, dapat dibagi atas
jenis putar dan
-rn:-.
holal-balik. Kompresor putar dapat dibagi lebih lanjut atas
jenis
roots, sudu luncu-
,j-rr
-krup.
Kompr*er
_rugz
dapat diklasifikasikan atas dasar konstruksinya seperti di bawah
ini.
l) Klasir:kes bcr.orsarkan
jumlah
tingkat kompresi: satu-tingkat, dua-tingkat,
"'
baniai
--'-Er r
2) Klar.i;rs;
-'.casarkan
langkah kerja (pada kompresor torak): kerja tunggal
lsinfp .u.=JEg r- kcrja ganda (double ac'ting).
3) Kjurrrisrs udasarkan susunan silinder (untuk kompresor torak): mendatar,
r.!il-
M.k-L, bentuk-V, bentuk-W, bentuk bintang, lawan berimbang (balans
;rf:El .
4r f,,rumf,r;ln hcrdasarkan cara pendinginan: pendinginan air, pendinginan udara.
i f,-qnmi,rrs herdasarkan transmisi penggerak: langsung, sabuk-V, roda gigi.
6 L-urmiir*s berdasarkan penempatannyar permanen (stationary), dapat dipindah
lrffIB
*
f rlsrfrtur<i
berdasarkan cara pelumasan: pelumasan minyak, tanpa minyak.
,&
7
- t u o l E I ! " - c : ? s
. J o s o J d
s r t t r : r ; ? l - " i 8 i u e u
{ n l u n
m { B d r p S r r u e s r u r r J l s n p u r J ? p u " l s r s r p u o )
( r u / N
t 0 8 ' t I )
, u [ 8 > l 7 g 7 ' J
: s r u a t
l u r e g
' , 4 9 9
: d q e p t u e q q u r o l e )
( e d n l
t 0 1 . 0 )
B g u r r u
0 9 /
: { B l } n u r u e u e { e J
( X . S O Z )
3 " 9 7
: r n l e r e d r u e l
:
l n I r J a q
r e 8 e q e s u e e p s e { r u , ( u n d u e u r r u r r s r p u o { u u E u e p e J e p n
r r l s n p u r r e p u 1 s r s p u o x ( t )
' t u r
g e . ' r r e q
I p
p r e d e s
] E E I . , : : E F r p u o { r x B c E r . u B n p B p "
1 e 1 1 e r d
u e l " c
' e ,
u : n l e r e d u e } u E p u e u u 4 e l e l n d
u r r i r r c s r s r p s n r u q s r E n l e n s s r u e f
l " J e q
u D f B l " , { u a u
1 n 1 u n
n l r a u e J s )
. u , , ( u r n l e r e d u e l
r " t r r r E u B r a l e p e d E u n l u e 8 r e l r s e r r e r r r e q
l e d e p
( e r e p n
l n s e u r r a l )
s e 3 s l u o l
l e r e g
u . r u p n q u e [
l e r e g
Z . I . Z
r l { p e s
s 0 ' 0 8 r ' r n l ' f t . t 9 ' 9 1
( " 4 1
: p - : e q
u e B u r p u u q r a . l
t l { t p e s
t 0 ' 0 E 6 ' 0 9 6 ' A Z 6 0 ' 6 1
( o o ) a u t n l o , ' t
u e B u r p u e q r a 6
{ ' o J . )
1 1 p ' r y , { u r r u
D p r s l o r p
' n q a p ' . t t e d e n u o q r B )
( : v )
u o 3 : y
( z o )
u r B r s l g
( z t
t )
u r S o r l r p u : e p n r s r s o d u r o ; 4
' u r e p n
r s r s o d r u o { T B f J B O
I . Z I e q B I
l e d e p r 4 n r r u m r e s
, H l p a s l e E u u s
q e l r u n r u E I B p
, r o r o r j r o t " i ; t # ' : : r ' - : # x x H : $
e r e c g s r n d L u e c r o l E u e , , ( ( 2 5 1 ) u l E o r l r u e r u n l o l u u r 8 e q
7
u e p ( z g ) u r 8 r s { o a r r r n l o ^ u e r 8 e q
1 F u p
r J r p r e l B r " p n
" ^ l r l q
u ? ) l " t " { I p
l e d e p r e s u l
" r B c e s
. l Z
l p q e J -
u B I B p u e { r r e q r p q r e d e s
u f u u e u n s n s u u E u e p s u E e d e r e q e q u e r n d u r e c r J B p r J r p J e l e r e p n
, m q e 1 e 1 r p
p r e d e g
' E u q u e d
3 u u , { u f u l e g r s e d e r e q e q u n l r J e q r p u e { s r u r s r p B { E r u
' u r e 1 E u u , ( e r e l u e r p S u r l u e d E u 1 1 e d B u e , ( s e 8 u e l e d r u e u r s J B p n u e r e )
. l w n q
u e { n t u
- : a d
t e l e p r p r u s o l u t B I { u l " p e B J e p n
l n q e s r p u , { u u r n u n S u e f u e p
' . r g s o r u l u } n q e s r p r u r
E u n q n l a g
' l n p l
u , B r n u u a d s e r e
I p
u r
0 l
q r q e l B u e r n q 6 E u 4 e s r e d t u e s s e 8 r u 8 e q i e q - ' e p
u r y r o 1 E u e , { u u s r d e l n r z n s r S u n q n l a s r p 3 u e , (
1 r u e l d
q e n q a s
u e l e d n r e u r r u r r I u n g
B r a p n u B u n s n s
r z . z
B r B P O ! I . I s ! d
l B J l s t t B J l s
I . z
u o s f , u d r
l o x r s Y x d r s Y D r
N Y C
I _
s Y c
r s f l u d r r o x u Y S v c - u Y s Y C
l '
I
li
t;
t:
176 2 Da-:-::-ia: kompresi
gas
dan klasifikasi kompresor
(2) Kondisi nor:::- :i -:-'ji
Udara dengan
qr-ri.i. .:r mempunyai keadaan sebagai berikut:
Ter,^.te:::-: - C il'3'K)
Teka=.: :::;Ei:
-6Omm
Hg (0,1013 MPa)
B::.:
-e"1-,
.
-l':-:
kgf/m3 (12,68 N/m3)
2.1.3 P-ri.* tdera
J
-:
,o r :rt-te-<
)
ang diperlukan untuk menaikkan temperatur 1 kg suatu zat sebesar
l'C ;).:r,r,,r 3;"a.-..1enis. Adapun
jumlah panas yang diperlukan untuk menaikkan suatu
ter:;r ru-. 3: !cara menyeluruh sebesar l"C disebut kapasitas termal benda atau zat
te:!a":,ji:.
>r:.ua
3rnlah
panas yang dipakai adalah kilo calori (disingkat kcal), di mana I
i.:r* ,;e"r* :engan
jumlah panas yang diperlukan untuk menaikkan temperatur I kg
I-r re'rBirr.: I 'C. Maka satuan panas
jenis
menjadi kcal/(kg'C). Dalam sistem SI, sebagai
$r&:r,rlm
=:a-<
dipakai kilo Joule (disingkat kJ) di mana I kJ
:
0,2389 kcal atau 1 kcal
:
t
{*:C
gi3i,r
jenis
tergantung pada macam bahan seperti diuraikan di bawah ini.
Piaas
jenis gas
F:ras
jenis
suatu gas juga
didefinisikan sebagai
jumlah panas yang diperlukan
ur,:i: menaikkan temperatur 1 gram gas tersebut sebesar 1'C, seperti pada zat-zat yang
c.s \amun untuk gas ada dua macam panas jenis, yaitu: panas jenis pada tekanan
:,:=: dan panas jenis pada temperatur tetap.
ar Panas
jenis pada tekanan tetap
Jika suatu gas dipanaskan atau didinginkan pada tekanan tetap, maka volumenya
{ :--- rnembesar atau mengecil lebih banyak dari pada zat cair atav zat padat. Dalam Gb.
-
:iperlihatkan 1 kg gas yang ditempatkan dalam silinder dengan torak yang dapat
:t:::rak tanpa gesekan. Jika silinder dipanaskan maka gas akan mengembang men-
: : :: is torak ke atas sehingga tekanan di dalam silinder tidak berubah. Dalam hal
:e:: iian
jumlah panas yang diperlukan untuk menaikkan temperatur I kg gas tersebut
*:i::ir 1'C disebut panas jenis pada tekanan tetap. Panas
jenis
ini biasanya diberi lam-
rE:-_.-
-r. Ci mana untuk udara cp:0,24 kcal/(kg"C)
:
1,005 kJ/(kg "C).
Panas
jenis pada volume tetap
I kg gas ditempatkan di dalam sebuah bejana tertutup (Gb. 2.2) lalu dipanas-
h
Gb.
t
I
Panas
(volume berubah pada tekanan tetap)
2.1 Prnrs
jenis pada tekanon tetap.
l
I
I
Panas
(tekanan berubah
pada volume tetap)
Panas
jenis pada volume tetap. Gb.2.2
B J B p n ) 3 u r r a l e r e p n
q E q u r e t l E p n
- ' j
'
( e 4 n e l e E 1 1 u r r u r u e l e p ) d e n u e u u l e l ( g
' ( . u e
d e n S u n p u e 8 u e r u
1 e 1
E u e , (
i 1
1
. r : e 1 e p r p S u n p u e r y e l 8 u e , ( ( r u e r 8 u e l e p )
' t t e
d e n q " F u n t ( Z
' ( r r e
d e n E u n p u e 8 u e u E u e , ( e r e p n )
- : - i ? : E J
r p t u n p u e l r e l E u e , ( ( r u e r 8 u e l e p ) q n u s f d e n q e l u r n t ( t
: u e E u e p
r u ? l p r p E u n p u e l r e l 8 u e , ( d e n q e p u n l u n d e p y
' e u r e s
E u e , {
! - i j - ' - - r : ; 3 u a u r e c l e p a - u e , ( d e n
1 e , ( u u q
u I { B I u u e p e , t u q n u e l u e u e l e l u l n d 6 E u t 1 u l l " u r
:
r = - : : : r i . i u r a r
m - 3 u r r u l l e h t
' l n q e s J o t d e n r n l u r e d u r e l e p u d S u n l u e 8 r e l e , { u q n u e l u e u s {
- ; :
" : j . - :
i r t u a u a l a u n l o ^ u e E u a p E u e n r n l e n s t l e d r u e u e r u
l e d e p
8 u e , { d e n q e p u n g
' q n u e f
u J e p n t n q o s l p
q n u e t d e n u e 8 u e p r n d r u e c r a q 3 u e . ( e r e p n
i : i e p y
' q n u a !
d e n u e u e > 1 e 1 l n q e s l p
u , ( u u e u e 1 a 1 u e p
' q n u a l
d e n
l n q e s t p
d e n t u t
1 ] r e d e s
t r u e p r c { r u g l u c
. q n u a l
q e p n s J r e u e e l n u r e d s B l B r p u e 8 u e n r s u e J { p u a q J a q u B { ?
1 B S
n t e n s e p e d u e p s n r a u e u - s n r e l E u n s 8 u s l J e q t e d e p
1 u p r 1
r u t u e d e n 8 u e d
' l n q a s r e l
J I e
u s B { n u J e d s B l B r p u r u p n u e E u e p r n d u e c : a q u e { B I U I d e g
' u e d u n E u e d
t p e [ : a t u e l e
u i u s e q e q u e e l n u r e d r J B p 2 1 l t u ' d n l n g o l
e u u [ e q q n q e s t s t 8 u e u r r r c q e g u n l e s e 1 r 1
q n u a l e r e p n ( t )
E r u p n r r E q B q r u e l a Y
9 ' l ' 7 ,
0 0 r ' 0
t z t ' 0
[ 9 I ' 0
0 r t ' 0
r I ' 0
s r i ' 0
z a n ' 7
u ' 0
9 n L ' O
9 n L 0 ' 0
(
e / i
) s r u e t
d e r a l : u n 1 o r '
^ l
d e l r l u e u e l a r
s e u e d u e 8 u r p u e q : s 4 u p e d s r u e f s e u e 6
o i
e p e d s t u e f s e u e 6 "
I I ' ]
t z ' l
0 t ' I
s o g ' l
0 r ' r
r b ' 1
8 0 r '
I 0 t '
9 9 9 '
1 9 9 '
s r ' 0
z \ n ' 0
I T Z . O
9 9 L n ' 0
6 W Z ' 0
0 s t z ' 0
z \ n ' t
n z ' 0
g a n z ' r
E T Z I , O
H O ; H Z J
t - H t J
' o - )
o r H
t o
. N
t H
a H
r v
7
z
I
I
6
n

c
( ,
Z
I o q o { l v
u r l r l e s v
? p r s { o r p u o q r e )
r r e d e ; 1
u r 3 r s 1 6
u r S o r t r 5
, { E o . , p l H
e r e p . l
( u n l l e H
u o t : y
t u o l e
q e l t u n f
[ n t r a l o l u
s e i e t u e g m u m d
' s u 8 u d e r a q a q s u a l s u u u 4
Z ' Z l e q u l
' s B B
u r E c t u
u d e r s q e q
1 n 1 u n ' . r
u e p
' ' r ' - ' 7
e 8 : e q - e 8 : e u u e : { u } q t p . ' .
l } l E I
r u e l e q ' s e 3 t s e ; d u r o 1
u e 8 u n l r q r e d r u e l e p E u r r u a d u e u e . r a d i e i u n d u t a u
i u l
o l s " U
I O q ' I : 1 3 u r r e 1
e r e p n
I n l u n
s u " I u r p ' o
r ; d )
:
I l p e f
' - y
3 u e q u e l u a q r p E u e . i s r u a l s s u e d o t s a r l n q e s l p e s e t q d e l e l
; i u n l o A e p e d s r u e l s z u e d u e p d a a l u u u e l a r e p e d s r u a f s s u e d a J s l u e e 8 u t p u e q : a 4
' S u e q u a 3 u e r u
s e E n l l e , u r e p e d
z ' : E I u e > l n { l e t u
{ n l u n
e 8 n [ r u l e d r p d e 1 e 1 u e u e l s l e p e d U B S B U ? t u o d U I E I B p u D I I J e q I p
: i : : i s u u e d u z t 8 e q e s ' r n 1 u . r e d u r e 1 u e { { I e u e r u
1 n 1 u n
t e 1 e d r y u r c l e s ? u o J ? { t p e l r e 1 t u t
- H
' d e t e 1
o u n l o ^ u p e d s r u a [ s e u e d e p e d u e p J s s e q q r q e l e , ( u e E r e q d e l s l u e u e 4 o l e p e d
:
- :
s e u e d B , r \ q q
l e q r l J e l
u e l E u r p u u q r e d r p s e l e
I p
l n q e s J e l
s t u e f s e u e d e n p e { e > l l [
s r u e l s e u e d o r s e g ( c )
( f
.
E { ) h {
Z I L ' O
:
( 3 " 3 1 ) 1 e c 1
L l ' O
:
n . r
e r e p n
{ n t u n
B u ? t u r p ' n a E u u q u e l
p l i : i : ; - i ; : r q t u r s l u e l s e u e 4
' d e 1 e 1
e u r n l o l e p e d s r u a l s e u u d
l n q e s t p
u B D l r u e p u B p
- E r t E ? ? ; l
-
r ? s o q e s r u r s e 8 3 1
1
; n l e r a d u e l u z r y r u u a r u
I n l u n
u u l n l r e d r p S u e i ( s e u e d
r { E l ' L u r t r r - ; ' -
- ? \ ?
e i u - r n l e r a d r u e l u e p u e u e { e l a l e u S u e q r u e l r e q
l u d e p
e d u e l u e 1
I L L I
e r e p n
I r s g
l e J l s - l e J l s
l ' z
r
I
178 2 Dasardasar kompresi
gas
dan klasifikasi kompresor
Tabel 2.3 Jmrrl rep air
jenuh
dan tekanan uap air pada berbagai temperatur.
Tekanan uap air
jenuh
C
\ glm3
ckc
mmHg MPa
l-
i.
a:
,n.
:ri
trl
fii
{l
t!!
ll
4,85
9,4
t7,3
30,4
51,5
83
130
198
293
421
5'14
597
3,772
"t,625
14,69
27,t8
48,84
86,25
152,3
276,3
546
1.397
t.706
4,581
9,205
17,53
31,83
55,34
92,56
149,5
233,8
155 1
5r5
q
711 1
760.0
0,0006
0,0012
0,0023
0,0042
0,0074
0,0123
0,0199
0,0312
0,0474
0,0701
0,0977
0,1013
DE.r&-E Tabel2.3 diberikan angka-angka
jumlah
uap air
jenuh
serta tekanan
jenuh
uilf ur s dalam udara untuk berbagai temperatur.
: L Jara tak
jenuh
dan udara lembab
Ldara di mana uap air yang dikandungnya belum mencapai keadaan
jenuh
disebut
,-^-s
tak jenuh.
Udara yang mengandung uap air disebut udara lembab (tidak kering).
r.000
500
760mm Hg
(0,1013 MPa)
//'
,
I
7
/v/
il
Kelembaban 100'/"
relatip 75%
6s%
100
d
d)
vd
-!
:i:
E!
ca
3tr
o=
o=
vs
lt1,3
( 12.9
(11.3)
l0
5,0
1,0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Temperatur udara ('C)
Gb.2.3 Kelembeban mutlek (kandungan air)
pada berbagai temperatur.
' { r e u
u B { B B , { u J n l e J o d r u e l
n J B J a q
E u e f ' 1 e d e c q r q e l r p e i u e u r
' r r r ; : m c @ .
: m y c r a t e 4 e r u s e 6 e p e d a l r 3 . t e u e u e q u q r u e u e d
I U B J e q
e E n f r u r u u l e d r u e u r e d
u n J r - r
' : : ;
* p e d u ? p u r " l e s
' { r e u
u B { B e E n [ e , ( u u e u e 1 e 1 e E 8 u r q J e s o q u D l e r u e s u B { B
i r u u r r o c $ ' i l r l u s n l ? s r e d r p e l r a 1 3 u e , { u e 4 n q u r n } E { B I
I
' E u e r n l r e q
S u r p u r p s e n l u e l S u e p a s
r r t - r r * : l u .
r y e d
q t q a y r p e l u a u r u e 8 u e m
1 u I S 1 6 1
' B l n r u e s
l u e d e s
d e l e 1 e f u u r e l e p r p B p B
i r r r r : s ' z f q e 1 u r n l u e l E u u p o s
l r c o l r e d r p
e u e f e q e u n l o ^ e u a t u r p u u u p e o > l u e l l u q l p e d r p
: E { f , J
' { r g u
u B > I B u u e { a l e S S u q e s ' 1 e , ( u e q u D l B r u o s u a l e E u r p u r p e p e d u e { n q t u n l
" : .
: s r ! t e t u n l o l u u 8 u a p u e { { r u u r p r n l e r s d r u a l e 4 1
' 4 e , ( u e q
n 1 t 8 e q > 1 e p 4 S u r p u r p
r E t r q n q u r n l e u e r u r p q g p u e r r n l e r e d u e p e q s u 8 r s u e q e u e f e q u a l t u q r F e d r p ( u ) r u q u e E
u r 1 a g
' t ' Z ' q D
u e r y l u q : a d r p e > p f
q r e E u e t u r p
l e d u p
r l e p n u r u e E u e p r u r a \ r l s r r e d
' J B S e q
q r q o l r p e l u e r u u e l e S u r p u r p e p e d
r ' r o e q a 1 ' ' d e 1 e 1 e u u l o q a u n l o ^ u n d q s a u I p B I
' J E S e q
u l { e l u e s E u e , ( s p d u l u e 8 u e p u e p
i u u a s u q u r u e s r p e l u a u u e l e E u r p u r p e p e d u e l n q r u u u B D I I I u e p u e E u e q
' l e d a c
u r { ? u e s
p e l u a u r u B { B
I n l e l o t u - l n l o l o u r
u o l z l e 8 e l u u ' u e l l t e u r p s e 8 r n l z r e d u a l e 1 r 1
' 3 u 1 p u 1 p
e p e d u e u e l e l
l e E e q a s
u e { B s e r r p
3 u u , ( q e p u r u " I n q u n l
' l n { e l o u r
1 e , ( u e q F e p
e l n d s n J o u e u - s n J a } u { n q u m 1
l e d e p u e u r
u u l e r l e d r u e l 1 p 8 u e , ( e u e i e q S u r p u l p ' r u r u e > 1 e r o 8 B U o J B )
' S u e r e q u r a s
B J B r o s s n J o u a u
- s n r e 1
l e r e 8 r e q
E u e (
I n { a l o u - F { e l o u r
r J B p u r p r a l s u 8 ' e 4 r s g m u l r I J o o l
l n J n u o l
I
' u B u ? { e l
l n q e s r y
E u r p u r y s e n l u n l e s r a d r u r
E u r p u r p e p e d a l e u d n t n u a l e u e f a q
e { e g
' e , ( e 8
n l e n s e l r e 1 o q u e { e
l n q e s J e l
e u e [ a q
n l e n s r l e d r u e u e r u B J B p n n e l e s e 8 n l e n s E { r f
s e E u e u e > l a l ( t )
B r B p n u B r r E I e I
9 ' I ' Z
' I u l
d l l " l e r u " q q u e l e { q B I B p " p n $ I " u r p E u e , { e , , ( u e s e r q ' u e q e q u a y e l u e q e l e , { u e u r
S u e r o e 1 1 [ u e p
' u e q - u e q a s
u e d n p q a l u r q e p r e q e d J p
I e > I
E u u e s d r l e l e r u " q e q u r o l e )
( z ' z )
' % o o t
x
e u r e s E u e , (
r n l e r e d u r o l e p e d q n u e [ d e n u e u e l e l
:
d l l e l e r u e q " q u e l e )
r n l e r e d r u e l n l e n s e p e d
q " q u e l B J E p n r u B I B p p d e n u B u e > I e I
r p B I
' ? r u ? s
E u e , ( r n l e r e d u r e l e p e d q n u e l d u n u " u e { a l u e p q e q u r e l E J B p n
r u ? 1 e p
r y
n l u a u a l r u e r a d t u e l e p e d d e n u e u e l e l e t e l u e u e 8 u r p u e q ; s d r e E e q e s u a 1 e 1 e , { u r p
e 8 n t
l u d z p
d n e l a r u " q g q u r e l e l n l r e u a r e )
' e u e s
E u e , ( d e n u e p
{ E l l n t u
u e q g q u r e l a {
u e E u e p s r u m l E u r p u e q J a q q E I B p B q e q u l a l E l B p n t u E I E p r p d e n u u u e { a l
' e X u 1 n [ u e 1 a g
e u e s E u e [ r n l u r a d r u a l
. . ( . )
% @ t
x
u p u d q n u e f e r e p n
{ e t r n u
l e _ 1 g g g 3 ] g r :
d t } e l a . r u e q e q r u a t a )
q q I I I e l r B p n
I P I I n I I I
u E q B q r r e l a )
W e t ' %
u r B I B p
- 1 a e , ( u r p
u e p ' e r u e s E u e , { r n l e ; e d u r e l e p e d q n u e f e t e p n
{ B l l n u r
u " q e q u r a l e { u " p
: { . - r a l B J e p n
I B I } n t u
u e q " q u e l a { B r B l u E u u 8 u r p u e q ; e d q e l e l d r l e l e r u e q u q u e l e ) ( Z
' q s q u r e l
u t e l e p r p ( 3 n u l e E 4 u e l e p ) l e d e n
t r e q
r { B I B p B
{ l t n u l
u e q e q t u e l e ) ( t
' d r 1 e l e r
u q q u r e l
u u q e q t u e l a { n 1 r u , ( u r e c B n p
l n r n u e r u
u e 1 e 1 e , ( u r p B s e r q u " q s g t u e l e )
' u s g " q I u a l a {
l n q e s r p
J u s o r u l s r u l ? p s J B p n u ? r { B s " q
- ! r r ? r "
= f - : u a 1 e 1
1 e [ e r a q
' J g s o t u l "
u r B I B p y p
l e d u p r o l
n l u l e s J r e d e n q e l u m t e g
u e q e q u r a l a ) ( g )
? j ? : r
. ' J t I
- : r r - ? - : : . i I
6 t l e r P p n
{ r s u
r B J I s - l P J l s
l ' 7
I tL,
: Da:ar{asar
kompresi
gas dan klasifikasi kompresor
Tekanan
lebih (gage)
Tekanan
mutlak
Tekanan
atmosfir
Gb.2,4 Mole\ul den tekenan gas.
Gb. 25 Tekrnsn mutlek den tekenen lebih.
(2) Tekanan atmosfir
Tekanan atmosfir yang bekerja di permukaan bumi dapat dipandang sebagai berat
kolom udara mulai dari permukaan bumi sampai batas atmosfir yang paling atas. Untuk
kondisi srandar. gaya berat kolom udara ini pada setiap I cm2 luas permukaan bumi
adalah 1.0-1-1 kd. Dengan perkataan lain dapat dinyatakan bahwa tekanan
I atmosfir (1 atm)
:
1,033 kgflcm2
:
0,1013 MPa
T:kanan atmosfir
juga
biasa dinyatakan dalam tinggi kolom air raksa (mm Hg), di mana
I atm
:
760 rnmHg
.
,1 1 Tekanan mutlak dan tekanan lebih
Untuk menyatakan besarnya tekanan gas (atau zatcair) dalam suatu ruangan atau
;rpa
biasanya dipakai satuan kgflcmz atau Pa (Pascal). Dasar yang
dipakai sebagai
:arga nol dalam mengukur atau menyatakan tekanan ada dua macam.
i r Jika harga nol diambil sama dengan tekanan atmosfir, maka tekanan yang diukur
disebut tekanan lebih (gage pressure).
I Jika harga nol diambil sama dengan tekanan vakum mutlak maka tekanan dise-
but tekanan mutlak.
Antara tekanan mutlak dan tekanan lebih terdapat hubungan sebagai berikut:
Tekanan mutlak
:
tekanan lebih + tekanan atmosfir. (2.3)
Hubungan ini digambarkan dalam Gb. 2.5.
Daiam penulisan satuan tekanan biasanya perlu ditambahkan keterangan apakah
hargr. rang dimaksud merupakan tekanan mutlak atau tekanan absolut. Jika yang di-
maksi,d adalah tekanan lebih, maka penulisan satuannya dapat dilakukan misalnya
sebasai berikut: kgflcmz (g) atau Pa (g), di mana g merupakan singkatan dari gage.
Jika
lang
dimaksud adalah tekanan mutlak, dapat ditulis sebagai: kgflcm2 (abs) atau
Pa (ab:r ci mana abs. merupakan singkatan dari absolut atau mutlak.
Dalarn praktek biasanya orang memakai tekanan lebih, sedang tekanan mutlak
dipakai dalam teori.
(4) Tabel konversi tekanan
Tekanan dapat dinyatakan dalam berbagai satuan. Dalam praktek seringkali di-
perlukan untuk mengubah harga tekanan dalam suatu satuan menjadi harga dalam satuan
lainnya. Untuk memudahkan perhitungan dapat dipergunakan Tabel 2.4 yang member-
ikan faktor-faktor konversi berbagai satuan tekanan.
tbr
t
I
-c
-1
tse
rI
k*"hY
^\
\ -t
o
)
t
l,rv
^
*
h/
*-r
L \) >(
-lo-
?,v
q-- q
li
[\*';
sfu
7
E u E r u r p
1 7
a u n l o , r r u , ( u n d u o r u u " { u
l n q o s J e l
s u E u u e s E u e , ( u e u e l e l
{ n l u n 3 o r /
r n l e r e d u r e l
e p e d e l e t u
' o 7 r e s e q e s e u n l o ^ r e ^ u n d u r e u
J " 0
s p e d s e 8 n l e n s
" { r f
. l n > I r J e q
r e 8 e q e s
e p d u e l m r u n r r p
l e d e p
r u r u n { n H
' s e l J B q J
r r r r u l n r l
l n q a s r y
s B l B r p u e e 1 e , ( u : o g
' . . E u r e s
E u e f r s r o d o r d u e E u e p e r u n l o l u e E u e r n 8 u e d r u r e l e 8 u a u r u ) t
. J o l
r ? s e q e s e . ( u r n l e r e d u e l u B l u n J n l r p e y r q e d e u , t u l q e q e g
' 3 " g
e p e d e , ( u e u r n l o z r g e p g 2 7 1 1
r r r q a s e r u n l o l u e q e q r u e g e d n u e l e 8 u e u u e l e ' d e 1 e 1 u ? u " { e l e p e d
3 " 1
J s e q e s e , l u : n l
- u a d u r a l u e ) p l l " u l p e l r q e d e s e E u e c e r u E n r u o s , , : l n { r J a q r e E e q e s u e l n d r u l s e l q a l o r e d
- r p s z 8 r e E e q r e q r e n t u u e r s g o o l u e r n l n 8 u e d r r e q
' J e s a q
q r q e l q n e l E u e f r z n t u u a r s u a o l
r e i u n d u r o r u s E B
' J r E c l v z
u e p
p p e d p z
u e 8 u o p u e l E u r p u e q r q
. d e 1 4
u u u e l a l e p e d
u e l s e u e d r p e r y l E u e q u a 8 u a u u e l e s B B
' l r e c l e z
u e p
p p z d p z
e p e d e , ( u 1 u q p . r e d a 5
o r r m l o a u u p . r n l u . r e d r u e l B r a l u u u u 8 u n q n l l
Z . Z . Z
' t u
r u B I B p e t u n l o ^ u u p ( e 6 n e l e ) . r u c ' 9 3 { r . u " l e p u u 1 e 1 e , ( u r p
l e d e p
u e u u l e t r u r s r C
@ ' d
d e 1 e 1 :
' ' ' 1 ' d
:
t l t d
E u e u l p
z 7
r p e l u e u r u e l e e . ( u u u u e 4
- e l e { B t u
' 2 1
t p e l u e u e , ( u a u n y o a . e E 8 u r q d e l e l r n l e r e d r u e l e p e d ( u e l r s u e d s l a r p n u l u )
u e l l e d u e u r p
r g
u e u u l e l : o e p
t
I
a t u n l o A r e , ( u n d u r e r u s e E n l e n s e { r f :
l n { r r e q
r u 8 e q a s e l n d
u ? { s n u n J r p
l e d u p
u u p a y , { o g u r n l n q
l n q o s r p
r u l u e e 1 e , ( u r e 6
. . . e , ( u e u n l o r
u e i u a p
l q e q
- . r a 1 E u t p u e q r o g u { E e , ( u u e u e 1 a 1 e > 1 e t u
, d e 1 e 1
; n l e r a d r u e l e p e d ( u e l r s u e d s l a r p n e l e )
u e l t s a r d u o > 1 r p s e 8 e > 1 r 1 , , : l n { r J e q r e 8 e q e s u { e l ? { r p
l e d u p
u r n u r n J E J a s r p E [
' t s p
' l ? d r l
g e 1
E
r p e f u e r u u B { B u ? u e { e l
' 1 1 1 e 1 -
E l l
r p e l u a r u e u n l o ^ e l r t u l n d u e r { r r u a c
. t e d 1 1
g e > 1
7
p e f u e r u u g u " { e } U D I { r B u e { u u e { r l e \ z l l r p e l u e u r e u r n l o n u e l r c e 8 u a d e l e u ( s e u e d q e q u e l
- r e q q c p r l ) d e 1 e 1 u 8 e t r p s u E r n l e r e d u e l
' r s e r d u r o l [ u B l e s B { r f
' t n l r J a q
r e 8 u q a s u e { r B J n r p
l u d e p l n q e s r e l r s e r d u o l s e s o . r d u r l e p s u 8 a r u n l o , r u p u e u e { a l B J s l u B u o 8 u n q n g
' r ? s e q
u D I " u e s u > l B
u e u p { e }
' u e l p c e l r p u r { B u e s o u n l o ^ e { r f
' { B J o l
q e l o u e 1 1 e d
- r u e r u r p B u e J s { J e p u q r s r u u l " p r p s J e p n e u n l o ^ u . { u p c e 8 u e u
u e p
l e q u i e
u e l u d n t o u r q B I B p B
l n q e s J 4
u e u e { e l e , ( u q e q r u e p e g
' ( e p e d e s
e d r u o d u e 8 u e p u o l r u l l r p
l e d e p
e E n i B u B S S u B f
l e H
I r u s s q q e q r . u e l J a q E u e f u e u e l e l e , ( u e p u E S B J o I u B { ?
r - - . - ; : ' . ^ : t : p l
e p e d e l e u ' r r e [ n q r u e E u e p S u o r o p r p e , ( u r e 1 8 u e 1
u z p r : . . - ; : 1 ; :
- : e i
u e s u a p e i u 5 ' u n l n d n r n t r p ( 9 ' a
' q C )
s e E n s l e
e J s p n r s l J e l u r :
= : , r e I
e C u e t r v n u n i u a d
t e l e q e n q a s E I r [
a m p a u r p u r r r l a l a l r 1 t r B w 8 u n q n l l
l Z . Z
l s e r d u o x
o e l
z . z
' r c a r d u r o y
9 . Z . q C
f ;
d
: i
f l
0 I
x
t 9 6 S ' l
I
, 0 1
x
z 0 ' l
, 0 t
x 0
0 0 0 ' I
, . r l
x
Z l , 6 l 0 ' I
' . x ( . 1
6 t 0 ' l
F [ f
e - 0 1
x
6 1 , 9 l ' t
s _ o t
\
t t 8 1 9 ' 6
I
r 0 I
x
I l
g 1 9 ' 6
t 0 t
x
e z 6 9 8 ' 6
, _ 0 t
x
z 6 9 8 ' 6
e 0 l
r - 0 1
e - 0 t
I 9 6 9 9 '
0 0 0 0 '
E Z E E O ,
I
z L 6 t 0 '
z L 6 t 0 '
e 0 l
x
Z Z t E E ' l
s - 0 I
x
9 9 9 0 8 ' 6
s z t 0 ' l
r - 0 I
x
9 9 9 0 8 ' 6
I
s 0 l
x
I
. 0 t
x
7 z E t t ' l
s 9 9 0 8 ' 6
e O l
x
9 ? 1 0 ' t
, 0 1
x
s 9 9 0 8 ' 6
c o l x l
I
. J
_
. - ' s i - -
H U U u l e
z u a l f i 1 . .
& q e d
' u u u B { o l
{ s r o ^ u o l T B I J B C
t 7
p q B L
r 8 t r s e r d r . u o l u o e J
Z ' Z
F
182 2 Dasar4asar kompresi gas dan klasifikasi kompresor
'
/ r,\
Vr:
l'o
-
=
ty'Vo: Vo\l +
2n)
Pada temperati:r
i-'C untuk tekanan yang sama pula gas mempunyai
yolume
(2.s)
(2.s1
t'.:L,-#)
Q.6)
Jika Pers
'
i ::-=gi dengan Pers. (2.6) didapat
I' l--:
-
,r)
.
:
.--
(2.71
i-
l-_:-Iz)
I :
-
riL.r{ : :enyatakan temperatur dalam skala "C (Celcius). Skala ini mempunyai
hari: . ::atu :::k beku air dan harga 100' pada titik didih air pada tekanan I atmosfir.
I
ir-,nntg u-:.ra Celcius, orang dapat memakai skala Kelvin ('K) di mana OoK
:
-:-:
C
':,-
l--i'K
:
0"C. Temperatur yang didasarkan pada skala "K ini disebut
rcs-lml.r r-iak dengan lambang 7. Adapun hubungan antara t dan T dapat ditulis-
k-a: ia-:egu
I 'K :
273 + t('C)
Dl.;lrm G: I
-
digambarkan hubungan antara skala'K dan'C.
(2.8)
r00'c
{0'c
0'c
373'K
(273
+ 40)'K:313"K
273'K
Gb.2,7 Hubungan antara temperatur celsius
dan temperatur mutlak.
Ik;a
-r=:e-:::
cinyatakan dalam temperatur mutlak ("K), maka Pers. 2.7 dapat
drmuui iruar :.'-:i::
,:
:-s=-
, - l-
Jadi, mmm kri
' i
-:kum
Charles dapat pula dikatakan sebagai berikut: "Pada
pross rctrsus Er--"
1:r--.:
sas berbanding lurus dengan temperatur mutlaknya".
2.2,3 Ptrsrrr te*r
Hukum Borie dpr tuI-E Cbarles dapat digabungkan menjadi hukum Boyle-
Charles yang dapat dialautan ;cba5:.i
=
-o
6
o
#
F
0"K
o
o
PY: GRT
di mana P' Tekanan mutlak (td m') atau Pa
h)
(2.10)
d e 1 a 1 : a 4
r p e f u : u r : , q a s r a u e e u r e s t e d d z 1 e 1
:
J { n l u n
' ( t
t ' Z )
' s r a d
I J e P q a l o r e d r y
l e d e p
a u e p
4
E r E : -
= d u n q n H
: ( d l a l
r n l e r e d u r e l )
I e l u J e l o s l
t s e r d u r o l l n q a s l p
I U I ? J e c o s r s e r d u r o ; t r
; = - ; r i e f r p t e d e p r n l e r a d u r e l ' l p e f r a t
E u e , ( s e u e d u e l r e n l a E u a u
4 n 1 u n
u e u E u t p u e d
: d ; : c f i u a r e q r p r u t t s a r d u o > 1 s e s o r d e l t f ' u n u r e 5 1
' F E u p
U D I ? I u a s u e u e { e l e 1 t [ 1 t e u u e l e
s e - : : : a l a d u r a l e E E u r q a s s e u e d t E ; a u a t p e l u o u r q " q n p r u t 6 r e u 3
' s e 3
e p e d e l J B n l I J B p
; T r : . l } q r p E u e f
1 r u e 4 e r u
I 8 r e u e e p e I l J B J e q I u I ? { ? l u ' u e l t s e r d u r o l p
s e 3 n l B n s s I I g
I B r u J e t o s l
r s o r d t u o ; X ( t )
' t n { r J e q
r c 8 e q e s
s q r u J n r p
l e d e p
r u r s e s o r d S u r s e u - E u r s e r u n l e l u a d u n d e p y
' 4 d o r 1 1 1 o d
u e p ' l t l e q e t p e
T e r u J e l o s r
s e s o r d u u 8 u e p n l t e , ( e r e c 3 1 1
l n J n u e u
u u { n > I l l p l e d e p
s e 8 r s a r d r u o ;
. r s e r d u o l
u r e 3
1 E ' L
s B c
I s r J d r t r o x
s e s o r d
' p a p r
s e E
l n q e s l p
r u I u B B I u ? s J e d
l q n u e r u a r u
3 u e . ( s e g
d e 1 e 1 :
y :
e ' z
T
i d
k r z )
r e 8 e q e s s 1 1 n 1 r p e p d
l p
' / " l l :
o ? u o r e )
f i r ' z )
l n { I r e q
t e 8 e q e s s l n l P e l n d
l e d u p
( t l ' Z ) ' s r a a
I
I Y : \
d
l e d e p
( 1 1 ' 7 ) ' s r e 4 e > 1 e u r ( r u / p n z l e
r u r / 3 E 1 )
s r u e l l " J o q : { e u e u r
' ( N / r t u )
n e l e ( 3 3 1 / r u r )
4 g r s e d s
a u n l o ^ g E I s p B
D I A
:
o ? u r u I p
J V : a d
' q q s
u r E I B r ? c e s s l l l n r p e l n d
l e d e p
( 6 1 ' 7 )
' s r a 6
r - r . 6 1 9 . 0 e , 9 Z . O t
I 0 S , 9 2 9 n ' 6 2 L Z , 6 ( ,
( x / r u )
v
( J
0 z )
( f ,
0 ) \
s e E e ]
q e q u { 3 u t : a ; 1
\ u e t s u o ; 1
( t o f ) l : H r
' : \ '
o
\
e p r s l o r p u o q r ; u d o r p r g u 6 o r l t - 1 s E - i s I O e r P p . l s e g
\
' s u 8 u d u r a q e q
l r e p
s r 8 r 1 u r 1 $ o y
S ' Z F q l I
i : n u e d E u e , ( s u 8 r e E e q r e q
{ n l u n
y e E r e q - u 8 r e q u B I I r e q I p
S ' Z I o q B I
t u s l e q
' e , { u u n r u n
- a l
: o s e r d u r o > 1 d e s r r p E u u , { e r e p n
I s p u o {
p { e p u s t u g l q e l B u e J " I r o s e r d u r o l u e 8 u n l t q
- : a : r { n l u n r e 4 e d r p e s e l q q l q e l r u t e 8 r e 1 1
' 9 r ' 6 2 : y e E . r e q ' C . 0 2 u u p 8 1 1 u r u r
9 9 1
u p e d
' ' ,
- : ;
d u e l a r u e q u q r u e l e l u e E u e p q u q u r e l e J e p n
I n l u n
' > l . l t . l t t
L Z ' 6 2 :
y e E r e q ( 3 . 9
: : z - : . : : r a t u e p 3 g u r u r
0 9 ,
u e u { e t e p u d ) E u r r e l
" r ? p n
I n l u n
' s e 8
E u t s e u r - S u t s e u
T : : : - ? : : q l a q
l u l
y e E r e 1 1
' n l u o u e l
s e E n l e n s > l n l u n d e l e l e , ( u r e s e q y s e 8
q u e l s u o ;
( X " / r u ) s e 8 e l u e l s u o y : y
( ) " )
I e l r n t u
r n l e r e d u r e l : . 6
$ 1 )
n u l e ( g 8 q ) s e E
l r e g
: ,
( r u ) e u n l o n : 7
J L
I
t 8 i
s e 8 r s a r d r u o l s e s o r 4
t ' Z
184 2 Dasar-dasar
kompresi
gas dan klasifikasi kompresor
Persamaan ini dapat ditulis
':bagai
Prut:P2ur:1ii-''
(2.13)
yang ekivalen dengan
P::' :'1).
Kompresi isoter::,i
=-3:upakan
Suatu proses yang sangat berguna dalam analisa
teoritis, namun un:-i :t:',xungan kompresor tidak banyak kegunaannya. Pada kom-
presor yang sesr:,-
--j3-
meskipun silinder didinginkan sepenuhnya, adalah tidak
mungkin unrui :e--&i3 remperatur udara
yang tetap di dalam silinder. Hal ini di-
sebabkan cl:- :::,r=-": tioses kompresi (beberapa ratus sampai seribu kali per menit)
di dalan: ..-:'::-
(l)
K :::.rrt i,;""i:a:ik
-is
rtinry:-
-""-i--lasi
secara sempurna terhadap panas, maka kompresi akan ber-
:
,
-:s
-
{
t1[r.L &:r ]anas
yang keluar dari gas atau masuk ke dalam gas. Proses semacam
:-' .}i*frrr rr-c,&:e:k.
:tLiLr rri::k.
proses adiabatik tidak pernah terjadi secara sempurna karena isolasi
'iy:rrr,c,i:.
;.u.Lrr,-e: adak pernah dapat sempurna pula. Namun proses adiabatik sering
-'r:*,,rJr
rri*- 3as[ajian teoritis proses. kompresi.
: rurum,{*- arltara tekanan dan volume dalam proses adiabatik dapat dinyatakan
.:.a-
. l-:).
j
:'
:
tetSP
? l: Pz.o\,:tetap
n lriL:*L
t. :
cp'cu.@ihat butir 2.1.3).
.
'r
.
ruimus ini dibandingkan dengan rumus kompresi isotermal dapat dilihat bahwa
rrrr--(
-rgecilan
volume yang sama, kompresi adiabatik akan menghasilkan tekanan
"a:r{
r:t:: tin-ugi dari pada proses isotermal. Sebagai contoh,
jika
volume diperkecil
mg'i&;- - l. maka tekanan pada kompresi adiabatik akan menjadi 2,64 kali lipat, se-
ii.u:,:r;- :ada kompresi isotermal hanya menjadi 2 kali lipat.
\r-3:: tekanan yang dihasilkan oleh kompresi adiabatik lebih tinggi dari pada
r,:trr::r:-* :l-':ermgl untuk pengecilan volume
yang sama, maka kerja yang diperlukan
:Errr r':-:::}: s::abatik
juga lebihfesar.
]
-+r
. :::::':- :':
-,::.'pik
f,, ;r:::r-:r :.i.::.:. \.rmpresor yang sesungguhnya bukan merupakan proses isotermal,
tru'lmr
L-,'
{ :-.i i:
-
:3:r.Deraturj namun
juga
bukan proses adiabatik karena ada panas
l".Eg
aFej.r1;r:r-j- ri.;r. Jadi proses kompresi yang sesungguhnya, ada di arlrtata
kedrq,r.
1,'r
-
-rr-:
r-':presi politropik. Hubungan antara P dan u pada proses po-
litropri T .l[,*_-i&:
-:-:,-...an
sebagai
D
J
-
-n''
-
atau
P,.r!:F:i:reri;
(2. l s)
Di sini n disrt'u: imieks g'oLlrre;rk dan harganya terletak antara I (proses isotermal)
dan k (proses adiabadir. Jadi: I < .r < k. Untuk kompresor biasa, n
:
1,25
-
1,35.
Dari rumus ini. dengan n
:
l.lj. pengecilan volume sebesar ozlur
:
l/2 misalnya,
akan menaikkan tekanan menjadi 2.-rS kali lipat. Harga ini terletak antara 2,0 (untuk
kompresi isotermal) dan 2.61(untuk kompresi adiabatik).
(2.14',)
$.
*
xi
{t
fl
f
s a s o . . j
: ? t - , 4 .
' 3 r
t p e l u e u r
" a
, r e p
u , q n J n l e s e { o " , d - o ' l c ' Y ' : : T d H t T f f i
' r : ; ' : . - - : ; : - - : E " I s l u E u t E u t p u e d e p e d u e u 6 u r y u s d s e s o r d d n l e c u e r u
( ; t r o ) r o s e r d u r o {
{ n s u t u
s e E d e s t r n l e r e d u o l : }
( ; " ) r o s o r d u o { J e n l e { s e E
1 e 1 1 n u r
r n l e r e d u r e l : P . 1 ' u u e u
t p
i :
( ' 4 ) -
: ,
t t w l l t
- t D
x ' d )
: l n { r J e q s n t u n J u p s l l l J o o l B J B c e s q e l o r e d r y
l e d e p l t i e q
- q : e s o s o r d r u e l e p r o s e r d u o { I J B p J B n l e I 3 u u , { s e E q e l o l e d e c r p E u e , ( r n l e r e d r u a l
' s e 8
r n l e r e d u r e l u B > P I I u e u
4 n 1 u n
r c 1 e d
- D u B I B r u r s a s o r d r u ? l " p u B ) l u e q r p E u e X s r u e > 1 e r u e f r e l q m n l o s e E E u t q e s ( u e l l n s z u r t p
: r a e ) r a p u u s r B n l e { S u e n q r p E u u , ( s e u e d p ?
{ B p R { p B q ? I p ?
t s e r d u o l t u l E c
I E q B I P
s a s o l d ( ( , )
' q P q r u a q
I B p I I
e S S u r q a s d e 1 e 1 e 8 e t r p r n l e r e d r u e l t u t s a s o r d u e l e p ' e 1 n r u
r p E u n f l E u r s r p
H e l e l H a d a s
I u I u r e l o s l
s e s o r d ( t )
' l n { I J e q
r u i e q a s I 1 B I B P
u e u > l e l u e p r n l e r e d r u o l e r e l u g u u 8 u n q n q ' s e s o l d
E u r s e u - E u t s e u
{ n l u n
' r u r e p r p
E u e , (
s e s o . r d s r u e t e p e d S u n l u e f r a l q g q u a q t u d e p s u f i r n l e r e d u a l ' t s e r d t u o 4
n U B $ B p E d
r n l u . r e d u r a ; u u q B q u a d
Z ' ' Z
I ' 9 I
t ' z l
r ' i t
t ' 6 9
L I
s l t
6 0 ' 6 \ L I s l t
L 6 ' 9 9 6 ' S b n l t
9 9 ' n
i
S O ' e e t l t
v g ' e 8 t ' 2 , 7 7 . t 1
I
I I I I
{ l l 3 q e ! p ?
r s a : d u o ;
l d o : 1 q o d
r s e : d u r o y
l r u u a l o s l
g z ' l : u t s a r d r u o Y
- - { n , o n
u e u r l r l
- - - - -
- n r m u n ' r
. > . : , i d r s 8 e q r e q u p u d u u u u l a l u B p a u n l o ^ u r u ; u u u e 8 u n q n g
9 ' Z l a q B J ,
S 8 l
s e 8 r s e r d u r o q s e s o r d
t ' Z
' { n n r r r
u e u { o l q e l e p " s e l e r p u e 1 e p , { u r p E u e f u u u u l a l : u D l o t D )
8 ' 8 2
|
o ' o z
I
l l
t ' s z 8 ' L t J
O '
l ' r a 9 ' s l 6 6 t
H S r ; ' i l 8 E t , B i
186 2 Da_.ar<jasar kompresi gas
dan klasifikasi kompresor
D D _
T:i-a:-:.1 i.eluar mutlak
faf,
=
@
:
Perbandingan
tekanan
r.'
