MAGTYMGULY PYRAGY

Trkmenistany Prezidenti
Gurbanguly Berdimuhamedow:

Pyragyny ahyrana dnsi myllyklary dowamynda kemala gelen
trkmen pelsepesine, milleti kalbyny owazyna, trkmen ruhuny synmaz stnine
wrldi.

Trkmen edebiatyny wreni ylmynda Magtymgulyny durmu we
dredijilik oluny wrenmeklikde belli derejede iler edildi. ahyry mri we
dredijiligi baradaky maglumatlar em XIX asyry ortalarynda ewropa
urtlaryna aralayp balady. Biz bu erde rus diplomatiasynda iln polak
azyjysy A.Hodzko Borekony Londanda 1842-nji ylda ap etdiren iini gz
nde tutarys.
1
ondan sora I.N.Berezin, A.Wamberi, F.Bakulin ahyr
hakyndaky gysga maglumatlaryny okyjylara etirdi.
2
XIX asyry II arymyndaky
Magtymguly bilen baglanyykly azylan iler bu ugurdaky balangylar boldy.
Magtymgulyny ylmy terjimehalyny we dredijiligini yzygiderli wrenmek ii
sz doly manysynda XX asyrda balandy. Bu ugurda trkmen edebiatyny
wrenmeklige uly goant goan rus alymy akademik A.N. Samolowii hyzmaty
rite bellenilmge mynasypdyr. Ol Magtymgulyny gogularyny grkezgilerini
dzmekden hem baga, ahyr baradaky ilkinji ylmy garaylary bean etdi.
3

Magtymgulyny dredijiligini wrenmeklikde trkmen alymlaryndan akademik
B.A.Garryewi we professor M.Ksewi hyzmatlary aratyn bellenilmge
mynasypdyr. ahyry dredijiligi bilen baglanyykly birne kandidatlyk we
doktorlyk dissertasialary azyldy.
4
ele-de bolsa ahyry ahyrana dnsi, ylmy

1
A. C h o d z k o. Specimens of the popular poetry of Persia, London, 1842;
2
. . . . . 2. . 1862; . .
., 1865; . . . .
, . I. 3. , 1872;
3
. . -
(), . 1909; . . . . XIX
. IV. . 1910; . . . . XXII . 1-2,
. 1914; . , . -1928, 12; .
. . . 1, A. 1929;
4
Garryew B.A. Magtymguly we onu eper dili (doktorlyk i, golazma). Agabat-M., 1948, ..
( ).
. . ., 1948. . - .
. . ..... , 1963. .
. . . ..... , 1966. .
/
/. . . ..... , 1968. .
. . . ..... , 1974.
., y. .. .
..., , 1979. .
. . . ..... , 1984. .
. . . .. ..
, 1990. yhnepesow A. Magtymgulyny eper pikerlenmesini struktura aratynlygy. Dil-edebiat ylym.
kand. dien alymlyk derej. almak in azylan diss.awtoreferaty. Agabat, 1994. Iangulyewa O. Trkmen
prozasynda Magtymgulyny obrazy. Dil-edebiat ylym. kand. dien alymlyk derejesini almak in azylan diss.
awtoreferaty. Agabat, 1995. Annamuhammedow M. Magtymgulyny dredijiliginde mistiki poeziany idea-
terjimehaly bilen baglanyykly drli garaylar dowam edr. Bu agda ahyry
mr oly bilen baglanyykly taryhy maglumatlary bizi gnlerimize gelip
etmezligi a-da juda az mberde gelip etenligi, onu edebi mirasyny belli bir
blegini hem bizi dwrmize gelip etmezligi bilen baglanyykly. ele agda
aratyn hem ahyry doglan we aradan ykan yllary, magala durmuy bilen
baglanyykly drli garaylary dremegine getirdi. Magtymgulyny terjimehalyny
wrenmeklige ay giriilen mahaly ahyry doglan we aradan ykan senesi
hkmnde 1733-1782-nji yllar kesgitlenildi. Bu seneleri ahyry biografiasy
bilen baglanydyrylmagy wenger alymy A.Wamberini Orta Azia syahat atly
kitabyny esasynda. A.Wamberi z kitabynda ele azypdyr: Ol (Magtymguly-
A.A.) trkmenleri gkle tapasyndan, segsen yl mundan ozal bolupdyr
5
. Mlim
boly aly, A.Wamberi Orta Azia 1863-nji ylda gelr. ol yl hem ol Gyzyl
ahundan ahyr baradaky maglumatlary alar. Ine, ol maglumat esasynda hem
Magtymguly 1783-nji ylda dnden tpdir dilen netij gelnipdir. A.Wamberi
Magtymgulyny ne ada aradan ykandygy, has dogrusy ahyry doglan wagty
barada hi-hili maglumat bermndir. Mua garamazdan, Magtymgulyny doglan
senesi hkmnde 1733-nji yly kabul edilmegi hem A.Wamberini Gyzyl ahuna
salgylanyp beren okarky we halk maglumatlaryny esasyndadyr. Bu hakda
trkmen edebiatyny ilkinji wrenijileri biri Ahundow Grgenli 1939-njy ylda
ele azar: XIX asyr ewropa alymlaryndan Wamberini dimegine gr,
Magtymguly 1783-nji ylda aradan ykan bolsa, soky wagtlarda onu z
nesillerini arasyndan ygnalan has ynanly bir materialymyza gr, Magtymguly
1195-nji hijri, agny 1780-nji ylda 49 aynda wepat bolupdyr
6
. A.Grgenli
1940-njy ylda Magtymgulyny ygyrlaryny ap etdirip, oa azan szbaysynda
hem bu pikirini gatalaar: Magtymguly 1731-nji ylda eneden doglup, 1780-nji
ylda hem lr
7
. Bu neiri yzany, agny, 1941-nji ylda Ruhy Alyew bilen
Grgenli Ahundow ahyry ygyrlaryny nji neirini ap etdirrler.
Magtymgulyny bu neirine szbay azan R. Alyew: Magtymguly Pyragy 1733-
nji ylda Etrekde, Gija dien erde Akdepe atly belli depni anynda eneden
doglupdyr
8
diip, ahyry doglan ylyny A.Grgenliden tapawutlylykda 1733-nji
yla getirr. R.Alyew ahyry aradan ykan senesi barada hem A. Grgenliden
tapawutly pikir redr. Has takygy ol bu barada ele azar: Magtymguly 50
yl emesi aap, 1782-nji ylda lpdir
9
.
Magtymgulyynas B.A. Garryew Trkmen edebiaty bizi
guwanjymyzdyr atly makalasynda: Magtymguly 1733-nji ylda Etrek ayny
bounda eneden dogular, ene ol erde 1782-nji ylda aradan ykar
10
diip,
R.Alyewi Magtymgulyny mri bilen bagly getiren senelerini getirr. Grni

