AIR METALLERN DAVRANIININ ve TAINIMININ SAYISAL

MODELLE NCELENMES





Onur KARAKURT





YKSEK LSANS TEZ
NAAT MHENDSL





GAZ NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS





HAZRAN 2009
ANKARA
Onur KARAKURT tarafndan hazrlanan AIR METALLERN DAVRANIININ
ve TAINIMININ SAYISAL MODELLE NCELENMES adl bu tezin Yksek
Lisans tezi olarak uygun olduunu onaylarm.

Yrd. Do. Dr. Msteyde B. KOYT .
Tez Danman, naat Mh. AD.


Bu alma, jrimiz tarafndan oy birlii ile naat Mhendislii Anabilim Dalnda
Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.


Do. Dr. Nail YAYERL .
Kimya Mhendislii Anabilim Dal, G. .

Yrd. Do. Dr. Msteyde B. KOYT .
naat Mhendislii Anabilim Dal, G. .

Yrd. Do. Dr. nder KOYT .
naat Mhendislii Anabilim Dal, G. .





Tarih: 05/06/2009

Bu tez ile G.. Fen Bilimleri Enstits Ynetim Kurulu Yksek Lisans derecesini
onamtr.

Prof. Dr. Nail NSAL .
Fen Bilimleri Enstits Mdr
TEZ BLDRM

Tez iindeki btn bilgilerin etik davran ve akademik kurallar erevesinde elde
edilerek sunulduunu, ayrca tez yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu
almada bana ait olmayan her trl ifade ve bilginin kaynana eksiksiz atf
yapldn bildiririm.




Onur KARAKURT












iv
AIR METALLERN DAVRANIININ ve TAINIMININ SAYISAL
MODELLE NCELENMES
(Yksek Lisans Tezi)

Onur KARAKURT

GAZ NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS
Haziran 2009

ZET

Su sistemlerinde, insan sal iin tehlikeli, toksik zellikli ar metallerin
davran ve tanmnn incelenmesi gnmzde nemini giderek artmakta ve
bu konuda yeni yntemler ve modeller gelitirilmektedir. Bu almada, -
boyutlu saysal model ECOMSED modifiye edilerek ar metal modeli eklendi.
Saysal model yardmyla akm sirklsyonu, tuzluluk ve kohezif olmayan
sedimentin tanm, depolanmas ve tekrar askya gemesi olaylarnn zamana
bal deiimi simle edildi. Ar metal modelinde bu byklkler kullanlarak
ar metal davran, ayrlm katsaysnn (k
d
) sedimente balanm partikl ve
znm haldeki ar metal konsantrasyonu zerindeki etkileri eitli
hidrodinamik, tuzluluk ve kohezif olmayan sediment koullar dikkate alnarak
basit bir ak kanalda incelendi. Akm yaps, ayrlm katsays, tuzluluk, askda
ve tabanda bulunan sedimentin, znm ve sedimente balanm partikl
halinde bulunan ar metal tanm stndeki etkileri incelendi. Tuzluluun
artmasyla, k
d
deerinin azald ve askdaki sediment deerinin artmasyla,
znm metal konsantrasyonunun azald grld.

Bilim Kodu : 911.1.125
Anahtar Kelimeler : Ar Metaller, Ar Metallerin Tanm ve Davran,
Saysal Modelleme
Sayfa Adedi : 100
Tez Yneticisi : Yrd. Do. Dr. Msteyde B. KOYT

v
INVESTIGATION OF BEHAVIOUR AND TRANSPORTATION OF HEAVY
METALS BY NUMERICAL MODELLING
(M.Sc. Thesis)

Onur KARAKURT

GAZ UNIVERSITY
INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY
June 2009

ABSTRACT

In recent years, the importance of investigation of behaviour and transportation
of heavy metals in water systems that are dangerous for human health with
toxic characteristics has been increasing and hence work on developing new
methods and models are undertaken. The aim of this study is to refine the three
- dimensional numerical ECOMSED by implemeting a heavy metal model and
then to simulate flow circulation, salt and non-cohesive sediment transportation,
deposition and re-suspension. Of using values of those variables, the behaviour
of heavy metals was investigated in a simple open channel by taking into
consideration the effect of partition coefficient (k
d
) on particulate and dissolved
heavy metal concentrations for various hydrodynamic, salt and non-cohesive
sediment conditions. The effect of flow structure, partition coefficient,
concentration of salt, suspended sediment and bed load on particulate and
dissolved heavy metal concentrations are investigated. It is found that partition
coefficient decreases with increasing salinity and dissolved metal concentration
increases when suspended sediment concentration decreases.

Science Code : 911.1.125
Key Words : Heay metals, Behaviour and Transportation of Heavy Metals,
Numerical Modelling of Heavy Metals
Page Number : 100
Adviser : Assistant Prof. Dr. Msteyde B. KOYT

vi
TEEKKR

almalarm boyunca yardm ve katklaryla beni ynlendiren deerli Hocalarm
Yrd. Dr. Msteyde B. KOYT ve Yrd. Dr. nder KOYTe, verdii burs
destei nedeniyle TBTAKa ve manevi destekleriyle beni hibir zaman yalnz
brakmayan annem ve babama teekkr bir bor bilirim.

vii
NDEKLER

Sayfa
ZET .......................................................................................................................... iv
ABSTRACT................................................................................................................. v
TEEKKR................................................................................................................ vi
NDEKLER.......................................................................................................... vii
EKLLERN LSTES ............................................................................................... x
SMGELER VE KISALTMALAR........................................................................... xiii
1. GR....................................................................................................................... 1
2. LTERATR ARATIRMASI ............................................................................... 4
2.1. Genel Bilgiler .................................................................................................... 4
2.1.1. Metallerin snflandrlmas .................................................................... 4
2.1.2. znm ve sedimente balanm partikl halindeki ar metaller ..... 4
2.1.3. Katyon deiimi ve adsorbsiyonu........................................................... 5
2.2. Yaplan Saysal Modelleme almalar ........................................................... 7
2.3. Literatr Aratrmasnn Sonular.................................................................. 12
3. AIR METAL MODEL ...................................................................................... 14
3.1. Ar Metal Modelinin Tanmlanmas.............................................................. 14
3.2. Ar Metal Hareketi ........................................................................................ 15
3.3. Yatay Dzlemde Kutu (Box) Modelinin almas ........................................ 19
4. ECOMSED SAYISAL MODEL .......................................................................... 27
4.1. Giri................................................................................................................. 27
4.2. Hidrodinamik Modl....................................................................................... 28
4.2.1. Giri ...................................................................................................... 28

viii
Sayfa
4.2.2. Temel eitlikler ..................................................................................... 29
4.2.3. Trblans modeli .................................................................................. 32
4.2.4. Snr koullar........................................................................................ 33
4.2.5. Modelde yaplan temel kabuller ........................................................... 37
4.3. Dey Yndeki Sigma Koordinat Sistemi ...................................................... 38
4.4. Yatay Dzlemde Ortogonal Erisel Koordinat Sistemi .................................. 43
4.5. Saysal zm................................................................................................. 46
4.6. Sonlu Farklar Yntemiyle Formlasyon......................................................... 52
4.7. Ortogonal Erisel zm A......................................................................... 57
4.8. Sediment Tanm Modl.............................................................................. 57
4.8.1. Giri ...................................................................................................... 57
4.8.2. Sediment tanm modl ..................................................................... 62
4.8.2. Kohezif olmayan sedimentin askya gemesi ....................................... 65
4.8.3. Kohezif olmayan sedimentin birikmesi ................................................ 70
5. SAYISAL MODELN UYGULAMALARI.......................................................... 71
5.1. Giri................................................................................................................. 71
5.2. Saysal Modelin Ak Kanala Uygulanmas ................................................... 72
5.2.1.niform akm yapsnn elde edilmesi................................................... 73
5.2.2. Ak kanalda tuzluluun deiimi ....................................................... 76
5.2.3. Ak kanalda akm alan ...................................................................... 77
5.2.4. Ak kanalda kohezif olmayan sediment konsantrasyonunun
dalm. 81
5.2.5. Ak kanalda znm ar metal konsantrasyonunun dalm ....... 84

ix
Sayfa
5.2.6. Ak kanal akmnda partikl halindeki ar metal konsantrasyonunun
dalm.87
6. SONULAR ve NERLER ................................................................................ 92
6.1. Sonular .......................................................................................................... 92
6.2. neriler ........................................................................................................... 93
KAYNAKLAR.......................................................................................................... 94
ZGEM............................................................................................................. 100













x
EKLLERN LSTES
ekil Sayfa

ekil 3.1. lgili parametreler ve ardk hcrelerden oluan kutu modeli 15

ekil.3.2. i,j hcresine w,e,n ve s olan drt komu hcre snrndan askdaki
sedimentin adveksiyon ve difzyonu... 19

ekil 3.3. t = mt zaman aralnda 25

ekil 3.4. t = t( m + 1) zaman admnda adveksiyon, difzyon ve tekrar
askya geme ve birikme olaylar.... 26

ekil 4.1. ECOMSED alma emas. 28

ekil 4.2. Sigma koordinat sistemi.. 39

ekil 4.3. Ortogonal erisel koordinat sistemi.... 43

ekil 4.4. ECOMSED saysal modeline ait ak emas.. 50

ekil 4.5. ve d modller arasndaki iliki.. 51

ekil 4.6. eitli deikenlerin yatay ve dey dzlemde zm a gz
zerindeki yerleri (a) d modl ve (b) i modl 53

ekil 4.7. Deikenlerin dey zm a zerindeki yerleri...... 54

ekil 4.8 Dane apnn fonksiyonu olarak kohezif olmayan sediment iin
kelme hz...... 67

ekil.5.1 Test Durumlar iin kullanlan ak kanal boyuna profili 71

ekil 5.2 Ak kanala uygulanan zm a hcrelerinin dalm. 72

ekil 5.3 Farkl taban eimlerinde ak kanal taban ...... 74

ekil 5.4 1/25 000 taban eimli kanalda serbest su yzeyi ve kanal taban
deiimi.74

ekil 5.5 1/22 500 taban eimli kanalda serbest su yzeyi ve kanal taban
deiimi.................................................................... 75

ekil 5.6 1/27 500 taban eimli kanalda serbest su yzeyi ve kanal taban
deiimi.................................................................... 75


xi
ekil Sayfa

ekil 5.7 1/25 000 taban eimli tabanda tuzluluun kanal boyunca deiimi. 76

ekil 5.8 Ak kanalda U (m/s) boyuna hz bileeninin tabandaki tabakada
(K=5 tabakas) dalm 77

ekil 5.9. Ak kanalda U (m/s) boyuna hz bileeninin orta tabakadaki
(K=3 tabakas) dalm... 78

ekil 5.10. Ak kanalda U (m/s) boyuna hz bileeninin yzey tabakadaki
(K=1 tabakas) dalm. 79

ekil 5.11. Boyuna kanal ekseninden geen dey kesitteki U (m/s) boyuna
Hz bileeni dalm................. 80

ekil 5.12. Kanal boyunca yatay dzlemde yzey tabakasnda (K=1 tabakas)
kohezif olmayan askdaki sediment konsantrasyonu dalm... 81

ekil 5.13. Kanal boyunca yatay dzlemde orta tabakasnda (K=3 tabakas)
kohezif olmayan askdaki sediment konsantrasyonu dalm... 82

ekil 5.14. Kanal boyunca yatay dzlemde tabana en yakn tabakada (K=5
tabakas) kohezif olmayan askdaki sediment konsantrasyonu
dalm... 82

ekil 5.15. Kanal boyuna ekseninden geen dey kesitte kohezif olmayan
askdaki sediment konsantrasyonu dalm.. 83

