DZIKIE BIESZCZADY

DLA KADEGO
Jacek Szarek Grzegorz Sitko
CARPATHIA PRO
D
Z
I
K
I
E
B
I
E
S
Z
C
Z
A
D
Y
D
L
A
K
A

D
E
G
O
J
a
c
e
k
S
z
a
r
e
k
G
r
z
e
g
o
r
z
S
i
t
k
o
PRZEWODNIK
P
R
Z
E
W
O
D
N
I
K
Polskie Bieszczady to gry zbyt mae,
aby mona w nich odkry miejsca, w ktrych
jeszcze nikt nie by i ktrych nikt nie opisa.
Ale jednoczenie za due, aby je pozna w cigu
jednego czy nawet kilku dni. A tego dzisiaj
domagaj si turyci. eby pomc im oraz
wacicielom schronisk, pensjonatw czy
gospodarstw, w ktrych si zatrzymali, autorzy
dokonali selekcji informacji o najciekawszych
miejscach, zjawiskach i historiach.
Wybr jest subiektywny, poparty dowiadczeniem
w przedstawianiu bieszczadzkich atrakcji
i promowaniu tych gr.
ISBN 978-83-925973-8-4
DZIKIE BIESZCZADY
DLA KADEGO
CARPATHIA PRO
Jacek Szarek Grzegorz Sitko
Wydano w ramach projektu ladami derkacza przygotowanie transgranicznej oferty turystycznej
finansowanego z Programu Ssiedztwa Polska Biaoru Ukraina INTERREG III A/TACIS CBC 20042006
ze rodkw Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz budetu pastwa.
PRZEWODNIK
Przewodnik powsta przy wsppracy
Franciszka Adamczyka, Zbigniewa Wiatraka
Zdjcia
Jacek Szarek
oraz
Cezary wikowski, Ryszard Hagas, Dariusz ysikowski,
Marcin Scelina, Grzegorz Sitko, Krzysztof Staszewski,
Zbigniew Wiatrak
Redakcja techniczna
Skad, amanie, DTP
KORAW Dorota Koczb
Korekta
Sabina Gajos
Druk
Grafmar
Copyright
Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia
Pro Carpathia
Wydanie pierwsze
Wydawca
Krzysztof Staszewski
Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia
Pro Carpathia
35-074 Rzeszw, ul. Gazowskiego 6/319
tel./fax (17) 852-85-26
www.procarpathia.pl www.karpaty-turystyka.pl
e-mail: info@procarpathia.pl
ISBN 978-83-925973-8-4
SPIS TRECI
FENOMEN
BIESZCZADW
WIDOKI
ZJAWISKA
MISTERIA
PRZYRODY
ZAGINIONE
CYWILIZACJE
CIUCHCIE
DROGI
ZAPORY
KARPACKIE
PUSZCZE
POONINY
DOLINY
NA TROPIE
SKAY
OSTACE
WODOSPADY
TURYSTYKA
NA TERENACH
CHRONIONYCH
MIEJSCA
CIEKAWE
I POLECANE
9
19
31
43
51
73
87
97
105
Bieszczady to najdziksze z polskich gr. Tego typu okrelenie
pojawia si w prawie kadej publikacji o tej czci Karpat. Dziko
mona oczywicie pojmowa na rne sposoby. Dla niektrych
wystarczajco dziko jest w centrum Cisnej i na zatoczonym szlaku
wiodcymna Poonin Wetlisk lub Tarnic. Inni szukaj miejsc, gdzie
ludzkastopaniestana.
Dzikie Bieszczady oczywicie istniej, bo nadal mamy wielk
puszcz, ktra zachowaa naturalny charakter, pen niedwiedzi,
wilkw czy ubrw. Nieodwracalnie skoczy si jednak czas pio-
nierskich wypraw i spartaskich warunkw ycia. Z wycieczek w dzikie
miejsca wracamy do cywilizacji z telefonami komrkowymi, internetem
i czynnymi dopnychgodzinsklepami.
Polskie Bieszczady to gry zbyt mae, aby mona w nich odkry
miejsca, w ktrych jeszcze nikt nie by i ktrych nikt nie opisa. Ale
jednoczenie za due, aby je pozna w cigu jednego czy nawet kilku
dni. A tego dzisiaj domagaj si turyci. eby pomc im oraz waci-
cielom schronisk, pensjonatw czy gospodarstw, w ktrych si zatrzy-
mali, dokonalimy selekcji informacji o najciekawszych miejscach,
zjawiskach i historiach. Wybr jest subiektywny poparty naszym
dowiadczeniem w przedstawianiu bieszczadzkich atrakcji i promo-
waniutychgr.
Opisujemy i pokazujemy miejsca znane, ktre naszym zdaniem s
najbardziej ciekawe i reprezentatywne dla Bieszczadw. Staramy si
jednak proponowa nieco inne ni zazwyczaj spojrzenie na okolice
czsto odwiedzane. Przedstawiamy szerzej atrakcje, ktre w dotych-
czas pubilikowanych wydawnictwach byy pomijane, wspominane jed-
nymzdaniemlubwcaleniebyy opisywane.
Duy nacisk kadziemy nie tylko na to, co zwiedza, ale take kiedy
zwiedza. Prawie kady turysta ma aparat fotograficzny lub kamer,
wic chtnie dowie si, kiedy dane miejsca odwiedzi, eby je z suk-
cesem uwieczni. Z tego przewodnika sporo mona si take dowie-
dzie o niezwykych spektaklach, jakie przygotowuje nambieszczadzka
przyroda, takichjak np. inwersja.
W tym przewodniku promujemy taki sposb zwiedzania Biesz-
czadw, ktry nie szkodzi rodowisku. Musimy pamita, aby odwiedza-
jc dzikie miejsca i podpatrujc przyrod nie zakca jej adu i nie
narusza rzdzcych ni praw.
Autorzy
W Polsce mamy tylko jedne gry
o tak niezwykej przyrodzie
i historii jak Bieszczady.
Ich bogactwo to przede wszystkim
karpacka puszcza pena zwierzyny,
rozcigajce si
nad grn granic lasu pooniny,
a take kraina dolin niezwyky fenomen
przyrodniczy powstay jako wynik
tragicznych wydarze historycznych
po II wojnie wiatowej.
FENOMEN
BIESZCZADW
Bieszczady to jedyne miejsce w Polsce, gdzie
wystpuj pooniny charakterystyczne dla
Karpat Wschodnich otwarte przestrzenie roz-
cigajce si od grnej granicy lasu po szczyty.
To niezwykle cenne przyrodniczo tereny z ro-
linnoci wschodniokarpack, alpejsk i sub-
alpejsk.
Pooniny
Bieszczady to obszar, na ktrym pomimo wie-
lowiekowej dziaalnoci czowieka, zachoway
si najwiksze w Polsce obszary lasw uzna-
wanych za naturalne. W miejscach trudno do-
stpnych spotykamy nawet fragmenty puszczy
karpackiej ocharakterzepierwotnym.
Pierwotna puszcza karpacka
W caej Polsce nie ma tak licznie yjcych na
wolnoci drapienych ssakw jak w Bieszcza-
dach. yj tu niedwiedzie, wilki, rysie i biki.
Wystpuje te wiele ptakwdrapienych, wtym
ory przednie i orliki krzykliwe. W puszczy mo-
na rwnie spotka stada wielkich rolinoer-
cw: ubrwi jeleni.
Ostoja wielkich drapiecw
wybrane wydarzenia
z najnowszej historii
Bieszczadw
KALENDARIUM
18721884
18901895
19001904
1907
1914
1915
1918
Budowa linii kolejowej Prze-
myl Zagrz upkw oraz
Zagrz KrosnoStre
Budowa pierwszego odcinka
kolejki wskotorowej upkw
Majdank. Cisnej
Budowa kolejki wskotorowej
na odcinku Sokoliki Grskie
Stuposiany Ustrzyki Grne
(funkcjonowaa do poowy lat
trzydziestych)
Zejcie ogromnego osuwiska
ze stokwChryszczatej, wwy-
niku ktrego powstay Jezior-
kaDuszatyskie
Cikiewalki rosyjsko-austriac-
kie podczas I wojny wiatowej
(toczyy si m.in. w pamie
poonin, w okolicach Kiczyka
Bukowskiego i Rozsypaca
dodzi widocznes okopy)
Powstanie tzw. Republiki ko-
maczaskiej i walki polsko-
ukraiskiezakoczonew1919
roku przyczeniemBieszcza-
dw do odrodzonej Rzeczy-
pospolitej
Jesie
wiosna
10
BIESZCZADZKIE
OSOBLIWOCI
Nigdzie indziej w Karpatach Wschodnich i Za-
chodnich nie ma podobnego jak w Bieszcza-
dach ukadu piter rolinnoci. Wyrniamy trzy
pitra: pogrza, regla dolnego i poonin. Nie ma
tu natomiast regla grnego i kosodrzewiny.
Grn granic lasu tworz krzywulcowe
czyli karowatebuczyny.
Niespotykany ukad piter rolinnoci
Po wysiedleniu ludnoci przyroda obja we
wadanie doliny po dawnych wsiach. Nastpi
niespotykany dotdj na tak wielk skal proces
wtrnej sukcesji. Powsta fenomen przyrodni-
czo-kulturowy zwany krain dolin, czyli dzikich
dzi terenw, na ktrych odnajdujemy lady
dziaalnoci czowieka.
Kraina dolin
19211923
19281929
1942
1943
19441946
1947
1951
Rozpoczcie budowy zapory
i elektrowni wodnej w Mycz-
kowcach (wykonanie czci
zapory i sztolni)
Wymarznicie ogromnych po-
aci naturalnych lasw buko-
wo-jodowych. Temperatura
przez dugi okres wnocy spa-
daaponiej minus 40stopni
Masowe mordy ydw doko-
naneprzez hitlerowcw
Pierwsze mordy dokonane
przez Ukraicw na ludnoci
polskiej
Przesiedlenia rdzennej rusi-
skiej ludnoci Bieszczadw
do ZSRR(pocztkowo dobro-
wolne, pniej przymusowe)
mier gen. K. wierczew-
skiego i Akcja Wisa ca-
kowite wysiedlenie ludnoci
rusiskiej na ziemie zachod-
niej i pnocnej Polski
Przyczenie do Polski tere-
nw pooonych pomidzy
Ustrzykami Dolnymi a Luto-
wiskami i przesiedlenie ludno-
ci wramachtzw. akcji H-T
Zima
KALENDARIUM
11
BIESZCZADZKIE
Zapora w Solinie jest najwikszym tego typu
obiektem w kraju (wysoko 82 metry, dugo
664 metry). Zalew ma najwiksz pojem-
no ze wszystkich polskich sztucznych jezior
(474 mln m , powierzchnia 2 200 ha). Ciekawo-
stk jest fakt, e elektrownia wodna w Solinie
dziaanazasadzieszczytowo-pompowej.
3
Najwiksza zapora wodna
Jest nim bieszczadzki szczyt Opoonek o wy-
sokoci 1028 metrw. Pooony jest poza szla-
kami turystycznymi w pamie granicznym nie-
daleko Sianek i rda Sanu. Sam szczyt jest
mao atrakcyjny, poronity gstym lasem, bez
punktwwidokowych.
Najdalej na poudnie wysunity
punkt Polski
W Pszczelinach w gminie Lutowiska ronie naj-
grubsza joda w polskich lasach. Ma 517 cm
obwodu w piernicy, tj. na wysokoci 130 cm
od ziemi. Do tego niezwykego drzewa prowa-
dzi cieka przyrodniczo-dydaktyczna Joda.
W bieszczadzkich lasach jest sporo podobnych
pomnikowychokazw.
Najgrubsza joda
1951
19561960
19591962
19601968
1962
1963
1963
1973
1975
Przybycie wrejon Krocienka
osadnikw greckich (opucili
Grecj po upadku komuni-
stycznegopowstania)
Budowa zapory i hydroelek-
trowni wMyczkowcach
Powstanie kombinatu drzew-
negowRzepedzi
Budowa zapory i hydroelek-
trowni wSolinie
Zakoczenie budowy duej
obwodnicy bieszczadzkiej
SprowadzenieubrwwBiesz-
czady
Powstay Pastwowe Przed-
sibiorstwa Rolne, w ktrych
pracowali winiowie
Powstanie Bieszczadzkiego
Parku Narodowego o powie-
rzchni 5582,02 ha (obecnie
29200ha)
PrzejciedolinygrnegoSanu
przez Urzd Rady Ministrw,
stworzenie zamknitego o-
rodka myliwskiego (dziaa
do1981r.)
KALENDARIUM
12
NAJ...
Bieszczadzki Park Narodowy o powierzchni
29 200 hektarwjest najwikszymgrskimpar-
kiem narodowym w Polsce. Jest take uznawa-
ny za jeden z najcenniejszych obszarw chro-
nionych w Europie i stanowi centraln cz
Midzynarodowego Rezerwatu Biosfery Kar-
paty Wschodnie.
Najwikszy grski park narodowy
Lutowiska to najrzadziej zaludniona gmina
w Polsce (rednio 5 osb na kilometr kw.). Jest
te jedn z najwikszych i najbardziej na poud-
nie wysuniet polsk gmin. Wikszo jej
obszaru zajmuj tereny chronione. W gminie
Lutowiska wznosz si najwysze szczyty pol-
skichBieszczadw.
Najrzadziej zaludniona gmina
1977
2000
Otwarcie kombinatu drzew-
negowUstjanowej
Wielki poar poonin na sto-
kachRozsypaca
1980
1981
1982
1991
1997
1999
2006
Osunicie si zbocza Poomy
i powstanie Jeziorka Szma-
ragdowego (w cigu kilkuna-
stulat zamuliosi i zaniko)
Podpisanie porozumie po
strajkach chopskich wUstrzy-
kachDolnych
Przejciewikszoci pastwo-
wych gospodarstw rolnych
przez Igloopol (bankructwo
kombinatuw1990r.)
Utworzenie Zachowawczej
Hodowli Konia Huculskiego
wWoosatem
Wznowienie kurswpasaer-
skich bieszczadzkiej kolejki
lenej pokilkuletnim przestoju
Wczenie do parku narodo-
wego terenwwdolinie grne-
goSanu(kompleks Tarnawa)
Poar i unicestwienie zabyt-
kowej cerkwi wKomaczy
KALENDARIUM
13
W powojennej Polsce Bieszczady to
kraina owiana legend. Przez dziesi-
ciolecia uksztatowa si mit Bieszcza-
dwjako polskiego Dzikiego Zachodu.
Tu wrd bezkresnych poonin i w dzi-
kich lasach mona byo znale cisz,
romantyzm i prawdziw msk przy-
god. W obecnych granicach Polski
mamy tylko cz Bieszczadw. Sto-
jc na Przeczy Bukowskiej, Rozsy-
pacu czy Haliczu moemy zobaczy
pooniny wznoszce si na Zakarpa-
ciu, pasma ukraiskich Bieszczadw
Wschodnich ze Starostyn i Pikujem,
a przy dobrej widocznoci nawet da-
lekie Gorgany. W powojennej Polsce
ten skrawek gr obdarzono mioci
docaychKarpat Wschodnich.
TCHNIENIE
Karpat Wschodnich
Bieszczady to niewielka, ale pikna namiastka Karpat
Wschodnich. Te gry trzeba wymieni na pierwszym
miejscu wrd osobliwoci przyrodniczo-kulturowych
odrniajcychPodkarpacieodresztykraju.
(JSz)
Pikuj widok z Pooniny Wetliskiej
14
Poonina Bukowska
Przed II wojn wiatow najbardziej atrakcyjne tereny dzi-
siejszych polskich Bieszczadw nie wzbudzay wikszego
zainteresowania turystw. Na grskie trasy wyruszano
w pooone wwczas w granicach Rzeczpospolitej Gorgany czy
Czarnohor. Do tak znanych obecnie bieszczadzkich miejscowoci,
jak Wetlina wczasowicze praktycznie nie zagldali. Letniska rozwijay
si przede wszystkim wzdu przecinajcych Karpaty linii kolejowych.
Na interesujcym nas terenie bazy turystyczne istniay w Sokolikach
Grskich i Siankach pooonych przy trasie ze Lwowa na Zakarpacie.
Stdurzdzanowycieczki naHalicz czy Tarnic.
Zgodnie z przyjtym w polskiej nauce
podziaem, wyznaczonym przez prof.
Jerzego Kondrackiego, Bieszczady
cign si od Przeczy upkowskiej,
odzielajcej je od Beskidu Niskiego,
nalecego ju do Karpat Zachodnich,
a po dolin wicy i Przecz Wysz-
kowsk na Ukranie. W Polsce wzno-
sz si Bieszczady Zachodnie, ktre
od wschodnich dzieli Przecz Uocka.
Sowackie Bukovskie Vrchy (Bukow-
skie Wierchy Gry Bukowskie) to
poudniowa cz Bieszczadw Za-
chodnich. Pnocn granic polskich
Bieszczadwnaukowcy najczciej pro-
wadz pnocnymi stokami Chryszcza-
tej i Korbani i dalej na wschd wzdu
bieguSanu.
?
Michalowce
Humenne
Uhorod
Dolina
Stryj
Sanok
Lesko
Ustrzyki Dln.
Sambor
Drohobycz
B
I
E
S
Z
C
Z
A
D
Y
Z
A
C
H
O
D
N
I
E
B
I
E
S
Z
C
Z
A
D
Y
W
S
C
H
O
D
N
I
E
B
U
K
O
W
S
K
I
E
W
I
E
R
C
H
Y
)
(
Przecz
Uocka
)
(
Przecz
upkowska
Podzia Bieszczadw
W ujciu turystycznym Bieszczady okrelane s znacznie szerzej. O ile
za zachodni granic take przyjmuje si Przecz upkowsk oraz bieg
Osawy i Osawicy, to pnocna ustalia si a na obnieniu, ktrym
wiedzie szlak komunikacyjny Ustrzyki Dolne Lesko. Turystom trudno
sobie wyobrazi, e poza Bieszczadami le Otryt, ZalewSoliski czy te
Lutowiska. My take w tej publikacji bdziemy okrela Bieszczady
wpojciuszerokim.
Bieszczady wznosz si na terenie trzech pastw:
Polski, Ukrainy i Sowacji (w tym ostatnim kraju jako
BukowskieWierchy).
?
15
BIESZCZADY
pod specjaln ochron
Bieszczadzki Park Narodowy to jeden z najwaniej-
szych terenw chronionych w Europie. Stanowi cen-
tralny element Midzynarodowego Rezerwatu Biosfery
KarpatyWschodnie.
Dla turystw dociekliwych, pragn-
cych odkrywa tajemnice bieszczadz-
kiej przyrody i historii, mona poleci
istniejce na terenie Parku cieki
przyrodniczo-historyczne.
Powstao ju kilkanacie takich tras,
w wikszoci biegncych w pobliu
znakowanych szlakw turystycznych.
cieki i ich atrakcje zostay szcze-
gowo opisane w maych przewod-
nikach, ktre mona naby w punk-
tachkasowychParku.
Ze wzgldu na por kwitnienia wik-
szoci opisanych rolin oraz aktyw-
no ptakwi innych zwierzt, zdecy-
dowanie najlepszymi miesicami do
aktywnego korzystania ze cieek s:
kwiecie, maj i czerwiec.
16
Bieszczadzki Park Narodowy po du-
gich staraniach utworzono w 1973 r.
Pocztkowo mia powierzchni za-
ledwie 5582,02 hektara, obejmujc
masywy Tarnicy i Halicza oraz odosob-
nione pasmo Pooniny Caryskiej. Kil-
kakrotnie powikszany (wlatach 1989,
1991, 1996 i 1999) dzisiaj zajmuje
29 200 ha. Jest najwikszym grskim
parkiem narodowym w Polsce, a za-
razemtrzecimcodowielkoci wkraju.
W 1998 r. park zosta wyrniony
DyplomemEuropejskim przyznanym
przez Rad Europy w uznaniu za
ochron wyjtkowo cennych zasobw
przyrodniczych. Od 2002 r. Biesz-
czadzki Park Narodowy, jako jedyny
w Polsce, naley do elitarnej sieci
europejskich obszarw dzikiej przy-
rody PANParks.
cieka przyrodniczo-historyczna
Orlik krzykliwy wiodca
z Woosatego na Tarnic
Park Krajobrazowy
Doliny Sanu
Ciniasko-Wetliski
Park Krajobrazowy
Humenn
Sanok
Ustrzyki Dln.
Sambir
B
i
e
s
z
c
z
a
d
z
k
i
P
a
r
k
N
a
r
o
d
o
w
y
Narodowy Park Poonin
Narodowy Park Uaski
Park Krajobrazowy
Nadsaski
POLSKA
UKRAINA
SOWACJA
Aby chroni bogactwa przyrodnicze i kulturowe na styku Polski, Ukrainy
i Sowacji utworzono trzy parki narodowe oraz Midzynarodowy Rezerwat
Biosfery Karpaty Wschodnie. Centraln czci rezerwatu biosfery jest
Bieszczadzki Park Narodowy. Przylegaj do niego: Park Krajobrazowy Doliny
Sanu i Ciniasko-Wetliski Park Krajobrazowy. Bieszczadzki Park Naro-
dowy na poudniu graniczy ze sowackim parkiem narodowym Pooniny
i ukraiskim Uaskim Parkiem Narodowym, a od wschodu z take pooonym
na Ukrainie Nadsaskim Parkiem Krajobrazowym. Powstanie Midzynaro-
dowego Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie pomogo w nawizaniu
wsppracy pomidzy przyrodnikami i samorzdami z trzech pastw. Dziki
temu lepiej mona koordynowa ochron przyrody i rozwj turystyki w caych
Bieszczadach. Naukowcy i samorzdowcy d do tego, aby w przyszoci
turyci mogli porusza si bez ogranicze szlakami wytyczonymi po caym
rezerwacie biosfery, a wic po polskich i ukraiskich Bieszczadach oraz
sowackichBukowskichWierchach.
Midzynarodowy Rezerwat Biosfery Karpaty Wschodnie
17
NATURA
2000
Najwysze partie Bieszczadw wraz
z parkiem narodowym po wejciu
Polski do Unii Europejskiej wczono
do sieci Natura 2000. Celem utwo-
rzenia tej ekologicznej sieci jest
ochrona rnorodnoci biologicznej
na terytorium krajw czonkowskich.
Bieszczady objto tzw. dyrektyw
siedliskow oraz ptasi, na cznym
obszarze przeszo 1100 km . Wprak-
tyce oznacza to, e szczeglnie istot-
ne jest zachowanie naturalnych lasw
liciastych i mieszanych oraz terenw
otwartych, w tym poonin. Stanowi
one schronienie i miejsce rozrodu dla
zagroonych wyginiciem gatunkw,
m.in. orlika krzykliwego, derkacza,
dzicioa biaogrzbietego i trjpalcza-
stego.
Ponadto cay tzw. obszar naturowy
zosta uznany za jedn z najwarto-
ciowszych w Europie ostoi fauny
puszczaskiej, ze wszystkimi duymi
drapienymi ptakami i ssakami.
2
Wyjedajc w Bieszczady
trzeba mie wiadomo, e te gry uzaleniaj.
Jeeli kto raz zobaczy peni kolorw
bieszczadzkiej jesieni, albo by na pooninie
podczas inwersji, kiedy szczyty wystaj
ponad morze chmur, musi tu wraca.
Medycyna, goprowcy oraz waciciele schronisk,
pensjonatw i gospodarstw agroturystycznych
notuj wiele przypadkw beznadziejnych.
Nieuleczalna mio do tego skrawka Karpat kae
ludziom goni setki kilometrw, by zobaczy
niesamowite widoki i uczestniczy w misteriach,
jakie stwarza tutejsza przyroda.
Warto doczy do uzalenionych.
WIDOKI
ZJAWISKA
MISTERIA PRZYRODY
PANORAMY
a dech zapiera!
W gry jedzimy przede wszystkim po to, eby zo-
baczy niezwyke widoki. A Bieszczady dostarczaj
ich mnstwo. Trzeba tylko wiedzie, kiedy przyjecha
i gdziesi wybra.
P
a
n
o
r
a
m
a
z
o
k
o
l
i
c
t
o
r
f
o
w
i
s
k
a
w
T
a
r
n
a
w
i
e
n
a
z
a
c
h

d
P
a
n
o
r
a
m
a
z
p
o
l
a
n
y
n
a
d
S
t
r
z
e
b
o
w
i
s
k
a
m
i
n
a
w
s
c
h

d
S
m
e
r
e
k
1
2
2
2
m
P
r
z
e

.
O
r

o
w
i
c
z
a
1
0
7
5
m
W
i
e

S
m
e
r
e
k
R
o
h
1
2
5
5
m
O
s
a
d
z
k
i
W
i
e
r
c
h
1
2
5
3
m
S
c
h
r
o
n
i
s
k
o
n
a
P
o