:
.'r ..,-
-rbandingan
panas jenis
gas
Dr{&n
(:Epresor,
tekanan keruar
po
d,apat dicapai dengan satu tingkat kompresi
(Fa;,a
i:mqre-r satu tingkat) atau dengan beberapa tingkat kompresi (pada
kompresor
be::eur :a-nial).
pada
kompresor
borak-balik, untuk kompresi
satu tingkat aigrrru_
Lr:'
iml ni::der. dan untuk kompresi bertingkat banyak digunakan beberapa
sil[der.
L mur
(:E:r'isor
2-tingkat misalnya, gas yang
telah dikompresikan
dan dikeluarkan
351
;irrnr'rr
-nama'
disalurkan lebih laniut ke sisi isap silinder kedua, dikompresikan
r.rElr
(ffi.i.!l
ialinya, lalu dikeluarkan.
pada
kompresor 3-tingkat, gas yang
keluar dari
sirsrar n'r:"l dimasukkan
ke silinder ketiga lalu dikompresikan
dan dikeluarkan.
Cara
rfir
i"r,nrE
re::a juga
berlaku pada
kompresor-kompresor
dengan jumlah
tingkat yang
s,ytlm rlm r]r
L:mrrsrr
bertingkat digunakan untuk memperoleh perbandingan
tekanan
pr/p"
i,rm.u ,nn-
Kompresi
dengan perbandingan
kompresi y*og
b"ru.,;im aiumtu, t
"ryu
,m'P"n s-r
3iqg[61 akan kurang efektif karena efisiensi voiumetriknya
menjadi renaan.
:;rE PlsL l--t). Namun jika jumlah
tingkat terralu banyak, kerugian gesek
menjadi
rslrLtr& res;r
jan
harga kompresor menjadi mahal. Karena itu untuk teka=nan ,r,,pui z
uur" I r4r' :=: kompresi
dilakukan dalam I atat 2 tingkat, dan untuk tekanan saLpai
nin ,u.g" :al:
.''-.kukan
dalam 3 tingkat.
kri I .5 r
secara grafis ditunjukkan
dalam Gb. 2.g.
t
r.: 333K
?i
:
3l3K
T":293K
T":273K
: 3 4 5 6 789t0ll
7,78
Fcrbradmgan
tekanan
p
!
p"
Gb.2.t rcilllil3r
rr- dr tcmperatur kompresi dalam kompresi adiebetik
(ud
r: f a5 forF.d srtu tingkat).
t
Z
I
t
( e v z ) ( u p u / r u ) ' N S Q I
- , O Z ) f , , :
N S G I
- , o ) L
+
:
I E J o I
u e q e p u r d r s g
: l D I I J e q t e 8 e q e s s n t u n J n { B I J e q
e p u r E z t r e l e q E u e , ( r o s e r d u r o l
{ n l u n
u B D I I t u e p u u E u e q
' > l e r o l
E u e l u q J e l o l u " I p q E I 2 p "
( r u ) p e u e r u
l p
' Q p
- z 7 ) V l v
q E I B p
{ B r o l
u e u e { g e l e q o s I p J e p u I I I s
J I l { e J e
E u e d u r e u
- e d s e n l
. ( ( o o ' z - . q c )
r o s e r d r u o > 1 r e S u q e s e s n t n l e F e q
{ " r o }
u B u s { I { s l o q o s r p 8 u e r u
B u o J s {
, u u u e > 1
e 1
l e r e S r a q { B J o l
n D I s ^ \ z p e d e 8 n i r d e 1 o 1 ' t I 1
e 1
4 e r a E r a q
> l B J o } n D I s A \
u p e d e , ( u e q u D l n q
r y e l r 4
s e 3 u e l e d u u u r e d ' e p u u 3
e [ r e 1
4 e r o 1
r o s a r d r u o l e p e d
. e J u p n
u e l l e d u r e u r e u r e f t a 1 e q
r y 1 u n
( ( e ) 6 ' 7
' q g r )
1 e r o 1
I r I { I S I S r p E u u m u e l e u n S S u e u
e , ( u e q r u r r o s e r d r u o y
. 1 e E 3 u n 1
e [ r s 1 r o s o r d r u o {
I n l u n
n I B I J e q e , { u e q s u l e I p s n u n u
' 1 u r o 1 q e l E u u l
6 ' Z ' q C
u p u r 8 r [ . n 1
{ n t u n l B r o t
q u $ u q ( q )
l u 8 E u n l
r [ r a 1 , l n l u n
l E r o l
( u d r )
1 y
{ r o I
N S , O L
( t t ' z ) ( u r u / r t u ) , i \ f x
S
"
r T l , :
- 1 1
x
7
:
I B r o l
u e q e p u r t u e g
e l e u r ( u l d r )
1 r r
u e r e l n d t e , ( u n d u r o u r r o s a r d u r o l s o r o d
e I I f
I p B f
' { " J o l
u q e p u r d ; e d
l n q a s p l l u e u r
r e d u e l l e d u r e u t l p E u e , { s e 8 e u r n l o , r L I B I u n f
' 1 o 1 3 u a
s o : o d u e r e l n d d e r l e s r u g l p u e 4 e t r a r y p f l u e . (
l s e r d r u o l
q u 1 3 u e 1 d e q e s
1 n 1 u n
( e u )
S
x
- O l f
: ) :
" l J E S o q a s s e E e u n l o ^ u a l l e d u r e r u e l u u B I s r o s e r d r u o l t u t t l r e d e s
r r e m { n u e i u a g
' ( ? ) 6 ' J
q D L u E I E p u e l l e q r p e d r p
4 r a d e s
( u r d r )
1 r r
u e r u l n d u e p ' ( u l )
5
l u r o r
q e l S u B I
' (
u l K r l : p u l i t s l a l ; u t E I p u e S u a p
1 e r o 1
r o s a r d u o { I { B n q a s u B I I l B q J a d
{ . I r l e u n l o a I s u e l s u f , l ' v ' z
' r u l
q e a e q
I p I u a d a s
u e l S u e r e l p l e d e p l n q e s r a l
r s u e r s g o r u B c ? t u B n p o { I u v
' u B q n J n l e s e
I I l e q s I p B
I S u e I S g a u ? p
{ I J l e l u n l o , r
t s u e l s g e n 1 t e , (
' E u r l u a d
8 u e , { r s u e r s g e r u c e r u e n p
l u d e p r e }
r o s e r d u o > 1 u p e d r s e r d u r o l s e s o r d I r r B I " C
{ p B q B I p v
U G C
{ l 4 e u r n l o ^ I s u e l s u g . l ' z
' e f u q e p u e r - q p u e J e s
u " I e g s n l p e , ( u e s e t q u p ' ? , ( u s l u e [
u e p u e r n { n e p e d E u n l u u E r e l ' e . ( u q n S 3 u n s o s
E u e . ( r o s o r d r u o l u p e d r n l e r e d u r e l
' q e p u a r
q r q a l e [ u e 8 r u q 3 u u , { > y d o r l r l o d s { e p u l r e 1 e d r y
I
r : u e i r e 3 e q a s B u e r r r r p
9 I ' Z
' s J e d
u e l e u n 3 t p
l e d e p
r s a r d u o > 1 r n l e r e d u r e l E u n l q 8 u e u r
{ n r u - ' )
u ? I r e n l e { r y u D I e
I n q u r 4
E u e , t s e u e d u e r E e q e s e > 1 e u t ' r e p u t l l s
{ n l u n
u r 8 u r p u e d
r r e r s r E L : a u u e E u e p u , ( u l e s n u ' u e l u t 8 u r p r p
z r e p n r s e r d u r o l s o s o r d B r u e l o s D I I 1
4 d o r 1 1 o d
s e s o r d ( S )
&
t 8 l T r e q e r p e
u e p
{ r r l e u n l o ^
I s u e l s g g
v ' 7 ,
188 2 Dasardasar kompresi gas dan klasifikasi kompresor
Gb. 2.f0 Diagram P-V la;ri kompresor.
Perpindahan torak menyatakan kemampuan teoritis torak menghasilkan volume
gz-r tiap menit. Namun dalam kompresor yang sesungguhnya volume gas yang dikeluar-
iran adalah lebih kecil dari pada perpindahan torak. Hal ini dapat diterangkan sebagai
-rikut.
Seperti dilukiskan dalam Gb. 2.10 torak memulai langkah kompresinya pada titik
-
:alam diagram P-V).Torak bergerak ke kiri dan gas dimampatkan hingga teka-
-."--)a
naik ke titik @.
Pada titik ini tekanan di dalam silinder mencapai harga tekanan
-',
:
r_E lebih tinggi dari pada tekanan di dalam pipa keluar (atau tangki tekan), se-
:;-j;3 rarup keluar pada kepala silinder akan terbuka. Jika torak bergerak terus ke
c:--
_;:,i
akan didorong keluar silinder pada tekanan tetap sebesar Pd. Di titik
@
torak
-r-lt,rri
rdk mati atas, yaitu titik akhir gerakan torak pada langkah kompresltdan
=r-EiJi--ll
Fl;
';.stu
tLlrak mencapai titik mati atas ini, antara sisi atas torak dan kepala
sll-:n1T
=;-.;:
3i.a r olume sisa yang besarnya
:
2". Volume ini idealnya harus sama
dE:EF: :r:', i!:: :a-r .apat didorong seluruhnya keluar silinder tanpa sisa. Namun dalam
praker htrix
r::
-'e.rak
(clearance)
di atas torak agar torak tidak membentur kepala
silind:r-
\r:m*
5-
-:E:a
harus ada lubangJubang laluan pada katup-katup.
[a;tra
r-]r-..3 r-'-'-::e
sisa ini ketika torak mengakhiri langkah kompresinya di
atas torak
rr':rs;
l,;r
="
-lah
gas dengan volume sebesar Y" dan tekanan sebesar Pr.
Jika kem:'*::"r. :"-m
=e=;iai
langkah isapnya (bergerak ke kanan), katup isap tidak
dapat terb,tkr setri-;= srsa
S=-i
di atas torak berekspansi sampai tekanannya turun dari
P, menjadi P, Daie.r. G3
'
l,- iatup isap baru mulai terbuka di titik (4) ketika tekanan
sudah mencap6l s3i':,n:r" *ai P, Di sini pemasukan gas baru mulai terjadi dan p4oses
pengisapan im berlangsung sa-Etru ritik mati bawah
O.
Dari uraian di atas dapar drlhat bahwa volume gas yang diisap tidak sebesar
volume langkah torak sebesar I/, melainJran lebih kecil, yaitu hanya sebesar volume isap
antara titik mati bawah
t
dan titik
g.
Adapun efisi.rtl vslrrmetris
ry"
didefinisikan sebagai
I
I
:
I
t-
Isap
7
- u e d s B l r l r l { e J e ' s r u B l e u r u B r A n J a { ' e d r d - e d r d
I r l u e u r p o J a "
u u u " r 1 e l
l l r a d e s
J o D I p J r e 8 e q r e q
' u e r n l e s - u e r n l e s ' d n 1 e > 1 - d n l { r u B I B p
q e l o u { n } u a 1 r p r o s e r d u r o { r s u e r s g E
p
r r s q n r n l a s o {
{ p B q B l p B I s u a F g g z ' t ' z
' u B u B I a l u u i u . r p u u q r e d u B p s ! $ e u m l o r r s u e r s u g
r r z ' q 9
I
" 4 l e 4
l u e u e a a y u e 8 u t p u e q : a g
8 l 9 S t
, t ' 0 :
3
0 t ' 0
: 3
8 0 ' 0
: 3
E 0 ' 0
: 3
' d n 1 e 1 d n r e 1
u s u n s n s u e p ' u e J n { n ' { n l u e q B U e s
' : e p u r l r s u e J n { n u e p
{ n l u e g
q : e d a s
r o s a r d u r o l u u E u e o u e r J o D { B J - J o 1 { B J e p e d S u n l u e 8 r e l
e 8 n f s u l e u r n l o l r s u o r s u e e q r f
4 r e 8 u e u r r p l e d e p
s s l
I p I B q J E q
u e 8 u e p u e E u n q n q e g
' n l i
s u l e u n l o ^ r s u e r s g o e p e d
" 4 1 e 4
u e p a q r u u E u o d u e l l e q r p e d r p
1 l Z
' g D
u T E I B C
' d n 1 e 1 - d n 1 u 1
e p e d u u u e q e l B u e s ' d n 1 e > 1
d n t e l u B p
{ B J o l
u r c u r c r n l e l e r u u e J o c o q e l e , ( u e p e B u e J E { s " } "
r y
s n r u n J u e p q e l o . r e d l p
E u e . i e 8 . r e q u e p
l r J o {
q r q o l
l r { p o s
q B I e p E e , ( u q n 8 E u n s e s - E u e , (
n l t
e i m q u n d e p y
. s r l l J o e l
u u E u n r r q : r J l r E t q a l r r l e d r p (
6 l ' Z )
s n u r n J
" u e J B I
, . . u e 8 u e p
e u ? s a J D I - B J r { , ,
I U B J e q
!
" p u I
' z ' l :
u
' e r B p n
I n l u n
: 6 r s s r r r r r l c r r ' n e n e p
l i l r i S ' . : r u a r
3 u e i s e 3 r s u e d s > 1 a u o r s g a o )
' ( s q E
l - l p ' 1
r E : : : a a ; : e r i i r : l a p u l l l s u e p d e s r u E u B { a I
' ( s q e
r E J i J 6 { ;
e u r u a d r e l i u ! r a p s q r s u e D i s n l l I u B u B { e I
' d r r e l a : ( e c u a e : 1 , r 1
e s t s a u r n l o r
' ' .
1
' 4
T I J
o
o
I p
( a t ' z )
: q q s s q n l r p
l e d e p
S u e f s n r u n J q e l o r e d r p
l n q e s J 4
u e 8 u n l q r e d r J B C I
. s B l B
r p u u { r u J n r p
q e l e t t u e d e s
' e i ( u d e s t q e l E u u l e p e d s e r d r u o { q e l o
J l l I e J o
B J ? c e s d e s r r p
l e d e p
E u e , ( s e 8
s t l ] n l o ^ u D I J B S " p J e g
$ l l r J o e l s J B c e s E u n l r q r p
l e d e p
r u r s r J l e u n l o ^ r s u a r s u e u . ( u r e s a g
( q u / r u r )
{ r o 1
u e r { e p u r d o 1 : q '
Q
( u 5 u / r r u )
d e s t : n : a a d u o l
u e p u e u e > I e l r s r p u o { e p e d
. u e > 1 [ s e q r p
B u e , ( s e 8 e u n f o n : " @ e u z u r p
{ ' - " , , ( # ) i a - r r ' L
" o : o h
" a
*
i .
d '
' / . t
I I
0 0 1 ' . r -
{ ; ) 1 , - t : " t '
' :
d ' )
I I
6 8 r
I l E q E r p e
u e p
{ r J } e r u n l o ^
r s u e r s g a
f z
190 2 Da_'ar-::.-: kompresi gas
dan klasifikasi kompresor
dinginan, dll. Nan::::- :-.::l:.ikan secara tepat pengaruh
masing-masing
faktor tersebut
adalah sangat s--.: i..::::; rtu faktor-faktor ini digabungkan
dalam efisiensi adiabatik
keseluruhan.
Efisiens:
':;:ri":i
i::eluruhan didefinisikan sebagai daya yang
diperlukan untuk
memampa: r
'
:- ia; :t:
=:
siklus adiabatik (menurut perhitungan
teoritis), dibagi dengan
daya
1an5 -i
-{{ ---.-:.
diperlukan oleh kompresor pada porosnya.
Dalam .r-rr,
efisiensi r-
---u
-:.--s
sbb:
'- =
:: e.2o)
di r-=..r
r*
Lsc.-.: adiabatik kesekuruhan (biasanya
dinyatakan dalam
/),
-^
l+ r :.liabatik teoritis (kW)
lry.-,i'.ang masuk pada poros
kompresor (kW).
iencr-l.,t :,rr-.3 adiabatik teoritis dapat dihitung dengan rumus
(2.21a't
l:r.lnan isap tingkat pertama (kgf/m2 abs)
T:i,nan keluar dari tingkat terakhir (kgf/m2 abs)
"
-lah
volume gas yang
keluar dari tingkat terakhir (m3/min;
dinyatakan
:a:a kondisi tekan dan temperatur isap
-, J"
.l::rnlah tingkat kompresi; lihat keterangan pada
pers.
(2.16).
:;mus ini dipakai satuan tekanan Pa maka
pers.
(2.21)
ditulis sebagai
-
mk P"Q"
'-:&-r-60ooo
(kw)
Q.2tb\
I'r-*:.: Tabel 2.7 diberikan harga-harga daya adiabatik teoritis yang
diperlukan
;r-urr-r.
-':;gtompresikan I m3/min udara dengan kondisi standar sebagai hasil per-
unlrLl3: r<:oasarkan
rumus di atas. Dari tabel terlihat bahwa daya yang
diperlukan
.um:";-( r:::iresi I tingkat harganya lebih kecil dari pada kompresi t iingtat. Harga yang
s'"rrl
-rc-:
-:r dip'eroleh pada kompresor 2 tingkat yang menggunakanpendinginantari.
,"81&5-: :':
,.:
ar anrara tingkat pertama
dan tingkat ke dua.
penggunaan
pendingin
rErElrL?
r d r-
=.8:-rkecil
kerja kompresi. Jika tidak digunakan pendingin
antara, maka
.01,1
'
{
-
-:,i*l
untuk kompresi 2 tingkat adalah sama besarnya dengan daya
trmr:rr{
i:-ir:'*
:;;. lerbandingan tekanan yang sama.
l*&r,. :::-::'- ;:n Tabel 2.7 terbaca bahwa untuk kompresi r tingkat sampai
-
hlfcar
t
g t.,- :.
- -:-:
kgf cm2 abs, diperrukan daya sebesar 4,;1074 kw. I;i diperoieh
[615sftrya 1r'm r ( ]'r
: -e-
--ran
untuk kompresi 2 tingkat tanpa pendingin
antara. Namun
jika
61g,Erdfi
-,:--:r:
;rrara
maka daya yang diperlukan meniaai sebesar 4,0227
kW. Har_ra * .1,&.--:&:
-
:r::":: dari
pers.
(2.21a)iika
diambil k
:
1,4 danm
:2.
Selanlr-aiz sri"srtrr; s;,r1'61j[
keseluruhan
dapat dihitung menurut contoh sebagai
berikut.
seane,e::a -:.. :c:-.h kompressor 2 tingkat yu-og
-"-uropatkan
udara
medadi Tkgcm: ig ::<r-- .,-
;a)a poros
sebesar 5,4kW, maka dengan daya adia-
batik teoritis :ebe:ar 4.4
-'
i.\\ . io:.:resi ini mempunyai efisiensi adiabatik keseluruhan
sebesar
Lor 4,022 k\\-
,^:
i:
JIT*
--
0.i45
:
71.s%
-
q.i-
P"Q"
-"u
t
-
16120
-
r], (kw)
(t)'--"'-
(t)*-"''-
-
,],
,
t
l"
lt
;i,,.
--
-_
-rM
r|.+
!
' r e r l e r u e d
r E e q e , ( u 4 r e E u p u e d
{ e p r }
u e p r o s e r d r u o l e u e c u e r e d
q e l c t r s r : i H : : i ' u e . ( u a r s u e o { n l e n s u a l e d n r a u r e , ( u e q s r J l e u n l o ^ r s u e r s g e u n d e p y
' j ! - s : - : = r r
; ? f i q a s r t u o u o { e u u p r s u r u J o J r o d e , ( u l n r n q
{ l e q
t 8 e q > 1 n t u n 1 a d u e l e d n r a u r
t r T - j - r + F r r I n B q B I p r s u e r s u e B r r r g " q u e { { n u o l p
l e d e p u e l n d r u r s a l r e E e q e g
' e , ( u 1 e > 1 3 u 4
q e p u n t B u e s 8 u e , ( e t e l u e r p u E { n I B I r p s n r e q r o s e r d u o 4
l r J e s : u e l S u r p u e q r e d u r e u r e > 1 e r u ' 1 e 4 E u p
7
r o s e r d u r o )
{ n 1 u n
e E : e q u e E u e p p e q
- - x r r 6 u n
1
r o s e ; d u r o 1
{ n l u n
s r l r J o q s l l e q e r p e e . { e p e E r e q ? u e J { ' e , ( u 1 n [ u e 1 e g
' o o g p 1
r e d e c u e t u u B { E
l e p 4
e , ( u e E r u g
' I u l
r s u e r s u o
F 8 u r l - r E E u n e s
u n u e N
' E r u e s
i : ; . . s q r s e d e > l u e p r s e r d u o > 1 u e 8 u r p u e q r e d > 1 n 1 u n u e l n l . r e d r p E u e , ( s o r o d e , ( e p p c e > 1
: T s r u e s
J U J o q
' r o s e r d u r o l
q " n q e s u " q n J n l o s o l
{ l l B q B I p B
r s u e r s g e r E 8 u r l u r > 1 e u e g
" , , p n
1 , , , , * 7 , * d , r " , 1 n , , , n . f f i ' # ; $ : i : l ; i : ; : : , ? # $ f i : ? ? l l l ; l ? , h ; H , ' i f t X J ^ ' , ' ^ H
: u D t D t D )
9 9 6 8 , 1
6 9 0 t ' L
1 6 f i ' 9 n 6 6 6 ' Z I 0 8 t '
r e 9 6 ' 9 9 9 0 I ' t
8 r r 8 ' s
1 9 9 9 ' 9
0 9 0 9 ' 9
9 9 t ' 9
a
8 I
s t
L I
t l I
I
: r t ' = : - ;
: r ; i k : = - - \
( ( 9 )
. t u c [ E 1 )
u B u s { e I
\
Z L ; L , T 6 N I L , 9
9 6 t r ' 1 . 1 n
f i r g ' n
8 I I e ' t
E r s t ' 9 0 z
i l r ' 9 6 1 1 z t o z ' t 8 r t 9 ' 1 9 ' n
9 0 1 8 ' z t
9 0 r ' 0 9 ' 0
( A \ 1 )
t . $ i l
r e l t u ! - z r e t r 3 u r 1 - 1 ( ( C )
. t u c / 3 3 1 1
r s a J o l l o ) r s a J d u r o x u ? u E { a l
' q l r o a l
s p B q B J p B g s e r d r u o l
{ n l u n
r g l n t r a d r p t u r . i r i r q
[ . 2 I a q B I
1 6 I
{ l l E q e r p B
u ? p
T r l e u n l o ^
r s u e r s g a
f z
V
192 2 Dasardasar kompresi gas dan klasiflkasi kompresor
2.5 Perhitungan Daye Kompresor
Daya
lais
;:;erlukan untuk menggerakkan sebuah kompresor dapat dihitung
dengan cara
=-i
contoh berikut ini.
Misaik':
'ebuah
kompresor torak satu tingkat mempunyai efisiensi volumetris
sebesar 6-:'..
-rpindahan
torak sebesar 7,94m3fmirr, dan memampatkan udara dari
atmosir :-:.:3: menjadi 7 kgf
lcm2
(g). Efisiensi adiabatik keseluruhan ditaksir sebesar
70o.. B::::.i.:,h daya motor yang diperlukan untuk menggerakkan kompresor ini?
Dc=:
-rpindahan
torak
Q,,
:7,94
m3/min dan efisiensi volumetris
4u
:0,63,
make
i . .-:-: udara yang keluar dari kompresor-Q" (pada kondisi isap) dapat diperoleh
dar: Pr; 1.19t sbb.:
.,
:
4r'Qrn
: (0,63)(7,94)
:
5,0m'7min
\[*r* ;'.i adiabatik teoritis yang diperlukan untuk memampatkan 1m3/min udara
-i:-L:{;r-.-
:ienjadi 7 kgflcm2 (g) dengan kompresor l-tingkat me-nurut Tabel 2.f adalah
1.f,--ai\\'.
1s61, untuk laju volume udara total sebesar 5,0m'/min, akan diperlukan
:&-"a
-t$ar
L.a
:
5,0 x 4,7074: 23,5 kW
le:=-n efisiensi adiabatik total sebesar
4oa
:
707o, menurut Pers. (2.20) daya* poros
r**5
;lperlukan kompresor adalah
L , 23.5
L,:
-:
W
:
33.6 kW
Dava motor penggerak kompresor harus diambil sebesar 5 sampai l0% di atas hasil
-:-'r'ingan
tersebut. Jika diambil tambahan sebesar lO/' daya motor yang diperlukan
&
':r' :
h sebesar 37 kw.
E:siensi volumetris dan efisiensi adiabatik keseluruhan sebenarnya tidak tetap
:ir=-l.a dan berubah-ubah menurut konstruksi dan tekanan keluar kompresor.
k-E:--s rtu perhitungan daya tidak dapat dilakukan semudah cara di atas. Namun untuk
-::-:
-gan
kasar, efisiensi volumetris dapat ditentukan dari Gb.2.ll, eflsiensi adiabatik
i*--:--lan dapat diambil kira-kira 80 sampai 85
/o
untuk kompresor besar, 75 sampai
!i-',
-::k
kompresor sedang, dan 65 sampai 70/. untuk kompresor kecil.
25 ** Penggerak Dan Transmisi Daya Poros
-:a+:
penggerak kompresor umumnya dipakai motor listrik" atau motor bakar
torak. L''::n macam, sifat-sifat, dan penggunaan masing-masing
jenis penggerak
tershx ;i'=: diuraikan seperti di bawah ini.
2.6.1 lI@ lisnik
Motor Is=-.i dapat diklasifikasikan secara kasar atas motor induksi dan motor
sinkron. Morc: :::-ksi mempunyai faktor daya dan efisiensi yang lebih rendah dari pada
motor sinlron-
-{n:: aual motor induksi
juga
sangat besar. Namun motor indusksi
sampai 600ks-t'oeiak dipakai karena harganya relatip murah dan pemeliharaannya
mudah.
Motor induksi terdapat dalam dua
jenis, yaitu jenis
sangkar-bajing (squirel-cagel
{t
l;i
l-
r 3 3 u n 3 u e , { u e q n J n l o s e { r s u e r s g e u e { r J o q l u e u d e l e l S u r l d o l u e E u e p u e 8 u n q n l l
d e 1 e 1 S u q d o ; ( Z )
' , { \ {
S l
u e p 3 u u r n 1 u , ( e p u e 8 u a p p c e l r o s e r d u o l
r { i . i u n u E { B u n 8 r e d r p S u u s s r u r r s r u s u e J } e r e 3
' u e 8 u e s e r u e d
q n l u n J e s o q q r q o l 3 u e , ( u e E u
- " : . j u E q n l n q o { u l J a s ' { n q B S u e p
r n d
J e l u e d g s q a l o u e { q q o s r p E u e , ( e f e p u e t E n r e l
I
r e i q e l e p e e , ( u u u r 8 n . r a l u n r u u N
' r E B u B
u a e l n d r o l o r u t e l e d r p
l e d e p
e S S u r q e s s q o q
q : i l J l p
t e d u p
S u e f r o s e r d r u o l u e r e l n d e p e d q e l u p e r u l I S I r u s u B J l e : e c u e 8 u n l u n e y
A - { n q B s
( r )
' 1 a s e 8
S u q d o { n " l e ' d e l e l S u r I d o I
' A - { n q B S
u r l e u n 8 r p
l u d e p
1 e r o 1
r o l o u r e l e d l p B U S
' n p e d r e l
J o l o J u ? p ' d e l e l S u r I d o I
' A - l n q B S
u u l e u n 8 E u e u
l e d e p
e , ( u l s l t u s u e r l e { e r u > l e r e 8
- 3 u a d r e E e q e s
{ r J l s r l
J o l o u r e 4 e d r p e y g
' r e l e d r p
1 e , ( u e q
S u e r e l e s E u u ( e r e r e d u r e q a g
e p u ' r o s e r d r u o 4 s o r o d e 1
l e r e 8 E u e d
J o l o r u s o . r o d u u p e . ( e p u e l t s t t u s u ? J l u o l u
{ u u f l
s o r o d u . t u p r s F t r s u u r l
? ' 9 ' Z
' l o s e r c
J o l o u r e l u d t p J e s e g q l q a l E u e , ( e , { e p
1 n 1 u n
u ? p ' u r s u e q J o l o u r e l u d r p
i e d e p
, 1 1 4
g ' g r e d u e s p c e l e . ( e p
{ n l u n
' l e q e g o d
r o s a r d u o l
u e l e d n : a r u
l n q e s J o t r
r o s a r d u o > 1 B l r q n z 1 e ' e , ( u u e 8 u e s s r u o d l e d r u e l
r y { r J l s q
J e q r u n s
B l p a s J e l
{ e p r l
l r q r o s a : d u o > 1
l e r a 8 E u a d
r e 8 e q a s u e 4 e u n 8 r e d r p
{ E J o }
J B { " q J o l o r y
{ B r o l
r s { B q r o l o l ^ i
E
g ' z
I E q " W
3 u e p e 5
q s r n N
0 0 2
0 0 ,
0 0 9
0 - 0 2
0 - 0 2
0 9 - 0 9
. r o l e s u e d u r o ;
r o l { 3 e u
( q n u e d u e E u e 8 a l )
: e u e t s e d u e J u o r { u r s J o l o l
l
I e q e u r I
3 u q u 6
]
0 g I
I E q e I {
( n z
3 u e p s 5
0 0 ?
I { e J n I , \ (
r l j
0 0 r
0 ,
0 n
M I
J e p u n { e s J o l s r s s u
r o l e s u e d u r o )
r o l ) I 3 e u
( q n u a d u e 8 u e 8 e l )
: e 1 r e 1 s e d u e a
1 I I I J
J O 1 O J s r u e f
E u r f e q : e 1 3 u e 5
r s { n p u r
r o t o h l
e E : e 1 1 t o . t
J e r e
n l r y i
:
r r r s . p
u a u l a l \ r a u p l s r o l o r
l
' { ! r t q l r o t o { u r @ u a s
l p q r a l { B r B 1 1 8 ' Z l r q c l
: . u a l s r s B p u d
I ? ^ \ e
s n r , q m e E u e d u e p
' r o s e r d r u o > 1 u e E u e s e u r " . ' f f i i f i 1 J f f l i l l f f i
; z r r s e d e > 1
' 1 e , r e u e r u o r u u e r y l e q r e d l p n p e d
' r u r
I e q l
r J e p l e n s e s E u e i u u 8 u n q e 8 q r T r r u e u
: l T e C I ' J o l o l u
s t u e l r e 8 e q r e q e p e d u e l d e r e l r p 3 u e , ( r s p e l s r e E e q r e q
I p s r J o l I J {
J ? s e q
, : ; - u u > l u e q l p g ' Z
I o q B I
u r e l ? C
' e r e c
r e 8 u q r e q u e 8 u e p
i l " t r s r p l u d u p
1 r . r 1 s q
r o l o w
r o l o u
I B l s
B r 8 )
z . g . z
' u u { n l u a u a r u
l e 8 u e s
8 u e , t : o 1 1 e g u u 4 e d n r a u e i u p u e r e l e r u a d e u e u r p J e s e q
? . " -
- ? . ; - . : : a d r p
e l l q r u l e d r p e , ( u r q r u r r o t o u u e r l r u e p u e 3 u e q
. l B r I B r . u
e , ( u e E r u q
t r :
j . r j . ' : : l
3 u e , ( r s u a r s u e u e p e , ( e p J o D I e J r e , ( u n d u a u u o J { u r s J o l o r u u n d q s e ; 4 1
' u , ( u u e u r e q r l a u r a d
q e p n r u u e J B { r e l e d r p
1 u , { u e q
q q ; i i : : - - r r - - ? ' . : i e s
s r u e l : o 1 o r u r u r J r r p l ? - J r q 1 y
. ( r o 1 o r
p u n o , n )
l l l J l
J o l o J s r u e f u e p
t 6 l
? i e p r s n u s u e r l u e p
4 e r e 6 6 u e d
s r u e l
9 ' Z
3
s
r
I
i
194 2 Dasar{asar kompresi gas dan klasifikasi kompresor'
serta pemeliharaan
)
ang mudah. Namun cara ini memerlukan motor dengan putaran
rendah, dan motor den-ean putaran rendah adalah mahal. Karena itu cara ini hanya sesuai
untuk kompresor berca..a antara 150 sampai 450 kW.
(3) Rotor terad'-
,
i-uect rotor)
Pada cara
':'
;\:ros engkol kompresor menjadi satu dengan poros motor. Dengan
cara ini ukura: ::cin dapat menjadi lebih ringkas sehingga tidak memerlukan banyak
ruan-s. Per::e-::i:-n-n1'apun lebih mudah. Namun untuk ini diperkukan motor yang
dibuat iana=
(::.-ids.
(4) K;':"--g g+ek
Ci:z
'-.
::akai untuk menggerakkan kompresor kecil dengan motor bakar torak.
Di s:-
=,:r-:.
iapst distart tanpa beban dengan membuka hubungan kopling. Namun
ur:i r:-:r-cr dengan fluktuasi momen puntir yang besar diperlukan kopling yang
c:r&: :tre::skan momen puntir yang besar pula.
2.7 W Spesifikasi Kompresor
Deirn spesifikasi kompresor, angka yang terpenting adalah laju volume gas yang
-"ii':i:t:n
>erta tekanan kerjanya. Jika kedua hal ini sudah ditetapkan, daya kompresor
:.a;a: ::-hirung menurut carayang diuraikan dalam Pasal 2.5. Karena itu, untuk dapat
:a:::h :cbuah kompresor udara bagi suatu keperluan misalnya, hhrus terlebih dahulu
:i*s.hui
jumlah
udara dan tekanan yang diperlukan oleh peralatan yang akan dila-
..rnTrrra.
Jika kebutuhan tersebut tidak ditentukan dengan benar, maka kompresor yang
&beli dapat terlalu kecil sehingga tidak berguna, atau terlalu besar sehingga menimbul-
i.e lemborosan.
a-.1 Persl'aratan dalam pembelian kompresor
D:lar: p'embelian sebuah kompresor, perlu dikemukakan dengan
jelas persyaratan
E-r-:
'-'
iepada paberik pembuatnya.
- !t.ll*r;c
Frng_sunaan
kompresor.
I l:i'-': :sal.
_: l3r;-.r.: t:.-:.
4 .-'e-s
''-
sl:"1-,.::ar gas yang ditangani.
i T::e:::-:
'.:
i:lembaban gas.
5.r :.i:e.r.
i..iume) gas yang diperlukan.
71 ka.r;r: :;*i
=.:lsatur
kapasitas (jenis, otomatik atau manual, bertingkat
bauial
8) Cam
Scru:;g=;:
3.;=: udara atau dengan air). Muka, temperatur, dan tekanan
air perl.:..:g:- :li ::di'
-ndinginan
air.
9) Srrrnbrr :ffix+a ::sr.c:.-- :3sangan, kapasitas dara dari sumber).
10) Kon<irs
r.rr
';:r;r.ti:::l{r:-
=--t3I
instalasi.
11) Jenis pragErerai Eaall
*-,:i;:
*srrik atau motor bakar torak).
12) Putaran pesgrral Errijr
13) Jenis kompraor.
Pelumasan minrak atau bebas
-,r'.3k.
Kompresor torali atau putar.
Jumlah tingkat kompresi.
Permanen atau portabel.
7
u u e { 0 1 u p p s s l r s e d e > l r s r p u o {
I n l u n
1 e > l 3 u l 1 I
J o s e J d w o l e p e d u s p g u p u o J q r q e l 8 u e , (
u , ( z p r e r ( u n d u e u
1 e 1 3 u q
7
r o s e . r d u r o l
< 7 ' y ' 7
l l n g
u B I " p u e { I B J n I p r I B I q
4 r e d e g
' l " q e r u
e 8 n [ e , ( u e 8 r e q ' 6 3 u p
e , ( u t s u e t s g e
8 u s . i : o s a : d u o { u n u e N
' q e p u e J
E u e , { t s e r e d o s o 1 3 u o u e { I J e q r u o r u u e l e 6 3 u r 1 I s u a l s g a
r e i u n d u a u 8 u e , ( r o s e r d u o )
' s r t u o u o l e
u e 8 u e q u q r e d u e > 1 r u 1 e p p n l r e d q 1 1 t d p u e l u
8 u e i e u e u r u e { n } u e u e u > l n l u n B { B r u
' u e 1 d e 1 e 1 r p
B u e [ , u e l e t e , ( s r e d t q n u e u r e u l e d u p
8 u e . ( : o s a r d r u o l u d e r a q e q
l e d z p r e l
e y q e d y
' q 1 1 1 d l p
s n J e q l e n s a s E u e , ( r o s e r d u r o { e { E t r r
' u e l d e t e l r p
r l e p n s u a l n p e d r p 3 u e , ( s e 8 n r l e u J e p n u u u e { e l u u p s e l l s e d e 4 e y q e d y
I s r r B r u r o J r o d ? ' L ' t
' e , ( u u r n u r t s
- 1 e r u e E : u q r r e p S u u r n r y e q
1 e ( u e q
n l s l J a l
1 e p r 1
r o s e r d t u o l I S U o I S U o I U I J ? s e q o s t s e g e ^
u e 8 u e q
' ; o s e r d u o l
r s e l g r s e d s u u " { e l g e . { \ B q
W % O T ,
I r p q l q e l
{ B p I l
g B I E p B u e 1 6 r u
- e r u
{ e p r l
d u E E u e r p
l u d e p
q l s u r u E u e , { u e u e : 1 a t I S ? I J B A
' q e p u e J
n l B I J e l t p e f u a r u u e l e
e f u u e q r u n l a s o { s r l e q e l p " r s u s r s u e e l e u e . i u l e u r o u u e u ? { e l L I E ^ \ B q
I p
r l n e f u e u e { a l
u e E u e p e f r e 1 e q r o s e r d t u o l e p q e d e q u q a s
' u a t s l s
e f u e 1 u e u " { e } l q l q o l e t u q n e l q a l o q
> l p r l y q u r r p E u z , { r o s e r d r u o > 1
I u u o u
u e u e { e f
' . t u c / 3 8 1
Z ' 9 V e p
r 3 3 u p q l q a l
l p l l p o s
I r u J o u
u e u e { e l r e , { u n d u a u 3 u e , ( r o s a r d u o r l ( E o l e r { u u l e p u e p ) u e c r p
l e d e p
u e r p n u
- e {
1 u l
u e 8 u n l r q r e d r J B C
' z r r r o J A I
a ' 9
:
S ' 0
r .
Z ' 0
+
S ' S
: r J B p J B S a q q l q e l E u e i u E u E {
- e l u { r J e q r u e r u
l e d u p
s n . r e q q q r d r p S u e f r o s a r d u o { B { B t r A I ' r r u t l 5 f l 4 g ' g e d r d r I r E I B p
1 p
u p
. r u c / g 8 > 1
Z ' 0
r l q { E u r f u p u a d r p u e u I e } u e r E n r e y
' r v t c l 1 ? 4
g ' 9 u e u e l e t u u 1 n 1
- J e r u a r u u e l e l u r a d n e l e r s B l s l s u r g " n q o s
' q o l u o c
r c 3 e q e g
' r n 1 e , ( u e d
e d r d - e d r d r p h e p r q l e
u r E u r p u e d r p u e u e { a l u e r 8 n r e l u e 8 u e p q e q t u e l r p u e l n > 1 8 u e s . r e q E u e , ( u e t e p r a d q a l o
u e r l n y . r e d r p E u e , ( u e u e > 1 e 1 u e E u e p B t u B S
I r q u r p
s n J e q r o s e r d u o l u e u e { e t u . r u r e s a q n 1 t
3
u u o J X
' e , ( u u e 4 n F e u e u
E u e , ( u e l u l e r e d u B p u B { e } r 1 E u e 1 e > l u B > l J n l B s r p s n J p q B J ? p n n ? } B
s e 8 u m q u q
l e 8 u r r p
s n J " q u " { n l J e d r p 8 u e , ( r o s a r d u r o l u e u u { e l u ? { n l u a u e u u r E I s C
u E u u { e l
E L ' Z
' u q n l n q e {
l e c u n d
J s e q o s
I e r u J o u
s s r r s B d e r u e i u a p r o s e r d r u o l q l l l d l p e f u r y u q e s ' r s e n l l n g r e q l e E u e s
s e 8 n e l e r r e p n
u u g n l n q e { E l r q E ; ? ' n i r u r E l : S e i u l e u r . r o u
I r l r t
J e l r { o s r p n s l e p e d u e r y s e r a d o r p l e d e p
u e l u r o s a r d u r o : l n u ? E e . . : : ; r r : 1 r : a i r i r e r e p z 3 3 u r q e d n r u e r { r u e p e s u E I n I B I r p s n J e g
r o s e r d r u o l s u l r s e d e l u p q r l r r i r N , : . : : : ; : j ? \
' ' J : . l n u ! u
u e l e e i u r s u a r s g a B I E r . u ' q e p u e J
q t q e l E u u f u e q a q n s l e s e t r s e d e l z p e d u e l r s z . r C o r p : . . s : . r d t u o 1 e l r q e d y
' r u n t u r s { B t u
8 u e , ( u u q n r n l o s a {
I q e q e r p u
r s u e r s u a r e . i u n d r u a r u : o s e : d u r o 1
' l e r r r . r o u
s e l r s e d e l u p e 4
' u { l r s e r { r p
u i u q n S S u n s e s 3 u e , ( o r u n l o l u e { ? l e { u e t u
r i u r u n u r n e p e d E o 1 e 1 e 1 t u " l u p r p s q n g e l 8 u e , ( e d e ' r e l n d r o s a r d u o {
{ n } u n
u n d u p y
' s r J l s r u n l o ^
r s u e r s g S
' - ? p
) i e J o l u u q e p u r d r e d e t a l u e u u r l u l . r o d y s e q u e l e d n r a u s e 8 e u n l o ^ n f e l ' 1 ' y ' 7 r r l n q
: : ' ? D u u { r J n r p r { B l e l y U e d e g
' u u s e l a f e l
n y - r e d e S S u q e s ' u e r i l e E u e d q e y e s u e > l l n q t u r u e t u
j : - ; s
r u r
I E H
' u u > l l r s e q r p
E u u , { e u n l o ^ n t e l u u l n q u e p
) e J o l
u e q e p u r d r a d u u 1 u 1 e , ( u e u r
i : ' : : : ' L u B I p r p s { n p a 1 E u e , ( a r u n l o , r n e l e s e l r s u d e l e q 8 u e
, 1 e r o 1
r o s e r d u o { p e d
s u 4 s u d u y
T , ' L ' Z
t . , . - . - x e u
E l u r u r p s n r e q u e l n l S u e s J a q 8 u e . ( r o s e r d u r o {
l e n q r u e d
> p r e q e d e l e u r
S
' r - r = r :
- " r . : - ? \ n l u o 1 p l u d e p
4 e p r 1
8 u e , (
" p "
s e l u r p J r l n q - J 4 n q
I J " p
e l r q u d y
' r o s e r d u r o l g z J u r n f
( V t
u
\
s 6 r : : s a : d u o 1 r s e l g r s e d s u e n l u e u e d
L . Z
V
2
100
196 Dasardasar kompresi gas dan klasifikasi kompresor
246
Tekanan keluar (kgf/cm'? (g))
I kgflcm2 : 0,0981 MPa
Gb.2.l2 Kurva performansi (kompresor
l_tingkat
37 kW).
ilre
iema.
Namun kompresor 2tingkat mempunyai konstruksi yang lebih rumit karena
spnmakan pendingin antara- Jadi harganya
juga
lebih mahal.
Pertbrmansi kompresor dapat digambarkan dalam bentuk kurva kapasitas (volume),
llis ltros. efisiensi volumetris, dan efisiensi adiabatik keseluruhan, terhadap tekanan
(a
-E:.
sepeni diberikan dalam Gb. 2.12. Kurva seperti ini sangat berguna untuk mem-
:o:r:::lkan performansi
satu kompresor terhadap yang lain.
Be--:a hal lain yang perlu diperhitungkan.dalam pemilihan kompresor adalah
rffi
--i.ut.
I &"u-.r :-'.estasi: harga kompresor, motor penggerak, peralatan
dan instalasi listrik,
H?-*L':i rembantu (accessories), biaya pembangunan gedung, pondasi,
dan lain-
:.-
-
&lr
lr kq.t :o-,-sr: bial'a tenaga listrik, bahan bakar (untuk penggerak
dengan motor
L',e.itr.
-.-
j"r
selumas dan air pendingin.
3t h.q,r :er*:,a--zn: biaya penggantian
suku cadang, perbaikan
dan overhaul.
Basrq"e i:,-rrgr:r berdaya 300kw atau kurang, dibuat secara produksi masa
menunm sre,e,-r,:c,+- .-cdar. Kompresor semacam ini harganya lebih murah, dapat
dipesan
.-,r-*nn
rLri:- ;;-i..at. suku cadang mudah didapat, sehingga sangat ekonomis.
Karena itu ulrr:ei.ma:
-,:
kapasitasnya agak berbeda dengan yang
diperlukan, se-
ringkali m:6h
calu:
=Es-:::cgkan
secara keseluruhan.