ekil 5.16. Kanal enine ekseninden geen dey kesitte kohezif olmayan
askdaki sediment konsantrasyonu dalm... 83

ekil 5.17. Kanal boyunca yatay dzlemde yzey tabakasnda
(K=1 tabakas) znm ar metal konsantrasyonu dalm..... 85

ekil 5.18. Kanal boyunca yatay dzlemde orta tabakada (K=3 tabakas)
znm ar metal konsantrasyonu dalm.. 85

ekil 5.19. Kanal boyunca yatay dzlemde tabana en yakn tabakada
(K=5 tabakas) znm ar metal konsantrasyonu dalm. 86

ekil 5.20. Kanal boyuna ekseninden geen dey kesitte znm ar
metal konsantrasyonu dalm..... 87



xii
ekil Sayfa

ekil 5.21. Kanal enine ekseninden geen dey kesitte znm ar
metal konsantrasyonu dalm.. 87

ekil 5.22. Kanal boyunca yatay dzlemde yzey tabakada (K=1
tabakas) partikl halindeki ar metal konsantrasyonu dalm.. 88

ekil 5.23. Kanal boyunca yatay dzlemde orta tabakada (K=3 tabakas)
partikl halindeki ar metal konsantrasyonu dalm.. 89

ekil 5.24. Kanal boyunca yatay dzlemde tabana en yakn tabakada (K=5
tabakas) partikl halindeki ar metal konsantrasyonunu dalm.. 89

ekil 5.25. Kanal boyuna ekseninden geen dey kesitte partikl halindeki
ar metal konsantrasyonu dalm...... .90

ekil 5.26. Kanal enine ekseninden geen dey kesitte partikl halindeki
ar metal konsantrasyonu dalm... 90

xiii
SMGELER VE KISALTMALAR

Bu almada kullanlm baz simgeler ve ksaltmalar, aklamalar ile birlikte
aada sunulmutur.

Simgeler Aklama

A
M
Yatay difzyon katsays
A
H
Scaklk ve tuzluluk iin yatay difzyon katsays
C Bir litre akkanda znm ar metal
konsantrasyonu
Cd Kadmiyum
Cu Bakr
Cr Krom
C
D
Diren katsays
D

Toplam su derinlii
D
*
Boyutsuz dane parametresi
D
50
Tabandaki danelerin aplar
D
k
Efektif dane ap
DMS Askdaki sedimente balanm partikl
halindeki metalin ktlesi
F
x
x - ynndeki difzyon
F
y
y - ynndeki difzyon
F

Scaklk iin yatay dzlemdeki difzyon ifadesi

F
S
Tuzluluk iin yatay dzlemdeki difzyon ifadesi
f Coriolis katsays
g Yerekimi ivmesi
Hg Civa
K Potasyum
k
d
Ayrlm Katsays
l Trblans makro lei
Na Sodyum

xiv
Simgeler Aklama

Ni Nikel
P Birim sediment gramna balanan ar metal
konsantrasyonu
Pb Kurun
P
atm
Atmosfer basnc
q
b
Taban yk tanm oran
R
e,s
Dane Reynolds says
S Tuzluluk
S
b
Srnt maddesi konsantrasyonu
SPM Askdaki sediment konsantrasyonu
U x ynndeki hz bileeni
U
1

1
ynndeki hz bileeni
U
2

2
ynndeki hz bileeni
u
*
Taban srkleme hz
u
*krtab
Kritik taban srkleme hz
u
*krask
Sediment danesinin askya gemesi iin almas
gereken srtnme hz
U
b
Dane hz
V y ynndeki hz bileeni
W z ynndeki hz bileeni
W
s
Danenin kelme hz
Zn inko

b
Srama ykseklii
Serbest su yzeyi
Shield parametresi

kr
Kritik hareketlilik kabiliyeti parametresi
von Karman sabiti
Yerel younluk

o
Referans younluu

xv
Simgeler Aklama

b
Tabandaki srkleme gerilmesi
koordinat sistemindeki dey hz bileeni

Ksaltmalar Aklama

BOD Biological Oxygen Demand
DO Dissolved Oxygen
ECOMSED Estuaries and Coastal Ocean Circulation Model
with SEDiment Transport)
EFDC 3D Environmental Fluid Dynamics Code
HSCTM 2D Hydrodynamic, Sediment and Contaminant
Transport Model
WLPM Wai and Luis Paralel Model)


1
1. GR

Haliler ve kysal alanlar, insanlk medeniyeti asndan her zaman byk nem
tamlardr. Dnya nfusunun yarsndan fazlasnn da, bu alanlarn yaknlarnda
oturduu bilinmektedir. Bunun nedeni bu alanlarn; gemi tamaclna uygun
olmas, genelde geni dz alanlardan olumas, kaliteli deniz rnlerini barndrmas,
gzel deniz kylar ve uygun iklime sahip olmasdr. Halilerin ve kysal alanlarn
bu zelliklerinden dolay; sanayi, ticaret, turizm ve tarm faaliyetleri bu alanlarda
srekli gelime gstermeye devam etmektedir. Bu ekonomik faaliyetlerin bu
alanlarda artarak bymeye devam etmesinin sonucu olarak saylar her geen gn
artan birok kysal mhendislik projeleri de planlanarak uygulamaya konmaktadr
(rnein; arazi slahlar, ky dzenlemeleri, limanlar ve atk su dearjlar vb. gibi).
Bu uygulamalar ise su sistemi zerinde nemli etkilerde bulunmakta, bu alanlarn
hidrodinamiini, su kalitesini ve ekosistemini deitirebilmektedir. Srdrlebilir
ekonomik bymeyi devam ettirmek iin bu uygulamalarn mhendislik ve evresel
etkilerinin dikkatli olarak deerlendirilmesi gerekmektedir [Yuwu, 2003].

Ekonomik faaliyetlerin; krfez, gl, nehir, hali ve kysal sularda artmaya devam
etmesinin sonucunda, evresel problemler ve zellikle kirlilik problemi ortaya
kmaktadr. Son yllarda bu alanlarda kirlilik probleminin etkilerini azaltmak iin
kirlilik miktarnn ve dalmnn konumsal ve zamansal tahmininde kullanlan su
kalitesi modellerinin gelitirilmesiyle ilgili yaplan almalarda byk art
gzlenmektedir. Yaplan almalarla zellikle saysal model yardmyla su
kalitesinin sz konusu su ktleleri ierisinde gerek sedimente balanm gerekse su
ierisinde znm halde bulunan, insan salna zararl ar metallerin
konsantrasyonlarnn zamanla ve konumla nasl deitii tahmin edilmeye
allmaktadr. Canllarda ar metal konsantrasyonlarnn belli deerleri amas
durumunda, toksin ve kanserojen zellik grlmektedir. Beslenme zinciri ve
imesuyu ile canl bnyesine alnan ar metallerin birikmesi, canl metabolizmasn
hem fiziksel hem de psikolojik olarak etkilemektedir. Bu nedenle eitli ar metal
konsantrasyonlarnn belirli snrlarda tutularak kontrol altnda tutulmas
gerekmektedir. nsan salna zararl olan ar metallerin su sistemlerindeki

2
konsantrasyonlarna ve tanmlarna gereken nemin verilmemesi durumunda birok
salk probleminin zamanla ortaya kmas kanlmazdr. Ar metal kirliliinin,
lmlerle yaplan deerlendirmelerin yan sra, yeni gelitirilmekte olan saysal
modellerin kullanlmasyla tanmlarnn ve davranlarnn daha iyi anlalabilmesi,
meydana gelebilecek kirliliin evreye zarar vermeden tahmin edilebilmesi ve etkin
mcadele yntemlerinin zamanla uygulanabilmesi hedeflenmektedir.

Su ktlelerinde zamanla ve konumla deien farkl lekteki karmak fiziksel
mekanizmalar ifade etmek iin tanm denklemleri kullanlmakta ancak sz konusu
denklemlerin analitik zmleri bulunmamaktadr. Bu nedenle tanm
denklemlerinin zm iin saysal yntemler kullanlmaktadr. Bilgisayar
sistemlerindeki gelimelere paralel olarak, halilerin hidrodinamiinin ve su
kalitesinin saysal modellemesi; su sistemlerindeki mhendislik uygulamalarnn
fizibilitesinin ve uygulamalarn evresel etkilerinin deerlendirilmesinde popler ve
ekonomik olmaktadr. Bu alma kapsamnda - boyutlu saysal model
ECOMSED kullanlarak ar metallerin davran ve tanmnn incelenmesi
amalanmtr.

Trkiyede her geen gn su kaynaklar azalmakta veya biraz daha kirlenmektedir.
Bu nedenle mevcut su kaynaklarnn standardn korumak ve insan salna uygun
su temin edebilmek iin gerekli almalarn yrtlmesi zorunludur. Yaplmas
gereken dzenli lmlerin ve denetimlerin yan sra su sistemlerini ve oradaki
ekolojik dengeyi incelemek ve iyiletirmek iin tm dnyada etkin bir biimde
kullanlan ekolojik modellerin lkemizde de kullanlmasn salamaktr. Bu alma
bu ynde atlm bir adm saylabilir.

kinci blmde, konunun neminden, ilgili temel kavramlardan ve daha nce
yaplm ilgili saysal model almalarndan bahsedilmitir. Yaplan aratrma
sonucunda, genel olarak iki boyutlu zm yntemlerinin kullanld, boyutlu
zm yntemlerinin sk kullanlmad grlmtr.


3
nc blmde, ar metal tanmnn modellemesinde kullanlan kutu
yaklamna ait temel eitlikler, ilgili yaklamlar ve yaplan almalar hakknda
bilgi verilmitir.

Drdnc blmde, almada kullanlan ECOMSED saysal modelli ve ilgili alt
modllerinin (hidrodinamik ve sediment modlleri) alma prensipleri, zm a
sistemleri, snr koullar ve saysal model detaylar verilmitir.

Beinci blmde, saysal modele eklenen ar metal modeline ait uygulamalar
verilmi, farkl hidrodinamik ve fiziksel artlar altnda ar metal davran
incelenmitir.

Altnc blmde, yaplan almadan elde edilen sonular ve yaplan neriler yer
almaktadr.



















4
2. LTERATR ARATIRMASI

2.1. Genel Bilgiler

2.1.1. Metallerin snflandrlmas

evresel kirlilie gre metaller (1) kritik olmayan, (2) toksik ancak znemeyen
veya ok az grlen ve (3) yksek toksinli ve nisbeten kolay bulunabilen metaller
olmak zere kritere gre snflandrlabilir. rnein; sodyum (Na), potasyum (K),
magnezyum (Mg) ve kalsiyum (Ca) tehlikeli metaller deildir nk bunlar eser
metaller olarak kabul edilmemektedirler. Ancak nikel (Ni), bakr (Cu), inko (Zn),
kadmiyum (Cd), civa (Hg) ve kurun (Pb) gibi makro elementler, toksik ve olduka
kolay bulunabilen metaller olarak kabul edilmektedirler [Forstner ve Wittmann,
1979].

Eser metal miktar gda malzemelerinde belirli bir deerin zerinde olduu zaman
toksik olarak kabul edilmektedirler. Bu metallerin olmamas durumunda da
organizmann bymesi bozulduundan, eser miktardaki metal nemlidir. Bununla
birlikte eser metal konsantrasyon seviyesi olmas gereken seviyeyi atnda, sz
konusu eser metal toksik olmaktadr [Forstner ve Wittmann, 1979].