.
W
e
t
l
i

s
k
i
e
j
1
2
2
8
m
P
o

.
C
a
r
y

s
k
a
1
2
9
7
m
P
a
s
m
o
T
a
r
n
i
c
y
i
H
a
l
i
c
z
a
W
y

n
i
a

s
k
i
W
i
e
r
c
h
9
1
3
m
M
a

a
R
a
w
k
a
1
2
6
7
m
W
i
e
l
k
a
R
a
w
k
a
1
3
0
4
m
W
o

o
w
y
G
a
r
b
1
2
4
8
m
H
a
l
i
c
z
1
3
3
3
m
K
o
p
a
B
u
k
o
w
s
k
a
1
3
2
0
m
K
r
z
e
m
i
e

1
3
3
5
m
B
u
k
o
w
e
B
e
r
d
o
1
3
1
3
m
P
o

.
C
a
r
y

s
k
a
1
2
9
7
m
20
S w Bieszczadach dwa punkty wido-
kowe, ktre zaskakuj i wrcz poraa-
j turystw podrujcych wielk ob-
wodnic. Pierwsze takie miejsce to
ka nad Lutowiskami, skd doskonale
wida gniazdo Tarnicy i Halicza. S
osoby, ktre po przybyciu w Bieszcza-
dy, zauroczone tym widokiem posta-
nowiy w tych grach zamieszka.
Niestety, pikn panoram szpec be-
tonowe bloki stojce w Lutowiskach.
Dlatego warto przej dwiecie me-
trw na wzgrze w kierunku zachod-
nim. Tam zbocze zasoni nam osad,
pozostawiajc widok gr.
W poszukiwaniu jeszcze pikniejszej
panoramy, w centrum Lutowisk po-
midzy szko a sklepami trzeba wej
lub wjecha na drog prowadzc
w kierunku nieistniejcej wsi Krywka.
Kierujemy si na wschd, pod gr
i przed lasem, gdzie koczy si asfalt,
widzimy Bieszczady, ktre z tego miej-
scawygldaj niczymAlpy.
Drugie zaskakujce miejsce, tym ra-
zem na trasie z Cisnej to Przecz
Przysuptu obokkocowegoprzystan-
ku bieszczadzkiej ciuchci. Po dugiej
jedzie przez zalesione Bieszczady
nagleotwierasi widok poonin.
Do najciekawszych miejsc widoko-
wych na pewno naley przecz, ktra
take nazywa si Przysup, z tym e
Caryski. Pooona jest w najwy-
szej czci doliny po dawnej wsi Ca-
ryskie.
Najbardziej znanympunktemwidoko-
wym w Bieszczadach jest na pewno
Przecz Wynia (Nad Berehami). Jed-
nak bardziej atrakcyjne s panoramy,
ktre mona zobaczy po drugiej stro-
niedoliny naPrzeczy Wyniaskiej.
Ciekawe widoki rozcigaj si take
z Bieszczadzkiego worka. Jadc
z Tarnawy Ninej w stron Bukowca,
po prawej wyrasta wielki grski wa.
Najlepiej przyjecha tu rano, bo wtedy
socebdziemy mie zaplecami.
21
Widok z Krywki
Widok z przeczy Przysup
P
o

o
n
i
n
a
C
a
r
y

s
k
a

c
z

w
s
c
h
o
d
n
i
a
1
1
4
8
m
P
a
s
m
o
B
u
k
o
w
e
g
o
B
e
r
d
a
B
u
k
o
w
e
B
e
r
d
o
1
3
1
3
m
K
r
z
e
m
i
e

1
3
3
5
m
H
a
l
i
c
z
1
3
3
3
m
S
z
e
r
o
k
i
W
i
e
r
c
h
1
2
9
3
m
T
a
r
n
i
c
a
1
3
4
6
m
H
u
d

w
W
i
e
r
s
z
e
k
9
6
5
m
Z
b
o
c
z
a
S
t
i

s
k
i
e
j M
e
n
c
z
y

P
l
i
s
z
k
a
P
a
s
m
o
P
i
k
u
j
a
Z
b
o
c
z
a
W
o

k
o
w
e
g
o
B
e
r
d
a
P
a
n
o
r
a
m
a
z
P
r
z
e

c
z
y
W
y

n
i
a

s
k
i
e
j
n
a
w
s
c
h

d
B
u
k
o
w
e
B
e
r
d
o
1
3
1
3
m
K
r
z
e
m
i
e

1
3
3
5
m
T
a
r
n
i
c
a
1
3
4
6
m
P
a
s
m
o
S
t
a
r
o
s
t
y
n
y
i
P
i
k
u
j
a
K
i
c
u
r
a

o
k
i
e
c
k
a
7
8
8
m
K
i
c
u
r
a
D
y
d
i
o
w
s
k
a
7
9
9
m
W
o

o
w
y
G
a
r
b
1
2
4
8
m
H
a
l
i
c
z
1
3
3
3
m
K
o
p
a
B
u
k
o
w
s
k
a
1
3
2
0
m
C
z
e
r
e

n
i
a
8
1
6
m
C
z
e
r
e
s
z
e
n
k
a
7
7
1
m S
z
e
r
o
k
i
W
i
e
r
c
h
1
2
6
8
m
W
i
d
e

k
i
1
0
1
6
m
P
a
n
o
r
a
m
a
z
p
u
n
k
t
u
w
i
d
o
k
o
w
e
g
o
n
a
d
L
u
t
o
w
i
s
k
a
m
i
O
s
t
r
a
H
o
r
a
1
4
0
7
m

o
b
i
n
a
8
2
2
m
P
l
i
s
z
k
a
1
0
6
8
m
W
i
e

a
8
7
3
m
W
i
e

u
b
n
i
a
H
r
e
b
i
e

9
9
7
m
W
i
e

W
e
r
c
h
o
w
y
n
a
B
y
s
t
r
a
P
o

o
n
i
n
a
R

w
n
a
H
o

9
9
5
m
C
z
e
r
e
m
c
h
a
1
1
3
3
m
Z
b
o
c
z
e
M
e
n
c
z
y

a
1
0
0
8
m
K
r
z
e
m
i
e

1
3
3
5
m
K
o
p
a
B
u
k
o
w
s
k
a
1
3
2
0
m
H
a
l
i
c
z
1
3
3
3
m
R
o
z
s
y
p
a
n
i
e
c
1
2
8
0
m
K
i