eperilik dpleri. Dil-edebiat ylym. doktory dien alymlyk derejesini almak in azylan diss. awtoreferaty.
Agabat, 1995. Ayrow A. Magtymgulyny golazmalary: ylmy-tekstologik barlaglar. Dil-edebiat ylymlaryny
doktory dien alymlyk derejesini almak in azylan diss. awtoreferaty. Agabat, 1995.

5
. . . 1865. . 159.
6
Ahundow Grgenli. Trkmen klassyk ahyrlary. Sowet edebiaty. j.1939, 9.
7
Magtymguly, salanan gogular. Trkmendwletneir. Agabat - 1940. 6 s.
8
Magtymguly. Salanan eserler. Agabat 1941, 14 sah.
9
ol erde. 19 sah.
10
B.A. Garryew. Trkmen edebiaty bizi guwanjymyzdyr. Sowet edebiaty. j. 1945, 4-5, 38 s.
aly, bu meselede magtymgulyynas B.Garryew ahyry dnden ten senesi
hkmnde A.Wamberini azgysyny esas edinip alsa, ahyry doglan wagty
hkmnde R. Alyewi pikirini goldaar. elelikde, 40-njy yllarda we ondan
soky azylan ilerde, okuw kitaplarynda hem esasan, bu seneler alyndy. ne
wagty gemegi bilen magtymgulyynaslary birnesi bu senelere ikirjilenip
balaarlar. Sebbi ahyry ygyrlary bilen igin tanan mahalyda, ahyr baradaky
halk materiallaryny zlediren pursatyda Magtymguly 1733-nji yldan irrk
doglup, 1782-nji yldan gijrk alany bilen holaan bolamasyn dien aklama
drer.
Magtymgulyny doglan we aradan ykan yllary baradaky gelnen netijelere
ilkinjileri hatarynda ikirjilenme bilen seredenleri biri hem akademik
B.A.Garryewdir. Ol Magtymgulyny terjimehaly hakynda atly makalasynda
ele azar: Magtymgulyny ayk hasy yl eneden bolup, hasy yl hem aradan
ykandygy mlim dl, sebbi bu mesel degili taryhy dokument galmandyr.
11

ondan sora belli alym R.Rejebow Magtymgulyny doglan ylyny anyklamak
ugrunda atly makalasynda,
12
professor M. Ksew Edebiat barada shbet
13

atly kitabynda bu mesel seretdiler we ahyr 1733-nji yldan ir doglandyr dien
pikiri e srdler. Alymlary bu pikirlerini berk esasy bar. ekeje mysal.
Magtymguly owdur han in atly gogusynda owdur hany Ahmet patyadan
habar almaga gidendigini azar. Ahmet a bolsa Maada i soky gezek 1769-70-
nji yllarda gelr. 1772-nji ylda bolsa dnden tr. Eger Magtymguly 1733-
nji ylda doglupdyr disek, onda ol 1770-nji ylda 36-37 alarynda bolmaly Ahmet
adan habar almaga giden owdur hany ykbaly ters gelr. Magtymguly onu
lmine bagylap azan owdur han atly ygryny ele tamamlaar:

Magtymguly, udy ol algyr guum,
Arkadagym, eziz syrda, gardaym,
Many saa bilmez, alaran baym,
Brp aldy ony duman, owdur han.