2.8 Pemilihn
h
2.8.1 Bahan ffie frgir.bgt- yrrg
bersinggungan dengan gas
Logam yang
dipakai unruk mctrrbuat kompresor dapat mengalami korosi oleh
beberapa
jenis
gas setelah dipakai rmruk jangka
waktu lama. Ja<li bahan yang dipilih
untuk bagian-bagian yang
bersentuhan dengan gas yang korosiv (misalnya pipa pen-
B(
Jl(n
x+
&
sE
ASE
S
-
- ' l o s e l d u o )
l s : { n J l s u o )
E u e l u 4
t
' q u g
u l e p u e l p n l u s { u u { I e r n l p u e l e r o s a r d u o l u e P e q
{ n l t r n
u u q e g
' r e l z d t P
E u e , {
1 e 1 r u
e t e q r u a l e d r d ' r n e 1 J I E n s } B : o l o 1 S u e i J B n s l J I E
{ n r u n
' 1 a 1 r u
e 3 e q u a l e d r d
n e l e e 8 e q u e l e d t d ' s r u e a l e 8
e t e q e d r d
P { B d l p
e s e l q
q I S J J q 3 u e ' ( - l e ' $ u l
J I B
{ u u n
I
' r e : 1 e d r p
u e l e E u e , ( u r t u r p u a d J I ? n l n r u u u E u a p t e n s e s
s n r e g u d r d - u d l d
1 n l u n
u s g E q u n r r r B N
' J o c
I s e q I J B p l B n q J e l
e , ( u u r n u n
e u e J ? { I S o J o {
g ? l s r u
' r u r e l e E u e u
1 e p r 1
e , ( u e s e r q r t e u e E u a p u B g n l u a s J a q
E u e , ( I J I p U e s r o s e r d u r o > 1
u r p r q u u i 3 u q - u u r E e g
. 1 p ' e d r d - e d r d
e p e d
1 e r e 1
u e s t d e l u e { n 1 u e q r u e d
u e p I s o J o { I l J e d e s
, 1 r . r i n q t r q q ,
r e g e q r e q o n 1 1 . , q * * t , r , l e d e p
r u l u r c l l e z - t e z u e 8 u n p u e ; 1
' u l e l l e z
r e 8 e q r e q
E u n p u e S u a r u u g { u r B l e r u , o r . r - , r n u e l n q e , ( u e s z r q r e l e d r p 8 u e , ( l y
' r l e
u e l u u n E r e d t p
e f u e s e r q J E s a q u E P E u e p e s u " J n { n J e q E u e , ( r o s e r d u r o l
u e l u l 8 u l p u e t u
{ n l u n
u ; 8 u ; P u a d u d ; d
4 n l u n
U B I I B g
Z ' 8 ' Z
' l a l e {
) ' l B s n l e u u P r u e 8 o l
u ? r { B q - u B I I B q u B I B I u e u u E F " I u l
l e q s l
u I B I E p
I P . .
x . . B p u s l u s q r p t u e ' ( s e g
' 6 ' Z
I e q B I
r u , r " p u , { r l e q r p u , s , s e p e d r s o r o l
" ' r , : , . 0 # ; T r i g ' r r - " r x ' l , i ; ' " r $ ; t " f f i L " , r . r , ,
: e ? : j E I n e l e
- r - c = r i . . ' S u n p
- - i - = i - . i s e g l u s s e s ? D
B p u l n s
u r E o r p t g
4 1
r p r d r s o r o l u u l q B q e . { u e u r
q u p n u r E u u , t s e 8 q u e J - q u a 1
6 ' Z l e q u l
L 6 l
u e q e q u e q l l l r u e d
8 ' z
z ' t
I o q " I
u r " l B p u " I l " q l l r e d r p r B n s e s E u ? , { u " r B I B r . u e d
q o l u o c - q o l u o )
' q I I I d I p
s n r e q u e n F e d
- a { n l s n s
{ n l u n
r B n s e s E u l p d E u e , (
l e p o r u
u B p r r u s q " J r p s m e q r o s e r d t u o l I $ l n J } s u o { u B p
I r l s r J e u " J s { I u l { n l u n
. r o s e r d r u o l
u z l n F s d r p n l r
" u a l ? )
' l u e q e d
n e l e E u n p a 8 t u e l B p
r p u e > I l r s u q l p s n r u q E u e , ( u u > l o l
" J B p n
u e 8 u e p e , ( u 1 e q u " D I I I u e p
{ e p I I
' J " n l
I p J a q l r n s
i i r p q r i o r " a r p e , { u e s e r q , r 1 r . , p . r , r p u e l e u n E r p 8 u e , ( t l l n u r t u r I ? u B p
1 u 1 s q
e E e u e l
t
r o s t r d t u o ) f u o q $ u r e d u B p u 8 ! B { B u l e d .
z ' e
' I ' g
l e q u l
I l l s l " p u e > l l J o q l p
I u o d e s
' e , ( u u e r l p q r u p l P
E u e ' (
l e q r x e
u e p
e , ( z E l n r n u e r u
u e l 8 u o l o 8 r p > 1 e 1 1 e . r d u r e l B p u e { a 1 B r ? p n u e e u n E E u e d
, o r " o ' l 1 ? l l l r r r r u . O
u ? { l n q l u r u e t u
{ B p r l
u 8 p u e 1 e . { z q e q u r a r u
{ B p r t
r p e f . r a l l e d e p
E u e , (
" J B p n
u s J o t o q s y
( s
' q g r n t u
d r l e l a r u e l e l u r a d u a p u l s o r u e 8 r e 1 1
G
' t e d a c
u u 8 u e p u e l n > I e l r p
l e d e p
e F a y ( V
. u e d u r s r p
l e d e p
r i r a u l ( e
. g e p n r u
u e E u e p u e > p { " l l p
l u d e p
u A e l a a d u e p u l s a t u u " ? s { u e u r e d u p u u u J e q q a u a d
Q
. s u " q J e p e s
l e E u e s
T I B I B p E e . ( u s s l r [ s e J a u o s u l s o l u t s e r e d o u " p l s { r u l s u o x ( t
' r u I
t n { I r e q I e q - l e q
u E I E p
{ I I o J p r q
u E e u a l u e p
{ I r l s l l
u e 8 u e p u e l E u r p u e q t p
u " q r q e l e { e d e r e q a q t e , { u n d r u a u t : o s a : d r u o r l u e E u e p u " { l l w q l p E u e , ( u e l a r B l E p n
' E u n P e E
u e u n E u u q u a d u z p p d r s u z e t r a l e d ' u e u e > 1 u e d ' u e u e 4 e r u ' e l u r p l ' 1 t r u e r a 1 ' E u e q r u e l
, u u l e n q u e d
l J l s n p u r { n $ r r r J e }
r r } s n p u r s n l u e s r p r r d r u e q r e l e d t p u e { a l B J P n
' u t t u n u l t u
u e l o l o q l t r e d
O
' s u u e d
J I B J o q u n s e p e d s e u e d r r e e d u r o 4
G
' I u n I J B n { B
e p e d e r e P n I J e q l u e d ( V
' r E r E
r e 1 1 o p u e l e l e r e d u p e d r E r S r o q
l e r e E 8 u a 6
( S
' u u t u c e 8 u a d
{ n } u n
u e > l 4 B J B P 1 ( Z
' e f u n l u t d
d n l n u e d / e l n q u r a d e l r e s ' t d e
u 1 a r e 1 u e p s l q e p e d r u e g ( t
: q B I B p B e , ( u e r e l u e r p t r e q - u e q e s u u d
- n p 5 l a { I u E I E p
I E u a {
e 1 q E u e , ( u e t e l e u r e d e d e r e q e g
' u J e p o u
I J } s n p u I t u l p u u l e u n E r a d
- r p
r y i u e q
E u e . i
, l q o r p r q
u E u u a t u e p
, r r 3
e E e u e l ' I I J l s l l
e E e u a l u e S u e p u e 4 e r u u s r e d t p
t e d z p
r p e l
' t 6 ' s u a
t a q u l n s r e i e q a s s e n l E u e , { u u e u n E 8 u e d r e , { u n d r u a u r u e l { 3 1 E J B p n
U B I B { B u l e d
I ' t
Y A N N Y I Y ) I Y I A I t r d N Y C N Y Y t r I Y U Y C N t
I Udara tekan dan
PemakaiannYa
200
'd
o
o
o
bo
o
p
d
.o
E
o
o
i6
bo
ld
td
ljtr
t2
I
I
I
l
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
d
!
6
!
-9
o
o
A
r@
c3
o,
<o
o
m
o
q
ror
Eq
u:
,il
6
+:
d2
etr
TA
so
ud
E-O
::ol
'z
cL
'l
I
I
I
I
I
I
I
I
!
<0
-o
b0
&
@
5
q
b
3
u)
Ec
d'A
6A
trc
6E
Ec
o6
Q!
lcc
;d=
l.: D{
'tb!
to
io6
,trt
,o6
,0, o
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
\
!-
-ieir
=9u
: dde o :
j; Niz o !
s Est
E
-
-
6Eq
y
$-
g.E c
bI'ade E
!-d!i E
LdvX:
-
;:-6Eqm.=
E; E i:$AE:
S
ii
2
E_g
E ,i
Y.-BJA EAA
, o q
d- ; a c 4
E i U.E E.E;E E
s*E6.E ;* E;
E E :.E E:.4
a-?tz 0.jl!P-
I
..p *
90 aE
-c 1 E'U
Ai
.-
C
^
va
C X mi:
b fi-" :gE
3 ! H
=E^!E
r i:JZ I
=:!
o
E ;:-Es i*-s
c!e
E F Ey i'o*
8:E
; ii ETE*
d Oi a! F 2
-
e
E"*EE-8EE=Ee
Ei
EIE:z i E#'iE
EEig EE{==EEI
j
tro
.0!
=
v,a
6n^\
;1
YFE
=?
ooJ
=
-V
aat
! t .=.-;- z
{- ar= i,
;i E BE
n
=
Lt L
--.; "AidH
X
-
! C_ d
O a
_
---=
6c!e6 c
*:i
EheSt
-X
*;;
i 9P*^-+
s..
=
r:
-Ei
HI E-aEE
.a-..e9E8,'zt6tg
:i3BiggEgEHE
!
ea
Et
.2
i:
-=r-t=
-===-
= -
=r-===
t--i'1
i1=z-:-=
=='-a'-z
-=7=ZZ=t
I-ar!::{
_tr_!-B-!.4-;-lt
=!
..:
t
t
!
a
t
t
a
a
,
a
I
t
a
dQ
oO
(!
N
d)
a
E
d
o
a
F
b0
o
o
o0
!
o
-o
E
o
ja
I
-
I
{
=
=
i
:
14
'l
t-
;-
dd
6lt
EO
Se
tr(!
o'O
&5
o.
d
)l
o
o
3
o
E
D
.!
C
o
o
o
A
bo
o
o
!
E
o
k
r
J t i i : i i . i t 1 1 : ;
l
U B E ) i ? i s . : C j 3 d L
i : ' : l
t
X i T I I \ i
I
. . 1
! r
6
[ J
r !
O Q
o q
P
E d
1 9
t !
F
o
o
#
x
{
l ' .
, t
d
E D
@
P 9 1 t r
O H @
E + t s
+ " '
a
a
o
8 D
-
o
B ^
N h
r =
= . al 0
7 ? t
g
' " .
I 6
o l 9
o t
- l
N l o
5 l l
s l 8
r c l
s l r
; l
r
i l E
I E
o
0 a
l 0
o .
, l
v
o
o
a
F O
-
, l
o
o
p
o
0 a
t r
o
F
o a
o
p
o
o
t s
, f
O A F
& 9 R *
o = 6
= o -t + x ' i !
c ? ;
= . : ' o
t r 5 8
5 F .
H E . c :
0 q -
5
o
\ ,
o
l o
o c
d -
6 i r
8 0 5
. :
o
d
p
x
p
o o r '
t r o a E
o : 1
- D
E m
O E
: a i <
= =
r
l i
Y = > =
* =
; a
- -
^ =
i
5 ' =
=
6 ^
=
- D
t r
: f ,
o
, a
I E E
I
I
I
' 0
o
F D
x
I D
5
d | !
t ! o
. 3
s g
E
6
C D
o c
l D 5 -
E H P
: i c i x '
o - * H
5 l D C
5 N
i I E t r
s 3 ;
0 q o N
N @ i ,
' 1 5 -
o 3
I O
, 5
t : a o 3
f , N 5
-
E 1 E
F
E . E
T H
8 3 6
, I L < E
g o e F D
c
( j
o x x
E 6 " r '
6 ' H +
F p F a
g E s
L A
o - o
f c s
r O
q s d
! . m
i J @
d _
t D c
) e
( < D
o -
l D s
x 5
l o N
) i - e t + J
E 6
t r D
=
E
E : = ;
+
< 5 6 {
t r 8 D o o 6
o r : : r 5
N O E L H M
i O o - P ! 2 .
E 9 r g
: ! q P
p
5
, \ . T D I
- -
5
=F D C o a X
5 g
o - z i
: 4 i : x '
o E @
E
o :
t r , f
t r -
o
o
0 c
p
A
p
o
o
3
!
o
t ,
@
t r
3 V )
s c r
= . o
a
E !
:
7
o
o
0 e
p
o
0 e
o
5
F D
, l
E 9
p
E i - a '
= r
< r
- F
o x '
' - d ' : O
3 E I a E
E l l p
l , ' l : - H
s \ l I s !
U U I { I
l t t -
l 3 n l 3 u
I D I D
l - l -
i
I
I
I
t i
5 X
< B
N E
o
o
o
d
p
i . '
5 E
m d
F D t r
o .
0 q
X
7 l O
o - v I
y _ ! ; p
6 g
0 c
J o s a r d r u o l u E r l l r l u a d u B p u E r B ) e r u e d
z ' tt 0 7
lV-
3 Udara tekan dan pemakaiannya
202
ii
t!
al
.t
(.)
.J
qt
F
b0
Eoo
Ed
o>
$ r:4
trXE
o:
o!
5l
o-v
Oc
gE
4-
Fd
J3
o
;o
O-O
vo.
o
!
o
o
o.
sg
a
o=
!x
:!
vx
.-
-=
- F
d
==
=-^ =
i
=-=
=
-;d.= 9E b
t i=
=
o
tri:d!
q
;=
=
:ftBP.i3
; :i
=
!Bl,,Ix
Z i=z
1==
;CE:IE,
;_
ii
==
Eia*E=
*
;;
1=
=[E#s.g!
=
==
:a *i*ISS;
u :--
--'^ Q=
.
-:
:= l{i:
r ;; i; #;Eto89E
6l
E Z.d
601-E
i:
.-
x
otrx
Jod
6.!2
-:
F dd X
o CX
C OE E
*eBE
f,-U Ed
bb
iE
io.
Fbo
o,
.o-o
6E
.-o
no
m
d
-oE
od
ao.
60
6 6
^C
x
v
E;! s
jce;cP
O e FE:
rlofE!Y
B" 3 i.!
E
i
e a d 6ni
Ee=!S:
**Ed-H
i,4
-
F=!
tr.,5q!!
JJi:!,:l 6
!
J}
o=
Od
b0=
'&=
6d
-E
bou
C4
a:
E X;
-
t;
i I
-ii.r
=
I 6bO
-
tr! c
r
=
qtrd
: -
OE*
=
-
.Ln.
=
i
=
:iB
=_;=24i
r
-
:
-aw
= -
a -=oO
; ; , :=a
--
= =
-->
=
: ?=.
; i-
1-a=
-
= =
;= -
=
-=
>ai
o.6
Ebo
-otr
c6
o
=J
oH:
c65
'o;a
<,q c
.=eba
o
q.=
bo: t
od o
oiro a
o
o
-o
o
bo
50
q
b0
o
o.
oo
d
9
re
Z
=
7
i.
o
!
6
xs
n,
>=
o
o.
E
o
o
o.
o
B!
\rd
P ioa;
: o=
dBi
!. l-
66o
*-i
o
=
>E
oi! >
=
eI
* Po:
*;oS
=trd)-
A! c U
I
I
I
I
l(!
o_
J'=
)q
2-A
I
I
i;
-
=
r!
IJ
I
.::J I
od l
vE i _
ol..-
IE
lo
I
tl
I
oo
5u
Xc
tri
oX
0. 50
:-d
r n5:il
I I'= EE
I d.;"8.S
I
o
v
I
t
[,
t
o = a
= 3 r
=
O . r
?
3 7
f =
= .
=
o
o
d
f , ' o
o a
s l D
= i c
> f N
E J
: F
o .
o
x
z i I J !
! o l t r
S i i E
Y . , t r
; ! j
6 a c .
= = -
! = J
? . . r
= - -- F . t
t <
, G
T ?
o d
o a
1 3 !
o o
. 6 0
p e D
^ t r
o
G
=
t
E 7
* F
= b
r ! 5
* E
N J
5 o .
o +
; u
A C
o - q
o t o
E O
d F
o p
r 3
P q
-
=
E -
. t Y
m =
8 *
D O
= , 5
: s
E f ,
e D s
' 3
G
2 .
? E t t
=
' '
o
F
3
o
9 .
c
3
o
, f
5
l o
: m
C F =
a r
o
g c
o
( F
' D
5
oo
@
o
o
o
t s
o
E 9
o 6
o =
5 s
o . 5
- x
- a
E
o .
x
x
p
5
r 5 5
O r
N a
. b H
r e " .
r I
c :
= -
- :
c q
5 i l
m f
e > r
S E
6 t s
t ;
= -
' o
o
I D
, \ .
t r
I l l !
1 9
( D
( ,
b . )
l
X
o
@
F 9
0 q
@
m
G
3
E D
c r i
o
p
o
0 a
o
o
t r
o
@
F D
l 0
! ' u
= @
P - , <
o
o a P
t s r
f , E
p o
! 5
l o o a
o
o
o
E D
o
o a
F O
3
E A
N
T C '
o
o
o
@
X
, F @
= r :
! 3 E
0 q ;
O Q
8 ' I
. E
o
o
o
I
I
? .
r o s a J d r . u o l
u s r . l r l r u e d u p u s r s T s u a d
z . t
t w
r
2M 3 Udara tekan dan pemakaiannya
ul-
890
=
uP.=
=
: c.- :
:ec
or
=<
J
=i
:=
=l
=6
!v
oo
3.o
oi:6
X ooE
=c
o
aA6
960
;'o
6tr
Eaa
a3d
v=i
-.oi:
< J'a
E
!
o
o
a
I
Jzd
sgJzE
X .ij r'6o:
E
s
s.x'E
-"iEI&
5 3.i;ai b
o E
-
!!!
-
P d
j
u,
X*!S tr
tr
6
=.Y
F
oe.=tr6
';'r
tr f i?
AdL
=i6
vr3
E6-
jit
6
dt!
C
=d!
6do
7) oiJt
{
o
ll
o
o
9._
oo.
V
-tl
:t
=l
I
'-l
=
r Ot
=
16l
- l-ol
=
I +l j
I f r
: ! ?t
i
=
:
Pl 5
=
a
; li;19
-;
:: i
Fl
go
-
--
=
q,
"
":to
1=
- -1y
Z:=
=
;
=
==
-
o: a
-a
? ? )
o
bo
d
o
E
d
o.
d
JU6
3F
LO
o6
A-
EE
st)
i5
.O
o
r+
'ia
x=
Ld
o
o
.v
*e
jz!
i)
.- uii
!tr8
e-
= .xoiY
v!=
ito
CH
E
o
I'E E
trdA
coYy
0..r !
bo
oo.
g
QO
o.O
JC
boo
(!E
d)d
troo
o.6
d6
6-y
o0d
od
:-
1
o
o
d
o
ad
d
2 A-;
E
V
!
d
cg
lz
I
rs
d
t
i
==
; I
- =':
I
I
I
I
.T
E
sZ
I
t
I
t-
@ E O
= , :
f s
=
a
q ' E
6 O
r :
o
@
3 X
t r @
l l
1 =
a <
= . o
- ' :
C D
E
p
0 a
5
i ^
5 y
< J
S O
@
?
o
@
t s 7 {
< 5
D 1 3
. o
o
o
o
E D
X
F @
Y O
; ' . i o a
Y . O P
m :
o a
t
= P =
@
= P -
3
D
5
a c c :
T = E
- - c
- - i
= = ;
t d . E
@ i u
E p =
i ] 5 -
E
o
@
=
I
-
3
n
o
o
8 D
o q
@
p
0 a
@
p
p
p
5
o
d
0
p
C
@
3
t r
@
0 a
@
o c
p
c -
{
E
5
o
o
o
0 a
o
o
= o1 l -
J p
p
@
o
R
l l r
G
=
E
t
- l
! l
( D
( ,
' t ,
t s X
< 5
D E
6
o
C
o
d
C D
j r s . r d r r r o l
u B r { r l r u e d u E p u B r s { B u e d
z . E
s 0 u
I
3 Udara tekan dan
PemakaiannYa
206
-o
o
-o
@
o
o
o.
E
o
v
s
=-i=
aL
=
I
-
=-
!-
ut :
t:
!
)
d
E
o
o
o
oo
o
o.
6
o
fr
ti
o
o
U
o0i
Oo
*,1
a,
l.---
L:
7 1
t - @ - l
I t t
: d l
r ' n r a ) ( I I I )
h T
t s e r d u o y ( r r )
> p . r a E 8 u e d
B u e l e g /
I P r o I
- / ' =
L
, " n 1 q
- 7
d n l e )
e d r u u e r l r u a p e s
l u n q r p u . , { u r e s e p e p e d
l r y e q
' ( E ) l ' f
q C U B I B p u e l l u q r l r e d r p
l u e d e g
{ B r o I
r o s e r d u o x
l q r u N u o x I . ,
- - - - - . - t
' M q - { B p q
r o s e r d u r o l r l r a y
I . , . q C
r p u u 8 u [ . n y ( q )
d e s t d n l u ; 1
1 e r o 1
3 u e 1 e g
l e r e t E u e d
E u e t e g
{ 3 r o I
1 o 1 E u a
s o r o 4
S u u J r s e l u d e ;
r e n J a 4 d n l e ;
d e s r d n l u y
J ? n J e {
d n l e ; 4
r a p u r l s
p E E u n r r f r a y ( u )
y : l l - t : _ 3 _ / - : 1 " p " u e p ' s e 3 / e : r p n
u e u e l e l q a l o e l n t . r a r u " r , . , r n * O t a ' 1 , 1 3 ]
p I p l 4 l
{ r p u
u p { p r a p u r l r s r u p l p p r p u e d r l o i
: s e t e , a : 1
1 e : a i : a q
I E J o I
B l r g
. r u n l a y ( r r r )
. u e t t p d u r p t u l p
J a p u r l r s
u p l u p r p E J E p n u e p d n l n l : a l
d e s r d n 1 c 1 ' s p t p r l p u
1 r l r i
a 1 q e n a o q r l p r u
I r t r l
u e p r 1 e : a 3 : e q
{ e J o l
B I r g
r s o : d u r o ; ( r r )
' u p u _ p . { e l u " e p e q : e d q a 1 0 ^ e 1 n q r . e l - g ^ r : l l l l _ r t y r p , r r r f f i
l : , : - r f f i
H ( : i : : H $u e u p I I q e , t r e q r p ) d r r e 3 . ,
u . : . 1 : l " t ' q r 1 1 p r j r " 1 ' " r 1 " i r , 1 ' : i " r y a u "
u u l r r e l q e t o
q
p . r p q
a
I 1
e : a E r a q > 1 e : o 1
.
q e u e d r j e : r ' u i i
1 e p
: e y n [ i r . q
6 l H ; ;
; A f ; i q ;
l d
r e p u r l r s
d e s r
d n l e j
e l n u
l e t e E 8 u e d
r J B p J e l n d u E I E r a t B - . : - u : , . 1
- I E I o q
J o s s J d r u o { n 4 E
l B r o l
r o s a r d L u l r I
u o s f l u d r ^ t o x
r s x n u J
I
L S N o x
I
?
2OB
4 Konstruksi
kompresor
diubah menjadi gerakan
bolak-balik.
Gerakan ini diperoleh
dengan menggunakan
poros
engkol dan batang pecg-eerak yang
menghasilkan gerak
bolak-ba]lik pada-tirak.
c.rut".,
torak ini akan r:er.!:sap udara ke dalam silinder dan memampatkannya.
Gb. 4.r(a)
menunjukkan k--q.::--rksi kompresor
kerja tunggal
dan Gb. 4.1(b) memp..6tuttuo
to*-
presor
-jeni.
i:i;-=rda. Batang penggerak
dari kompresor
kerja guodu
ditrrurrgtuo
dengan t"au.:g ::=i rrelalui sebuah kepala silang. Kompresi
di dalam silinder
dilakikan
oleh kaoua i,,i; ::=k. Ujung silinder yang
ditembu,
tl.h batang torak harus diberi
paking
=kr-
-:j
mencegah kebocoran
udara.
Gb
3i
r.
-emperrihatkan kompresor
kerja ganda
satu tingkat, dan kompresor
Saringan isap
Pen silang
Tutup atas
silinder
\
Kepdla
sitang
Batang penggerak
Gb.4.2 (a)
Er la.,-
::.odah)
.Toruk
\
Pemberat
imbangan
,
Poros engkol
Kompresor kerja ganda
satu tingkat.
t
Sirr
(Silinder
tekanan tinggi)
Gb. 4.2
O)
Xooprrsc
krF grdr
dua tingkat jenis
lawan imbang.
r
I
' ( . r . r u
u u u r 8 u r p u e d s ; u e [ )
l u 1 8 u p
n l u s
l u 8 8 u n l
e [ r a 1 . r o s a r d r u o y
? . V
. q )
l n c n J e {
l o l
u B I e l u E g
1 o 1 3 u a
s o . l o 3
u e 8 u e q u r
l u J e q r u a d
l e f u r u
e d u r o 6
I S
J e p u r l r s
e l e d e ; t r
A - ! t n d
e : e p n
u e 3 u u e 5
' (
u r u p n u u u r t u r p u a d s t u e f )
u e i u e q u n
t p J x l u r r d
t B I S u u u B s
[ B t 8 u n r
r [ . r a 1 r o s a r d r u o l
t . t
. q C
I o { E r r a
{ ? l o )
\
1 o 1 3 u a
s o r o 4
I e r o I
r f
l e r e E 8 u e d
E u e l e g
r a p u r l r s
- \
u , { l " d . , u . , e . , u , p d e s r 8 u e u r
I n l u n { r l e q - { B l o q { " J e E J e g { e J o l
B u , r u r p , r r p . . j j ; : ;
E U B [ e q u r e d n J o r , u u " p s r J p u r l r s
{ n l u e q
r e , ( u n d t u o l u J o p u [ r s
. J r B
u e u r 8 u r p u a d u e 8 u e p
I B B E u n l
B f t o {
{ B r o r
r o s e r d u o { E u e d u e u e d u , { } B r l r l r e d u a i
v . v . q c
u " { B u , p e s
. u r e p n
u e u r E u r p u e d u e 8 u e p p E E u n l
" f J o {
{ " J o l
J o s o J d r . u o { u u E u o l o d u e { u e q u o u g . 7
. q C
r o p u l l l s B l B d e { u B p r e p q l J s
l . t ?
' n l n g B p
q r q a l r q
u " l r , J n r p u e 4 u
l e d r u e u r e d l e l E u e . r e d r r s p B r r r " l n u e 6 e q - u u 6 e q
l u l s I C
' { B J e E E u e d
r e l E u e r e d u , p
r e d r u r u e d
l e l E u e r e d u , p r r r p J a l J p s a q s u a , r l o , , o o i o * o j
I J p s r u g l n u e o e q u n d e p v ' r u r
q A \ B g r p r c u r r e d r e l ? J E c o s u B { r B J n r p u e l e u n r u n 3 u e . {
u r e p n r o s a r d u o r { q o l u o c - g o l u o J
. @ ) Z . V . q C
t u B l p u u l l n t u n l r p
1 e 4 - B u a u n p u p u e 8 e [ r e 1
1 o 4 3 u o
I E I O )
l e r e 3 E u e d
E u e l e g
I e . r o I
6 0 2
1 e r o 1
r o s o r d t u o l r $ 1 n l l f l r o y
l . t
a
T
ZIO
-t
Konstruksi komPresor
Silinder harus cuk'j: kuat untuk menahan tekanan yang ada. Untuk tekanan
kurang dari 50 kgf
'-=:
r4.9 MPa) umumnya dipakai besi cor sebagai bahan silinder.
permukaan
dalar ;,i:oer harus disuperfinis sebab cincin torak akan meluncur pada
permukaan im. L=i memancarkan panas yang timbul dari proses kompresi, dinding
luar silin6er ;ifc: {:3-sirip. Sirip-sirip ini dimaksud untuk memperluas permukaan
yang men
z-,rri-r-
=aas
pada kompresor dengan pendinginan udara. Kompresor
dengan ;qs.;-:'g'*,*:
r:r diperlengkapi dengan selubung air di dinding luar silinder.
Tur-:r r-in36.
r auu kepala silinder) terbagi menjadi dua ruangan, satu sebagai
sisi isac
."'1 i 1E
',m
sebagai sisi keluar. Sisi isap diperlengkapi dengan katup isap dan
pada 5l r:uc--
---dapat
katup keluar. Pada kompresor kerja ganda terdapat tutup
ata-i
s'lr(E- Jr: :mup bawah silinder. Sebagaimana pada silinder, tutup silinder harus
cui-:
(r,rn'
luru
.nenahan
tekanan. Biasanya dibuat dari besi cor dan dinding luarnya
Chr: ;irr-iiir-
-mancar
panas atau selubung air pendingin.
,f.L:
TG* ar cincin torak
T:rai" ranrs cukup tebal untuk dapat menahan tekanan dan terbuat dari bahan
1 r,or'
y*-r'rE,
kuat. Untuk mengurangi gaya inersia dan getaran yang ditimbulkan oleh
garrffi h:{ai-balik, torak harus dirancang seringan mungkin. Bentuknya
juga
harus
fl!firri
m,rnr:k
dapat mengatasi pengaruh pemuaian karena pemanasan pada langkah
T*:TD[ T15F,
l]nnn*.-
rorak dipasang pada alur-alur di keliling torak dan berfungsi mencegah ke-
r:c,xr!1rr rntara permukaan torak dan silinder. Jumlah cincin torak bervariasi tergantung
lf3rr ffiFdaan tekanan arrtara sisi atas dan sisi bawah torak. Tetapi biasanya pe-
'tririxir:rlrr - i tampai 4 buah cincin dapat dipandang cukup untuk kompresor dengan tekanan
r;-nrz:4: :ari l0 kgf
lcm2
(0,98 MPa).
l,.e*a= hal kompresor kerja tunggal dengan silinder tegak,
juga
dipergunakan cincin
:er, L--'-
*'n1ak
yang dipasang pada alur paling bawah dari alur cincin yang lain. Cincin
!n :i.trLr ::-aksud untuk mencegah kebocoran udara, dan melulu untuk menyeka mi-
ar{irxr
.
r.::r :3rpercik pada dinding dalam silinder.
1.:rr-ss..r bebas minyak
juga
umum dipakai untuk mendapatkan udara tekan yang
-rrsLh
-rrri
=rczrmpur
uap minyak. Dalam hal ini permukaan dalam silinder tidak di-
'imm'ff:.
Sc?.rj:r gantinya dipakai karbon atau teflon yang bersifat melumasi sendiri
iEmpr" re..ur:
'-lruk
cincin torak dan cincin pengikut. Pada sebelah dalam dari cincin
r--mh m ;Lril-ri:s cincin penegang yang menekan cincin torak pada permukaan dalam
sirmnrtry
CrT
4
r :emperlihatkan torak sebuah kompresor bebas minyak.
Cincin penegang
Cincin torak
Cincin pengikut
Torak
incin
Batang torak
r
h
L
Sekrup penetap
Gt. a.5 Ta* a-i kompresor bebes minyek.
7 .
/
' I B u s ! d q 8 x
S
8 ' r ' q c
' u ! i l l r d q t x
9 . ,
. q c
d n l e q r u l i u e g
' ( o a p r
F r )
r r l d d n r r l
L ' ? ' q : )
d n t e l u e l n P n q
d n 1 u 1 l n z g
d n 1 e l r n ; 4 1
o u n E u e d r n 1 4 1
d n 1 u 1 u e l n p n p r r e p r r r p r e l r u l d n l e ; 4
' e 1 r d
d n 1 e l
{ n l u e q
u " I l B r { r t r a d u a u
1 . ,
. q D
' r e p u r T r s
u r e l B p e 1 d n 1 e 4 r e q 8 u e s u e p d n 1 e 1 u a l n p n p B p B d u B n l B I 3 u e q n 1
- E u e q n l r n 1 e l e r u r q u 8 u a u r u e { B e J e p n u e p
1 e 1 3 u e : e 1
u B { ? d n 1 a 1
1 e 1 d
e l e u r
, d n 1 e 4
s e E e d
q e l o u e { l n q r u l t l p E U B F e f , e 8 e p e d r r e p r e s e q q r q e l p e l u e u d n 1 e 1 r e n y q e l o q e s u e p u r e l " p
q e l o q o s B r B l u B u e u e I e 4 u e e p e q t e d e l r g
' d n 1 a 1
s e E e d q e l o d n 1 e 1 u e l n p n p e p e d u e > 1 e 1
- p d n 1 z 1
1 e 1 4
' d n 1 e 1
r u l E u e s u e p d n 1 e 1 u a l n p n p e t e l u e r p E u e s e d r p d n l u > 1
1 e 1 4
' d n 1 e 4
J n r u u s p
l n e q
u e 8 u e p u e > l E u e c u e r y p d n 1 e 1 r e l E u e s u e p d n 1 e 1 u D I n p n C
' u e l E u e c u e l p
u " p s e l t J ? p S u e s e d r p
d n 1 e 1
l n e q
' n u u r B I a S
' 9 ' t ' q C
r u E I E p B p B 3 u e , ( u e 8 u e p u e 4 8 u r p u e q r p
{ r t e q r a t
e , ( u q u , n e q
u r e 8 e q u g p s s l g U P F B q E U E u I I p B p a q J e q
l e E e
E u e . ( r s { n l s u o { r e , ( u n d u a r u J p n l e { d n l e ;
' d e s r
d n 1 e l u e > l t e q r p a d u r a u r t u r J B q u e D u r J u l J d n r e l u e l r u q q - r a d u a u
9 . t
. q C
' ( r a d d e g )
1 e d e 1
d n 1 e 1 u e p
I s u E t r
d n r e l
' 1 p a a : ;
e r r d d n r e l
' u r r u r c
d n r e l s r u a f - s r u a t q e l u p e
r u r
1 3 s r e l e d r p r u n u r n E u e i u n u e p
' r s l u t s u o l
I B a " q J a q
u r B l s p
l e d e p r a l d n l e ;
' m s n q {
u e q e q . r a d u " { n l J a r u o t u E u e ( u e 6 e q
u e l e d n r e u r r u r d n 1 e 1 r p e f
' " J p n
u " J r I B q e l o B ^ \ e q J e l E u e , (
1 e , ( u [ u
r J B p
{ n } u e q J e }
r - u e . i p r q r e 4
B u e J ?
l e c e u r
E u u a s u e p r 3 3 u r 1 r n l e r e d u r e l u e E u e p B J B p n u e { n l e l e t u s n J e r {
s u t J E l r e r e q
1 e 3 u e s
E u e f r s r p u o l e p e d e i r e l e q n l B l e s J " n l e { d n l e y
' r o s a r d u r o l
r J " p u r B I
w d e q - u e r 8 e q B J B I U B r p r 3 3 u 1 1 E u 1 1 e d 8 u u , ( q e l e p e e , ( u u t r e 4 r s u e n { e r J n } r u e J B )
. { ? J o l
L r E l p
l r l p q - { E 1 o q
q e 4 E u e l d e r l e s
1 n 1 u n
d n } n u e r u u u p B { n q u r e u r r u r d n 1 e r 1 - d n 1 e ;
' J a p u r l r s
r e n l u e 6 e q u " p u r " l e p
U B F E q E i s r u e
1 p e [ r e 1
3 u u , ( u e u e l o l u e e p e q r o d r J B p
l e q r { s
r e E u q e s r J r p u e s d n l n u e u r u e p
E { n q t g e E : e i e p : o s e r d u o l e p e d u e 4 e u n 8 r e d r p E u e , ( J ? n l e { d n 1 e 1 u e p d e s r d n l e ;
1 n t u a d
r r r d
d n l u 1
r s I d
d
i
I I Z
l e r o r
r o s e r d r u o { r $ l n r l s u o ;
l t
d n t u y
E t ' ?
r
212 4 Konstruksi kompresor
O
yang mempunlai lut'ang laluan berbentuk segi empat
@,
plat katup yang tipis dan
ringan @
(tebalnra 0.-1--0.5 mm), dan sangkar katup
@ untuk membatasi angkatan plat
katup. Plat katup pra,ja saat terbuka akan melengkung membentuk busur dan menjadi
lurus kembah paca saa. menutup rapat lubangJubang pada dudukan katup. Meskipun
plat katup izu nrlan dan mudah bergerak, namun tidak dapat terangkat tinggi-tinggi
sehingga unt'eii r:endapatkan luas laluan yang cukup besar, ukuran pita harus cukup
besar
Pula
Katup
ii r-*
1Gb. 4.8)
iuga
mempunyai lubang laluan udara berbentuk segi empat.
Kebocoraa ;lxgah dengan plat katup yang berbentuk alur.
Pac.a ;;sr.
-lakang
katup plat terdapat pegas segi empat yang
dilengkungkan men-
jadi
t'*i; K-ar-.rp kanal dibatasi geraknya oleh penahan.
Gi 4 ; aemperlihatkan konstruksi katup kepak. Plat katup ditetapkan pada salah
saru
F;!gsn!a
dan pinggir yang lain dibiarkan bebas. Jadi katup ini membuka dan
rnE:r-c s:eaa elastisitasnya sendiri dan oleh perbedaan tekanan udara yang terjadi.
Drsgr& r.--c;truksi yang demikian itu katup ini tidak memerlukan penjaga plat katup
,isc
;r3gs1 iatup. Selain itu plat katup ini sangat ringan sehingga tidak menimbulkan
':*:;"Er
ruara. Karena itu katup
jenis
ini banyak dipakai untuk kompresor kecil.
Pen
pengepas
Lubang isap
Torak pembebas
beban
\
Ke katup pengatur tekanan
.{liran udara
-asuk
+
Penahan katup keluar
Katup keluar
-r.-::'.rp
isap
_+
Aliran udara keluar
l*:rder
Torak
Gl. {.9 Konstruksi katup kepak.
4.1,4 Poros engtol du betrrg paggerak
Poros engkol dan batang penggerak merupakan bagian-bagian yang penting untuk
L
t)
',::r
\
{
' l B ^ t ?
u B q e q s B q a q u e d
l n q e ; i p
I u I s l u o r u s q e q s " q e q u r e d
' l s n u e w
n e l ?
{ r l B r u o l o
? J ? c e s u { r s J e d o r p l e d p
u s q e q s " q e q u e d ? > l E L u
( J c u e l
u B I B f t e q
} " d ? p
s l n t u
{ ? J e 8 E u a d
J B S B
, p e l s r p
r o s a r d r u o l n 1 { 3 ^ \ e p e d u e q e q f u e r n S u s t u
I n l u n
' 1 u I
l " e s
u p e d r e l e d r p
1 e . ( u e q
3 u 4 e d E u e f q e l e p e
( p ) u e p ( e ) s r u e t , 4 e r o 1 r o s e r d u o l
{ n l u n
' { p s r u o } o
s n } n u r e d u e S u e p u B q e q s q e q u e d ( p )
u u p
, d u s r
l e l o r l
u B q e q s e q e q u e d ( c )
, d n 1 e 1
q " l e c u B q e q s e q e q u e d ( q )
' d u s l d n 1 e 1 u e q a q
s e q a q u r e d ( u ) n l r e f e f u e l r e l s z a
l n J n u e u
u e 1 8 u o l o 8 r p l e d e p
u e q o q s q e q u l e d
' u e > l g n t r n q r p
3 u e , ( r e n 1 e 1 u e r q e
n t u l u e 8 u a p t e n s e s d e s t t p 3 u e , { a e p n e r u n l o l n [ e 1 r n l e E u e r u l e d e p
r u I I B I V
' ( : e p e o p n )
u g q e q s g q a q u e d l n q e s l p
8 u u , (
1 e 1 e
u e 8 u e p r d e l E u a p e d r p s n J " g r o s e r d u r o > 1 n U u a J B )
. e , ( e q e q r e q
8 u e , ( s e l e q q r q e l e r u
{ r e u
u 3 { 3 u " u I e l e l e r u r e l e d t p
{ B p l l
u e l l s e q r p 8 u e , (
e r u p n u e 4 S u e p o s u e l u f : e q u e > I J B I q I p r o s e l d u r o > 1 e > I I I
' u B { n l J e d r p
8 u e , ( e l e p n q e l u n f
u e 8 u e p u e { r e n s a s r p l e d e p
s n r e q r o s e r d u o > 1 q e l o u e { l l s q r p 3 u e , ( B J e p n o t u n l o a n f e - 1
s u l g s r d u q r n l u 8 u e d
1 u 1 y
g ' l ' ?
' l n c n J o )
I o J
u e p e l o q s r u e f u e q 8 u e , ( e u e l n r a l
' r e l u d r p
> 1 e , ( u u q e E n t B u r p u l l e 8 u e l e l u e g
' r e > 1 e d r p
t e d e p
e 8 n f I s I s e J d
P l o t u
u u l " l u g
' t { l t n d
r u e 3 o 1
r s r d e p p E u e f e d u r e l u f e q n e l e r o c e f e q u e p S u n l n p u e d u r e E o l u e 8 u a p l g d u l a
q e l e q J e l
u e p E n p g g l e q J e l 3 u e , ( e p e r u 4 e d r p e s e l q 8 u e , ( J n c u n l s r u o f u l " 1 u e g
' r o s a r d u r o l
u g J n { n
e p u d S u n l u e 8 r e l e p e 3 u e , i s r u a l r e E e q r a q r . r e p q p d r p
l e d e p
e r u e l n u z l e l u q r e S e q a 5
' J o c
r s e q u ? p
l s n q J a l
u B p
' q n u e d d n l n l r e l ' q o > l o > l
3 u e , ( t s l n r l s u o 4 r e l e d r p s n J z q U B I { I u e p u e 8 u a q
' q e E a c t p
s n : e q
u " J o c o q e { i 1 e , ( u r r u S u n d r u e u e d t e 8 e q e s t s E u n ; : e q s n r e q 3 u e , (
i o l 8 u a I e 1 o )
' u t > 1 3 u n u
I r c e { e s
f l u e , ( t s e u r o ; e p u z p r E 8 u r l 8 u e , ( u " D I D I o { r e , ( u n d u l o t u s n r e q
1 o > 1 3 u a { 1 o {
u e D I I l u
- a p u e B u e q
' 1 e r o 1
u p e d e , ( e E e l r o s
{ l l e q - { e l o q l e r e S r e q
3 u e , ( e s e u u u p ? I S J e u I 3 l ( 3 3
u u q e u e r . u s n J e g
l n q e s J e l
t u g l n u e l 2 l u " g
' q o { o I
u e E u o p
1 o 1 3 u e
s o J o d B I U B } n u g l s } u e q
S s e d o u e u s n J e q u e p r o s a r d u o 4 e p e d S u r l u e d u e u o d u r o 4 u e l e d n r a u
1 o 1 3 u e { s l o )
1 o 1 3 u a { u l o y
g ' l ' t
' e 8 e q u r e l
u e n p e d u e l e u n E r e d t P
r u r n e T p i : ? . . r : . r s n e i u e s e r g
' e I r I E s I E s
B r e c e s q l l d p s n J " g
I e l o u r
u e q e q u e p u e s e l u n l a d
B r B o r r e n p d ; ; ; u a : r : q
' u e r e r n d
d e r r a s q e q n - q " q n r a q 3 u e , { s e 8 u u u e { e l u e p
{ I l e q - { e l o q
u e l e r a E s s a J s l r x a l i u e i u : r ' : . ; . " ' : : u E q l q
p u u 3 u a t u
t u l u e l e t u g
' E s E I q
u E I B l u E q I J e p
e , { u u e q a q B p { r e q
r y 6 e
p : e 1 t u e . , a - s r i r E 3 p c u E l r l u e g
' E I o q
u E [ P l u B q n e l u q r t n d u e 3 o 1
i e 4 u d r p u p l s l u B q p 8 e q 4
' e d u a t
E l t q u e p r m g t a t e i u e s e r q
l e r a E 8 u a d
3 u e 1 e g
- u E I n u B q
p r a u S u e s e d t p r u r 3 u n [ n n p o {
" p " d
' e p u z 8
e [ r e 1 r o s e ; d r u o 1 u p e d E u e l s u e d r n l e l a t u E u e p s e 1 u d a 1 u u S u e p u e l S u n q n q p u e p
' 1 e 3 3 u n 1 e [ r e 1 r o s e r d u o > 1 e p e d > 1 e r o 1 u e d I n l e l e r u > 1 e r o 1 e p e d u e 4 S u n q n q r p
1 l c e 1
E u e , (
E u n l n u e p
1 o 1 3 u e
u e d e p e d S u e s e d r p
1 u r e 8 8 u e d
E u e l e q I r e p r e s a q 8 u e , ( E u n f n
' u B S n E a {
d u p e q r e l d n l n c 8 u e , ( u e u e q e l e { u u p J B S e q 8 u B , ( u u l n { e { u e { n l
- r e u r o r u E u e J B { e d r u 4 e f e q r r e p
l e n q J o l
e , { u e s e r q
1 o 1 8 u e
s o r o 4
' e , ( e 8
u p o r t e E e q e s e p d
r s 8 u n y a q 3 u e , (
n - g n d
q e n q e s S u e s r d r p
1 o 1 3 u e
s o : o d 3 u n [ n e p e d e l e r u ' 1 - > 1 n q e s I n l e l o t u
u e l q e r a S r p r o s e r d u o l e > p 1
' ( 3 u n s 3 u e 1
u e 3 u n q n q e p e d ) e l n r u
1 e : a 3 3 u a d
u e p e , ( e p
u u { s u a u e i u
1 n 1 u n
E u r l d o {
l e d e p J a l
1 o 1 3 u a
s o r o d S u n l n e p e 4
' r e t n d r a q
1 o 1 8 u e
s o r o d
n l { B ^ \ e p e d u u ; e l e 8 G u e r n 8 u e u r
1 n 1 u n
S u e q u r i u a r J r e d e p : a l
' r e t n d
n q u n s d e p e q r a l r u r
1 o > 1 3 u a
u a d u e E u o p u u 8 u e r e q e s r a q 8 u e [
{ p r r
E p E d
' : e r n d
n q u n s d e p e q r e l
I r J l u e s { e
e X u l e 1 e 1 3 u e . i
1 o 1 3 u e
u e d e p e d S u u s e d r p
1 z : a 3 3 u a d
a ' u a e g
' ( t ' , ' q D
l q l l )
' B l u l n
u s l B l u B q q a 1 0 n d u u r p
1 0 4 3 u e
s o r o d
' I r I ? q - I E I o q
l e r a i
r p e f u a u r B l n d
1 e r e 3
q e q n S u e u
I
E I Z 1 e r o 1
r o s e r d r u o { r s { n r } s u o ;
l ' t
r
Zl4
-1 Konstruksi kompresor
Adapun ciri{iri. cara keia, dan pemakaian berbagai
jenis
pembebas beban ter-
sebut di atas adaiah
=e']egal
berikut.
(l) Pembebas
-:e:
r-::uP isaP
Jenis ini
'c::g
::iakai pada kompresor berukuran kecil atau sedang. Cara ini
menggunaknr', kz:;: srp di mana plat katupnya dapat dibuka terus pada langkah isap
maupun langi-E: r:c:resi sehingga udara dapat bergerak keluar masuk silinder secara
bebas roelali:: i.r::: rai tanpa terjadi kompresi. Hal ini berlangsung sebagai berikut.
(LihatG:.r--
Katup keluar
Tr*l mmae r:'o: pembebas
Pipa pembebas
beban
Katup pilot
pembebas beban
Katup
lsap
Katup pilot
pembebas
beban
Torak
Tangki udara
(a) Kerja tanpa beben
(kerja bebas beban)
(b) Kerja memempetkan
(kerja berbeben)
Gb. 4.10 Cara kerja pembebas beban katup isap.
- -(3
1
--
i'.presor bekerja maka udara akan mengisi tangki udara sehingga tekanannya
l(:rm :r:l
a scikit demi sedikit. Tekanan ini disalurkan ke bagian bawah katup pilot
or m:e:;",i beban. Jika tekanan di dalam tangki udara masih rendah, maka katup
ar;lm l*1,: :.::,-rup karena pegas atas dari katup pilot dapat mengatasi tekanan tersebut.
\rmu,u r-u ::ianan di dalam tangki udara naik sehingga dapat mengatasi gaya pegas
--trrr 'r"rr-.r
i
l:-:
rsap akan didorong sampai terbuka. Udara tekan akan mengalir melalui
:t:& :rsrT r":li: :eban dan menekan torak pembebas beban pada tutup silinder ke bawah.
\drirr r nr-,f,'
.;.: akan terbuka dan operaSi tanpa beban mulai.
