Mars 2008

Nevoja pr dizajn


urban n Kosov
Planet zhvillimore komunale dhe urbane nevojiten
n myr urgjente pr udhheqjen e zhvillimit ur-
ban dhe rural n Kosov. Shndrrimi i ktyre plane-
ve strategjike n intervenime reale q prmirso-
jn ambientin urban krkon propozime t detajuara
t dizajnit urban dhe t ambientit. Karta e Leipzigut
pr qytetet e qndrueshme t Evrops (Ministrat
e Planifkimit Hapsinor t BE-s, Maj 2007) kon-
sideron kriimin dhe garantimin e hapsirave t
kualitetit t lart ... t jet e nj rndsie kryesore
pr forcimin e konkurrencs s qyteteve evropiane.
Kjo fetushk e trajton kt deklarat nga perspekti-
va e Kosovs pse vlen kjo ktu njejt sikur edhe n
do vend tjetr t Evrops dhe cila sht dometh-
nia e saj. Viteve t fundit kemi qen dshmitar t
nj rritjeje t shpejt t popullats s qyteteve t
Kosovs, m s shumti n Prishtin, e cila ka dyf-
shuar madhsin q nga fundi i konfiktit. Ndry-
shimi fzik sht zhvilluar n mnyr paralele me
ndryshimin social pasi q me urbanizim ka ardhur
deri te shkatrrimi i lidhjeve klanore dhe familjare.
Infrastruktura, sic jan rrugt, hapsirat publke dhe
shkollat, por poashtu edhe uji, kanalizimi dhe rr-
jeti elektrik, sht munduar ti prgjigjet krkesave
t gjithnj e m shum njerzve me pritje gjithnj e
m t mdha. Kto krkesa dhe pritje jan duke rri-
tur konkurrencn pr hapsirn n qytet, ku dshira
pr lehtsimin e mobilitetit personal sht n fllim t
agjends s shumics s vendimmarrsve. Ndoshta
nj nga shprehjet m kryesore t ksaj jan rrugt e
Prishtins dhe t qyteteve tjera t Kosovs, t cilat
jan t bllokuara nga komunikacioni dhe pushtojn
gati gjith hapsirn ndrmjet mureve t ndrtesave.
Kjo sht nj shtje kryesore kur dihet se rrugt
dhe hapsirat e hapura prbjn zakonisht afro
20% t shumics s qyteteve. Kto jan forumi
kryesor pr bashkveprimin social, ato lidhin ven-
det n t cilat duhet t arrim pr plotsimin e
nevojave tona (shkolla, puna, prkujdesja shnde-
tsore, dyqanet etj.) dhe paraqesin perspektivn
Hyrje
Shndrrimi i hapsirave
n vende
Bashk Bjm Qytete m t Mira
Programi i Mbshtetjes s Planifkimit Hapsinor Komunal (MuSPP)
fnansuar nga
Dizajni urban tenton q tu mundsoj njerzve t prftojn
m shum nga rrethina e tyre. Ndryshimi i raportit jo t shn-
dosh t prshkruar m lart krkon dizajnimin e ndrtesave
dhe hapsirave n qytete n at myr q t pajtoj krkesat
kundrthnse dhe tu mundsoj njerzve t realizojn nj
rreth t gjer t nevojave t tyre. Kjo do tu mundsonte njerzve
t kriojn lidhje t reja si me njri tjetrin ashtu edhe me rrethi-
nn e tyre dhe do t mund t ndihmonte q ndikimet negative
t prjashtimit social, t marrdhnieve t brishta ekonomike
dhe t shkatrrimit fzik t mbesin anash. Dizajni urban ten-
ton t krioj vende me domethnie pr njerzit q i shfrytzo-
jn, tu ofroj njerzve mundsi pr t br gjra q ju nevojiten
pr t gzuar nj kualitet t lart t jets. Megjithat, defnimi i
nevojave t njerzve nuk sht gjithmon i leht. Si individ dhe
komunitet, nevojat e njerzve dallojn dukshm. sht e mun-
dur q kto t ndryshojn me koh edhe mes njerzve. N at
se ka i nevojitet dikujt n nj koh t caktuar ndikon gjinia,
mosha, edukata, prvoja, vlerat dhe madje edhe koha e dits.