Eger owdur han atly gogyny ahyr bayny alaran mahaly, has takygy,
gartaan mahaly dreden bolsa, onda bu gogy ahyr orta adan geenso, i
bolmanda 45 alar twereginde azylan bolmaly. nki, Many saa bilmez,
alaran baym, dien setir mua berk tutaryk bolar. u we ular aly kbir
beleki deliller Magtymguly, takmynan 1724-nji yllarda doglupdyr diip
aklamaga esas berr.
Magtymguly z ygyrlarynda ay hakynda hem maglumat beripdir. ahyry
Ussada belli atly gogusynda:

Haram urup, ganlar dkd ellikde,
Gel ne i bitirdi, segsen yllykda?

11
Garryew B. Magtymgulyny terjimehaly hakynda. SSSR YA TF Habarlary. 1950. 2 3-8 s.
12
R. Rejebow. Magtymgulyny doglan ylyny anyklamak ugrunda. Kitapda: Magtymguly (ahyry mrne we
dredjiligine degili makalalar ygyndysy). TDN. Agabat 1960, 189-192 sah.
13
M.Ksew Edebiat barada shbet. Agabat. Trkmenistan 1972;

diip zni 80 aa etendigini azar. ahyry ygyrlarynda onu 80 adan
soraky durmuy bilen bagly maglumat gabat gelmer. ahyry z dwrde
ahyry Zunuby bilen adyygynda ygyr ele tamlanar:

Resul-Gundr, indi hasap tutaly,
M iki z onbir yldyr bataly,
Ajal kpri, gel didara eteli,
Zunuby dir, bizden jogap eledir.

undan grni aly, Magtymgulyny: Muhammet pygamberi dnden
tenine ne yl boldy? dien soragyna Zunuby Resuly Muhammet
pygamberi dnden tenine 1211 yl boldy diip jogap berr. Muhammet
pygamber bolsa 632-nji milady ylynda dnden tpdir. 632-nji milady ylyny
stne hijri hasaby bilen 1211 yly gosa, ol miladyny 1806-njy ylyna gabat
gelr. ua esaslanyp Magtymguly 1806-njy ylda aatda diri eken diip hem
atsa bolar. ne biz baga bir mesel hem ns bermeli. Adyyk gogular iki
agdada drer. Birinjisi: hasydyr bir ahyr beleki ahyry sowat derejesini
barlamak maksady bilen oa drli sowallardan dzlen ygryny iberr. ygry alan
ahyr bolsa ol sowallara zni jogaplaryny azar. Mua mysal hkmnde
Magtymgulyny Durdy ahyra iberen we drli sowallardan dzlen ay
ndendir, Ot nedir atly gogulary, Orazmeli ahyra iberen Parhy kimdedir
atly gogusy ady mysaldyr. Ikinjisi: hasydyr bir ahyr anyk ahyra zlenmn,
umumy hede drli sowallardan ybarat ygry azar. Mua Magtymgulyny
Utup durupdyr, Ryswa jahandan, wjden wje gidipdir, i wlatdan,
Keffarat etdi we Tumar grdm atly gogulary mysal bolup biler. ele
agdada islendik ahyr bu sowallara zni jogabyny azyp bilr. Hatda ol ygry
sowallaryny jogabyny ahyrdan soky dwrlerde aap geen ahyrlary hem
azmagy mmkin. Umuman, drli maglumatlary zara deedirip,
Magtymgulyny, takmynan, 1807-nji ylda aradan ykandygyny aklamak bolar.
Magtymgulyny atasy nusgawy trkmen ahyry Dwletmmmetdir. Ol Azady
edebi tahallusy bilen eser dredipdir. ahyry ejesine Orazgl dier ekenler.
Magtymguly agyr magalada np-sr. Onu birne erkek we aal doganlary
bolupdyr. Magtymguly balangy bilimi kakasyny elinde alar. Bu hakda ahyr
ele azar:

Doga kylsam jebri-jepa ekserdir,
Ylm wreden ussat-kyblam pederdir.

ahyry soraky dwrlerde ze ykarylan Huda degilmi? atly
gogusynda bolsa Magtymguly z piri, agny ylym ussady hkmnde ene bir
adamy adyny Begdurdy iany atlaar.

Tamugda sen, t gzerden tn,
Pirimiz Begdurdy ian degilmi.