c
z
y
k
B
u
k
o
w
s
k
i
1
2
5
1
m
P
a
n
o
r
a
m
a
z
P
r
z
e

c
z
y
B
u
k
o
w
s
k
i
e
j
n
a
p
o

u
d
n
i
o
w
y
w
s
c
h

d
P
a
n
o
r
a
m
a
z
T
a
r
n
i
c
y
n
a
w
s
c
h

d
INWERSJA
Bieszczady w morzu mgie
Kiedy usyszymy komunikat o tym, e w Bieszczadach
wystpuje inwersja, nie ma si co zastanawia, trzeba
rusza wgry.
Najwspanialsze widoki zobaczymy
w Bieszczadach nie wiosn, kiedy
przyroda budzi sie do ycia, nawet nie
jesieni, gdy lasy zoc si i czerwie-
ni, ale zim podczas zjawiska zwa-
nego inwersj. Wybierajc si w gry
ubieramy si ciepo, bo im wyej
wchodzimy, tym jest chodniej. Tem-
peratura spada o 0,6 stopnia na kade
100 metrwwysokoci. Ale nie zawsze
tak jest! Niekiedy wanie na szczy-
tach natkniemy si na cieplejsze war-
stwy powietrza. Takie wanie zjawisko
nazywanejest inwersj.
Inwersja najczciej wystpuje w lutym i w marcu, kiedy
soce wieci coraz duej i coraz mocniej. Przy takich wa-
runkach pogodowych panuje doskonaa widoczno. Po-
wietrze jest krystalicznie czyste. Z bieszczadzkich szczytw mona
oglda odlege o ponad 150 kilometrw wierzchoki Tatr czy te
pooninyukraiskichBieszczadw, anawet dalekieGorgany.
Inwersja to odwrcenie rozkadu temperatury. Najbardziej
widoczna jest wgrach, bo wjej wyniku tworz sie niezwyke
widoki, kiedy szczyty wystaj ponad morze chmur. Fizyczn
przyczyn tegozjawiska jest zrnicowanie gstoci powietrza ornej
temperaturze. Powietrze ozibione na stokach, jako cisze odpywa
ku doowi i gromadzi si w kotlinach. Wwczas bywa tak, e na
pooninach jest zaledwie kilka stopni mrozu, a w lecych u podna
miejscowociachkilkanacie.
?
Inwersja temperatury czyni powietrze
stabilnym. Zimne, cisze powietrze
zalega przy ziemi przykryte ciep
poduch. Panuje bezruch. Tak dzieje
si dopki soce nie dotrze do doliny.
O tej waciwoci powietrza pamitaj
szybownicy, lotniarze i paralotniarze.
Inwersja wpywa na ksztat chmur.
Czasami zatrzymuje je poniej szczy-
tw. Wwczas wspinajc si na poo-
niny pod stopami bdziemy mieli
morze mgie. Wtedy moemy spotka
si ze zjawiskiem tzw. brokenu. Stajc
plecami do soca, na warstwie chmur
poniej zobaczymy wasny cie z t-
czow otoczk. Ludzie gr uwaaj, e
kogo, kto zobaczy swj cie na chmu-
rze moe spotka nieszczcie. Jedyny
sposb, by odczyni urok to... zoba-
czy tencie jeszczeraz.
25
Tatry widziane z Pooniny Wetliskiej
BIESZCZADY
w zocie i czerwieni
Niesamowite to najczciej wystpujce sowo
wopisachjesiennychBieszczadw.
Bieszczadzka jesie to pora roku,
kiedy gry s szczeglnie pikne.
Chyba kady, kto widzia niesamowite
kolory, bdzie chcia tu wrci. Wbiesz-
czadzkich lasach przewaaj buki i to
dziki nim lasy mieni si czerwieni
i zotem. Kolorytu karpackiej puszczy
dodaj te inne gatunki: jawory, jesiony,
wizy, graby i olsze. Na zboczach
czerwieni si dzikie czerenie i c
brzozy oraz modrzewie. Wrdwielkich
ognistych poaci, ciemn zieleni
wyrniaj si skupiska jode. Kiedy
Bieszczady s ju kolorowe, czsto
zdarza si adna pogoda. To jeszcze
bardziej potgujeniezwykewraenia.
Powstawanie kolorw
jesieni to proces che-
miczny. Po okresie in-
tensywnej wegetacji, kiedy dni
staj si coraz krtsze, biako
proteaza zaczyna rozkada
chlorofil nadajcy liciom zielo-
n barw. Widoczne staj si
wwczas inne barwniki: ty
ksantofil i pomaraczowy karo-
ten. Przymrozki powoduj z ko-
lei pojawienie si antocyjanw barwnikw odpowiedzialnych za pow-
stawanie kolorw czerwonego i fioletowego. Nie zawsze jesie wyglda
tak samo.Jeeli wiosna przyjdzie szybko, a latemtemperatury nie s zbyt
wysokie, to mona mie nadziej na dug, zot jesie. Jeli jednak lato
jest gorcei suche, towpadziernikugrybd czerwone.
?
Najbardziej intensywne kolory jesieni
w Bieszczadach zwykle pojawiaj si
w drugim i trzecim tygodniu padzier-
nika. Licie najszybciej opadaj w naj-
wyszych partiach gr, gdzie czciej
zdarzaj si przymrozki. Nad wikszy-
mi rzekami i jeziorami niesamowite
kolory duych poaci puszczy utrzy-
muj si do koca padziernika, a na-
wet pierwszychdni listopada.
27
Kolory bieszczadzkiej jesieni najbardziej uwidaczniaj si
rankiem i przed zachodem soca. Wwczas barwy s tak
niezwyke, e trudno uwierzy, e to wszystko dzieje si
naprawd. O wicie warto wybra si nad jezioro czy rzek. Mgy
unoszce si nad wod odsaniaj kolorowe zbocza. Z kolei po
poudniu, ostatnie promienie zachodzcego soca zacieraj kontury
drzew, pozostawiajc jedynie barwy. Tego nie da si opisa, to trzeba
zobaczy osobicie!
28
Jesienny wit nad Zalewem Myczkowskim
Zbocze Pooniny Wetliskiej
29
Na Przeczy Orowicza
W Bieszczady przez lata jedzio si nie tylko
dla niezwykych widokw. W czasach PRL-u,
kiedy zorganizowanie wyprawy
do dalekich krain byo przedsiwziciem
bardzo trudnym, w poszukiwaniu egzotyki
udawano si do najdzikszego zaktka Polski.
I t egzotyk znajdywano.
W powojennej Polsce,
do jednorodnej kulturowo,
Bieszczady byy terenem niezwykym.
Poszukiwano tu ladw dawnych
cywilizacji i narodw,
ktre tu kiedy mieszkay.
ZAGINIONE
CYWILIZACJE
Gorlice
Krosno
Sanok
Lesko
Ustrzyki
Grne
Sambor
Drohobycz
Borysaw
Stryj
Ugorod
Michalowce
Koszyce
Preszw
Bardejw
Humenne
Mukaczewo
Kausz
GRY
wielu narodw
Przed II wojn wiatow w Bieszczadach yli wsplnie
Bojkowie i emkowie, a take Polacy, ydzi oraz Niemcy.
Wysiedlenia i zniszczenia do jakich doszo pod koniec
wojny i tu po jej zakoczeniu doszcztnie zburzyy wsp-
istnienietychnacji i cakowiciezmieniyBieszczady.
Rusiscy grale karpaccy
Najwysze partie Bieszczadwbyy zamieszkane przez Bojkw. Naleeli
oni do jednej z grup grali rusiskich yjcych w Karpatach. Bojkowie
zasiedlali zachodnie i wschodnie Bieszczady przedzielone dzisiaj gra-
nic polsko-ukraisk. Zachodni kraniec Bieszczadw i Beskid Niski to
kraina emkw. Natomiast wschodnimi ssiadami Bojkw byli Huculi.
Bojkowie byli grup jednolicie ukraisk, u emkw silne byy wpywy
polskiei sowackie, auHucuwrumuskie.
Bojkowie jako zwarta grupa mieszkaj dzi gwnie w ukra-
iskich Bieszczadach. Po polskiej stronie zachowao si po
nich niewiele ladw. W dolinach, ktre unikny rekulty-
wacji moemy znale terasy pl, miejsca po dawnych
wsiach wskazuj drzewa owocowe i nieliczne pozostaoci
cerkwi, chaup i cmentarzy. Czasami mona spotka wBiesz-
czadach pojedyncze osoby czy rodziny, ktre przyznaj si
do korzeni bojkowskich. Jednak jako grupa etnograficzna
Bojkowie w Polsce nie istniej. Bojkowie zajmowali si
gwnie prymitywnymrolnictwemi pasterstwem, wypasajc
gwnie bydo i woy na pooninach. Byli grup bardzo
archaiczn pod wzgldem kulturowym i religijnym. yjc
w niedostpnych dolinach, do ktrych zagldao niewielu
przybyszw, kultywowali wywodzce si z pogastwa
zwyczaje, wierzyli wduchy i wampiry. Ubstwo Bojkwbyo
widocznewichstrojach, prostychi pozbawionychozdb.
Polewej: nagrobeknacmentarzuwBrzegachGrnych
32
emkowie w Bieszczadach zamiesz-
kiwali jedynie zachodni skrawek tych
gr. Granic dzielc ich od Bojkw
by grny bieg Solinki i Wysoki Dzia.
Dalej na zachd zajmowali cay Beskid
Niski i cz Beskidu Sdeckiego, a
po Pieniny. emkowie byli o wiele
bardziej rozwinici kulturowo i gospo-
darczo od Bojkw. Jeden z najbardziej
znanych badaczy tych terenw prof.
Roman Reinfuss twierdzil, e o sto lat.
emkowie zajmowali si gwnie rol-
nictwem, bo na ich terenach nie byo
tak dogodnych pastwisk, jak w wyso-
kichBieszczadach.
emkowie mieli wyran tosamo
grupow. Kultur i jzykiem odrniali
si zarwno od Bojkw, Polakwi So-
wakw, jak te Ukraicw, do ktrych
byo im najbliej. Ich dialekt rni si
od ukraiskich przede wszystkim ak-
centemna przedostatniej sylabie tak
jak w jzyku polskim. Od Sowakw
przejli sowo em (tylko, e), niezna-
ne innym dialektom ukraiskim. Std
te pochodzi nazwa emkowie, za-
akceptowana przez nich samych do-
piero w okresie midzywojennym XX
wieku. Wczeniej sami nazywali si
Rusnakami.
wito Jordanu w Komaczy
33
emkowie, podobnie jak Bojkowie, budowali dugie chaty zwane chyami. Pod
jednym dachem znajdowaa si cz mieszkalna i gospodarcza. Dzisiaj
klasyczne chye bojkowskie i emkowskie znajdziemy ju prawie wycznie
w skansenie w Sanoku, czy te w maym muzeum w Komaczy. Zwiedzajc
Bieszczady mona jeszcze spotka stare chaty, ktre przypominaj chye.
Zrokunarok jest ichjednak coraz mniej.
W odrnieniu od Bojkw, ktrych
w Bieszczadach praktycznie ju nie
ma, emkw nadal spotkamy w oko-
licach Komaczy. Cz z nich unik-
na wysiedle, inni powrcili. Bdc
grekokatolikami lub prawosawnymi,
kultywuj swoje obrzdy religijne. Dzia-
aj emkowskiezespoy folklorystyczne.
Dzisiaj na emkowszczynie emko-
wie s jednak mniejszoci. Najwicej
mieszka ich na Ukrainie, w Polsce
zachodniej i pnocnej oraz w Ame-
rycePnocnej.
Kim byli i kim s emkowie? To trudne
pytanie nie tylko dla historykw, ale dla
nich samych. Jak pisze Tadeusz A. Ol-
szaski cz uwaa si za Ukrai-
cw, inni za samoistn wsplnot nie
nalec do narodw ukraiskiego,
polskiego ani sowackiego. W latach
80. XX wieku cz z nich zaakcepto-
waa wypracowan w Ameryce kon-
cepcj narodu karpatoruskiego, maj-
cego obejmowa emkw z Polski
i Sowacji, a take Rusinw z Zakar-
pacia, Serbii i Chorwacji.
34
Ale Bieszczady to nie tylko kraina emkw i Boj-
kw. Te tereny kolonizoway dwa wielkie polskie
rody: Kmitowi Balw. Najwiksze skupiska ludnoci
polskiej byy wok Leska, w dolinie Hoczewki,
Polanie i okolicach dzisiejszego Jeziora Soliskiego.
Szlachta wywodzca si zarwno z polskich, jak
i ruskich rodw, mieszkaa w dworach, ktre stay
wprawie kadej wsi. yli tu take przyznajcy si do
polskoci przedstawiciele tzw. szlachty zagrodowej.
Bya ona nastawiona bardzo patriotycznie i braa
udzia w powstaniach. Po upadku zryww naro-
dowych, w Bieszczadach chronili si ich uczestnicy.
Niestety dwory, szczeglnie w wyszych czciach
Bieszczadw, poII wojniezostay zniszczone.
Paac w Olszanicy
rednia Wie bya gniaz-
dem jednej z gazi rodu
Balw. Przed wiekami sta
tu dwr, a potem na jego
miejscu wzniesiono paac,
ktry spon w 1946 r.
Zachowa si natomiast
pikny drewniany koci
z XVI w. Wiee dobudowa-
no niedawno w latach
osiemdziesitychXXw.
Warto te wspomnie o innych, mniej
licznych nacjach, ktre kiedy zamiesz-
kiway Bieszczady. W okolicach Ban-
drowa byo due skupisko Niemcw.
Zostali tu osiedleni w ramach tzw.
kolonizacji jzefiskiej pod koniec
XVIII w. Ich potomkowie w wikszoci
wyjechali w 1939 r. na mocy porozu-
mienia sowiecko-niemieckiego, po za-
garniciu tych terenow przez ZSRR.
Na przeomie XIX i XX w. w Biesz-
czadach pojawili si Wosi, ktrzy bu-
dowali kolejk. Grobowiec rodziny
Mainardich na cmentarzu w Cisnej
wiadczy, e niektrzy postanowili
wtychokolicachpozosta.
Po II wojnie w Bieszczady przybyo
okoo trzech tysicy Grekw. Byli to
uchodcy polityczni, ktrzy musieli
opuci swj kraj po upadku powsta-
nia komunistycznego. Mieszkali w Kro-
cienku i okolicach. Wikszo z nich
rozjechaa si po Polsce lub po latach
wrciadoGrecji.
Koci
w redniej Wsi
35
Kirkut w Lutowiskach
O ile w Bieszczadach spotkamy Polakw, emkw czy te nieliczne osoby
przyznajce si do pochodzenia bojkowskiego, to ydzi zniknli z tych tere-
nw cakowicie. A przed II wojn mieszkali niemal w kadej bieszczadzkiej
osadzie. Zajmowali si gwnie handlemi rzemiosem. Due skupiska ydw
istniay w bieszczadzkich miasteczkach: Lesku, Ustrzykach Dolnych, Lutowis-
kach, Baligrodzie, czy te Woli Michowej. Podczas II wojny Niemcy wymor-
dowali lub wywieli bieszczadzkich ydw. Pozostao po nich kilka cmen-
tarzy. Warto je zwiedzi, szczeglnie kirkuty w Lesku i Lutowiskach. W Lesku
dodzi stoi te synagoga. Dziaatum.in. galeriabieszczadzkichtwrcw.
ARCYDZIEA
wkomponowane w krajobraz
Najbardziej charakterystycznymi budowlami Bieszczadw
s cerkwie. Wbrew powszechnym wyobraeniom tylko
kilka z nich zniszczono podczas II wojny i walk z UPA.
Wikszo spalonoi zburzonowpniejszychlatach.
Wdrujc po wysokich Bieszczadach
nie znajdziemy cerkwi. Mona jedynie
rozpozna miejsca po nich. S to
skupiska starych lip, jesionwi dbw.
W Bieszczadzkim Parku Narodowym
nie zachowaa si ani jedna cerkiew,
a w bdcych jego otulin parkach
krajobrazowych dzi istniej tylko trzy.
W latach powojennych zniszczeniu
ulego dwie trzecie ze 150 bieszczadz-
kich cerkwi. Masowa rozbirka tych
obiektw nastapia w latach 1948
1956. Cz zamieniono na kocioy,
przez co te budynki zachoway si do
dzi. wczesna wadza bya jednak
tym praktykom niechtna i utrudniaa
parafiom rzymskokatolickim przejmo-
wanie cerkwi. witynie byy rozbiera-
ne lub wykorzystywane przez PGR-y
na pomieszczenia gospodarcze, co
prowadzio do ich szybkiej dewastacji.
Do dzi najwicej cerkwi zachowao
si w pnocnych i zachodnich rejo-
nachBieszczadw.
Za najpikniejsz cerkiew w Bieszczadach najczciej uznawana jest wi-
tynia w Rwni. Zbudowano j w pierwszej poowie XVIII wieku jako cerkiew
filialn pod wezwaniem Opieki Matki Boej. Dzisiaj spenia funkcje kocioa
rzymskokatolickiego.
Grekokatolicy uytkuj zabytkowe cer-
kwie w Rzepedzi, Ustrzykach Dolnych
i Wielopolu. W rkach prawosawnych
znajduj si witynie w Dziurdziowie,
Morochowie, Szczawnem, Turzasku
i Zagrzu. Po II wojnie nowe cerkwie
greckokatolickie powstay w Koma-
czy (1988), Mokrem (1992) i Kulasz-
nem(2005) nazdjciupolewej.
37
Cerkwie w stylu bojkowskim
W wyszych partiach Bieszczadw najwicej byo cerkwi typu bojkowskiego.
Swoim wygldem przypominay stare witynie z XV i XVI wieku. Takie bu-
dowle stay w wielu bieszczadzkich wsiach. Do dzi zachowaa si tylko jedna
wSmolniku nad Sanem(na zdjciu). Bojkowskie cerkwie byy do siebie podob-
ne, ale trafio si wrd nich prawdziwe arcydzieo sztuki ciesielskiej, witynia
wRwni. Wstylubojkowskimzbudowano te cerkiewwLiskowatem.
Cerkwie w stylu wschodnioemkowskim
Na granicy Bieszczadw i Beskidu Niskiego w dolinie Osawy i Osawicy
budowano cerkwie w stylu wschodnioemkowskim. witynie w Rzepedzi (na
zdjciu)i Turzasku do dzi uytkuj emkowie, ktrym udao si unikn
wysiedle lubpowrci naojcowizn.
38
Cerkwie z dachem kalenicowym
W Bieszczadach najczciej budowano trjdzielne cerkwie pokryte dachem
kalenicowym. Prawie wszystkie te budowle powstay wXIXwieku. Ten styl, obcy
miejscowej tradycji, zosta narzucony przez administracj austriack. Najwi-
cej tego typu obiektw zachowao si w pnocnej czci Bieszczadw
w Bandrowie, Brzegach Dolnych, Berenicy Wynej, Bezmiechowej, Czarnej
Grnej, Grzance, Jaowem (zdjcie po lewej), odynie, Monastercu, Orelcu,
Paszowej, Polanie, Rabem (zdjcie po prawej u dou), Rakowej, Rudence,
Stefkowej, Szczawnem(zdjcie poprawej ugry), Ustjanowej i oobku.
Cerkwie w stylu huculskim
Na pnocno-wschodnim kracu Bieszczadw moemy zobaczy cerkwie
w stylu huculskim wznoszone na planie krzya z centraln kopu. Ten styl
Ukraicy przyjli jako narodowy. Najwicej tego typu budowli powstao na
pocztku XXwieku. Tego typu cerkwie do dzi moemy zobaczy wHoszowie,
Bystrem(nazdjciu), Chmielu, Hoszowczyku i Moczarach.
39
Niestety, nadal tracimy zabytkowe cer-
kwie. Wewrzeniu2006r. sponaprawo-
sawna witynia wKomaczy (na zdjciu
u gry). By to jeden z najcenniejszych
obiektw sakralnych na Podkarpaciu.
Miejscowa spoeczno wspomagana
przez wiele osb i instytucji chce od-
budowa ten obiekt (informacje na stro-
nie www.cerkiew-komancza.pl). Nieste-
ty, wiele innych cerkwi nadal niszczeje.
Czasami pomoc jest za maa bo brakuje
rodkw, czasami przychodzi za pno.
Kolejne przykady obiektw, ktre moe-
my straci, to wielka murowana cerkiew
w Baligrodzie (na zdjciu po prawej)
i drewniana witynia wLiskowatemko-
oKrocienka.
Cerkwie murowane
W Bieszczadach budowano take cerkwie murowane. Najstarsze moemy
zobaczy wopience i Zwierzyniu. Przewanie s to budowle z dachemkale-
nicowym, ale moemy take zobaczy cerkwie z kopu, np. chylc si ku
upadkowi wityni wBaligrodzie.
40
Zbudowana na pocztku XX
wieku greckokatolicka cer-
kiew w Chmielu w roku 1968
miaa zosta spalona podczas
krcenia filmu Pan Woody-
jowski. Jak pisze historyk
Barbara Tondos, miao si to
sta za przyzwoleniem w-
czesnego Wojewdzkiego
Konserwatrora Zabytkw. Na
szczecie po dramatycznych
interwencjach kilku osb cer-
kiew ocalaa. Dzi suy jako
koci i jest niewtpliwatrak-
cj turystyczn.
ostatnia
wieczerza
mandylion
p a t r i a r c h o w i e p a t r i a r c h o w i e
a p o s t o o w i e a p o s t o o w i e
prorocy i ojcowie kocioa prorocy i ojcowie kocioa
Deesis
p r a z d n i k i p r a z d n i k i
szcze-
glnie
czczony
wity
Matka
Boa
z
Dziecit-
kiem
Chrystus
naucza-
jcy
ikona
chra-
mowa
(patron
cerkwi)
wrota diakoskie wrota diakoskie carskie wrota
Z
Cz
Cz
Z
Cz
Cz
Z Zwiastowanie Cz Czterej Ewangelici
IKONOSTAS
W niektrych cerkwiach do dzi zachoway si ikonostasy, czyli ciany ikon od-
dzielajce naw gwn cz wityni od prezbiterium, do ktrego wierni nie
mieli wstpu. Kompozycja ikonostasu wyksztacia si w cigu wielu wiekw i jest
w zasadzie niezmienna. Ikony, czyli z greckiego: obrazy, wyobraaj postacie wi-
tych, fragmenty z ichycia, atakesceny biblijnelubliturgiczno-symboliczne.
41
W I poowie XX wieku
kolejkami lenymi masowo wywoono
skarby bieszczadzkiej puszczy.
Po II wojnie, po zbudowaniu obwodnic,
w zdziczae gry mogli powroci ludzie.
Wreszcie stany zapory
i w dolinach powstay jeziora.
Te inwestycje zmieniy przyrod,
histori, a nawet klimat
Bieszczadw.
CIUCHCIE
DROGI
ZAPORY
MORZA
wrd gr
Wikszo turystw pytanych o najwiksze sztuczne
jezioro w Polsce, wymienia Zalew Soliski. Pod wzgl-
dem powierzchni jest kilka wikszych. Solina jest
jednak na pierwszym miejscu, jeeli chodzi o pojem-
no i gboko.
O wykorzystaniu potencjau energe-
tycznego Sanu zaczto myle pod
koniec XIX wieku. W latach dwudzie-
stych nastpnego stulecia rozpocza
si budowa stopnia wodnego w Mycz-
kowcach. Prace przerwao bankruc-
two inwestora firmy Elektrosan. Do
koncepcji powrcono w latach 1937
1939. Niestety, wybucha wojna.
Trzeba byo poczeka kolejnych
kilkanacie lat. W 1952 r. powstaa
koncepcja wykorzystania zasobw
energetycznych Sanu. Wzdu biegu
rzeki miao powsta 25 stopni wod-
nych wraz z elektrowniami. Najwyej
w pobliu nieistniejcej dzi wsi o-
kie, a najniej przy ujciu Sanu,
niedaleko Radomyla. Ostatecznie zbu-
dowano jedynie zapory w Myczkow-
cach(195660) i Solinie(196068).
Na terenach zalanych przez wody
jeziora Soliskiego kiedy mieszkao
okoo 3000 osb. Podczas budowy
zbiornika ludzi wysiedlono, a domy
we wsiach: Telenica Sanna, Solina,
Wokowyja i wkilku innych rozebrano.
Podobny los spotka cerkwie w Solinie
i Wokowyi. Tdrugniepotrzebnie, bo
po napenieniu zalewu woda nie dosza
do miejsca, na ktrymstaa witynia.
44
Powstanie wielkich zbiornikwwodnych ma wpywna klimat
tej czci Bieszczadw. Zimy stay si agodniejsze, zmniej-
szyy si wahania temperatury. Jesieni i zim zalewy dzia-
aj ocieplajco, awiosn i latemobniaj temperatur tychterenw.
?
Zesp Elektrowni Wodnych Solina-
-Myczkowce to jedna z najwikszych
i najciekawszych budowli hydrotech-
nicznych w Europie. Pooona niej
elektrownia w Myczkowcach pracuje
przez ca dob. Niezwyke jest to, e
woda do turbin pynie 700-metrow
podziemn sztolni pod gr Grodzi-
sko. Zakole Sanu od zapory do elek-
trowni jest zasilane tylko przez dopywy
gwnej rzeki. Elektrownia Solina peni
rol interwencyjno-regulacyjn, wspo-
magajc system energetyczny kraju
wnagych potrzebach. Wystarczy 1 mi-
nuta, aby uruchomi urzdzenia i pro-
dukowa energi elektryczn. Solina
jest elektrowni szczytowo-pompow.
Podczas szczytu energetycznego wo-
da spadajc na turbiny wytwarza prd,
ktry trafia do sieci. Natomiast, kiedy
zapotrzebowanie na energi elektrycz-
n jest mniejsze, turbiny pompuj wo-
d z powrotem z Jeziora Myczkow-
skiego do grnego zbiornika. Elektrow-
niapobierawtedyprdzsieci. W bilansie
energetycznymjest toopacalne.
Zapora w Solinie to jeden
z najbardziej charaktery-
stycznych obiektw w po-
udniowo-wschodniej Pol-
sce. Ogromna tama robi
wraenie betonowego mo-
nolitu. Okazuje si jednak,
e wntrze zapory kryje
wiele korytarzy, komr
i galerii. Cz z nich udo-
stpnionoturystom.
45
Jezioro Soliskie
Powierzchnia: 2200 ha
Pojemno: 480 mln m
Zapora betonowa:
- dugo 664 m
-wysoko 82 m
3
Jezioro Myczkowskie
Powierzchnia: 200 ha
Pojemno: 10,9 mln m
Zapora ziemno-betonowa:
- dugo 460 m
- wysokoc 17,5 m
3
?
Zalew Soliski odwiedzaj prawie
wszyscy przyjedajcy w Bieszcza-
dy. Natomiast Jezioro Myczkowskie
i jego otoczenie pozostaj oaz dla
turystwkwalifikowanych.
Ten akwen jest mao atrakcyjny dla
eglarzy, a woda, nawet latem o kilka
stopni chodniejsza, ni w wikszym
zbiorniku, niezachcadokpieli.
Samo jezioro i jego okolice to tereny
cenne przyrodniczo. O walorach tego
obszaru wiadczy fakt utworzenia
czterech rezerwatw przyrody. Wyjt-
kowo tego akwenu dawno ju uznali
wdkarze. Jest to jedno z nielicznych
miejsc w Polsce, gdzie w jeziorze wy-
stepuj pstrgi potokowe i lipienie. To
bardzo nietypowe, bo ryby te s gatun-
kami zamieszkujcymi wody pynce.
Co ciekawe, lipienie s w zalewie wy-
ranie wiksze od yjcych w grskich
rzekach i potokach. Amatorzy wdko-
wania przyjedaj przez cay rok,
take zim. Ld pokrywa jezioro od
zapory do ujcia potoku Berenica. Ale
wikszo zalewu nie zamarza, co wy-
korzystuj ptaki przylatujace tu na zim
z dalekiej pnocy. Ju od pnej je-
sieni na wodzie pojawiaj si abdzie
krzykliwe i nieme, dzikie gsi, kaczki
nurkujce (ggoy, czernice) oraz po-
spolite krzywki. Bywa, e zim mo-
na tu rwnie zobaczy polujce ory
bieliki i ryboowy.
46
Zapora w Myczkowcach
STOKWKI
lene trakty
WBieszczadach istnieje do gsta sie drg zwanych
stokwkami. Do ruchu samochodowego dopuszczono
tylko cz z nich. Wikszo to doskonae trakty do
wycieczek pieszych, konnych i rowerowych, a zim
narciarskich.
Stokwki byy przewanie budowane
jako drogi do wywozu drewna z biesz-
czadzkich lasw. Dzisiaj cz z nich
nadal jest do tego wykorzystywana.
Dlatego wdrujc tymi traktami naley
uwaa, bo zza zakrtu moe si na-
glepojawisamochdwizcydrewno.
Gst sieci stokwek pocite jest
midzy innymi pasmo Otrytu jeden
z najbardziej dzikich obszarw w Bie-
szczadach. Te drki biegn te
rwnolegle do duej obwodnicy po-
midzy Cisn a Wetlin. Cz z nich
wiedzie po dawnych trasach kolejek
wskotorowych, ktre przed laty zli-
kwidowano. Stokwki czsto maj
nawierzchni asfaltow, ale ich stan
niezawszejest dobry.
Wiele tych drek biegnie przez naj-
ciekawsze przyrodniczo rejony Biesz-
czadw Bieszczadzki Park Naro-
dowy, Ciniasko-Wetliski Park Kraj-
obrazowy, Park Krajobrazowy Doliny
Sanu i wpobliu rezerwatwprzyrody.
Ze stokwek czsto roztaczaj si
wspaniaewidoki napooniny.
47
drogi gwne
drogi lokalne
stokwki
LENE
kolejki wskotorowe
Niewiele osb podrujcych wskotorwk z Cisnej
do Przysupia wie, e przed laty w Bieszczadach takich
ciuchci byo wicej. Ze wzgledu na to, e brakowao
spawnych rzek i utwardzonych drg, waciciele la-
swinwestowali wtransport kolejowy.
Kilkanacie lat temu niewiele brako-
wao, aby kursujca od ponad wieku
bieszczadzka kolejka lena przesza
do historii. Przestano ni przewozi
drewno, bo transport samochodowy
okaza si taszy i szybszy. Najpierw
zlikwidowano skansen, w ktrym stay
stare parowoziki i wagoniki. Pniej
zawieszono kursy ciuchci. Na szcz-
cie w 1997 r. wskotorwka znw za-
czajedzi. Gdyby przerwabyadu-
sza, tory zarosyby olch. Tak dzieje
si na odcinkach przez kilka lat nieuy-
wanych, np. z Wetliny doMoczarnego.
Dzisiaj bieszczadzka ciuchcia jedzi
ze stacji gwnej Cisna-Majdan na za-
chd do Woli Michowej oraz w kierun-
kuwschodnimdoPrzysupia.
W latach wietnoci jej trasy byy
znacznie dusze. Od zachodu kurso-
waa z Rzepedzi przez Komacz do
Woli Michowej (z odgazieniem do
Nowego upkowa). Dalej mona byo
jecha do Cisnej i Wetliny, a nawet do
doliny Moczarnego, prawie pod Wielk
Rawk. Przed II wojn trasa kolejki
z Majdanu na wschd poprowadzona
bya inaczej. Przebiegaa mniej wicej
tak, jak dzisiejsza stokwka rwnole-
gadowielkiej obwodnicy.
Mostek kolejki w Wetlinie
48
Trasy bieszczadzkich kolejek
dawne trasy
odcinki uytkowane
odcinki nieuytkowane
koleje
Na pocztku XX wieku wskotorwki
jedziy te w dolinie Grnego Sanu.
Suyy gwnie do transportu drewna
do tartakw, ale byy te wykorzysty-
wane do przewozu ludzi. Najdusza
trasa wioda od stacji kolei normalno-
torowej w Sokolikach Grskich przez
Muczne, Stuposiany a do Ustrzyk
Grnych. W miar eksploatowania ko-
lejnych obszarw lenych dobudowy-
wano odgazienia w gr potokw.
W dolinie Grnego Sanu powstao te
kilka innych tras. Projektowanie i bu-
dowanie kolejek w grach wymagao
duej wiedzy inynieryjnej. Wiekszo
torowisk rozebrano na pocztku lat
trzydziestych podczas wielkiego kry-
zysu. Do dzi po tych kolejkach za-
chowao si niewiele ladw. W Be-
rekach i przy trasie ze Stuposian do
Tarnawy Ninej mona zobaczy
schowane w lesie nad potokiem filary
po mostach. Drog w wikszoci po-
prowadzono nasypem kolejki. W wielu
miejscach, w dolinach rzek mona
zauway lady przepustw. W nie-
ktrych miejscach wida te pozosta-
oci nasypw.
Przed II wojn lena kolejka wsko-
torowa funkcjonowala te w Zatwar-
nicy. Wozia drewno w dolinie potoku
Hylatego. Kolejna jedzia z Krocien-
ka do Stebnika. Uytkowana bya do
koca lat dwudziestych i potem uru-
chomiona w latach 194445, kiedy te
tereny byy wgranicachZSRR.
Po II wojnie, w latach pidziesitych
niewielk kolejk zbudowano w oko-
licach Liskowatego i Jureczkowej. Je-
dziatylkokilkalat.
Filary mostu koo Tarnawy Ninej
49
Dzisiejszy wygld dzikiej
karpackiej puszczy,
poonin i dolin w duej mierze
jest efektem dziaalnoci czowieka.
Zdarzenia, do jakich
doszo w Bieszczadach
w latach czterdziestych XX wieku,
doprowadziy do jednego
z najciekawszych procesw
ekologicznych w powojennej Europie.
KARPACKIE
PUSZCZE
POONINY
DOLINY
PUSZCZA
karpacka
W Bieszczadach zachoway si jedne z najwikszych
w Europie fragmenty naturalnych i puszczaskich li-
ciastychgrskichlasw.
Gwnym elementem bieszczadzkiego
krajobrazu s lasy. Zajmuj one prze-
szo 80 procent powierzchni Biesz-
czadzkiego Parku Narodowego. Pomi-
mo bardzo intensywnego wycinania
w XIX wieku, w pierwszej poowie
XX wieku oraz po II wojnie, karpacka
puszcza zachowaa naturalny charak-
ter. Znajdziemy sporo matecznikw
z imponujcymi, przeszo 30-metrowej
wysokoci okazami bukwi jode. Lasy
bukowe stanowi ponad trzy czwarte
powierzchni puszczy. Naturalnym uzu-
penieniem s drzewostany jodowe
i jaworowe. Ogrom bieszczadzkiej pu-
szczy najlepiej wida wiosn. Latem,
kiedy rozwin si licie, las jest zacie-
niony. Dlatego wanie wiosn dno
puszczy jest kolorowe od kwiatw zwa-
nych geofitami. Te roliny musz za-
kwitn i wyda owoce, zanimna drze-
wachpojawi si parasol lici.
Wlasach bukowych czsto spotykamy
kwitnce roliny: ywiec gruczoowa-
ty, miesicznic trwa i ywokost ser-
cowaty. W puszczy bukowo-jodowej
spotykamy te inne gatunki drzew. Std
wiosn moemy podziwia, jak cay las
kwitnie. Puszcza jest niezwykle atrak-
cyjna take jesieni, kiedy licie mieni
si zotem, ci i czerwieni.
Puszcza bukowa w Bieszczadach wystpuje w pitrze regla
dolnego, od okoo 500 do 1150 metrw. Czasami wznosz si
a do 1250 metrw. Przy grnej granicy lasu wystpuj krzy-
wulcowebuczynyniewielkie, poskrcaneprzez wiatr drzewa.
?
52
Las bukowy z kwitncym ywcem gruczoowatym
Fragmenty pierwotnej puszczy zwykle
znajduj si na terenach cile chro-
nionych, na ktre nie ma wstpu. eby
zobaczy matecznik proponujemy wic
wycieczk do rezerwatu Hulskie na
Otrycie. Pomnikowe okazy jode i wiel-
kie buki robi wraenie na wdrow-
cach. Wrd tych olbrzymwle zwa-
lone pnie, pokryte mchami i porostami.
Lenicy i przyrodnicy nazywaj to
drugim yciem drzewa. Po upadku
jego pie staje sie rodowiskiem,
w ktrym rozwijaj si grzyby, mchy,
porosty oraz drobnezwierzta.
Wdrujc lenymi ciekami warto za-
chowa cisz. Wwczas moe uda
si zobaczy mieszkacw puszczy.
O wicie czy o zmroku, jelenie i sarny
wychodz na lene polany. Majc
szczciemoemy zobaczy ubry.
53
W
i
o
s
e
n
n
y
l
a
s
n
a
d
O
s