Dizajnimi i vendeve q jan t rndsishme pr secilin do t
thot dizajnimi i vendeve q mund t shfrytzohen n mnyra
t ndryshme nga m shum njerz. Hapsira urbane sht tejet
e mueshme pr tu shfrytzuar vetm pr nj destinim. N
dizajnin urban, sikur edhe n natyr, m si miri sht t shm-
anget monokultura. Dizajni i mir nuk kushton dukshm m
shum, e as nuk merr m shum koh pr tu realizuar se sa
dizajni i keq. Dshira e arritjes s ktyre qllimeve n Kosov
sht e dukshme, por masa n t ciln kjo mund t arrihet varet
nga dy faktor ky. Mbase m me rndsi sht afsia pr kri-
jimin e nj kulture t dizajnit urban. Ne t gjith ndikojm
n kualitetin e rrethins son, nga kryetart e komunave dhe
planert t cilt marrin vendime t mdha, deri te njerzit q
kalojn npr rrug dhe buzqeshja apo qeshja e t cilve n
moment e ndrit hapsirn, apo nj individ i cili hudh mbeturi-
nat n rrug apo parkon automjetin n trotuar. Esht thelbsor
vetdisimi i njerzve pr vlersimin e hapsirs s prbash-
kt, pr pranimin e kontributit t saj n jetn e njerzve dhe
dhnia e mandatit demokratik qyteteve pr ti br prmirsi-
met dhe pr t paguar pr ato. Kjo mund t duket si krkes e
madhe por udhheqja vizionare dhe programet e koordinuara
t informimit, edukimit dhe punve publike kan ndryshuar
kulturn e qyteteve (dhe kan kriuar prftime ekonomike)
n vende t ndryshme si n Bogot n Kolumbi, Kopenhagen
n Danimark, Melbourn n Australi dhe Tiran n Shqipri.
S dyti, dhe shum e lidhur me pikn e par, sht zhvillimi
i nj ndjenje unike kosovare t dizajnit urban. N fund t
dits, importimi i dizajnerve urban nga jasht nuk sht i qn-
drueshm, pa marr parasysh se sa t mir jan kta dizajner.
Prtej disa rregullave themelore q kan t bjn me qa-
sjen, komoditetin dhe sigurin, ajo q sht e mir n
mas t madhe varet nga specifkat kulturore. Njerzit
t cilt m s miri mund t kuptojn kt ndjenj t ven-
dit jan njerzit t cilt pr cdo dit jan n at vend.
Nse bhen kto ndryshime, qytetet e Kosovs mund t
bhen vende brenda t cilave njerzit e sapo-urbanizuar do
t ken gjasa m t mira pr t prparuar dhe pr t shfryt-
zuar m mir potencialin e tyre. Esht pjes e rndsishme e
nxerrjes s maksimumit nga pasuria m e cmuar e Kosovs:
njerzve t saj dhe duke ju ofruar ndihmn pr t konkur-
ruar n mnyr t barabart me qendrat tjera evropiane.
Nj shembull i trilluar i nj lloji t hapsirs q mund t gjindet n shum qytete t
Kosovs, i cili sht i pasigurt, joatraktiv dhe ofron pak pr rrethinn dhe i cili shfrytzo-
het vetm pr parkim joformal.
Zona e njejt si vend, duke ilustruar se si ajo mund t shndrrohet n nj zon atraktive,
fuese q shfrytzohet pr shum qllime shoqrore dhe rekreative dhe e cila i kontribuon
rrethins s saj.
Cka sht brja e vendeve?