Sirr-rff" r :-::.:or bekerja tanpa beban, tekanan di dalam tangki udara akan me-
nurua !fls rr:::; ldara dipakai sedangkan penambahan udara dari kompresor tidak
ada. Jile r.r;rm,ri :-:--r melebihi batas maka gaya pegas dari katup pilot akan mengalah-
kan gala ;llli-
-rrl:r
r-.--
:angki udara. Maka katup pilot akan
jatuh,
laluan udara ter-
tutup. drn !sr."ro.l,r : :31am pipa pembebas beban menjadi sama dengan tekanan at-
mosfir. Denga:
:r.=lr
!".;: :..rak pembebas beban akan terangkat oleh gaya pegas, katup
isap kembair ra,;,,r :':s::,"
-
: ::::al. dan kompresor bekerja biasa mengisap dan memampat-
kan udara.
(2) Pembebas t'eban dcagai :ts=urus otomatik
Jenis ini dipakar u-a::-i Lr=pr:>or-kompresor yang relatip kecil, kurang dari 7,5
kW. Di sini dipakai tombol tetanan (pressure
switch) yang dipasang di tangki udara.
Motor penggerak akan dihendkan oieh tombol tekanan ini secara otomatik bila tekanan
udara di dalam tangki udara melebihi batas tertentu. Sebaliknya
jika
tekanan di dalam
t
*.
tl
ii
$
ffi
&,
Katup keluar
' { p r e d u B s B u r n l e d
I I ' , ' q 9
E u e , { u r e p p u s s e u n l e d u e l u u n E E u e u J B S e q u e p S u e p e s u e J n { n J e q r o s a r d u r o y
' 1 3 6
e p o . r u d u r o d J e n l e { t s t s e p e d 3 u e s e d t p
1 e . ( u r r u
u E u E I a l r s s l " q 1 1 1 e t u
{ n } u n
u u e { a 1 s e l e q u r e d d n l e > 1 q e n q e g
' 4 e r a E E u a d
3 u A e Q
u u p
1 o 1 E u a
s o r o d u r e p p I p u B J n l B s I n l " l e t u u e { n l J e u e u E u e , ( u e r 8 e q B n I U e s 3 I u E I l I I B l p
n l E I u u s u e l e E r e q r e d u c u e l u r B d t r s s u " { I I u I p
1 e , ( u t t u
u B u e > l q e d u o d q a l g
' e d u o d
u p d e s r q e l o
{ " [ u t u l
u B E u I J B s I n l e l e t u J I I B E u e t u s u t l n l e d
4 e , ( u t 1 q
' u I s I I p l O
s r u e f ; u l l d o {
q e r t q e s r n l s l e u r r u r e d r u o d s o J o d e { u e > l s n J e l l p u e 4 e
1 o 1 3 u e
s o J o d u B J 3 1 n 4
' 1 o 1 i u a
s o r o d
t u n l n e p e d E u e s e d r p 3 u e , ( r E r B e p o r e d u o d u { u n 8 E u o r u B s > l e d u e s I u n l a d E P o l s h i
' 1 o 1 E u e
{ e } o {
u r " l u p
I p
u l B I u e r i e q u e p
r a p u r l r s e 1
l r c r e d r 4
u e l e
1 e , ( u u r
e S S u r q e s
1 o 1 3 u e { 3 1 o {
J B s B p
r y 4 e , ( u r u r
u s B { n u u e d
r a d u r a r e , { u e u u u { e r u r s n l
' { e J e 8 8 u a d
E u e l e q r e s e q E u n l n e p e d S u e s z d r p 6 u e i
l e . i u t u r
> l r c r a u r e d s e n l u e l e u n S S u a u r ' y
I ' t
' q D
I U B I p u 3 { } " q l l J o d l p
l g o d e s l t c r a d
u s s e u n l a d
' r E r B
e p o r s r u a l s e r u n l a d e d u o d
u e E u o p n e l e
4 r c r e d
u e s e u r n l e d E J B c u u 8 u e p B L u B S J e q J e c a s u " { n { E I I p r e n l u e s e r u n l a d
u n d n e u u r " l e p u e s e u m l e d ' 1 t c e 1 u e r n l n r e q E u e , (
1 e 3 3 u n 1
e [ r a 1 r o s a : d u l o {
{ n l u n
' J e r U
u e - ( e r u n
1 a d
r n q e s t p
u ( u e > 1 E u e r
{ n } u n
u e s " r u n l e d u e p u r B I B p u e s e u r n l e d l n q s s r p
J e p u r l r s
{ n l u n
u e s e l r r n l e d u
I B r l
r u B I " C
' q e s t d . t e 1
E J e c e s I s e t u n l l p s n J q B { B t u ' u e 1 e 1 E u r l e d q a l o e 1 8 u e r u e p q e s r d r p
J e p u U S B u e t u I p J s e q u u p S u e p e s u J n l n
{ n l u n
l e n q l p e i u e s e r q E u e [ e p u e 8 e [ r o 1
: o s e r d r u o l e , { u 4 g e q a g
' u e t n l u s r p
r e p u I I I S u u p
1 o 1 E u a { u t o {
u e s e l u n l a d ' y c o 4
u e J n { n J e q
r o s a r d u r o l r e E e q e s u e 4 u u n E r a d r p e . i u e s e r q E u e . (
1 e 6 3 u n r
e f t a 1 r o s a r d u r o l e p e 4
' u a a e l t u a d
q e 8 a c u o u r u e p ' { e s e E J e q
E u r l e s S u e f u e r 8 e q - u e 6 e q u e r y u r 8 u r p u a u r
' 3 u q e d
u e p
l e r o l
u r c u r c u e l l e d e r e u r ' u e s n e e l
q e 8 a c u e u r
{ n l u n
r I B I p e u e s u u n l a d u e n l n 1
' B r u e l n
u B I B l u B q u u p
4 e . r a E 8 u a d
E u e l e q
u s l l u u q
I e l e r u - l " l e u
' E u e l r s
e 1 u d a 4 ' { B J o l ' J a p u r f l s
r p a d e s J n c u n l e t u S u q e s 8 u e , { u e r 8 e q
- u e f u q q B I " p " u e s e r u n l a d u e { n l r a t u e { u 8 u e , { > 1 e r o 1 J o s e J d u o { u e f e q - u e r E e g
u E s E r r m l a d
L ' l ' ?
' u B u B I a l
I o q u o l
u e E u e p u a l l l e r u l p u e p u e 4 d n p q l P I { B p n L u u e E u a p
l e d e p
p c e 4 e , ( u p r a q J o t o u n l r u r l e s
' l e n q r p
J D I n s
l u E u
p c a l u u J n { n J a q 3 u e i u u q a q s e q e q u r o d
d e s r d n 1 e 1 q e q a s
I r c e {
r o s e r d u r o l e p e d r u l e d r p
1 u . { u z q
t u t s r u a f u e q a q s e q e q u r o d
u B { B
I o q u o l
9 t 7 ,
' l l e q r u a {
d n p r q u e l e r o l o u u e p d n l n p e l
e l e u l u e l d e r a t r p 3 u e , (
I e r r r r u r t u
s e l e q l { B . t r p q r p r e d u r u s u n J n t r B J B p n q E u e l
{
I
t r e l o t
: o s a : d t u o { r s { r u r n l o )
I ' ,
r
I.
i
216 4 Konstruksi kompresor
Pelumasan ke
bagian bawah
silinder tekanan
tinqg
-.
Pengukur tekanan minyak
, Rele tekanan minyak
Pompa roda
qigi
Pipa penyalur
minyak
5-B
S
,^',
-7.:;
a-3
Saringan minyak
Gb. 4.12 Pelurnasan prkse.
Pelumasan ke bagianl
atas silhder tekanan
I
rendah
Pelulnasan
ke bagian bawah
rlltrder
tekatran rendah
t
Pompa minyak
Silinder tekanan rendah
Gb.4.f3 Sistem pelumessn minyrl delem.
dil+u\a!
cen.Ean pompa
minyak
jenis
plunyer secara terpisah, seperti diperlihatkan
dalam Gb'- 4 i-:.
-{dapun pelumasan
luarnya dilakukan dengan pompa roda gigi yang
dipas"ng
Fada
jjun_s
poros
engkol seperti terlihat dalam CA.
qli.
Pompa r"-ca grgi harus dipancing sebelum dapat bekerja. Untuk itu disediakan
pompa
tengan rang
dipasang paralel
dengan pompa roda gigi.
pada
jalur
pipa minyak
pelumas juga
perlu dipasang rele tekanan. Rele ini akan bekerja s,."uru otomatis
menghentikan
kompresor jika
terjadi penurunan
tekanan minyak sampai di bawah
batas minimum-
Jika pompa
mengisap udara karena tempat minyak kosong atau
permukaannya
terlalu rendah maka rele akan bekerja dan kompresor berhenti.
I
]1
il
&
I
l.'*-..
a
I
I
J " s a q u ? r S B q e s s E S u r r l
l r l s q u I a t u
? , ( u q B J B u ? p u s l n q J n l
t r 8 8 I I E s l n q o s J o l
u s S u r J E s r n l " l e r u
u " J I I V
' q r s J e q
r p e l u e r u J o s o r d u o {
{ n s e l u
E u e , ( e r e p n e E E u q e s u e E u r r e s e p e d
1 z 1 a 1 e u
u B { B B ^ \ B q J s t 8 u e , ( n q a p B p E z 1 t [ u e t l n u a p u e E u e q
' 1 e , ( u n u
q e l o q e q r u e l 8 u e , ( 8 u n q e 1
- E u n q 4 u e p
1 e . ( u r u
r n l B l e t u r r l u E u e u r s n r e q r o s o r d u r o l d e s r r p 3 u e , ( z r e p S
' 4 u , ( u n u
u u E u u u a 8 r u e l e p u e l d n l e c r p E u e , ( ' 1 z , t r e > 1 E u u [ u u r a 1 n e l e S u z q n y - E u e q n l r e q
1 e 1 o 1
r r r u l p r p u e l l u d u r a t l p
1 u I
8 u n g e 1 - E u n q e l
' r u r u
9 1
e , ( u 8 u e t u e d u e p t u r u
0 I
J e l a r u e l p r e q
E u u { 3 u u e , ( u a d E u n q e l - 8 u n q q I J B p I J I p J o l
l u l
1 E B S
t e 4 e d r y
l u X u e q
8 u e , ( u e S u u e g
' e f u d e s r
r s r s e p e d S u u s u d r p 8 u e , ( u r u p n u e E u u e s u e 8 u e p r d e l 8 u e l r e d
- r p s r u B q r o s a r d u o l n l r s u e J u )
' J B { B q J e l
l u d u p
u u 4 q e q s n e l e d a c u B { B
{ J o l
u l c u l c
u E p r a p u r l r s
"
? I u n q e p
1 e , { u u q
S u n p u e 8 u e u r r o s e r d r u o > 1 d e s r r p 3 u e . i s J B p n B I I I
e r e p n u e 8 u u u g ( t )
' l n { l J e q
r e E u q e s q e l u p e e , ( u e r e l u e r p E u r l u e d 8 u u , { u e 1 e 1 e : a d
' n l u p q t u a d
u e l e l e r a d
e d u . t a q e q u e E u e p r d e l S u a p a d r p r o s e r d u r o l ' e u t n d u r o s u e 8 u e p B F a I e q t e d u p
1 n 1 u n
q u e q u a d l r u t E l E r a d
8 ' I ' ,
' . r r n 1
r y . { u 1 u r
u r s r u m l e d u e l s l s
? I ' t ' q C
u u t u e l u d u r o g
6 F
z p o r
e d r u o 6
l e d u r u r
u z t u u e g
r i l l u q u e u e l e l
1 s 1 s
e p e d t u e l r s e l e d e l
1 e i ( u u r
u u u e l o l e l a a
It
L t z
1 e r o 1
r o s e r d u r o { r s { n J t s u o )
t ' ,
E 77
(
I
218 4 Konstruksi kompresor
Permukaao minyak
Gb. 4.15 Saringan udare
jcnis genrngrn minyek.
,1c m.in:r-=nikel debu akan tertangkap di sini. Gb. 4.15 memberikan contoh sebuah
ie*-:[xcr,[ L,;r--
-ienis
genangan minyak.
I r,-r:-:
-ngaman
rr:': :engaman harus dipasang pada pipa keluar dari setiap tini;kat kompresor.
L-!run .E- :arus membuka dan membuang udara ke luar
jika
tekanan melebihi 1,2 kali
'!ry-rm:ri
:.-rnnal maksimum dari kompresor. Pengeluaran udara harus berhenti secara
:cru
-ri-r
tekanan sudah kembali sangat dekat pada
tekanan normal maksimum. Gb.
4 r :mcsrlihatkan penampang sebuah katup pengaman.
l:nuetel
-.F
Baut penyetel
Tutup
Katup
Sekrup penetap
Gb. 4.f6 Penampang katup pengaman.
(3) Targki urarm
Jsngki r.iderz
^iEpar'
--:..rk
menyimpan udara tekan agar apabila ada kebutuhan
udara tekan
1
ng
tu'uuu,e-L:af,
-iumlahnya
dapat dilayani dengan lancar. Dalam hal
kompresor
tora& di @rE&:,-:*3 dikeluarkan secara berfluktu;i, tangki udara akan
memperhalus
ark'a!-
sr{r',*
r:- ;cara yang
disimpan di dalam tangki udara akan
mengalami pendrngimn {ffi'z
pian-pelan
dan uap air yang mengembun
dapat ter-
kympul di dasar trngki
unru.k sre'ii:u-'*aktu
dibuang. Dengan demikian udaia yang
disalurkan ke pemakai
selain surt*h 61ngjn. juga
tidak terlalulembab.
(4) Peralatan pengaman yang lain
L
N.
a
I
l l
I
I
I
l r
I
I
I
i ,
i
I
' d n r l a s r o s a r d u r o l g u p
l s a . r d u r o l
s a s o . r d u r . r 6 r . t q
t l ' t
' q g
u B i , G n l a 8 u e d
( p ) . r s a . r t f t u o 1 I B , t a Y
( q )
r s a r d u r o r l r n { V ( r )
u r d r s l n q l Y ( r )
' u e { r E S e l e s r p
u I
E u u , { u e r 8 e q e s y e E E u 4 e 3 8 u r q u e t E e q e s u e { J e n l e { I p q e l e l
r y e 1
J n l B r u " l e p 3 u m n r y a 1 8 u e . (
e r e p n ( p ) l s l s o d e p e 4
' q ? r u n J
r J a p s u l u u e { 8 u n [ n r p J e n l e { E u e q n l t z d e c u a u r q e p n s
E u n : n 1 r a 1 8 u e , ( e r u p n u t u r p r s e ; d u r o 1 J r q > l e u e { l e q t p e d r u e r u ( c ) r u q u l e g
' q u 8 u e l
l p
B p B r 1 e p n s r n l " S u e n r u e l e p r p B J B p n a u m l o ^
" u " r u
I p t s a r d u o l s e s o r d u e q e E u e p e d
u : r 1 n l u n u e u r ( q ) r s r s o g
' q e t u n J
E u r p u r p q e l o e , ( u q n r n l a s d n l n p e l r n l e E u e n . r q e l a l e s
m : ' : s u e l e u e d e s l
' r n 1 e
E u e n r t u B I B p e > l
{ n s " u
d e s r 8 u u q n 1 r n l " l e t u e . { u q n u e d e s d e s n p
E r E r \ n
i
e I r s r s o d e p e d
' y 1 ' t r ' q C l n r n u o l I
' u e l l e d r u e u u p
u e > I e e r e p n e E 8 u r q e s
I e I S { B
g " J B
a 1
l e : a a ' r r u
u E I E q e u n J E u r p u r p u e p J o l o J r - r e p 8 u n > 1 e c u e 6 e q B J 1 u B
1 n 1 u e q r e 1
8 u e , (
t u e u r T B E m n , J . r a 1 r o r o r e l r q e d y
' q s r u n r
q e n q o s r u e l e p r p S u n r n 4 p r o l o g
' ( 1 y ' y ' q g )
F F
e p o r S u e s e d : s r u a l a s u p u e \ \ E l r l q 3 u r l e s q e : e u e y e p r e l n d J e q r - u l r o l o r u u 8 u e s e 4
' E u n l a c
B f , u u v s { n r r ' r a d n t e s a - u e i u z p r - u n q u a r e . i u u e e l n r u r a d E u e , ( r n l e r e X u n d u a u r
n l e s S u e A
' d n r 1 x
{ n l u e q J a q
r o l o r E u e s e d a s r e . i u n d u a u d n r l a s r o s a r d u o ; t r
' 1 e r o 1
r o s e r d u r o 4 e p e d u e p r e l e d r p
l e . i u e q
q r q a l
{ n l s n
E u n r e p u a c d n r l e s r o s e ; d u r o > 1
( e d I
I 8 ' 0 - 6 9 ' 0 )
z r n c l J ? l
E ' g l e d u e s I
e r u 1 u s u e u e { a l
I n } u n
' l e s e d
S u e f u e E u z q
- i u a r y e d t u e l e 8 u e r u I U I J r q { ? - J r g > l e r u r J o s e J d u r o l
' ( , ( r 4 o r )
r e l n d . r o s r e d r u o { t u ? c ? r u
3 u o l o 8 r e 1 8 u e , ( d r l r s o d u u q u p u r d ; e d r o s e r d r u o > 1 s r u e l
4 n s e u r r e l
d n r l e s r o s a r d r u o y
d u q e g r o s e r d r u o ) I r s { n q $ o y
Z ' ,
' l l u o g J o l
n e l e S u e r n l . r e q E u e , { u e r r l e r s { o l o p o r u
{ n 1 u n
' r r r u u r r y e e l a g ( g
' ( u e l B l u B q
r n l e r a d u a t u e p
' > 1 e f , u r r u r n l e r e d u o l ' u r 8 u r p u a d r r e r n l e r a d u a l
' > l n s e r u e J e p n J n l J
- e d r u a l ' r e n l a r { B r e p n J n } B J e d u l e l
4 n 1 u n ) I e u l e l
e l o J u e p r n l e r e d u t a l q n l u n u a d
l u y y
Q
' 1 e . { u r u
u e u e { e l e l e J u " p B J e p n u e u e { a t e l e J ' u e u e > 1 e 1
q n l u n u e d
1 e 1 y
( t
' u B a I B I a c e I
I n t u n
l u r
l n > l r J o q
u s t u e 8 u e d
1 B I E - I E I E
r { J l r u e u e E n [ r o s e r d r u o ; 1
u e p u q 8 u e u
6 T Z
d n r l e s r o s e r d r u o { r s { n J } s u o )
Z ' V
r
(
I
22O
4 Konstruksi kompresor
Dari uraian di atas ielas bahwa proses pengisapan, kompresi, dan pengeluaran
dilakukan secara ben.jruun oleh sekrup. Dengan demikian fluktuasi
4liran
maupun
momen puntir oci'.-s rnenjadi sangat kecil. Selain itu, rotor yang seimbang dan berputar
murni tanpa ada hagan yang bergerak bolak-balik sangat mengurangi getaran. Karena
itu kompresor r"' .e-.uai untuk beroperasi pada_pu-taran tinggi. Dengan putaran tinggi,
kompresor
=-.E-,:;:
nn-skas (ukurannya lebih kecil untuk daya yang sama dibandingkan
dengan kor::isr:r torak). Biasanya
jumlah
gigi atau alur adalah empat buah untuk rotor
yang bera-- :t::}lng dan enam buah untuk yang beralur cekung Namui akhir-akhir
ini
juga
: :ar;
. -mlah
Alur 5: 6 untuk memperbaiki performansi.
Ki::r:s::
=krup
ada dua macam yaitu
jenis
injeksi minyak dan
jenis
bebas minyak
(setr-::
i-:'g Keduanya bekerja dengan prinsip yang sama.
4.Ll f,qtsor sekrup
jenis
injeksi minyak
hct i :,npresor ini, minyak dalam
jumlah
yang cukup besar diinjeksikan ke dalam
E-r:
!a!
L:r rotor yang sedang saling berkait pada proses kompresi. Adapun maksud-
n'.4 r"1r,lri
I r untuk mendinginkan udara yang sedang mengalami kompresi agar proses
Lce.r:r=qs'.a berjalan secara isotermal, (2) untuk merapatkan celah antara alur-alur
ru{;':
1t-3'g
Lerkait dengan dinding rumah sehingga kebocoran dapat dikurangi, (3)
-rl:t
*megerakkan
rotor beralur cekung oleh rotor beralur cembung dengan mem-
-ri'i:*r,r
rdumasan
Yang
cukuP.
K:.,elresor sekrup
jenis
injeksi minyak mempunyai tiga keistimewaan seperti
!r:cb:l: ci atas sedangkan konstruksinya sederhana. Biasanya kompresor ini digerak-
Lm
:,isL motor listrik 2-kutub atau 4-kutub yang dihubungkan langsung dengan rotor
lmu
f,rralur cembung. Sebagai bantalan rotor dipakai bantalan rol atau bantalan bola
i rmrxai sudut. Konstruksi dan sistem kompresor
jenis
ini diperlihatkan dalam Gb.
t
!
-'-
-1.19.
. :':a
)ang
diisap melalui saringan isap masuk ke dalam kompresor melalui katup
rl*rtr'. :it. Setelah dimampatkan lalu dialirkan bersama minyak injeksi ke dalam pe-
rrl,i-[ r
:*:',3k
1'ang
berfungsi pula sebagai penampung minyak. udara yang dikompresi-
r-tn
'e13-*:
dipisahkan dari minyak lalu disalurkan melalui katup cegah pengatur tekanan.
Mm
,
ur : J.alam penampung selanjutnya didinginkan oleh pendingin
minyak lalu
Pendingin
minyak
I
fir
*
Gb. 4.lt Kostr*.d \oopresor sekrup
jenis
injeksi.
7
I
- - . . . -
' { B , { u r [ u q B s l r u o d
l s l n q s u o ) J 0 Z . t
. q J
u e d ? I E u e l
{ s l u r l . u
e d r d
t i
/ l
I E , { u I I u
u r e l n u : a d
: n l n 8 u a 3
u e u e l e l r n l e t u e d
q e E a c d n l e ;
: : E :
^ -r - : = :
- \ - J
I E i ( u n u
u e ? { n u u o d
/ +
{ n s u u
u
u e i e t E J P p n
s E r p n l u e { u p
{ B ^ u r t u
q s l u e d J B n l S u r p u r p J n l u a q u e u
{ e f u l t u
> l . { u E q S u n p u e s u a u
6 u e , ( u u > 1 a 1 e J p O
' B J E p n
E u e s
{ e . ( u r u
S u n d r u e u o d u " p
{ u . ( u r u
r l e s r r u o d r e 8 e q a s r s E u n J
- r a q
I q
1 3 l Y
' { e [ u r u
q s s r r u e d q ? n q o s r s { n r l s u o { u D l l B q l l r e d r p
o z . n
. q c
I . u E I E C
' ( e a n t
6 t ' 0
r B d r u E S
6 t ' 0 )
z r t t c l J a l .
g r e d r u p s
,
s B l r p d u 1 e 1 e , { e d n s r e n l e { u 8 u { 0 1 B E B l u e I . l I
{ n l u n
u e p
{ r l p q
u B J r l e
q g 8 e c u e u r
{ n l u n
u e u { e t J n l e 8 u a d r { E 8 e c d n l e l u E u a p r d u { S u o l J o d r p r u e l s r s
. r u t
q l e s e t u
r s B l ? 8 u o r u
{ n l u n
' u n r n t
r p e l u e r u
l u , i u r u r
r r u { q e s r r . u e u
{ n } u n
e f u u e n d u r u r a l e i i u r q e s
r 8 E u r l
r y e l u o u r g , , ( u r u
r { B s r u a d r n l B l a r . u 3 u e , ( u r e p n u g l d a c e {
' q e p u e r u e u e { o t e p e d u u > 1
- r s ? J a d o r p J o s a J d u o { e l r g
' 6 E u r 1
n l " l J e l 8 u e , ( r n l e r s d u o l B u a J B {
{ ^ u r u
r s B p r s l o r p u f t e 1
1 e p r 1
r u B e
" 8 n J
u u p ' 4 e , { u r u r S u n d u e u s d u r l e p r p J r s d e n u u u n q u o a u 3 d r p e f : a r e E a u q
q p u o J n l B I J e l
{ B p r l
J 3 8
{ r E q
u s E u e p J n l e r p s n J s q
l s { e f u l l u f u r u r
r n l B J e d r u a l
' J o s e J d r u o {
J o l o J s o J o d 3 u n [ n u e E u a p l g g g ? u _ g t
u a l E u n q n q r p 8 u e , { r E r B e p o . r e d r u o d q e l o r o s e r d u r o { u E I B p a { r l g q r r r a { u u 4 r s > 1 a f u n p
' 1 u , { u r u r
; s 1 a [ u r
s l u o f d n r l a s r o s a r d u r o { u a f s t s u r u r 8 r r q
6 I . ,
. q 3
a
u E m p u a d r r y
1 e f u r u r
q e s r u a g
: n l e r o d u r a l
a
I n s E r r r
s r e p n
d e s r u e 8 u t r e 5
d n r l o s r o s e r d r . u o l r s { n r l s u o )
Z . t
l l
_ i _ .
i . I . q e P u t d s t u a f
i
\ r l " \ u r L u U P d U I J E S
l -
l t
l l
l
s e l r q u a d
,
e d t u o a
i i
d ' 6
. P o l
e d t u o g
\ .
1 e , ( u n u
u r E u r p u e 4
t z z
]
222 -1
Konstruksi kompresor
sebagian besar minlak :enisah serta jatuh
ke penampung
di bawah.
partikel-partikel
minyak yang halu. ;.:. :erbawa oleh aliran udara akan tertangkap
oleh elemen wol
lalu terkumpul di :a-: :emisah wol ini. Minyak yang
terkumpul
akan disirkulasikan
kembali ke dalar l-:*:g isap kompresor melalui pipa
minyak tangkapan.
Pendin*rin :.:r:i menggunakan air sebagai pendingin (Gb.
4.1g). Air mengalir
melalui pipa ;,- ::,:rak dari penampung
dialirkan di sebelah luar pipa
di dJam
bejana pnc:-a- : ::_sa turun temperaturnya menjadi 50 sampai 60.C.
Kon::::s:- ).r.:-jp
jenis
injeksi minyak diperlengkapi
dengan peralatan
seperti di
bawah ir
(1) Al.:
-:r=.:*-
kapasitas
L:j :c:=rur kapasitas kompresor sekrup
jenis
injeksi minyak, umumnya
di-
paka:
-= -:.rs
:eban trotel isap. untuk kompresor yang besar juga
dipakai katup geser
>ebag=-
-=
-:*,..i
beban. Kedua
jenis
alat ini bekerja sebagai berikut.
ra
k:e5as beban trotel isap
{-ra: :
'ian
merasakan kenaikan tekanan keluar dalam kompresor
dan mengatur
\11::ErE
er.:z: udara dari lo0/, sampai o/, tanpa bertingkat dengan jalan
men"utup
i-a:; :,e::e--,as beban secara berangsur-angsur.
Seperti diperlihatkan
datam Gb.4.21,
:.ig-,,'r" ,-,-
keluar kompresor pada pemisah
minyak disalurkan ke sisi atas torak
:e-:E:ies :t:an melalui katup reduksi tekanan. Tekanan udara dari pemisah
minyak
-
"
:rrL*-ian
ke sisi bawah torak pembebas
beban melalui katup pengatur
tekanan.
J i r
:rr::a:
udara di dalam pemisah
minyak naik melebihi yang
ditentuian, katup pe-
:g1' r '-r-:ian
akan terbuka dan udara mulai mengalir. Aliran udara ini akan meng-
rr*.(,-L: :,:rak pembebas
beban untuk mengurangi volume udara yang
diisap. ratup
rurlsfr.-{
-:-;alan
akan mengatur udara untuk menutup cepat katup pembebas
beban untuft
TrE,.r{:'=:
:,-ran balik udara di dalam pada waktu kompresor
dihentikan.
L
Katup
reduksi
tekanan
Katup
pengatur
tekanan
Diafragma
pegas
Tekanan
keluar
kompresor
dari
pemisah
minyak
Torak pembebas
beban
Gb.42l Pemlcls
belan dengan trotel isep.
-,
7
E , { u r s ? r o d o u e p
l e p e d
e . ( u { n } u e q e 8 E u q e s B r ? n s I S " l o s I u e q e q S u n q n l e s r e l e , ( u n l u e q r u e d
u e l e l e r e d ? n l u a s u e p J o s e J d u o { u e p u q E u u t u I p u u s s u r a { l e d e p r e l ' A \ {
0 0 I
u e p S u e r n > 1
e , { u p r e q 3 u u , {
1 e , ( u r u r 1 s 1 e f u 1
u z S u a p
I c e I
u J n I n r a q d n r l e s r o s e r d u r o l
{ n l u n
' B J p n q 8 u 4
l u e d o s
t s 8 u n ; r e q
4 e . ( u r u
q u s [ u a d
I u l s I C
. 4 e , ( u r u r
I s 1 e f u 1
u u l e u n S E u e r u 3 u e . ( ; o s e r d u o l e p e d I l n c e {
' e t e p n
q i u u u ? { n l J a r u o r u
l e p q
d n r l e s r o s e r d u r o ; ;
' l q
n l s I I B n c e { ' 1 e r o 1 r o s e ; d r u o { > l n l u n
u e 1 n 1 : a d r p 8 u u , (
4 r a d e s
I u s r { B I ? p B d n r l e s r o s e t d u r o l e p e d n l u e q u e d u e 1 e 1 e r e 4
r o s e r d r u o > 1 n l u e q r u e d u B l B I e J e d
Q )
' t z ' v
. q c
u r c l " p u > l r J e g r p ] n q o s J e l
u s q e q s q e q u r o d E u l s e u r - E u t s e u r e [ r e > 1 u e p q n r u S u e 4
' d e s t
1 e 1 o r 1
q n u e d d n l n u o r u u e p r g s o t u
- 1 u e 1
1 e , ( u r u
q ? s l u e d L u B I p I p s J e p n u " { J o c o q u o u
{ n l u n
d n 1 e 1 e l n q r u e u u { B
8 u e , ( u e u e l e t
I o q u o l
q e n q e s q e l o I s > l e l a p l p
% O t
s u l t s e d e l > l p l l ' l n f u e l
q r q a l s e l r s e d e l
u e { u n J n u o t u . { n } u n
' f l o g g
l u d r u e s
% O O t Y e p
s e l l s e d u l t 8 u e r n 8 u e r u
{ n } u n
u e l B u n S r e d r p
d e s r
1 e 1 o r 1
u " q e q s g q e q r u e d l u t s I C I
' J U s o I u l B
e 1 . r o l u r e d e s I J B p J B p n u p { r o } o q u 3 u
{ n l u n
l l e
u e S u a p u e l S u n q e S r p d e s r
1 e l o r l
s r u a l u e q a q s u q e q u e d I u l 3 J E 3 s p e d
' l l c a {
r o s e r d u r o > 1
{ n l u n
u p { E u n f i r p S u e r ( S I E I e p o l e r r 1 E p P s " l
I p
l n g e s r e }
e r u c S u r d u r e s t q
u r E I B r ? J
( l )
' 1 u 1 8 u r p a q
e d u e l r n s E u e - r n s 8 u e r e q B r B J o s
o
o 0 f
e , i u l e s t u r
r p e l u e r u
% O O l i e p
u e { I e n s e s l p u e l e ; o s e r d t u o l J s n l e { s J p n U B J I 1 E n [ u 1 u e t l t u e p
u u 8 u e q
' u e { r s e J d u o 4 r p
e d u 4 d e s t r s t s o { u e { I I B q u I e { I p u { B d e s t r p 3 u e . i e r e p n u e r 3 u q e s
u ? p
. u ? u B {
q s l a q o s e 1
4 e . r e 8 r e q
u e l e - r e s e E
d n l e > 1 ' 4 e , ( u t r u
u e E u o r o p E U o J E )
' V
I S I S
e p e d
1 1 1 o r p r r l
r e p u [ I s
{ n s e L u
J I I B B u e t u u " u s l e u e q > 1 e , ( u t u r u e p e f t a 1 a q u B I e s r u ? > l o t l r
o ^ a r e s d n 1 e 1 e 1 u y 1 i
' r n l e 8 u e d
q e l o t s > l e l e p l p l u l J n l e { u " u 3 { e 1 u B I I B u a )
' { I u
U u > I
' r a s e 8 d n 1 u 1 u e E u a p u u q e q s c q e q r u e d
Z Z ' t ' q ,
e u 6 e r y e t 6 - -
s e E a 6
> t '
a
* r ! i
9 F H i i
t D : 5 =
r :
m P
: I D '
r e s e t d n l e ;
s r u e I o I u
o A . I e s
d n l e y
J " n l e ) I
\
q " I u n u
t o t o X
u e u a t r a t
' 3 u e r n r y e q
( u e q n l n q a > 1 ) s e t r s e d e l E r { l f
' l r l ) t
3 u r 1 e d r s r s o d e p e d e p e r a s a 8 d n 1 e 1
' [ p { u r o u
s a r s e d e 4 e p e d n y e , ( ' / o g g 1
a e a e q a q u r d e p E d
; ; ' t
' q C
u e t e p u e 4 l e q r 1 - r e d
- r p e . i u e i . r e l e l B J u e p t s l n J l s u o { u n d e p y
' r g n l a l
I s r s t p q e u n . r 3 u n [ n e p e d
1 e t s 1 e
q e r e
r r r E I B p u B { { E . l a i r p t e d e p E u e , ( r e s e E d n 1 e 1 r e . ( u n d u a u r s t s t u a f u e q a q s u q o q u e d
r a s e E d n t u l s r u e l u e q a q s B q e q u e d ( q )
m t e i u a 4
d e s r t s t s e 1
{ l " q
u " 4 [ v
z d e : y e 6 1
{ I o r P F I
r a p u [ s
\
u z d e s l
I
E Z T
d n r l e s r o s e r d r u o 4 r s { u l s u o )
a ' t
2U 4 Konstruksi kompresor
Pembebas beban
dengan trotel isap
Pembebas
beban
jenis
katup geser
Gabungan antara trotel
isap dan pembuangan
udara ke atmosfu
0 25 30 50 75 100
Volume udara keluar (/.)
Gb.4.23 Karakteristik dan pengaruh berbagai pembebas beban.
Saluran udara masak
Tombol tekanan
Kotak listrik
i50
Baut
pengangkat
t
K+u snor
basrrt
Katup pengaman
Katup pengatur tekanan
9engan
katup cegah
Lubang pengisi
minyak pelumas
.
Pemisah
Pengukur permukaan
minyak
Lubang penguras
Saringan isap
Put
komprcsr
Pendinga
minyak
Saring
penguras
otomatis
Sambungan
pipa katup
penutup
Pembebas beban
Gb.4.U Kompresor sckrup lccil
inis
injeksi minyak.
7
' { B , ( u ! r r r s B q a q d u { a s r o s s e r d r u o l r u o l s r s u r B r E s r ( I
9 Z ' t ' q i J -
q t E o 3 d n l " ) l
e r P n s t u e p a r a d
z - a l
l e l E u p
J O s a j d r u o )
u B s e l n )
u f u l p u e d r l v
-
e r p n
< r _ _ _ _ J
J " n l e {
B r e p r l
r ( z <
, a , s u p o s
u E I E l u E g
: r e d e n
' +
q " s r u e d
d e s r
u z B u t r e 5
u : e l u e u 6 u r P u a 4 u r r r r l J ,
j
a
I
- E I
l z { 3 u r l
- r o s e r d u r o ; 1
' u r a l s l s u u r 8 u r g
S Z ' t ' q g
d e s r
1 a 1 o . r 1
d n l e y
: i l u t u F d
- - - - - z ; _ i
- - J \ r
z - \
I > '
u " l . l e r e p n
)
E f t t @ d
* , ( u r u
d " I t E d d H
+ g t r l n l a d { e I u r o
I
i
l i
t :
@ @ H
9 7 2
d n r l a s : o s a : d u o 1 r s l r u r s u o ) I
Z ' t
r
I
,
226
43
4 Konstruksi kompresor
tidak berisik. Pandangar dari luar kompresor semacam ini terdapat dalam Gb. 4.24 di
mana diagram sisten:ya iiberikan dalam Gb.4.25.
4.2,2 Kompresor se\np
jenis
bebas minyak
Gb.4.16 i:-:::c:-::arkan diagram sistem dari kompresor jenis
ini. Di sini ditunjuk-
kan kompre=:: l-::-skat di mana rotor yang beralur cembung pada tingkat-l dan
tingkat-l mei-:' -,,:' .mpat gigi. Rotor ini digerakkan melalui roda gigi peningkat
putaran.
Rol::
r r -:
:e--;r cekung mempunyai 6 gigi dan yang beralur cembung mempunyai
4 gigi. X:::u -:r:: lni berputar dalam arah berlawanan dengan perbandingan putaran
2:
-1 L3::
::,i::'e: melalui sepasang roda gigi. Rotor ditumpu kedua ujungnya oleh
banta.'-
-ar"r-
iiah satu ujungnya diberi bantalan aksial untuk menahan gaya aksial
).ang
-::::
-
:,,r::
-:bedaan
tekanan udara yang bekerja pada kedua ujung rotor. Celah
anta.3 :,;:r:&*{, E
r
iotor dan dinding dalam rumah dibuat tetap, sedangkan celah antara
ked,-::,,,:,- .:"r:ar dijaga tetap baik dengan menyesuaikan kelonggaran pasangan roda
gg
jl!":
{-L-::; ridak ada sentuhan antara gigi dengan gigi rotor maupuR antara gigi
rotar Htrrgl-r :--:rah maka tidak diperlukan pelumasan.
Untuk merapatkan poros
pacs :.lrrii.ell r-,t
kebocoran udara dapat dicegah) dipergunakan perapat labirin yang
terb':e: err r:r::{incin karbon. Untuk mencegah minyak terisap ke dalam rumah,
t\-i--!
:]trH-*:;r:ri dengan paking penyapu minyak di antara bantalan dan paking
t\-:cs
y::}i+"r:
:r,inyak pelumas mengalir melalui sebuah lubang pada ujung poros
rolc: rrr3rtul,rur ::::ga tengah rotor untuk mendinginkan rotor. Kompresor sekrup bebas
rrurj'r{ :Elr,.-"l ::nsan putaran tinggi sampai beberapa ribu rpm untuk menghindari
frerlu:rrirrcii
r: :uruk karena kebocoran melalui kelonggaran-kelonggaran yang ada.
Pur:^:zr :mry :, :apat dicapai dengan menggunakan roda gigi peningkat putaran.
L;rft o:ur
"*::::lsikan sampai tekanan menengah oleh kompresor tingkat pertama,
kei:::l*m morrg.:o di pendingin aqtara. Pada tingkat ke dua udara dikompresikan
lebil hqnr,r l{@rrrL ::kanan keluar dan didinginkan lagi di pendingin
akhir.
pada
pipa
k:1-;;; :r"rsauq
( r---:
cegah. Berbeda dengan
jenis
injeksi minyak, kompresor ini tiaat
mLe-'}f{1rDrir&E r,----':k di antara rotornya sehingga udara yang
dihasilkan akan bersih
dan
-=-.
finnrrlrd-
f,om*d
f+tcor
Sudu Luncur
Kor,F'::5.-r m nrc::-n1ai rotor yang dipasang secara eksentrik di dalam rumah
yang berber.rii {:"i'imr1'r
P':a rotor terdapat beberapa parit
dalam arah aksial di mana
dipasan-e *i*-s,cr c.rz r:rjanya diperlihatkan dalam Gb- 4.27. Dalam gambar
ini
ditunjukkan lcbttrri r;mtrr.s:r dengan empat buah sudu. Ruangan arrtara rotor dan
rumah dibagi-ir&g :th i.u* Jika rotor berputar, volume ruangan yang
dibatasi oleh
dua sudu m'la-E:'-* T'tr-t\i:
sehingga udara akan terisap melalui lubang isap, ke-
mudian mengecil lrg
icfo::*-3= udara akan dikompresikan dan dikeluarkan melalui
lubang keluar. PeDar.L:&: .-:a:g keluar akan menentukan besarnya tekanan yang
dapat dicapai.
Kompresor sudu luocur
ie:-:
':'esar
mempunyai dua tingkat kompresi (Gb. 4.2g)
sedangkan yang
berkapra-sitas i.o;
,:nra
ry1s11punyai satu tingkat kompresi. Kompresoi
dua tingkat mempunlal cii.e'ncrer ;--:rder dan rotor yang
sama untuk masing-masing
tingkat. Namun panjan_er1a
tidak <*ra:
kompresor tingkat kedua lebih pendek.
Rotor dibuat menjadi satu dengan poros dan kedua ujungnya ditumpu dengan
bantalan rol. Rotor tekanau rendah dan tekanan tinggi disambungkan dengan poios
t
.|.
$
#
N-
- \
- u e r u
l e p r l
E u e , ( r o s s r d r u o > 1 e d e . r e q e g
' r J r p u e s
e . ( u r e n 1 e 4 u u u e { e l u e 8 u e p . r o s e r d u t o l
r t r E I E p a { u { J n p s r p
1 e , ( u u u
' u e u r E u r p u a d
{ n l u n
' 4 e f u r u r
e d u r o d r c f u n d r u e u r
1 e p r 1
: o s a : d u r o 1 e d e r a q e g
' 1 e , ( u r u r
r 1 E u 4 e 1 e , ( u u e 1 : n l e f u e r u u e p
1 e , ( u r u r
q e s n u e d J B n l e {
3 u e q n 1 l a l o p r p p d u r n l r e l E u e , {
4 e , { u r u r
u e r y e n l e 8 u e t u
{ n l u n I I B . d l p 1 e , ( u r u
s e l r q
- u r a d e d u o d u e l S u e p e s
' u r E r . u p u e d e { u e u a l o l u e E u e p s e u n l e d
l e f u r u r
u u 1 r n 1 e . { u a u
u e p d e s l 8 u e t u
{ n l u n
r e l e d r p
1 e , { u r r u
e d u o 4
' 4 e , ( u n u
s e p q r u e d e d u r o d u u p > 1 e { u r u
e d r u o d S u e s e d r p
f 8 u r l
u u u e l e r r s r s e p e d s o r o d E u n l n
' l E r B
3 u 1 1 d o 1 n e l e ( e u q d s ) E u s l u l e
' 1 u 1 3 u g - g r n r u n l n p n s r o s a r d r u o y g Z . ? . q C
q E P u e r u e u e l o l r e p u r l r s
s
t 3 F S u r r d o ; p
I o r
u ? l E l u s g
t
n p n s
z
d P s l u E q e q s e q a q u . r e d
I
' u r 8 u r p u e d
u z p s e r r r n l t d
r o p u r p s u u 8 u o l o S
1 e i ( u r u r
q e s r u a d u u q
\
e r u e l n
1 e { u n u
e d r u o 4
6
s e p q u a d
l e d u r u r
e d u r o 4 g
r 3 3 u r 1 u e u u l a l r e p u q r s
L
r o l o u
9
@
1 e , ( u r u r
r 1 3 u e t a )
- - :
- {
J e n l e )
\ , m ^
/ f f i f f i
u e s e u r n t a d W '
r o l o u
S u e q i r l
" r a P u t l l s
o
' r n r u n l n p n s r o s a r d r u o l u [ r a 1 s u z y
L Z . t , q g
u u : e n l e 8 u e d I U I V
O
{ r l a l u r s
u r s a l n p n s
/
r o l o u
a .
( u e : e n l e 8 u e d
1 e , r e )
r s e : d t u o 1 r l r q v
O
( r s e r d u r o l y e l r e ) u e d e s r 8 u e d r r q l y
@
G ) -
{ n s ? u r
8 u e q n 1
t
u e d e s l
u e d e s d u a d p ^ r v
O
L Z Z
- r i j n l
n p n s r o s e ; d r u o 1 r s { n J l s u o )
t . n
n p n s
7f-
ru
,
,l
:1
ii,
228
4 Konstruksi komPresor
punyai pompa pembilas minlak dan langsung mengisap minyak yang terkumpul di
dekat lubang keluar
pemril: :ln1'ak dengan isapan dari kompresor.
Kompresor diperlt:i-::i dengan sebuah pembebas beban pada tempat masuk
silinder di sisi tekanar. rt:::41- untuk mengatur
jumlah
udara yang diisap.
Sudu-sudu
)aii
:ira:::g
pada parit-parit rotor akan meluncur keluar masuk
parit selama rrlrurr ierr,,-r.lj Llung sudu-sudu ini meluncur pada permukaan dalam silin-
der. Untuk in: ;::air s-cu dari resin phenol yang tahan aus dan deformasi. Minyak
pelumas dipr5::,r.r-i.:
=tuk
pendinginan, pelumasan, dan pencegahan kebocoran;
minyak dike.;:i-r
=:'r'=e-sama
dengan udara keluar. Udara yang tercampur minyak
ini, sepeni laee r.:er:r:i!ar sekrup, disalurkan ke pemisah minyak. Minyak yang sudah
terpisah k:-J-:-rr' :c-Snkan di pendingin untuk disirkulasikan kembali.
Teke.-.- r.r--le
(---?iesor
ini adalah sebesar 7 kgflcmz (0,69 MPa) untuk satu
tingkat
,:r-
-'l
r$cr:
,0.98
MPa) untuk dua tingkat.
Ke-:[Hr nur,,r:: iuncur adalah sangat ringkas dan ringan serta cocok untuk
di[uSrrngt*1 rmusr.g dengan motor bakar torak. Karena itu kompresor ini umumnya
digunal-*' iefi&lnn i-'mpresor portabel. Model-model standar yang berkapasitas 4
samFa.! i- m: ruI: scna berdaya 30 sampai 130kW banyak dipakai dalam pekerjaan
sipil.
P*gar=ru {.&:ra-irtas pada kompresor yang digerakkan oleh motor bakar torak
daFar
.--r.r-r-,rr:rn
:r.!an mengatur putaran motor dengan governor yang digabungkan
denge: cerl mrrrr-,-.,'-.i isapan kompresor. Sebagai contoh, dalam Gb. 4.29 diperlihatkan
penlEi'-.:aim :r![nflL- motor untuk kapasitas 100 sampai 6O/,, d,an pengaturan putaran
1'4ag
irg&rn'rgtr-
:engan trotel isap untuk kapasitas 60 sampai 0/".
Sffi" s'r-r.-kan di atas,
jenis
injeksi minyak adalah
jenis yang paling sering
dipa\.u trror r.":{::.sor sudu luncur. Namun untuk kompresor kecil dengan daya kurang
dari
-:r.
*, nlm
.
r-r :.gunakan
jenis
bebas minyak dengan sudu karbon. Kompresor ini
hanl a :r*uuor"
'om:,l-t
::ianan rendah karena masalah kebocoran dan pendinginan. Tekanan
maksrr::m
lemu' 1-:.i.an biasanya sebesar 0,5 kgf/cm2 (0,049 MPa). Gb. 4.30 memper-
lihatl-r'n lmmLl4 i!'mpresor kecil bebas minyak.
Fa1m,u.Er.-:rt pengaturanputaran
datc m
a
Kapasitas altrat (/.1
Gb. 4.29
Pengaturan kapasitas dari kompcsor
sudu luncur.
Lubang keluar
Lubang isap
Gb. 4.30
Kompresor sudu luncur kecil
(enis bebas minyak).
l.&n
l.6m
1.,m0
1.2{n
1.000
800
.{Y
-f/
Motor
600
400
200
0
,
Poros
motor
Sudu
60 & 20
r s o r d r u o { s e s o r d
I u l s 1 6 1
' t , E - Z - l
s e n l g B I B p e , ( u q E 8 u n s e s 8 u e , ( r e n o l q q e l o u u l n p e d
- r y 3 u e , ( u [ r e > 1 e l e u r
l e s e 8
u e 6 n r e l - u e r 8 n r a l p u f r e l e , { u q n S S u n s e s E u e , ( s e s o r d u r e l p
? u e J B { u n r u e N
' { p u q u r p "
s e s o r d u u l e d n r e u r g - g t s a r d u r o l s a s o . r d u e r r r r p ' y - g - 7 - l a n e t ?