a
w

k
o

o
D
u
s
z
a
t
y
n
a
P
u
s
z
c
z
a
w
d
o
l
i
n
i
e
p
o
t
o
k
u
H
a
l
i
c
z
w
k
o
l
o
r
a
c
h
j
e
s
i
e
n
i
SYMBOL
bieszczadzkiej wiosny
nieyce s dla Bieszczadw symbolem wiosny, takim
jakkrokusydlaTatr czyGorcw.
Kiedy wpierwszej poowiekwietniaprze-
jedamyprzezDwerniczek, nadSanem
zaskakuje nas widok kilkuhektarowej
ki pokrytej biaym kobiercem. To nie
nieg, alekwitncaanowonieycawio-
senna. To najbardziej znane w Biesz-
czadach miejsce masowego wyst-
powania tych rolin. W 2001 roku
utworzonoturezerwat przyrody.
Pierwsze nieyce pojawiaj si
wBieszczadachju wmarcu. Najatwiej
mona je wwczas zobaczy na na-
sonecznionych, poudniowych stokach
Otrytu, na przykad obok wspomnia-
nego rezerwatu, przy drce wiodcej
doRusinowej Polany.
Wkwietniu nieyce masowo pojawiaj
si winnych miejscach. Due skupiska
tych kwiatw wystpuj w okolicach
Mucznego, na grskich zboczach przy
szosie ze Stuposian do Ustrzyk Gr-
nych, a take nad Sanem przy lenej
drodze z Skowca do Rajskiego. Wwy-
sokich Bieszczadach nieyca maso-
wowystpujewdolinieTerebowca.
Najbardziej efektowne stanowisko
nieycy w Bieszczadach jest mao
znane. Znajduje si na pnoc od
Leska w Woli Postoowej. Aby je od-
kry, trzeba wybra si na spacer
kami nad Sanem w kierunku wzg-
rzaHorodyszcze.
nieyca znana z przydomowych
ogrdkw, w naturalnym rodowisku
wystpuje rzadko, poza Bieszczadami
najczciej w Sudetach. nieyce to
kwiaty bardzo dekoracyjne. Nie naley
ich jednak zrywa i zanosi do domu,
i to nie tylko z powodu, e s chronione.
Take dlatego, e podobnie jak inne
wczesnowiosenne kwiaty nieyca
jest trujca.
56
Bieszczady s szczeglnym miejscem, bo ronie tu podgatunek karpacki
nieycy wiosennej, ktry charakteryzuje si tym, e u wielu rolin na jednej
odydze wystpuj dwa kwiaty. Ten podgatunek uwaany jest za subendemit
wschodniokarpacki.
Wostatnich latach penia
kwitnienia nieyc na -
ce w Dwerniczku przypa-
da zwykle okoo 15 kwietnia (tak
byo w latach 20032006). Jednak
w 2007 roku wiosna przysza szyb-
ciej i na wspomnianym stanowisku
biao byo ju w ostatnich dniach
kwietnia. Jeeli kto spni si
i w okolicach Dwerniczka czy Stu-
posian kwiaty przekwitn, moe po-
jecha do doliny Terebowca, gdzie
mona je podziwia dwa, trzy ty-
godnieduej.
?
Wiele osb myli nieyce z podobnym kwiatem
wiosennym nieyczk przebinieg. Najatwiej
rozrni te roliny po
budowie kwiatu. nie-
yce atwo pozna, bo
maj wiksze patki za-
koczone tymi plam-
kami. Obie roliny cz-
storosn obok siebie.
Jednak przebiniegi
moemyspotkawmiej-
scach wysoko pooo-
nych, np. na Przeczy Wyniaskiej, gdzie nieyc
ju nie zobaczymy. Przebiniegi zaczynaj kwitn
wczeniej, czasami pojawiaj si ju wlutym.
57
nieyca wiosenna
nieyczka przebinieg
EKSPLOZJA
wiosny
Kilka sonecznych dni na pocztku kwietnia wystarcza,
eby w bieszczadzkich lasach i dolinach pojawiy si
kolorowekobiercekwiatw.
W pierwszej poowie kwietnia, kiedy
na pooninach ley jeszcze nieg,
w bieszczadzkich dolinach przyroda
budzi si do ycia. Najduej, bo do
koca maja, a nawet jeszcze w czerw-
cu, paty niegu moemy spotka wle-
sie na pnocnych stokach, szczegl-
nie w pamie granicznym pomidzy
Wielk Rawk a przecz Beskid.
W tym czasie potoki s pene wody
spywajcej z gr. W dolinach czu ju
wiosn. Jej najbardziej widoczn
oznak s kwiaty, zwane geofitami.
Szczeglnie zwracaj uwag wanie
o tej porze roku, kiedy na drzewach
i krzewach nie zdyy pojawi si
jeszczelicie.
Nazw geofity mona przetumaczy jako roliny ziemno-
pczkowe. Wiosn ich pdy odnawiaj si z pczkw, ktre
przetrway pod powierzchni ziemi. Pczki wyrastaj z pod-
ziemnych czci, takich jak cebulki, bulwy czy te kcza. W tych
organach roliny zmagazynoway w poprzednim roku substancje
wystarczajce do wyksztacenia lici i kwiatw. Geofity piesz si, bo
musz zakwitn i wyda owoce zanim na drzewach pojawi si licie
i dodnalasubdziedociera niewielewiata.
?
58
Podbia pospolity
Ju w marcu kwitnie wawrzynek wil-
czeyko. Ten krzewwgrach wystpu-
je od dolin a po pooniny. W lesie
atwo go znale, bo wyrnia si nie
tylko rowym kolorem kwiatw, ale
i intensywnym miodowym zapachem.
Wiosennymi pionierami s te roliny,
na ktre rzadko zwracamy uwag.
Przykadem moe by podbia pospo-
lity, ktry w Bieszczadach ronie przy
drogach i na kamienistych zboczach.
Wwilgotnych lasach, wzdu przydro-
nych roww i w grskich wwozach
moemy spotka lepiniki: wyysiay,
biay i rowy. Wczesn wiosn to
niepozorne roliny, poniej tworz wiel-
kie licie, dochodzce czasem nawet
dometrarednicy.
Najbardziej znanymi kwiatami wiosen-
nymi s opisywane wczeniej nie-
yczka przebinieg i nieyca wiosen-
na w odmianie karpackiej. Obok nich
kwitnie cebulica dwulistna. W lasach
bukowych moemy spotka fioletowy
ywiec gruczoowaty. W pnocnych,
niszych rejonach Bieszczadw wy-
stpuje rwnie zawilec gajowy. Ro-
nie tu take rzadszy zawilec ty. Przy
potokach i w miejscach bagnistych
to kwitnie ledziennica, masowo po-
jawia si rwnie knie botna grska.
Rzadkoci jest natomiast rolina wscho-
dniokarpackalulecznicakraiska.
Wczesn wiosn moemy zobaczy
te uskiewnik rowy. Ta rolina to
pasoyt, ktry pokarm pobiera z ko-
rzeni leszczyny, wierka czy klonu. My
widzimy tylko bezchlorofilow odyg
o dugoci, zazwyczaj kilkunastu cen-
tymetrw. Gowna cz roliny k-
cze znajduje sie pod ziemi i moe
way do 5 kilogramw. Na gnijcych,
lecych na ziemi gaziach pojawia
si niezwykle ciekawy i podlegajcy
ochronie grzyb czarka szkaratna.
Jej miseczkowate owocniki maj wew-
ntrz prawdziwiekrlewski kolor.
59
Wawrzynek wilczeyko
Czarka szkaratna
Najczciej spotykane wiosenne
roliny kwiatowe Bieszczadw
nieyca wiosenna,
podgatunek karpacki
(Leucoiumvernum carpaticum) subsp.
Lasy gowe, olszyny, nadrzeczne ki.
Kwitnie wmarcu i kwietniu.
nieyczka przebinieg
(Galanthus nivalis) Najczciej ronie
w lasach liciastych, zwaszcza w dol-
noreglowych buczynach. Kwitnie od
lutegodokwietnia.
Lepinik biay, wyysiay i rowy
(Petasites albus, Petasites kablikianus, Petasites hybridus) Najczciej rosn
nad brzegami potokw, wjarach i rowach. Mona je te spotka wmiejscach kamie-
nistych, na nasypachdrg, czy torwkolejowych. Kwitn wmarcu i kwietniu.
Pierwiosnka wyniosa
(Primula elatior) Pospolity na wilgot-
nych kach i murawach, w lasach i na
brzegachpotokw. Wniszychpartiach
gr ronie powszechny na Pogrzu i ni-
zinach pierwiosnka lekarska (primu-
la veris). Kwitnie wkwietniu.
Ciemiernik czerwonawy
(purpurowy)
(Helleborus purpurascens) WPolsce
bardzo rzadki, wystpuje tylko na grze
Jaso. Czciej mona go spotka po
stroniesowackiej. Kwitniewkwietniu.
60
Cebulica dwulistna
(Scilla bifolia) Wystpuje w lasach
liciastych, gwnie bukowych, w za-
rolach i na kach w miejscach ciep-
ychi wilgotnych.
Knie botna grska
(Calthapalustris laeta) subsp. Podga-
tunek knieci botnej, czyli kaczeca.
Przez niektrych botanikw uwaany
za oddzielny gatunek knie grsk.
Wystpuje w miejscach podmokych.
Kwitnie wkwietniu.
ledziennica skrtolistna
(Chrysosplenium alternifolium) Wy-
stpuje na brzegach potokw, na torfo-
wiskach, a take wwilgotnychi ocienio-
nychlasach. Kwitniewmarcui kwietniu.
uskiewnik rowy
(Lathraea squamaria) Pasoytuje na
korzeniach drzew. Nie zawiera chloro-
filu. Wystpuje w lasach liciastych
i zarolach. Kwitnie wkwietniu.
ywiec gruczoowaty
(Dentaria glandulosa) Endemit kar-
packi. W Bieszczadach do czsty,
szczeglnie wlasach bukowych. Kwit-
nie wkwietniu.
Czosnek niedwiedzi
(Allium ursinum) Mona go spotka
w reglu dolnym i lasach gowych.
Wydziela silny zapach czosnku. Kwit-
nie wkwietniu.
61
Kokorycz pena i pusta
(Corydalis solida, Corydalis cava) Ro-
nie w widnych lasach liciastych.
W Bieszczadach wystpuje w pnoc-
nych, niszych partiach gr. Kwitnie
wmarcui kwietniu.
Lulecznica kraiska
( Rolina wscho-
dniokarpacka. Do rzadka, wystpuje
wlasach liciastych i zarolach, czsto
nad brzegami rzek i potokw. Kwitnie
wkwietniu i maju.
Scopolia carniolica)
Zawilec gajowy
(Anemone nemorosa) Pospolity w la-
sach liciastych. W Bieszczadach wy-
stpuje wniszychpartiachgr. Kwitnie
wkwietniu.
Zawilec ty
(Anemone ranunculoides)
Kwitniewkwietniu
Wystpuje
w lasach liciastych i zarolach olszy-
nowych. Mniej rozpowszechniony ni
zawilec gajowy.
Przylaszczka pospolita
(Hepatica nobilis) Wystpuje czsto w niszych partiach Biesz-
czadw, wlasachliciastych. Kwitnie wmarcu i kwietniu.
62
63
Chyba nigdzie indziej w Europie historia nie wpyna
w tak znaczcy sposb na przyrod, jak w Bieszcza-
dachpoII wojniewiatowej.
KRAINA
Do poowy XX wieku bieszczadzkie
doliny byy gsto zaludnione. Po woj-
nie wysiedlono std prawie wszystkich
mieszkacw. Zabudowania zostay
zniszczone, a pola i ki zarosy olch.
Doszo do procesu wtrnej sukcesji na
niespotykan dotd nigdzie indziej ska-
l. Przyroda wdara si do dawnych
osad. Powsta niezwyky krajobraz
aczcy lady dziaalnoci czowieka
z bujn bieszczadzk rolinnoci. To
kraina dolin. Z krajobrazu mona
tu odczyta histori danego terenu.
Niektre znaki s atwe do rozpoz-
nania nawet przez laika. Miejsca po
dawnych wsiach wskazuj drzewa
owocowe i terasy pl. Stare dby, lipy
czy jesiony rosn tam, gdzie kiedy
stay cerkwie czy dwory. Widzc kwit-
ncy barwinek pospolity, czy te cha-
ber mikkowosy moemy podejrze-
wa, e niedaleko znajduj si pod-
murwki domw czy cmentarzyska.
Wpobliu dawnych i obecnych siedzib
ludzkich czsto wystpuje te rudbe-
kia naga oraz duo rzadsza smotrawa
okazaa.
dolin
Barwinek pospolity
Chaber mikkowosy
Smotrawa okazaa
Rudbekia naga
POONINY
ewenement przyrodniczy
Wdrujc po pooninach spotykamy roliny, ktre r-
ni si od wystpujcych na nizinach czy Pogrzu.
W wikszoci to bardzo cenne gatunki wschodniokar-
packie, alpejskiei subalpejskie.
WBieszczadach wystpuje okoo 30 ga-
tunkw rolin wschodniokarpackich.
Naley do nich midzy innymi olsza
zielona zwana te olch kos, ktra
tworzy rozlege zagajniki midzy in-
nymi na zboczach Tarnicy. Z rolin
kwiatowych warto zwrci uwag na
ostroe wschodniokarpacki i godzik
skupiony. Kwitn tutaj take wymord
grski oraz fioek dacki.
W Bieszczadach ronie kilka endemi-
twwschodniokarpackich, czyli gatun-
kwunikatowych, wystpujcych tylko
na ograniczonym obszarze. Jednym
z nichjest pszeniec biay.
Na pooninach spotkamy te wiele
rolin alpejskich. W trawach ci si
prosienicznik jednogwkowy. Ronie
tutaj do licznie. Za to bdc gatun-
kiem subalpejskim, arnik grsk mo-
emy spotka niezwykle rzadko. Wod-
rnieniu od arniki, ciemiyca biaa
atwo daje si zauway, bo jest
to rolina wysoka i czsto rosnca
w duych skupiskach. Na pooninach
i w ich pobliu moemy take spotka
wiele bardziej popularnych, cho nie-
zwykle piknych rolin, jak lilia zoto-
gw, czy te rne gatunki storczy-
kw. Wymienione roliny wystepuj
wmorzu traworoli, zajmujcych wik-
szo powierzchni poonin. W ostat-
nich kilkudziesiciu latach znacznie
zmniejszy si obszar bliniczysk, czyli
pastwisk poronitych bliniczk psi
trawk.
64
Prosienicznik jednogwkowy
i pszeniec biay
Za szczeglnie cenne uwaane s
zbiorowiska alpejskie zajmujce
niewielkie powierzchnie w szczy-
towych partiach poonin. Pomi-
dzy wystpujcymi tam skaami,
w szczelinach i na pkach moe-
my zobaczy borwczyska pooni-
nowe i baynowe, muraw z ko-
strzew nisk, a nawet alpejskie
wiszce torfowiska pooninowe
z bayn obupciow.
Aby zobaczy roliny kwiatowe poonin, warto wybra si
w Bieszczady na przeomie czerwca i lipca. Moemy je spot-
ka nie tylko na pooninach, ale i w miejscach niej pooo-
nych np. w okolicach punktu widokowego w Siankach, na przeczy
Przysup Caryski, czy te Przeczy Nasiczniaskiej. Jadc przez
Brzegi Grne warto popatrze nie tylko na gry, ale take niej wiele
gatunkwkwiatwwida z drogi.
65
Torfowisko
alpejskie
Kwitnce pooniny
Ciemiyca (ciemierzyca) biaa
( ) Gatunek subalpej-
ski w Polsce wystepujcy gwnie
w Bieszczadach (poza tym na Lubel-
szczynie). Najczciej mona j spot-
ka w okolicach Sianek. Rolina bar-
dzo okazaa, o wysokoci nawet do 1,5
metra. Zawiera silnie toksyczne alka-
loidy. Kwitnie od czerwca do sierpnia.
Veratrum album
Arnika grska
(Arnica montana) Rolina lecznicza
zwana te kupalnikiem grskim. Gatu-
nek subalpejski zagroony wyginiciem.
W Bieszczadach wystpuje jedynie
wkilkumiejscach. Kwitnie wlipcu.
66
Pszeniec biay
(Melampyrum saxosum) Endemit
wschodniokarpacki. Niepozorna ro-
linka o niewielkich biaorowych kwia-
tach. Wystpuje w okolicach Rozsy-
paca i na ce w Siankach. Kwitnie
wczerwcui lipcu.
Godzik kartuzek skalny
(Dianthus carthusianorum sa-
xigenus)
subsp.
WBieszczadach ronie na skakach Bu-
kowego Berda i Krzemienia. Kwitnie
wczerwcui lipcu.
Endemit wschodniokarpacki.
Tojad bukowiski
(Aconitum bucovinense)
Jedna z najrzad-
szych rolin w Polsce. Wystpuje je-
dynie w Bieszczadach. Kwitnie w lipcu
i sierpniu.
Endemit
wschodniokarpacki.
Goryczka trojeciowa
(Gentiana asclepiadea) atwo j za-
uway, bo jest do liczna na pooni-
nach, grskich kach oraz polanach.
Nazwa pochodzi od gorzkich i truj-
cych substancji, jakie ta rolina wytwa-
rza. Kwitnie wsierpniui we wrzeniu.
Godzik skupiony
(Dianthus compactus) Rolina wscho-
dniokarpacka. W Polsce wystpuje
tylko w Bieszczadach. Mona j zo-
baczy nie tylko na pooninach, ale
take na grskich kach np. w Cary-
skiem czy w okolicach Przeczy Wy-
niaskiej. Kwitnie wlipcui sierpniu.
Jastrzbiec pomaraczowy
(Hieracium aurantiacum) W Biesz-
czadach do liczny. Kwitnie zarwno
na pooninach, jak i grskich kach,
np. wBrzegachGrnych czy Siankach.
Kwitnie od czerwca do sierpnia.
Omieg grski
(Doronicum austriacum) Rolina bar-
dzo czsta w polskich grach, szcze-
glnie Sudetach. Licznie wystpuje
take w Bieszczadach. Omieg grski
mona spotka zarwno na pooni-
nach, jak i w dolinach, w miejscach
wilgotnych.
Wymord grski
(Scorzonera rosea) Gatunek wschod-
niokarpacki. Rolina czsto zauwaana
podczas wdrwek popooninach. Kwit-
nie wlipcu.
Czosnek siatkowaty
(Allium victorialis) Gatunek subalpej-
ski. Rolina spotykana na pooninach,
najczciej wmiejscachskalistych. Kwit-
nie od poowy czerwca do koca lipca.
67
Penik alpejski
(Trollius altissimus) Naturalne stano-
wiska powyej grnej granicy lasu. Ale
mona go spotka take w dolinach.
By czsto sadzony przez Bojkw
przy chaupach i kapliczkach. Kwitnie
wmaju i czerwcu.
Prosienicznik jednogwkowy
(Hypochoeris uniflora) Bardzo czsty
na pooninach i polanach. Kwitnie od
czerwca do wrzenia.
Rojnik grski
(Sempervivum montanum) Rolina al-
pejska, najbardziej znana z przydomo-
wych skalniakw. W Bieszczadach
wystpuje w grnych partiach poo-
nin wrd ska i piargw. Kwitnie
wlipcu i sierpniu.
Ra alpejska
(Rosa pendulina) Jedyny w Polsce
grski gatunek ry i do tego bez kol-
cw. Kwitnie odmaja dolipca.
Szczaw alpejski
(Rumex alpinus) Lubi gleby bogate
w azot, dlatego najczciej ronie na
zboczach i przeczach, gdzie kiedy
wypasano bydo. Kwitnie od czerwca
do sierpnia.
Fioek dacki
(Viola dacica) Gatunek wschodnio-
karpacki. W Polsce wystpuje jedynie
na bieszczadzkich pooninach. Kwitnie
odczerwca dosierpnia.
68
69
Wierzbwka kiprzyca
(Chamaenerion angustifolium) Ro-
nie czsto w duych skupiskach od
poonin po doliny. Jej rowe any s
widoczne z daleka. Kwitnie w lipcu
i sierpniu.
Piciornik zoty
Ostroe wschodniokarpacki
(Cirsium waldsteinii) Znany te jako
ostroe Waldsteina. Gatunek wscho-
dniokarpacki. W Polsce ronie tylko
wBieszczadach. Kwitniewlipcui sierpniu.
Chaber Kotschyego
(Centaurea kotschyana) Wystpuje
w Karpatach Wschodnich i grach
Pwyspu Bakaskiego. W Polsce ro-
nie tylko wBieszczadach. Moemy go
spotka na pooninach i rzadziej na
rdlenych kach. Kwitnie w lipcu
i sierpniu.
Dziewisi bezodygowy
(Carlina acaulis) Wy-
stpuje na grskich -
kachi pastwiskachwmiej-
scach nasonecznionych
w pitrze regla dolnego.
WBieszczadachdo cz-
sty take na zboczach
poonin, np. na Pooni-
nie Bukowskiej. Kwitnie
wsierpniu i we wrzeniu.
(Potentilla aurea) Do czsty wwy-
szych pasmach Karpat i Sudetw.
Wystpuje powyej grnej granicy
lasu. Kwitnie odczerwca do sierpnia.
Torfowiska wy-
gldaj nie-
zwykle malow-
niczo jesieni, szczegl-
nie w drugiej poowie
padziernika, gdy inten-
sywnych barw nabieraj
licie porastajcych je
borwek. Warto je te od-
wiedzi pod koniec wio-
sny i na pocztku lata
w czasie kwitnienia we-
nianki pochwowatej oraz
bagnazwyczajnego.
TORFOWISKA
przyrodnicze enklawy
Jedn z najwikszych atrakcji przyrodniczych Biesz-
czadw s torfowiska wysokie. Cho zajmuj niewielk
powierzchni zasuguj naszczegln uwag.
Torfowisko wysokie jest kopulasto wypitrzone (kilka me-
trw) ponad powierzchni otoczenia i powstaje w procesie
narastania zoa torfowego i odcicia jego rolinnoci od
wd gruntowych, wskutek czego jest ono zasilane jedynie przez wody
opadowe. Mog tu wystpowa jedynie roliny o maych wymaga-
niach, odporne na zakwaszenie, niedobr azotu i innych pierwiastkw.
Powierzchni takiego torfowiska porastaj gwnie mchy torfowce
i rne gatunki borwek, wtymbagienna, zwan pijanic. Wystpuj
tu take: wenianka, bayna czarna, urawina botna oraz bagno zwy-
czajne,niegdy uywanejakorodekprzeciwkomolom.
?
Najbardziej widoczne z bieszczadz-
kich torfowisk wysokich znajduje si
w bezporednim ssiedztwie drogi
z Ustrzyk Grnych do Woosatego.
Otoczone potem z drewna jest wa-
ciwie niedostpne dla turystw.
W pobliu umieszczono jednak ta-
blice, ktre informuj o walorach przy-
rodniczych tego miejsca. Pokazano
na nich przekrj kopuy torfowiska
oraz ciekawe i rzadkie gatunki wy-
stpujcych na nim rolin. Niektre
z nich (np. borwk bagienn, bay-
n, modrzewnic, urawin) mona
zobaczy tu zaogrodzeniem
70
Torfowisko wysokie
Torfowisko w Woosatem
W Wysokich Bieszczadach najwik-
sze skupisko torfowisk znajduje si
w dolinie Sanu, w tzw. bieszczadzkim
worku, na obszarze dawnych wsi
Dwiniacz Grny i Tarnawa Wyna.
Zajmuj one powierzchni od kilku do
okoo 30 hektarw. S to obszary albo
prawie bezlene albo te poronite
kpami wierkw, brzz i sosen.
Przez najwiksze z torfowisk Tar-
nawa mona przej pieszo, dziki
wyoonej drewnem ciece, przy kt-
rej pracownicy parku umiecili tabliczki
z rysunkami i opisem najciekawszych
rolin. Ciekawostk jest to e, e rosn
na nimsosny zwyczajne. Wydaje si to
mao ciekawe, ale zdaniem przyrod-
nikw, jest to jedyne miejsce w pol-
skich Bieszczadach, gdzie te drzewa
wystpuj w sposb naturalny, a nie
zostay zasadzone przez czowieka.
Krtsz, ale rwnie ciekaw tras poz-
walajc na przejcie przez rodek tor-
fowiskawytyczonoprzyciecepoznaw-
czej prowadzcej w stron dawnej wsi
Dwiniacz Grny.
Niezwykle rzadk rolin na biesz-
czadzkich torfowiskach wysokich jest
owadoerna rosiczka. Mimo, e jej
sposb odywiania si przypomina
zwierzta drapiene, to jest niewielk
rolin o drobnych liciach. Torfowiska
gromadz bardzo due iloci wody
opadowej, gwnie dziki wystpowa-
niu mchwtorfowcw, ktre po nasik-
niciu zwikszaj swoj objto o 15-
20razy, awag nawet o40razy !
Dla naukowcw biesz-
czadzkie torfowiska s
niezwykle cennym r-
dem informacji na temat zmian
klimatu i szaty rolinnej. Wwarst-
wach torfu zachoway si pyki
rolin, ktre rosy tu nawet kilka-
nacietysicylat temu.
71
Rosiczka okrgolistna
?
Wenianka pochwowata
Bagno zwyczajne
Bieszczady
to kraina lenych drapiecw.
Nigdzie indziej w Polsce nie ma tylu
niedwiedzi, rysi czy wilkw,
co w Bieszczadach.
yj tu take wielkie zwierzta
rolinoerne: ubry, jelenie,
czasem zapuszczaj si tu nawet osie.
Nad kami i pooninami kr ory i orliki.
Osobliwoci jest w Eskulapa,
najwikszy i najrzadziej spotykany
z polskich wy.
Niezwykle bogaty i nadal nie do koca
zbadany jest wiat bezkrgowcw.
Podczas wyprawy w Bieszczady
moemy si dowiedzie,
gdzie szuka zwierzyny
i jak rozpoznawa jej tropy.
NA TROPIE
CZYTANIE
lasu
Na caymwiecie coraz wicej osb spdza urlop, uczc
si tropienia i rozpoznawania ladw pozostawionych
przez zwierzta. Do uprawiania tego rodzaju turystyki
wPolscenajlepiej nadaj si Bieszczady.
Bieszczady to kraina wielkich drapie-
nikw. W wielu publikacjach s one po-
dawane jako... atrakcje turystyczne.
To nieco dziwne podejcie, bo nie
naley raczej yczy wdrowcom bli-
skiego spotkania z niedwiedziem czy
watah wilkw. Na szczcie te zwie-
rzta unikaj ludzi i bardzo trudno je
zobaczy. Moemy najwyej odnale
tropy wiadczce o ich obecnoci
w karpackiej puszczy. Duo atwiej ni
drapieniki moemy spotka ssaki ro-
linoerne: jelenie, sarny czy nawet
ubry.
Zwierzta yjce w bieszczadzkiej
puszczy s dzikie. eby je wytropi
i zobaczy, na wypraw warto pj
z dowiadczonym przyrodnikiem lub
lenikiem. Wdrujc w maych gru-
pach bdziemy mieli moliwo podej-
cia na tak odlego do zwierzyny,
aby mc si jej dobrze przyjrze, a by
moe nawet sfotografowa. Jeeli nie
uda si zobaczy jeleni czy ubrw, to
przynajmniej nauczymy si jak czyta
las w oparciu o tropy, miejsca odpo-
czynku zwierzyny czy inne pozosta-
wione przez ni lady np. kawaki
sierci nakrzewach.
Ciekawe jest zreszt nie tylko tropienie
wielkich ssakw, ale take coraz bar-
dziej popularne w caej Europie, ob-
serwowanie ptakw ( ).
Warto take z blisza przyjrze si
bogactwu bieszczadzkich bezkrgow-
cw. Tu pomoc przyrodnika jest raczej
konieczna.
birdwatching
74
Wilk
Ry
Trop niedwiedzia
Najlepsz por do tropienia ssakw
jest zima. Zwierzta rolinoerne wpo-
szukiwaniu poywienia schodz ww-
czas z wyszych partii gr w doliny. Za
nimi podaj drapieniki. Wdrujc
lenymi drkami moemy zobaczy
tropy. I tu wanie potrzebny jest spe-
cjalista, ktry ze ladw odczyta, jakie
zwierzta, w jakiej liczbie i jak szybko
si przemieszczay. Opowie nam take
o ich zwyczajach, np. kiedy jelenie
schodz w d stokw w kierunku rzek
i gdzie spdzaj dzie. Dowiadczony
lenik czy te przyrodnik ze ladw
pozostawionych w puszczy jest w sta-
nie odtworzy np. przebieg polowania
wilkwnajelenia.
Im zima jest cisza,
tym jelenie i sarny bar-
dziej zbliaj si do
siedzib ludzkich i at-
wiej mona je zauwa-
y. Zatrzymujc auto
przy budynku nadle-
nictwa w Stuposia-
nach, na zboczu za
rzekczstomonazo-
baczy jelenie, ktre
korzystaj z wyka-
danej tampaszy.
75
Konar z kor spaowan,
czyli obgryzion
przez ubry
W Bieszczadach wy-
stpuje jele europej-
ski, przez niektrych
wyrniany jako podgatunek,
nazywany jeleniem karpackim.
Jest silniejszej budowy ni ni-
zinny, ma nieco dusz gow
i czstogarbatcznosow.
Suknia jelenia karpackiego
w lecie jest popielatoceglasta,
w zimie popielatoczarna. Wie-
niec jelenia grskiego jest zna-
czniemocniejszyodnizinnego.
?
RYKOWISKO
misterium jeleni
W poowie wrzenia, kiedy doliny zasnuj si mgami
i pojawiaj si pierwsze przymrozki, gry rozbrzmiewaj
rykiem jeleni. To misterium przyrody trwa zwykle do
pierwszychdni padziernika.
Rykowisko to okres godowy jeleni,
ktre staraj si zgromadzi wok
siebie jak najwieksz liczb ani. Ich
czujno i wysiek skierowane s ww-
czas przede wszystkim na utrzymanie
swojego haremu i ewentualne odebra-
nie rywalomich partnerek. S wwczas
mniej ostrone, wic atwiej mona je