Brja e vendeve sht qllimi i dizajnit urban. Ky sht emrtimi i
nj procesi t dizajnit q tenton tu mundsoj njerzve q jetojn
n qytete t prftojn m shum nga rrethina e tyre. T prftojn
m shum mundsi rreth zons s tyre, t ken m shum mund-
si t takojn njerz, m shum mundsi pr t msuar, pr tu rri-
tur, pr tu shprehur, t gzojn bukurin dhe t mallngjehen,
frymzohen dhe t lidhen me njri tjetrin dhe me rrethinn e tyre.
Brja e vendeve e bn kt duke intervenuar n mbretri-
n publike pr kriimin e vendeve q lehtson bashkve-
primin e njerzve me njri tjetrin dhe me rrethinn e
tyre n at mnyr q mund t realizojn m shum nga
nevojat e tyre se sa q do t ishte rasti n t kundrtn.
Hapsirat u mundsojn njerzve t bjn gjrat themelore
q jan minimumi i krkesave funksionale t hapsirave
t prbashkta t qytetit, si p.sh. mundsimi q njerzit
t shkojn n mnyr t sigurt dhe volitshm n pun, shi-
tore apo shkoll, ndrsa vendet ju mundsojn atyre q
ve ksaj t zgjedhin nj sr bashkveprime opcionale q
jan t rndsishme pr nevojat dhe vlerat e tyre personale.
Brja e vendeve ka t bj me at se si funksionojn vendet dhe
s n far mnyre njerzit q i shfrytzojn i ndiejn ato. E
njejta tenton q t siguroj q t dizajnojm ndrtesa dhe hap-
sira t reja, apo t ri-dizajnojm hapsirat ekzistuese n at
mnyr, q t ndihen t sigurta, t rehatshme dhe interesante.
Dizajni urban: sfda
Gjat dizajnimit t nj zone publike, fakti se a do t bhet nj
vend i mueshm zakonisht varet nga aplikimi i parimeve t
prshkruara m posht. Kto mund t shfrytzohen edhe si
tabel kontrolluese. Posa t shfaqet dizajni, dizajnert duhet t
kthehen te kto parime pr t siguruar se jan ende duke u ap
likuar t gjitha kto dhe se ndjekja e nj objektivi nuk paraqet
kompromis pr objektivat tjer. Nuk jan t gjitha kto brenda
prshkrimit t puns s dizajnerve, megjithat dizajnet duhet
t jen t shoqruara me nj raport me t cilin theksohet rnd-
sia e tyre dhe nevoja q t sigurohet se n fazat e ardhshme t
merremi me kto shtje.
Parimi 1 Optimizimi i konektivitetit - ashtu q njerzit t mund ti qasen leht vendit dhe prpjekja dhe bezdia t mos jen
m t mdha se prftimet potenciale.
Nj nga karakteristikat e konektivitetit sht dizajnimi i vendeve q mund t qasen n mnyrn m t leht t mundshme.

Nj shembull i qndrueshmris
sht sistemi i qndrueshm i
drenazhit/kullimit sikur edhe
ky shembull nga Perth, Australia
kto mund t ndihmojn pr t
defnuar vendin, t shtojn interesi-
min dhe t bjn nj shfrytzim m
t qndrueshm t ujit.
Parimi 3 Lehtsimi i qndrushmris - ashtu q vendi t
mund t shfrytzohet leht nga m shum njerz me nevoja
dhe pritje t ndryshme.
Parimi 4 Shtimi i komoditetit ashtu q vendi t mund t
shfrytzohet pa ndonj stimulim t padshiruar emocional
apo fzik (si p.sh. ndenja jokomode e t fohtit, nxehtit apo
pamundsia pr tu ulur).
Nj nga mnyrat e shtimit t
komoditetit sht ofrimi i vendeve
atraktive me streh pr ulje, relak-
sim dhe pushim prgjat rrugve
t kmbsorve.