- B r p s n l u e E u e p u e l e l z f u r p
l e d e p
l e a p r
B J B c e s u t 4 n p e d r p 3 u e [ u [ r a 1 e , ( u r e s e g
' S u n s 8 u u p e q
t r n q e s J e l
r s a r d u r o l s e s o r d e u u r u r e 8 e q
u e l l e q 4 r e d u r o v t
Z t ' l
' q D ' z A
r p e f u e r u e f u e r u n l o l u a p
z {
t e d u c u e u r u u l u e , ( u u e u e 1 e l
J B n l o I r s r s e 1 r e d u r e s q e l e l e s e l e u ' ( 3 4 / r u r )
1 7
e r u n y o . l u e p ( e 4 y q )
I g
u e u u > 1 e 1 t e , ( u n d r u e r u
( 8 u n r n r y 4 q r s u n l { e a e p e d e 8 n t u e p ) d e s r t s r s e p e d s e E e 4 1
' r y e 1
8 u n r n 1 J s l u e e p o {
u r B I B p r l r s " u n D l & e s s e 8 u e u e > 1 e 1 e p e d u e p 6 3 u r 1 q r q e l J e n l o { I s I s I p u ? u ? { a l
" u o J " { " q l l
- e q r 1 u e 8 u e p u e r y s e r d r u o l r p u B { E e J e p n l s r s r C
' J z n l a {
t s t s a 1 t e d r u e s e 8 8 u r q J o } o J r { e l o
s n r a l E u o r o p r p r u r 8 u n r n r y a l 3 u e , ( B J E p n
' u u r l u u 8 r e q
e J u c e s u B u B { u e p I J D I t l s l e q o s
r y
q e u n J S u r p u r p u u p J o l o J B J e l u e r p E u n r n > y p n 1 e 1 ' d e s t I S I S I J B p d u s u e t r u ? { B J E p n E > l r u
. r o 1 o ; e , ( u r e l n d r e q u e E u a c
' l D I I J o q
r e 8 e q e s u e l S u a e l t p
l e d e p
r u r J e . & \ o l q e f r a l e r e 3
' u n u / r r u
9 6 7
r e d r u e s
Z
e m l ' o e q E I E p B u B { [ I S B q I p
l e d e p
8 u e , ( s e l t s e d e l u n d e p y
1 e 1 E u r 1 Z { n l u n
( e a n t
O Z ' 0 )
" u t c l 1 f l 4
O ' 7 ,
a e p ' r s a r d u r o l
l e q 8 u p I { n l u n
( e 4 r y
6 1 6 ' 9 )
. t u c
i ; 6 > t
g ' O J B t r I o s q l s p e
l e q u r d
u B I B p r u r r a . t o l q r : e p r e l e d r p
l e d e p
E u e , ( u " u " { o l
' s 1 o o r s t u a f
r e a o l q u r B I B p
l s a r d u o l
z f r a y
Z f f
' q g
r A
' l
' s q o o r q u a l r a ^ r o l g
I ' f ' q O
' 1 e , ( u n u
s u q a q r p e t u a u u e { l r s e q r p a ' u e i s e 3 e S S u r q a s ' r u E I B p u z s e r u n l e d e d u e l e h a l e q J o , r , r o l q
u e l u r l S u n u a u r - u l
I B H
' u r " l
S u e i u e i u : p n t e s E u e . ( B r t u e u e q n l u o s r p e [ r e 1 q e u : e d
4 e p 1 l
e S S u r q e s e r ( u r e s a q d e l a 1 B t e f p r e d e p S u e i u e r e 3 3 u o 1 a 1
t e d e p r a t
u e l e p u e r 8 e q g e r u n J
S u r p u r p u u p J o l o J r B r S e u e s a s e r e l u e u e r l r u a p u u 8 u a q
' r e q u e {
r B r B e p o r E u e s e d e s
u e 8 u e p u e 4 E u n q n q r p E u q e s s n r u q r u l J o l o r s o r o d e n p e l E { B r u
0 0 6
l n p n s
{ n } u o q u o u r
3 u r 1 z s d z 1 e 1
l n q e s J e l
J o l o J n p e { r r u p 1 3 l E n q u n s - n q u n s r e 8 e e 8 e [ u e u
{ n l u n
- r a d s r u e l
{ n s ? u r o r
r u r J e ^ \ o r q E { e . , , u " r r r u a p B J B r a s n 1 r e , ( u u e q e p u r J i t t : i f r T # $
' J B n l a I
I S r s a { d s s l r s r s r r e p u u { r { B p u r d r p u e 4 e q e r u n J u p J o l o J E J B I u 8 u n : n r y a 1 8 u u , (
s e E e l e u ' r e q r u e E U B I B p u e l l n l u n l r p r l - t e d e s
' q e u e d r l e J s t u B I B p t e l n d r p J o l o J { r [
' s l o o J
r o , { \ o l q q e n q o s r s { n J l s u o { u e l l e q r l r e d
- u r e u
I [ ' t
' q C ' u l B I
8 u e , ( r o l o r
F F
n q t u n s d e p e q : a t
. 0 6
l n p n s
I n l u o q u a u
n l u l e s n l e s
E u e , ( r o l o r r : e p t 3 t 3 n q u n s
' q e t u r u
q e n q a s t u B I E p r p u E u B . r \ E I J e q 3 u q u s q a r e u e E u a p
4 e d r u a r a s
r e r n d r e q J o l o J e n p e ;
' S u o d u r o d a l
d F r u r e [ u l n r u e q u u p
. , 1 3 t 3 , ,
q e n q e n p
f l
t u , ( u n d u e u 3 u r s e t u - E u r s s r u 3 u e , ( J o l o J g e n q e n p r e , ( u n d r u a r u s l o o J s r u e f r e a r o l g
r
a
i
I
, ]
1 i
i
s l o o u s l u e f r e / l A o l f l
I s { n 4 s u o x , . ,
s l o o r s r u e f J e . r o l q r s { n J l s u o )
n ' t
i
i l
$
i
A
, d
" J " r l
6 Z Z
W
I
230 4 Konstruksi kompresor
Gl. 4.33 Potongan memanjang dari blower
jenis
roots.
:--: mrryur: oroses
politropik dengan harga indeks n sebesar 1,56 sampai 1,8.
tUnnun rrmrrff"sr adiabatik harga ini adalah k
:
1,4). Harga indeks n yang besar pada
t'trcwr :r:fl+
--;
disebabkan oleh besarnya kerugian gesek yang terjadi. Kerugian ini
seleglm r:sc-- drxbabkan oleh aliran gas yang membalik pada saat ruang yang me-
Egrrilry Ei 5enekanan P, terhubung dengan sisi keluar yang bertekanart P2, di mana
.F: ielnh
:rr,gEr
dari P1.
fr
l'-:-l
menunjukkan konstruksi blower
jenis
roots yang umum untuk industri.
Rcncr rr:cal dari besi cor bermutu tinggi atau paduan logam ringan. Poros dipasang
}cr:r':,i
,-,*n
ditumpu oleh bantalan bola dan rol yang terdapat di kedua ujung rumah.
R;'cr. g,-e
','-e
dipakai dapat diatur kelonggarannya secara teliti untuk menjaga ke-
.-"-
celah yang sangat kecil antara rotor dengan rotor dan antara rotor
:LirltE1
:!!m,rr
-
EU;'ns-e:s :.1ots mempulyai performansi yang terletak antara blower sentrifugal
ri*r
l1;66asstr
---
r:k. Blower root mempunyai beberapa kelebihan, yaitu tidak dapat
nee:=:ruh-u ;;.lr--!. putarannya mudah divariasikan, kapasitas mudah diatur dengan
FIr'
:rms.
-ir- -r-,:i
minyak. Blower ini sesuai untuk gas-gas yang lebih ringan dari
peda uorra rffij {t-i rgrt&, dan banyak dipakai sebagai sumber penyediaan udara tekan
unni-k pcngmgr:.:u.
s:buk dan partikel halus pada jarak pendek. Blower ini
juga
ba-
nlat drpvgrman-m. ;e:a=i supercharger untuk motor bakar torak.
Karol ticuc
.,mx
roots menghasilkan aliran yang berpulsasi sehingga sering
menimbulLu t@3:
rr::ri.
biasanya diperlukan peredam bunyi sebagai salah satu per-
alatan pembqd!:
Peraleten Pcdr
Beberapa peralaten
Eri:tu yang penting untuk blower roots adalah sebagai
berikut.
4.5.1 Peredam bmyi
Peredam bunl dipasang pada sis. isap dan sisi keluar untuk mengurangi kebisingan
yang timbul di tempat-tempat tersebut. Berbagai peredam bunyi yang dikenal saat ini
I
i
ir
i
iI
t
4.5
' G g ' t ' q C
t e q l t )
' u r E u e
s e d q q e n q e s q e l o u e l d n 4 r p 3 u e , (
u r e p n u e f l u e p u e l u r 8 u r p r p E u e . { d u r s r e q E u n q e l - 8 u n q e 1 u e l u u n 8 r a d r p t u r s t q
' r e l u d r p
E u u e s u . r e p n u e S u e p u e l u r S u r p r p 8 u e , ( r r q l e u r E u r p u a d ' I c a l ; o s e r d u r o { E p d
. r l e l e s " r u
u " { 1 n q n t u t u e r u
1 e , ( u u q 4 u p r 1
u e 8 u e n r ' e l e p u e l n e 1 e
S u r p u r p r e l e l o s u e l l e d r u e l r p
e , ( u e s u r q r u r u r 8 u t p u e d e u e r u { ' u u t > 1 t u e p
u n d o l s e p r l
' J B S e q q l q o l 8 u e , ( r e l u q S B n l u e { n l
- r e ( u e t u u n r u u ' q e p n u r
q r q e l u e E u a p r u u , ( u p p
l e d e p
r e l e p u e r u 3 u e s e d r p 8 u e , { s r u e 1
' l r u r n r
l e E u
8 u e , ( u e l e l e r a d u e l n p e u r e r u e 8 n [ ; t e
u e f l u e n q u e d n l r u I B I o S
' s 1 8
o {
{ l J l l p
s n J I I q u q e s
} 5 n s
> 1 e 8 e e . i u r e > l S u o q u r e u
{ n l u n
u n u N
. e [ e s
p c e 4 3 u e , ( r e 1 u e 1 s e n l u { n l J e u r e r u e , ( u e q
1 e 3 a 1
S u e s e d t p E u e , { s t u o l
' . t r c
q E u 4 L u B I p r p u e 4 l u d u r e l p E u z , ( e d t d u u r e d u n { I J B p t r t p r e l n 1 r u , (
, e , ( u r s > 1 n r 1 s u o 1
u e 8 u e p S u n q n q r e q 8 u e r r u 1
4 e 3 e
e . , ( u u t u t E u t p u a d s e t r s e d e y
' r r t t c l l ? 4
0 g I r E p
q l q e l r E 8 u q u s u u { o l
1 n 1 u n
t e l u d r p 3 u n q 4 ( u e t l l [ n e l e ) u e r e d u r n { s l u a f
' ( l g ' f ' q C
l e q l ' I )
' p c a 1
8 u e , ( I e l u B I s " n l u e 8 u a p q a l o - r e d r p
l e d u p
r t s e q
E u u , ( u e u r 8 u r p u e d s e n l e l e u r
' y c e 4
J e l e L u B I p J a q E u e . ( E u e l u e d e d r d - e d r d u E { B u n E I p r u l
{ n l u n
g > I r [
. > 1 e E e 1
S u e s e d r p u e p , r e l u p u a u r S u e s e d r p E u e , ( n l r e , ( ' r s ] e \ E n p e p u I u r p
( e a W
O ' Z )
, u r c / g 3 1
g g t e d u e s u e u s { e l
1 n 1 u n
t e > 1 u d r p
1 e , ( u e q
E u n q n r e l 3 u z s s r u e l
' E u n q a
u r : e d u n 1 s t u e l u u p
, ( e q n 1
p u u g e q s ) 3 u n q e 1 u e p S u n q n l a s s r u e f n e l e ( 1 s e u a q n l ) E u n q u r r e l 3 u e s s t u e f n l t u , (
' s r u e f e n p u m l e p
l e d e p r e l
l q l e u t 8 u r p u e d ' e , ( u l s l n J l s u o {
6 a s u e p S u e p u e d l q
' u n q r u e 8 u e u r
6 u e i : r e r 1 B z S u n d l u B u
- a r u
{ n l u n
q e s t r u e d u u r 8 e q u e p u t E u t p u e d u e r E e q I J B p u l p r e l r r q l e u r i u r p u e 4
' 6 u e r n 4 p
l e d e p
( s e u z d S u e i e . j r d e p e d r p u l r a t u , ( u
- e s e r q 8 u e , ! e d r d e p e d u o q J " > l u e s t d e l u e l n l u s q u a d u e t 4 t r u a p u e f u a q
' 1 e . i u r r u
I r B p
r { } s
- J e q u e p u r 8 u r p q e p n s 8 u e , ( e J e p n u B I J I I e E u e u u { J e n l e { e d r d u e m - e q a : e l e r u
' r o s e r d
- r u o {
l B { e p
t p E u e s e d t p t u t u l 8 u r p u e d , { l f
' u B { e l
B J e p n t u B l s p t e d e p r e l 3 u e , (
1 e , ( u t t u
u e E u n p u r l u " p u e q e q r r r o l e l u e l E u e p q E u o t u
{ n l u n
u u { e u n 3 r e J r p . n q 1 e u r S u r p u a 6
' e d r d
e , ( u q e o a d u e 4 t e q r l e S u o u r
l e d e p
u e p
e d r d - s d r d r p n { o q t u a t u
l u d e p
r t e ' J o g
q e ^ \ ? q I p n q n s r a q a u e i t e d u r a l - 1 e d u e 1
l q
' e d r d
l e s e 8
u u q e 1 J s e q J e d u e u e l J e s ( J o r . u r u e r { l e t e $ ) r r B u J n l u o q u e { l n q r u l u o t u
l e d e p
u e e d t u r e d r u e l e p J r E
" [ u E p B
u u l S u u p e s ' t s o l o l
t r u e l e E u a u r
l e d e p
d n i e > 1 - d n 1 e 1 u e p
e d r d - e d r d n l r u r e l o s
' e , ( u u e 6 u q
e d e - t e q e q e p e d r s o r o l r u r e l e 8 u e u n e l u e . { u u e s e u r n l e d
e p e d u e n S S u e 8 r u e y u 8 u e u
l e d e p t n q a s r a l u t s a u - u t s a u e , ( u l e q q y
' q s p
' s e 1 u r y e d
u t s e u r
p r e d e s
l n q e s J e l
u e { e l r p n u e l e u n 3 3 u a u r S u e f u e l e l e r e d n e } e u l s e t u - u t s o t u o { B ^ d e q J e l
u { a r u r J r V
' J r "
r p e l u a u r u n q u a 8 u e u u e > 1 e d e n e l e u r r o s e r d r u o { I J p J e n l e { 3 u e , { e r e p n
r u l ? p r p u e l u r 8 u r p r p r u r d e n B ; 1 . r 4
' O ' I ' 7 ,
r l ] n q
l " q l l )
' r e s e q
d n l n c q e l u r n l t u e l p r I B
d e n E u n p u e 8 u e u u B { r o s a r d u o > 1 r u e l " p r p u e l l e d u e u r p u p d e s r r p 3 u e , i B J B p n
r J g l u u l 8 u p u e 4
Z ' g ' ?
' d u n q
d e : a . i u e d u e q e q u e i u e p r s r d e l r p 6 u e i . r e u e l q e n q a s u d n r e q t u t S u e n g ' i l u n q u e p o
- r e d 3 u m : g s n q e s e p e d u e l n r e s p t e d e p u e d e s 6 u a d l e d u r 4
e 4 e r u ' 1 e d u r e 1 n l e s
I p
u B {
- e u n E r a d r p r o s a r d u r o l e d e r a q a q n e l e J u s a q d n > 1 n c r o s e r d u r o l u " n l e s s e l r s e d e l e 1 r 1
' e , ( u u e 8 u r s r q o l
r e 1 3 u r 1 u e p
u e r e > 1 e u a d ' r o s a . r d u o l J B l D I e s r p u e 8 u n l S u r l r ? u e 8 u e t u u u E u e r e l e l u e { r r a q r p e y n d n 1 : e d
n l t E u r d u e s r g
' e , ( u l e n q u r e d
r p e d e l u > l r J e q r p s n J e q
l n q e s r o l
u l p r u r
t B I u u s o l u e r u
n l { 8 1 ( e p e d
' r o s a . r d u o {
u r e l p u e 1 n , ( u e p s u } r s u e } u r u e p ' J n l e J e d u o l
' l e n l o {
u u e { e l
' e . r u p n e u n l o ^ n l e l e p e d E u n l u e E r e 1
l e 8 u e s
u e p e r e d u e l n { n u e p
{ u u a q
B u e J )
' n 1 e s
t p e f u a r u u e l 3 u n q e 8 r p S u u a s r u r s r u a l u 8 r 1 e 1 e , ( u q n S S u n s a s a - u e ^ r , ( u n q u r e p e r a d
U T P I E C
' t , ( u n q
d e r a , i u a d s r u a l u e p ' r s u ? u o s o r s r u e l ' e 3 3 u o :
s r u a l s e l e u u 4 8 u o l o E r p
l e d e p
a
t E z
n l n e q r u a d u e l e l e r e d
S ' t
i/
232
4 Konstruksi kompresor
Manometer
tr E@f,p
r:i
Lubang
I
penyadap'
Perangkap
kurasan
lr
{i
Gb.4.34 Pendingin akhir dengan pendinginan air
(enis selubung dan tabung).
I Udara tekan
I masuk
Udara
pendingin
masuk
Lubang
pnguras
Gl
{-tS Peodingin akhir yrrig didinginkan dengan udara.
Pemis.h
'ra*rilr
-q*ikan
uap yang mengembun dari udara
juga
terdapat dalam
berbapi
jtnis
rycru -mr
$:rngan,
jenis
tumbukan
(impact),
jenis
ekspansi, dan
jenis
siklon.
4.53 Pengering
Jika udara yang kctuer aan aendingin akhir perlu dikeringkan secara lebih sem-
purna,
maka diperlukan scha: xngering. Alat ini terdapat dalam beberapa
jenis.
Namun yang paling umum erhl-h pengering jenis pendinginan (refrijerasi), dan
jenis
penyerapan (adsorpsi).
Pengering
jenis pendinginan dipergunakan
jika
titik embun akhir yang diperlukan
adalah lebih tinggi dari2"C pada tekrnan di pipa keluar.
Gb. 4.36 memperlihatkan pengeringan dengan pendinginan. Udara tekan di-
L@&t. t&ul
i,t&,rr
I
t
li
lli
i
i{
I
I
I
: r p u a r r n l B r e d u e u o q J I u J I I B U B { n l J O l u e I ' u
u ? E u a p J o s o J d t u o )
u f q 1 p u o d B r u u a t r ^ l
l ' g ' ?
' F E u p q t q e l u , ( u t s e r e d o e , ( u t q u n t u e u ' u e u t E u t p u a d
s r u e l E u u e E u e d e p e d
u z p 6 f l u r 1 q r q e l E u e , ( u e f l u u a E u a d
{ e J e
u p l l J e q r u s u r l e d e p
t s d r o s p e E u u a f l u a 4
' n l u e i l a l n l I u r d e l E u u t
l n . r n u a u u e l l u e E r e q B J B c e s u ? I I s ? I s u a E a J I p u " p u e l e u n E t p I U I J o p U I I I S n p e {
r y
u e { I s e p
r y " f
. r s g J a u o E e r
u e 1 n 4 e 1 l p e l u U e d E u e , ( r a p u l p s e p e d u p ' I u I
J e p u [ I S 3 { u u I J I I " I p
g l s p n
, r l B q r u e {
q l l n d q p n s u e { r s a p l e J r s
u p
l e e s
e d u r a q s q E u n s 8 u u p a q q e l a l l s r e u e 8 e r
s { r f
' u g s g u g u r e d u e 8 u e p u e { I s a p I s ? J e u e E o J
{ n l u n
u I E I E u e , ( u u p e r e p n u e l S u l J e 8 u e l u
t r n 1 u n
r e > 1 e d l p J o p u q I S n l B S
' J o p u I I S
q e n q e n p r e , ( u n d u r a u I s d J o s p e E u u a 8 u a 4
' u ) { J I l { B I p E u e , ( e u t u r n l e u e p
1 e 3
e c r l r s q " l " p e r e l e d r p
l e f u e q
E u e , ( u e > p s a q
' u g { s e u r . u e r u
u e p f u e 8 u s p d e r e s t p 8 u B , ( r t e
r l g q u r e { u e r y e n l a E u a u r
I I D I
d e q a s u e 8 u a p E u e l n - E u e l n J e q u e > l " u n E r e d r p l e d e p
t u t t e 7
. 8 , ( u u B { n u l r e d
e p e d r r e d e n d e r a , ( u e u I l e d e p
E u e , t s n u r { u ? q q g l B p e u B I I S e c
' u u l n l 8 u e s r a q
E u e , ( e J e p n u u 3 { a 1 e p e d
) " 0 t
-
I J B p r l s p u e J q l q e l u n q u e
{ l 1 l l
u e { n l J e u r
- a u E u e , ( s e s o r d - s a s o r d n 3 1 E u e g n J l s u l
{ n l u n
r e l e d r p e I u g l n J e l r u t E u u a 8 u a 6
' B J B p n
r J B p J r B d e n d e r a , ( u a u
{ n l u n
u p > l t s s p u u l e u n E r e d u r e u t s d r o s p e s r u e l E u F a S u a 4
' 1 e m e
u t E u t P u e d
P
r n t e : a d u e l
u p { r " u o { t u r e l e 8 u a u r g g l o t a s r u l e u r a d u p e d e l u B { J n l B S I p u r u p n e , ( u 1 n f u e 1 a 5
' r a u u d
l p l J r s
I n s B I u
e [ B s n J a q 8 u e , { z t e p n r n l e r a d u r a l u e { u n J n u e u
{ n l u n
B I u l n u r 8 u r p u a d u e p
J e p u n { e s l r { J r s
r n l e l e l l I u E { J r l E l p e l u ? l n s u ? d l B { n u s d u e p J B n l e { E u e , ( u e l a t B J e p i l
' s J n > I
r l " s t t u e d r p u e l q e s r d r p n 1 e 1 r t e r p e f
- u e t u u e { u n q u e l p J I B d e n u e 6 e q a s u e p u , ( u q n u a d e s u e l u t E t p t p P J B p n I u I s I C
' B I u B l n
s ? u e d J e l n u e d e 1 u e r y q " r p n l " l ' e r g p n
a { B J " p n s " u d J e { n u a d u p e d p . t e u e l u G u t p
' u r u p n B u l r e t u e d u r e l s l s u r u $ u ; q
9 ' r ' q O
J r c a
l e z
S u n d u r e u e 6
I r l 8 r u o l o
s " J n I
d e l t u e r a g
d n l n u e d
d n l e ;
s : ; : s 1 a d n l e y
- : : S : : . p : t
u r E u t p u a d s u g
a t u e l n
; z ' : a t l : e > 1 n u s 6
1 e , n e
u t E u r p u e g
o
i i
I
. r E n l a I
e r P P n
s e d t y
t r t r
O O C ( }
E T ;
n l u e q u e d u e l e l e r e d
S ' t
4 Konstruksi kompresor
Menara pendrnal
Jumlah air yang melalui
kompresor dan menara
pendingln adalah sama.
Kompresor
I
, Katup-l
t^,
Katup-2
Pompa
Gb. 4.37 Menara pendingin.
s:L:r.
-r.-s
menerus. Jika air ini tidak dapat diperoleh secara aldmiah, maka air perlu
,isr-r;,asrian melalui menara pendingin untuk membuang panasnya.
Gb. 4.37 mem-
:E*i
inif,:r
?n
diagram sistem menara pendingin tersebut.
lL::-jt
menentukan kapasitas menara pendingin, diperlukan data sebagai berikut.
'-'
T:-:eratur air yang masuk ke menara pendingin ('C), yaitu temperatur air yang
r": ;: :ari kompresor atau pendingin.
:. T:rr':e-lur air pada waktu keluar dari menara pendingin ("C), yaitu temperatur air
]&rs
*r:-
nasuk ke kompresor atau pendingin.
-:
ke.:r-r: :;noeratur l)-2).
4
.I
,rr
m r
r-;--: :ir pendingin (m3/jam).
jr
Trmrtr; :':.a basah di udara luar ('C).
6t Bfur :rrr:r:: :-::an (kcalfiam) atau (kJfiam), yaitu: (Perbedaan
temperatur) x
r.l.r.lrin.n &rm: L: x (Panas jenis
air).
F.Tfor'],E,sr.:r :,r-:--i lilakukan atas dasar data tersebut di atas untuk menentukan
kapa-"rras iE[-r!:!:: :e:i:? pendingin yang akan dipakai.
-
I
I
I
Jumlah air yang melalui
kompresor lebih kecil
dari pada yang melalui
pompa.
o)
*
Pompa
' J o 0 g B . u E q r p r B d r u s q p u e J
I E E u B S
u e E u B n J J n l B J e d u o l
" { r t " F u { l l ? q e s
' J o s o J d r u o > l
J n r u n
{ e p u e d J o d r u o u r
l d u p
u B { B 8 u u , { p t u ; o u s B 1 r p r n l e r e d u r e l u p e d e [ r e > 1 e q r o s a r d
- r u o { u e { l e q r l e 8 u e u
F I I B H
' 1 r e u
e E n [ ; o s e r d r u o 4 u r e l s p a { d e s u p E u e , ( B r u p n s { r u
> p e u u e E u e n r r n l u r e d r u e l e > p 1
' u f t e 1 e q
n l { e . & \ u p e d s e u e d u z r y e n l a S u e u r o s e r d r u o y
' O " 0 ,
I r p
q e p u o r q r q e l s n r g u u E u e n . r r n l e r e d u e ; ( S )
' u e 8 u e n r
t u l e p r p r E E u 4 n l ? l r a l 3 u u , ( r n l e r e d u e l u e { r u o 1 q e E e c u e u r
4 n 1 u n
S u l l u e d
t E S u e s r s ? l r l u a l u n d u r e p n ; o s a : d u r o 4
{ n l u n
' s n s n q {
s e E s r u e l u e 8 u e p e l r e 1 e q r o s e r d t u o > 1
e p q e d e s e E u e r o c o q o { r J B p
{ n J n q
l " q D I B
u u p u r q S u e u
1 n 1 u n
S u r l u e d
l e 8 u u s
4 e q
8 u e , (
r s e l r l u e ^
' e h e > 1
u e u e u e e l r E 8 u r l r e d t u e l u u e p
' u e e r e q r l e r u e d ' u u u s T r e u o d
u e > l q e p n u e u
u e l e d n l n c E u e f u e E u e n J s ? n 1
' r n q e l e { r p
u r e 8 e s
l e d e p
u u l u u r ? l - u r e l u " p u e J o c o q
r u e d e s u " u r B I e I r p z h e l e p q e d e ' d n 1 n c 8 u e . { e . ( e q u c u e 8 u e q
' 4 e q
8 u e , ( u e l e r e , { s r e d
r q n u e r u e u s n J " q r s e l r l u a ^ u ? p ' r e n 1 ' u f u q e c 1 n 1 3 u e , ( u a r u
8 u e , ( u e 3 u n 1 3 u r 1 r s r p u o {
u l u r u
' r o s e r d u r o l
E u e n r r l e n q e s r p S u u s u d r p u ? { B J " s e q r o s e r d u r o l q " n q a s
" l r g
' { r u q
r s e l r l u o ^ J e q u e p ' s e n 1 d n 4 n c ' 3 u e r e 1 s n r e q r o s a r d u o l u e 8 u e n g ( l )
' u e > l r e q r e d
u e p u e J a g r l e u r e d u u s e , n e 8 u e d u e l q u p n w e u
1 n 1 u n
d n l n c 3 u e . ( u e S u e
- n J u ? { B r p e s r p s n J q
l n q o s J e l
1 e q
u u E u a p S u n q n q r e g
' 1 u s n r
l e d e c
r o s e r d u o l u S S u q e s
l e A r e l J e l
n e l e u u l e d n p a l S u r r e s r r e u e s e r n 8 u o d n e l u u ? r J e r { u s e r r r n l a d n l r B u o J e )
' u s e s > l u
- o r u e d u e q l r l n , ( u a r u E u e , ( e d n r e s S u u f
1 e d u a 1
n e l e u e 8 u e n J
l n p n s
p u u l l e d u r e l l p S u u e s
r d e 1 a 1 r e s e q E u e , ( e 8 e u e l J o q r u n s r J B p n l e s q e l e s u e l e d n r o u r r o s e r d u r o l u n d q s e r y
' g e p n r u
u e 8 u a p u e { n { E l r p
l e d u p
s n r e q u u e s r y e u e d u p u e r " r l r l e u e d ( g )
' r o s a r d u o l
r r e p u e { r { n " f t p s n r e q J B { " q J o l q e p n u 8 u e , ( u u q e q
- u e q " q n l r u r e l a s
' u e J B { p q a l
u B p u e { e p a l u e { q e q E r r u r { r s { B e J u e > l p q u r u e u
l e d u p
r o s e r d u r o l q e l o d e s u a l E u e , ( e , { u q e q r a q s e 3 - s e i q e q a s u B { n I E I r p s n J e g u e u e r u e 8 u e 4
' { B p e l e t u
q e p n u r 8 u e , (
l e z
r . a l e J { e q J a l q e p n u r E u e , ( s e 8 e p u r l a l o q
1 e p r l
r o s a r d u o l r e l D l s s q e J o e p r C
Q )
' s o 1 3 u o - s o l E u o
l e r u s q E u e t u
{ n l u n
E u r d r u e s r p r n 1 e , ( u e d e d l d e p z d u e J o c o q
- e { u e p
4 e s e E
u u u e q e l r E u e r n E u e t u > l n l u n p n s { B u r r p
1 u l I B H
' q e E u e l - q e 8 u e l
r p E u e s e d r p
u r l E u n r u
l e d e p e s
r o s e r d u r o l e l e u r e , ( u 1 e 1 e 1 r u c u e d r e l
1 u l
l e d u r e l - 1 e d r u e 1
e 1 r 1
' u " { e l
" J ? p n
u s l n l J e r u e l ' u
3 u e , (
1 e d u a 1 - l e d t u e l
u e E u e p u r l S u n r u
l e { e p e s
S u e s e d r p s r u e q r o s e r d r u o l r s e l e 1 s u 1 ( y )
' r u I
q p $ E q r p
l n i u n r a d
u d e : a q e g u e 4 S u e q u r p a d r p n p a d
E u e s e d t p u u r l e 3 u e . { r o s a : d u : o 1 r s [ s t s u r
I n ] u n
r e n s a s 3 u e . i t e d r u a t g r l n r r a t r r I u B I B C
a ,
t e d u a l
u B q l l F t r a d
I ' I ' S
u B l B d r r e u e d
I . s
S
-
I S V U t r d O N Y C N Y O N Y S Y I A T U d
l'
i
236
5 Pemasangan dan operasi
seperti keadaan
pada n:u.:= Cingin (di tempat yang beriklim dingin), maka sebelum
dijalankan kompresor re:,- :rpanaskan terlebih dahulu. Hal ini perlu supaya kompresor
tidak mengalami ker--*":: :ada waktu start atau
jalan
karena pembekuan air pen-
dingin atau air kuraii:
(6) Kompre'.-:
-:-:
-
i.mpatkan di dalam gedung
Badan kci::::s:: .i:au motor dapat cepat rusak, atau kecelakaan yang disebabkan
oleh listrik C:;a: ::;e:r
jika
kompresor dibiarkan kehujanan.
5.1.2 l\odiv
fFgErPatr
Per-l--.i=t:
-,:.e:a
dari atmosfir perlu dijaga dengan baik sesuai petunjuk-petunjuk
beriku: :=
(l ) Ts=:Ea:*-
-cara
yang diisap harus dijaga serendah mungkin dan tidak lebih dari
40'c
J!r,i
-,:m:n*rur
udara yang diisap tinggi, maka temperatur udara tekan yang dihasil-
kan ai-r: :ts:_a:- tinggi pula. Demikian
juga
bagian-bagian dari kompresor akan naik
tem!:r:llrnr1:u Hal ini akan memperpendek umur kompresor. Pada kompresor yang
ber:i;r-u
=u:.
udara yang diisap dari dalam ruangan kompresor dapat mempunyai
ter.rva;rlr jlri cukup tinggi. Untuk mengatasi hal ini, udara dapat diisap dari luar
rda35'tr rerr,-'.:: sebuah saringan udara.
(l i l"-rrr:-:gan debu di sekitar tempat pengisapan harus dapat dijaga sekecil mungkin
Siruqa! udara yang dipergunakan untuk mencegah debu masuk kompresor dapat
,,
terwlm.:
"ir-e
udara yang diisap mengandung banyak debu. Hal ini akan menurunkan
rnlri
u:"i"--: \ang
dapat terisap dan performansi kompresor menjadi buruk. Lebih-
Ieb& ricr
-:i-
\ang
diisap tersebut mengandung partikel-partikel dari bahan yang
kera*< rerr- r::amik dan pasir, maka silinder, torak, katup dan bantalan dapat
EodErur rr--rr!"3n berat bahkan dapat menyebabkan kecelakaan.
(-ir
Uca= rirls sr.ering mungkin
Jri.a .;rgrl::r
j'e::
:iisap terlalu lembab maka
jumlah
air yang mengembun akan
sanSal Luau [-fu-
-
akan menyebabkan korosi. Untuk mencegah hal ini kompresor
haru-r c:: na:{ :*
-rr:i: ''
ang tidak terlalu lembab dan lingkungan di sekitar kompresor
haru: dr.ra*a r-E: lx:-n
Pedomaa. :.aru:rir ",---gkahJangkah
yang penting dan perlu diambil sehubungan
F)enempar2n
:nmL,b:i. r:r::3sor diuraikan secara ringkas dalam Tabel 5.1.
5.2 Instalasi tlr F:riu
5.2.1 Pondasi
Agar kompresor dapa.t
-f,31a
untuk
jangka
waktu lama dalam kondisi baik,
mesin ini harus dipasaag
F\aca
l.-::.>i
1'ang
padat dan mantap. Mula-mula kondisi dan
sifat tanah di tempat
1-ane
dirrnca-o"a.kan untuk pondasi harus diperiksa secara cermat.
Bila diperlukan dapat digunakan Eans pancang untuk memperkuat pondasi. Pondasi
kompresor harus dibuat terpisah dan pondasi gedung. Hal ini dimaksud agar getararr
dari kompresor tidak diteruskan ke struktur gedung dan fasilitas lainnya. Juga tinggi
lr
i
I
i
il
Ii
t:
i,
Lr
l{
i
h
= =
. ' /
-
- - =
=
a 7 r : = - l
a -
-
=
:
=
' d
@ 3
! t r
*
o
d
o
!
L
g r ! 6
3
I x 3
- t r
i n
r .
- N
! 5
= m
t
D
( D
( !
0 a
0 a
D )
0 a
o a
D )
= 3 = 1 3 B < E i
E A E * i * ; i
c
- ^
6 ,
-
F r r
= Q ) : I * 3 : - o 9
g : +
} q F I
N ! 1 P P E
= . Q
:
; g ; 1 3 g 6
3
[ i
S E
$ a
; -
= q
3 i
3 F E F T F
E E q ; = H
q " - x J
u : p
r I
, ' 6 5 g
o P t r r
L - i r
x - t s
6 ' , 6
3 . r E r S E r
3 g a f f i [ E ; e E
E 9 * 3 = Y 9 : -
$
[ e
- ' * i s *
Z u c * E t s e -
* 3 5
q t r b 5
=
m i
= r
i
^
: i a 9
r r
3 l t 3
' ' o l l x
, :
q v
f ;
4
o
I
r o ! t E
B 9 I o
i h ! o
' = 6 -
c d i
a
4
Y ' &
o
!
a :
= = - l = -Q ! - = r e '
5
. ; : ? 3
F : c = ; c
a i = = - t r
" T E E g
f B k u
5 q 3 ' b E '
o 5 c
N
d f l :
d L
6 C
? ' (
u e e d u : d u e t s q a s u l
Z ' 9
L T Z
W
f-'
I
5 Femasangan dan operasi 238
fi
ll
t.
I
'rl
:l
ti
I
in
q)
6t
3
{
d
o
(J
=l
i l; r
=3*l
$ N
:;:( E h.
Ei;
,!i'H
r aX i!
5E
qr
!Er. :
\.
F+i
,'- rr'oi
,
tt'l=R
/ .-
I
--
/ -,
/ -:
r=
l- :=
{
=
&d
=zI
x 3=
rEE
=r:
dE=
E:=
+ e.!
a
E
-.x,
!
-t
l-
3
//r\\
tl
Y
a
d-
=59
Ylr-
5o
d tr d .l
._!
q
!{
6.-
L
c
o=
-:=
-2
E
c..-
a
!& rr
C,,, C
UqE:
!dtr:
=-
Ebd
F H' E..E
.= i c tr {
?_= r.Es
:!
r= A:
==-= =
- -=3 =
:
=!
1: :
-
E
=t
-
=::;^3i;
zt={zZ- 1
i=* i:::
=
a?
=
i r : E
2
- =- =/al
::::
a
{
'o
(i
E
G!
-3
Xe
dE
tt
: i.3 E5 E;
-
s
E?f
-9H
=:
&
r _riPi-r:_!.:

i
irit*elEs
{ E
=:9r--E.:6'+
; f: r;l5EiEe"t.
E ; O
-:4
,4t ).- i'
qiE:Po^Eis9!*!E
E si E: f= " iE P,PE_!
:.= o.=':3 d= X o d s d n
X!L!-!
q!;
O>FJ!
oooo
SirE:
i:,fu
)U?
{
6
o
(,
o
p
o.
F
-\
.=t
E
'a
g
tr
6
E
o
t
!.
Fn Eui
EFETH.J
e5*-t!3
gli
r.gE
c
8c
qo
E:dE
o x *,
*
* 9pa
i,br+-g
tr
=
3E C
s.;83 s
o
z
o
o
; e E 6
= f e r; i J I r
r g x ;
- d o x
: i 9 !
! ! i a
s $ [ c r t r q E B B
o
x
o
o
- i : : - . .
s
' . - ' . : l
I F
- : - : - { I
g
' . : i l I
=
H -
E -
q > = . x
l i s E *
^
: 6 d
* i
t 3
: o 6 i A
r q J . b
i a . 8 i
d E : - g
o : @
q k
+ - l
O ' t r ^
: r q B +
=
5 A t r
N E c 5
-
: a : F
. : . .
-
Y - O
' . - \ \ A
= L i
: : l : J
I t r - * !
. - . - - . r \ j . D n j
" : : . i I o ?
- ' U
l j . o
1 x
E .
= ' <
!
^ E r -
I
; E ;
d t r X F
3 ! i
t
I
g . ;
k
f , D -
_ r 6
-
q
- e
P x s = =
? i : r
= dq S . !
c
) 6
; i ; E i
- D o ! + -
=
o r 3 3
=
N r E - c
e - : d !
$ Y D m
= .t r d a D
r
9 a f
:
< $ T 3 E
r t s S F T C S Q B E T
i E i : . i E I ; I E : E !
- E g
= E E . *
E E } 1 g e E E E ; g
; B E [ E
T E , : g : ; i C
i
i r g B q { F i 5 i 3 +
' .
s a c : . d q F ! = '
:
;
! .
E i
=
i =
< :
o
o0
c
8 >
F O
f E
f o q
?
a
p
o
p
o
E s s
9 3 8
J
- - c
E * E
E O 5
3
= . F
; E
B
! E F
p t s Y
? '
5 C
I
@
I
a
o
o
F
q
:
i I r E ; * 3 T E :
=
! a a U
- '
N
= N -
Y ,
= - - 9 e = g r = . 5 9 3 3
i i ? : . t E - r + E i
3 1
i : ; ; , H t I F ; d , E
i 1 ;
E i i E ! E E 6
- = - a
: 6 * E d P =
= E E
- Y r " . : r r e
1 : :
7 =
5
; . 7 . 2 . A
-
t r
z . ; j
r : -
a a O
u e e d r u r e d u e p l s ? l s l s u l
Z ' S6 t z
W
ri,
240
5 Pemasangan dan operasi
(r) Korytr
-
-
Pdr Pondrsi
(b) Xompresor dipasrng dengan isolesi getrrrn
Gb.5.1 Pondasi untuk kompresor udara.
pond*< Jl: :rs=-"l'aan lantai harus ditentukan dengan memperhitungkan drainase,
brranEL: srrr&{- :rn pemeliharaan.
Pcm:as ru.s kuat menahan beban dari kompresor sehingga kompresor dapat
berads'r=r!' :l r<mpatnya dan tidak bergeser atau melesak.
lrtrglrlrh
;-ug
paling serius pada pondasi dalam praktek adalah perambatan ge-
ta,nar, i. sl(:f,r lain di sekitarnya serta rusaknya pemipaan karena kelelahan yang
diehkiarm :,hb getaran kompresor. Karena itu dalam perencanaan pondasi terdapat
dtlr
:n*qr
lcrdekatan.
Pertama, pondasi dibuat di dalam tanah agar dapat menyatu
dc
6r .i
-hingga
getaran kompresor dapat ditekan sampai sekecil-kecilnya. Kedua,
tc,ryr*;r c?asang pada pondasi secara agak bebas dengan pengikat dan penumpu
ItsEE
:Lrfi$. Dengan demikian kompresor dapat bergetar sampai batas tertentu tetapi
gErrm :-scbut tidak diteruskan ke tanah dan bangunan.
E:loei-arrn
l"ang
pertama disebut metoda pemasangan langsung dan dipergunakan
i; paru :-u bangunan sipil bila getaran yang dirambatkan tidak akan menimbulkan
nrrrglah
k:eiaran yang kedua disebut metoda isolasi getaran dan dipergunakan bila
ko6&n
:,mr:
in:gat buruk atau bila kompresor dipasang pada lantai dasar atau lantai
aras
l@
m:gkat.
sJ-l rry
Scha):!'" i:e:r's.--: dipasang, pbndasi beton harus dipastikan sudah mengeras
sepenu@a
aE1
r*Lr
"n
ukuran lubang baut diperiksa apakah sesuai dengan gambar
kerja.
Baut rlgits r:{u;r.-i: dapat ditanam pada posisi yang tepat
jika
penempatannya
dilakukan rdr r r= E;sangan kompresor. Namun
jika
baut-baut ini harus ditanam
mendahului pc@ilr+ru' i-'-Dresor, penempatan baut harus dilakukan sesuai gambar
kerja pondrsi &r8l"-
rnrri;-:nakan
plat pola bila perlu. Setiap baut harus muncul
dengan panjaog tcrt tri^ l a:i. permukaan pondasi. Dalam hal ini sepertiga bagian atas
baut dibiarkan ddel orarr img:'n beton untuk memungkinkan sedikit penyesuaian
pada waktu
l)mrce
nrnr
k.-n :r:s*-r.
Kompresor dan motor yaei a.ian dihubungkan dengan sabuk-V harus diatur sejajar
dan rata, dengan teganFtr sabui
iang
tepat. Kompresor dan motor yang akan dihu-
bungkan dengan kopling secara ialgsung memerlukan pelurusan. Dalam kedua hal
tersebut di atas, gambar pemeqangzn
dan petunjuk yang disertakan pada setiap per-
alatan harus diikuti pada waktu perraasangan dilaksanakan. Pedoman umum untuk
pekerjaan ini diberikan dalam Tabel 5.1.
ir
,i
I
'.
i
{:
:,
il
ti
j,
*i
II
i
a
q E
!
d
. , @
t t
a 6
a
d
- J
! D
( !
, J l
F J
( D
l r
x
6
E
p
, o
o ,
( D
E
a
l c
0 e
E
0
D
E
a
G ! : i
= \
= a
- - - 7 =
' - a
- F
g a
e .
o
o
-
t
p
F
C
3 P l
F ! 1 9
E B
; : @
d ^
= o
3
f i l
d i
! L 6
o
o
2 ^ r O - t
* q i i 7
=
r 5
= = ? .; r 9 . 6 ; 9
* P z I i
q E
^
a + * F = i
v
- . - - !
p
f x d N I
: q 5 . . i G
* E $ ;
. J
e t r
r l
1 / n -
g
l D - -
i q ( u )
I
F \ , /
4 _ z
6
q
- E n
x
= b - e = h
= $ s = -
@ = * @ 5
F L ; T @
x 5 f
- q
)
d P P
2 . -
- N
q
o = Y
q F
: .
P x
r
s o
c
l -
t :
u s s d l r , u e d u s p l s s l s l s u l
z ' g
t ? 7
242 5 Pemasangan dan operasi
o
o
tr
U
;J
!S
=r
'=9
.9tr
{E
q
ai5
N6=
*a;
c!?
-E=E
E ad
E5 5;
S
=
li,E
r-ddo
a!! !
* b?q
E H.UE E
* ,;$FE !
I B"$EiE s
=99dc)
a
YXeqd{
;5=
ilE
H
HHE-s! !
E L!; {d
'a
?= :pE B
6!a [i E
a
=
,
{
c
!d
o
HE
:o
sL
no
CQr
;=t c :
ais{E c
! f
-56v
"
&,i tr
-
n
r :r
s
= == i5tr-J-
e
-,
s n! {
; ! d up n
-,!
LOX
3 c I-P
= e30--.;
r a33g!
&3-3 3 Ly"
-!
=
a-t7:
=
L :--aa
a :i : a r
- !a--==-,_i-
-
?=i*-i;i;
tii=- 1A:t
EEEa*
{:4*E}
9yEI-i
=
h* sii ii
+
=
3 8*!
* ! n ji:{
i:
=
E: b ii* 8"
{
ld
EP
t9
I
I
I
t!
-
-*a
: =-
-
ii
==
-.
?--
E
,=
!!
LO
a:
-o
bZ-
!
L
=
!r
)
=1:
i-6 ! c
trtr:;ar:9
tr 1=!: Ai !
!,
! I
:1
tr _ s
!.4@o!: ot
o
z
N
in
o
F
.t
-
&,
l r
z
o
o . r ! a t t
= l r c t r =G E i b E - '
D
O
- D
O
F
, a P I o o
s * ' & e * . ?
q E B + E X
F ' B s ' i i
/
- o
'
x o
! !
= E
9 q ; P
a ! ;
=
e . f
x E
: E A
o o t r
5 5 r
5 :
o
3 i > 3 r ?
Y D g : E =
< c . - a X
e . + Q *
1 = r d
? : 5
c :
E
D
o
D
P
I
o i p
a c a
' + 6
3 E
o ! !
- &
a
o
t r
= o
a i =
6 -
a
o
a : a
e ! - a o q 4
5 g , g g g
1 '
* i E E
i E - s
H r : i g q I
7 a ' E E
P
E
t s a * E r
d
6 i 5 d E
f ; s n I E
, q !
i
= .
? U ; o
d r l . i
e o
p
o
r ^ ! F
l A = - d
! O *
_ t
- -
o
e .
-
t
=
? I
- U !
t !
c Q i .
= 3 ;I I E
= N
- ' , r c 4
l L { - l I
i ; E f f e
L U T L ]
E
= ;
; [
o r X o o
r
g F ? 6 i .
0 s , l r *
E
f E
+ 3
I u l t i l
p
I I
I ] ] ] J
$ ( $
t = _
i ) q
r a +
d h =
5
- a
, i
@ l
a
o
c
i c
U r
i J
$
I
i it
u e e d r u r d u s p r s B I B l s u I
Z ' S
E ? Z
2M
5
pemasangan
dan operasi
5.2,3 Pemipaan
Kompresor ben:k:-:z: i..ir dan sedang yang portaber
atau dalam kemasan,
umumnya diperlenstar i.--san pemipaan
dalam sehingga pemasangan
pipa-pipa
mudah
dilaksanakan. \arLr r:-=rresor
berukuran u"sa, m"-eilukan pemipaun'yung
,r.nit
dan harus dikeqlai-er: ic.::L-'t strrrot. Pemasangan yang
tidak benar dapat menimbulkan
retakan atau L:r---ir-u
-r:nnya. Adapun pipa yang
diperlukan
dalam instalasi
kom_
presor
terdiri c,,s.:: l:a i:r,ar, pipa pembebas
beban,
dan pipa pendinginan.