podej, czasami nawet na do blisk
odlego. Zdarza si, e idc lenym
szlakiem wrcz wejdziemy na byka
(samca jelenia), ktry zajty swoimi
sprawami, nie zwrci na nas uwagi.
Przy takich wyprawach trzeba uwaa
na anie, bo one s bardzo czujne i jeli
wyczuj lub wypatrz co podejrza-
nego, natychmiast daj znak caej
chmarzedoucieczki.
76
Bliski kontakt z chmar zdarza si
rzadko. Natomiast na pewno moemy
jeleni posucha. Chodzc po lesie
o wicie lub o zmroku syszymy ich ryk,
ktry jak grzmot roznosi si po
bieszczadzkich dolinkach. Czasami
zdarza si, e zwierzta rycz przez
cay dzie. eby zrozumie na czym
rykowisko polega, warto wybra si do
lasu z dowiadczonym przewodni-
kiem, lenikiem czy przyrodnikiem.
Czowiek, ktry wiele dni spedzi
w karpackiej puszczy potrafi odrni
gos wielkiego samca od ryku mode-
go byka szukajcego dopiero swojej
szansy, czy te gos wzywajcy do
walki o anie od wydawanego przez
zwycizc.
Podczas spotka bykw rzadko do-
chodzi do konfrontacji. Przewanie
osobniki sabsze umykaj po wysu-
chaniu przeciwnika lub zobaczeniu go.
Jeeli siy s w miar rwne, to do
dugo trwa wzajemne badanie. Gdy
ju dochodzi do walki, to przewanie po
kilku uderzeniach jeden z jeleni uznaje
swoj przegran i odchodzi.
Najbardziej zacieke s walki tzw. jeleni
stadnych, czyli wadcw duych chmar
a. W wikszoci przypadkw byki nie
robi sobie wielkiej krzywdy podczas
walk. Zadrza si jednak, e czasem po
duszej konfrontacji zwierzta szcze-
pione rogami nie mog si rozdzieli.
Wtedy obydwabyki, niestety, gin.
Rykowisko to take okres polowa na jelenie. Dlatego, je-
eli chcemy posucha, obejrze i fotografowa te zwierzta,
trzeba wczeniej uzgodni to z gospodarzem terenu. Najcz-
ciej jest nim jedno z nadlenictw. Moemy take sucha rykowiska
w Bieszczadzkim Parku Narodowym, ale trzeba pamita o zakazie po-
ruszania si wporzenocnej i pozawytyczonymi szlakami.
77
Sielanka zakoczya si w latach sie-
demdziesitych, kiedy rozpoczto od-
strzay. Pierwsze polowania na u-
bry okazay si bardzo niebezpieczne.
Przede wszystkim dlatego, e nikt nie
wiedzia, jak si do takich zwierzt
strzela. Zdarzao si, e ranne ubry
atakoway myliwych i ich przewod-
nikw. Polowania na grubego zwierza
w Bieszczadach stay si synne.
Dostojnicy Polski Ludowej zapraszali
tu koronowane gowy, prezydentw
i premierw dbajc, aby ich owy przy-
niosy sukces. Byy lata, w ktrych za-
bijano od dwudziestu do trzydziestu
ubrw. Nie ma si wic co dziwi, e
kilkadziesit zwierzt wybrao wolno
na ssiedniej Ukrainie. Przyjto je ser-
decznie. Po roku w prasie zachodniej
ukazay si ogoszenia zapraszajce
na polowania dewizowe na ubry
wukraiskichBieszczadach.
UBRY
s dzikie w Bieszczadach
ubry sprowadzono wBieszczady wroku 1963 z dwch
powodw. Po pierwsze, aby te zwierzta znowu poja-
wiy si w Karpatach, a po drugie, eby dostojnikom
PRL-u i ich gociom umoliwi polowania na grubego
zwierza.
Po rocznej aklimatyzacji w zagrodzie
koo Bereek, pi zwierzt wypusz-
czono na wolno. Nie wszystkim
spodobao si pod pooninami. Byk
Pulpit odby dalek drog na zachd,
docierajc a w okolice Tarnowa.
W 1966 roku w Bieszczady przywie-
ziono kolejne ubry. W cigu kilku lat
liczebno stada wzrosa do kilku-
dziesiciusztuk.
Lenicy opowiadaj, jak wszystkim
wwczas wydawao si, e ubry bd
si krci wok siedzib ludzkich.
I faktycznie tak pocztkowo byo. Nikt
nie niepokoi zwierzt, wic pasy si
napegeerowskichpolach.
78
Kilka lat temu bieszczadzkie ubry
zaczy chorowa na grulic. Z tego
powodu trzeba byo zlikwidowa cae
stado przebywajce w okolicach
Brzegw Dolnych. Na szczcie cho-
roba nie rozprzestrzenia si na pozo-
staestada.
Zdaniem naukowcw choroby ubrw
wynikaj std, e krzyuj si one
w obrbie zbyt maej populacji. Z tego
powodu sprowadzono kilka zwierzt
z ogrodw zoologicznych i wypusz-
czono, aby przyczyy si do biesz-
czadzkich stad. Ta akcja powinna
niedugo przynie efekty. Polscy nau-
kowcy myl nie tylko o ochronie u-
brw we wasnym kraju, ale koordy-
nuj program rozprzestrzeniania tych
zwierzt w caych Karpatach (na
Ukrainie, w Sowacji i w Rumunii).
Zajmuje si tym Stacja Bada Fauny
Karpat PANwUstrzykachDolnych.
Dzi w Bieszczadach yje ponad 200 ubrw. S to zwierzta
dzikie i zobaczenie ich, sfotografowanie czy sfilmowanie nie
jest atwe. Przekonao si o tym wiele ekip filmowych i foto-
grafw przyrody. Jednak podejcie do stada ubrw jest moliwe,
zwaszcza zim. Najatwiej mona je zobaczy wokolicach Tworylnego
i Seredniego. Czasami pojawiaj si te na kach w Bukowcu w Biesz-
czadzkim Parku Narodowym. Te zwierzta yj te w okolicach Bali-
grodu, aletamzobaczyjenajtrudniej, botostadojest wyjtkowodzikie.
79
PTASIA
wiosna
Wdrowanie po Bieszczadach mona poczy z nauk
i rozpoznawaniem yjcych w tych grach ptakw.
Wprawdzie moemy je obserwowa przez cay rok,
jednak okres najwikszej aktywnoci prawie wszy-
stkichgatunkwprzypadaodmarcadoczerwca.
W caych polskich Bieszczadach Za-
chodnich stwierdzono wystpowanie
przeszo 200 gatunkw ptakw, z cze-
go ponad 160 to gatunki lgowe.
W niewielu miejscach w Europie wy-
stpuje tak duo orlikw krzykliwych,
puszczykw uralskich czy derkaczy.
eby je zobaczy lub posucha ich
gosu, warto wybra si na wypraw
z przyrodnikiem, ktry wie, gdzie i jak
wabi ptaki.
Ju w styczniu i lutym sycha piewy
sikor, kowalikw i pezaczy. Rozpo-
czynaj tokowa ory przednie i kruki.
Podczas mronych lutowych nocy
w pobliu urwistych cian skalnych
rozrzuconych w dolinie Sanu mona
usysze dostojne uhu wydawane
przez puchacze. W marcu i kwietniu
gwar w bieszczadzkim lesie robi si
coraz wikszy. Na marzec przypada
szczyt aktywnoci gosowej rzadkiego
dzicioa biaogrzbietego. Noc w sta-
rodrzewach lenych mona wywabi
puszczyki uralskie, ktrych gosy go-
dowe przypominaj grone szczeka-
nie psa. Wdrugiej poowie kwietnia na
skraju lasw gono tokuj w locie or-
liki, ktrezim spdziy wAfryce.
A w maju ptasia wiosna rusza ju na
caego. Z zimowisk powracaj m.in.
derkacze, przepirki, strumieniwki,
dzierzby gsiorki oraz muchowki:
maa, biaoszyjai aobna.
Bocian czarny
Puszczyk uralski
Dzierzba gsiorek
80
Wybierajc si na ptasi wypraw
warto zaplanowa jej tras tak, aby
prowadzia przez mozaik rodowisk
otwarte pole i podmok k, nad-
rzeczn olszyn, starodrzew bukowy,
mieszany las jodowo-bukowy i po-
onin. Warte polecenia s doliny rzek,
na przykad dolina Sanu pod pasmem
Otrytu oraz w rejonie Tarnawy Ninej,
dolina Stebnika, dolina potoku Rabia-
skiego, a take starorzecze Sanu wre-
jonieZwierzynia.
ladami derkacza
ki z wysok i rzadko koszon rolinnoci to ulubione miejsce derkacza,
jednego z czterech gatunkw ptakw lgowych w Polsce, ktre w skali wiatowej
uznano za zagroone wyginiciem. Dla przykadu w caej Belgii gniedzi si
niespena 30 par, to tyle co w jednej bieszczadzkiej dolinie. Zdradza go bardzo
donony gos wydawany przez samce. Od poowy maja do poowy lipca sycha
jego der der. Derkacz zaliczany jest do rodziny chrucieli, czyli redniej wielko-
ci ptakwbagiennych i wodnych. Wporwnaniu ze swoimi krewniakami, zamiesz-
kuje stosunkowo najsuchsze siedliska, jakimi s pola i ki. Kolorystyk upierze-
nia i pokrojem ciaa przypomina nieco kuropatw, jest jednak od niej mniejszy
i smuklejszy. Ptak ten eruje ukryty wrolinnoci kowej, gdzie nurkuje, jak ryba
wwodzie. Dlatego, cho czstosyszymy der, der, bardzo trudnogo zobaczy.
Orlik krzykliwy
81
CO SI WIJE
i peza na szlaku
W Bieszczadach wystpuj wszystkie polskie gatunki
wy: mija, w Eskulapa, gniewosz i zaskroniec oraz
ciekawe pazy, jak traszka karpacka czy salamandra
plamista.
Przez wiele lat gady, gwnie we,
byy tpione przez ludzi miejscowych
i turystw. Masowo zabijali je pasterze
owiec i robotnicy. WBieszczadach poja-
wiali si te owcy ww. Odawiali
mije, zaskroce i we Eskulapa dla
ogrodw zoologicznych, instytutw nau-
kowychi dlahodowcwprywatnych.
mija zygzakowata to jedyny w Polsce w
jadowity. W Bieszczadach jest do liczna.
Czsto mona j spotka na miejscach
nasonecznionych, na przykad na starych
cerkwiskach czy podmurwkach chaup.
Ale przebywa te w miejscach wilgotnych
zarolach. Poluje na gryzonie. Wystpuje
w trzech odmianach: popielatej, brzowej
i czarnej. Mona j rozpozna po charakte-
rystycznym zygzaku (nie wida go na od-
mianie czarnej). Ugryzienie przez mij
moe okaza si miertelne. Naley wic
natychmiast skorzysta z pomocy lekarza.
Na wszelki wypadek nie warto sugerowa
sie opowieciami bieszczadnikwo tym, jak
uksiaichmijai nic imsieniestao.
W Eskulapa jest najwikszym i jedno-
czenie najrzadszym polskim wem.
Moe mie dugo do 2 metrw. To
ciepolubny gatunek poudniowoeuro-
pejski. W Polsce wystpuje przede
wszystkim w Bieszczadach, na poud-
niowych, nasonecznionych zboczach
Otrytu. Jest dusicielem polujcym na
gryzonie, mae ptaki i pazy. Doskonale
wspina si po gaziach drzew. Ten
cile chroniony gad czasami mieszka
tu obok ludzi. WSkowcu mona nieraz
zobaczy, jak eskulapy wygrzewaj si
na spadzistych dachach domkw letni-
skowych. Jeden z nich co wida na
zdjciu wybra sobie jako punkt ob-
serwacyjny otwr w szczytowej czci
dachurecepcji orodkawczasowego.
82
Zaskroca atwo mona rozpozna po
jasnychplamachwtylnej czci gowy.
Umiejtnie sfotografowana zwinka mo-
epozowa nagronegojaszczura.
W Bieszczadach mona
take spotka padalca. To
beznoga jaszczurka przy-
pominajca wa, ale r-
nica si od niego m.in.
tym, e ma otwory uszne
i ruchome powieki. Czasami
mona zobaczy rzadko
wystpujc odmian tur-
kusow padalca. Ten osob-
nik zosta sfotografowany
naOtrycie.
Wdrujc po Bieszczadach moemy te zobaczy ciekawe gatunki pazw.
W Bieszczadach wystpuje ich 12. W potokach, stawach i kauach mo-
emy sopotka m.in. traszki grskie
i karpackie oraz kumaka grskiego,
ktrego mona rozpozna po charak-
terystycznym jaskrawym ubarwieniu
brzucha. Wlasach na wysokoci 500
900 metrw na ciekach i kamie-
niach pojawia si salamandra plami-
sta. Pazy naley zostawi w spokoju
i nie dotyka ich, bo bronic si wy-
dzielaj trujcesubstancje.
83
YWE KWIATY
bieszczadzkich k i lasw
Bieszczady to nie tylko kraina niedwiedzi i ubrw.
Wystpuje tu wiele niezwykych gatunkw bezkr-
gowcw. Szczeglnie ciekawe i barwne s motyle i nie-
ktregatunki chrzszczy.
Na pooninach, grskich kach, rd-
lenych polanach i na skraju lasu
mona zobaczy wiele interesujcych
motyli. Niektre z nich jak np. niepylak
mnemozyna czy mieniak tczowiec s
bardzo rzadkie i spotka je to wielki
wyczyn. Na pewno nie zobaczymy ju
niepylaka apollo, ktry wedug opisw
przed okoo stu laty wystpowa na
bieszczadzkich pooninach. Podczas
wdrwek moemy natomiast spotka
wiele innych ciekawych i czciej po-
jawiajcych si na tym terenie ga-
tunkw.
Pa krlowej
WBieszczadach na wyszych stanowi-
skach wystpuje gwnie lecie. Czsto
spotykany w ogrodach. Pojawia si na
akachi miejscach, wktrychrosn dzi-
kie gatunki warzyw(np. koper woski).
Zdarza si, e siada na solniskach czy
odchodach zwierzcych, aby pobra
substancje mineralne.
Pa eglarz
Motyl pojawia si w drugiej dekadzie
maja i mona go zobaczy do koca
czerwca. Najczciej wystpuje na ska-
kach, nasonecznionych pagrkach, po-
lanach i sadach.
Latolistek cytrynek
Dorose osobniki zimuj w opadych
liciach. Wraz z pierwszymi ciepymi
promykami wiosennymi mona je spot-
ka na skraju, a nawet wewntrz na-
sonecznionego wwczas lasu. Motyle
w tym czasie s bardzo aktywne i po-
chliwe. Trudno je podej, nie wspo-
minajc ju ofotografowaniu.
Rusaka admira
Motyla tego spotykamy najczciej na
przejrzaych owocach opadych z drzew,
na kwitncych drzewach i innych kwia-
tach. Skada jaja na pokrzywach. Nowe
pokolenie jesieni wdruje na poud-
nie w rejon Morza rdziemnego, le-
cc na wysokoci nawet do 2000 m.
Cz osobnikwzimuje wPolsce.
84
Z yjcych w Bieszczadach chrzszczy
na szczegln uwag zasuguje nadob-
nica alpejska. Mona j spotka w sta-
rym lesie bukowym. Larwy ywi si
sprchniaymdrewnem. WPolsce na-
dobnica przez lata bya poszukiwana
przez kolekcjonerw. Z tego powodu
oraz przez nadmierne wycinanie lasw
bukowych staa si bardzo rzadka. Na
szczcie w Bieszczadach pozostao
sporo buczyn, wic nadobnica atwo
znajduje tu swoje rodowisko.
Chrzszcze
W Bieszczadach yje wiele gatunkw
chrzszczy. Do czsto wystpuje tu
rozpucz lepinikowiec. Ten najwik-
szy przedstawiciel rodziny ryjkowco-
watych eruje na liciach lepinika
i podbiau pospolitego. Rzadsze i bar-
dzo cenne sa biegacze: zielonozoty,
fioletowy i skrzasty.
Zorzynek rzeuchowiec
Wiosenny motylek pojawiajcy si na
przeomie kwietnia i maja. Mona
go zobaczy na podmokych kach,
polanach i skrajach lasw, w pobliu
brzegwrzek i innych zbiornikwwod-
nych. Ze wzgldu na swoiste ubar-
wienie, samca zorzynka nie sposb po-
myli z adnyminnymgatunkiem.
Krasopani hera
Przedstawiciel motyli nocnych, ktre-
go mona spotka take wdzie. Poja-
wia si na przeomie lipca i wrzenia.
Najczciej widywany na kwiatach
sadca konopiastego.
Polowiec szachownica
Motyle dorose mona spotka wlipcu
i sierpniu. Najczciej wystpuje na
kach i lenych polanach, rzadziej na
pooninach.
Rusaka aobnik
Dorose motyle wylgaj si wpoowie
lipca. Wiele osobnikw ginie w zimie,
bo jako kryjwki wybieraj miejsca,
z ktrych nie mog si pniej wydo-
sta. Typowym rodowiskiem ycia
rusaek aobnikws nasonecznione
skraje lasw liciastych, a take lene
drogi i polany.
85
Rozpucz lepinikowiec
Nadobnica
alpejska
Biegacz skrzasty
Bieszczady to gry niezwyke
nie tylko pod wzgldem
przyrodniczym i historycznym,
ale take geologicznym.
Skalne osobliwoci
to dzieo zarwno natury,
jak i czowieka.
Warto zobaczy skay
w szczytowych partiach poonin,
ciany skalne, ostace, jaskinie,
wodospady oraz nieczynne kamienioomy.
SKAY
OSTACE
WODOSPADY
W Bieszczadach znajdziemy wiele
ciekawych i rnorodnych form skal-
nych. Na skraju wsi Glinne koo Leska
wznosi si Kamie Leski, wielka wy-
chodnia, uksztatowana przez natur
i przez czowieka, ktry od wiekw
pozyskiwa tu kamie. S te w Biesz-
czadach jaskinie szczelinowe. Najbar-
dziej znane znajduja si w okolicach
Nasicznego. Niedawno odkryto kolej-
ne na Kiczerze Dydiowskiej, Tarnicy
i koo Bereek. WRosolinie znajdziemy
grot wypukan w skale przez wod.
W wielu korytach bieszczadzkich rzek
moemy zobaczy progi skalne wska-
zujce kierunek przebiegu warstw
fliszu. Najciekawsze znajdziemy na
HoczewcekooHoczwi.
SKALNE
Bieszczady
Bieszczady s zbudowane z fliszu, czyli osadwpow-
staych na dnie morza, ktre miliony lat temu pokry-
wao ten obszar. Na przemian le warstwy mniej
i bardziej odporne. Dobrze wida to na dugich grz-
dach wystpujcych na pooninach czy te w kory-
tachniektrychrzek.
W Karpatach wiele jest miejsc, gdzie
stykaj si wielkie jednostki tektonicz-
ne. Jednak rzadko jest to tak widoczne,
jak w Bieszczadach: w gbokich ko-
rytach Woosatki, Prowczy czy Wetliny.
W odronieniu od beskidzkich, potoki
bieszczadzkie maj skaliste dna z wielo-
makaskadami, anawet wodospadami.
Jedn z najbardziej widocznych osobliwoci geologicznych s ciany skalne.
Chyba najbardziej efektowna wznosi si okoo kilometra poniej zapory wMycz-
kowcach. Uznana za pomnik przyrody, ma 600 m dugoci i 60 m wysokoci.
Rosn na niej rzadkie, ciepolubne roliny naskalne. Gnied si tu puchacze,
ktre na miejsca lgowe wybieraj zwykle szczeliny i pki na urwiskach skal-
nych. Podobna, cho mniejsza, jest SkaaWolaskawPostoowiekooLeska.
Progi skalne na Hoczewce
88
Charakterystyczne dla gr fliszowych s osuwiska. Warstwa
mniej odporna zsuwa si z twardszej. Tak powstay m.in.
Jeziorka Duszatyskie. Badania prowadzone przez geologw
wykazay, e kilka tysicy lat temu due jeziorko osuwiskowe istniao
te wMucznem. Takich zbiornikwbyo whistorii wicej. Pojawiay si
i znikay wsposbnaturalny. Ostatnimprzykademmoe by Szmarag-
dowe jeziorko koo Sinych Wirw. Naukowcy odkryli te osady wiad-
czce o tym, e w Bieszczadach na dugo przed powstaniem Soliny
istniay sztuczne jeziora. lady takich zbiornikw znaleziono m.in.
wSiankach, Beniowej, Bukowcu, Moczarnemi Wetlinie.
?
Podrujc po Bieszcza-
dach moemy zobaczy kil-
ka kamienioomw. Kiedy
pozyskiwano w nich suro-
wiec potrzebny do wielkich
budw. Ciekawostkjest nie-
czynny kamienioomwKry-
wem. Jeszcze kilka lat te-
mu stay tu retorty. Byo to
miejsce wypau wgla. Dzi-
siaj mona tu spotka jele-
nie i we. Kilkadziesit
metrw przed kamienioo-
mem stroma drka lena wspina si na stok, ktrym mona doj na szczyt
odkrywki. Roztacza si stamtd widok na dolin Sanu. Niestety, z roku na rok
drzewa coraz bardziej zasaniaj panoram. Jeeli wejdziemy gbiej w las,
moemy zobaczy fragmenty starej puszczy.
Zjedajc w d z centrum Soliny, po lewej stronie nad Zalewem Myczkowskim
na zboczu gry Koziniec, widzimy potny kamienioom. Powsta, aby dostar-
cza materiau potrzebnego do budowy zapory w Solinie. Od wielu lat jest
nieczynny. Dzisiaj zobaczy tu mona jedynie wielopoziomowe wyrobiska
z potnymi blokami skalnymi, ktrych nie zdono wywie. Pozostay take
rozwalajcesi budynki, rdzewiejcemaszyny, tamocigi.
Wartowdrapasinasamszczyt,
skd roztacza si wspaniay wi-
dok na obydwa jeziora i wysze
partie Bieszczadw. Znajdzie-
my tu take bunkier z tzw. Linii
Mootowa.
Kamienioom w Krywem
89
Wodospad Szepit
LENE
wodospady i kaskady
Bieszczadzkie wodospady na razie nie doczekay si
szerszegoopisu. Ajest kilkanaciewartychobejrzenia.
Od razu trzeba zastrzec, e w Biesz-
czadach nie zobaczymy Niagary.
W tych kaskadach woda spada naj-
czciej z kilkumetrowej wysokoci.
Przewanie schowane s wlesie, wic
czasami nieatwo je odnale. Dodat-
kow trudnoci jest fakt, e wikszo-
ci nie zaznaczono na mapach. Tym
bardziej polecamy je osobom poszu-
kujcym ciekawych miejsc i obiektw
do obejrzenia i fotografowania. Biesz-
czadzkie wodospady najbardziej oka-
zae s wiosn, kiedy z gr spywa
duo wody. Latem i wczesn jesieni
po dugotrwaych upaach niektre
prawie cakowicie wysychaj, by po
opadach znw dononie szumie.
Przedstawiane tu kaskady w wik-
szoci znajduj si blisko drg i szla-
kwi s atwodostpne.
Szepit na potoku Hylaty
Najbardziej efektowny i najwyszy
wodospad w polskich Bieszcza-
dach. Znajdziemy go na potoku
Hylatymniedaleko Zatwarnicy. Nie-
ktre rda podaj, e ma 8 me-
trw wysokoci. Byo tak chyba
przed kilkudziesiciu laty. Jednak
przybudowiedrogi dozwzki drew-
na cz ska wysadzono dynami-
tem, zmniejszajc wysoko kas-
kady. Do wodospadu atwo doj
z Zatwarnicy, za hotelem kierujc
si wlewo, wgr potoku Hylaty.
Siklawa Ostrowskich w Wetlinie
Wodospad na potoku Sowiaskim, ktry zbiera wody ze zboczy Smereka i spod
Przeczy Orlowicza. Pooony jest w Starym Siole tu przy drodze do Lenego
Dworu. Idc od strony Wetliny przechodzimy przez mostek na potoku i tu za nim
skrcamy wlewona ciek prowadzc dokaskady.
91
Wodospad w Uhercach
Wodospad w Pszczelinach
Aby go zobaczy w Pszczelinach, trzeba zjecha na pole biwakowe poone nad
Woosatym. Po drugiej stronie rzeki z wysokich ska spada woda jednego z po-
tokw. Jest to wodospad sezonowy. Przy duszym braku opadw prawie ca-
kowicie zanika.
Wodospad na potoku Hulski
Mao znany, a prawie tak efektowny jak Szepit. Docieramy do niego wdrujc
stokwk z Zatwarnicy w stron Rajskiego. Za ruinami cerkwi w Hulskiem na
skrzyowaniu nie skrcamy w lewo jak wiedzie szlak, ale idziemy prosto. Po lewej
stronie drogi pynie potok. Wdrujemy w gr, nasuchujc szumu wodospadu.
Znajdziemy gopoprzejciu kilkuset metrwprzed jednymz mostkw.
Wodospad w Uhercach Mineralnych
uwaany jest za najszerszy w Biesz-
czadach. Stopie wodny szerokoci
kilkudziesiciu metrw robi wraenie.
Cho z jednej strony rzeki powstay
zakady drzewne, a z drugiej wie, to
kaskada nadal pooona jest w miej-
scu sprawiajcym wraenie dzikiego
i odludnego. Aby dotrze do wodospa-
du, w Uhercach Mineralnych z drogi
Lesko Ustrzyki Dolne skrcamy do
zakadwdrzewnych. Po przejechaniu
przez tory kolejowe zatrzymujemy si
na parkingu przed bram. Aby dotrze
do rzeki musimy obej zakad. Po-
cztkowo wdrujemy wzdu torw
kolejowych, a potem skrcamy w stro-
n rzeki. Wychodzimy prawie na sam
wodospad. Moemy tamtake dotrze
z drugiej strony rzeki, od centrum wsi.
Z wysokiej skarpy wida kaskad
wcaej okazaoci (zdjciepolewej).
93
Wodospady za kamienioomem w Brzegach Grnych
Turyci jadc drog z Brzegw Gr-
nych do Nasicznego i Dwernika do
czsto zatrzymuj si przy nieczynnym
kamienioomie. Mao kto jednak wie,
e za t odkrywk skaln znajduje si
spory, jak na warunki bieszczadzkie,
wodospad. Po wiosennych roztopach
jest ich tamnawet kilka.
Kaskada na potoku Olchowatym
Kolejn kaskad moemy zobaczy wdrujc szlakiem prowadzcym z Duszaty-
na do Jeziorek Duszatyskich. Woda potoku Olchowatego spywa tu z jednolitego
proguskalnego. Wodospadznajduje si tu przy drodze.
Godne polecenia s take osobno
opisane kaskady Potoku Nasicznia-
skiego oraz Sine Wiry na Wetlinie.
W okolicach Baligrodu warto wybra
si na dus wypraw do wodospa-
du Czartw Myn. Wiosn wiele niepo-
zornych potokw zmienia si w rwce
wodospady. Mona je oglda np.
w dolinie Terebowca, wdolinie potoku
Nasiczniaskiego i w wielu innych
miejscach.
94
W ZLEWISKU
Morza Czarnego
Osobliwoci geograficzn okolic Ustrzyk Dolnych
i Czarnej jest fakt, e cz tych terenw naley do
zlewiskaMorzaCzarnego.
Najbardziej znan rzek, ktra swe
wody odprowadza do Dniestru jest
Strwi. Swj bieg zaczyna pod Wiel-
kim Krlem na pnocny zachd od
Ustrzyk Dolnych. Pniej przepywa
przez miasto, aby skierowa swe wody
wstron Krocienka, a potemna Ukra-
in. Po przekroczeniu granicy wypy-
wa na teren Kotliny Naddniestrza-
skiej. Tam przyjmuje swj najwikszy
dopyw Baiwk i w okolicach wsi
Chopczyci wpadadoDniestru.
Do zlewiska Morza Czarnego naley 0,2%powierzchni Polski.
To tereny obejmujce grny bieg Czarnej Orawy w dorzeczu
Dunaju oraz grny bieg rzeki Strwi i potoku Mszanka
w dorzeczu Dniestru. Dorzecze rzek nalecych do zlewiska Morza
Czarnego w Bieszczadach ma powierzchni ponad 200 km , w tym
dorzeczeStrwiaok. 193km .
2
2
?
Granic pomidzy zlewiskami Morza
Batyckiego i Morza Czarnego prze-
kraczamy w Ustianowej Grnej. Po-
drujc w wysze partie Bieszcza-
dw, ponownie pokonujemy dzia wd
na przeczy oddzielajcej Rabe od
oobka. Kolejnym terenem, z ktrego
wody spywaj do Morza Czarnego s
okolice Michniowca i Bystrego w gmi-
nie Czarna. Tutaj pynie maa rzeczka,
a waciwie potok Mszanka. Granic
z Ukrain przekracza powyej wsi
Bystre. Za cerkwi w tej osadzie
mona zobaczy ciekawy przeomowy
odcinek jednego z potokw wpada-
jcychdoMszanki (zdjciepoprawej).
Wokolicach Opoonka, wnajbardziej na poudnie wysunitej
czci Bieszczadwjest jeszcze kilka maych potokw, ktre
spywaj naZakarpaciei le wdorzeczuDunaju.
?
95
Strwi w okolicach Krocienka
Jeeli chcemy, by Bieszczady
pozostay dzikie, jedenie samochodami
na tym terenie ograniczmy
do minimum i do gwnych tras.
Po grskich traktach lepiej porusza si
na rowerach czy te konno.
W Bieszczadach wyznaczono
setki kilometrow szlakw,
dziaa tu wiele stadnin