2.1.2. znm ve sedimente balanm partikl halindeki ar metaller

Ar metaller su stununda znm ve sedimente balanm partikl halde olmak
zere iki fazda bulunmaktadr. Su stunundaki znm ar metal
konsantrasyonunun sedimente balanm partikl halindeki ar metal
konsantrasyonuna oran iki faz arasndaki deiimi ifade etmektedir [Burton ve Liss,
1976]. rnein inko ve kadmiyum gibi ar metaller iin bu oran akarsularda
srasyla 2:1 ve 1:1 aralnda iken, gllerde bakr, civa, krom ve kurun iin sz
konusu oran 1:2 ve 1:4 arasnda deimektedir [Forstner ve Wittmann, 1979]. Kil
mineralleri veya Fe/Mn oksitleri zerindeki sorpsiyon gibi birok olas duruma gre

5
su stnundaki znm metal, sedimente balanm partikl faza
dnebilmektedir.

2.1.3. Katyon deiimi ve adsorbsiyonu

zellikle kil mineralleri, yeni kelmi demir hidroksitleri ve organik maddeler gibi
geni yzey alanna sahip sediment oluturan baz maddeler, katyon deiimi
sayesinde zeltiden ar metalleri emerler ve yine zeltiye edeer miktarda baka
ar metal brakrlar. Geni yzeyli tm ince daneli malzemeler, molekller aras
kuvvet nedeniyle kat sv yzeyinde ar metal iyonlarn biriktirebilirler. Bu olay
adsorbsiyon olarak ifade edilmektedir [Olausson ve Cato,1980].

Adsorbsiyon, yalnzca elektrostatik ekim sonucu ortaya kabilecei gibi hidrojen
ba, dzenli ba veya Van der Walls balarndan da meydana gelebilmektedir
[Olausson ve Cato, 1980]. Emici malzemede biriken katyon says ile
konsantrasyonu arasnda bir denge durumu mevcuttur. Eer zeltinin ar metal
miktar artarsa, adsorbe edilen katyon miktar da artmaktadr. Konsantrasyonun
azalmasyla da desorpsiyon olumakta bylece yeni bir zelti dengesi
salanmaktadr [Forstner ve Wittmann, 1979].

Turner ve Burt (1985) almalarnda adsorbsiyonun; tuzluluk, redoks potansiyeli,
pH, askdaki sediment konsantrasyonu ve scaklk gibi birok faktre bal olduunu
gstermitir. lk faktrn etkisi, partikl halindeki metallere ok baldr.
Askdaki sediment konsantrasyonunun yksek olmas adsorpsiyonun oluaca yzey
alannn da geni olduunu gstermektedir. Scakln artmasyla, reaksiyon hz
artmaktadr. Ayrca metaller, tuzlu sularda balandklar sediment danelerinden
ayrlmaktadr [Turner ve Burt, 1985].

Gunn ve arkadalar (1992) tarafndan yaplan bir dier almada As, Cd, Cu, Ni ve
Znnin znm ve sedimente balanm partikl fazlar incelenmi ve tuzlulua
bal ayrlm katsaysnn deiimi aratrlmtr. almada ayrlm katsaysnn
tuzlulua bal deiiminin her bir metal iin farkl olduu bulunmutur. Cd
++
(aq)

6
iin tm tuzluluk deerlerinde 1,4x10
4
1/kg deerinde sabit ayrlm katsays
tanmlanabilecei grlmtr. Kadmiyumun ounlukla zayf balarla sediment
danelerinin zerine balanrken krom, bakr (ounlukla organiklere baldr), nikel,
kurun ve inkonun (genelde azaltlabilir fazda) olduka gl balara sahip
olduklar grlmtr. Genelde, birok metal tuzlu sulara kyasla tatl sularda daha
zayf ba yaplarna sahiptirler [Gunn ve ark.,1992].

Turner ve Millward (1994), byk lekli gelgitlerin olduu bir halite eser
metallerin znm ve sedimente balanm partikl fazlar arasndaki ayrlmn
gzden geirmi ve fazlar aras deiimi inceledi. Kirlilik tanm model
almalarnda birok hali modelindeki anahtar parametrenin sedimente balanm
partikl halindeki metal konsantrasyonunun (w/w) znm haldeki metal
konsantrasyonuna (w/v) oran olarak tanmlanan ayrlm katsays (k
d
) olduu
belirtilmektedir. Ayrca konu ile ilgili yaplan laboratuvar almalar da, ar
metallerin partikl znm fazlar arasndaki ayrlmnn tuzlulukla deitiini
ortaya koymutur [Turner ve Millward, 1994].

Adsorbsiyon ilemi sonucunda dengeye ulaldnda, znm metal
konsantrasyonu ile sedimente balanm partikl halindeki metal konsantrasyonu
arasndaki iliki aada verilmektedir.

C
P
k
d
= (2.1)

Burada, P (g/g) birim sediment gramna balanan ar metal konsantrasyonu, C
(g/l) bir litre akkanda znm ar metal konsantrasyonu ve k
d
ayrlm
katsaysdr [Turner ve Millward, 1994; Turner ve ark.,1993]. Literatrde genel
olarak k
d
deeri (l/kg) ile gsterilmektedir.

Turner ve arkadalar (1993), ayrlm katsays (k
d
) yaklamn Humber Halicindeki
ar metal desorpsiyonu iin uyguladlar. k
d
yaklam ile ar metalin znm
sedimente balanm partikl fazlar arasndaki ayrlm Humbern tuzluluk deiimi

7
iin gsterildi. Halicin simlasyonunda radyo-izotoplar kullanlmasyla yaplan
laboratuvar deneylerinden k
d
deerleri tretildi. Cd iin k
d
nin tatl sularda 3 170
1/kg ve halicin aznda tuzluluk seviyesinin 35 ppt olmas durumunda 750 1/kg, Zn
iin srasyla 7 130 1/kg ve 10 600 1/kg olarak bulundu [Turner ve ark.,1993].

Halilerde tatl ve tuzlu suyun karmasndan dolay, znm metal
konsantrasyonu tuzluluun artmasyla birlikte art gstermektedir [Forster ve
Wittmann, 1979]. Bununla birlikte sedimente balanm partikl halindeki metal
miktarndaki d arazi lmleriyle de dorulanmtr. Bunun sonucunda, ayrlm
katsays (k
d
) tuzluluun artmasyla azalmaktadr. Bylece k
d
nin tuzluluk deeriyle
deiimi laboratuvar deney sonularnn analizleriyle formle edilmitir [Turner ve
Millward, 1994].

Comber ve arkadalar (1995) tarafndan yaplan almada, ngilterede bulunan
Humber ve Mersey halilerinde 1989 ve 1992 arasnda yaplm lmler
kullanlarak znm ve sedimente balanm partikl halindeki metal seviyeleri
arasnda mukayese yaplmtr. Bu sonulara gre Merseyde askdaki sediment
zerinden elde edilebilen toplam eser metal miktar Humber ile karlatrldnda
iki kat daha fazladr. Benzer ekilde, Merseydeki ayrlm katsaylar da daha
byktr [Comber ve ark.,1995].

Turner (1996) almasnda, arazi lmlerinin incelenmesinden tretilmi ayrlm
katsaylarn (k
d
) yeniden gzden geirdi. Cd, Cr, Cs ve Znye ait denge
durumundaki k
d
deerlerini Clyde, Tweed, Dee, Humber ve Tamar halilerinin arazi
lmlerinden elde etti. alma sonucunda k
d
nin tuzlulua bal olarak deitii,
artan tuzlulukla, znm sedimente balanm partikl fazlar arasndaki
ayrlmn da genel olarak azald belirlendi [Turner, 1996].

2.2. Yaplan Saysal Modelleme almalar

zellikle son yllarda artan evres - su - ekolojik kirlilik problemleri nedeniyle,
halilerde ve kysal sularda akm, su kalitesi gstergeleri, taban ve askdaki sediment

8
miktarnn tahmininde kullanlmak zere gelitirilen saysal modellerin ve
yazlmlarn saysnda ve uygulamasnda nemli art gzlemlenmektedir.

Hayter ve arkadalar (1995), HSCTM 2D (Hydrodynamic, Sediment and
Contaminant Transport Model) isimli sonlu elemanlar metodunun kullanld bir
model gelitirdi. kiboyutlu derinlik ortalamal akm alan, serbest su yzeyi,
sediment ve kirlilik tanm simlasyonu yapan bu modelde, hidrodinamik
modelleme HYRO2D modl, sediment ve kirlilik tanm modellemesi ise C2D
modl ile yaplmaktadr. HYRO2D modl, derinlik ortalamal yatay hz bileenleri
ile akm derinlikleri iin hareket ve sreklilik eitliklerini zmekte, tabann isel ve
yzeysel kesme gerilmelerinin, yatay tuzluluk gradyanlarnn ve Coriolis
kuvvetlerinin etkisi hareket eitliinin iinde yer almaktadr. C2D modlnde ise,
askdaki sedimentin, znm ve sedimente balanm partikl haldeki kirlilik
elemanlar ile derinlik boyunca olan konsantrasyonlar adveksiyon dispersiyon
eitlikleri zlerek elde edilmektedir. HYRO2D modl zaman admlar iin akm
alanlarn hesaplarken, C2D tahmin edilen akm alanlarn kullanarak sz konusu
zaman dilimindeki sediment ve kirlilik tanmn hesaplamaktadr. Amerikadaki
birka hali ve glde yaplan lmlerle model sonular karlatrlm ve uyum
olduu gzlemlenmitir [Hayter ve ark., 1995].

Ng ve arkadalar (1996) tarafndan yaplan almada, Humber halicinin
simlasyonunda derinlik ortalamal - sediment tanm modeli (DIVAST) kullanld.
Ar metallerin tanm iin halite ayrlm katsays k
d
= k
d
0
( S + 1)
b
yaklam ile
ifade edildi ve model inko ile kadmiyum simlasyonlar iin uyguland. Ayrlm
katsaylar iin Turner ve arkadalarnn (1993) nerdii deerler kullanld. Buna
gre Cd iin tatl suyun sonunda ayrlm katsays 6 600 1/kg b sabiti -0,653
alnrken, deniz suyu iin k
d
deeri 750 1/kg olarak kullanld. k
d
nin tuzlulukla
artmasyla b sabiti -1,5 deerine kadar ykseltildi. Zn iin ise k
d
tatl su sonunda 6
400 1/kg ve b sabiti +0,034 olarak alnd. znm ve sedimente balanm partikl
halindeki kadmiyum arazi lm deerleri, model sonularyla karlatrld ve
znm metal konsantrasyonlarnn kabul edilebilir yaknlkta olduu gzlemlendi
[Ng ve ark., 1996].

9

Falconer ve Lin (1997) tarafndan yaplan almada, serbest su yzeyini, ortalama
hz bileenlerini, su kalitesi gstergelerini ve sediment tanm aklarn tahmin etmek
iin -boyutlu tabaka ortalamal bir model kullanld. Operator- splitting yntemi ile
su kalitesi ve askdaki sediment tanm eitlikleri zld. Sz konusu model
Humber halicine uygulanarak, tuzluluk, faecal koliform, BOD, DO ile taban ve ask
sediment aklarnn simlasyonu yapld. Model sonular ile hali boyunca yaplan
lm sonular karlatrldnda dikkate deer bir uyum elde edildii belirtildi
[Falconer ve Lin, 1997].

Mwanuzi ve De Smedt (1999), Scheldt halicinde ve Belika ky alannda, ar
metallerin tanmn ve davrann modelleyebilmek iin iki boyutlu sonlu hacim
yntemini kullanarak derinlik - ortalamal toksik tanm modeli gelitirdi. Ayrlm
katsaysn sodyum aktivitesinin veya tuzluluk konsantrasyonunun fonksiyonu alarak
kullandlar. Halice uygulanan modelden elde edilen hem sedimente balanm
partikl halindeki metal hem de znm metal konsantrasyon deerlerinin llen
deerlerle uyumlu olduu belirtildi. Yaplan bu almada tuzluluk
konsatrasyonunun, ar metallerin tanmn ve davrann etkileyen en nemli
faktr olduu belirtildi [Mwanuzi ve De Smedt, 1999].