Megerem, Begdurdy ian Magtymgulyny irgazy medresesinde okan
dwrlerinde sapak berendir. ahyr irgazy medresesinde 3 yl bilim alypdyr.
Magtymgulyny Buharadaky Ggelda medresesinde okandygy barada hem
maglumat bar. Bu maglumaty ahyry:

Bir gije atyrdym sher wagtynda,
Bahaweddin atly diwana geldi

dien setirleri hem tassyklaar. Magtymguly Bahaweddin Nagybend aratyn
hormat goupdyr. Hatda ahyr zni ahyrlyk ylhamyny hem Nagybendi bilen
baglanydyrar:

Bir gije atyrdym, a Nagybendi,
Keremi jo elp, bir nan getirdi.

Magtymguly sopuylygy nagybendilik oluna uupdyr. Sopuylygy bu
oly watan sjilik, azatlyk, erkinlik ugrundaky greleri olapdyr.
Magtymgulyny jogunly watanylygyny kemala gelmegine sopuylygy bu oly
hem belli derejede tsir edipdir. Magtymguly z dwrni eterlik ylym-bilimini
alar we gndogar edebiatyny kemsiz zledirr. ahyr San bolsam atly
gogusynda Abu Seit, Omar Haam, Firdwsi, Nyzamy, Hafiz, Noway aly
mehur ahyrlary uly hormat bilen atlaar.
Magtymguly alykda bir gyza gwn beripdir. Ol bu hakda Gana geldim
atly gogusynda ele dir:

On edige baramda, yk swdasyn gterdim,
Yky swdasy bilen srp, medana geldim.

ahyra gwn beren gyzy bilen durmu gurmak miesser edipdir. ne, bu
bagtyar durmu uzaga ekmer:

On ediden geen so, hrat ne girdim,
Aldym bir nzenini, zowk ile sapa srdm,
Bu gunay-glzary elwan glni tirdim,
igrimie etende, pelek jebrini grdm,
Pelek aldy arymy, ejel gamhana geldim.

ahyry bayna 20 ada agyr-ejel gamhana dpdir. Ol ol ada
badayndan jyda dpdir. Magtymgulyny z ilki sgsine gowandygyny
ahyry:

Mahbup bile sdi,
Bile olaa etdi

dien setirleri hem tassyklaar. ahyry badayndan ara dendigini onu:
Dana bolma keser huum, basadayndan arylyp dien setirleri ady gw
ger. ondan so ahyry bagryny dilen dulluk dwri balanar.

Dertli dilber, dilleer sen, gel bri,
Dullukdyr meni-de bagrym dilenim.

Wagt ger, yzalar gowaar, a gwnde durmu dugulary oanyp
balaar. ele agdalarda hem oa Meli gabat gelr. ahyr Seni kibi ardyr,
meni lenim diip, Melini hasydyr bir babatda badayna mezendigini
atlaar. Badayndan jyda den ahyr otlukly hyjuw bilen Melini sr. ne
olara biri-birine gowumak miesser etmndir. ahyry: Bir nkese bag elemi
pelek Meli arymy dien ahy-zarly setiri bu agda bilen baglanyykly onlara
gogulary stni etirr. etilmedik arzuw rek paralajy setirlere sir.
Akyldar ahyry yzynda hi-hili nesil galmandyr. ahyr z ygyrlarynda
zratlaryndan ara dendigini uly gynan bilen atlaar. ahyry ygyrlaryny
aatlyk etmegine gr, ol agyr agdalara sezewar bolupdyr. Hatda ol belli bir
wagtlarda zyndana hem dpdir:

Magtymguly goly bagly perian,
Ajap dessanymdan gomady nyan,
Zyndanda oturdy pirlerimiz, ian,
Idegim kerwenden oldy, nelin?

Magtymguly z eserlerini esasan, hususy ady bilen dredipdir. ele hem ahyr
Pyragy, Gul Magtym, Magtymy aly edebi tahalluslary hem ulanypdyr.
Bizi gnlerimize ahyry 700-den gowrak ygyrlary we 10-a gola kii
gwrmli poemalary gelip etipdir. Bulary 80 gterime golay golazmalarda
gabat gelip, galan blegi halky dilinden azylyp alnan. Bizi ynanjymyza gr,
tili deprendigie slemn durup bilmen, dwrnden we dnden nadyl, kalby
armandan doly, derdini ygyrlary bilen egsen we hi mahal ruhdan dmedik, regi
il-gn aladasy bilen uran ahyry edebi mirasyny okarda grkezilen sanlary
ginden has gala bolmaly. Muny ahyry edebi mirasy bilen baglanyykly berlen
halk maglumatlaryny hasaba almanyda-da, onu:

Gapyllykda duman aldy daymyz,
Dargatdy her ana dei-duumyz,
B ylda bir kitap eden iimiz,
Gyzylbalar alyp weran eledi

a-da:

azan kitaplarym sile aldyryp,
Gzlerim yzynda giran eledi

dien setirleri hem tassyklaar. Btin mrni halky hyzmatynda geiren
Magtymgulyny dredijilik lemi ba we hertaraplayndyr. XVIII asyr trkmen
durmuy, dwr taryhy we syasy wakalary, trkmen topragyna bolan ksiz
sgi, zni kemala getiren halka bolan yssy mhir, dwr aay-durmu
meseleleri, tebigat gzelligi, ahlak arassalygy, sgi tmizligi... bulary hemmesi
ahyry dredijiliginde orun tapypdyr. Magtymguly die bir trkmen edebiatynda
dl, esem trki dilli edebiaty taryhynda hem uly wrliik dreden ahyrdyr.
Akademik W.W. Bartold ...
,
14
dien mahaly hut ol
wrliigi gz ne tutan bolsa gerek. Magtymgula enli bolan trki dilli
edebiatda, ol sanda trkmen edebiatynda hem edebiat umumy halk durmuyny
suratlandyrmady. Magtymgula enli bolan trki dilli edebiatda uly gwrmli,
ordumly eserler, esasan, gme suetler, rowaat, legendalary esasynda
dredildi. Biz bu erde usup-Zleha, Leli-Mejnun, Sagdy-Wakgas,
Zenelarap, Hysrow-irin, Perhat-irin we .m. suetlerde dredilen
eserleri gz nde tutarys. Dogry, Magtymgulydan ki dwr edebiatynda
ary-ary soltanlary, patyalary hanlary harby rlerini teswirlen gwrmli
eserler, olary taryplaan kasydalar bar. ne olar umumy halk durmuyny
suratlandyrmaar. Kii gwrmli poezia eserleri babatynda adylanda belli-belli
ahyrlary soltanlary, alary, hanlary wasp edip azan kasydalary kp. Dogursy,
ele agdaa patya kgnde hyzmat eden ahyrlary aglabasyny dredijiliginde
gabat gelinr. ele agdada dredilen eserleri mazmunlary, kplen kybapda.
Olarda ahsy bhbit a-da tamakinilik mazmun atyr. Magtymgulyny
dredijiliginde hem garasyz owgan dwletini dreden Ahmet a bagylanan gogy
bar. ahyr ygryny ele setirler bilen balaar:

a Ahmet a, erde aylyp awu,
Ady asman gider ary-aglaa.

Esem jogunly hyjuw bilen azylan bu gogy arkaly ahyr nhili maksady gz
nde tutduka? ahyr orta asyr edebiatyndaky kasydalardaky aly Ahmet adan
sowgat-serpa tamakinligini etdimik a-da haydyr bir wezipe-dereje umydy
bilen bu ygry azdymyka? ok, ahyry ygyryny zeninde halky aladasy atyr.
ahyr bu ygyrda dini ynan-ygtykatlary sebpli hli-indi apawullanyp duran
halkyny aladasyny edr. Ahmet adan bu meselede goldawa garaar. Taryhdan
mlim boluna gr, Ahmet a hem trkmenler bilen akyn gatnayk saklanyny kem
grmndir. Ol z harby rilerinde taryhda swejelik ukyby bilen mehur bolan
trkmenlere bil baglamagy gz nde tutupdyr. ele dartgynly syasy wakalary
dowam edn dwrnde bolsa, Magtymgulyny Ahmet a hakyndaky ygry
drpdir. Aslynda bu gogy taryp dl. ygyr syasy temada. Onda XVIII asyr
trkmen durmuyny syasy meselesi gozgalar. Oa Ary-aglaany okan
islendik okyjy asatlyk bilen gz etirer. ahyry Aly sizidir atly gogusy hem
syasy hee ugrulan:

14
.. . , . 5, ., 1968, 1187;

Sr, Fath serdar ogly, geldi wagt,
ene bu dwrany aly sizidir.
Kne agyr dwlet tze eder bagt,
Beiklik, serdarlyk oly sizidir.

Magtymguly Muhammethasan hany hem trkmen halkyny dumanlaryny
garysyna gomak maksady bilen taryplaar we ony swee hyjuwlandyrar.
ahyry Ary-aglaa we Aly sizidir atly gogularynda trkmen tire-
tapalaryny birledirmek, olary agzybirlige agyrmak, zbadak trkmen dwletini
gurmak idealary ok. Bir dwrrkde azylan bu gogularda ahyr halky
asudalygyny arzuwlaar, ne ol arzuwa etmegi ady oluny syasy tadan
dogry kesgitlp bilmndir. Ahmet adan, Muhammethasan handan we ene-
enelerden garaan tamasy ykmandan so, Magtymguly halky asudalygyny
tire-tapalary agzybirligindedigine dnr we z gogularynda bu pikiri ndp
balaar.
ahyry dwrnde bir tapany-ha dl, bir tirni wekilleri hem zara
oumandyrlar. Mahlasy, Magtymgulyny dili bilen atsak her kim zne soltan.
ele agdada ahyr ilki bilen z tiredelerini we tapadalaryny birledirmegi
zerurdygyna gz etirr. ele maksady netijesinde ahyry Gkle atly
gogusy peda bolar. ahyr bu ygrynda z tapadalaryny swee ruhlandyrar,
olary gwnlerini gterr:

le ykar bolsa mezr,
Keige, gulana gkle.
Tsip edip, swe etse,
Dner a arslana gkle.