i wypoyczalni rowerw.
Zim te same trasy czekaj
na narciarzy biegowych i ski-tourowych.
Tam, gdzie nie ma ubitych tras,
pomocne oka si rakiety niene.
TURYSTYKA
NA TERENACH
CHRONIONYCH
BIESZCZADY
na Zielonym rowerze
Zielony rower to nie tylko szlak dla cyklistw, ale
trasa czca przyrodnicze i kulturowe atrakcje Biesz-
czadw.
Przemierzajc bieszczadzkie dukty
bardzo atwo moemy si natkn na
tabliczki, drogowskazy i mapy, na kt-
rych umieszczono logo Zielony rower.
W ten sposb oznakowano liczc bli-
sko 1000 km sie tras rowerowych.
Cay projekt nosi nazw Zielony Ro-
wer Greenway Karpaty Wschodnie.
Greenways to szlaki dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego
tworzone wzdu zielonych korytarzy rzek, tradycyjnych
historycznych tras handlowych, naturalnych korytarzy przy-
rodniczych.
?
Trasy Zielonego roweru, cz naj-
pikniejsze zaktki regionu atrakcje
przyrodnicze i kulturowe, warsztaty
twrcw ludowych (garncarzy, tkaczy,
rzebiarzy), galerie sztuki oraz lokalne
inicjatywy suce ochronie dziedzic-
twa Bieszczadw. W terenie szlak
w wikszoci oznaczony jest kolorem
niebieskim lub zielonym, odcinki cz-
nikowe czarnym, a trasy specjalne,
tzw. extream naczerwono.
Szczegowe opisy tras Zielonego
Roweru mona znale na stronie
Bieszczadzkiego Towarzystwa Cykli-
stw http://www.btc.bieszczady-
-online.pl.
98
EKOMUZEA
ekspozycje w terenie
i przestrzeni
TRZYKULTURY
TROPICIELE ZAGINIONYCH
LADW
HOLE
WKRAINIEBOBRW
W OGNIU PALENISKA
BIESZCZADZKIEJ KUNI
LADAMI CERKWI
Nazwa nawizuje do yjcych w Lu-
towiskach przed II wojn ydw, Rusi-
nw i Polakw. Rdzenni mieszkacy
bezpowrotnie zniknli z tych terenw
podczas II wojny i tu po niej oraz
wczasie akcji H-T w1951 r. Pozostay
po nich ruiny synagogi, koci neogo-
tycki, kilka starych bojkowskich chat,
cmentarz grekokatolicki oraz kirkut.
Wdrujc wok Lutowisk mona rw-
nie poszerzy swoj wiedz przy-
rodnicz i zobaczy miejsca, gdzie
krcono zdjcia do filmu Pan Woo-
dyjowski.
Trasa ekomuzeum prowadzi z Jao-
wego do Hoszowa. Po drodze moe-
my zobaczy ciekawe przydrone
krzye, pozostaoci dworu, dawne
drewniane chaupy, ruiny kaplicy gro-
bowej oraz cerkwie.
Pooone na pnoc od Ustrzyk Dol-
nych, pomidzy miejscowociami Wo-
la Romanowa, Dwiniacz Dolny, o-
dyna i Leszczowate. Pozostay tu dwie
dawne cerkwie obecnie kocioy rzym-
skokatolickie, fragmenty fortyfikacji
ziemnych z koca XVI wieku, a take
okazae drzewa pomnikowe. Na uwa-
g zasuguje liczca ponad sto lat
kopalniaropy naftowej wodynie.
Pomidzy miejscowociami Orelec,
Uherce Mineralne, Myczkowce i Zwie-
rzy moemy odwiedzi rezerwat bo-
brw, duy wodospad na rzece Olszan-
ce, ciekawe przyrodniczo zakole Sanu
ze cian skaln, wiele zabytkw oraz
cudowne rdo.
Powstao w Baligrodzie w starej kuni
przeniesionej tu z ernicy. Waciciele
udostpnili budynek i unikatowe wypo-
saenie. Mona zobaczy dawne
narzdziakowalskiei gospodarskie.
Prezentacja szeciu cerkwi z Czarnej
i okolic, kiedy greckokatolickich, a dzi
uytkowanych przez wiernych obrzd-
kurzymskokatolickiego.
Ekomuzeum (muzeum
bez murw) to muzeum
tematyczne, ktrego
obiekty (eksponaty) rozproszone
w terenie, tworz yw kolekcj
obrazujc wartoci przyrodnicze
i kulturowe regionu oraz dorobek
jego mieszkacw. Kolebk eko-
muzewjest Francja.
?
Jako ekomuzeum uznawana jest tak-
e Chata bojkowska w Zatwarnicy.
Bardziej jest to jednak orodek kultury
punkt promocji rkodziea artystycz-
nego i sprzeday wyrobw rzemiel-
niczych. Mieszkacy Zatwarnicy utwo-
rzyli go, aby nie doszo do likwidacji
maej wiejskiej szkoy.
99
ODKRYWANIE
zimowych Bieszczadw
Bieszczady s na razie zbyt rzadko odwiedzane zim.
A przecie wanie wtedy wystpuje inwersja, tworzc
kapitalne widoki. Zim najatwiej mona te wytropi
i zobaczy dzikiezwierzta.
W Bieszczadach na terenach najbar-
dziej cennych przyrodniczo nie buduje
si wycigw. Due orodki dla nar-
ciarzy zjazdowych powstaj z dala od
parku narodowego wokolicach Ustrzyk
Dolnych, Leska i Baligrodu. Wysokie
Bieszczady pozostawiono turystom
poruszajcym si na nartach biego-
wych, ladowych, ski-tourowych oraz
rakietachnienych.
W odrnieniu od turystyki letniej, zi-
mowe wdrowanie po Bieszczadach
wymaga lepszego przygotowania i od-
powiedniego sprztu narciarskiego.
Dla wikszoci turystw wycieczki po
zasypanych szlakach mog si oka-
za niebezpieczne. Dlatego naley
przestrzega wyznaczonych przez
GOPR zasad zachowania si w g-
rach i wdrowa z dowiadczonymi
przewodnikami. W zalenoci od wa-
runkw atmosferycznych, gruboci
pokrywy nienej oraz odlegoci jak
mamy do pokonania, moemy poru-
sza si na nartach biegowych,
ladowych bd te ski-tourowych.
Wtrudnych warunkach najlepiej spraw-
dzaj si te ostatnie. Dysponujc nar-
tami ski-tourowymi moemy swobodnie
wdrowa przez wszystkie partie gr,
cznie z pooninami, i to niezalenie
od warunkw niegowych. Majc taki
sprzt bdziemy mogli do atwo
pokonywa wzniesienia i podchodzi
do gry po stromych stokach (dziki
fokom i ruchomym wizaniom). Me-
chanizm blokujcy i krawdzie nart
umoliwi nam te swobodny zjazd
w d i atwe manewrowanie deskami
(jak przy nartachzjazdowych).
Pierwszy nieg pojawia si na bieszczadzkich pooninach ju
w poowie padziernika. Ale dogodne warunki do odbywania
grskich wdrwek na nartach panuj z reguy od pocztku
grudnia do poowy kwietnia. Oczywicie, zdarzaj si zimy
krtsze. Czasami dobre warunki narciarskie s tylko w lutym i w pier-
wszej poowiemarca.
?
100
Doskonaymi trasami do zimowych
wypraws stokwki, lene drki bieg-
nce wrd gr. Rozcigaj si z nich
czsto wspaniae widoki na wysokie
partie Bieszczadw. Narciarskie szlaki
krzyuj si z tropami jeleni, ubrw
i wilczych watah. Godne polecenia s
te przygotowane w 2001 r. narciar-
skie trasy wdrowne w okolicy We-
tliny. Trasy biegn po grskich kach,
lenych stokwkach i torowisku nie-
czynnej bieszczadzkiej kolejki lenej.
S to tereny Nadlenictwa Wetlina
i Bieszczadzkiego Parku Narodowego.
Cztery trasy o rnym stopniu trudno-
ci maj czn dugo ok. 17 km
i oznakowane s kolorami: zielonym,
tym, niebieskimi czerwonym.
Zima w Bieszczadach to nie tylko wy-
prawy narciarskie. Mona skorzysta
z tradycyjnego kuligu i z innych form
aktywnego wypoczynku. Wielu ama-
torw znajduje skiring, czyli jazda na
nartach za koniem oraz skandynaw-
ka czyli to samo, tylko za psimzaprz-
giem. Ciekawostk s te sanki
szwedzkie propagowane w gospo-
darstwie agroturystycznym Rusinowa
Polana skrzyowanie sanek z hu-
lajnog. Jeszcze innym sposobem
zimowego zwiedzania Bieszczadw
s wyprawy narakietachnienych.
Niektre bieszczadzkie trasy czasowo
mog by zamknite ze wzgldu na
zagroenie lawinowe oraz ogranicze-
nia wprowadzane przez Bieszczadzki
Park Narodowy. Informuj o tym ko-
munikaty GOPR i tablice ostrzegaw-
cze umieszczone przy szlakach. Na
szczcie w Bieszczadach zejcie
lawiny zdarza si stosunkowo rzadko,
najczciej w okolicach Maej i Wiel-
kiej Rawki oraz na trasie Ustrzyki
GrneSzeroki WierchTarnica.
101
KONNO
na hucuach i nie tylko...
Bdc w Bieszczadach koniecznie trzeba zasmakowa
szczypt polskiego Dzikiego Zachodu, czy te Dzi-
kiegoWschodu i niecopokowboi.
Bieszczady zostay rozsawione le-
gend osadnikw i kowboi, ktrzy na
swoich dzielnych rumakach przemie-
rzali pooniny i bezkresne lasy, a na-
wet wjedali do knajp. Jeszcze nie tak
dawno ko by tu najbardziej nieza-
wodnym rodkiem transportu, nieod-
cznym towarzyszem nielicznych
mieszkacw tych gr. Przed laty wy-
korzystywany do zrywki drewna, a dzi
gwniedorekreacji.
Od przeszo dziesiciu lat rozwija si
grska turystyka konna. Midzy inny-
mi za spraw Bieszczadzkiego Parku
Narodowego, ktry jako jeden z nie-
wielu w Polsce umoliwia tak form
zwiedzania terenw chronionych.
Turyci pod opiek przewodnika mog
wdrowa po specjalnie wytyczonych
i przygotowanych trasach o cznej
dugoci 142 km. Prowadz one przez
malownicze doliny dawnych wsi biesz-
czadzkich, przekraczaj rzeki i potoki,
wspinajc si nagrskieprzecze.
Stadniny koni huculskich w Bieszcza-
dach dziaaj take w Polanie, Se-
rednim Maym, Lutowiskach i kilku
innych miejscowociach. Coraz wicej
osb kupuje hucuy do gospodarstw
agroturystycznych.
Ko huculski
Wywodzcy si z Karpat
Wschodnich ko huculski
jest ras najbardziej odpo-
wiedni dla grskiej turystyki
konnej. S to konie spokoj-
ne, a wic bezpieczne nawet
dla najmodszych turystw.
To take zwierzta wytrzy-
mae, poruszajce si spraw-
nie w trudnym terenie. S
bardziej odporne od wik-
szoci innych ras koni
odpowiednio dokarmiane
mog przetrwa zim na
pastwisku.
By zachowa ten gatunek
i wykorzysta go dla tury-
styki, w Bieszczadzkim Par-
ku Narodowym utworzono
Zachowawcz Hodowl Ko-
nia Huculskiego w Woosa-
tem. Obecnie Park posiada
okoo80koni tej rasy.
102
Ale Bieszczady konno mona zwie-
dza nie tylko na hucuach. Na przy-
kad w stadninie Ryszarda Prezesa
Krzeszewskiego w Chmielu mona po-
jedzi nakoniachrasy maopolskiej.
Oprcz tras wyznaczonych przez
Bieszczadzki Park Narodowy istnieje
sie szlakow przygotowanych przez
PTTK. Doskonae warunki do upra-
wiania jedziectwa stwarzaj agod-
niejsze, ale przez to atwiej dostpne
pnocne czci regionu, czyli tzw.
Przedgrze Bieszczadzkie m.in. rejon
Leska, Baligrodu, Ustrzyk Dolnych.
103
Chyba kady,
kto mieszka w Bieszczadach
lub czsto odwiedza te gry,
ma swoje magiczne miejsca,
do ktrych chtnie powraca.
Bieszczady cigle zaskakuj.
Nieraz w miejscach bardzo znanych
odkrywamy co nowego
i niezwykego.
MIEJSCA
CIEKAWE
I POLECANE
106
GRA
Sobie
Wikszo turystw podrujcych w Bieszczady, ja-
dc z Sanoka w stron Leska wybiera szos wiodc
przez Zagrz. Tym razem proponujemy inn drog
przez Zau. Na jednym ze wzgrz przy trasie mona
zobaczy ruiny redniowiecznej warowni Sobie. Ze
wzgldu na nagromadzenie ciakawych okazw rolin
utworzonoturezerwat przyrody.
Pierwsze wzmianki o Grze Sobie
pochodz z XIII wieku. Ju wwczas
istnia tu drewniany grd strzegcy
drogi wiodcej dolin Sanu z Polski na
Wgry. W XIV wieku zamek by ju
murowany i stanowi wasno Kmi-
tw. W roku 1417 goci tu krl Wa-
dysawJagieo.
Pod koniec XV wieku siedzib Kmitw
przeniesiono do Leska, a warownia opu-
stoszaa i zacza popada w ruin.
Gra Sobie zapisaa si whistorii obu
wojen wiatowych. W 1914 roku o-
nierze austriaccy wcignli na zamek
dziaa i ostrzeliwali Lesko, znajdujce
si w rkach Rosjan. Po Rosjanach
pozostay tu take pamitki z okresu
II wojny wiatowej. W 1939 roku zbu-
dowali tu schron stanowicy element
tzw. Linii Mootowa. Ju po zakocze-
niu II wojny na Sobieniu stacjonowa
krtko pododdzia UPA. Upowcy za-
atakowali pocig pancerny jadcy
w kierunku Olszanicy. Zaoga pocigu
tenatak jednak odpara.
Na Gr Sobie warto przyjecha na
przeomie marca i kwietnia, kiedy
kwitn pierwsze kwiaty wiosenne. Na
zachodnich zboczach Sobienia poja-
wia si nieyca wiosenna, nieyczka
przebinieg, przylaszczki i cae any
kokoryczy. Po raz kolejny trzeba od-
wiedzi Gr Sobie na przeomie
czerwca i lipca. Wwczas kwitn m.in.
lilia zotogwi tojad modawski. atwo
je zauway, bo rosn tu przy ciece
wiodcej zparkingudoruinzamczyska.
Lilia zotogw
Tojad modawski
Ruiny zamku Sobie
107
Leskie
Nazywane jest Bram w Bieszczady. To pierwsze
bieszczadzkie pasmo jakie mijamy jadc w wysze i
bardziej znanepartietychgr.
Pasmo pooone na poudnie od Les-
ka. Od wschodu ograniczone jest
rzek Olszank, a od zachodu Kal-
niczk wpadajc do Osawy. Jeeli
wemiemy pod uwag turystyczny
podzia Bieszczadw, to Pogrze Le-
skie mona nazwa najdalej na pnoc
wysunitym pasmem tych gr. Przez
niektrych geografwjest zaliczanedo
Gr Sanocko-Turczaskich, inni traktu-
j je jako przeduenie masywu Chry-
szczatej. Wlasach na zboczach Grusz-
ki, Czulni i innych wzniesie rosn
przede wszystkim sosny, buki i jody.
Stoki poprzecinane s malowniczymi
wwozami, w ktrych szumi grskie
potoki. To wszystko tworzy bardzo
malownicze krajobrazy. Pogrze le-
skie ze wzgldu na gst sie drg as-
faltowych, bitych i lenych szczeglnie
nadaje si do uprawiania turystyki
rowerowej. Mona samemu wymyla
trasy, mona te skorzysta z szeregu
wyznaczonych szlakw.
Na Pogrze Leskie warto przyjecha wczesn wiosn lub
jesieni w drugiej poowie padziernika. Gry w tych okoli-
cach przybieraj wwczas wrcz nierealne kolory. Szcze-
glnymmiejscemjest przeomSanupomidzyHoczwi aLeskiem.
?
W Weremieniu, na pnocnych stokach
Pogrza Leskiego, powsta duy oro-
dek narciarski. Obok niego od kilku lat
swoje ldowisko ma tam take Aero-
klub Bieszczadzki. Utworzono tu kolejny
w tych stronach orodek szybowcowy
(najbardziej znany dziaa w Bezmie-
chowej, pooonej w niedalekich G-
rach Sonnych). WWeremieniu lata si
take na lotniach i paralotniach. Na Po-
grzu leskim kolejnym miejscem ulu-
bionym przez lotniarzy jest wzgrze
MakwkakooTarnawy Dolnej.
POGRZE
108
Zakole Sanu koo Zwierzynia i jego
dalszy bieg w kierunku redniej Wsi to
dobre miejsca do obserwacji ptakw.
Poluj tu orliki krzykliwe, sokoy pu-
stuki oraz myszoowy. Bardzo czsto
mona tu take zobaczy czaple, bo-
ciany czarne, a take strumieniwki
i ozwki.
Odcinek Sanu od zapory w Myczkowcach do elek-
trowni w Zwierzyniu to jakby przerwa w yciorysie tej
rzeki. Pynie tu niewiele wody, gdy koryto jest zasi-
lanejedyniepotokami wpadajcymi doSanu.
Poniej zapory w Myczkowcach San
zatacza kilkukilometrowy uk i wraca
prawie w to samo miejsce, z ktrego
wypyn, ale ju siedemmetrowniej.
Wykorzystali to budowniczowie zapo-
ry, puszczajc wody rzeki trzystume-
trow podziemn sztolni biegnc
pod wzgrzemGrodzisko. Woda poru-
sza turbiny elektrowni i wraca do kory-
ta rzeki. Jednak wspomniany odcinek
wyglda niczym starorzecze. Wicej
wody pojawia si dopiero przy ujciu
Olszanki. San wraca do swojej waci-
wej postaci poniej elektrowni w Zwie-
rzyniu. Wielkie zakole jest w pewnym
sensie rybim rezerwatem cisym
tu odbywaj si tarliska pstrga poto-
kowego, lipieniai gowacicy.
Na mocie w Zwierzyniu zaczyna si
szlak wodny dla kajakarzy Bkitny
San, natomiast poniej elektrowni wy-
znaczono specjalne sportowe owi-
sko pstrgw i lipieni. Mona tam
zowi rekordowe okazy, ale potem
trzeba je wypuci z powrotem do
rzeki. Dolina Sanu wok owiska to
ciekawy teren na wyprawy przyrod-
nicze. Oprcz wielu gatunkw ptakw
mona tu zobaczy sarny i jelenie oraz
ciekawe okazy rolin: lulecznic kra-
isk, wielki an piropusznika strusie-
go rzadkiej paproci oraz podmoke
ki, na ktrych pocztkiem lata ano-
wokwitniefioletowy ostroe.
MARTWY
San
109
PASMO
ukowa
Jadc z Olszanicy w stron Ustrzyk Dolnych po prawej
stronie widzimy dugi lesisty wa. To ukw najdu-
sze pasmo Bieszczadw Niskich, przez geografw
zaliczanedoGr Sanocko-Turczaskich.
ukw cignie si od miejscowoci
Uherce Mineralne w kierunku poud-
niowo-wschodnim, a po granic z Ukra-
in. Najciekawsze turystycznie s
rodkowe partie z kulminacj Holicy
(768 m). Natomiast najwysze wznie-
niesienietoJaworniki (909m).
ukwpodobnie jak inne pasma wp-
nocnej czci Bieszczadw jest rzad-
ko odwiedzany przez turystw. Aszko-
da, bo pasmo ukowa to jeden z naj-
lepszych w Bieszczadach terenw do
zimowych wypraw na nartach lado-
wych i ski-tourowych. Tutejsze trasy
doskonale nadaj si do jazdy psim
zaprzegiem lub uprawiania dyscypliny
zwanej skandynawk. Narciarz przy-
pity jest link do psa, ktry pomaga
w poruszaniu sie po zanieonych
szlakach. Trudniejsze trasy mona prze-
mierza korzystajc z rakiet nie-
nych. Wdrujc pasmem ukowa mo-
emy poczu tchnienie cigncej si
kilometrami wielkiej karpackiej pusz-
czy. Szlaki narciarskie przecinaj cie-
ki wydeptane przez zwierzyn. Po dro-
dze mijamy kilka polan, z ktrych roz-
taczaj si widoki na pooniny. Do
jednej z nich mona doj z Ustjano-
wej ciek dydaktyczn.U podna
ukowa przygotowano profesjonalne
trasy do uprawiania narciarstwa bie-
gowego.
110
CHOCE
Ta opuszczona wie to jedno z niewielu miejsc
wBieszczadach, gdzie mona obejrze rozmieszczenie
caej dawnej osady: budynkw mieszkalnych i gospo-
darczych, pl, ki sadw.
Grska kotlinka o stromych zboczach
pooona niedaleko Baligrodu, a admi-
nistracyjnie naleca do gminy Zagrz,
nie wzbudzaa dotd zainteresowania
turystw. Na szczcie nie chciay tu
te gospodarowa PGR-y, dziki czemu
tereny wsi nie zostay zrekultywowane
jak wikszo bieszczadzkich osad.
Natomiast przez wiele lat grale z Pod-
hala wypasali tu owce, co przyczynio
si do zatrzymania sukcesji, czyli zara-
staniategoterenuprzez las i krzewy.
Do koca lat czterdziestych dwudziestego wieku Choce
zamieszkany by gwnie przez Rusinw. Najczciej mwi
si, e byli to Bojkowie, cho zdaniem naukowcw wie le-
aa na pograniczu bojkowsko-doliniaskim. Z Chocenia niedaleko ju
naemkowszczyzn, wici wpywykulturyemkowskiej byytuznaczne.
?
Tu po II wojnie w Choceniu doszo do
kilku potyczek pomidzy polskim woj-
skiem a oddziaami UPA. Mieszkacy
Chocenia zostali wysiedleni w1946 ro-
ku do ZSRR. Kilka rodzin, ktre pozo-
stay, wywieziono w ramach akcji
Wisa. W latach pidziesitych nie-
ktrzy mieszkacy Chocenia prbo-
wali wraca do swojej wsi, ale po
pewnym czasie rezygnowali. Dzisiaj
w Choceniu yj jedynie dzikie zwie-
rzta. Ze wzgldu na dobrze zacho-
wany ukad wsi, Choce zacz budzi
zainteresowanie historykw, lenikw,
a take potomkw dawnych miesz-
kacw tych okolic, przebywajcych
obecnie w Kanadzie. Na ich zlecenie
zesp rzeszowskich historykw opra-
cowa studiumszczegowo opisujce
dawn wie i jej otoczenie. Bazujc na
tym opracowaniu Nadlenictwo Bali-
grd administrujce tym terenem po-
stanowio udostpni dolin turstom.
Prace polegay przede wszystkim na
uwidocznieniu zarysw dawnych bu-
dowli, zabezpieczeniu piwnic oraz stud-
ni i wytyczeniutras dlazwiedzajcych.
W Choceniu zachowao si sporo
starych drzew owocowych. Sady byy
bardzo zakrzaczone, ale lenicy wyko-
nali zabiegi pielgnujce, aby je od-
soni. Szczeglnie warto wic odwie-
dzi Choce na wiosn, kiedy jabonie,
grusze i liwy pokryj si kwiatami,
albojesieni kiedy dojrzej owoce.
Jedna z lepiej
zachowanych piwnic
Stary sad
111
Przed II wojn opienka bya najwaniejszymsanktu-
ariumkultumaryjnegowBieszczadachZachodnich.
Cudowna ikona Matki Boej pojawia
si w opience w XVIII wieku. Po-
dobno znaleziono j na starej lipie. Aby
uczci i i chroni obraz, najpierw zbu-
dowano kapliczk, do ktrej potemdo-
budowano cerkiew. Co roku 13 lipca
na tutejszy odpust docierao kilkana-
cie tysicy pielgrzymw. Przybywali
nie tylko z Bieszczadw, ale nawet
z Wgier czy te ze lska. Po II wojnie
cerkiew nie bya uytkowana i zacza
si rozpada. Pod koniec lat sze-
dziesitych z inicjatywy historyka sztu-
ki Olgierda otoczki podjto pierwsz
prb jej odbudowy. W dolinie po
dawnej wsi planowano powstanie
wioski skansenowskiej, w ktrej mia-
no rekonstruowa stare cerkiwe i chaty
z okolicznych osad. Do realizacji pro-
jektu nie doszo. Olgierd otoczko zgi-
n podczas wyprawy w Hindukuszu.
Jego dzieo kontynuowaa grupa spo-
ecznikw pod kierownictwem Zbig-
niewa Kaszuby. Dziki ich uporowi
i wieloletniej pracy, cerkiew udao si
wyremontowa.
Po wysiedleniu mieszkacw opienki, cudowna ikona tra-
fia do kocioa w Polaczyku, gdzie moemy j oglda do
dzi. Od 1 stycznia 2004 roku wwityni wopience znajduje
si kopia tego obrazu wykonana przez Jadwig Denisiuk z Cisnej.
Okazjonalnieodprawianes tumsze.
?
opienka to obok Chocenia jedna z nie-
licznych osad w Bieszczadach, gdzie
zachowa si dawny ukad wsi. Jak wy-
gldaa osada moemy si przekona
dziki ciece historycznej i planszom
wykonanymprzez studentwSGGW.
BIESZCZADZKA
Czstochowa
CHRYSZCZATA
i Wysoki Dzia
Wielki kompleks leny skrywajcy tajemnicze jeziorka
i pamitki powalkachz UPA.
W Duszatyniu i pobliskich miejsco-
wociach do dzi przekazywane s
opowieci, jak przed stu laty mieszka-
jcych tu ludzi przerazi potny oskot
poczony z drganiami ziemi. Osu-
no si zbocze Chryszczatej zabiera-
jc ze sob duy fragment karpackiej
puszczy. Zway ziemi tego najwik-
szego pod wzgldem objetoci osu-
wiska w polskich Karpatach prze-
grodziy dolin potoku Olchowatego.
Powstay trzy jeziorka zwane Dusza-
tyskimi. Do dzisiaj zachoway si
tylko dwa. Najmniejsze i jednoczenie
najnisze znikno w 1925 roku, kiedy
okoliczni mieszkacy spucili z niego
wod, aby wyapa pstrgi. Due je-
ziorko ley na wysokoci 708 metrw.
Do dzisiaj moemy w nim zobaczy
fragmenty zatopionego lasu. W 1925
roku ten akwen mia 2,5 hektara po-
wierzchni. Jednak z powodu zamula-
nia w latach szedziesitych zmniej-
szy si o poow. Gboko zmalaa
z 10 do 6 metrw. Mae jeziorko poo-
one jest na wysokoci 687 metrw.
Jego powierzchnia i gboko take
znaczniesi zmniejszyy.
O tym, jak powstao osuwisko kr legendy. Podobno w stok
Chryszczatej uderzy meteoryt. Wedug innej opowieci po-
wstanie Zwieza naley czy z trzema olbrzymami zakl-
tymi w kamie na zboczu Chryszczatej. Najbardziej prawdopodobn
przyczyn zejcia osuwiska byy dugotrwae ulewne deszcze. Do ka-
taklizmu doszo na wiosn 1907 roku. Dokadna data nie jest ju jednak
pewna. Niektre rda podaj, e bya to Wigilia Wielkanocy rzymsko-
katolickiej, inne, e poranek ruskiej Wielkiejnocy. Mg to by wic
30marcalubte 14kwietnia.
?
112
Due Jeziorko Duszatyskie
Jeziorka Duszatyskie od pocztku
swego istnienia przyciagay turystw.
To miejsce szczeglnie upodoba so-
bie Karol Wojtya. Przyszy papie by
tutaj a cztery razy. Pierwszy raz we
wrzeniu1952roku.
Jeziorka Duszatyskie objto ochron, tworzc rezerwat
Zwiezo. Nazwa pochodzi std, e mieszkacy Dusztyna
nieuywali okrelenia, eziemiasi osuna, tylkozwieza.
?
Jeziorka Duszatyskie pooone s na
stoku Chryszczatej w pamie Wyso-
kiego Dziau. To jeden z najwikszych
kompleksw lenych w Bieszczadach.
Ten teren ley na styku rnych krain
geograficznych, kulturowych i etnogra-
ficznych. Tdy biegnie granica pomi-
dzy Bieszczadami i Beskidem Niskim.
Wysoki Dzia dzieli te terytoria za-
mieszkiwaneprzez emkwi Bojkw.
Te tereny zostay tragicznie dowiadczone pod-
czas I i II wojny. Przyroda do dzisiaj leczy rany
zadane jej podczas walk. Podczas I wojny wia-
towej wokolicach Chryszczatej toczyy si zacite
boje. Armia austro-wgierska bronia si przed
wojskami rosyjskimi usiujcymi sforsowa lini
Karpat. Do dzisiaj mona odnale lady tych
walk. Tu po zakoczeniu II wojny tutaj i na s-
siedniej Krglicy funkcjonoway ufortyfikowane
obozy Ukraiskiej Powstaczej Armii. Wkilkudzie-
siciu bunkrach znajdoway si nie tylko pomie-
szczenia mieszkalne, ale take magazyny, staj-
nie, anawet kaplicai szpital.
Dzisiaj Chryszczata jest cakowicie po-
ronitalasem. Niezobaczymy turozle-
gych panoram. Jedyne godne uwagi
miejsce, z ktrego mona obejrze in-
ne bieszczadzkie pasma pooone jest
poniej szczytu. Niestety, las wdziera
si na polan, wic widok z roku na rok
jest coraz mniej atrakcyjny. Przed laty
na szczycie staa drewniana wiea, ale
zmurszaai trzebaj byorozebra.
113
Mae Jeziorko Duszatyskie
T
a
r
n
i
c
a
1
3
3
5
m
B
u
k
o
w
e
B
e
r
d
o
1
3
1
3
m
K
r
z
e
m
i
e