Parimi 5 Mbrojtja ndaj prvetsimit ashtu q vizitort mos t ndihen se po hyjn n nj territor t dikujt tjetr.
Ky lloj i hapsirs ofron nj shembull
t prvetsimit pasi q vozitsit q
kalojn npr t kan prshtypjen e
hapsirs si rrug lineare dhe nuk do
t ken ndjenjn se jan n nj vend
t vecant. Si pasoj, shfrytzuesit
e rrugs n mnyr t paqllimt do
t dominojn hapsirn duke e pr-
vetsuar nga shfrytzuesit tjer.
Megjithat, nse kjo hap-
sir ridizajnohet sikur sht
paraqitur m lart, vozitsit q
kalojn npr t, do t jen t
vetdishm q po kalojn npr
nj vend t veant dhe do t
jet m pak e mundshme q
ata t dominojn me kt hap-
sir, me ka edhe minimizohet
masa me t ciln ata e prvet-
sojn kt hapsir pr vete.
Parimi 2 Rritja e siguris ashtu q vizitori q shfrytzon vendin nuk do ti ekspozohet dmtimit apo friks
Parimet n brjen e vendeve

Kto parime dhe teknikat, me t cilat kto mund t aplikohen, do t mbulohen me Udhzimet e Dizajnit Urban t MuSPP
(PMPHK), me shembuj dhe praktika konkrete, si ekzistuese ashtu edhe t propozuara. Jeni t fuar t mendoni dhe t punoni
me ne pr t shndrruar hapsirat e Kosovs n vende t jetueshme dhe t knaqshme.
Parimi 6 Ofrimi i mundsis q njerzit t mund t
shprehen ashtu q ata t mund t gjejn mnyra pr ti
kontrbuuar rrethins s tyre, t shtojn karakter dhe t ush-
trojn afsit e tyre artistike, kulturore dhe sociale.
Nj nga mnyrat kryesore q hapsira e hapur t mundsoj njerzve t shprehen
sht duke ofruar vende ku njerzit mund t takohen, t mund t shohin njerzit tjer
dhe t shihen prej tyre.
Parimi 7 Prforcimi i prjetimit t vendit ashtu q
vizitort t jen t vetdishm q po hyjn n nj vend
special dhe t vecant duke shprehur dicka nga karakteri
i zons. .
Nj shembull i prkrahjes s sensit s zons s vendit sht dizajnimi i hapsir-
ave q ofrojn pamje atraktive n vendet historike.
Parimi 9 Shfrytzimi i energjis natyrore (si dielli, hia, era apo drenazhi) ashtu q vendit t mos i nevojitet energjia
plotsuese e kriuar nga njeriu pr t qen i shfrytzueshm.
Drita, hia, ngjyrat, aroma e luleve dhe ndryshimet sezo-
nale jan shembuj se si energjit natyrore mund t kontribuo-
jn n prjetimin e hapsirs, sikur edhe ky shembull nga Australia.
Parimi 10 Ofrimi i mirmbajtjes s qndrueshme ashtu q vendi t mund t vazhdoj edhe m tutje ti kontribuoj
njerzve, t cilt e shfrytzojn pr nj koh t gjat.
Parimi 8 Shto knaqsin ashtu q shfrytzimi i vendit t jet dfryes, interesant dhe
stimulativ
Nuk ekziston ndonj recept pr brjen e vendeve, megjithat
prvoja nga Evropa dhe jasht saj sugjeron q aplikimi i prin-
cipeve t lartprmendura mund t ndihmoj n arritjen e pro-
pozimeve q mund t rezultojn me qllimet e prshkruara m
lart. Duke marr parasysh se zonat urbane jan trashguar si
komplekse dhe kan dimension fzik (d.m.th. forma e ndrti-
mit) dhe dimension social (d.m.th. se si njerzit veprojn dhe
cka ndjejn n lidhje me rrethinn e tyre) kriimi i vendeve t
mira urbane krkon q procesi t zhvillohet n rrug t dre-
jt, s paku cka i prket marrjes adekuate n konsiderat t
dimensionit shoqror dhe ftimi i i rezultateve t sakta, ashtu
q kualiteti i kriuar n hapsir t jet i rndsishm dhe i
dobishm pr njerzit q do t ken mundsin ta prjetojn.