Wagty gemegi bilen ahyr baga bir hakykata gz etirr. Die bir
tapadalary bilen agzybirligi saklamak owuz dumandan goranmakda eterlik
dl eken. ele agdada ol gouylykda aaan trkmen tapalary bilen
birlemegi ndp balaar. Trkmen tapalaryny birleen g bolup daky
dumanlara gary sween mahallary olara stnligi ar boljakdygyny dnen
ahyr uly jogun bilen:

Gkle, omut tsip edip znden,
ekdi goun, i-ardy bilinmez.
Sygma ykdy Deti-Dahan dznden,
rn oly, gonan urdy bilinmez.

Daky dumanlara gatawul bermeklikde die bir omut we gkle
tapalaryny agzybirligi hem eterlik bolmandyr. Ine, ele agdada ahyr hli
trkmen tapalaryny birlemelidigine gz etirr we hli trkmen tapalaryny
agzybirlige agyrar. Mua ahyry Dker bolduk aymyz atly ygry arkaly
ady gz etirse bolar. Trkmen edebiatyny taryhynda Magtymguly ilkinji
bolup trkmen halkyny birledirmek, dwlet gurmak meselesini hli adylygy
bilen gozgaar:

Trkmenler baglasa bir ere bili,
Guradar Gulzumy, deray-Nili,
Teke, gkle, omut, azyr, alili
Bir patya gulluk etsek bimiz.

ahyr dwr syasy wakalaryny gazanynda ganap, hli trkmen tapalary
birlemeli we zbadak dwlet gurmaly dien taryhy netij gelr. ahyry trkmen
tapalaryny birledirmek, zbadak dwlet gurmak ideasy Trkmeni we
Trkmen binasy atly gogularynda jemlenr.

Teke, omut, azyr, gkle, Ahal ili bir bolup,
Kylsa bir jaga r, aylar gl llesi.

Magtymguly trkmen tapalaryny agzybirlige agyran mahaly, owuz
dumana birleen g bolup gatawul bermegi nden mahaly, ary-ary taryhy
ahslary hem taryplaar. Yne ol taryp orta asyr trkmen edebiatyndaky
kasydalardan dpgter tapawutly. Magtymguly hasydyr bir hany a-da owgan
patyasy Ahmet any taryplan mahaly ol halk bhbidinden ugur alar. Has takygy,
ahyr olary trkmen halkyny dumanlaryna gary swee agyrar. ele agday
Magtymgulyny owdur han, Dwletaly aly trkmen hanlaryny lmi bilen
baglanyykly dreden elegialarynda hem synlaarys. owdur han hem Dwletaly
hem halky daky dumanlardan goramak ugrundaky swelerde wepat bolan
gerekler. Hut u sebpli hem Magtymguly regini paralap halk hossarlaryny
lmine aglaar:

owdur han, grejim, gwin diregim,
Sen wepat bolup sen zarlar iinde,
Gklede plwanym, ile geregim,
Halky goup gitdi narlar iinde.

Magtymgulyny dredijiligini znden ki trkmen a-da trki dilli
edebiatyndan dpli tapawutlandyran agda, onu ygrynda bean ediln anyk
taryhylykdyr. ahyr z dwrni anyk wakalaryny suratlandyrar, halky asuda
durmuy ugrunda gurban bolan dwrdelerini agysyna aglaar, halky
durmuyndaky shele atlyga ahyry ahyr gwni to tutar. Biz Magtymgulydan
ki dwr trki dilli edebiatdan ahyry:

Magtymguly, bu kyamat,
Gody bayma oh apat,
Trkmen ilim, e adamzat,
Azat sil, gzer gzlr men -

dien setirlerini heinde azylan ygra megerem gabat gelmesek gerek. Bu
setirlerden kmil ahsyeti sesi eidilr. Magtymguly edebiaty halk durmuy
bilen birledirdi. ahyry ygyrlarynda XVIII asyr trkmen durmuy hli babatda
z eper beanyny tapypdyr. Biz ahyry ygyrlarynda XVIII asyry syasy, taryhy
wakalaryna-da, trkmen halkyny dp-dessurlaryna-da, trkmen gelin-gyzlaryny
edep-ekramyna-da, mahlasy trkmen halkyna mahsus hli hsietlere gabat
gelris. Dogry, olary ahyry dredijiliginde ileni gerimi de dl.
Magtymgulyny dredijiliginde ije ilenen temalary biri hem Watan, onu
asudalygy, halky agzybirligi, parahat durmuda aamak in ilkinji zerurlyk bolan
dwlet meselesidir. Aslynda, Magtymguly bu meseleleri biri-birinden ze,
aratynlykda dl-de, biri-biri bilen baglanyykly, biri belekisini stni etirn
bitewi tema hkmnde suratlandyrar. Derdim bardyr diarymdan, dwrmden
diip hesret ekn ahyr z derdini, rek yzasyny sebbini ele grkezr.