Masing-
masing pipa m-
rirr
:i_laikan cara penanganannya
seperti birikut.
(l) Pipa ke:r
Pada rei= ::'r::xanakan
dan memasang pipa, perlu
diperhatikan
hal-hal seperti
di ba*'ah iar
l) Bahpr :'-EIE.
-,1;g
:erminyak, karatan, berrapis ter arang batu atau cat tidak boleh
dipaiE
2) unrir rrsn',rrrr"3,;ag
pipa
keluar harus dipergunakan
sambungan
flens las.
3) Jike :r]rl r:r.ui: mulai dari kompresor
sampai tangki udara atau pendingin
akhir,
beren.mn*a :Eg?n pulsasi
udara keruar, maka akan timbul berbagai
udu"rv*g
oelz:q tcr:e.:-akibat
tersebut adalah timbulnya
bunyi yang
keras dan getaran
padr
rmtr'c.r-
1'ang
akan memperpendek
umur kompiesor
serta menurunkan
pcicruemx :,:':
efisiensinya.
Frekuensi pribadi
dari koiom udara di aahm pifa
kcluu ,temar
:-laksir dengan rumus berikut ini.
cir nmr,'
'
Frekuensi pribadi
kolom udara (l/s).
-
:
Lp + I,:
panjang
ekivalen pipa (m).
-.
=
l'
..{ :
Volume ruang keluar kompresor/Luas penampang:
-
In-i
t: _,^
,t-'
I
4)
s)
tr
-
_1
..
Panjang pipa yang
dikonversikan (m)
c iigr?.aun
suara dalam udara/gas (m/s)
Frckr""'n*i
tm:r&!: : lni tidak boreh sama dengan frekuensi
denyutan
tekanan yang
diti,hdia.
;re:
-::rr
kompresor
maupun dengan frekuensi p.iu"oi
dari struktur
pipa
kefua:-
eEL- :-( terjadi resonansi.
Temperarur
:icia:r r:.
'r
pada
umumnya
berkisar antara 140 sampai lg0.c. Karena
itu pipa
kriu hL- ! ::pat
menampung pemuaian yang
tarjadi. lita pipa
sangat
panjang-
al-:rn, *=
-r"-
dua belokan alau sebuah belokan luwes untuk membuat
pipa
lebih el,asa-."
Sebuah pendmr: eir.:
::rus
dipasang sedekat mungkin pada
kompresor
untuk
Volum nr&g Lt:nurr t:E::esor
t
-I
LP
Gb.5.2 Pipt keluer kompresor.
Tangki
udara
r
I
z
i E 8 3 S * r
, E , H
g H ;
l t
e s , H
s E E :
? E : A ' E 1 3
6 D
^ .
-
= =
o
- a e
c
o a l
9 X
q + X
i . n ! 6 ! ? = , = ^
i ;
=
k : <
r ' E
=
r : : c
=
o
B 6 = X d E : 9 e 3 . _ i E i l
3 E : = 3 8 9 - = ! i = = ; i
n a t + E
g ;
* = ; ? E ? ? i
' E E ' + ' - l ! - j = = - i
f E
+ P - i
a
-
o
q
, 2
d i
=
E
l E t e - # ; l
i
i
g r E E ;
- )
a : o r i i
i ! a s ; *
= #
+ 9 6
q
= a ' E
; ! +
- d - d
=
= r =
i
=
a E
:
= =
* J
- = + =
? - , I I
=
= = t l :
- . r - - - - ) I
-
= =
/ / - - J ' _
3 = - - + ( {
(
?
= =
I \ \ ^ :
+ i
- \ - - - - - - \ ;
q :
I I
g
3 d ! I , n
" : . r
q = 3
r t r I I
=r d &
, s
- ?
q
. - - . 6 r
G L
I i ^ ; -
\ \
= 9 .\ - - - " - \ \
. i ; 5
I F '
( = /
? a
t t
E
I I
P = ? t i
\ Z i = E
I t \ g * #
= ? . i
+ + * a ' i i
= 7
=
=
a " + = a ' o F : ' j '
" t s
9 ' ; Z . g = s
X o i ! X
=
r
=
5
q
; - - 3 6
=
. i E I
E -
= J
: - ;
= . 1 i = !
|
> i i
l l E r @
q
! E i J
a h l f , =
= 1 3 r
I a j i c - e a x
: Y 2 . = E c d -
; a i r ; : " L " -
=
t i = -
'
W ) E i : - i
E I , s W _ E S E E E E
! = E
J I E - E
t E i
l E q
-
\ F { a r
= E 3 ,
? = = f I I
l : : ;
i = 7 E - #
= a t Z i E
. E ' E
J l - \ r i r " i
E : r .
I 2 ? F
, . :
I
t f f
r h
o
c
&
a
a
o
=
q
- .
r l
( D
U l
( ,
( !
E
1 t
_
( !
D I
a
0 a
E
F
( !
! 9
t
u u e d n u e d u p r s e J e l s u l
Z ' S9 ? Z
vr
t,)
I
t'
5 Pemasangan dan operasi
u6
!
6
rtr
ts",
a.!
ac
ET
E!-
>=
{E
o
6n
o=
;I
E-
=
v\
=*7
6
3
{
G
o
o
U
!d
Ed
Peb
o
=!
o=d
c! o
>E
o
k
qO
< $0.
.s*
u >-
d- c
z 9^.8 lir
\
.E:
E'
-Qd
>dE
$
ii, lll lll
ss
E f
8-I+i
-l_ll
/ E
=:'*
T-fi- r-fj- ;*
i$ lil lil iI
:3
lll lll
EE
cE
di
E OC
3:
:-
t
=
1;
r L >=
!p.=,s!
=:1
;a
o iE _
=a: .!o:*51i>:
::
L
=xE = -
=
=
2 a :
O;4or L
= ==
:
Et E;-.2
-
r. ::
-
d-
=.-
E
=:!
n=
=
q-
:: r: i:
=
=
b
o
V
vl
-
n
ra
q)
.6t
6
tr
A
I
!
6
B
5
"
E
!
&
6
!
6
A
L
t
f - .
A
. l
D
o
U I
t e
K 9 5
!
g ?
?
5 =
=
3 t s E . f 3 P
E I , i E . r =
E * E : : . 8
, $ l : [ E I
t r _ F
3 5 3 e I 5 g g A 3 f i E g
i
q + * E {
l f B f H { E
, e t : - r l E
s
I a s E E i a
- ? . r g B = I s t t s f e - g B
5 c F 6 F l
= =
a o J ?
I . 3 f r E ' ,
- e !
: E
: 6
i j 3
3 .
=
o
g .
g
p
x
o
!
- t x Q >
- E = ,
Q . r ' d
' : I o
N
= d r
-
o
I
o
q
= -
o q
g H
@ o
3
$
E J
. d C
E i
3 F
: ! a
/ @ 6
+ _ =
i E
m P
@
3 E 9 g ! f 3 . = k e !
H s : a e E
i l 5 ? E E
g s c J i [ g g E ;
i
=
* , H E : E r
*
r r l E
E ; E F t 5 i f _ E i ;
3 :
+ E
H
F F * ; * :
t = X
=
: P N
=
=
P 3
- _ /
=
=
o
E p
3
q
r 5 = !
H i +
9 H
= @
1
=
; x E x
i E P g
3 E g E
: E c H
t u r
= lq . Q . S S
f
'
h 9 . 6
f 5
l x
c ;
u e e d n u e d u " p r s e l e l s u l
Z ' g
L t T
5 Pemasangan dan operasi
248
q?
i: r.
*= J.-'-
=
I
)=
^= =
e
=
d H J=!r= L
v H.aug
g
IS
@:
;1_
GE
,E
q
b
L 6v
=a
Ed
Er
cX
!o
!d
-2
AO
c-
{^tr
U!
cX
!tr
39
r.: r
E
Ss!
:Is
f ab
*J:
!ro
e* *
q
PI,a
ii Ets
o
O-< c:
tr:-o I
6E.t H*
gE
I6E
d; o:!
Y d O?!
"9s
q-=
o!-
.E.i H
:*q;;;
____._
=-
:t
ua
{gs-*I=
a
-
c
==
-
=
x= L:
= ==
e
"i
5<
=
f I
:o= _xc::
.:4tril-o=
O d o; c
qF
= i!5d6=-:
E:=E s E-I
-ai
-
& +;EE
=
i
=
+; Eii=
=== i Y 3-3:5
=.::
t-
iE
t,
i
!
oo
in
q)
6l
{
{
aI
!o
,L-Q
=a
i
co
E,P
:ri
46 C I .
c=u I .
i-*5
E-=
.-J
*tE. i="8
?_
J-d C{:
=
fl
qE;
5E 1*
:
t
St^r-I
"=E=7i
igE$EEEigEtr
=ii=;-
i':i:=
a; !:-:
: a r ;.:r
:=- -
=
|
=
=rr::;=
!
u
o
U
C
' e , { u l e r u r o u
e ? r c t q
I 9 6
l r e p E u e r n 4 q e p q
{ B p r l
J o l o u r
I u r r u J e l
e p e d
r y - r 1 s q
u e E u e S e l
' J E { ? q J a }
l e d e p
r o l o r u B u ? t u I p
l J B } s
n 1 { ^ \
e p e d u e 4 e s n r e { n } " u " u n s o { u B ) l l n q l u r u a l u t e d e p
r u t
I ? H
' J " s e q
n l " l J 4 E u e , ( u e E u e S e }
u e u n : n u e d
p e f r e 1
l e d e p J r c e > 1
n l B I J e l e . { u u e r n 4 n n u l e 8 u u l u e d n l e l r e l
I e q " {
B > l I f ( e )
' r e l e d r p q e l o q u w u s 1 e 1 e d
l n t u n l e d
u r e l " p
l n q e s l p
S u e f u e q e q e , ( u e 1 1
' P B q - p B q
l e E u e s
u e E u a p u B { n l u e } r p s n r B q
l o q l u o l - l o q l u o l
u B p
o 3 u u 3 { a s
' 1 e q z 1
s e l t s e d e l u p u r n > l n ( I )
. l n { r J e q
r e S e q o s u " { r B J n r p l e d e p
u r n u r n
l n f u n l e d
e d e r e q e g
' n { l J e q
E u e , { r e p u e l s
q n o . , r . * 8 u e , (
1 e q e 1
u e q e q u e l e u n 8 E u a u s n J u q
I I J } s I I I e q " { - l e q e {
u u E u e s e u r o 4
{ t 4 s H l e q B x ? ' z ' s
' S ' S
I e q E I
u r e p p s e 4 E u I J s J B c a s u a I I J e q I p e . ( u u r e 1
e d r d u e p u r 8 u r p u e d r r e e d r d u e 8 u e s e u r e d u e p u E u c u e r e d
4 n 1 u n
t u n l u n u B I I I o p a d
e , { u u r e 1 u e p u 6 u t P u a d r t e e d r ; ( )
' r ' S
I e q B I
l u ? l ? p u B { I r e q l p u B q o q s e q e q u e d e d r d
4 n 1 u n
r u n t u n
l n i u n l a d - > 1 n i u n 1 a 6
' r s e r e d o n l l u 1 ' r e p e d e 4 n q r e l u w p e e { u r l e p s n r e q r u t d n r e l
. e E n [
r e 1 e d r y e T 1
. d n l n u e d
d n l e > 1 3 u e s e d r p q e l o q
{ ? p B
u q e q s e q e q u r a d e d l d e p e g ( S
' J e s e q q l q e l 8 u e , ( u , t u l n l l J a q u z J n { n
I I q E B I p
s n r e r { u { B r t r
4 u q
e h a l e q t e d e p
l e p q
r u e } s l s n e l s t u
0 l I r p
q r q o l e d r d S u e l u e d e 1 t 1
. > p r e q e d
q e l o u e { n l u a t r p E u e . ( u e 8 u o p I s n s o s s n J q u ? q e q s e q a q u r e d e d t d u e r n l - l
b
' u e u B I e l
r n l e E u e d d n r e { n E E u e 8 8 u a u r
1 e p r 1
r e E e u e q e q s e q e q r u a d e d r d u u p ' e t ? p n
. q - 8 u e l
, : u n 1 e > 1
e d l d r r e p u r B I u g J o l o { u ? p ' u r g J a t ' 1 z . t u 1
u e l S u e g q f l u o r u
1 n 1 u n
u e l e d e : a q
- o q B r u B I e s u e d n r u o d u " ) I n { B I r p s n r e q E u e s u d r p u u u e 4 e l r n l e E u e d d n 1 u 1 u n l a q a 5 ( e
' r e l e d t P
q e l o q
{ " p p
' ' q s p ' l e c ' r a 1
u e p
} " n q r e l
3 u e , ( E u n p u r l e d u e q e q u u E u e p l s r d u l p t u e . (
e d l 4
. u u r n d u o s
B J ? c e s u " { q r s J o q r p s n J B q u e q e q s e q e q u r e d e d r d r u e l e p u e 6 e g ( z
' u e u { 3 1
: n r e t u a d
d n 1 e 1 a 1
{ n s r u
B r e p n u n l e q a s s e r n E u a d q E u 4 u e E u a p r d e l S u e F a d r p n F a d u q 3 q
s e q a q u a d u d r d e l e u r
, p u [ r a 1
l e d e p
e 8 n t g r s B r u q " q u a l B r B p n u T 1
' l a p u a d
r p e l u a u
e f u r n u n u e p n 3 3 u e 8 r e 1 e , { u e [ r e 1 e E E u r q e s u E u B { 4 r n l e 8 u a d d n l e 4 u e p u e q e q
s e q e q r u e d e d r d u e l e p a {
{ n s g t u
l e d u p
u n q u e f l u e u r 8 u e . { r r c e E n l
' r n i u a p . l e q 8 u e ' (
u e u u { a } B u e r e {
4 r e q
u e 8 u a p e l : e 1 e q
l e d e p
u e l e
{ p I }
u e u u l a t r n r e i u a d d n l e {
e l e u r ' e r e p n r l 8 u u r t u n l a q a s l e n l a { e d r d u u E u a p S u n s 8 u u l u e l S u n q n q r p r u r z d l d e 4 t 1
' B J B p n
q 8 u u 1 u p u E u B I t l r n t e i u a d d n t e l e r e t u e 3 u e s e d r p u e q e q s B q o q u o d e d r 6 ( t
' r n { H e q
l e 8 e q e s q e l P e
r u r e d r d u e E u e s e u a d u g p u s g u g J u a : a d r . u e l e p u e I I l e I { J e d I p n F a d 8 u e , (
I B { J H
u e q e q s e q e q r u e d e d r 6 ( Z )
' e ' s
I a q E I
L u e l B p
s u 1 8 u r : B J c e s
1 n t u e 1
q r q e l u " { r ? J n r p s e l " r p
l n q o s J o l
u e u e u e 8 u a d q e 1 3 u e 1 - q z 1 3 u e 1
' d u 1 n c
8 u e , ( s e l t s e d e l u e 8 u a p u e u e S u a d d n 1 e 4
r J a q r p s n J u q r u r d n l u > 1 u e p r o s e r d u r o { J s l u ? B { B t u I J p u l q l p t e d e p
{ e l
d n l n u e d
d n 1 e 1 u z e u n 8 s u o d e 1 r 1
' d n l n u e d
d n 1 e 1 E u e s e d r p q e l o q ) ' l e p r l l E n l 3 { e d t d e p e 4
' u e r e l e 8
q e 8 e c u a u
{ n t u n { t E q
u e i u a p n d u l n l p s n r u q e d t 4
' u " ) l a l
J e p n
L U " l E p t p r t e u e E u n p u e l p * 1 : a d u l a u u g p e d r d e p e d
I P L u r a l
u e t e n u e d 6 u e r n E u e u r
i -
d
( t
( s
6 n z
u s e d r u n d L r E p r s e p l s u l
Z ' 9
5 Pemasangan dan operasi 250
[,
lri
,i
cl
0)
a
(l
o
E
6l
a
(,
oo
6!
o
6!
o
0)
n
ta)
q)
(!
F
li
H
I
{;
{
I
il
{i
Ii
{.
I
,
o
O
di:
trd
dE
F'
=
=1a
JES
{9i
Fei
0. dl
I
3EE
5 Eti
I
!l
A Ec
ii..:-9
'i;
=
d
*5J?
5 s E:r
e69d-
:EESE:
ld
cEP S.-E , Il E
cli Eg{f5l t-:
EEFI
EEAEs II E
orE o; Hr6 !E
I I
Ws
*Tl
!
9c
.. tr!
i 8.-8
{
{
.6'
:r
3i
dtr
l-. Sg
rBES
{lr=
tro
=
8.; EE
JEES.
@o
qU
o!
axi.
:6o
;r#
R ii!
Isb
EJ: E
G d!
!o*
-
=E
E9r
!-=
E 6!
;A{
a-t
{
O
G+-:
+-e 3-i=
X.i v Lg
uq
!d
a9
io
l!
{
o
!4
{
.E 90 tr
sg Il
d:\
CL
\
d
3
-o
&E
-.6
J-8
{
o
o
Ec
3-$ E
5Er
d@
!c
9.q
oc
Dd
Br
Hi
saa;E*;
&x
lll
EeGW
E; fll
nB
Es
'ii
o
0.
, 9._
:ilgH
L^':c=
:
-==E Q
: :=: ML
! :.
trrEiE[Eii
;egFiiEE: r
rEE B
^
E+nE*gEeol
EarlBaffgt
d o*tr
-
Oo= d r
g!
*iE5EE $#
o
z
A
z
o
1 3 A E F
a i
= . 5
N
5 t r i i ;
:
- . ' D
* E u
3 E - !
= Z ^6 r
o
= =
! < !
=
o ' L
6 N -
* " q
@ . =
o '
N I
i 3 = r
: t i r
: 1 1 :
: - P .
f r s f
i ! = 1
" r x
+
6 E . ! r
i @ = r
9 t
! 6 I
' l
I
I
o
^ [ . -
\
E 5
* $ * s d E
- - - - - - r 1
< !
c i
= - *
E a
= . xd l .
- X
a 2 .
E
Q
5
i
t r
a
A T
! l p
t r 6
, E
6 '
p
p
o
F
=
i 3 r
:
= i
t A - 1
1 : 3 '
= '
| - : i
i l
' = :
q r .
T =
.
= .
= >
: =
: =
=
!
t
o
p
m
N
F
f
o
d
@
"
, : l o = , - ]
s r ; l i
r $ E
+ l ? l g * } s * r
E e . I l e B + ; 5
f l p I
e - i 3
, a g I 3 r ' u ^
* - 3
I
q
- $ E
@ l N
= l
o o
g
a , ? r i i 5 '
d = q 9 . -
p ; i ' _
g
E . : . g r . t g
p
6 . 3 a s
I k o E
=
o
P F 5 6
-
A
S B X F s a
t : @
E '
I P
E i
= F
= = .
E .
F t
- { -
a
6 d t
O Q D '
c t s
r E
o
, 9 .
m
p
I
m
m
E
D
5
, z
a c
G I
E Y
i D
p
I
F
p
r s i \
# i i
a s }
I I
E B
a 7 x =
= !
E
=
? = - h -
2 i , E 5
E . r I
- -
' o l
N
r l 6
D
R I :
= t
5 l *
e l
= i i
! - F -
E 3 I
a a A
= : Eo c E '
F p -
- . . t
E
P . $ I
E o i
?
a
t
I
: =
! =
E t
F t
= !
i
r i t
t
t
U
5
c
g
m
o
p
o
e r
6
o
o
I
g
p
T
F
r
T
t s
6
U l
U I
r E
t !
C L
t l
F
E
6
B
o -
D
o e
D
E
B
E '
6
c
0
r
E
p
I
D
u e e d r t u e d u e p r s l " l s u l
Z ' gr 9 z
252
5 Pemasangan dan operasi
5.3 Pengujian Lapangan
Setelah kompres..r :elesei dipasang, harus dilakukan uji coba. Sebelum pengujian
dilaksanakan,
perlu d:ac:i.r
pemeriksaan lebih dahulu.
5.3.1 Pemerikseel sctdtrn uji coba
Hal-hal
lang
-r--
diperiksa, seperti diuraikan dalam Pasal 5.2 adalah sebagai
berikut:
l) Kc-nd.is:
=s;llsl
2) Kondr-q ir:i-kabel listrik
3) Koncrt E::aaD
Selain de:. :un:.r. .:: kompresor harus terlebih dahulu diisi dengan minyak pelumas
sebelum di-ia;:-r-u P:da kompresor kecil, minyak pelumas biasanya dikeluarkan lebih
dahulu sebei
-
(:clresor
dikirim dari paberik.
5.3.2 Lji coh
Cara
=e-r-r-iri
ujicoba biasanya diberikan oleh paberik di dalam buku petunjuk.
Namun uE-i@=nr.
-kerjaan
tersebut mencakup hal-hal berikut.
(l) Pemtrir"sar: arah putaran kompresor
Untuk :n :cupkan kompresor selama beberapa detik untuk meyakinkan bahwa
kompresor rr:ri:ar dalam arah sesuai dengan arah panah yang ada. Kompresor kecil
mempunlu :xr,-:
\ang
sekaligus berfungsi sebagai kipas angin untuk mendinginkan
kompresor :-:.rr""r. iompresor berputar dalam arah yang salah, pendinginan tidak akan
sempuraD
{1}'r (--:tpresor
menjadi panas serta dapat mengalami gangguan.
(2) Operal ur=;. 5eban
Operasi im :;iukan dalam masa running-in untuk dapat mendeteksi kelainan
di dalam sedim
=-:+rn.Operasi
tanpa beban harus dilakukan selama
jangka
waktu
yang telah ditm-r-i:- di mana getaran, bunyi, dan temperatur di setiap bantalan
diamati.
(3) Operasi dengen r-: ss!3gi6n
Setelah operasi rE:.:, :leban menunjukkan hasil yang memuaskan, tekanan dinaik-
kan sampai suatu harra
r:::s
ditentukan, secara berangsur-angsur, dengan mentrotel
katup penutup utama & i;:;. i.:luar. Temperatur pada setiap bantalan dan getaran serta
bunyi diamati terus. Deri:: pula arus listrik yang masuk serta tegangannya, dll.,
harus dicatat selama opuz-r :eban sebagian ini untuk dapat menemukan kondisi-
kondisi yang
tidak normal
(4) Pengujian peralatan pelinc''._g
Pada akhir operasi beban :era_rian, kerja katup pengaman dan katup pembebas
beban harus diuji. Di sini baras-naus tekanan yang ditentukan harus dapat dicapai
sesuai dengan buku petunjuk
dari pxat-erik.
(5) Operasi stasioner
operasi stasioner dilakukan dengan menjaga tekanan keluar yang tetap pada kom-
presor menurut spesifikasi dari paberik.
Selama itu temperatur di setiap bagian, getaran,
' u B l n q r l 3 n B 1 3 ' n q o p
u ? I n s e l u a l
e d r d - e d r d
q e E e c u e u r
1 n 1 u n
e , ( u q n u e d e s
d n l n l r 4
s n r e q d n 1 e 1 - d n 1 e y
( s
' u z d u r l s l p u e p { n q l p u e u n J l s u l - u e t u n J l s u l
' u r 1 8 u n u r
e r y 1
( Z
' q s P ' t s e l u e u r n . r l s u t ' > 1 e ' ( u t t u
e d u r o d
, d n 1 u 1
d n l n l
. s o r o d
l e d e r a d
' 1 o 1 E u e { B } o {
u s s " J e u r e d } e d r u a l
e p e d
T 1 s e 1 d
I " q u e r u e E u a p o n t . r , p , " " q r o s e r d r u o l ' T : l f $ l : i f f i
H i : 1 1 1 i l t " ] : # : 1 l i 1 T r J ;
g r q e l B I u E I a s
u a l e u n E r e d t p
u e { B
1 z p t 1
' o s " ' d t u o 1
e l r q u d e
n } I B u e J E )
' r e > 1 e d t p
l e p p
n D I " / ( e p e d
4 e q
u n a . , " f n l n q U o d t p ' l l p p
e ^ u l e p u e e s
u e n ' ' u - e E
l u r e p ' u e u r
l e d e p
r o s a r d
- - l l ' F n f
u e l e u n a r p
. r n r 1 , , 1 u " ' ' ' { l l
- q s p
' A t s o t o l
E u e ' ( s e 8 u u 8 u n p u e l
? u a r P {
I s o r o {
, u u n l a q u r e d ' J t B
d s n u e u n - q u r e E u e d
I p B F e l
o u n J n u e u l
e ' ( u 4 e ' ( u t t u
n l n r u ' n q e p r e q
' r E l B I I e q
u z l e r o s e r d u r o l ' t u 1 e d r y I B p I I
u w p e { - u r B l " p
u n r u e N
' } 3 g " J l l s l J e q u B p ? e l
U E I B p I U I
r o s e r d u r o l
q r l o - q n 1 o * ' : n * ' 1 ' * 1 n ^
e 1 ? u e i
1 n 1 u n
r e l e d P
I p l l
r o s e r d r u o l
e 1 t 1
B r u B l n H u a r
r { 6 u r f
{ u u n
I B { B d I C { B I
r o s e r d u o x
s ' s
' u e 1 a 1 e , ( u e d u e E u a p I ? n s o s u e u ? { a l
q B J * p e p e d - e f r e 4 e q
u { B u E u B I s l
I o q u o l
u e p u u " { a } r n } e E u e d
d n 1 e 1 e m q e q J e l a t u o u e r u
u e 4 n l u n u e d
e p e d u e l u q e ' 1
( S
. 1 o u
u e 8 u e p e u e s r 1 E u 4 r u e l p
r P u e u s l a l
a [ f
1 o u
I d r u e q
e S r e q u e l l n f u n u a u l
. r n i , r p q o n E o " p a u n s a u e F e q - l e d u p
r e l e u l o u e l u
r u n r e [ u u l e r e E . e a t g X u : i l f f i ]
( t
s B J D I r p s n r e q d n r l e s r o s a r d t u o 4
r y
q e s t u r a d u e p
" J " p - n
q E u e l u r e l p r p t t Y J t Y Z
( E
' u e q d e r l
r y 4 t '
o n E u ' 1
o n E
' " p
u u 4 t s e r s d o t p
s m e q u e u r e 8 u o d
d n t e ;
( ;
-
' l l p
' u e r e l e 8
u e P r , ( u n q u u q e q r u e l
' { I o r p g
u " u u { e l
I s B n U n U ' ( r t e ' 1 e , { u [ u
' e r e p n )
u u J o c o q e l - u e J o c o q e {
' s e u n l } 1
l r i o r *
-
I s u n s u o { ' . , , o L 1 " " 1
' ' 8 u r l u a d
E u e ' ( u z r 8 e q
d e r l e s
1 p
r n l e r e d r u a l :
q e l E l e
r l l r r i p
n i r e d E u e , ( r r 1 . , q - r { . g
' u e q
d e q I s I I p s n r e q ( E o 1 n l n q ) r s e r e d o u s l u l e l n r i l g
(
I
' q q s ' 1 u r u : o u r s u a d o
n U B ^ { e p e d r 1 e d e 1 l p n p e d E u e ' (
l n f u n l e d - 1 n t u n 1 e d
u e { I r e q l p
u ? { ? r u I q e ' $ e q r ( I
u E F B H
I s E r a d o
r s
' J o p u I I s u T B I B P e I J " n l e {
e d r d r p u n q u e r t e e i u t l e q u e l
q z E e c u a u r
l n l u n
n p a d r - u l
I B H
' 3 u * t t q ' p s r u q r u n l e { u d r d u r e l e p t p u e { e l E J E p I ' I
( 9
' : t q 1 e ' u 6 u r p u a d r p q e s r r u a d I J ? p u n q u a
' u e
E u e n g
( S
' r u r
u r i u t P u a d
u z p e , ( u q r u n l e s
u e { J e n l e { l p
J I E u e p u e { I l s a q l p ' r r q 1 e
u r 3 u r p u e d
r n l e l a u r u f u r p u a d
J r ? u " J r l ?
. J B u o q - J ? u a q
u n J n l g B l e l J B n l a I
l s l s I p
u r S u r p u a d t r e r n l e r a d t u a l
E I I S
( f
' u F u r P u a d J I u u { J e n l o {
U E P
' ( u a . r l )
e r e p n u e n l s l d n 1 e 1 u e p s t r n E u e d d n 1 e 1 e l n q ' J o l o u r u e { I l ? t u
u e l p n t u l X
(
' u n q r u e 8 u e u 8 u e , ( r t e d e n u e p J e p u l l l s - J e p u l l l s
u e { q l s J a q l u o l r I \ n l u n
( 1 e p e d
. q $
u e e p s e { r r r s l e p l r u e u r
e d e r o q " q n * n 1 r , u e l e f r a q r o s e r d r u o : 1
u P I r E I g
( z
. u r E u r p u e d
r r e d n 1 e 1 d n l n t u e p
1 o u
r p e f u e u r r e d u e s r o s e r d r u o l u " q 3 q u E { r r u n r
( t
q q s q B I E P e - r o s a : d r u o 1
u e q u a q 8 u a d
u l n J n u n d e p y
' u l s e u r t n u r n t E o s l r u p S u z p u e d l p r r e t s
q e p - u e 1 - q e 4 E u z 1
, r r i r r p e , ( u E u r l u e d B u B S q B I p B r o s e r d r u o l u e 4 u o q 8 u e d
q e 1 3 u e 1 - q e l t u e l
u e l n J 6
t s a e J o u e q u a q E u e 6
O )
' l B r I L I a c
u u E u e P t l e r u e
- r p s n r s g J o p u e { E u e , { u e r 8 e q - u e 6 e q u e p ' e d r d - e d r d
e p e d u e J o J o q a { ' l e u t l o u 1 e 1
d u n q
E g Z
E r u E I n l { . $ e 1 6 u e f : p t u n r e > p d r p
1 e t
r o e a r d t u o ;
S ' S
7r
5 Pemasangan dan oPerasi
4) Minyak
pencegah karat atau gemuk harus dilapiskan pada bagian dalam kompresor.
5) Kompresor harus diputar dengan tangan sekali sebulan untuk mencegah pengkara-
tan dan untuk mraakan minyak pelumas. Jika kompresor masih terhubung
dengan sumber tcDa-Ee listrik, maka dapat dijalankan selama l0 menit tiap hari
tanpa beban. Dah@ hal ini tidak diperlukan langkahJhngkah pencegahan debu dan
karat seprti discbst dr atas'
6) Jika kompresor
rrrcri,r rcrhubung dengan sumber listrik dan tidak akan dipergunakan
dalam
jargkr relml sangat lama, sebaiknya semua tombol dikunci supaya tidak
dapat dijahai:ra tElra tak sengaja.
r
. ( J e u r o u
> 1 e p u )
e s " r q r ? n l 8 u z , ( u e r e l o 8 n e l e r , { u n q
e p e q e l u d e e , ( u u z r 8 e q - u e r 3 e q q ? F s l u e d
u l u l - u r P - I
/
' { r c q
u " e p e o { u r e l u p d n 1 e 1 e > p r u
' " { n q r o l l e d e p
q e p n s d n 1 e 1 u l e s u e 8 u r :
u e + : e ; u e S u a p P l r f . ( q e J a u s u E E
u p E d
I n l u n u a u
J e t e u o u E l . u u : n r e Q t u n u r s l e u . r
r c d e c u e u r u e u " I e l u e e p e o l e p e d
u e r u e 8 r i e d d n 1 u 4 u n r e i
t t X p a i
q z i r y l e r
u e u r e 8 u e d d n t e . {
c
' u e u E { e l
I o q r u o l
e p e d u e l d e l e l r p e u e r u r e 8 e q o s u e u i z > 1 e 1
q e : e e p e p e d e [ r a 1 o q r o s e : d r u o q q u l z d r
' J e l a u r o u e L u r l z u e E u a r u u e 8 u e p q e p s l r : a ; J
( q c l r a a s e : n s s a r d t
u e u E l e l
I o q u o l ;
' u e u e { e l
: n l u i u a d
e p e d u e l d e l a l r p e u e u m 8 e q e s u e u e l a l
q e r e u p e p e d e [ : a 1 e q . r o s a : d r u o 1 q z l u d e
' r e l e u r o u e t u r l e u e S u e u r u e 8 u e p q e p s 4 . r a g
r n l e E u e d d n l e y
t
' l o u
q u l e p e r 1 3 u e 1 u e l z p r p u e u " I a t
-
u l l q ( l o u r l e { a p u e u n z l e )
1 o u
e 1 3 u u
l n f u n u e u r
u n : e [ u e p ' s n p q e : e c d > l e . r e f r o g
l e d u p : e l e r u o u e u t r u n : e I q e l e d r z s l u e j u E u E I a l : n q n 8 u a 6
:
( e d l , l
t ' 0
-
S g ' 6 _ n " l e . u r c / E { 0 . 1
-
S . 0
q E I e p E B r ? p n r { A u ? l r u p J E p r p u " u e l e l
e I I l u u l r e n l e l r p q e p n u l u u l u : r y )
. e : e p n
I { 8 u e l l r e p
r r e S u e n q r u e d d n t e l q e l e l n g
u e u n q r u a B u a d
r r u S u e n q u a 6
- -
. r l e p u o J e l
s e l e q r e d e c u e u l
q u p n s u r ? I n u l l a d e 4 f
1 e , { u r u
u e l q e q u l e l
' u u e l n u : a d
: n l n E u a d E p " d t e q r l l a t r u e d a s
u e l n l u a l r p E u e { s e l e q - s e r e q u e l e p e p e
s " u n J e d
l u i ( u r u l
U B E { n u : a d : e 3 e q e l e i u l
> 1 e , ( u n u u e e > 1 n u : r a 6
B S I I J o U T o t u B J ? J
e s l u a d r q 3 u e 1 : \
' u s r r B H
u B u s { r r a r u o d r B s p q I I
I . g I e q B I
' 3 u z 1 e p
u e { e t u t , . .
: n - m r
E u u r e 4 e s B s B t u e p g d
{ r e q
J e s e q g e l u r n t t u " l e p u a l r s { n p o J d r p r u r J o s e J d r u o r f f r s : r - r ; e )
' { B f u [ u
u B s B r r r n l a d u e E u e p
" E n f
l r c e > l
d n r 4 e s J o s a J d r u o l u ? p
. { e l ( u r r u
u B s " E : g . : z + a : p
l c e { { B J o l
J o s a J d r r r o { n l t . ( s n s B > l B n p
I r q u r B r p
u e { " q o l u o J r " E B q s s
. J E s m
: T = ! 1 3 s d
- u " u o p e d u B ) l r r s q r p u B r E E , { u 8 g
I u l s I p
n l r B u o r E )
' l l n ) I I I p
s n r ? q E u E { r : ; 1 f : - m q
u e a u a p r d e { E u e l r y n l a l e s J o s a r d r . u o r d u r l e s
' l ? r u J o c
u u 8 u e p u ? B J B g r l } ; x
- T
l ? B s
- { r J e r r r e d u B { n { B I r p E U e s
' J B u e q u B t s a p u B { r s B J e d o p s r u B q J o s a J d u o l
- { : " ;
: - G : i u e j
r s u B r u J o J J e d u B p E u B f u E d 3 u e , ( r n r u n
I u I E u l I p
E ) I J I n l l s u a J ? )
. r J B p u r q r p
: ? ; m
y ? :
i r r 8 i
I g
u " { " d n J e r u u ? { a l u ? l n [ u e p B l J o s s r u ? { e l ' u u " J ? l a E n } r u r B I e S
. J B s a q
- i E " i
: ? { T n u u d
u B u E ) o l u B E u e p J n c u n l e r u E u r l e s E u u , ( u E r E B q - u B r E E g u B p u e { n q u r u
- ! : . : c "
: I r j s p u a u r
E u e f u z r 8 e q r e E u q J e q r e [ u n d u r e u r J o s e J d r u o {
' t
q g g u r e l " p u e { r e J n r p : T - - : : . r a j a s
9
\ ,
N Y Y U V H I T U I { f l d
N Y C N Y Y $ t r U I I ^ I X d
6.1
I
i
i
i
I
r-
6.3
6 Pemeriksaan dan
Pemeliharaan
Pemeriksaan
Harian
Setiap hari sebelum dioperasikan,
kompresor harus diperiksa menurut cara seperti
diberikan dalam
Tabel 6-l-
Pemeriksren
Rth
Komprest-r
ucana harus diperiksa
secara periodik. Prosedur pemeriksaan rutin
diberikan
dalam Tatrrl 6.2 untuk kompresor udara berukuran kecil dengan pelumasan
minyak, sedangl.-:.:
Tabel 6.3 untuk kompresor sekrup kecil dengan pelumasan minyak.
langta
*aktu
-=criksaan
rutin bervariasi tergantung
pada masing-masing produk.
Jadi tabel tersebu: Lanya dapat dipergunakan sebagai
pedoman umum. Pedoman yang
lebih terperia.-: !,a:us diambil dari buku
petunjuk dari paberik kompresor yang ber-
sangkutan-
Prcdr Pmilsaan
pemciss.:.n
menyeluruh dan overhaul harus dilakukan oleh teknisi yang mem-
puny'ai ksalir khusus dan berpengalaman. Di sini akan diberikan beberapa petunjuk
umum
rp-g
-odng.
6.3.1 Tilr}rl pengamanan
Pa*1r
raktu pembongkaran dan
perakitan kembali perlu diperhatikan hal-hal
berikul
l) Setrlun pembongkaran atau perbaikan dilakukan, listrik harus dimatikan dari
ton5.:
-]a,
dan udara yang masih tersisa di dalam tangki udara dibuang habis.
2) Ba3ra:-:agran
yang dibongkar harus diletakkan di kotak atau di atas kertas secara
ben6r[4: *ntuk memudahkan
pada waktu
pemasangan kembali. Dengan cara ini
tidat
rl*:
ica suku cadang yang terlewat atau tertukar urutan pemasangannya.
3) Paking arr: ::rcin yang rusak harus diganti baru. Paking yang telah dipakai tidak
boleh drrra*a--=_ .:gi.
4) Jika pencm :rlakukan dengan minyak yang mudah menguap, bagian-bagian
harus dileringti: benar-benar sebelum dipasang. Untuk membersihkan endapan
karbon
lang
bcrrsat Cari minyak pelumas sebaiknya dipakai zat pembersih karbon.
5) Torak, karup.
<r-!':*-e:.
dan bagian-bagian lainyang saling meluncur harus dipeilaku-
kan secara bad+a!
',.sa
melukainya.
6) Pada waktu mccssa:.{ iiembali, lumurkan terlebih dahulu minyak pelumas yang
sesuai pada permutun-:<
-nukaan
yang meluncur.
6.3.2 Prosedur overtel
Secara ringkas prosedur rrl: caFat diperinci sebagai berikut.
(l) Prosedur pembongkaran kompr*..r torak
(a) Pembongkaran peralatan pembantu
1) Lepas tutup sabuk.
2) Lepas sabuk-V.
3) Untuk kompresor yang diperlengkapi dengan pembeban beban otomatik,
6.2
I
rt
j
i
I
ii
II
:t
:t
tl
it
I
I
;i
ii
i
d
:i
i
u
ii
L
r o
P e m b o n s k a r a n
d a n
P e m e r l
-
m e n v e l u r u h
k s a a n
, 7
[ &
= m5 G
3
p a
- =
a
U . :
d =
3 a
d {
o
p a
r 6
D
t E r r
r E I I
o !
=
= ,
I 4
O $ /
r =
I
( z
5 0
x , -
^ . - <
= e
E e
* = 4 8
.
o r 5
9 c a
i t 5
= P G
: : i
e u Y
d
E + e
* = 2 .
5
d G = 7
-
J . A
=
X E - !
* r E
= -
o
p
P
E
p
p
o
6 I o : - '
! - . i
=
i o k = .
@ o - - 5
r i : a 6 o
d 6 ;
= . ; i
E
3 r i
=
; m
t s a
5 - P
C F
E 5
? - P
r p x
2 . r g
N
= .
P
,
d P
m m
N O
= p
a ' J
(
r * - 3 r = +
E E E " E
3 z r
= J - a i - 5 :
5
* -
l
-
i : i !
g P
-
=
r
= ' "
r ; \ Y d 3 E E
6 \ . J ' p N
= u :
r
=
_ c . : . + g E
9 ? * c . e ?
o
x , + 1 !
i
*
! r e E * 5 X
< a - = T t r N :
-
=
: x
= ' + =
- d $
l a E E i
* : #
1
! - = = - v * . = 6 P
c
= : r - 1 ? 9 =
=
? E l G i
- 1 . i
6 p E c N * + E
e 5 i - r P
=
x
i ; : F - q a i E '
= a F
I
=
$ i
=
J
_ < F 9 i 6 e t s s
+ _ o ,
t r . j * : i
a d a i r i :
=
c Y @ t r
= 6
D
-
X = - ;
-
=
=
N a x X 5
- P f ,
N
p
F
o =
p p
5 N
x =
@
9 i
x *
x x
g i !
o :
: 1 m
A F
O I
o
F
!
C o o
I
r a : - :
p
p <
!
o -
@
7 ' : a 9
=
- l J -
o o C o o
l J , Q a
P i
m p
G
< . . :
, r ;
i i
= F -
E a e
: I 3 B
1 ; m
; t r ' r
E P
E r .
: U
P c o =
-
j D p
- - F
= 6 -
6 * B
_ p
i !
J t r
_ o
d -
l - ^
l - -
=
x
( -
F
, l
J E -
r c f
A ( !
3 o r
: .
' p
o
> < =
1 a
1 ! B
! . r
e c
0 a l !
t D
= .5 F
1 , 8
O B
x
,
t
I
I
u ? s l l J o r u e d J n p e s o J d
E ' 9
L S Z
===
j-:
=:
-
-=t
-o
E
d
u)
(!
d
F
d
'=u
OE
OL
oo
-o
o.
d!
rg
Ee
'i o0
vi
=o
a.
o
o
I
!
-o
o
a-
d
5I)
o
=!
od
CE
:: -v
bo=
6C
=o
bo
c
dtr'
i!
oo
rr.g
cg'o
G6
r9
v
:E bo
c
!i
;iQ
o.
d
o
d
d)
o0
o
E
cd
boo
EO
ia
IZ
d
l6
Jr:i
xo
+v
^eo
o o
J
o o o
:
'r-'r
lf-
o
o
o-
L
-:=-
o :
==
- z===
a ?-'
a:
is
o
zs=
E ?:
=-i
5
==:7
-
,-'-
I
I
o
=.-
oo6
ayv
E 3E::
O :^
- =
EO
E<
od
O.r
o
(hc
l.:
dc
a;
'trd
OE
69
-c
Eq
o:
a0
bo
o
a
00
bI)
o
d
o
E
@
0i
(!
xu
=d
oo
o. o.
<d
b0
bI)
o
d)
o0
o
o-
ed
6e
'd2
oi
-oa
oo
o- o.
cr
i:
=== t
=
=4 d .r L
--
E aZ=
o
CQ 5-v
d
E"*
dE
>,q
e'o
bo
ca
lbo
r.g
d
oE
ui5
d)6
tr>
(hE
, rho.
veE
-E
o;
oh
IIJ O
-L
,HE*H
a)e
E
dX
'= >,
o'=
6 Pemeriksaan dan
pemeliharaan
258
I
6l
a
6t
o
a
q,
u0
()
.1,
o
6)
&
&
o
a
c)
o
!
,!a
&
6,
6t
a
!
q)
o
&
6l
6l
(n
\o
o
F
3
I
I
I
s.-
NS.i
-
a
D
( t
6
o \
x
D
!
o
0 a
5
B i 5
q 9 t r
5 \ '
, T E
p 5
= m
8 E
t s 6 '
+ F, D
p
v )
0 c
! 0
c
o
I D
N ,
C D
, s
x
F
o
o
I E
5
t r u
g . o
< = ,
i r +
0 0
( F
^ E
x . <
{ P
a 0 e
D -
- i ? .
t r l H
g
1 6 '
5 l
m l
E = 1 ' \
g - t r
L l
E g 6 .
P 5 T
E * 6
7 \ .
a
0 a
r F . l
g
o =
' 0 q
; l !
= . t
= . o
5 0
5 I @ ,
< 5 0 o q Q
p 0
c - ' t r
x i r r
b ) t r
i ! r
t
o
o
, f
D ]
F D
r c !
o o
r . 6
r a .
p =
! D E
! j i ,
o
E 9
5
o
c r
6
F 9
< l < ? <
E
l =
i E
=
i t e l f
7
3
; H B
r - t i .
= - 5 l B
-
I E
= , * l
d : E
N O
& t
D c r
5 ( D
o I .
! 0 v
! D H
F o
o
d
o
E
o
o e
0 0
$
I D
o
0 l I
o o
r U
o
0 e
o a
l 0
o 6
o q : l
m 9
o
F 9
" . F
= o
5 @
: ! r
2 o
\ o
r O
- u E
' u
a '
5 g
; . +
3 o
^ o
a a
S P
I
0 q
r E
p o
Y D
B r t
, o . t s
t r Y
o 3
p i l
E l t
@ _
E E
x 5
n t r
- D D
H g
c O
, l D
D a
' <
A i
D
x o
- )
I
6 g D 7 f ' U
o
= R
! 0 0
8 ' E = 3
^ a
- o ? *
!
! , -
- :
G
L
= - . -
5
; i t r i = Z
J ,
o
*
*
o
^ ,
- .
\ ' t r
s :
- =
=
i a = E :
c
o o o O
c
r r
q - -
- 7
- :
- q
t e E - - a
=
i
r ;
r l
> ! 3 :
i t
o
- - 1
o
o o o o
u * a
D
-
x : X
r ; ; = r
= -
6 ' W
= r
0 a E .
- . o
=
=
P i
i ! P
o . 6
O D
r
a : ,
N
x I
s x
i t , l
! D
F D
E D
E D
t B r
i e ' F .
t ' 8
*
5 O p
m n o
o 5
r B
o e o i
: ,
C D
- t
t o
x
p
I F
F O
I D
d
u e e s l l r a t u e d J n p e s o r d
' 96 5 7 ,
6 Pemeriksaan dan
Pemeliharaan
2@
_r
=,i
a
=, =
t==
:! :
!a=
- --
-o
d
(!
b0
)l
d
tr
!-o
50
60
ri
:=d
,o
EO
OE
6
u)
d
o
o=
d-v
d6
!
-r,
C-!
a'i
ji
bo
o
o=
!'6
=o
i)r
dd
!c!
m.v
ly
dd
6!
a'i
d
d
o
.o
}zi:
OE
o.i
6
o
d
o
a
A
E
o
9.1
-
=
e=
- =
-9=
=
-
o o o o
L_
ol
l_
o
)l
o
o
o
bo
!
=-_
5.4== -:
';a;:
=a-
ri=-c
=3'-
5
-
:::
-=t
c"t
r=
- =
g-.e
.=.-==
-
!bD^
17=-
=
!:3
_
6ez
........_-
.I
t6
=
-
i-"'1"
5.1
=i -@:
n=zz
g
H"
-'=
b E:i
^,;Y-
o
E
o
o.
oo
o
V)
lii
=l =
a^== 4 :
_YX
=-
- :
wtv,
s_
=;
-
-a:
-..i_\
6
I
-l
E<
o6
a-i
J
--=r_
==l
, E=
=a
=
ad
t-ir A. :- lbo
I
ijl
=z
_
=
tr
lc= t= : 5o
I E! E--
- =aO
IF? Fe ; <E
t--
E'
*E
qd
o.9
EO
3e
2a
.n
60
d)
o
cd
o0
bo
o
tr
d
bo
b0
o
o.
o
o
o
o
!