Ji ve arkadalar (2002), serbest yzeyli su sistemlerinde yaptklar almalarnda
hidrodinamik, sediment ve kirlilik tanm simlasyonlarn gerekletirdiler.
almalarnda, Birleik Devletler evre Koruma Ajans (The United States
Environmental Protection Agency (USEPA)) tarafndan 1996 ylnda Blackstone
Riverda su kalitesi, sediment ve ar metallerle ilgili yaplan lmlerden salanan
veri takmlarndan yararlandlar. Blackstone Rivera uygulanan 3-boyutlu EFDC (3D
Environmental Fluid Dynamics Code) modeli iinde 1-boyutlu (1D) ve zamana bal
hidrodinamik, sediment ve toksik model yer almaktadr. EFDC program, serbest
yzeyli su sistemlerinde (akarsular, gller, haliler vb.) boyutlu akm alann,
eser madde tanmn ve biokimyasal ilemleri modelleyebilmektedir. Kullanlan
program hidrodinamik, tuzluluk ve scakln simlasyonunun yannda kohezif ve
kohezif olmayan sediment tanmn, su ve sedimentte bulunan toksik kirlilik

10
elemanlarnn davrann ve tanmn simule edebilmektedir. almada, sediment
ve be metalin (kadmiyum, krom, bakr, nikel ve kurunun) konsantrasyonlar
farkl frtna sresince simle edilmi ve kirlilik kaynaklarnn etkileri ve akarsuda
sedimentin askya gemesi olay saysal model yardmyla analiz edilmitir.
EFDCnin 1-boyutlu modl Blackstone Rivera uygulandnda elde edilen veriler
ile arazi lmlerinin ok iyi uyum salad ve Blackstone benzeri dar ve s
akarsularda, EFDCnin 1-boyutlu uygulamasnn hidrodinamik, sediment ve metal
tanmlarnda salkl sonular verecei belirtilmitir [Ji, Hamrick ve Pagenkopf,
2002].

Gunapala (2002) ise yapt almada, halilerde ar metallerin davrann ve
tanmn incelemek iin derinlik - ortalamal su kalitesi modeli DIVAST kulland.
Modeli ncelikle 1- boyutlu test durumlarna, daha sonra ise ngilterenin kuzey
dousunda bulunan Humber halicine uygulad. Humber halicinin mevcut arazi
lmleri ile modelden elde edilmi olan sonular karlatrlarak ar metalin
davran incelendi [Gunapala, 2002].

Yuwu (2003), halilerde hidrodinamik, sediment ve metal tanmn simle
edebilmek iin WLPM ( Wai and Luis Paralel Model) isimli boyutlu, paralel
sonlu elemanlar yntemini kullanan bir model gelitirdi. Bu modeli gelitirirken; (i)
byk dorusal denklem sistemleri iin hzl ve verimli zmleyicileri, (ii) dey
evrim viskozite katsaysnn hesaplanmas iin 2,5 trblans yaklamn modllere,
(iii) dey yndeki difzyon katsaylarn hesaplamak iin sonlu farklar metodu
yerine sonlu elemanlar metodunu kulland. Gelitirmi olduu hidrodinamik
sediment ar metal modelini, inde Xiamen Liman ve Nehrine uygulad.
Xiamen Liman ve Pearl Nehrindeki, hidrodinamik olaylar, sediment tanm ve
toksik eser tanmn simule ederek lm deerleriyle karlatrd ve sonularn
tutarl olduunu vurgulad [Yuwu, 2003].

Wu, Falconer ve Lin (2005), iki boyutlu derinlik ortalamal bir model ile bir
boyutlu kesit ortalamal bir modeli dinamik olarak birletirdi ve ngilterenin kuzey
batsnda yer alan Mersey Halicinde hidrodinamik, sediment ve eser metal tanm

11
simlasyonu iin uygulad. znm ve sedimente balanm partikl halindeki
metalleri eser metal tanm eitlii ile, iki-boyutlu derinlik-ortalamal hidrodinamik
eitlikleri, sonlu farklar metodundan direk adm yntemi (ADI) kullanarak zdler.
Su kalitesinin modellemesinde de derinlik ortalamal konsantrasyon iin modifiye
edilmi ULTIMATE QUICKEST adveksiyon difzyon eitliinin korunumlu
halini uyguladlar. Mersey Halici iin toplanan arazi verileriyle kalibre edilen bu
model, eser metallerin znm - sedimente balanm partikl fazlarndan
ayrlmn incelemek iin test edildi ve su kalitesi zerindeki kirlenmi taban
sedimentinin etkisinin incelemesi iin kulland. Model sonularnn, llen
znm metallerin (inko ve kadmiyum) konsantrasyon dalm lmleriyle iyi
uyum salad gzlemlendi [Wu, Falconer ve Lin, 2005].

Hartnett ve arkadalar (2006), ar metallerden biri olan Ninin Mersey Halicindeki
tanmn ve davrann iki boyutlu saysal bir modelle inceledi. Bu modelde akm
boyunca metallerin tanm, nikelin znm ve sedimente balanm partikl
fazlar ile ayrlm katsays (k
d
) arasndaki iliki kimyasal olaylar gz nne alnarak
ifade edildi. almada, halite derinlik boyunca znm nikel model tahminleri
ile arazi lmleri karlatrld ve model sonularyla arazi verileri arasnda iyi bir
korelsyonun olduu gzlemlendii bildirildi. Bu korelasyonun elde edilmesinde,
nikel iin haliten alnan numuneler ile kimyasal analiz verileri stnden k
d
-
tuzluluk arasndaki iliki gelitirildi. Gelitirilen bu yaklamla dier halilerdeki
farkl ar metallerin modelleme almalarnda, ilgilenilen alanda veri eksiinin
olmas durumunda yararlanlabilecei belirtilmitir [ Hartnett ve ark., 2006].

Liu ve arkadalar (2007), Tayvanda bulunan Danshuei Nehir sisteminde bakrn
davrann simle etmek iin iki - boyutlu ar metal tanm modeli gelitirdi.
Akm, tuzluluk tanmn, askdaki sediment dalmn ve ar metal tanmn
Danshuei Nehrinde incelemek iin; zamana bal, iki boyutlu derinlik ortalamal
eitlikler kullandlar. Hidrodinamik model, sediment tanm modeli ve ar metal
tanm modeli kalibrasyonlar, 2001 ve 2002 yllarnda yaplan serbest su yzeyi
ykseklikleri, ortalama hzlar, tuzluluk ve askdaki sediment konsantrasyonlar
lmleriyle yapld. Aratrmaclar saysal modelden elde edilen toplam znm

12
ve sedimente balanm partikl halindeki bakr konsantrasyonlar ile Danshuei
River Tahan Stream boyunca yaplan arazi lm verilerinin uyum iinde olduunu
gsterdiler [Liu ve ark.,2007].

Huang ve arkadalar (2007) ise, ar metal kirlilik tanm eitliini, adsorbsiyon -
reaksiyon kinetik eitliini ve hidrodinamik eitlikleri kullanarak, akarsularda ar
metal tanmn simle ettiler. Model, akmn niform olduu ve taban anmasnn
olmad koullarda 1- boyutlu iki test durumuna uyguland. 1. durumda, giren su
kirli, sediment temiz, 2. durumda ise giren su temiz, sediment kirli alnd. Bu
rnekler kullanlarak ar metal kirliliinin tanm davran zerinde sediment
tanmnn etkisi incelendi. zellikle; niform ve dengeli sediment ykl akmlarda
ar metal kirliliinin tanmnda modelden elde edilen sonularn kabul edilebilir
olduu belirtilerek, doal akarsularda yaplacak uygulamalar iin pratik olduu ifade
edilmitir [Huang, ark., 2007].

Bu almada, ar metallerin davrannn ve tanmnn saysal modellemesi iin,
- boyutlu ECOMSED modeli kullanld. Kullanlan ECOMSED saysal modeli ve
alt modlleriyle ilgili detaylar ilgili blmlerde verilmektedir.

2.3. Literatr Aratrmasnn Sonular

Konu ile ilgili yaplan literatr aratrmasyla aadaki sonulara ulalmtr.

Ni, Cu, Zn, Cd, Hg ve Pb gibi ar metaller, yksek toksik derecesine sahip, sk
grlebilen metallerdir. Bu ar metallerin snr deerlerin stnde bulunmas, hem
evrenin hem de bu evrede yaayan tm canllarn zehirlenmesine yol
aabilmektedir.
Ar metaller su sistemlerinde sedimente balanm partikl ve znm
fazlarda bulunabilirler.
znm ar metaller; kil minareleri, sulu Fe/Mn oksitleri ile insani
maddelerden kaynaklanan metaller zerine balanabilirler.

13
zellikle kil gibi geni yzeyli birok sediment formundaki malzeme, ar metal
iyonlarn zerine balayabilir. Bu adsorbsiyon olay, elektrostatik ekim ve hidrojen
ba, dzenli ba veya Van der Walls balarndan kaynaklanmaktadr.
Adsorbsiyonu tuzluluk, redoks potansiyeli, pH, askdaki sediment seviyesi ve
scaklk gibi birok faktr etkilemektedir.
Ar metaller, tuzlu sularda ve metal konsantrasyonun azald durumlarda
desorbe olmakta yani balanm olduklar sedimentten ayrlarak znr hale
gemektedirler.
Su kimyas ve tuzluluk deerlerindeki dinamik deiiklikler, metallerin
znm veya sedimente balanm partikl fazlar arasndaki dalm etkilemekte
ve bylece her bir fazn incelemesi zorlamaktadr. Bu da iki faz arasnda gereki
ilikiyi verecek uygun k
d
(ayrlm katsaysnn) deerinin belirlenebilmesi iin
nemlidir.
k
d
deeri genelde, tuzluluk orannn artmas durumunda azalmaktadr.
Su sistemlerinde (kysal sularda, halilerde vb.), hidrodinamik olaylar, sediment
ve metal tanmn tahmin edebilmek iin farkl birok model kullanlmaktadr. Bu
modellerin gerek alanlara uygulanmas sonucunda arazi lmleriyle genel olarak
uyum iinde olduklar belirtilmektedir.
Modelde kullanlan hidrodinamik eitlikler ile sediment ve metal tanm
eitlikleri iin gelitirilen yaklamlarda temel olarak ayn denklem sistemleri
kullanlmakta ancak eitliklerin zmlenme aamalarnda farkllklar grlmektedir.










14
3. AIR METAL MODEL

3.1. Ar Metal Modelinin Tanmlanmas

Metal tanmnn modellenmesi iin ayrlm ve reaksiyon modelleri olmak zere iki
tr model mevcuttur. Halilerde bulunan, sedimente balanp, tekrar zlebilen
farkl kimyasal eriyikler ve elemanlar arasnda ok karmak olan, bir yzeye
balanma veya yzeyden ayrlma olaylar nedeniyle reaksiyon modeli sadece
laboratuvar almalarnda kullanlmaktadr [Kwpal ve ark., 1994; Ganguly ve ark.,
1999].

Son yllarda gelitirilen ve gerek durumlara uygulanan birok metal modelinde ise
znm ve sedimente balanm partikl halindeki metal konsantrasyonlar
arasnda bir ayrlm katsays yardmyla yerel bir denge olduu kabul edilmektedir
[Di Torro, 1985; Turner ve Millward, 1994].