1
3
3
5
m
W
i
d
e

k
i
1
0
1
6
m
S
z
e
r
o
k
i
W
i
e
r
c
h
D
o
l
i
n
a
p
o
t
o
k
u
Z
w

r
P
a
n
o
r
a
m
a
z
p
r
z
e

c
z
y
P
r
z
y
s

u
p
C
a
r
y

s
k
i
DOLINA
Caryskiego
Przez wiele osb uznawana za najpikniejsz dolin
Bieszczadw, z najciekawszymwidokiemnapooniny.
Caryskie to dawna wie pooona
na pnoc za Poonin Carysk, ze
wszystkich stron otoczona grami,
leca na uboczu gwnych biesz-
czadzkich traktw. Tak byo dawniej,
tak jest i dzisiaj. Do poowy XX wieku
bardzo rzadko odwiedzali j nie tylko
turyci, ale nawet mieszkacy ssied-
nich wsi. Wyjtkiem by odpust, kiedy
do kaplicy Jana Chrzciciela przyby-
wao nawet kilka tysicy wiernych
z pobliskich rejonw Bieszczadw.
Ruiny tej kaplicy moemy oglda do
dzi. Niewiele pozostao natomiast
z piknej bojkowskiej cerkwi, ktra
staa tu obok. Ta dolina unikna re-
kultywacji, wic zachoway si terasy
pl po dawnej wsi. W latach siedem-
dziesitych dziaa tu nieformalny oro-
dek odwykowy dla narkomanw. Dzi
jedynym zamieszkanym obiektem jest
schronisko Koliba na przeczy Przy-
supCaryski
Widok z przeczy w stron wysokich
gr jest niezwyky, ale warto te spoj-
rze w drug stron. Mona si tu po-
czu niczym w dzikim parku z bani.
Wdrujc po rozlegych kach, mija-
my strzeliste wierki i modrzewie, stare
drzewa owocowe, zagajniki brzozo-
we i kpy jaowcw. Na przeomie
wiosny i lata wrd traw pojawia si
sporo rzadkich rolin wschodniokar-
packich, np. godzik skupiony. Ta do-
lina to take miejsce wystpowania
rnychgatunkwstorczykw.
115
SINE WIRY
Wikszo turystw docierajcych do kaskady rzeki
Wetliny w miejscu dawnego osuwiska myli, e to
wanie s Sine Wiry. A tak naprawd znajduj si one
niecowyej.
Wirami dawna ludno tych terenw
nazywaa gbie powstae wzakolach
i w miejscach, gdzie rzeka przeciska
si pomidzy cianami skalnymi. Ze
wzgldu na bogactwo wiata rolin
i zwierzt oraz atrakcje geologiczne
przeomWetliny objto ochron, two-
rzc rezerwat przyrody. Droga wiod-
ca przez dolin jest zamknita dla
samochodw, wic w spokoju mona
wdrowa i odkrywa, jak rzeka
wdziera si w wskie gardziele po-
midzy zboczami, a potem rozlewa
si z hukiem spadajc po gazach
i progach skalnych. Wedug legend
dolina Wetliny bya ulubionym miejs-
cem Biesw, ktre podobno usypay
gr Szczycisko, aby zmieni bieg
rzeki. Wielokrotnie wtrcay si te
wyciemieszkacwtutejszychosad.
Dzisiaj cakowicie bezludna, kiedy
kilkukilometrowa dolina rzeki Wetliny
ttnia yciem. Tu po zakoczeniu
II wojny we wsi Zawj mieszkao po-
nad 200 osb, dziaa myn wodny
i tartak. Mieszkacw wysiedlono
w 1947 roku w ramach akcji Wisa,
a wie spalono. Na terenie dawnej
osady zachoway si pozostaoci po
domach i piwnicach. Dobrze zachowa-
o si take cerkwisko z podmurwk
wityni i dwa nagrobki. Na cmentarzu
mona zobaczy kilka starych wielkich
drzew. Ronie tu m.in. najwiksza lipa
w lasach Podkarpacia. Ma ponad
6 metrw obwodu. Cerkiew i cmentarz
pooone byy na wysokim zboczu
grujcymnad dolin. Dzisiaj na stoku
ronie gsty las, ale przed kilkudzie-
siciu laty roztacza si std rozlegy
widok nadolin Wetliny.
Na mapach Bieszczadw wydawa-
nych w latach osiemdziesitych dwu-
dziestego wieku moemy zobaczy je-
ziorko Szmaragdowe. Pow-
stao w 1980 roku po lip-
cowych ulewach, kiedy do
Wetliny osuno si zbocze
Poomy. Osuwiskospitrzy-
o wod tworzc jezioro
o powierzchni hektara. Przez
lata ten akwen zamuli si
i dzisiaj praktycznie nie ist-
nieje. Pozostaa po nimsze-
roka kamienista plaa. Na
wspczesnych mapach nie
ma ju nazwy Szmaragdo-
wejeziorko.
Wir na Wetlinie
Miejsce po Szmaragdowym Jeziorku
116
117
Okolice dawnej wsi Rabe niedaleko Baligrodu to biesz-
czadzka skalna enklawa. Znajdziemy tu gooborze,
kamienioomy, pieczaryi rdawdmineralnych.
DOLINA
potoku Rabiaskiego
Bardzo ciekawa jest flora rezerwatu.
Na blokach skalnych, w zagbieniach
i wrumoszu wystpuje wiele gatunkw
mszakw i porostw. Uwag zwracaj
zwaszcza te ostatnie, o ciekawych
ksztatach i kolorach. Na centraln
cz rumowiska nie wolno wchodzi,
bo bardzo atwo zniszczy te przyrod-
nicze niezwykoci. Gooborze i okoli-
ce moemy pozna wdrujc ciek
przyrodnicz wyznaczon przez Nad-
lenictwoBaligrd.
Nazwa Rabiaski potok pochodzi od sowa rjabyj (pstry).
W korycie potoku i w niedalekim kamienioomie wystpuj
rudyelazai arsenu, atakekryszta grski.
?
Wie Rabe od wiekw znana jest jako
miejsce, gdzie wypywa woda z cu-
downego rda, ktra pomaga ma
na wszelkie dolegliwoci. Poniej go-
oborza jeszcze w latach midzywo-
jennychodkrytowodymineralneoduej
zawartoci arsenu. Cho unikatowe
w skali europejskiej, na razie nie s
wykorzystywane. Rabe, osada nieist-
niejca od ponad p wieku, w 1974
roku otrzymaa jednak status uzdro-
wiska i by moe w przyszoci zo-
stanie kurortem. Niedaleko rezerwatu,
po drugiej stronie drogi, moemy zo-
baczy wejcie do jaskini, a raczej
sztolni, w ktrej poszukiwano minera-
w. Zim ta pieczara wykorzystywana
jest przez nietoperzejakozimowisko.
Gooborze w Rabem
D
o
l
i
n
a
S
a
n
u
C
z
e
r
e
s
z
e
n
k
a
C
z
e
r
e

n
i
a
8
1
6
m
M
a
g
u
r
a
S
t
u
p
o
s
i
a

s
k
a
1
0
1
6
m
B
u
k
o
w
e
B
e
r
d
o
1
3
1
3
m
K
r
z
e
m
i
e

1
3
3
5
m
S
z
e
r
o
k
i
W
i
e
r
c
h
1
3
1
5
m
T
a
r
n
i
c
a
1
3
4
6
m
S
z
e
r
o
k
i
W
i
e
r
c
h
1
2
6
8
m
P
o