!
o
tr
o
o
E
o
o
-o
E
o
0.
d
d
o
(!
o
E
o
XP
E!
b0
di
al
t-
,=r?-
a r
*H I -c?
=
|
83 l;E i r5
I
lE
,q
o
=E,X
=
e
?Eg 'a &,
I
o.
d
bo
o
o
a
a
o=
ti
60
ME
6L
ta
aoc
4n!
6
a
o
c/)
o0
tr
q
}l
o
:!
ad
ca
-V
50
SZ
(a)
\0
o)
rl
F
d
o
-o
o
o.
d
!E
:oo
oo
0.A
::
<o
tr
U
' s r ! | a q
t t . { u ! u r
s D t u . I A I
Z ' 9 ' r t C ' u s q e q s r q e q t u e d c d ; d u r 1 s r d e 1 a 1 4 1
I . 9 . q g
' J e p u l l I S
B { n g
' u B 8 u B s e r . u e d
u ? ) l q E p n r u a t u
{ n l u n
I r c q u e { u B { s n l B q l p s n J ? q
" { n l J e l
n ? 1 ? s e r o 8 J e t E u e , ( u e f e g
' u e { r u n l e { I p
n t { 8 1 ( e p e d e l n p e 1
l e d e p
1 e s e 4
' ( 6 ' 9
' e D
r e q r 1 l
' e . { u q u z u e u r
u e 8 u e p
l e s e d
u u r y u n l e { u p p r o s e r d u r o l
l n d
u l n g
' n r e q
E u e , { d n t e { S u H e d u e p J e p u l I S e 1 e d e 1 E u q e d u z l e u n 8 t p s n r e q
' q e q u r a l
S u e s e u r e u r n l { B ^ \
" p e d
' p u e 8 r p
s n J e g
{ e s n J
E u u , ( u e r 8 e q B p B
" { r [
' u " u r u l e {
" p ?
n e l t , > I - n B I B {
l r p o u e d
B J B c e s e s r y r e d p s n r e q d n 1 u 1 ' ( Z ' 9
1 6 q e 1 )
u r l n J U E B S { r J o l r I
- e d r u s 4 q 1 1 u r l u p B r e u e l
l u e d a g
' r e p n
u e d n p u e E u e p u a l g r s r o q r p q e l o q
u , ( u e q
4 e d e 4
d n l e ;
' r 8 e l
r o l u d r p
l e d e p
4 4
r r d u r e q { n q p q e p n s u r y l u l e r u
' r c u n 4 r p e , ( u s n u a s > 1 e d e 1 d n 1 e 1 r r e p d n 1 e 1 u e q e u e d u e p d n 1 e 1
1 e 1 d
r r e p g c a l
d r u 1 e s - d n r l a s u e p
t n u q
a u o r e )
' ( S ' S ' q C
t q l T )
' B r e p n
d n 1 e 1 . r e > l S u o q u e l
I
' ( f ' S ' q C
l s q l l )
' r e p u r l r s
e 1 e d e 4 r e l S u o q r u e r y
' J o o o q
u B { B e J s p n u e p
{ B S n J
u { " u " I n p n p u t u l n u r a d
' q e 1 e s E u e , ( q B J s u e p u { { n s n 1 r p S u e q o e 4 r 1
' e { n q J p
g e p n u r u e { B r a p u r l r s
e y e d a l e r y p 1
' ( 1 e u o E e r y
q e r u )
l n e q
3 u e q n 1 q e r e e { e > l n q r e l 8 u e , { q e l a c a p u d
E u e q o u e 1 1 n s n 1 ' n y e d u e E u e p r e p u q r s e l e d e > 1 3 u q r 1 e 4 q E I { o t e I
' s e d e p p
q e 1 e 1
l n e q - l n " q
u n d q u l e s ( l e c e u r e u e r e l ) B { n q p
l e d e p
> 1 e p 4 r o p u r l r s e 1 e d e 1 u r y 1
0 l
' u " r p n r u a > l
u ? J e {
- S u o q u e d u ? { q p n u e u
{ n l u n
n l n q e p q l g e l u a l r o p u e { p s n r e q u e q e q s u q a q
- u e d s n q
' l p e r u o l o
u e q a q s u q e q u e d u e l e u n E E u e r u r o s e r d r u o l
I " q
t u B I B C ( t
' r a p u r l r s
e 1 e d e 1 B { n q t u e t u n l l e a r r e p e d
u e r y n f u u r p
1 u l
l D I I r a q
I E H
' ( 9 ' 9
u e p
S ' 9
' q C
) B r { l l )
r o p u q r s e 1 e d e 1 u u l s e d e l e y q ( t
' n 1 e d
u e 8 u e p
{ o l a { l p
q u l a l e s s e d a l r p q e p n u e . { u e s e r q ' l a J u u B u a r B I B { n q l p
r e { n s r u n l e > l e d l d r m u E { ! f ( t ' 9 u p p
t ' 9 ' q C
l u q l - I ) ' r e n l e { e d r d u e l s e d a - 1 ( i
' 1 o 1 3 u a
S u e n : u u s e g u u r e d e d r d u e p ' u B q a q s e q e q u e d e d l d
' r , ( u n q
u r e p e r e d u e l s e d a l ( Z
' ( Z ' g ' q C )
s e r u n l a d
4 e , ( u n u
u d r d u z l s e d a l ( t
' q q s
u e > l n { e l l p u e p ' u : e p n r 1 E u e l s e l e
t p S u e s e f u a r u B B p B e { u B I " p e l r l q e p n r u q r q o l r e l S u o q p r e d e p . r o s a . r d u o l u " p " f l
r o s e r d u o l u e p e q u a e : l 8 u o q r u e d ( q )
' n 1 r e d
e y q s e d e p p n 1 . r e d u r e l 3 u e . ( n l u e q u r a d u e l q e r e 4 ( V
' ( r ' q ' q c )
' u e q e q
s e q e q r u e d
l o p d
d n t e q u e p r o s e : d u o l E J " l u ? u e q e q s e q e q u r e d e d l d s z d e l
( 8
( i
o
G
t 9 z
4 . 1
! v
u z e s l u : u e d J n p e s o r d
t ' 9
r
262
6 Pemeritsaan dan
Pemeliharaan
O. a-r
t#r
-
PiPa
keluar.
lru-: i*.ah lubang baut
gar:: garis diagonal)
r'*
ili
ti)
,ts
Gb.65 Crr q r rtrl melepaskan
L.t-
&-
---'
"tlla
r :l-
'
silinder
ffi
-z
Perat,.ati-ur-: -.=r.r
-z
Paking katuP udari
o
a
Gb. 6.6 Cere yrng selah ddrm meleprskan
kepde silinder.
-
Bus pembebas beban
-
Paking
.-
Cincin-O
.._
Torak pembebas
beban
-
Pegas
I
B
@
o
x
e
Hanya bekerja
pada
pembebas
beban
otomatis
Lepa-*'-rc uJn'lEz rar.lar
Gb. 6.4 Meleprskrn
PiPe
keluer.
Gb. 6.8 Katup kepak. Gb. 6.7 Membongkar kepala silinder.
T
' u r F l m q l F u m r U B P ' u l l q m q
. p . r a 8 t u a d
t u r l r q
t o 1 8 o a
s o r o d m l s r d q e h l Z I ' 9 ' q C
' m F u . q l F u r n l u B p ' u B p l u l q
. l u e i t u e d
t u q r q ' 1 o 1 t u e
s o r o d u e 1 s l d e 1 a 1 4 i I I ' 9 ' q C
' r y r o 1 u r l s - r d a P y U 0 I ' 9
' ' 1 9 ' 1 e s r d s e d e 1 a 1 4 1
6 ' 9 ' q J
' l o { 3 u e
s o J o d J I I n
" , ( u { B S n J
g E 8 a c u e l u
I n l u n
I n d
{ I J B u o d
u B 8 u e p J 8 n l e > l u B l s l u E q
I I J B }
u I p n u e { u E p
l n e q
- i n e q u e l d n D l s s ' A - { n q B S
I S I S u s p u l e } u q u e { r u n l o 8 u e u
{ n l u n
' ( u t ' s ' q c
l q r - I )
' ( r ; > l e l ) > l r r e u i a u " E u e p
1 o > 1 E u a
s o r o d I r B p
" l o q
u e l " l u e q r n l e l
{ I r u I Q t
' u l l u u q q e ( u n J
r e n l a {
I I r B u a u
u > 1 e m
e p e d ( e , { u r i q r q e r u e l n r e l )
{ " s n J { B p I l r y ' ( 1 p
t e d u r a d
, * a e , a u i r p n p e d r u r
I B I I
l u u l s g
' I l u B I
e { r u c
0 I
q r q e l 8 u e r n 1 u e r E E u t l e l u e p
u e l q n l e t r p I I B , r \ e q q e l e q e s r p e , ( u q u r u n r u u 8 u e p u e l e l u " q e r y l q e p n u u u 8 u e p
o r 1 * n 1 . 1 , p l e d e p
u e l e t u e q
q E u I n U
' f ' q ' q C )
u l u l u e q q s l u n r r e n l e {
{ I r B I
( t
t
' J 3 n l a > l
l e . r a E E u a d
E u e l e q
I I r " l
u e r P n t u a l
' n l n q e p q r q a l
1 o 1 3 u a
s o r o d u p e d E u e q u r 8 u
- a d u e l l u q
1 u e 1
' e u r e s - s l r l B s r a q
e r e c a s
1 o 1 3 u a l B l o I
I J p u B I B l u E q
q " u r n J
o r p
' " i o q
u B I E l u B q ' l e r e 3 E u a d
3 u e 1 e q ' 1 o 1 3 u s
s o r o d u , { r e n l e 3 u e r u
{ n l u n
( t l
' l e u o 8 e r p
t s t s o d e P u d T o P U I I I S
e 1 e d a 1 u e p l n e q r { e n q
" n p
u u l S u e s e d
e , ( u 4 u e 8 t e 8 e q e s u e p ' u " l e l u z q
q ? u n J
1 . , n q
, 1 . , q
' 1 o 1 3 u e
{ " } o {
I J B p u " l e l u e q
q " I u n J e ' ( u s e d e l
q e 8 e c u e u r
{ n l u n
( l
' l n { u e q > 1 n l u n 1 a d u u 4 l e q r e d r P
n l r e d r u t I E I { t u e I P C . ( z I . 9 u ? p I I . 9 . q c I B I I I T ) . s I ' u B S - u J B s J e q B J s c a s u s l l
- u q t l e r u n r u B p E l c q u B I B l u " q
' l z r e 8 E u e d
3 u e 1 e q ' 1 o 1 E u e
s o r o d u e r y e n l o ; 1
( 0 1
' 1 e r o 1
u a d u " { J B n l e > I u e P
' r c n s a s
8 u e , ( E u u 1 u e 8 u a p l a o t
u r 1 r o u n 8 u e d u l c u l t
" { n g
' ( O t ' q ' q C
l q l . 1 )
' { 3 r o l
B { n g
( 6
I
L
E 9 Z
u e ? s { r : a u o d J n p e s o J d
t ' 9
r
Ii
ri
264
_
Lrq efr l0cm
Gb.6,l3 Cre d,
-
rrrh brntelrn.
6 Pemeriksaan dan pemeliharaan
Gb.6.17 Mengclortr netrl drri batang
penggerrk.
Gb. 6.14 Cara menarik keluar bantalen.
Gb.6.16 Crn mengeluerku penp.t
minyel.
4
,J!
ffi,
7'L
Gb.6.15 Cm rdg q poggerek.
!l
i,
I
t,
i'
li
i
I
t'
I'
ii
It
ti
it
l
I
I
I
I
I
L-r
K\
F.\\
\
N\\ *
r
' r c s . r r d u o { u B s B p u a l g r p
I n B q
u a l s B d a l e l {
t z ' 9 ' q c
' u l E u r p u e d r d ; d u r l s r d q e l 4
0 Z ' 9 ' q C
' I B , ( u ! u r d t d u q s d e 1 a l 1
6 l ' 9
' C o
' t - . + r
- E s . f r o !
u s P )
r r y q r d ; d o r l s r d q a l 4
8 I ' 9 ' q O
n l u " q u e d u E l " l B r e d u p u B S B I . u e { u " r ? I E u o q l u a d
( e )
' q q s
u B I n { ? l l P l e d e p
I u I r o s a r d l u o { u E J D I E u o q u e d
q " ) [ 8 u B ' I
d n r 4 e s r o s e r d l u o > l p e d u r e { S u o q u e d J n p a s o r d ( Z )
i
' n , { 2 1
S u o l o d e s I J B P U B S E P U B I s B l B
r p u u { { B l e l l p s n J u q
4 e r a E 8 u a d
E u e t e q l u l u a d u B l r E n l s E u a u
{ n l u n
' e > l n q
- r p d e l e u a d d n r l a s r l u l a l e s u u y s n l s l t p I B d E P r u e q
1 o 1 E u a
u a d
1 e 1 a u r
u n d u p y
. l " l 3 r u
J n l J e l s u u r p r J e p
l r c e {
q r q a [ l q l p a s e i u : a l e u e r p 3 u e , ( e l e r e d E u e l e q
u B E J l u B J e d u e 8 u e p u e { J e n l e { I p s n J e q
l e t e n
' s o r o S r a l
n e l s n e
1 e p t 1
' 1 t e q
g r s u r u
l l e r u
e 4 t u e l n l r a d l p
I e p l l
t u r u v e i : a 1 a 6 ' ( / l ' 9 ' q g r l e q l ' I ) ' l e r e E 8 u e d
E u e l e q r r u p ( 1 e r o 1 u e d u e p
1 o > 1 3 u a
u a d e p e d ) u E l s l u u q
I e l e r u - l e l e t u
u t r y e n l e ;
' E l B J e I u
I B d B P
u 1 n {
- n u e d r e 8 e ( 1 e , ( u u u
t e d e r a d
F B p l p e {
q t q e l
l l { l p e s
r e l e t u e l p u e E u e p ) e l u r a d
t u e l e q u e e r e l u e r a d u e E u e p
l n l n d r p
s r u E r { l g d e J e d ' r 1 u e f l r p
n p e d E u e , (
1 e , ( u t u r
l e d e r e d
u e r y e n l a E u e u
{ n } u n
' { I e q
r I I S B t u
1 e , ( u t t u
l u d e r e d
e r y f n p e d
{ " p p 1 u I
q e 1 3 u e 1
' ( 9 1 ' 9 ' q C
1 3 r l l 1 )
' u l s t u E q q ? I u n J r : e p
1 e , { u r u r
l e d e r e d
r ? n l e {
{ I r e I
' l e r e E E u e d
8 u e 1 e q u e l r e n l e 8 u e u r n 1 l e n z p e d
{ ? s n J
r d r u B s
{ e p n 1 e r o l
u e d
1 e 1 e u r
r e E e e 8 e i 1 p s n r e q p l
I ? q
t u E I ? C
' ( S t ' q ' q C
l e q l ' I )
' 1 o 1 8 u a
s o : o d . r e n 1 a : 1
I u B l
n l e l
1 o 1 E u e
u e d u l c u t c u e p s u S a d u I J u I 3 E { n g
( s r
( t r
( t , l
s 9 z
u e e s 4 : a r u e d J n p e s o J d
t ' 9
r'
266 6 Pemeriksaan dan pemeliharaan
l) Bongkar kemasan.
2) Buka pipa keluar ,j;
=ekiur
badan kompresor. Demikian pula
bongkar pipa-
pipa minyak. prle-:::a pendingin,
dll. (Lihat
Gb. 6.1g, 6.19 dan 6.20).
3) Lepas baut-b'ai- :<-egatrg badan kompresor (Lihat
Gb. 6.21).
4) Bongkar
!.er,is-'-
:erbantu yang lain bila dipandang perlu.
(b) IJruten
Frer:h::r'r
:-rn
badah kompresor
l) Lepas k,-:,,---i
-:
pasak. (Gb.6.22 & 6.23).
2) Lepa-r pe:-rr; r-apasitas. (Gb.6.24).
3) Lepa.-. m;a:
:ekanik pada sisi rotor yang
beralur cembung (Gb.
6.25).
Peraq;.: fi. r:rJr dari cincin karbon yang bergesek pada plat perapat.
plat
ini ha:.,:; ecsrliukan dengan hati-hati supaya tidak
jatuh
atau rusak.
per-
mul--r-*:- r,r",-s rada plat dan karbon harus dilindungi supaya tidak rusak.
4) lul.: 13as.4 ir.;nder (Gb. 6.26).
5) Bukr :irrr-S- dari rumah (Gb. 6.27, 6.28 dan 6.29).
6) l:
i; -;;l.s
- -ne
dengan penarik (Gb. 6.30).
7) K:u,:rr"-r: :a;r dari tutup-D2) dan lepas tutup ini serta perangkat
rotor dari
n:="Li
,-.!,:
0.31 & 6.32). Jikap pembukaan
tutup-D sulit, pukul
baut-baut
a{4ar :rr-- :iastik agar tutup mudah dibuka.
8) Lriesir.-u r.i*.angan rotor dari tutup-D (Gb.
6.33, dan 6.34).
;i
:s,
i
\--
--/
3.
Gb.6.22 Mdf-.r r"rplq.
Gb. 6.23 Mengeluarkan pasak.
Gb, 6.24 Melepaskan pengatur
kapesites.
Gb. 6.25 Melepaskan perapat mekanis.
\\
.
*\
r)
S:Suction (:sisi
isap)
2r
D:Delivery (:sisi keluar)
' C i n r n r u c f s t d a l a 6
I ' 9 ' q O
' 3 u n [ n d n 1 n l u e 1 s e d q e t r 4 1
0 C 9 ' q C
' u e E u u r a q e s r e q
8 u e , {
1 s ; s
u n p u p u d
{ B } u e r i t s
u r u c e s g a l E u o c u e u r u u E u e p g - d n ; n 1 u u 1 s e d e 1 a 1 1
8 t - 9 ' q 9
' d q n u e d e l F q u r e 1 4 1
9 f 9 ' . 1 1 )
?
? a
' S - d n l n r
f g E u a 6 6 Z ' 9 ' q C
' g { n l n u e d G { n q u e t r {
L Z ' g ' q J
L 9 Z
u u e s T r e u e d J n p e s o r d
' 9
{
ti
6 Pemeriksaan dan pemeliharaan
Gb.6.32 \Id4cif.r
qD dan rotor.
Gb.6.34 MengcH,r rr drri tutup-D.
Gb. 6.36 Mengeluarkan bantelan dari
tutup-D (2).
Gb.6.33 Meleaskan mur ganda dari rotor.
Gb. 6.35 Mengeluerkan bantalan dari
tutupD (f).
Gb.6.37 Mengeluarkan bantalan dari tutupS.
' r l B r e E 8 u e d 8 u r l u q E u e s e r u e l 4 l
0 r ' 9 ' q g
' r t r f u F r
1 r d u o d
t u r s r u e p
6 ' 9
' q g t
' ( { u u q - r y p q
r o s a . r d r u o l u p u d ) p l e u t u e s e i u e y 4 g 1 .
9 ' q g
4 e p r 1
l e d u . r e d
r e E y
' n 1 u d
u e E u e p e , { u l n l n u e r u u e 8 u e p q e l e t
l e d e r e d
E u e s e u r
- e r u ? J ? J
' 1 e 1 e r a d
1 u c
u e E u e p r s q n r p s n r e q e , { u r e n l u B l n t u J e d
' E u e s e d t p
t e d e r e d
u n l e q a s
' ( O S ' S ' q C )
u e l e l u e q q s r u n r e p e d
1 e , { u n u
t e d e r e d
E u e s e 4
' d u l a u e d
d n r 4 o s u e l S u e c u e 4 ' S u u s e d r p
u " l e l u e q u e d y e l a u g B I a l o S
' l r d u r u e q
S u q u s s n r e q e 8 n [ d e l e u e d d n r l s s E u e q n y
' l o q 8 u e
u e d
r e { B r , u e r u r o s e r d u o l e 1 r 1
' 1 e r e 3 8 u e d
E u e l e q e p e d > 1 e , ( u r u t 8 u e q n 1 u e 8 u e p
1 r d
- r u r J a q s n J " r 1
l e l e r x
e p e d
l e f u n u
3 u e q n 1 ' l e l a u r E u e s e u o u n l { B , t \ p " d
' ( 8 ' 9
' q C
l s q l ' I )
' s n r n 1
1 e E s 1
q e 1 1 n 1 n d u r p n t u e > l
' p 1 e u r
s u l e
r y
n , ( e 1 u e d e d n e l e
e l e r e d 8 u e 1 e q u e 4 z u n E
J u I I n f u n
' l u r e E 8 u e d
3 u e 1 e q e p e d
1 e 1 e u r 1 e 1 e r u
3 u e s e 6 r
i
r o s e r d r u o l u e p " q u e l r l e r e d J n p e s o J d t e r
1 e r o 1
r o s a r d u o { u s l r { E r a d g )
u , ( u m p e s o r d u u p r o s e r d u o { I r B f J : F J a d
? ' ' g
' ' 9
u " p
Z ' 9 I e q B I
u r B I E p u u > l r r a q r p u e r l e p u a 8 u e d J e p u t s u e p u e x l u a u r e d
r n p e s o r d q o l u o c g e n q e s ' l e r u J o c
E J B c e s e s l r r a d r p s n r e q
1 o 1 E u s
s o : o d u e p
t r B r o l
u r c u r c
o r e p u t l t s
' B J B p n d n 1 a 1 r g e d e s r o s e r d u o l u e 6 e g - u e 6 e q
' u e r a l S u o q u a d
q e l e l e g
u u u s l r a u a d . m p o s o r d
t ' ' 9
' ( f E ' q ' q C )
g d n 1 n 1 u ? p u s l e t u e q u e 4 s e d e l ( O t
' ( 9 t ' 9
u e p
t ' 9
' q C )
q d n 1 n 1 u e p u e l e l u B q u u l s e d a l ( O
u e e s l l r e u r e d m p e s o r d
e ' 9
a r -
( ;
( n i ( e t r t r a d . - r l : : n e r
6 9 2
270 6 Pemenksaan dan
pemeliharaan
Gb.6.{t
tlarrs+
cincin pena engkol
Gr
ri penahan.
Gb.6,42 Memukul bantalan bola.
nsai ru:r
raktu dipukul harus diberi perantara batang perata atau papan
ka)--
4) Pas&{ r':,:-.* engkol
i) Pxlrg :Erang penggerak pada poros engkol. (Lihat Gb. 6.40). Batang harus
c:reiu,:g tanpa menggunakan paksaan dengan
jalan
melumasi lebih dahulu.
J,tr r :.rresor mempunyai dua atau tiga buah silinder, urutan pemasangan
trau{ :c-ggerak dan tuas pemercik minyak, serta arah pemercik minyak
rlat
c:u ,ubang minyak harus dijaga
jangan
sampai salah.
ii) Famg :':.--in pen engkol dan cincin pegas untuk menetapkan batang peng-
grrai :uc :oros engkol. (Gb. 6.41).
iii) Pas&:g :lu:-lan bola pada poros engkol. (Gb. 6.42). Bantalan bola dapat
deqzu EJ:i: dipasang setelah.dipanaskan di dalam minyak pada tem-
peratsr : i- *npai 200"C. Jika pemanasan tidak diperkenankan, bantalan
bola harus : :,alang dengan memukulnya dengan perantaraan
batang perata.
Jika sebr*, :-a3rg perata digunakan pipa baja yang
dikenakan pada cincin
dalam bema.ra: :aka bantalan dapat dipukul secara merata dengan palu.
Jika bantala:
-
:.inaskan dengan minyak maka
pinyak
pemanas harus
dibersihkan ca: :.tnralan lalu diganti dengan pelumas yang seharusnya
dipakai.
iv) Pasang peranEla.l
:.-::s engkol, batang penggerak, dan bantalan bola pada
kotak engkol. (Gb :
.:,i).
Juga lumuri keliling luar bantalan bola dengan
minyak pelumas sebe.
-::.
dipasang. Ujung kecil dari batang penggerak harus
dimasukkan lebih dat'-..: ke dalam kotak engkol.
v) Pasang paking rumah Sanralan (Gb. 6.44). Rumah bantalan akan dapat
dipasang dengan mudah
1:ka
baut panjang untuk kepala silinder digunakan
sebagai pemandu.
Mula-mula rumah bantalan diketok dengan palu, kemu-
dian baut bantalan dikencangkan sedikit demi sedikit secara bergantian
untuk memasang rumah bantalan pada kotak engkol. Juga gaya pengen-
cangan engkol harus diatur setepat mungkin dengan mengatur tebal paking
rumah bantalan (ya4g mempunyai tebal standar 0,8 mm) sampai dapat mulai
berputar sendiri oleh berat pengimbang.
,1
:1
i
I
r -ar.x.
pna
=4rrl
Crncin
penahan
' r e p u J l r s
e l d a { J B s E p r p
n p u e u e d 8 u e q n 1 e p e d
r y d e > 1
d n 1 e 1 t s t s o d d e l e u e d u e d S u e s e d u u p u e { s n r n ' I (
r o p u g s e 1 e d e 1 e p e d e r u p n d n 1 e 1 E u e s e 4 ( O
' E u e s e d r p
q e l e t r e s u " J o c o q
- e { u e { q e q e , ( u e u u u p
l e d r u e u e u
l e d u p
n q e p ' e u e 1 e d e r e q e q
{ n 1 u n
s J e p n
r p B { n q J e l d n 1 e 1 u e p
l e s n r
s n > 1 E u n q 3 { r I
' B q I l
u e E u e s e u e d
l e e s
t e d u r e s ' n r e q
E u e , (
1 e d e 1
d n 1 e 1 s n l S u n q e > I n q u e 8 u u l
' ( A t ' g ' q C )
d n 1 u 1
l e l E u e r e d
E u e s e 4 ( 8
' 1 1 n d
l n ? q - l n e q
u a l S u e c u a l ' 1 o 1 3 u a
s o r o d e p u d S u u s u d r e t r r p d q z 1 a 1 e 5 ( r t ' q
' q c )
r o s e r d u o > 1 r l n d E u e s e d u e p s o . t o d p e , ( u 1 e d u e 1 e 1 t l n d
l e s e d
u e > 1 1 n s e p r 1
( l
' n l u e u a l
e , { u q e r e q e q a s l e t u J e c
u e 8 u e p S u e s e d l p s n r e q e E n [ I U I J o p U I I I S
' s u l a d r u e r p
n " l e r l { I { r y s n r e q u n l e q e 1 t 1
' r 8 t r e E r e q
{ B p l }
e S S u q e s u e I s n l q l p
q e p n s q e l u d e e s l t r a d p s n r u q d e s r d n l e > 1 s e l e q u r o d r s t s ' 1 e d e 1 d n 1 e r 1 r e p u q t s
n u u E E u a u
l l g
' r e p u I I S
l e c u n d
e p u d r . r e p q l q o l q e l o q
{ B p I l { r o 1 l e c u n d
u u e { n t u J o d
' e , ( u s e l z I I E I u
{ I 1 I 1
e p e d
1 e r o 1 l e c u n d
e p e d r r e p t E 3 u 1 1 q l q e l
t u r u
S ' 0
r e d r u e s
0 l e r a l J o l
J e p u I I I s > l z c u n d e E E u r q e d n r u e t > l t t u e p e s J o p u [ I S
S u q e d
1 e q e 1
r n l t 8 u a u r u e 8 u e p r n l s l p s n J e l { J o p u I I I S
{ e c u n d
' l e p u I I I S
8 u e s e 4 ( 9
' @ v ' g
' q g )
E u e s e d J e l q e l a t o s u t e l 3 u e , ( u e 8 u e p n l e s 8 u e , ( e t e l u e
" 0 Z I
l n p n s
{ n l u e q
- u a u r S u r y u s s n r e q e d u l n 4 l J e q
{ " J o l
u l c u l c - u l c u l c u e t { s l e g
' { e J o }
{ " c u n d
e p e d
e u r e i l a d
{ J o l
u r c u l c u e q e l e q
I e l a l
I B p u " I
' J n o u n l a t u
E u e . { u e u l n u - r e d e p e d
s e r u n l e d
l e f u r u r
u " { s " l n ( E t ' S
' q C )
l e r a 8 8 u e d
8 u e 1 e q e p e d
1 e r o 1
E u e s e 4 ( S
' 1 e r o 1 3 u u s u u r e 1 4 1
S r ' 9 ' q O
' r l ? r o l u r r u r r E u u s u r u e t r 4 l
9 t ' 9 ' q C
s u e B
5
u e 8 u n q z g
l z c u n d
t p
u p u e l
' u u l u l u B q q u r u n r t u e s u r u e t r 4 l
W ' 9 ' q D
' u u l B l u c q u e p ' l u r a E i l u e d
8 u u 1 e q ' 1 o 1 3 u a s o . r o d E u u s u u r a l 4 l
e ? ' 9
' r t 9
I L Z
u e e s { u e r . u e d J n p e s o J d
t ' 9
272
6 Perneriksaan dan
Pemeliharaan
f
*- kepala silinder
Kepala silinder
Gb.6.47 !tc- r- lompresor.
@Paking kepala silinder
@Katupudara
@.."**r:":,0::".".
Kepeb
rtder
Alur pembebas (alur dalam)
pada sisi keluar kepala silinder
Silinder
Ujung katup isap
dipasang pada bagian
stoper (alur dangkal)
Gb. 6.48 Memasang
perangkat katup udara'
q",-
q"mbuosan
U
-Brs
g.
-
-U
7rrr3 bus-U
d
-z
l-,GjE'J
@'
w;'*-
)1
Y
-
Pesas
M
g
l
t--
t\\
\
li&S,.i:*-
Gb. 6.49 Merakit pembebas beban. Gb.6.50 Memesang pipa kelurr.
lL
' ! l n d u B { s n m l e w
s ' g ' q c
J o s s J d r x o { u ? p B g
r l n d e n p e l ? p ? d
u e { l e d e r l p
s n J n l n ^ E {
u e d e d n t P B u e l e g
' u B q o q s e q a q u e d u d ; d 6 u u s r r u e 1 4 1
I g 9
' q g
' A - { n q e s 8 u u s u u a l 1
Z S ' 9
' q C
' u e [
u e E u e p u r B I B p r I E J B e I J o s e J d u o { u ? p J o l o r u I I n d ? J B l u B q e E u e l > 1 t 1 t 1
u p e d
4 n q e s
u B { e l ' E u ? s ? d r a 1
q u l e l e g
' E u e s e d t p
I n q e s
u e l p n u r e I ' Z S ' 9
' q C
r u l " p u u l t e q l p e d r p
U r e d e s
' { n q s u e n e l E u e l I J " p r e s e q q r q e l
l q r p e s
l e r e [
u p e d u e 4 d e l e l r p r o l o l
I
' A - { n q e s
8 u e l u e d u c 8 u a p l e n s e s r o l o l u
{ " } e l
r n l v ( l
d e p e q r 4 r o s e r d u o l g n d u e > 1 s n r n 1 ' E u e s e d p
A - { n q s
u n r o q e s
^ - r # : t # J J } :
Q
' ( r s ' g ' q c )
u e q o q s e q e q t u a d e d r d S u e s e d
' u e q o q s e q e q u r e d u e 8 u e p
l l c e q
r o s e r d u o {
{ n } u f t
( t
n l u e q r u s d u e l u l u r e d u z 8 u e s e u r e d u e l n J n ( q )
' J n l e {
u d r d r n u r e 3 n [ u e l S u e c u a > 1 e , ( u 1 n l u e l e s u " p J e p u I I I s e 1 e d e 4
l n e q
u e l E u u c u e { u e r p n u o )
' J e n l e {
e d r d r n u r u e l S u e c u e l E J B l u e r u e s
{ n l u n
u B p r e p u r l r s e l e d e > 1
t n z q l r { r p e s
u e { r o p u e )
' ( O S ' q ' q C )
r e n l e { e d r d 8 u e s e 4 ( 0 1
' 3 u r : e 8 u e u r
> 1 e 1 s r u e f l u c 8 u o 1 e d u e l e u n E ' n - s n q B p d
' " p g l n s r q
r u n u e p q , ( l o u r
l n q e s l p
E u e , { s e u r n l e d
1 e z
u e E u e p
O - u r c u r c
r s e l n e 8 n l
' S u e s e d r e l q " l o l o s u e { l n l e q l p
s n r e q
' u e r r y r u e p
" { r f
' r r l u n d r a l
u { B r u r u r c u r c ' u e q e q s e q e q u r e d
l e r o t
z p e d E u e s e d r p
O - u r c u n
n q z l r e p e d . ' ( 6 V ' 9 ' q g )
' r e p u y s
e 1 e d o 1 z p e d u u q a q
s e q e q r u a d S u e s e d
' s r l e r u o l o
u e q e q s e q e q u r o d u u E u e p r o s a r d u r o l
I B q
t u E I E C
' J o p u r l r s
e 1 e d e 1
l n e q
u e E u e p u z 4 8 u e c u e l r p 3 u r 1 e d u e p ' J e p u r l r s e 1 e d a 1
' 1 e d e 1
d n 1 e 1 e u r u s - e u s r e q E J B c o s u p r p n u a )
' r a p r r r l r s
l e c u n d
r p ( e c u e r e a l c )
e s r s E u e n r J n l B r p d e s r d n 1 e 4 e 3 e f u a d u e p d e s r d n 1 e 1 d e l e u e d
l n e q
n 4 u
d e s r d n 1 e 4
1 e 1 d
u e p d u l a u e d
1 r c e 1
d n r 4 e s q e d e > 1
) B l e l
r u e q u e S u a p r n l y
' n r e q
E u e , ( u e E u e p J e p u r l r s e 1 e d o 1 S u q e d u e p s J ? p n d n 1 e 4 3 u r 1 u d r l u u p
( ^ !
0 r
0 r
I N I A I
E L Z
u e u s l u a r u a d J n p e s o r d
' 9
274
6 Pemeriksaan dan pemeliharaan
Jika puli melentur 1[' mm, maka tegangan sabuk adalah optimum.
ii) Atur letak motor i::ngga kedua muka luar puli motor dan kompresor menjadi
lurus
(sebidang -
Gb. 6.53). Poros motor dan kompresor yang tidak sejajar
akan menle:e:i:r
getaran
Pada
sabuk.
iii) Periksa I{E::s:-
-rbuk
dan tetapkan motor.
iv) Pasang :::*: !:.u pelindung sabuk. Setelah pemasangan selesai, lakukan
uji coha i{FC. iluraikan terdahulu.
(2) Prosedur
preral:t:
(-'rnpresor
sekrup
(a) Pera'r-': :it
-:
iomPresor
l) ]yla5rr'tr-r"r :u:-lan-bantalan rotor pada tutup-D. (Gb. 6.54). Bersihkan
gemuilr:m,ur, relindung karat dari bantalan dan ulasi permukaan dalam
tutueD
':r r :raralan dengan minyak pelumas baru. Setelah itu tekan bantalan
sca-i". : r ::us. Dalam hal ini harus diperhatikan agar bantalan tidak ter-
baii
-rrr:-..
2) Pas&og
(,*:."l
rotor pada tutup-D.
3) Kroca:,str: mur ganda dari masing-masing rotor dengan torsi yang telah
diurrer.rn Gb. 6.55).
4) Pr:ise r":',:rg-earan D (Gb. 6.56). Ukur kelonggaran (clearance) D pada be-
berlp' lcr. nemakai pengukur tebal (feeler)'untuk kedua rotor dan yakinkan
bahr :rssinla sesuai dengan
yang ditentukan. Kelonggaran ini akan sangat
Gb. 6.54 [{g6asrrllr hrFr.D
(pada
komprsr srlpr.
6,55 Mengencangkan mur atau baut dengan
kunci momen (torque wrench) untuk
memastikan momen
Yg
tepat.
Gb.
Gb. 6.57 Memasang tutuP ujung. Gb. 6.56 Mencocokkan kelonggaran (clearaneelD.
' s r u B { e r u
l u d B r e d
E u u s u r u e l 4 l
9 ' 9 ' q C
' q s u m r u p e r l
O - d n t n t
6 u e s e r u e 1 4 1
Z 9 ' 9 ' q C
' q c l u n . r u p u d
5 - d n 1 n 1
8 u u s u u r e t r 4 i
t 9 ' 9 ' q O
' S - d n u t e p u d u u l u l u u q S u e s u r u e ; 4 1
1 p ' 9
' q O
' q B u n r 8 u u s u r u a t r 4 1
6 S ' 9 ' q O
' C - d n f n l t u ; 1 u d 3 u u s u r u e t r 4 1
8 S ' 9 ' q O
9 L Z
u e e s T r a u r e d J n p e s o r d
t ' 9
6 Pemeriksaan dan
pemeliharaan
Gb.6.64 Msmxr-
lh
pnpet pada tutupS.
Gb.6.66 Mernrlq \opting.
Gb.6.65 Memasang tutup pada tutup-S.
Gb.6.67 Memasang badan kompresor
pada landasan.
hrhl\ -r:\
Gb.6.68 Memasang pipa keluar.
r u , r s p r p r c u r r e d r e r ; : I i i l # , 3 ' ' , f t ' , : , ' , , 1 ' J ' ; ' : 1 1 - , " r l " l T : l t t t : # : , : ; J * "
u e 4 u q r e d u u p u u q u 8 e c u e 4
Z ' 9 ' 9
' s I l B ( u e l S I S
? r e c e s u { B u B s { B I r p u e p B S r I ? U S ? 1 " u e { J e s u p r p e , ( u l e p u a q u e n S E u e 8 u e u u 8 u e u o ;
' u e l n d r u t s e l
l e n q l u e t u
u n l e q e s l u t u J a c
e J e c e s e s 4 t r e d t p e ' ( u l e p u e q t u e l s l s q n J n l e s
' e t r e l e q
u e p e { u r E I B p e , ( u u e n E 8 u e 8 e 1 e [ e E - e l e t e E
l l e r u r y { n l u n
u e { l s e r e d o t p l e d e p
e > 1 e r u ' u u 1 u e 1 e [ r p
u q S u n u r q t s e u r r o s e r d u o { { I [
' e , ( u q e q e s - q e q a s
u e { n l u e l r p l e d e p ' u e n 8 8 u e E
I S I p u o { u u p
} e e s
u e l l n q e ' { u e u e " ( u
- s J B l u E r p 8 u e , {
, r u r
u u s u e r e l e I r J B C
' l e l e u r e d
r r e p d e 4 3 u e 1 8 u u , ( u e S u u r s l e 4 u e l e u n E
- E u a u r u e 8 u e p t e d o l
u u 8 u a p u e l n l u o l r p s n r u q e , ( u e l e f e E ' r p e f r a l
u e n 8 E u e 8 e 1 t 1
( :
I u n u n u u u o p a d
I 9 ' 9
' q e 1 e s
E u u r ( u s J " q l l e r u e d n e l u e [ r a 1 t s l p u o 4 u e L { e q n
- r e d u u p
I n q u l l
l u d e p
e 8 n t u e n E E u u 8 u n r u ? N
' r n l e J o l
? J s c a s u B I B u s { " l I p
{ p o l J d
u " p u E r J B q u e e s l u e u t a d e > I [ u e n E E u u S r u e l e S u o r u
l e f u e q
u B ) I E
{ " p p
r o s e r d r u o ; 4
I u l c
u B q B a e r u e d u B { B p u l I u B o u B n E E w c
I s B l B E u a } t
1 9
' { n t u
I p u I I s J n I P
P r e d e s
r o s a r d u r o l u p e d u q o c r l n u u > 1 n 1 u 1 ' t e s o l a s
u 4 q e r o d g B I e l e S
' u " s e t r r a {
1 I { B ) I $
' ( 8 9 ' 9 ' q C )
r n l o l e d r d u e p
1 e , ( u u r
e d r d 8 u e s e 4 ( g
' ( f S ' g ' q C )
u s e p u " l
e p e d r o s a r d u o { u e p e q 8 u e s e d u e p ' r o l o u l u e p r o s e r d u r o { u " p e q u e 1 3 u n q n 1 1
' r o s e . r d u r o l
u z p u q e p e d s e l t s e d e 4 ; n l e 8 u e d 3 u t s e 6
n l u e q u e d u u l e l e r e d u ? p u ? s t u e { u u l t l e r e d u e l n J n
' ( q S ' g ' q C )
E u g d o l u e p
l e s e d
8 u e s e 4
' G S ' S
r y t 9 ' 9
' q O )
5 - d n 1 n 1
z p e d d n 1 n 1 u u p
l e d e r s d 1 e 1 d
8 u e s e 4
' ( g q ' S ' q C )
s l u " { e r u l e d e r a d
E u e s e 6
' ( Z S ' S ' q C )
q e u n r e p u d q - d n 1 n 1 u e 4 3 u e c u e y
' ( t S ' S ' q C )
q u u n r e p e d
5 - d n 1 n 1 8 u e s e 4
' ( O S ' S ' q C )
S - d n t n t
u p e d d e s t I s I S u e l s l u " q 3 u e s e 6
' u e l S u e s e d
u e l p n r u e {
' n r e q
1 e , ( u r u r
q e p e > 1 e d
I u l I q
I u E I C
' ( O S ' S ' q C )
q I u n r E u e s e 4
' ( e S ' g ' q C )
C - d n l n l
E u q e d 3 u u s u 6
' 0 S ' S ' q C )
E u n f n d n t n 1 3 u u s e 6
' q - d n 1 n 1
q n 1 u e , ( u e u u B { B J o l o J
' p c e 1
n 1 u 1 r e 1 r u r u e r e 8 8 u o l a { e { l f
' r o s e r d u o l
r i u e u r r o ; : a d t q n r e 8 u e d u r e t u
L L T ,
r u r p u e q e 8 e r u e d u e l e p u r l u e p u e n E 8 u e E r s e 1 e 6 u e 1 4 1
n ' 9
r t
( :
( i
Q
( t
( q )
( s t
( z r
( t
t
( o t
( o
( 8
t :
( 9
( ;
6 Pemeriksaan dan
pemeliharaan
278
o
u
t
6
0)
E
o
,l(
x
6,
u
6,
6)
6!
6l
F.
=
\o
o
a
6,
F.
6
!
o
,<l{
9
'4
?
I I
-=
a - r-
9-
- -6
.
,:
=
_
:Oc
=
E : id"
E
=
- n3
a
=
I EE;
=
=
--
=sl
-
=
=
E=Q
.
=
=
i,,
=6!
-
-
-:
=,
E6e
==
-
= =l
oo{d
-
=i
NU
=.a
z ;
=t
?38
c-
= =
3. 1 :"-
== = =
:l
'-d,
-.
-=
-na -*
t- ;= s
-
, ...t
za
i= i :lrhg
i= 7-= ; J',&:-8
d
!
bo
(n
50
o
E
d
N:
SE
ooL
o=
!d
^t
6gj
6oh
e*5
!'{
.E
E
EE>\
iioP S
o bo?
!Eb
Ex:
=od
EEC
fiES
A
tr
(!
oo
!
x
O
d
-o
oo
(!
tr
a6
o0
tr
o
d
)l
(
D
d)
d)
oil
-od
do
=a
u)e
6i
(h'E
ad
}l
E
o
E
d
o
o
oOo
tro.
6
dtz
o
o
'|l
60
o
-o
o
o
!
o
A
E
oo
o
o
o.
)i
o
9
!=
=!
r:-:
=
+
^l -:-
Fl=-
=
*
'o
|
== -
t
a t
=u
lgir + +
tE==
I aa
= =
J
d
(d
E
00
o
A
r
v
a
q
o
E
Ar;
6.0
'lttr
,q
ax
cd
oE
a
ci
oo:
q9
<6e
^3
otr
6?
i.i o
o.
a
a
!
E
o
0.
o
o
o
d
E
c!;
dd
*c
5q
5)l
cd
o"O
9:r
EE9
iEc
d:d
H.g
E
t99
.odo.
tr oo5
,eod
F O.J
o
3
J(
bo
a0
o
fl
d
2
.6.
o.
it Jz +j
HSJ
-r=-:
F;:g
3i
aE
6i
#3
trE
:6
!!:
t:.s
(d
(!
d
o
!.
3S
=
o.d
.Y d:=
EEE
i
1 9
o
g \
' 5
a : * F ! . i \
. * X
E 9
! e J l
i t Y
f s
E O
o
s
r 3
o
5
G
4
o
o a
0 q
= 7
H i
6 - X
m x .
d e F
6 >
D =
? a
l o
o
@
y o
N 5
t r X
o l !
x
o
! r
*
6
I D
i ,
I D
E
e .
' DE
o
: - D
o
o
o
x
I D
E
6 : J
s
L I D
a )
m
- p
8 E
o i
o
p
x '
d
6
x t
@ a
l D d
p -
o ' o q
x 3
o o
F Y
o -
p
D
: J
o
o
I D
, r
B
o
d
o
o
t \ '
I D
p
-
X
C T
o
?
B X r
: - 0 q 5
' r H
= - o
m =
o :
t r p
9 t s
; q 3 .
r E .
o m A
= r 5
o t D 5
* O
E - x
5 S
o a o
E D
o .
- J
7 F
t s
o
@
E
p
( ,
@
d
p
' o
o
d
I D
, t
o .
C '
o
( F
t f
o
t s
o
I
g F
c E .
u . a t
F ? T
p H
9 .
o ?
o t
o p
k : - r
n 5
N o Q
S ^
! 5
o -
E o
o q
0 a
o ^ :
x 7 l
q t r .
o y
C
t r x
d t D
b @
a E o
- m
E -
3 o
< t r
P E D
O E
0 e , +
0 q l '
t D 5
:
a
d i
* D D
? D O .
J : .
p
s f
J A )
x P
a \ '
5 . <
o i
G o e
3 <
, _ o
E ? i
a 5
. E
a .
0 a
o
( '
c !
} <
d
o
o a
, t
@
o
: r
I r J
E D
o -
o
0 c
! 9
A )
( F
l r l
o
o a
! 0
o q
o -
o
0 q
( F
d
I D
t l
! ,
o
0 c
0 a
c r
I D
D A
! D $
r d =
o s
d r
o f D
o
o
D
, +
q 9
r w
3 i
m =
= F
! I o
, 5
= O
q - a ' u
t s 5
! P
N ^ l
F g
3 0 q
m ^
o
p
7 f
o
l i
5
@
( t
F O
5
I u r p u e g S e o u e d U B T p u l l u e p u ? n E t u B E r s p l ? A u e l
I n ' 96 1 7
d
I
!
o
o.
ttl
ttt
ll
tt
tl
ll
t_
l=
!.il
-
=
E$i : :
j
EEI
i
a .3
E=i I
-
o0
o-!l
= =
, C
e Li
= =
I d
S*'
i z
I s
6jr
a i 5 | ;n
E.Y L ;
: I C
s-
=
Z
i
i o
! L L !
-'
I E
;E
I
=
i
Z
l;
:;
+
>
i
=
I
I &
;E i ! i i tE
t*; :
=
i l.:
t=
= =
1 i!
EE
=
i .=
=
lj5
6l
=
?
=
!
-
| k
.ia
= -3
_l
i .; I o
v z
-
-
=r - |
a-
I
I
ri
o
o
e
o
JZ
Ji
EO
!
ll
o
o.
I
60
o
o
l(
o
o
,st
@
o
o
o
.n
50
li
d
a
60
,o
d
)i
oo
o
o
!z
d
60
d
d
*
o
co
63
d)
AZ
00
o
o
v
d
oo
o
o
(B
&
o
o.
(!
)i
@
o0
jl
A
(!
h0
d
ad
&
o0
o
o
v
d
-o
(!
3
(!
3
o
a
I
I
I
I
i-"1
i=nl
l-Ll
r=9tL
I
-
: l9
ol Eilo
Idl E i B l:
=!'l
L
=
..- lE
H*l
=:i
= -i'3.