Jan hrine ddi tala, geldi leger tug bilen,
Bilmenem, ol zermik, bu watan ykbalyny?

Magtymguly trkmen edebiatyna girizen tzeliklerini biri hem ahyry
trkmen gyzyny z hususy ady bilen, ol bir wagty znde XVIII asyr trkmen
gyzlaryna mahsus utanjalyk, ekinjelik, sypaylyk hsietleri bilen, ele hem
demri magniti zne ekii aly, tebygy gzelligi bilen grenleri nsni zne
ekn trkmen gyzyny ahyrana kebini gr we ady suratlandyrmagydyr.
Munu hem stne trki dilli edebiata sgi mukaddesligini girizmegidir. Bu aa
dabaraly aly grnn jmlni hakykatdygyna Magtymgulyny Mel bolan
sgsine onu ygyrlary arkaly regi bilen syzan adam gz etirer. Trki dilli
edebiaty bagynda aylan gl we onu ygynda saraan bilbil Magtymgulyny
dredijiliginde durmu hakykaty bilen birledi. ahyry ygyrlarynda hasydyr bir
adaty gl a-da onu ygynda saraan hasydyr bir bilbil dl-de, anyk adam z
milleti we tiresi, hususy ady bilen wasp edildi.

Illeri bar deli-deli,
Sowuk suwly ter leli,
Ili - gkle, ady Meli,
Nzli dildardan aryldym.

Okyjy bu erde Gndogar edebiatynda len edilen Zleha, Lel, irine we
belekilere derek heniz edebiatda ilenilmedik, anyk dwrde we anyk erde
aaan tze bir edebi gahryman bilen duar. Aslynda Meli edebi gahryman hem
dl. Ol anyk bir adam - Magtymgulyny gwn beren magugy. Magtymguly hem
z sgsinde usup, Mejnun a-da Hysrow dl. Geli Magtymgula gulak asaly:

Derdim bardyr Mejnundan altmy esse zyada,
Kuwwatym bar kyrk yllap, ders bererge Perhada.

Esem ular aly otlukly sgi bolmadyk bolsa 60-a azm uran Magtymguly:

Meli hanym yk swdasyn unutdym,
Rehm eden bolmady bagtym garadyr -

diip rek paralamazdy. Trkmen edebiatyny taryhynda die bir trkmen
a-da trki dilli edebiaty taryhynda hem dl, esem Gndogar edebiatyny we
sz doly manysyndaky dn edebiatyny mez yyldyzlaryny biri bolan we
z ygyrlarynda:

Arap nukty dklmidir diliden,
Seni kimdir dien kim, trkmen sen -

dien Nesimini dredijiliginde-de, gelip ykyyny we dredijiligini
trkmenlersiz gz ne getirmek mmkin bolmadyk, z ygyrlarynda:

Noway trkleri terki tutsa, ap kylma kim,
Oa bir trkmen mahwe gamy mkm dolaypdyr -

diip, hasydyr bir trkmen gyzyny wasp eden, a-da z ygyrlarynda trkmen
topragyny - Maryny jandan-dilden sen Nowayny dredijiliginde-de, gelip
ykyy gadymy trkmen tapalaryny biri bolan baatlardan bolan Muhammet
Fuzuly Baatyny dredijiliginde-de biz anyk trkmen gzelini kebini
synlamaarys. Geli Magtymgula gulak asaly:

Perde tartyp zlerine,
Ray berip szlerine,
Magtymguly gzlerime,
eke Meli han grner.

Mysallardan grni aly, XVIII asyr trkmen edebiatynda anyk magugy
kebi edebiata aralady. Sopuylyk edebiatynda yk, sgi Huda bilen
baglanyykly. Hatda gme ordumly Leli-Mejnun, usup-Zleha aly
dessanlardaky hereket edn gahrymanlary sgsi hem u aruwa goular.
Emma Magtymguly bu aruwadan ykar. Bele diildigi Magtymguly trkmen
sopuylyk edebiatyny klassiki relgelerine eermndir diildigi dl. Ol kp
ygyrlarynda, aratyn hem Nme sen, Bu derdi, Ayk bolmuam aly
gogularynda sopuylyk edebiatyny wysala gowumak relgelerine eeripdir.
ne ol ahyr hkmnde sopuylyk edebiatyny kli galypyndan ykar we
edebiaty realladyrar.
Magtymgulyny dredijiliginde durmudaky desizlik, adalatsyzlyk bilen
baglanyykly dredilen ygyrlary hem onlarasy gabat gelr. ahyr bu meselede
hem halk bhbidinden ugur alyp, ezilenleri, horlananlary agysyna aglaar:

Gmldi deralar, ykyldy daglar,
etimler gz ayn dke balady.
Orramsydan bolan haramhor begler,
urdy bir anyndan yka balady.