Procesi i brjes s vendeve zakonisht prfshin fazat viuese:
1. Kuptimi i sfds ashtu q t identifkohet dhe t fokusohet
problemi. Pr kt krkohet kuptimi i vendit si konstrukt fzik dhe
social, duke identifkuar se si pr momentin njerzit shfrytzojn
at vend si dhe cila sht prmbledhja e krkesave. Kjo zakon-
isht shprehet nprmjet nj analize t vendit dhe nj eksplorimi
t qart dhe grafk t cshtjeve q ndikojn n dizajn. Kjo zakon-
isht krkon integrimin e inputeve nga nj numr i disiplinave.
2. Kriimi dhe testimi i vizionit, ashtu q t vendoset nj dre-
jtim i dizajnit me qllim q t gjith pjesmarrsit t mund t
pajtohen me t dhe t marrin pjes n zhvillimin dhe implemen
timin e ti. Kjo krkon kriimin e nj agjende t prbashkt t
dizajnit me pjesmarrsit dhe kriimi i nj vizioni q n mnyr
t qart adreson shqetsimet e komunitetit dhe t pjesmar
rsve si dhe plotson krkesat e nj planifkimi dhe dizajni t
mir. Kjo zakonisht shprehet nprmjet nj vizioni q n
mnyr t qart adreson cshtjet e identifkuara n fazn para-
prake, pr prmirsim dhe konfrmim nga ana e pjesmarrsve.
3. Shndrrimin e vizionit n plan ashtu q drejtimi i dakorduar
t mund t shndrrohet n nj bashksi t propozimeve reale dhe
t arritshme. Kjo krkon kuptimin e pasojave t forms s ndr-
tuar s vizionit dhe pajtimin e tyre me nj bashksi t koordinuar
t propozimeve. Kjo zakonisht shprehet nprmjet nj serie pro-
pozimesh t cilat n mnyr t qart identifkojn intervenimet
dhe adresojn cshtjet dhe vlersimin e vendit nga faza e par.
4. T mundsohet q kjo t ndodh ashtu q plani i do-
kumentuar t mund t shndrrohet n veprime n terren,
t cilat mund t arrin deri te rezultatet q do ti kontribuo-
jn jetess n qytet. Kjo krkon q t qartsohen prgjegjsit
e secilit dhe t sigurohet q burimet n kuptim t kohs,
mjeteve fnanciare dhe zotimit t jen n dispozicion. Kto
zakonisht jan t shprehura n pjesn e implementimit.
5. Kontrolli i kualitetit dhe mbrojtja e kontributit t saj ashtu
q propozimet kur implementohen, t mund t vazhdojn t
plotsojn nevojat e njerzve t cilat i prjetojn ashtu si ndrro-
jn nevojat e tyre dhe ashtu si vjetrohen elementet e ndrtuara
pr shkak t kohs. Kjo zakonisht krkon q projekti t mund-
soj mirmbajtjen, vlersimin dhe prmirsimin e viueshm.
Komunikimi i nj vizioni pr zhvillim me nj perpsektiv reale sht nj metod efektive me t ciln arrihet q
njerzit t marrin pjes dhe t kriojn entuziazmin pr implementimin e nj dizajni.
Vendosja e procesit n rrug t drejt
Impressum
Programi pr Mbshtetjen e Komunave n Planifkim Hapsinor n Kosov i UN-HABITAT-it fncuar nga . Pikpamjet e shpre-
hura n kt fetushk u prkasin autorve dhe nuk i prkasin UN-HABITAT-it, Sida-s apo Qeveris Suedeze.