Bu almada ar metaller modellenirken znm ve sedimente balanm
partikl halindeki ar metal fazlar gz nne alnarak bir ayrlm katsays
kullanlmtr. Bu iki faz arasndaki geii tanmlayan k
d
ayrlm katsays C P/
olarak verilmektedir. Burada, P (g/g) birim sediment arl bana adsorbe olan
ar metal konsantrasyonu ve C (g/l) birim akkan hacmindeki znm ar
metal konsantrasyonudur.

Ayrlm katsays k
d
sabit olmayp, tuzluluk, pH, scaklk ve ar metalin eidine
gre deiim gstermektedir [Turner ve Burt, 1985]. Bu nedenle, ar metal bir hali
boyunca advekte olurken, k
d
tuzlulukla deimekte, daha sonra znm ve
sedimente balanm partikl fazlar arasnda ar metallerin dnm meydana
gelmektedir.

Bu almada kullanlan saysal model ECOMSEDte ar metal modeli
bulunmamaktadr. Bu nedenle saysal model modifiye edilerek, matematiksel model
detaylar bu blmde anlatlan ar metal modeli eklenmitir. Bylece hem

15
znm hem de sedimente balam partikl haldeki ar metal konsnatrasyonu
simlasyonu yaplabilmesi salanmtr.

3.2. Ar Metal Hareketi

ECOMSED modeline eklenen ar metal modeli, su kolonunda bulunan znm ve
sedimente balanm partikl halindeki ar metal konsantrasyonlar ile tabanda
birikmi olan sedimente balanm partikl halindeki ar metal konsantrasyon
deiiminin tahmin edilmesine olanak salamaktadr. Ar metal modelinin alma
prensibi bir - boyutlu taban tabakasndaki akm iin aada anlatlmtr.



ekil 3.1. lgili parametreler ve ardk hcrelerden oluan kutu modeli

(C= znm ar metal konsantrasyonu, P= askdaki sedimente balanm partikl
halindeki ar metal konsantrasyonu, SPM= askdaki sediment konsantrasyonu, S=
tuzluluk konsantrasyonu, P
b
= tabanda birikmi sedimente balanm partikl
halindeki ar metal konsantrasyonudur.)

ECOMSEDe eklenen kutu modelinde k
d
nin tuzlulukla deiimi aadaki eitlikle
ifade edilmitir:

ln k
d
n
= b [ln (S
n
+1)] + ln k
d
0
(3.1)

16
Burada, k
d
n
= n hcresindeki ayrlm katsays ve S
n
= n hcresindeki tuzluluk
konsantrasyonudur [Turner ve ark.,1993]. k
d
0
balangtaki ar metal tatl su ayrlm
katsays olup deeri 2 000-200 000 l/kg aralnda deimekte, b ise deeri deneysel
olarak -0,5 ile -1,5 aralnda olduu belirlen bir sabittir. znm (g/l) ve
sedimente balanm partikl (g/g) fazlarndaki metal konsantrasyonlar srasyla
C
n
(g/l) ve P
n
(g/g) ile ifade edilmi olup, C
n
nin 0,1-10 g/l ve P
n
nin 0,1-100g/g
aralnda deitii gzlemlenmitir. Her zm a gz iin tabandaki sedimente
balanm partikl halindeki ar metal konsantrasyonu P
b
n
ile gsterilmekte ve
deeri zellikle 0,1 - 50g/g aralnda alnmaktadr [Gunapala, 2002].
Su kolonu iindeki balca ar metal olaylar srasyla aadaki ekilde
zetlenebilir:
Eer anma / birikmenin sonucu taban - su kolonu arasnda sediment tanm sz
konusu ise, taban seviyesindeki deiim (anma iin pozitiftir) aadaki ekilde
ifade edilebilir:
M
s
n
= A
n
(h
t0
- h
t1
) (3.2)
Burada, M
s
n
= askya geen / biriken sediment ktlesi, A
n
= n hcresinin plan alan,
=taban sedimentinin younluu ve (h
t0
- h
t1
) = taban seviyesindeki deiimdir
(anma / tekrar askya geme durumunda deeri pozitiftir).
Eer, n hcresinde tekrar askya geme meydana gelirse, M
s
n
pozitif olmakta ve bu
hcrenin hacmi V
n
, n hcresinde tekrar askya geen sediment konsantrasyonunun
hesaplanmasnda kullanlmaktadr. Bu konsantrasyon aadaki eitlikte
verilmektedir:
SPM
b
n
= M
s
n
/V
n
(3.3)
Burada, SPM
b
n
= n hcresinde tabandan su kolonuna tekrar askya geerek kazanlan
askdaki sediment konsantrasyonu ve M
s
n
= tekrar askya geen / biriken sediment
ktlesidir.

17
Eer n hcresinde birikme meydana gelirse, M
s
n
negatif olmakta ve biriken sediment
konsantrasyonu aadaki eitlikle ifade edilmektedir:

SPM
d
n-1
= M
s
n
/V
n
(3.4)

Bu eitlikte, SPM
d
n-1
= birikme nedeniyle n hcresinde su kolonundan tabana geen
askdaki sediment konsantrasyonudur.

Taban tabakasnda su kolonunda bulunan askdaki sediment konsantrasyonunun
tekrar tabanda birikmesyle tabandaki sedimente balanm partikl halindeki ar
metal konsantrasyonu aadaki ekilde dzenlenebilir:

P
b
n
= (M
b
n
.P
b
n0
- M
s
n
.P
n-1
) / (M
b
n
+ M
s
n
) (3.5)

Eitlikte, P
b
n
= taban tabakasnda n hcresinde tabandan su kolonuna tekrar askya
geen taban sedimentine balanm partikl halindeki ar metal konsantrasyonu ve
M
s
n
= tekrar askya geen / biriken sediment ktlesidir.

M
b
n
= n hcresinde tabandaki sedimentin ktlesi olup anma / birikme durumunda h
n

taban kalnlnda M
b
n
= A
n
h
n
eklinde hesaplanmaktadr. P
b
n0
= balangta
tabandaki sedimente balanm partikl halindeki ar metal konsantrasyonu ve P
n-1

= n-1 hcresinden n hcresine tanan ar metalin sedimente balanm partikl
halindeki konsantrasyonudur. Bylece aadaki eitlikle, n hcresine giren net
toplam ar metal ktlesi bulunabilir.

C
n-1
+ SPM
n-1
.P
n-1
+ SPM
b
n
.P
b
n
+ SPM
d
n-1
.P
n-1
(3.6)

Bu eitlikte, C
n-1
= n-1 hcresinden n hcresine tanan znm ar metal
konsantrasyonu, P
n-1
= n-1 hcresinden n hcresine tanan sedimente balanm
partikl halindeki ar metal konsantrasyonu ve SPM
n-1
= n-1 hcresinden n
hcresine tanan askdaki sediment konsantrasyonudur.


18
Bylece SPM
b
n
.P
b
n
anma/tekrar askya geme ve SPM
d
n-1
.P
n-1
ise birikme
terimleridir. SPM
n-1
.P
n-1
bir nceki hcreden askdaki sedimente balanm partikl
halindeki metal girdisidir. Ktlenin korunumu gerei bu eitlik n+1 hcresinden
kan metal miktarna eit olmaldr.

C
n-1
+ SPM
n-1
.P
n-1
+ SPM
b
n
.P
b
n
+ SPM
d
n-1
.P
n-1
= C
n
+ P
n
.SPM
n
(3.7)

Burada, C
n
= n hcresinden n+1 hcresine tanan znm metal konsantrasyonu,
P
n
= n hcresinden n+1 hcresine sedimente balanm partikl halinde tanan metal
konsantrasyonu ve SPM
n
= n hcresinden n+1 hcresine tanan askdaki sediment
konsantrasyonu olup,

SPM
n
= SPM
n-1
+ SPM
b
n
+ SPM
d
n-1
(3.8)

eklinde yazlabilir. Tekrar askya geen sediment daneleri zerindeki metal
konsantrasyonunun adveksiyon nedeniyle komu hcreden gelen sediment daneleri
zerindeki metal konsantrasyonuna oran:

= P
b
n
/P
n-1
(3.9)

olarak verilmektedir. Hcreye nce adveksiyon ile giren askdaki sediment
konsantrasyonu SPM
n-1
in daha sonra tabanda depolanmas nedeniyle askdaki
sediment konsantrasyonunda meydana gelen kayp oran:

= SPM
d
n-1
/SPM
n-1
(-) (3.10)

olarak tanmlanabilir.

n hcresindeki znm metal konsantrasyonu bylece aadaki ekilde yazlabilir:

C
n
= (C
n-1
+ P
n-1
[SPM
n-1
+ SPM
b
n
+ SPM
n-1
])/ (1 + SPM
n
.k
d
n
) (3.11)

19

n hcresindeki sedimente balanm partikl halindeki ar metal konsantrasyonu
ise;

P
n
= k
d
n
.C
n
(3.12)

eitlii ile elde edilebilmektedir.

znm ve sedimente balanm partikl halindeki ar metallerin advektif ve
dispersif tanm, standart korunumlu adveksiyon difzyon eitlii (bozulma
terimleri iermeyen) kullanlarak modellenmektedir.

Tabandaki tabaka haricindeki tabakalarda tekrar askya geme / birikme olmamakta
sadece tabakalar arasnda adveksiyon veya difzyon gibi mekanizmalarla tanm sz
konusu olmaktadr.

3.3. Yatay Dzlemde Kutu (Box) Modelinin almas

SPM
i,j+1 j+1

P
i,j+1 n


SPM
i-1,j
SPM
i,j
SPM
i+1,j j
y P
i-1,j
w P
i,j
e P
i+1,j


s
SPM
i,j-1 j-1
P
i,j-1

i-1 i i+1

x
ekil.3.2 i,j hcresine w, e, n ve s olarak isimlendirilen drt komu hcre snrndan
askdaki sedimentin adveksiyonu ve difzyonu

20

Ar metal modelindeki ama, gelecek zaman adm t = t(m+1)de C
i,j
m+1
znm
ar metal konsantrasyonunu, P
i,j
m+1
askdaki sedimente balanm partikl halindeki
ar metal konsantrasyonunu ve (P
b
)
i,j
m+1
tabandaki sedimente balanm olan
partikl halindeki ar metal konsantrasyonunu, t = t(m) zaman admnda bilinen
deerlerini kullanarak belirlemektir. Burada, m = zaman adm, i ve j srasyla x ve y
ynlerindeki zm a gz indisi, S
i,j

m
= tuzluluk seviyesi, (k
d
)
i,j
m
= ayrlm
katsays, SPM
i,j

m
= askdaki sediment konsantrasyonu, C
i,j

m
= znm ar metal
konsantrasyonu, P
i,j
m
= askdaki sedimente balanm partikl halindeki ar metal
konsantrasyonu, (M
b
)
i,j
m
= tabandaki sedimentin ktlesi ve (P
b
)
i,j
m
= tabandaki
sedimente balanm partikl halindeki ar metal konsantrasyonudur.

Yukardaki notasyonlar ve zm a yaps kullanlarak, x ynndeki hz bileeni
(hcre yzeylerinde) u
i,j
m+1
ve akmn toplam derinlii (hcrelerin orta noktasnda)
H
i,j

m+1
deerleri hidrodinamik model yardmyla hesaplanmaktadr.

mt zaman admndan (m+1)t zaman admna geen srede adveksiyon ve difzyon
nedeniyle askdaki sedimente balanm partikl halindeki metalin ktlesindeki
deiim miktar aadaki eitle verilmektedir.

DMS = M
w
- M
e
+ M
s
-M
n
(3.13)

Bu eitlikte, M
w
, M
e
, M
s
ve M
n
, srasyla bat, dou, gney ve kuzey yzeylerinden
(i,j) hcresinin iine giren veya dna kan sedimente balanm partikl halindeki
metal ktlesidir. rnein, iki boyutlu akm iin M
w
aadaki ekilde ifade
edilebilmektedir.