o
n
i
n
a
C
a
r
y

s
k
a
1
1
4
8
m
P
a
n
o
r
a
m
a
z
D
w
e
r
n
i
k
a
-
K
a
m
i
e
n
i
a
n
a
p
o

u
d
n
i
o
w
y
w
s
c
h

d
DWERNIK-KAMIE
Dla koneserw bieszczadzkich widokw wyprawa na
Dwernik-Kamie to wrcz obowizek. Ze szczytu roz-
ciga si jedna z ciekawszych panoram na najwysze
szczytyBieszczadwZachodnich.
Dwernik-Kamie wznosi si na pnoc
od gwnego pasma poonin. Dawniej
t gr nazywano Magur lub Holic,
a samszczyt Kamieniem. Obecn naz-
w nadali mu kartografowie austro-
-wgierscy. Na szczyt najlepiej wyru-
szy z Nasicznego. Moemy wybra
jedn z dwch cieek przyrodni-
czych. Wspinaczka nie jest specjalnie
uciliwa. Im wyej wchodzimy, tym
pojawia si wicej ska. Po drodze
mijamy dorodny las bukowy. Dwernik-
-Kamie wznosi si na wysoko 1004
metrw. Ze szczytu wida Smerek,
pooniny: Wetlisk i Carysk oraz
pobliski Jawornik. Na lewo grupa Tar-
nicy i Halicza i wreszcie zalesiona
Magura Stuposiaska. Nieco poniej
przecz Przysup Caryski i Dolina
Caryskiego. Samwierzchoek tworz
trzy rwnolege kamienne grzdy po-
ronite zagajnikami wierkowymi,
bukowymi i brzozowymi. Kiedy szczyt
nie by zalesiony. Jak gosi legenda
byo to miejsce, gdzie zbjnicy trzymali
zrabowane konie. ladw po zbj-
nikach raczej nie znajdziemy. atwiej
odszuka okopy pamitki po walkach,
jakie toczyy si tu podczas I wojny
wiatowej. Moemy take podziwia
rolinno wysokogrsk. Wystpuje tu
sporo gatunkwalpejskich i wschodnio-
karpackich. Podczas wdrwki czasa-
mi monasinatknnawaEskulapa.
119
120
DOLINA
Potoku Nasiczniaskiego
Potok Nasiczniaski to rzeczka, ktra na odcinku kilku-
nastu kilometrw ma a trzy nazwy i tworzy ponad
dziesimalowniczychkaskad.
Nawet w letnie weekendy, kiedy na
szlaki wyruszajsetki osb, wwyszych
partiach Bieszczadw mona znale
miejsca ciekawe i rzadko odwiedzane.
Wposzukiwaniu atrakcji warto wybra si
wzdu biegu Potoku Nasiczniaskiego.
Rzeczka, wzdu ktrej wiedzie droga z Brzegw Grnych do
Dwernika ma trzy nazwy. W grnym biegu (wypywa spod
Przeczy Wyniaskiej) nazywa si Prowcza. Od Brzegw
Grnych do Nasicznego pynie ju jako Potok Nasiczniaski, by w dol-
nymbieguprzybra nazw Dwernik.
?
Jadc drog z Brzegw Grnych do
Dwernika czy te odwrotnie prze-
wanie nie zwracamy uwagi na rzek
wijc si w dolinie. Szczeglnie, e
od czasu, kiedy naprawiono drog
mona si szybciej porusza. Ajednak
warto si tu zatrzyma i z jednego
z wielu mostw zej w koryto rzeki,
ktra na odcinku kilkunastu kilometrw
tworzy wiele malowniczych kaskad,
stopni wodnych i wodospadw. Znaj-
dziemy tu wiele urzekajcych miejsc.
Skaczc po kamieniach, wdrujemy
skalnymi wwozami wyobionymi przez
wod. Pochylone nad korytem drzewa
wwielumiejscachtworzzielonetunele.
121
PRZECZ
nad Nasicznem
Na Przecz nad Nasicznem wdrujemy zaledwie kilka-
nacie minut, a moemy si poczu niczym na poo-
ninie.
Wyruszamy z Nasicznego. Trasa wie-
dzie tu przy budynku stanicy harcer-
skiej, nieco poniej wodospadu. Po
przejciu kilkuset metrw po ce,
wchodzimy do lasu i zaczynamy w-
drowa pod gr. Nie ma si jednak
czego obawia. Trasa cho nieco
botnista jest do atwa i po kilku-
nastu minutach wychodzimy ponad
grn granic lasu. Std ju niedaleko
do punktu widokowego. Rwnie atwo
mona tu dotrze od strony drogi wio-
dcej naprzecz PrzysupCaryski.
Wspinajc si na Przecz Nasicznia-
sk, nawet podczas wakacji, rzadko
spotykamy innych turystw. Aprzecie
wtymsamymczasie na niezbyt odleg-
ychszlakachjest toczno.
Z Przeczy roztaczaj si widoki na
najwysze partie Bieszczadw, wya-
niajce si za PrzysupiemCaryskim.
Na zachd widzimy midzy innymi
Jawornik i Dwernik Kamie. Na prze-
czy warto spdzi nieco czasu po-
dziwiajc widoki i szukajc okazw
rolin wysokogrskich. Moemy mie
pewno, ze nikt nam nie bdzie
przeszkadza.
Z Przeczy nad Nasicznem mona
szybko wrci do Nasicznego lub wy-
bra si dalej, w stron jednego z naj-
pikniejszych miejsc widokowych
w Bieszczadach, czyli niedalekiej prze-
czy PrzysupCaryski.
Widok w stron przeczy Przysup Caryski
Dolina Sanu od Zatwarnicy i Skowca po most w Raj-
skiemtotereny tak interesujce, e mona by impowi-
ci osobn publikacj. To kraina pena dzikiego zwie-
rzai pozostaoci pomieszkajcychtukiedy Bojkach.
DOLINA SANU
W interesujcej nas dolinie, po obu
stronach Sanu poprowadzono stokw-
ki. Te wskie drki oficjalnie s zam-
knite dla ruchu samochodowego.
Wyruszajc z Skowca traktem po
prawej stronie Sanu ju po kilkuset
metrach docieramy na wielk k. To
doskonay punkt widokowy na poo-
niny. Bardzo czsto mona tu obser-
wowa polujce ptaki drapiene.
W gr, w stron Otrytu odchodzi
droga, w kierunku rezerwatu Hulskie.
Jeeli chcemy zobaczy jak wygldaa
prastara puszcza karpacka, to warto
tam zajrze. Rezerwat i jego atrakcje
mona pozna dziki ciece przyrod-
niczej wyznaczonej przez lenikwz Lu-
towisk. Dalsza wdrwka nad Sanem
prowadzi przez rezerwat Krywe. To
miejsce wystpowania wa Eskula-
pa. Droga wije si meandrujc, podob-
nie jak pynca wpobliu rzeka. Wstro-
n Sanu wiedzie kilka zjazdw. Jednym
z nich mona byo dotrze do drewnia-
nego mostu. Kilka lat temu zabraa go
rzeka, wic dzisiaj moemy zobaczy
jedynie filary. Kontynuujc wdrwk
docieramy do nieczynnego kamienio-
omu. Dalej droga wiedzie przez las
wspinajc si na wzgrza i schodzc
w d w doliny potokw. Jeeli wej-
dziemy kilkadziesit metrw w gr
ktrego z nich, moemy zobaczy
ciekawe kaskady i wiele cennych ga-
tunkwrolin.
pod Otrytem
Cho droga cay czas wiedzie wzdu Sanu, to niestety
niewiele jest miejsc, z ktrych moemy podziwia przeomtej
rzeki. Wszystko zasania szara olsza. Niezwyka panorama
roztacza si dopiero z punktu widokowego w Tworylnem. Czsto
moemy zobaczy tu jelenie, a czasami nawet wilki. Pikne widoki
roztaczaj si takez mostuwRajskiem, ukresunaszej wdrwki.
122
123
Stokwka na lewym brzegu Sanu zo-
staa poprowadzona znacznie wyej
i w pewnym oddaleniu od rzeki. W-
drujc t drog zim, moemy mie
pewno, e zobaczymy dzikie zwie-
rzta. Podczas innych pr roku takie
spotkania te s czste. Wyruszamy
z Zatwarnicy drk prowadzc
w gr koo kocioa. Po okoo dwch
kilometrach dochodzimy do ruin cer-
kwi w Hulskiem. Wdrujc dalej do-
cieramy najpierw w okolice osady
Krywe, gdzie dzi mieszka tylko jedna
rodzina, a potem do zupenie bezlud-
nego Tworylnego krlestwa dzikich
zwierzt. Do obu tych miejsc trzeba
zej ze stokwki w prawo, w stron
Sanu. Warto to zrobi, bo znajdziemy
sporo pamitek po dawnych mieszka-
cachtychterenw.
Na wypraw dolin Sanu z Skowca
do Rajskiego mona si te wybra
korytem rzeki. To bardzo ciekawa,
cho trudna trasa. Daje jednak okazj
do zobaczenia Bieszczadw z zu-
penie innej ni zazwyczaj perspek-
tywy. Wyprawa jest szczeglnie war-
ta polecenia wgorce letnie dni, kiedy
poziomSanu jest niski, a woda wrze-
cebywabardzociepa.
Ruiny cerkwi w Krywem
BIESZCZADZKI
Worek
Dolina grnego Sanu przez wiele lat bya niedostpna
dla turystw. Nawet dzisiaj to tereny tajemnicze, od-
dzielone od reszty kraju najwyszympasmempolskich
Bieszczadw. Dodolinywiedzietylkojednadroga.
Przed II wojn by to najbardziej zago-
spodarowany i najbogatszy rejon
Bieszczadw. Osady rozwijay si
wzdu linii kolejowej prowadzcej ze
Lwowa na Zakarpacie. Gwn ga-
zi gospodarki by tu przemys drzew-
ny. Zbudowano kilka kolejek wsko-
torowych, ktrymi zwoono drewno
z lasw. WSiankach, pooonych przy
Przeczy Uockiej, powstaway schro-
niska turystyczne i pensjonaty. Po
klsce wrzeniowej te tereny zostay
przedzielone wzdu rzeki San. Prze-
biegaa tu granica sowiecko-niemiec-
ka. Ten podzia utrzyma si do dzi.
Wschodnia cz doliny naley obec-
nie do Ukrainy, a zachodnia do Polski.
W latach 194447 mieszkacy naszej
czci zostali wysiedleni. Na dugi
czas dolina opustoszaa, a e nie byo
do niej dojazdu, praktycznie nikt tu nie
zaglda. Dopiero wpoowie lat sze-
dziesitych w dolinie pojawili si le-
nicy, a po nich grale z Podhala, wy-
pasajcy owce. Do bieszczadzkiego
worka mona byo wwczas dotrze
jedynie nasypem nieistniejcej ju
kolejki. Na pocztku lat siedemdzie-
siatych w Mucznem powstaa osada
robotnikw lenych, a w 1975 roku
dolin przej Urzd Rady Ministrw.
Urzdzono w niej luksusowy orodek
myliwski. Dostojnicy PRL-u i ich go-
cie przyjedali tu, aby polowa na
grubego zwierza. W 1981 roku po
protestach Solidarnoci orodek zlik-
widowano. I wwczas doszo do kata-
klizmu. W Tarnawie Ninej, tu pod
pooninami, Igloopol zbudowa gigan-
tyczny kombinat rolny. Dolina zostaa
zrekultywowana przy uyciu buldoerw
i materiaw wybuchowych. Zniszczo-
no pozostaoci po dawnych mieszka-
cach, domy, cerkwie, dwory i tartaki.
Nikt nie liczy si z wymogami ochrony
rodowiska. Do szybko potwierdzio
si, e przemysowa hodowla byda
wwysokich grach nie moe by opa-
calna. Niestety, wielka ferma funkcjo-
nowaa jeszcze kilka lat, a jej pozosta-
oci strasz dodzi.
124
Obiekty kombinatu w Tarnawie Ninej przed rozbirk
Kolejnych wrae dostarczy nam
wyprawa na sam koniec Polski, do
Sianek i rde Sanu. Jeszcze kilka-
dziesit lat temu by to najwikszy
kurort w tej czci Karpat. Dzisiaj wie
istnieje tylko po stronie ukraiskiej.
Przed II wojn Sianki byy wanym
orodkiem sportw zimowych. Zbudo-
wano tu nawet tor saneczkowy i skocz-
ni narciarsk. Byy tu take cerkwie,
koci oraz ydowski dom modlitwy.
W latach trzydziestych XX wieku
wSiankach funkcjonowao kilkanacie
domw letniskowych i pensjonatw,
kwatery prywatne i schroniska, cz-
nie ponad 2000 miejsc noclegowych.
Dziaao te kilka restauracji i sklepw.
W 1936 r. oddano do uytku luksuso-
wo wyposaone schronisko Przemy-
skiego Towarzystwa Narciarskiego.
W Siankach wypoczywa m.in. Jzef
Pisudski. Do dzisiaj zachowao si
niewiele ladow po osadzie. cieka
przyrodnicza prowadzi obok pozosta-
oci po dworze Stroiskich. Zacho-
waa si po nim jedynie sporych roz-
miarw piwnica. Kilkadziesit metrw
za ruinami dworu mona zobaczy
szcztki podmurwek po budynkach
gospodarczych. Byo ich osiem, wszy-
stkie drewniane. Na rozlegych pola-
nach do dzi mona zobaczy drzewa
owocowe. Przed laty marzeniem ka-
dego wytrawnego bieszczadzkiego
turysty byo dotarcie do Grobu
Hrabiny. To chyba najbardziej znane
obiekty na tym terenie: pooone tu
nad Sanem dwa nagrobki wacicieli
tutejszego majtku Klary i Franciszka
Stroiskich oraz kaplica cmentarna.
W pobliu moemy odnale cerkwi-
sko. Grb Hrabiny zosta odnowiony
przez pracownikw Bieszczadzkiego
ParkuNarodowego.
Dolina grnego Sanu to
obszar bardzo ciekawy
przyrodniczo i krajobrazo-
wo. Warto si tamwybra z aparatem
fotograficznym. Wielohektarowe dzi-
kie pola w okolicach Dwiniacza
Grnego, okcia i Dydiowej przypo-
minajce step, due skupisko tor-
fowisk wysokich z ich unikatow
rolinnoci, wielkie kompleksy lene
i wspaniae widoki najwyszego pa-
sma Bieszczadw, to tylko niektre
atrakcje. Do tego dochodz pozo-
staoci po dawnych mieszkacach,
ktre moemy znale m.in. w Be-
niowej czy Bukowcu.
125
Grb Hrabiny w Siankach
Kiedy wyjdziemy z lasu na polan
w Siankach, po stronie ukraiskiej wi-
dzimy miasteczko pooone tu przy
przeczy Uockiej. Osada, stacja ko-
lejowa i ruchliwa szosa to zadziwiajcy
widok, zwaszcza po tym, jak przez
wielekilometrwwdrowalimypopol-
skiej stroniezupenympustkowiem.
Okolice Sianek to tereny, na ktrych wystpuje wiele rolin
spotykanych zwykle na pooninach. Rosn tu cae any
ciemiycy biaej. Ta bardzo okazaa i rzadka rolina w Pol-
sce, wystpuje gwnie w Bieszczadach. Moemy te zobaczy prosie-
nicznik jednogwkowy, kwitncy na fioletowo wymord grski,
goryczk trojeciow oraz rne gatunki storczykw. Na tym terenie
mona spotka endemity wschodniokarpackie m.in. pszeniec biay,
ktrywystpujenaniewielkimobszarzetylkowtej czci gr.
?
126
ka w Siankach
Sianki po stronie ukraiskiej
RDA
Sanu
Odniedawna z Sianek moemy legalnie doj dorda
Sanu, ktreprawdopodobnieniejest rdemSanu.
O to, gdzie San ma swoje rda,
spierano si od dawna. W XIX wieku
kartografowie austriaccy uznali, e po-
cztkiemSanu jest potok noszcy dzi
nazw Niedwiedzi. Szczeglnie, e
wypywajc z przeczy ydowski Be-
skid i pnocnych stokw Opoonka,
czsto niesie wicej wody. Dopiero na
pocztku XX wieku ustalono, e San
ma rdo w pobliu Przeczy Uoc-
kiej. Do 2006 roku rda Sanu byy dla
turystw niedostepne. Oczywicie,
wiele osb, ktre dotary do Sianek,
nie mogo sobie odmowi wybrania si
do samego rda. A nie byo to atwe.
Ledwo widoczn cieyn trzeba byo
si przedziera przez gste chaszcze
i botniste parowy. Dzisiaj idzie si tam
legalnie, wygodn ciek wyznaczo-
n przez pracownikw Bieszczadz-
kiego Parku Narodowego. Nie wiedzie
ona wzdu potoku, ale nieco naokoo,
atwiejsz tras.
Wmiejscu uznawanymza rdo, po-
midzy supkami granicznymi, stoi
obelisk z ukraiskim napisem infor-
mujcym, e std wypywa San.
Samo rdo jest kilka metrw niej.
Analizujc przedwojenne i obecne
mapy Bieszczadw mona wywnio-
skowa, e prawdziwe rdo tej rzeki
ley jednak ok. 300 m na poudniowy
zachd na Ukrainie i jest od naszej
strony niedostpne (wicej informacji
na ten temat Paj nr 32). Taki stan
istnieje od czasu wytyczenia wspl-
nej granicy pomiedzy Polsk a Zwiz-
kiem Radzieckim. W Bieszczadach
miaa ona przebiega od rda Sa-
nu, z biegiem grnego odcinka rzeki.
Wytyczono j jednak wzdu pierw-
szego lewego dopywu. Prawdopo-
dobn przyczyn bya ch odsuni-
cia granicy od Przeczy Uockiej,
przez ktr przebiegaj: strategiczna
drogai liniakolejowa.
127
rdo Sanu
Ujcie potoku Niedwiedziego
do Sanu
Bieszczady, roczniki Towarzystwa Opieki Nad Zabytkami, Oddzia Biesz-
czadzki, t. 47, 10.
, pracazbiorowa, Pruszkow2002.
, pytaCD, 2006.
Gsiorowski H., [w:] Bieszczady t. I ,
Ksinica-Atlas, WarszawaLww1935.
Gowaciski Z. (red.),
[w:]
, t. IX:
Haczewski G., Kukulak J., Bk K.,
, Wyd. Nauk. Akad. Pedag. Krakw, 2007.
Kryciski S., , Rewasz 1995.
Kryciski S. (red.),
Bieszczadzki Park Narodowy, Wydawnictwo Stanisaw
Kryciski, Ustrzyki GrneWarszawa1995.
materiay sesji naukowej, Rzeszw1977.
Marszaek E., Ruthenus, Krosno2005
Osadnik H., WesokinW., , Libra, 2005.
Piko-MirkowaH., Mirek Z., , Multico, 2007.
, t. 13, 32.
, materiay Muzeum Budownictwa Ludo-
wegowSanoku, nr 31, 1993.
, Chromy
Przyrod Ojczyst, 1977.
, t. 110.
Szwedler I., Sobkowiak M., , Multico, Warszawa
1998.
Wierchy 25, 1956.
Winnicki T., Zemanek B., , 2004.
Zarzycki K., Gowaciski Z., , Wiedza Powszechna, 1986.
Bieszczady, przewodnik
Bieszczadzki Park Narodowy
Przewodnik po Beskidach Wschodnich
Krgowce Bieszczadw Zachodnich ze szczeglnym
uwzgldnieniem Bieszczadzkiego Parku Narodowego Monografie
Bieszczadzkie
Budowa geologiczna i rzeba Biesz-
czadzkiegoParkuNarodowego
CerkwiewBieszczadach
Bieszczady, sownik historyczno-krajoznawczy cz. 1 gmina
Lutowiska
Losy cerkwi wPolscepo1944roku,
Skarby poskarpackichlasw,
Osobliwoci BieszczadwWschodnich
Roliny grskiez serii FloraPolski
Paj-AlamanachKarpacki
Pooniny w Bieszczadach Zachodnich
Projekt midzynarodowego parku w Bieszczadach Zachodnich
Roczniki Bieszczadzkie
Spotkania z przyrod roliny
wiat rolini zwierzt wBieszczadachpolskich,
PrzyrodaBieszczadzkiegoParkuNarodowego
Bieszczady
Bibliografia
GOPR Grupa Bieszczadzka
601 100 300
985
13 463 22 04
Bieszczadzki Park Narodowy informacja
www.bdpn.pl 13 461 03 50, 13 461 10 91
Zarzd Zespou Karpackich Parkw Krajobrazowych
www.parkikrosno.pl 13 436 31 87
Karpackie Centrum Turystyki Aktywnej Zielony Rower
www.zielonyrower.pl 13 469 62 90
Muzeum Przyrodnicze BdPN
13 461 10 91
Muzeum Przyrodniczo-owieckie Knieja w Nowosikach
www.muzeumknieja.pl 13 469 41 85
http://www.btc.bieszczady-online.pl.
Cae Bieszczady w Internecie: www.bieszczady.pl;
www.twojebieszczady.pl; www.bieszczady.net.pl
Nr ratunkowy w grach dostpny z kadego telefonu;
Nr alarmowy GOPR (bezpatnie);
Centrala GOPR Sanok, ul. Mickiewicza 49 .
W Internecie: ; telefonicznie .
Na miejscu:
Orodek Informacji i Edukacji Turystycznej w Lutowiskach
(ponsob, 8.0016.00);
Orodek Naukowo-Dydaktyczny BdPN w Ustrzykach Dolnych, ul. Beska 1
(wtosob 917);
Przy wejciu na szlaki turystyczne (VX, ponniedz 818).
Krosno, ul.
Bieszczadzka 1.
W Internecie: ; telefonicznie: .
Opisy parkw krajobrazowych poudniowej czci Podkarpacia oraz
informacje na temat wytyczonych tam cieek przyrodniczych.
Lesko,
Plac Konstytucji 3 Maja 7
W Internecie: ; telefonicznie: .
Lokalny tour operator oferujcy pen ofert atrakcji znajdujcych si na
szlaku Zielony Rower oraz pomoc w organizacji imprez ekoturystycznych na
obszarze Midzynarodowego Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie.
Ustrzyki Dolne, ul. Beska 1:
tel. .
Ekspozycje prezentujce bogaty zbir rzadkich i ciekawych okazw zwierzt
oraz geologi, szat rolinn i problemy ochrony przyrody Bieszczadw.
W Internecie: ; telefonicznie: .
Mona tu zostawi samochd na parkingu, napi si kawy lub herbaty,
zasign szczegowych informacji oraz zwiedzi ekspozycj Muzeum oraz
wej na ciek przyrodnicz.
Szczegowe opisy i mapy tras Zielonego Roweru, ktre oplataj gst nitk
cae Bieszczady mona znale na stronie Bieszczadzkiego Towarzystwa
Cyklistw
Przydatne adresy - gdzie i czego szuka w Bieszczadach
DZIKIE BIESZCZADY
DLA KADEGO
Jacek Szarek Grzegorz Sitko
CARPATHIA PRO
D
Z
I
K
I
E
B
I
E
S
Z
C
Z
A
D
Y
D
L
A
K
A

D
E
G
O
J
a
c
e
k
S
z
a
r
e
k
G
r
z
e
g
o
r
z
S
i
t
k
o
PRZEWODNIK
P
R
Z
E
W
O
D
N
I
K
Polskie Bieszczady to gry zbyt mae,
aby mona w nich odkry miejsca, w ktrych
jeszcze nikt nie by i ktrych nikt nie opisa.
Ale jednoczenie za due, aby je pozna w cigu
jednego czy nawet kilku dni. A tego dzisiaj
domagaj si turyci. eby pomc im oraz
wacicielom schronisk, pensjonatw czy
gospodarstw, w ktrych si zatrzymali, autorzy
dokonali selekcji informacji o najciekawszych
miejscach, zjawiskach i historiach.
Wybr jest subiektywny, poparty dowiadczeniem
w przedstawianiu bieszczadzkich atrakcji
i promowaniu tych gr.
ISBN 978-83-925973-8-4