Kjo fetushk sht iniciativ e MuSPP/UN-HABITAT, si vegl komunikimi q ka pr qllim ngritjen e vetdies lidhur me Dizajnin Urban
dhe Hapsirat Publike, si nj komponent e rndsishme n zhvillimin strategjik, hapsinor dhe urban. Grupi i synuar i fetushks sht
grupi i palve me interes n planifkimin e nivelit qendror dhe lokal, duke prfshir edhe organizatat e shoqris civile, universitetin,
organizatat profesionale etj.
N kt fetushk kontribuan
Teksti: Jenny Donovan, Eksperte e MuSPP-it pr Dizajn t Hapsirave Publike dhe Urbane; Redaktor: Krystyna Galezia, u.d e ud-
hheqses s zyres s UN-HABITAT-it n Kosov, Frank Dhondt, Koordinator i Planifkimit Hapsinor ne MuSPP, Lumnie Gashi, Zyrtare
pr Informim dhe Komunikim n MuSPP; Dizajni dhe faqosja: Astron Mahmutaj, Asistent pr Informim dhe Komunikim n MuSPP
Kontakti: info@unhabitat-kosovo.org
Pr m shum informata pr MuSPP/UN-HABITAT n www.unhabitat-kosovo.org
Shembuj t mir t brjes s vendeve n Kosov
Kulla e Gjakovs
Nj zon atraktive e prdorur nga kafenet dhe kompleksi universi-
tar, ku lejohet prdorimi i veturave mirpo shkalla dhe dizajni i de-
talizuar i ndalon ato q t dominojn hapsirn. Ndrtesa e gurit/
reproduksion i Kulls ofron nj prfundim interesant t panorams
duke shikuar teposht rrugs dhe thekson rndsin qytetareske
t hapsirs me an t vetive t lartsis s saj, mass si dhe mate-
rialeve kontrastuese nga gurt dhe dominimin e objekteve nga druri.
Bregu lumor i Prizrenit
Shtitorja prgjat bregut lumor iu lejon njerzve t ecin pran lu-
mit atraktiv, ku ata mund t dgjojn dhe gjithashtu t shohin
e t knaqen me pamjet trheqse t kompozicionit t objek-
teve, t lumit afr peisazhit si dhe t maleve t largta. Vmendje
e veant n hollsi i jep ajo se materialet e przgjedhura t zo-
ns e plotsojn karakterin e trashgimis s kti qyteti trheqs.
Nj hulumtim nga Britania e Madhe (komisioni pr arkitektur dhe mjedisit t ndrtuar dhe shkolla e planifkimit Bartlet, 2001),
vuri n pah se investimi n mjedisin urban jep prftime t mdha sociale, ekonomike dhe ekologjike, e n veanti:
- Ngrit vlerat ekonomike, sociale dhe mjedisore si dhe jo doemos kushton apo merr koh m shum
- Siguron ngritjen e investimeve pr investitort dhe siprmarrsit
- Prforcon performancn dhe shton knaqsin e fuqis punuese si dhe ngrit prestigjin e shfrytzuesve
- Sjell prftime ekonomike duke hapur kshtu investime t reja
- Sjell mundsi dhe regjenerim t suksesshm
- Ndihmon n ofrimin e vendeve m t qasshme dhe t plqyera nga t gjith
- Prftojn t gjith pjesmarrsit- investitort, shfrytzuesit, autoritetet publike dhe prdoruesit ditor t ktyre zhvillimeve.
Afsia e njerzve pr pun, ti tubojn fmit, mendojn, msojn t shoqrohen dhe ngelin t shndosh sht prmirsuar jashzakonisht
nga ambientet e favorshme dhe t prgjegjshme si dhe t papenguara nga askush. (Qytetet q shkatrrojn vetveten, n Arkitektura
e Komuniteteve, Nick Wates dhe Charles Knevit 1987).
Prftimi nga kualiteti i lart i dizajnit urban