M
w
= t.H
w
.x [ u
w
.SPM
w
.P
w1
- (
xx
D )
w

w
x
SPM

.P
w2
] (3.14)
= t.x [ Q
w
.SPM
w
.P
w1
- H
w
(
xx
D )
w

w
x
SPM

.P
w2
]

21

E.3.14n ilk blm, t.x.Q
w
.SPM
w
.P
w1
adveksiyon nedeniyle sedimente
balanm partikl halindeki ar metal ktlesinin kn yada giriini ifade
etmektedir. kinci ksm ise, dispersiyon difzyon nedeniyle oluan tanm
ktlesidir. Burada Q
w
deeri ise:

Q
w
= ( ( q
x
)
i-1,j

m
+ (q
x
)
i-1,j

m+1
)/2 (3.15)

eitlii ile verilmektedir. (q
x
)
i-1,j
m+1
, x ynnde birim genilikten geen debi (m
3
/s/m)
olup, hidrodinamik eitliklerin zmnden hesaplanmakta, (
xx
D )
w
= (
xx
D )
i-1,j
m

olup (
xx
D )
i-1,j
m
, x - ynndeki dispersiyon difzyon katsaysn ifade etmektedir.

Eer Q
w
> ise SPM
w
= SPM
i-1,j

m
ve P
w1
= P
i-1,j

m
olmaktadr.

Aadaki tanm yardmyla
w
x
SPM

= (SPM
i,j

m
- SPM
i-1,j
m
) /x
eklinde ifade edildiinde eer
x
SPM

> 0 bu durumda P
w2
= P
i,j

m

veya
x
SPM

< 0 bu durumda P
w2
= P
i-1,j

m

olmaktadr. Benzer ekilde M
e
, M
s
ve M
n
aadaki eitlikler yardmyla
hesaplanabilir:

M
e
= tx [ Q
e
.SPM
e
.P
e1
- H
e
(
xx
D )
e

e
x
SPM

.P
e2
] (3.16)
M
s
= tx [ Q
s
.SPM
s
.P
s1
- H
s
(
yy
D )
s

s
y
SPM

.P
s2
] (3.17)
M
n
= tx [ Q
n
.SPM
n
.P
n1
- H
n
(
yy
D )
n

n
y
SPM

.P
n2
] (3.18)


22
Tuzluluk, askdaki sediment ve znm metal konsantrasyonlar adveksiyon
difzyon eitliinden hesaplanmaktadr. Buna gre ortogonal koodinat sisteminde
(
1
,
2
ve ) sz konusu denklem aadaki ekilde ifade edilmektedir.

) ( ) ( ) (
) (
) ( ) (
) (
2 1
2 1
2
2 1 1
2
1
2 1 2 1
2
1 2
1
2 1

M H H
K
H
h h
H A
h
h
H A
h
h
h h H U h H U h
t
H
h h
(3.19)

Bu eitlikte ; tuzluluk (S), askdaki sediment konsantrasyonu (SPM) veya znm
ar metal konsantrasyonu (C) gibi herhangi bir znen eser maddeyi ifade
edebilmektedir. Bylece S
i,j
m+1
, t(m+1) zaman admnda tuzluluk,

j i
SPM
,
askdaki
sediment konsantrasyonu ve sadece adveksiyon ve difzyondan sonraki znm
ar metal konsantrasyonu

j i
C
,
hesaplanmaktadr. Sediment tanm eitlii iki
blmden meydana gelmektedir. Bunlar srasyla adveksiyon ve difzyonla tanm
ve tekrar askya geme / birikme blmleridir.

Net anma ve birikme blm tabana yakn tabakada snr art olarak aadaki
eitlikler kullanlarak hesaplanmaktadr (van Rijn (1984;1993) :

D E
Z
C
K
H
=

H z (3.20)

Eitlikte, E van Rijn modelinin kulland tekrar askya geme ak ve D birikme
akdr.

SPM
i,j

m+1
.H
i,j

m+1
=

j i
SPM
,
.H
i,j

m+1
+ t( E - W
s
( SPM
i,j

m+1
+

j i
SPM
,
)/2 ) (3.21)

Bu eitlikte, SPM
i,j

m+1
, t = t(m +1) zamannda askdaki sediment konsantrasyonu
ve H
i,j

m+1
akmn toplam derinliidir.


23
Bylece, tekrar askya geen sediment veya birikme nedeniyle sediment
konsantrasyonunda meydana gelen deiim aada verilmektedir:

j i
SPM
,
= SPM
i,j

m+1
-

j i
SPM
,
(3.22)

Burada,

j i
SPM
,
tekrar askya geen sediment nedeniyle su kolonunda bulunan
askdaki sediment konsantrasyonundaki art veya tabanda birikme nedeniyle
askdaki sediment konsantrasyonunda meydana gelen kayb ifade etmektedir.

(i,j) hcresindeki toplam ar metal konsantrasyonu aada verilmektedir:

j i
C
,
+

j i
PSPM
,
+

j i j i
P SPM
, ,
. (3.23)

Burada P
i,j
m
, askdaki sedimente balanm partikl halindeki ar metal
konsantrasyonu ve tekrar askya geme durumunda tabandaki sedimente balanm
partikl halindeki ar metal veya tabanda sediment birikmesi durumunda su
kolonundaki askdaki sedimente balanm partikl halindeki ar metal ve sadece
adveksiyon ve difzyondan sonra znm ar metal konsantrasyonudur.

Ktlenin korunumundan yararlanlarak aadaki eitlik elde edilmektedir:

C
i,j
m+1
+SPM
i,j
m+1
.P
i,j
m+1
= C + [P
m
SPM
m
H
m
(x)
2
+ DMS ] / H
m+1
(x)
2
+

43 42 1
birikme geme ask tekrar
P M SP
/ _ _
.
(3.24)
Bu eitlikte,

j i
PS
,
.(H
i,j

m+1
.x
2
) = P
i,j

m
.SPM
i,j

m
.H
i,j

m
. x
2
+ DMS (3.25)



24
Ktle korunumu iin,

j i
C
,
+

j i
PS
,
+

j i j i
P SPM
, ,
. = C
i,j

m+1
+ SPM
i,j

m+1
.P
i,j

m+1
(3.26)

Burada,
1
,
1
,
1
,
. ) (
+ + +
=
m
j i
m
j i d
m
j i
C k P (3.27)

ln (k
d
)
i,j

m+1
= b.[ln(S
m+1
) + 1] + ln(k
d
0
) (3.28)

Bundan sonra, C
i,j

m+1
ve P
i,j

m+1
hesaplanabilir.

Tabanda birikme meydana geldii zaman, taban ktlesini ieren (M
b
)
i,j

m
yenilenir ve
yeni taban metal konsantrasyonu (P
b
)
i,j

m+1
aadaki eitlik kullanlarak hesaplanr.

(M
b
)
m+1
= (M
b
)
i,j

m
-

j i
SPM
,
.H
i,j

m+1
.x
2
(3.29)

(P
b
)
i,j

m+1
= (M
b
)
i,j

m
.(P
b
)
i,j

m
-

j i
SPM
,
.P
i,j

m
.H
i,j

m+1
.x
2
/(M
b
)
i,j

m+1
(3.30)

Eitlikte (P
b
)
i,j
m
, t = t(m) zamannda tabandaki sedimente balanm partikl
halindeki ar metal konsantrasyonu ve (M
b
)
i,j

m
, t = t(m) zamanndaki taban
sediment ktlesidir.

(i,j) hcresinin w yzeyinden geen askdaki sediment ktlesi ak iki-boyutlu durum
iin aada verilmektedir:

MFS
w
= t/2(h
w
.x) [ u
w
.SPW
w
-
w
xx
x
SPM
D |

\
|

] (3.31)

w yzeyinden geen askdaki sedimente balanm partikl halindeki ar metal
ktlesi ak aadaki ekilde yazlr.


25
M
w
= MFS
w
.P
w
(3.32)

Bylece, n hcresinden geen toplam ar metal ktle ak aadaki eitlikle
hesaplanabilir:

M
F
= M
w
- M
e
+ M
s
- M
n
(3.33)

ekil 3.3te t = mt zaman aralnda bir hcredeki deikenler grlmektedir. ekil
3.4te ise t = t(m+1) zaman admnda bir hcredeki adveksiyon, difzyon ve tekrar
askya geme ve birikme olaylar grlmektedir.


ekil 3.3. t = mt zaman aralnda


26

ekil.3.4. t = t( m + 1) zaman admnda adveksiyon, difzyon ve tekrar askya
geme ve birikme olaylar


















27
4. ECOMSED SAYISAL MODEL

4.1. Giri
boyutlu saysal model ECOMSED (Estuaries and Coastal Ocean Circulation
Model with SEDiment Transport), seksenli yllarda okyanus gibi byk su
ktlelerinin akm simlasyonunda kullanlan Princeton Ocean Model [Blumberg ve
Mellor, 1987] baz alnarak nehir, krfez, hali, rezervuar, gl ve kysal sular gibi s
su ktlelerine uygulanmak zere ncelikle ECOM [Blumberg, 1996] adyla
gelitirilmi, doksanl yllarda ise kohezif ve kohezif olmayan sediment tanm
modllerinin eklenmesiyle bugnk ECOMSED modeli halini almtr.
Hidrodinamik ve sediment tanm modeli olan boyutlu ECOMSED su
sirklasyonu (akm alan ve su seviyesi), scaklk, tuzluluk ile kohezif ve kohezif
olmayan sedimentin tanm, birikimi ve tekrar askya gemesi olaylarnn zamana
bal deiimini simle etmek iin kullanlabilmektedir. Modele ait alma emas
ekil 4.1te verilmektedir.
ECOMSED modeli balca boyutlu hidrodinamik, dalga ve sediment tanm
modllerinden olumaktadr. S suya sahip hali, nehir ve kysal su sistemlerinde
su seviyesi, akm alan, scaklk, tuzluluk, znm madde, kohezif ve kohezif
olmayan sediment ile dalgann konuma ve zamana bal dalmn simle etmek iin
gelitirilmitir. ECOMSED alt modlleri birbirleriyle birlikte, bir modl kts
dierinin girdisi olacak ekilde tasarlanmtr. Tm alt modller iin ayn ortogonal
erisel (ortogonal curvilinear) zm a sistemi kullanlmaktadr. ECOMSED
modeli yatay dzlemde ortogonal erisel koordinat sistemi kullanmakta, bylece
dzensiz ekle sahip ky eritleri modelde daha doru bir ekilde ifade edilerek s
sularda daha baarl tahminler yapabilmektedir.


28


ekil 4.1. ECOMSED alma emas [ECOMSED Users Manual, 2002]
Bu alma kapsamnda, ECOMSED modelinin hidrodinamik ve sediment alt
modlleri kullanlmtr. Ar metal tanmnn modellenmesi iin mevcut
matematiksel modele ayrlm yaklamyla alan ar metal modeli eklenmitir. Bu
blmn devamnda ECOMSEDin kulland ilgili modllerin baz zellikleri ve
modele eklenen ar metal modeli ayrlm yaklam anlatlmaktadr.
4.2. Hidrodinamik Modl

4.2.1. Giri

Bu modl boyutlu kysal - okyanus modeli olup, trblans modeli ile dey
karm olaylarnn gereki olarak ifade edilmesi salanmaktadr. Momentum
eitlii dorusal deildir ve Coriolis parametresini de kapsamaktadr.