{tl
fi E
.
. iE
oIi
EI a i : r;
sslElE,E .= i
o
o
-o
!
d
o
o
q
o
V
A
,'}t
!a6
o.,
JE
=! Xo
9l-
!o
-o!
ov
EA
oll
o.a!
O
o
trL:
(!(g
)1 tr
rqt
tx
c(B
OE
o
o
o
I
A
0.
ad
o
iU
5
=A
dotr
#19
@
d
_o
Qo
o60
3tr
dli
:30
,:o
Jd
E
d
o
av
lud
QI
,E
Ec
-vE
-.8
=! xo
3z
as
OY
flg
o
o
d
,o
Ou
q2
dP
9q9
o.x
d
AE
r!
JI
o
o.
o
6
d
.D
roo
n5
.=M
16
=X 2C
E
@
o
o
E
o
z
o
I
-o
3:
gi:
trtr
-o
dm
JE
FX
x
-q
o
6
f
(!
tr
ts'(, d:=d
z'5EE!
6 Pemeritsaan dan pemeliharaan 280
il
ii1
iii
g
q)
,ra
a
x
)
o
o
d)
I
6,
"il
o
A
6l
.i(
6l
!o
t<
ln
\o
o
6
6
F
X
o
I D
E
E D
X
o
=
o
. D
( F
E D
T A
Y @
o t D
o
I D
I D
I
3 X
o o
c r =
C i a
F I
o
o
!
B
p
, s .
o
z <
o a
! . -
i J o
0 a t
o a =
. 6
F
o
o
d
x t
p l
t t
5 l
- o l
o t
q s
l o
: t a
a
r l
c r )
x
o
9
o
o e
o
, r '
o
S D
F O
o
, r '
o
1 3
l !
p
A '
A
E !
F D
? r
o
p
0 a
E D
, (
7 r
o
x
6
o
, I .
o
( F
0 a
D
: -
0 )
7 f
E
o
q q
o .
o a
+ J
5 0
o a l
( F =
: . . x
$
0 c
, f
q e
o
! 9
6 7
= <. ' p
F
0 c
o
!
F D
a
I D
x
s g
6 y
5 0
o . '
B E
r ! .
= o
9 i
i ,
E .
F
. < t
= : .
t 4
- -
E S
! 1
h
6 r 5
s o
- 5
o
F i . - t
O 5 o '
l o a I
x c e . {
' l o E
f D
5 0 ,
m : 1
p P
i ] t
t r p
A @
s
o
=
c
o
o
o e
o
c t
I D
7 i t r
6 e
* E
o 5
i f . o a
p l 0
d F
O B
m o
E 5
q 9
. r g
( A
F O
@
D
t s
F D
' r .
o
E D
o d
0 e *
P X
- c r
6 E !
l D @
* 6
l o
d
I D
o
7 i
d
o
, r
o
i t .
D
P A
p c !
! r J
O B
p 6
7 t E
' c q
p
F O
o
o
- 1 -
=
C , )
o
@
o
o c
0 c
I D
F
C D
0 c
F J
l 0
p
0 q
o
o .
E 9
a
o
0 q
C D
g .
E 9
5
o
o
! o
0 c
! o
o
0 e
7 f
o .
0 e
p
I D
d
o
0 a
F
o
l !
1 3
o
C D
, l
5 x
< E
P 7 l
^ t D
6
t s
( t
F
?
r c
8 o
o
D
{
? f
o
0 c
0 a
E
o
F
t ,
C
l 0
@
? -
d
p
0 c
l o
5 0
D T
, t ' D
s 5
= o
< ! D
m r c
U t r
. p
0 e
F D
F D
o
o
0 q
o a
C
6
p
6
F 9
o
x
! 0
l e
D D
0 a
D T
t ,
r ,
C D
7 l
o
= G
d t r
a g
D *
r =
' D D
F O
0 e
x
l !
o
7 l
t ,
o
, r
t D
L ]
! 0
I D
t !
o
, l
F O
( h
o
o
F
o
E D
U )
o -
6 =
F t
' t
' i
= S
E f -
= )
=
l
- i
P
E t
o \
i r r
f r
I u I p u e q " E e c u a d u " ) t s p u l l u B p u B n t t u " E r s E l E A u a I A I
t . 9
t 8 z
Pemeriksaan dan
pemeliharaan
c
o
E
Zu
o._
30
od
_e
-=!29=';
_-_4 E
.- z ;=-\
=
: i s -3 3 3Z >E+i:
d
6 ; il== :? :
._
c u : :o ;sj^ c
a V. - r-n 4;" ''b;Joi'
fr :
=r-
r, l
:
-:; -a-
!-=--ir
i
z , -1=
.,
= ii= ElA E::i:E= i
c I
tr=-i-
;=
i="-- ortr Eo-co-.s o
i.;
=
::.:
;:
:-1._.iE
2-E=
a
.2Eai-?E
I
!-== a_i:_,i 3!
:_i*a="-!.4,
sp=#F*K E
.d5 i2=i--:
i=_===sE=iee* #Iep:33-.
=!
ii t!i=;=- i: i-::; r(; U
j
is di siJ:g d
!!
G aj
{i:
F!F O
r__J
q
@:
:&
1
I
I
1."i,
3o@
"oil
;2i
6
I
E
I o*
o f n
!
o
.ltrl
B, I I I I
'el
| | i
-6tt
I I l
-lllll
dll lll
-:al
I I I I
Eoll I I
cll- I lri I
0 o c __9 |
a E *-i: I
o)6.-E.:_o
E l: ES33r
ri
I E
iE:!=ii
= . lo doeor': ;
5 | ? i*I:l?::
E I
e
s:,iE +ii ;
L
=
E !- ! I
=
-
:
.s
l 5 t;i;;:=:
&lt r t r
'
-ttttl
dll I I I
-Y
ll I lel
.- ll I lil
6 I I I IE I
^a
II I l;I
blll :+l
trl'.
I tgl
=1il
I
I
I
J 13 | I I
l*E*Hl I i
,= lTEESel I I
F l;qEoe I I
1609! I I
l=:6F I I
I l<E>E I I
\O.',1 r I
-=l
l-,----l E
-tst
I r
-d
gr"
l* E
=
J! I .
=Xtrys=
>
d6 B.:3 I 6
1-l--J
I
i
g
.D
!E
od
ux
D.4
;a
:s
YU
9p
.-
i!*
ooE
scL
:Ld
i
I
r-----l
tl
tl
tt
tt
I
I]
;. I
?E
i!
1a
-tr
I :'
3
.10
a
t
o
E
o
d
lf,
li
ltlllilll
llllllll"l
l l |
'l lJ E:9s.
qJ
d I n I s Joac
'=
H t ig eP
"?!,
!.]
-
E a- 3- Y{-n
t:i -
=! =:
iiF;-
I3= i.z=
-F
;:+3
;:U
sqoEU
:U i9:-8
r:; I:t'; 3; a;I*
j'gg
E;-lfr
g5
tl;i
L_J
r T1 LI--J I
lrrl
tltt-
rrrl
ttl
lllt
III
lle
llci
llitr
tlal
llc!
lo
. I i ra
o rI
? e
=
.=I
*
r : oL
io
-5
=
6 E !=
-iaJFv
I u3
i
?
1
-)
-lr,
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
{l
|=l
;
i i,-. aa Z Y
- =:
:
j
E
-
==
-
::
-
:
--aa;
r ;
a :-=-t at=
. . .
==
=
ds x
i 21i:-; v33
'-__'
L_J
'1
I
I
I
I
I
I
I
I
l
.:
E-:
a-
tr
o o;n
tr En
-E
E3; .i
._ ._;*
F
I !r d V
'i
a: v?
ir
L AJO. a
l ll!,
I lt t$
I lll lr
i I I I d.l-i
| ' I o: .=
I 6llJl?
I Z
=.=!c
-
6'..1i
-9
: #!Ei:!&
: :!- d ii)i
i ;.2 n o {o:
o 6Jv:Z
gV.i5
1 l1?T 1
llr
ttt
ttt
ttt
tt
+; |
-3:
E i'l !i
oo I >o
3!l=v
JIT
tt
--i
'i
oE
E!
io
t_
Et
o a:
=6
zEt i!
t."
L:
)\i
L'
't.--
fL\\-
' r o s i r r d u r o { a { r o l o u t
I r B p
B , { B p u B r . r I B u t B r E E l o
I ' t
' q 0
s r u " I e u r
I e s e S
u B r E r u a )
r o s e r d u o { E p s d -
e { e p u z 6 n r a ;
- - - - r
E J ? P n
u ? u ? I e l u e l l J " u e l . u
l n l u n
e , { e q
. r o s a r d u r o ; ; s o . r o d J o l o u r s o J o d
u p e d u f e p u s l n s u r \ l e p e d e d e p u ? r e n l e )
' q r q o l
u B u s q e q u e d r I u e l ? E u e l u t u e p e s J o l o t u s l t E - J
J s s a q q r q a l , ( u s n J e u B p
I e q s l
u r " l B p . u " { ? } 8 [ u r p 3 u e , ( e E r e q I J " p S u s J n { u e J B l n d E T f
' e , ( u u e J e l n d
u p s n r u J n { n r p
l ? d e p ' { e p t l
n e l u q l q e l u e u q e q l u e d l l u s l E u e t u r o l o t u
q B { E d " r n q s l e 8 u o u
{ n l u n
' J o l o I I I
" t u " u
l e q " l
I p u " { s I F l I p E u e , ( ' u r d r
0 1 6
I s d u r e s
0 0 6
q e l B p B
l r u J o u
u q e q e p " d u 3 r 3 1 n d { B u r
9
: z v e p z H
0 9
:
r f
e T [ ' 1 e s n u I B 8 q a s
( f
6
r c d u u s
Z
, t u e s e l q ) d r l s r o l e g : a
q n l n { q e l u n f : z
( 2 1 f l
4 r r 1 s r 1
r o q r , u n s r s u e r u l e J d : r [ u u e u : a p
( z l z ) l @
-
l ) / o s : , r s
s n u n l u u a - u e p
E u n l r q r p
l ? d " p
r u r
4 1 1 1
u p e d u e r e l n d e , ( u r e s e g
' l e r u r o u
e f e p / , g g 1 e p e d
1 e 1 e p
u e q a q ? i r q
r u d u c J a l r u n u r s { e u r s u e r s g e B f u u r n u n E p e d ' Z ' L
' q C
I T E I B p u { I J e q I p I U I J o l o u
{ n s u l i
- { B J E )
' r $ F p u r
J o l o u s r u a f q e l u p e e , ( u e s e r q u e > l e u n E r p
4 e , ( u e q
E u u , (
4 r 1 s r y
J o l o y [
' u r E u r p u e d
s e d o l u e i u : p
n l u u q r p e { u e s e r q r u r s e u e d u e E u z n q u r a 4
' J B p n
e 1 E u e n q r e l E u e , ( s e u e d u e p p q u r r 3 u e i
s e u e d
p J l u e
u e E u e q u n a s e l r ? d e c J o l r e d u r e s J o l o t u r n l e r e d u r q l u u { { r e u e r u u p l s : u r
s e u ? d
' s e u d
r p e l u e u r q e q n l p u { e J o l o u u , { u p u e t 8 n r e )
' I ' l ' q C
u r " l " p u e 1 1 n [ u n : r p
J o l o r u e , ( e p u e r e n l e { u B p u ? ) I n s ? r u e J B l u u u 8 u n g n l l
' s e u e d
r p u [ u e u u e { r o l o r u E 1 e r . u
J o l o u u e n d r u e u e l e p e d l r u p J s e q q r q e l r o s a r d u r o l u e l n p a d r p E u u , { e , ( e p e 1 r 1
l o r t r
u B q r m u a d
I ' I ' L
r o l o h l B p B d q l q e . I r r B s B u a r r e d m o
r y p . I
u B u B { F i l r a d
I ' l
7
D
, r
a
c !
F 9
, F
i l
<
Y A N I S Y I Y C N T I A I N Y C N Y N C C N Y O L
284 7 Gangguan dan mengatasinya
.zEfisiensi
:,o
Li
-)>--Masukan
daya L,
Arus.I
0 20 {, dr to 100 120 llm 150
Keluaran &-rr
}rcl Fro5
motor, Lo
{/"normal)
Gb. 7.2 Karakteristik motor induksi.
Tabel 7.1 Temperatur kerja konduktor berisolasi.
lLsr Daerah temperatur ('C) Bahan isolasi
l_
-
5
J
90
05
20
30
55
80
80-
Phenol
PVC tahan panas
Polyester
Polyethylene radiasi
ETFE. PVdF
Tahan korona, PTFE
Polyamide + FEP, dll.
Batas mrl'q*
ln temperatur motor yang diizinkan ditentukan oleh ketahanan
terhadap
Pan'{
c-i:- bahan isolasi lilitan. Temperatur kerja dari bahan isolasi diperli-
hatkan dalam Ti-.7.1. Perlu dicatat bahwa semakin tinggi temperatur ruangan,
semakin 1g1deh b:;r..ii:as
pembebanan
motor. Temperatur lilitan pada wukt, be.opJ.asi
dapat diukur dan
-;:-i:an
listriknya.
Tegangan,
heir-e:':. jumlah
fasa, dan daya dari sumber listrik yang akan diper-
gunakan
harus dirrr :pakah sesuai dengan spesifikasi motor.
Momen puntir
=,::
::
"dalah
berbanding lurus pada
I.V V2
.lr*N
Misalnya jika
tegangan
ru:-- i::npai menjadi 80/, dari harga normalnya, maka momen
puntir
akan berkurang rne"L:.:. 0.82
:
0,64 kali harga noimalnya. Jadi,
jika
tadinya
direncanakan
akan dipakai
cc::: dengan 6-kutub tetapi ternyata ketiru dengan motlr
4-kutub dengan daya yang
sa::.
=aka
momen puntii normalnya menjadi 416
:
213
kali momen puntir
lang
diperii;'.
'..
Dengan demikian pada tekanan normal akan ter-
jadi
pembebanan
lebih, sehingEa i..npresor hanya dafat dioperasikan pada tekanan
di bawah normal dan momen punrrr
iang
rendah.
Jika dua dari terminal
u, v, dan w motor 3-fasa tertukar hubungannya, maka
putaran
motor akan terbalik. Biasanla putaran yang terbalik pada kompresor torak
tidak mudah diketahui. Akibatnya
arah tiupan angin dari kipas pendingin menjadi ter-
balik pula'
Juga
jika
pompa
minyak dihubungkan langsung padu po.or, maka pelumasan
menjadi tidak
jalan.
Dalam hal kompresor putar, putaran yang terbalik akan mudah
diketahui karena udara tidak akan ada yang keluar dari kompresor.
Jika salah satu dari kabel tiga fasa putus, maka motor tidak dapat distart. Motor
akan menjadi panas
dan sekering akan putus.
4-:-.
' t J r
Z Z
u e p u r
9
E d r d E u e f u e d e p e d r p e f r a l r s u g u o s e J
l u l s I ( [
' u t e 1
r o s e r d u r o > 1 u p u d
' t { e q n l p
r e n l o { e d r d E u u f u u d e l l q r o l o u
{ n s " u
e , ( u p u e q e q n r e d u e 1 4 n [ u n r c u
? ' ,
' q D
' d n 1 n c
E u e , ( e f e p u u 8 u u p e c
r e r ( u n d u r e u t
{ B p r l
J o l o u ) g f q l q e l u e u e q e q r u e d u u l l e q o l e E u e r u u e { B r u 1
' u , ( u l e u r r o u
e E r e q r r e p
% O t t
q l q a l E u e r n l t p e f u e u > 1 u u r o s o r d u o l s o r o d e , ( e p u n d n e u r e p n
e t u n l o l ' 1 n q e s r e 1 l B B s
B p u d
' I s u ? u o s e J
u d u 4 o p n l r l d u u r 1 e 1
9 ' 7
r e s e q e s t l r e r e q E u u , (
t
' w
g ' 7 e d r d E u u t u u d e p e d u r n u n s l e u e E r u q t e d e c u e t u u e u e { e l o p n l r l d r u e ^ \ q u q
l e q l l r e l
r u r q o l u o c r u e l e q - ' : r o s e . r d u o 4 d e s r r e u e l e p e d e E e E u t e r l s s t u e l u u { e l J e s n p s u e J l
E u e s e r u e r u u e E u a p r r u l n l p u u { e l I s B n l { n U o p n l t l d u t y
' } H l p e s
I u e p
l q l p e s
q e q n l p
d e s r e d r d S u e t u e d B u u l r I p
I ? t u J o u
u B u B I a l u e p d e 1 e 1 u e r e l n d e p u d u e l t s u r e d o t p r o s
- a r d u o l u l r g r o s a r d u o { I S u ? L u J o J J s d u e q u q n r e d u e 1 1 n f u n u e u
e ' l
' q 9
' q o l u o c r e S e q a g
' ( 6 ' 7 ' g
r r l n q l e q l - D
' 1 t e u
e E n f r o s e r d u r o l u e l n p e d r p 8 u u , ( e , ( u p e E E u t q e s r e s e q L l u q t u u 1 r a q
d e s r r p E u u , ( E r p n e t u n l o a n [ u 1 t u r s r q
' ( E u r E r e q c r e d n s ) q r q e l u e t s r E u e d e p f e E
] n q e s l p
S u e f e d u
1 p e [ . r e 1
u { E ? { B t u ' 1 e r o 1
u u d e s r 8 u e d q u 1 8 u l I s u o D I e { u u E u e p u e l u d e p e q d e s r
e d r d u e y e p r p J B p n u r o 1 o 1 r p e q r r d r s u e n l e r 3
g > I I I ' ' { B J o l
r o s e r d r u o l e p e d s n l n d r e l E u e i
u e r u n l e 8 u a d u e p u e d e s f u a d e u e r e > 1 e d l d - u d l d t u l p
1 p e [ r e 1
l e d e p
u e u e l e l t s e s l n d
u u r r u { e l
. r s u q n d
B u o r u { ( E q E r u q c r a d n s ) q q a l u u ; s ; E u a 4
? ' I ' L
' ( g ' g
1 e s e 4
t q l ' I )
' u e E u e l
u e E u e p
r o s a r d u r o l J u t n r u a r u u e 8 u e p n F L I E p q l q e l e s r y r o d l p s n J " r { u e r u l n d d e p e q r e l u B u B q E l
' u f l e 4 e q
{ p r l
u r B I q e p n s E u e , ( r o s e r d r u o l I I e q I u s { u e l u u l e l u e u r u e l u u p q u d e n 1 t
B u e J B )
' u e 1 e 1 u , ( u r p
I o q u o l
u n d r l s e u r e l n d r e q
l e d e p 4 e p 1 t
J o l o I A [
' r e s a q
l e E u e s
E u u , (
I E ^ I B
u e r u o u
1 p u [ r a 1
u B { B
u u l s l p
n D I B / d u p e d ' u u e 1 d n l n c n 1 { 3 ^ \ e 1 3 u e [
{ n l u n
I l u e q
- J o q u u { J e r q l p B { l ! ' r E E u r l s ? l r s o { s r l J e q s e u r n l e d q e , { u r u r u e l u u n S S u e u 3 u u , ( r o s e . r d u r o l
e E n l
' p c e 1
n l E I J e l B r p a s r a l 8 u e , ( r o l o u r e . ( e p u e E u e p z c e 1 t [ J o l o t u e p u d q t q e l u e u e q
- e q r u e d u u l t e q q e 8 u e u
l e d e p
l u l I e H
' e , ( u l e u r r o u
u e r e l n d e p e d r e s a q q t q e l e , ( e p u u 1 n l
- J o r u e r u u e > 1 u r o s a r d r u o > 1 e E 8 u r q e s
' r u s e q
r p e f u e r u u e { e r o s e r d r u o l u p e d r n c u n l e u r E u r l e s
E u e , ( u r f e q - u u r E u q r J e p u u g l
' f 8 u r 1
n l e l r e l s e u r n l e d
1 e , ( u t t u
s e l l s o > l s l ^ e { I f
s u u m l a d
1 u r ( u p u
s u l . r s o { s l 1
E ' I ' L
' J e u o q
8 u u , ( u e r n > 1 n r r e p E u e r n l
{ B p I l [ g t u p l p
s n J e q e , { u 8 u p o r u J n l n
e > 1 u u r
' r p u 1
1 u q
u e E u e p S u n q n q r e g
' e , ( u r u n r e f
u e l n f u n u e d u e u e q u e l e > l q e l o u " { q e q a s
- r p r e l e u u e d u r e e p e d E c s q J e l 3 u e . ( s n r e e , ( u r e s e q u n d e p y
' e , { u l e r u r o u
s l u q u r e l p p
q r s e r u r l e 4 S u r J e s J o l o r u u { J u n l e { r p B u e A e ( e q ' e , ( u l u u r o u e 8 r e q t r u p 6 E u t i q t q a l
e E r e q u e r y 1 n l u n u a r u u e { e J o l o r . u
{ n s u u
s n r e r n l n 8 u e u 3 u e , ( r a l e r u r o d u r e r u r u u " p e a {
u r B I u C
' r r l u n d
u e r u o r u e p e d u e q r q e l . r e q E u u , ( r s e n l { n g u e 4 l e q r l e 8 u e u u I e
I u l I p H
' r e s e q
E u e r n 4 e , ( e 8 B p o J B r s J e u r u e r u o r u e p q e p d
l p e f r e l
l e d e p
u u e s 8 u e , ( e 1 e l s g
u e s e u u u e d q q r u e u e r u u e l e e 8 8 u r q e s J o l o u e 1
l u g u e r e u l e d e p
J o l o r u r p d e p e d
I n q t u l l
3 u u , ( s e u e 4
' r { B g J e l
l e d e p
l n q e s
u S S u t q e s
' s e u e d
t p e [ u a u
r o s e r d u r o l r l n d u e p J o l o t u r y n d e u e u r p
' 1 n q e s
e p e d d q s ? u o J B { s e u e d
1 e , ( u e q
u e { l n q
- r u r u o r u u B { B r u r u , n r l s r r e d e , $ q e q r l r a E u e r u r p
l e d e p
e 1 e 1 1
' s e u e d
r y e l u e r u
u u { u E { E u I
I S s n D I n U r e g 8 u e , ( u e u r o u r u u p u e r u l n d u e E u e p e l r e 1 e q s n J e q J o l o u u u o J e )
' u y n d
r o r . . t u
I u e q e q u e u u e l e u , ( u l n f u e l s s E u e . {
{ n q ? s
r u B q o q [ u e u u B { r u r r r l u n d u e r u o r u r s E n l { n l J
' r s e n l { n g r a q
u u l e r r l u n d u e u r o r u u e p E u e ; n r y e q u E { E u , ( e 8 e p o r
1 e ; a
e S S u r q a s u n J n u
- e u r r o s e t d u r o l u u r e l n d u u l l e q n l e 8 u e u r d r l s 3 u e , (
l n q e g
' q r q e l
u e u u q e q u r e d r u r e l e a - u a r u
t z d e p r o l o u r ' u e E u e E a l E u e r n l u e r u { d r l s
l n q e s
e > y [ ' 1 e r o 1 r o s e r d r u o l r . u B I E C
d n q n c
1 u 1
8 u e , t s l e 8 B p o r
{ o J o
u u p
6 q g u q . r e 1
u u r u l n d ' { n q u s u p u d d g g
Z ' t ' L
r o l o t u e p e d q r q e l u e s e u e r u e d u e p q r q a l u s u e q e q u r e d y L
\
s 8 z
286 7 Gangguan dan mengatasinya
l.urn*,
vorumetrik
Efisiensi adiabatik total
Daya poros
Amplitudo total
tekanan isap
Efisiensi
(%)
Daya
poros
(%)
Tekanan
(kdlcm')
0.4
-
0_1 -
rl!.'t 0,8 1,2 1,6 2,0 2,4
Panjang pipa isap (m)
Titik pengisian lebih
I
maksimum Titik resonansi
Gb. 73 C-
fagirirn
lebih'(superchargry) karena resDnetrsi pipa isap.
Tekanan keluar
kgflcm'z{MPa}
,
-
-
a
3
!
Panjang pipa (m)
Gb. 7.4 C-
td.5.prn
lebih karenr resonansi pede pipa keluar.
Tabel 7.2 Laju kenaikan lrs*- rDoror
=
Masukan maksimum
-
Masukan minimum
Masukan mtrumum
x 100 (%\
Tekanan keluar
(kgf/cm'z)
1,0 2,0 5,0 7.0
Laju kenaikan rnasukan
('/")
529 32,6
f < ?
13,3 15,3
Pada titik-titik ini diperlukan kerja kompresi yang lebih besar karena fluktuasi tekanan
di.dalam pipa keluar bertambah besar dan rekanan di dalam ruang keluar (pada langkah
pengeluaran)
bertambah besar. Jadi
jika
resonansi terjadi pada pipa keluar,
jumlah
volume udara yang
dihasilkan akan sedikit berkurang sehingga efisiensi kompresor
menurun. Tabel 7.2 menunjukkan laju kenaikan daya masuk bila panjang pipa dalam
Gb. 7.4 adalah 22 m. Semakin rendah tekanan keluar, semakin besar laju pembebanan
{ r u
l e d B p { 8 p I 1
B ^ B d n s J e n l o { u e u { e l I s e l u q l r r e u
{ n l u n ^
u e u ? { e l s u q e q r u e d d n l e l
q i . r q " , q n i n p n
- - r " r d r u o 1
r e n 1 e 4 t s r s r p E u u s e d t p e f u e s u t q 3 u e , ( u e u u 3 u e d d n l u ;
B r l n q r e l E u . u e s E u u a u G u r c 8 u o d d n l u y
g ' 1 ,
. r o s e r d r u o l e p e d u , ( e q e q q e E e c u e u { n l u n { I ? q E u r 1 e d 3 u e , ( z r e c q B I E p I B n I e > I B J e p n
r n l e r e d u r a l
u e l e r u e E u e d ' u e r r e q
t s e r e d o u l e l e q
' u t E u t p u e d e d r d r p n l r e p u I I I S E u n q n l e s
I p
l u q t u n s J o ]
" u a J B I
d n 4 n c
{ B p r l
J I e u r l l e n 1 > U e u u t 8 u t p u e d r t e r n l e r e d u r a l e l r q . r p e l
- J e l u B { B q r q e l u s u B - " d
o r p u o ;
' r t e
u t E u t p u e d r e q
1 e , ( u [ u
u t 8 u t p u e d n ? l u J I S u e 8 u e p
u e l u r E u r p r O - E u e , (
r e p u r l r s u e 8 u e p r d e l E u e p e d r p
J B S e q d n l n c 8 u u ' ( r o s e r d r u o ; 1
' e , ( u n l n u r
I B u a { I p
q e p n s S u u d u e p
l r r a q e d
u e r y n f u u l p 3 u e ' ( s e u r n l e d
4 e ' ( u r u
u e l e u n E t p e ' ( u e q z ' ( u
i r 1 r n q " ,
' t u l ' u r n r l s t r e d
, r r p
1 n r . q
q r u e 8 u e d t 8 u e r n E u e t u
1 n 1 u n
' n 1 t u e r e )
' r e 1 e q r e 1
l e d e p
, e i ( u E u e l e l e q
r p u o l s r s n 1 m , , n . r 1 . 1 e d t d t u e l s t s e p u d
l e d r u o u e t u
E u e , ( ( q s p ' u o q r e l
u e d e p u e
, 1 e , ( u r u r
r p e d a s ) E u r s e e p u a q - B p u e q ' r n 1 e ; e d r u e 1
e , ( u r E 3 u l l E U o J B { ' n 1 t
u t e 1 e 5
. 1 r r r e . , , . r " d r u e i e 1 ;
l e c e u l e d e p 4 e : o 1
e 8 E u r q e s r 3 3 u l 1 1 3 3 u e s
8 u B , ( r n l e r e d u e l t p u l r e 1 u e 1 e
1 u l s 1 6 1
' r e p u l l l s t u l e p I p I l e q t u e { u e 4 r s e r d u r o 4 t p ' q u c e d
E u e ' { r e n 1 e 1 d n 1 e 1 e u e r t 4
; q i 1 r q - r , 1 n d , r e r u
a u e r s e 3 e * t
l p e f r e l
l e d e p l n r n q
q r q e l 3 u e ' ( ' t \ I l s l r e d
' { s n r
n l u
n a a o n a r " l d n 1 u 1 e S S u r q e s O n i e l e p e d
l e d u r e u a r u
u B { I u I p l q r " )
' p l q r {
u e l l t s e q E u e u
u e p s e u r n l e d
1 e , ( u r r u ' i . n r r u o g i r l
s e s o r d l e d e c r e d r u e r u
u B { n l r r l - r e d e s r 3 3 u r 1
g u e . (
; n j e r e d u e l
' ( 7 ' g ' 7
i r l n q l e q l l )
' q l q e l
u s u e u r a d u e u p e e l u p e d s n r n l u e u U e > I B I U I
I H
. u 1 n d
r y u u i r e l n
" " O " n 1 i " e q r p
3 u u , ( u , { e } B r " p n r n t e r e d u e } { g t u ' B ^ u r n l J a d u e t r { I g u
d e s , p H u u , r B J B p n e { r r
. d n 1 . , ,
E u e , ( r s e , 1 u e l e d u u l u e S u u n r r u l u p r p S u u s e d r p r o s e r d u r o > 1
e 1 [ e , ( u l e s u r
, s e 1 e q
r q r q e l e u r l u d e p
r n l e l e d u r e l u n d n l u e l r e l u B e p e o { t u e l E c
' n l l
I J E p
, a H , r , t q r q . i u , u l { 3 u n u a 1
e p e s r d o r l q g J e e p
{ n } u n
u n I u B N
' 1 " 0 ,
t e d t u e s r s e l e q r p d e s t t p
q e 1 o q 8 u u , ( J B n I J e p n r n l u l e d r u e l e , ( u e s e t g . J o s e J d l u o { 3 u r l r 1 e 4 r r e p d e s u p 3 u e , ( e r e p n
u e s e u e r u e d e u e r e l
1 o 1 O , ( u o r u
B J 3 o s ) I I u u
l u d e p
r o s a r d r u o > 1 J n l e { J e p n J n l B J e d t u e l
r o s e r d u o l E u u n . r u q u p u u 8 u n q 8 q l
l s p u o y I ' Z ' L
r B n l a x B r c p l f G p B d q l q e ' I u B s B u c l r r e d
z ' L
' J B S e q q q t u l J o q e f u s u r q s o r o d e , ( e p
u e > 1 8 u e p o s u n J n u o r u u B { e ? J e p n e t u n l o ^ ' l e q u r e q r e l
r B n l e { e d t d e l t l ' u t e l t s l s e p u 4
-
G ' Z 1 e s e 4
r e q r l )
' r 8 E u r l 3 u e , ( u e u e l e l u e E u t p u u q r e d r c ' ( u n d
- u r e r u 3 u e , ( r o s e r d u r o l e p u d u n r n l u e p ' q ? p u e J
E u e . ( u e u u > 1 e 1 u e E u r p u e q r e d t e ^ ( u n d u e r u
E u e , ( r o s e r d u o q u p e d
{ r B u
u e l e r o s o r d u o l s o r o d e , ( e p u I l l l u e p
I E q
t u B I B O
' u n r n u e u
u e l e d e s r r p 8 u u , ( u . r e p n e u n l o ^ e , ( u 1 e q r 1 y
' d e l E u e r a d r e l 8 u e , ( U I B I E p u o q n e l E n q o p
q " 1 o , o l o l l p e l u e u r u { I t
l e l E u l u a u r l e d e p
r u r u e S u t r e s e p e d d e s t u s u E q B I
' ( t t e J )
u e > l e t
n n l n
. n r . r q
l u i n
' s r d t 1
u l c u l c u e u n s n s u e l u u n E r p e , ( u e s u r q d e s l u e E u t r e s r u 8 u q e s
u d ; d u u p d u s l u u 8 u l r u s u p u d u u l u q u n ' ( u o 4
S ' I ' t
' J e p n q 8 u e t o > 1
n f n u e r u 3 u e , ( e d r d u p u d s g u o u u 8 u e s e r u e d u n d n u r u s n s n q { u e p e r e d u e E u e p n e l e ' t > 1 E u e 1
u B r s { B r . u a d
. u d r d
3 u e l u a d q e q n S u e u r u u S u e p q e q n l p s n J B g B J B p n t u o l o { r p e q u d I s u e n { a {
' r s u e u o s e l
e u e r " { J o } o t u e p e d q r q e l u e u e q e q u r e d u u p u t q E u e u
{ n l u g
' Z ' g ' 9 J l l n q u r e l e p
u ? { r e J n r p E u e , ( u r e c u e l u u n 8 r p
l u d e p ' e d r d
r s u e u o s e r S u z t u g d E u n l r q 8 u e u r
l n 1 u g
' t l E p u e J
f l u e , ( u u u e l e l u e f i u t p u e q r e d u e E u a p n l u s
1 u 1 3 u t 1 r e q
r o s e r d u r o > 1 e p u d I s u e u o s a l e , ( u l p e [
- r a 1 q u 8 e c u e t u
I n l u n I l q u r l p
n l r e d u e u e u e E u e d
q e l S u e l , t \ g u q I u e r o q r u 1
' e ' ( u q t q e l
L g Z
e { n q r e l E u r r e s E u e , ( u e u e E u e d d n l e )
t L
l
288
7 Gangguan dan mengatasinya
jauh
dari tekanan normalnya. Sebelum katup pengaman
terbuka, katup pembebas
beban
yang mengatur kapasitas harus bekerja lebih dahulu apabila tekanan melebihi harga
normalnya. Namun
jika
tekanan kerja pembebas
beban ini disetel pada
harga yang
tinggi, maka tekanan keluar Capat mencapai harga yang
tinggi pula
di atas normal.
Selain itu
jika
terjadi peelumbatan pada pipa pembebas
beban atau kerusakan lain
dalam sistem pengatur kaE.,-<:ras ini, tekanan yang melebihi batas
juga
dapat dihasilkan.
Kompresor l-tingi.i.::
..:ng
besar mempunyai pendingin
arrtara (intercooler) yang
besar volumen.va. K.:::; ::u perlu dipasang katup pengaman pada pendingin
ini. Jika
katup pengaman pa&
:rrclngin antara terbuka, ini berarti bahwa volume udara yang
masuk ke sisi i-p s-'"-";er tingkat-2 mengalami penurunan (sedang
yang
keluar dari
tingkat pertama te:-a.l :rul"i berubah). Hal ini dapat disebabkan oleh keadaan yang tidak
normal pada silrndr :cienan tinggi (tingkatke-2)
atau pada
sistem pembebas
bebannya.
(Untuk
keteranlan ij;l.nrurnya, lihat prosedur penyetelan pembebas
beban).
7.4 Bunyi llen Gcrr
7.4.1 Kelo4gt png
berlebihan karena keausan
Jika keloogpa:ar antara bagian-bagian yang saling meluncur menjadi terlalu besar,
maka dapat re:-Gc- bunyi ketukan di dalam kompresor. Bunyi ini berasal dari pukulan
karena kelongp=.:- pada torak dan silinder, bantalan-bantalan pada pen
to*k, p"r,
engkol, dan p,.'rc* engkol. Pada bantalan kompresor putar juga
dapat terjadi hal yang
sama. Jika
'i.u
l*rr
Leadaan ini kompresor dioperasikan terus, keasusan akan sernakin
cepat. Akhirnla bagian-bagian tersebut dapat pecah serta menimbulkan kerugian yang
besar. Hal ssFcfii ini
juga
berlaku untuk getaran.
Jika kear:san tiba-tiba meningkat karena kurang pelumasan
atau korosi, maka
minyak pelunrar
akan mengandung bubuk logam yang berasal dari permukaan yang
aus. Karena im-raa kompresor diperlengkapi dengan saringan minyak prlu-"r,
saringan
ini harus dipsr*i. .ecara periodik.apakah
sudah tersumbat oleh tenaa-Uenaa
asingl
7.4.2 Pemasar3r b pelurusan
Kompresor tora'i :;a.3 dasarnya selalu bergetar karena gaya inersia dari bagian-
bagian yang
bergerat t'.','k-balik seperti torak, dsb. Dalam hal kompresor kecil
lang
dipasang di atas tanEh rio::i. getaran
dapat dicegah dengan penempatan yang stabil di
1000 2m0 3m0 3600
Putaran mesin (rpm)
Gb. 7.5 Kriterie amplitudo getarrn.
o
o
q
tr
2N
150
100
50
' e d r d
u e n d u n l q e l u l n l
q e q r r r e u e u " n p . J f
l u n > l r e d u r e u r
u e E u a p q e E e c r p
l u d e p
r n 1 l n J l s u B J B l e D
' r J u p u q r p
s n J e g
e d r d r n 1 1 n r 1 s s i u e { e u . u u r e l e E r s u u u o s e J u n d n e u r s J e p n t u o l o { u e r e l e E r s u e u o s e r
' e d r d
e p e d u e r e l e 8 q e t e c u a u
{ n } u n
' J " n l e {
e d r d u e p d e s r e d r d r r r B I E p
I p
u e u e > I o l u e 1 n , ( u e p
B U o J B { r e l e 8 r o q q B p n u r
1 e r o 1
r o s e r d u o {
' ' l ' , J r l n q r u B I B p u { r e J n r p q e 1 a 1 r p e d e g
u d ; d u u r u l a g y V ' L
t
' ( u u 4 r u 3
I s B n l { n U
r p o g e d g f i u p u d
. r p u J . r a 1
q B p n r u
l u r a f e l
u u . r u l e t )
{ n q B s { g u f
u , { u 6 u p u d
l s u n l { n g
B u e r u {
{ n q B s
u B r B l e O
9 . t . q C
t u n u r u r I
I
q e ^ r " q e I
I u n t u r s l e l ^ l
U I N ( x I S I P I
I
I l l n l u l u r l
I
I x n u r u r , ^ l
s e l s e I
l u n t u r s { e h l
I u n u I r s l e l . u I u n t u r u r l ^ l
u P I u B I . u s l n p u a ' l
' { n q e s
u e . t e l e 8 r e s e q r e d r u e u
l u d e p
e E n f r l n d u p u d
{ r r t u o s { e
u e e p e e )
' r r ? p u n { r p
s n r e q E u e q u r e s
{ e 1
u p
{ r r l u e $ l e
u e e p " e {
' 1 e s e d
1 u 1 e 1
q e q n 8 u e r u n B l B r l n d n u l e E u r l d o 4 r l u e E 8 u e r u u p q e B n l
. r o 1 o r
u p J o l o u e t e l u e 3 u r 1 d o 1 u e s n r n l { ? p r 1 a { n e l u e 8 u e q u l a s
{ e p r l e l
g e l o u e { q q e s r p
q " l e p " u e r e l e 8 ' I 3 E q 1 u e r u l n d r e q E u e , ( r u l n d r o s o r d u t o > 1 B p B d
. { n q s
u p u d y e r a l e l u u r u l e E
r s u ? u o s o J q e 8 e c u e r u
4 n 1 u n
r 8 u e r n r y p
l u d e p
4 n q e s
S u e f u e d e l e u
, u u 1 u 1 u e q
u l " n { e l
s e l u q
" u e r " ) l
q B q u r B l r p
l e d u p
1 e p 1 t l n q e s
u e 3 u u 3 e 1 e > 1 1 1
' ( e 1 u r - e 1 e r
u e E u e S e l / u e E u e 8 a t
r s e n D l n g o p n l r l d u r e :
u e ? u e ? a l r s e n l { n g u e 8 u r p u u q r o 6 )
, r l n q e s
u u 8 u e 8 e l r s n l { n u
u e E u r p u e q ; e d t E u e r n E u e r u
{ n l u n
e r ( u d n l n c s s q q u r u l r p
4 n q e s
u e E u e 8 e l n e l e ' r r l u n d
u e r u o r u r s B n D l n g 6 u u r n E u e u e u n 8 r e s e q d n l n c E u e , ( e , ( e E B p o J u e { B u n 3 . I e d r p s n r e q
' r u r u e n E E u e E q e E o c u e u
{ n l u n
' 0 ' r ' q c )
r o s a r d r u o 4 l l u n d u e r u o r u r s n l { n u B u e J E r
u e u r q e l J e q r p e f u e t u r e l n d r e q E u e , (
l n q e s
u e S u u E e l r s B n ] { n u u > I I f r p e L r e l r u r u B J E l a c
' q " l s e r u
u d e r e q e q u { l n q u r u e u
1 e r o 1
r o s e r d r u o l e p e d
{ n q s
u J B l e E r 1 e 1 B u r r e 5
. r r l u n d u e r u o u r
J s B n l { n U
u e p
{ n q u s
r r e r u l a g
t ? . L
S ' t
' q C
t u " l e p u u { u e q r p r u n t u n B u e , ( u r s e u - u r s a r u
u u r u l e E u p e d u u r e y r u e d r e p u e l g
' d e 1 e 1
e 8 e l r p r o s e r d u o 4 u e r e l n d
l e s u
, q e q n - q p q n l a q
r o s e r d u r o l u E g e q r s r p u o l u n d q s e u r q u q n J e q . > 1 e p r 1 r r d u u q u e r e l e E e f u u r n u r n e p e 4
u u { B p e r u e t u E u r l e s
l e d e p
e , ( u u n p a l E J E t u B
1 p 1 p u [ r e i
E u u f e , ( e 8 s u e J { u e n E 8 u u E r e 8 e e , { u 1 e r a 8 3 u e d J o l o r u u n d n e r u r o s a l d r u o > 1
{ n 1 u n
I u a s r e q u e n d u r n l
l p E l u e u l
s n J s r l r s ? p u o d e E n l
' r o s e r d u r o > 1
e p e d e , ( u r s u a n { a {
u B p r s e l r s { e e . ( e 3 u e 4 E u u q u r l r a d u l e u
u e S u a p u { u ? c u o J r p s n J e g r s e p u o d n l r B u a J a )
' g B u 3 1
u e s e E e d o > 1 B u e r ? { r s u " u o s e J e q
l e d e p
r s e p u o d
' { l e q 3 u e r n 4 g B u B t r s r p u o { E { l f
' u o l e q
r s e p u o d e p e d q o 1 o 4 E u e s e d r p s n r e q r o s e r d u o { u p u q
, q e s r d r a l
E u e , { u r e p n
g E u e l u e E u e p J g s e q u e p E u e p e s u e J n { n J e g r o s e r d u r o l
r n l u n
. r y u q
E u e x s e l u q r e d u e s
u e r e l e S u { o u e u
{ n l u n
J B s o q d n l n c e r e p n q S u e t u e p J o l o u u e E u e p r o s a r d u r o l
l e r e g
e E 8 u r q u d n r u e r { u r e p e s u u l S u n l l q J e d r p q p p n s r u r r o s e r d r u o ; t r
. r B r u E I
n E l B q B u , l s E r B
+
6 8 2 u u r e l e 8 u e p r f u n g
? . L
t ,
290 7 Gangguan dan mengatasinya
r(
t
Gt-
- -
Ge.r-a karena tekanan dalam pada tikungan pipa.
Karena tekaan: -; i?
-.---i:3tr
oleh pipa
send^iri. maka gaya
Apakan bekerja dalam arah xdan y.
sehingga drh.si. ,r
F.i
-=_:rtan
z;;;;;'0ti'.'j.;;ijlii7:66:il;i;i"y.
resuttan yans
ter.iadi
adalah sebesa; {r- i r'-r--:cn itu jika
tekanan dalam p u*nrt,r"ri,.iuluu
ruru
resultan ini akan
berubah-ubab- 6rl
agtran akan terjadi.
Jika tekan*r i
.-; rs1
pipa berfluktuasi, gaya
eksitasi dapat terjadi pada
belokan
atau perubahan pena=prang,
seperti diperlihatkan dalam Gb. 7.7. t<ur"ru perubahan
laju aliran di
rL',*-
icmpresor terjadi menurut bentuk gelombang
segitiga (dan
bukan
gelombang
sin,,i-{tL. ; i
maka denyutan tekanan di dalam pipa
akan
-"-pr"yui
to--
ponen
frekueBs l--:a.cg lebih sebesar 1,2,3,...6 kali frekuensi aliran keiuar. Karena
itu manomeler It-
iratup reduksi tekanan pada pipa sering kali bergetar
d"rgu, ir.-
kuensi tinggi- Jcge;i:a pipa keluar bergetar dengan gerakan
b".g.r". puau
tr*piannya,
pipa
akan aus
rir
a\-or.
7.5 Korosi
Seperti dising.-:g dalam butir 2.r.4, jika
udara yang
diisap dari atmosfir dimam_
patkan dan didins.,:.
maka uap air yang terkandung
akan mengembun.
Air dari
pengembunal
iai
rL'r-
:enimbulkan
korosi. Bagian-bagLn yang
dapat terkena korosi
adalah tangki udara* ri:g pengeluaran
udara dari komp.esor, pendingin
antara, clan
pembebas
beban. f n::i :enghindari
berbaliknya aliran air yang
mengembun
dari
srsi keluar, kompresor --'r-<
diperrengkapi
dengan katup cegah atau ta=ngki dengan
perangkap
air otomatit
a:i:.: setelah sisi keluar kompresor.
Sebagai tambaf,an, bailan
harus dipilih secara tepa.i
-r"-
.ara-cara penurunan
kelembaban
harus ditentukan pada
waktu instalasi
direncanak,:-
Brla tidak dilakukan, korosi akan terjadi pada
kondisi-
kondisi yang
tidak normal.
Korosi dapat timbul menu:*: berbagai kondisi seperti berikut ini.
(l) Kandungan
bahan korosir.ri.liarn
udara isap
Jika udara yang
diisap mengancung
co2, so2, NH., dsb., maka korosi akan ter-
jadi
karena zat-zat tersebut akan mer.ibentuk
HrCbr, HjSO., NH*OH, dsb.
@
Perembesan
air laut
Air laut yang
dipakai sebagai pendingrn
minyak dapat merembes melalui paking.
(3)
\firryak
pehiitas
yang
memburuk
'1ki-{nmy-ak
pelumas
di daram kotak engkol memburuk dan kandungan asamnya
meningkat,i
meka bahan-bahan yang
mengandung
cu akan kena korosi.
pada
waktu
ii'i'. . .
j---
I f t U l I
l l s ? f
t s u l d o r d
u ? B l B l s n d r a d
u 8 p 8 g
x I l t I {
&
' u o z o S u n P u ? E u s u r
E u e ' (
E u e n r
r e n l r p E u z s e d r p
s n , q l e J B { { n q e s
I p B [
' I s s I I I J o ] s
1 n 1 u n
( e 6 ) u o z o u e E u n > 1
- E u 1 1 r u e 1 e p i e > t a u r s
n D I B ^ \ u r e l " p
{ 3 1 e r - { 3 1 e J
u r e l e E u a u
u " { " l e J e t {
" : L f i l , H i G )
' l u n l u l t u n l e u " q B q u e 4 e u n E r a d t p { I q q l q e l I p B f . s l l B l e {
u e > l e d n r a r u
e 8 u q u r e l
q u q e s
I r u n q u e u r
l e d - e c
t " 4 '
f
i o t t e > 1 - e r u ' { e ' ( u t t u
t s l e f u t
u e t u a p
o n i 4 e s
r o s s r d u r o l
F ; ; ; ; i l
; r " ' T ; i o : f i 1 f i i l T f f i $ , 1 , : f f * T L : i l H l I
( r )
' 4 n r n q u r e u r
l u d a c
u B { ? n J " q E u e , ( 4 e , { u r r u . u s t s l e l q l s " u e u I B I E u e , ( 1 e , { u r u B { l f ' u 8 { { n s e u r r p n r e q E u e {
1 u , ( u l u r
t u n l e q e s n F r l s p
q l q e l u u s e l l q u r e d
u u 1 n 1 e 1 ' p
t r t ' " q ' s e u n l e d 1 e ' ( u t t u l l u e E 8 u a r u
t 6 z
r s o r o )
9 ' L

You might also like