Biz Magtymgulyny owdur han, Dwletaly aly trkmen hanlaryny lmine
bagylap elegialary, Ahmet a we Muhammethasan han hakynda wgi -
azandygyny we ele eserleri dremegini sebbini okarda bellpdik. ahyr
halkyna jebir-stem edn hanlary hem znden sypanok:

Azypdyr gkle hanlary,
Kn grer bize hallary,
Goman srdi bar mallary,
Gz dikip durmaly boldy.

ahyr mehur Fetdah gogusynda zalym any halka edn stem-zorlugy
in perat edr:

Sen trkmeni ilin-gn soldurdy,
Ganlar dkp, gzel urdum doldurdy.

Elbetde, ahyr zni bu gogusy in bayny lmlidigini, malyny
talalydygyny bilr. ne gzel ilini jany-teni bilen sn ahyr, he-de
lmden gorkup, seslenmn durup bilermi? Elbetde ok! Eger ol ele ygyrlary
azmadyk bolsa onda ol trkmen halkyny milli busanjy Magtymguly bolup
bilmezdi.
XVIII asyr trkmen edebiatynda uly zgeriliigi amala ayran Pyragyny
dredijiligi geljekki ahyrlar in zboluly mekdebe wrlipdir. XIX asyr we
ondan soky dwr trkmen edebiatyny wekilleri Magtymgulydan edebiaty
halka akynladyrmagy, halky dil balygyny zledirmegi wrenipdirler.
ahyry dredijiligi dine bir tema balygy bilen tapawutlanman, esem
eperilik trlerini ulanylyy, her sz ylham eleginden elenip, obraza elenii
jhetden hem haran galdyrar:

Bagyr ayn kl dker gznden,
Ga hem gelse yglap geer halymga.

ene:

Daglar bayn egdi duman brendi,
eller galabilmn, erde srendi.
ular aly hejana salan setirlere ygyr sayn gabat gelmek bolar.
Magtymguly z dredijiliginde trkmen nakyllaryna, atalar szlerine hem tze
rw berr:

Her gzelde bir ayp bar, onki syna ornuda,
Sde sie nazar salsa, iinde gany bardyr.

Huny bardyr atly bu gazalda ahyr iki nakyly agny, Bir kemsiz gzel
bolmaz we Sde sie seretse gan grner dien nakyllary ussatlyk bilen
setirlerine sidiripdir.
Magtymgulyny eperilik seridelerini ulanyy, gogy dz usullaryna
ezberligi akyldar ahyry galamyndan ykan ygyrlary mrni uzamagyna
getiripdir.
Belli alymlar tarapyndan eke-tk milli ahyr dilip kesgitlenen
Magtymgulyny dredijiligi her bir meselede millilige ugrulan. Magtymguly - bu
XVIII asyr trkmen durmuy. ahyry dredijiliginde bu durmu zni atlygy-
hasraty bilen, begenji-gynajy bilen, eii-elii bilen z beanyny tapypdyr.
Eger Magtymguly trkmen halkyny wl hasaplaan adamsy
Dwletmmmet Azadyny - Garry mollany ogly hkmnde hereket eden bolsa-dy,
onda ol:

Magtymguly, mert menem, gr ile mertligim,
Diri gitmez galarymdan, degen namys-aryma

diip, ele batyrga, namys-ar in lme hzir setirleri azmazdy. Eger
Magtymguly XVIII asyr trkmen ayetini ginden ykmadyk bolsa-dy: a,
Biribar, goulma, agy-aman iime, diip, yslam dinini bolan-boljak iler
Allany emri bilen, malaa azylan alnya geler, diiln mahaly Hudaa zlenip
bele szleri adyp bilmezdi. Aslynda, Magtymgulyny zi - zboluly dn. Oa
dnmek in ahyry ruhy dnsine zi bolup aralamaga ymtylmaly. Bu
mmkin dl i. ne Magtymgulyny dnsi onu perwanalaryny z gnne
gomaar.
Biz Magtymguly hakynda grr edenimizde, kplen, adaty adamy, bolman-
da adaty ahyry derejesinde grr edris. ne, Magtymgulyny adaty adam,
a-da adaty ahyr dldigine, onu gaty serek zehindigine, gaty serek zboluly
dndigine dnmegimiz gerek. Eger ele edilmese tebigy zehine, trki dilli
edebiaty dp-gter zgerden, ony halk durmuy bilen birlediren beik ahsyete
dnmezligimiz bolardy.
Belli gndogarynas e. E. Bertelsi ...nu (Magtymgulyny - ..)
dredijiligini rn dykgat bilen wrenmek, her bir szni saldarlap grmek we ol
sz hakyky manysyna gz etirmge jan etmek bilen wrenmek gerek dien
szleri m kerem hakykatdyr.
15


Annagurban AYROW
Filologia ylymlaryny doktory.



15
Bertels e. E. eper dredijilik hakynda Magtymgulyny pikirleri. Kitapda: Magtymguly (ahyry
mrne we dredijiligine degili makalalar ygyndysy). TDN. Agabat- 1960. 103 sah.