29
Blumberg ve Mellor (1980,1987) tarafndan gelitirilmi olan ECOM hidrodinamik
modl, boyutlu ve zamana baldr. ECOMSEDin hidrodinamik modl,
okyanus, kysal ve hali sistemlerine baaryla uygulanm, uzun bir gemie
sahiptir. Bu modln son uygulamalarndan bir ka; Chesapeake Bay [Blumberg ve
Goodrich, 1990], New York Bight [Blumberg ve Galperin, 1990], Delaware Bay ve
Delaware River [Galperin ve Mellor, 1990a,b], Gulf Stream Region [Ezer ve Mellor,
1992], Massachusetts Bay [Blumberg ve ark.,1993], Georges Bank [Chen ve ark.,
1995] Oregon Continental Shelf [Allen ve ark., 1995], New York Bight ve New
York Harbor [Blumberg ve ark., 1999] ile Onondaga Lake [Ahsan ve Blumberg,
1999]dur. Tm bu almalarda, modl sonular arazi lmleriyle kapsaml olarak
karlatrlarak deerlendirilmi ve etkin fiziksel olaylarn modl tarafndan
baaryla simle edilerek gvenilirlii kantlanmtr.

4.2.2. Temel eitlikler

Hidrodinamik modln temelini oluturan eitlikler hz, serbest su yzeyi, scaklk
ve tuzluluk alanlarndan oluan genel sirklasyon modelidir. Modelde iki temel ve
basit kabul yaplmaktadr. Bunlardan birincisi suyun arlnn oradaki basnc
dengeledii yani hidrostatik basn dalm olduu kabul, ikincisi ise yerekimiyle
arplmad srece younluk farklarnn ihmal edildii kabul yani Boussinesq
yaklamdr. Bu yaklamlar takip eden blmlerde ayrntl olarak aklanmaktadr.

x, y ve z srasyla batya, kuzeye ve yukarya doru artan ynler olarak alndnda
oluan ortogonal kartezyen koordinat sistemi gz nnde tutulduunda serbest su
yzeyi ) , , ( t y x z = ve taban ) , ( y x H z = ye yerletirildiinde, bileenleri (U,V)
olan yatay dzlemdeki hz vektr V
r
, yatay gradyan operatr olarak ifade
edildiinde sreklilik denklemi:

0 . =

+
Z
W
V (4.1)



30

Reynolds momentum eitlikleri ise;

x M
F
z
U
z x
P
fV
z
U
W U V
t
U
+ |

\
|

+ +

0
1
. (4.2)


y M
F
z
V
z y
P
fU
z
V
W V V
t
V
+ |

\
|

= +

+ +

0
1
. (4.3)


z
P
g

= (4.4)

olarak verilmektedir. Burada
0
referans younluu, yerel younluk, g yerekimi
ivmesi, P basn,
M
trblanstan dolay meydana gelen momentum karmn ifade
eden dey evrinti katsays, f Coriolis katsays,
x
F ve
y
F ise srasyla x- ve y-
ynlerindeki difzyon ifadeleridir.

Derinlik boyunca herhangi bir z derinliindeki basn ise hareket denkleminin dey
bileeninin z derinliinden serbest su yzeyi ye kadar integralinin alnmasyla elde
edilebilir. Buna gre E.4.5 basnc vermektedir.

+ + =
0
0
) , , , ( ) , , , (
z
atm
z d t z y x g g P t z y x P (4.5)
Burada P
atm
atmosfer basncdr.

zm a tarafndan dorudan ifade edilemeyen (zmlenmeyen) kk lekli
hareketler nedeniyle meydana gelen tm hareketler yatay karm cinsinden ifade
edilmektedir. E.4.2 ve E.4.3de bulunan F
x
ve F
y
ifadeleri bu zmlenmemi

31
olaylar ifade etmekte ve molekler difzyona analog olarak aadaki ekilde
yazlmaktadr:
(

|
|

\
|

+
(

=
x
V
y
U
A
y x
U
A
x
F
M M x
2 (4.6)

(

|
|

\
|

+
(

=
x
V
y
U
A
y y
V
A
x
F
M M y
2 (4.7)
Yatay difzyon ifadeleri F
x
ve F
y
zm andan kk lekteki olaylar ifade
etmek iin kullanlsa da, pratikte yatay difzyon katsays A
M
ve A
H
genellikle kk
lekli saysal difzyonu bastrmak iin kullanlmaktadr. Difzyon katsaylar
genellikle sabit tutulmakla birlikte akmn gerek karakteristik zelliklerini ok
yumuatmayacak ekilde seilmelidirler. Modelin nceki birok uygulamasnda
10m
2
/s kadar kk deerler kullanlmtr. Uygulamalarda kullanlan nispeten
hassas dey znrlk yatay difzyona daha az ihtiya duyulmasn salamaktadr.
nk yatay adveksiyon dey karmla birlikte gerek, fiziksel anlamda yatay
difzyon gibi davranmaktadr [ECOMSED Users Manual, 2002].
Scaklk ve tuzluluk iin tanm denklemleri korunumlu haliyle aadaki ekilde
yazlabilir;

F
z
K
z z
W V
t
H
+ |

\
|

+ +

. (4.8)
S H
F
z
S
K
z z
S
W S V
t
S
+ |

\
|

+ +

. (4.9)
Burada, = potansiyel scaklk, S = tuzluluk,
H
K = scakln ve tuzluluun
trblansla yaylma sabitini gstermektedir.

F ve
S
F srasyla scaklk ve tuzluluk
iin yatay dzlemdeki difzyon ifadeleri olup aadaki ekilde verilmektedir.
(

+
(

=
y
S
A
y x
S
A
x
F
H H S
) , ( ) , (
,

(4.10)

32
4.2.3. Trblans modeli
Temel eitliklerde momentumun trblansl difzyonunu ifade eden Reynolds
gerilmeleri de Mellor ve Yamada (1974)nn ikinci derece trblans modeli
kullanlarak ifade edilmektedir. Buna gre E.4.2, E.4.3, E.4.6 ve E.4.7deki
eitliklerde bulunan dey yndeki karm katsaylar K
M
ve K
H
baka bir ifadeyle
evrinti katsaylar sz konusu trblans modelinde [Mellor ve Yamada, 1982] q
2
/2
trblans kinetik enerjisi ve l trblans makro lei iin zm yapan eitliklerden
elde edilmektedir. Kartezyen koordinat sisteminde kinetik enerji iin:
q H
M q
F
B
q
z
K
g
z
V
z
U
K
z
q
K
z z
q
W q V
t
q
+

+
(
(

\
|

+
|

\
|

+
|
|

\
|

+ +

l
1
3
0
2 2
2 2
2
2
2 2
2 .

(4.11)
eitlii ve trblans makro lei iin:
l
l
l
l l
l
l
l
F W
B
q
z
K
g E
z
V
z
U
K E q
z
K
z
z
q
W q V
t
q
H
l
M q
+

+
(
(

\
|

+
|

\
|

+
|

\
|

+ +

~
) (
) (
) ( .
) (
1
3
0
2 2
1
2
2
2
2

(4.12)
eitlii kullanlmaktadr. Bu eitliklerde, ( ) yatay gradyan operatr, W
~
duvar
yaknlk (proximity) fonksiyonu olup aadaki ekilde ifade edilmektedir:
2
2
1
~
|

\
|
+
L
E W

l
(4.13)
Burada, von Karman sabiti olup deeri 0,4 ve L ise;
1 1 1
) ( ) ( ) (

+ + z H z L (4.14)

33
eitlii ile tanmlanmaktadr. Yzeye yakn yerlerde l ve L nin yzeyden eit
mesafede olduklar gsterilebilir. Bylece
2
1
~
E W + olmaktadr. L << l olmas
durumunda yzeyden uzakta, 1
~
W eit olur. Mellor ve Yamada (1982)ya gre,
yaylma (dalma) oranna ait bir tanm denklemi kullanmak yerine E.4.12yi
kullanmak daha uygundur nk sz konusu eitlik trblans makro leini
belirtmek iin byk lekli trblans ifade eden bir denklem kullanmaktadr.
Trblans modeli ok karmak olmasna ramen, K
M
, K
H
ve K
q
karm katsaylar
aadaki ifadelere indirgenebilmektedir:
M M
qS K l = (4.15)
H H
qS K l = (4.16)
q q
qS K l = (4.17)
Burada; S
M
, S
H
ve S
q
stabilite fonksiyonlar olup analitik olarak belirlenmektedir. Bu
fonksiyonlarla ve kullanlan trblans modeliyle ilgili detaylar Mellor ve Yamada
(1982)de bulunabilir. Bu almada trblans modeliyle ilgili herhangi bir alma
yaplmamtr.
4.2.4. Snr koullar
Serbest Su Yzeyi Snr Koulu
Serbest su yzeyinde yani ) , ( y x z = deki yatay hz bileenleri, tuzluluk, kinetik
enerji, trblans makro lei ve dey hz bileenlerine ait snr koullar srasyla
aadaki eitliklerde verilmektedir:
( )
oy ox M
z
V
z
U
K , ,
0
= |

\
|

(4.18)
( ) S
z
S
K
H
&
= |

\
|

0
(4.19)

34
2 3 2
1
2
S
u B q

= (4.20)
0
2
= l q (4.21)
t y
V
x
U W

=

(4.22)
Eitliklerde;
y x 0 0
, srasyla x- ve y- ynlerinde serbest su yzeyindeki rzgr
gerilmesi ve
s
U

su yzeyindeki srtnme hzdr. E.4.21in ifade ettii gibi

rzgrn neden olduu dalgalarn oluturduu yzeyde, karm mesafesinin sfr
deerine yaklamas ok doru bir yaklam olmamaktadr. Bu hata, dalga ykseklii
mertebesinde yzeye yakn tabakalarda meydana gelmektedir. Bu alma
kapsamnda dalga oluumu gz nne alnmadndan snr koulunda herhangi bir
hata sz konusu deildir.
3 / 2
1
B deeri ise, trblans modeli bantlarndan ortaya
kmakta, sabit 6.51 deerini almaktadr.
o
P E S S / ] )[ 0 (
& & &
= olup ( ] [ P E
& &
)= net
buharlama ya tatl su yzey ktle ak oran ve S(0) yzey tuzluluudur. Islak
alann cidarlarnda ve tabannda (S)nin normal gradyanlar sfrdr. Bylece bu
snrlardan advektif ve difzif tuz ak geii yoktur [ECOMSED Users Manual,
2002].
Taban Snr Koullar:
Taban (b) snr koullar, serbest yzeydekine benzer ekilde aada verilmektedir:
( )
by bx M
z
V
z
U
K , ,
0
=
|

\
|

(4.23)
2 3 2
1
2
b
u B q

= (4.24)
0
2
= l q (4.25)
y
H
V
x
H
U W
b b b

(4.26)

35
Eitliklerde, H(x,y) tabandan serbest su yzeyine olan su ykseklii ve
b
U

=
by bx
, taban srtnme gerilmelerinin meydana getirdii taban srtnme hzdr.
Taban gerilmeleri, logaritmik duvar kanunuyla (logarithmic law of the wall) uyumlu
hzlarla belirlenmektedir. Tabandaki srkleme gerilmesi:

b b D b
V V C
0
=
v
(4.27)
eitliiyle ifade edilmektedir. Burada C
D
diren katsays olup,
2
0
/ ) ln(
1

(

+ = z z H C
b D

(4.28)
eitliiyle verilmektedir. Bu eitlikte
b
z tabana en yakn zm a noktasnn
tabandan dey mesafesi,
b
V bu noktaya ait hz ve von Karman sabitidir. E.4.27
ve E.4.28 sonucunda z yksekliindeki hz;
0
ln
z
z
u
V
b
b

v
= (4.29)
eitliiyle elde edilmektedir. Bu hz yeterli znrlk saland taktirde taban snr
blgesindeki hzdr. Taban snr tabakasnn iyi znrle sahip olmad
durumlarda ise
D
C diren katsaysn 0,0025 deerinde almak uygun olmaktadr. C
D

deerinin belirlenmesinde izlenecek en doru yol E.4.28le hesaplanan deer ile
0,0025 deerinden byk olan deeri almaktr.
o
z parametresi yerel taban
przllyle deimektedir. z deerinin tam olarak bilinmedii durumlarda
Wealtherly ve Martin (1978)
o
z n 1cm alnmasn nermilerdir.
Ak Yanal Snr Koullar
Scaklk ve Tuzluluk
Ak yanal snr koullar ilgili slak alann d evresiyle ilgili olduundan genellikle
problemlidir. Fiziksel alana giren ve kan akm olmak zere iki tip snr koulu

36
mevcuttur. Scaklk ve tuzluluk deerleri ie doru olan akm snr koulundaki
verilerden alnrken, da doru olan akm snrnda;
0 ) , ( ) , ( =

S
n
U S
t
n
(4.30)
denklemi zlmektedir. Burada, n alt indisi snra dik koordinat ifade etmektedir.
Trblans kinetik enerjisi ve makro lek deerinin, her biri ilgili eitliklerdeki dier
byklklerle karlatrldnda adveksiyonun ihmal edilmesiyle snrlarda yeterli
dorulukta hesapland grlmektedir [ECOMSED Users Manual, 2002].
Su Seviyesi
Saysal modellerde ak snr koullar genelde daha problemlidir. nk
modellenmesi yaplacak blgenin dnda kalan evrenin etkisinin modelde gz
nne alnmas gerekir. Okyanus sirklasyon modeli gelitirilirken, ak snr
koullarndan model snrlar ierisinden ak snr koullarn etkileyen uzun dalga
enerjisinin (rnein gel-git) darya yaylmas kadar ak snrlardan giren uzun
dalga enerjisine de izin verilmesi gerekmektedir. Bu amalara ulamak iin birka
yaylma snr koulu mevcuttur. ECOMSED modelinde kullanlan bu snr koullar
aada ksaca verilmektedir.
Clamped Snr Koulu: Bu tip snr koulunda, modl ya gzlemlerden ya da gel-git
harmonik deerlerinden ald su seviyesi verilerini snr zm alar boyunca
kullanmaktadr. Ancak bu tip snr koulu esnek olmadndan uzun dalga enerjisinin
model alanna girmesine veya alandan kmasna izin vermez. Rzgrn neden
olduu uzun dalgann model alanna girmesinin nemli olduu kk model
blgelerinde bu tip snr koulu sorun yaratabilmektedir.
Reid ve Bodine Snr Koulu: ECOMSED modelinde uzun dalgann snrdan
yaylmas iin Reid ve Bodine (1968) tarafndan gelitirilmi olan ak snr koulu
kullanlmaktadr. Snr koullaryla ilgili detayl bilgi ilgili yaynda bulunabilir.

37
Optimize Edilmi Clamped Snr Koulu: Bu snr koulunda da Reid ve Bodine
tarafndan gelitirilmi olan denklem kullanlmakla birlikte eitlikteki bir bykln
deerinin optimizasyon yoluyla belirlenmesiyle farkllk gstermektedir. Bu snr
koulu ile ilgili detayl bilgi Shulman ve Lewis (1994)te bulunabilir.
4.2.5. Modelde yaplan temel kabuller
Hidrostatik Basn Kabulu
Dey momentum eitliinin boyut analizi s bir su ktlesinde yani dey yndeki
mesafenin yatay yndeki mesafeye kyasla nemli lde kk olduu yatay
akmlarda, hidrodinamik etkilerden dolay oluan dey ivmenin, yerekimi etkisiyle
karlatrldnda kk olduu gzlemlenmitir. Bu nedenle, dey ivme
bileenleri ile dey kayma gerilmeleri dey yndeki momentum eitliinde ihmal
edilebilir. Bylece dey yndeki momentum denklemi aadaki hali almaktadr:
g
z
P
=

(4.31)
E.4.31 hidrostatik eitlik olarak bilinmektedir. Hidrostatik basn dalm, serbest
su yzeyinden () dey dzlemde rastgele seilmi bir z noktasna kadar integrali
alnarak elde edilebilir.

) z ( g
atm
P ) z ( P + =
(4.32)
Burada, P
atm
atmosfer basnc ve z kyas dzlemi stndeki dey mesafedir.
Boussinesq Yaklam
Gller, haliler ve denizler gibi su ktlelerinde yaplan almalarda, genellikle
Boussinesq yaklam olarak ifade edilen nemli bir basitletirme vardr [Kundu,
1990]. Bu yaklam su ktlesinde gl d kuvvetler yaratan yerekimi etkisi
dnda younluktaki deiimlerin olduka kk olduunu kabul etmektedir.

38
Coriolis kuvveti ihmal edildiinde, momentum korunum eitlii vektr notasyonuyla
aadaki ekilde yazlabilir:
u g
u
2
+ + = P
Dt
D
(4.33)
Bu eitlikte,
z y x

k j i dir.

o
sabit referans younluu (ortalama younluk) olarak kabul edilirse, referans
basnc P
o
(z) olarak yazlabilir. Burada, g
o o
P = dir. P P P
o
+ = ve + =
o

eklinde yazlp E.4.33teki momentum eitliinde yerine konulduunda aadaki
denklem elde edilir.
u g
u
2
) ( ) ( ) ( + + + + = +
o o o
P P
Dt
D
(4.34)
E.4.34,
o
a blnrse E.4.35e dntrlmektedir.
o o o o
P
Dt
D

u g u
2
) 1 (

+

+ (4.35)
Burada,
o
/ = dr.
o
/ nun kk deerleri iin, younluk deiiminin atalet
terimi stndeki etkisi ihmal edilebilirken, kaldrma terimi
o
g / ok nemlidir ve
ihmal edilemez. Boussinesq yaklam uygulandnda, momentum korunum eitlii
aadaki gibi yazlabilir:
u g
u
2
0 0 0
1

+ = P
Dt
D
(4.36)
4.3. Dey Yndeki Sigma Koordinat Sistemi
Kartezyen koordinat sisteminin byk batimetrik deiimlerin olduu blgelerde bir
takm dezavantajlarnn olduu bilinmektedir. Bu nedenle hem serbest su yzeyi hem

39
de taban ekil 4.2de grlen ve koordinat sistemi olarak bilinen koordinat
yzeylerinde yeni bir dizi bamsz deiken tanmlamak suretiyle ifade edilmektedir
[Philips, 1957].








ekil 4.2. Sigma koordinat sistemi
ECOMSED saysal modelinde i ve d modl olarak ifade edilen 3- ve 2-boyutlu
temel eitlikler (x,y,z,t) koordinat sisteminden (x*,y*, , t*) koordinat sistemine,
x*=x, y*=y,

=
H
z
, t*=t (4.37)
bantlaryla dntrlmektedir.
+ H D alnp matematikteki zincir kural uygulandnda, kartezyen koordinat
sistemindeki trevler koordinat sisteminde aadaki bantlar yardmyla elde
edilmektedir:

|

\
|

*
1
* * x D x
D
D
G
x
G
x
G

(4.38)

40
|
|

\
|

*
1
* * y D y
D
D
G
y
G
y
G

(4.39)

G
D z
G 1
(4.40)
|

\
|

*
1
* * t D t
D
D
G
t
G
t
G

(4.41)
Eitlerde, G rastgele seilmi alan deikeni olup, deeri z=0 serbest su yzeyinde
=0 ve tabanda z=-hda =-1 deerleri arasnda deimektedir. Sigma koordinat
sisteminde ise aadaki ekilde yeni bir dey hz tanm yaplmaktadr.
|

\
|

=
* * * * * * t t
D
y y
D
V
x x
D
U W

(4.42)
Burada, U, V ve W srasyla x -, y - ve z ynlerindeki hz bileenleri ve
koordinat sistemindeki dey hz bileenidir. E.4.22 ve E.4.26daki snr koullar
srasyla aadaki eitliklere dntrlmektedir:
0 *) , 0 *, *, ( = t y x (4.43)
0 *) , 1 *, *, ( = t y x (4.44)
Ayrca derinlik boyunca integrali alnan herhangi bir deiken de aadaki ekilde
ifade edilmektedir.

=
0
1
Gd G (4.45)
E.4.1, E.4.2, E.4.3, E.4.6, E.4.7, E.4.11 ve E.4.12 nolu eitlikler * iaretinin
kaldrlmasndan sonra srasyla aadaki ekilde yazlabilir:
0 =

y
VD
x
UD
t
(4.46)

41
x
M
F d
x
D gD
d
x
gD U
D
K
x
gD fVD
U
y
UVD
x
D U
t
UD
+

\
|

0
0
0
0
2
2

(4.47)
y
M
F d
y
D gD
d
y
gD V
D
K
y
gD fUD
V
y
D V
x
UVD
t
VD
+

\
|

+ +

0
0
0
0
2
2

(4.48)

+ |

\
|

F
D
K
y
VD
x
UD
t
D
H

(4.49)
S
H
F
S
D
K S
y
SVD
x
SUD
t
SD
+ |

\
|

(4.50)
q H
M
q
F
B
Dq K
g V U
D
K
q
D
K
q
y
D Vq
x
D Uq
t
D q
+

+
(
(

\
|

+ |

\
|

+
|
|

\
|

l
1 0
2 2
2 2 2 2 2
3
sup 2
2 2

(4.51)

l l
l l l l l
F W
B
Dq
K
qD V U
D
K
E
q
D
K
q
y
D Vq
x
D Uq
t
D q
H
M
q
+

+
(
(

\
|

+ |

\
|

+
|
|

\
|

~
1
3
0
3
2 2
1
2 2 2 2 2

(4.52)
Yatay dzleme ait viskozite ve difzyon terimleri aadaki ekilde ifade
edilmektedir:

42
) (

yx
xx
x
D
y x
t D
F

= (4.53)
) (

xy
yy
y
D
x y
t D
F

= (4.54)
Bu eitliklerde:
(

=
x
U
A
M xx
2 (4.55)
(

= =
x
V
y
U
A
M yx xy
(4.56)

(

=
y
V
A
M xx
2 (4.57)
eklinde yazlmaktadr. Ayrca, tuzluluk (S), kinetik enerji (
2
q ) ve trblans makro
lei ( l ) iin de benzer ekilde aadaki ifadeler yazlabilir.
y
q D
x
q D
F
y
x
i

(4.58)
(

=
x
A q
i
H x

(4.59)
(

=
y
A q
i
H y

(4.60)
Burada
i
; S ,
2
q ve l
2
q yi ifade etmektedir.
Mellor ve Blumberg (1985) taban toporafyasnn deiiminin ok byk olmas
durumunda yatay difzyonun klasik modellemesinin doru olmadn

43
gstermilerdir. Hem momentum hem de tuzluluk iin yatay karm katsaylar A
M

ve A
H
hem momentum hem de scaklk/tuzluluk iin Smagorinsky (1963) tarafndan
nerilen yntemle modellenmitir.
4.4. Yatay Dzlemde Ortogonal Erisel Koordinat Sistemi
ECOMSED saysal modelinin nemli bir avantaj yatay dzlemde ekil 4.3te
grlen ortogonal erisel (curvilinear) koordinat sisteminin kullanlmasdr. Bylece
simlasyonu yaplacak su ktlesinin snrlar modelde doru bir ekilde ifade
edilebilmektedir. Tm denklem sistemi ve dnmleri Blumberg ve Herring
(1987)de bulunabilir. Aada i modlde yani boyutlu denklemlerin
zmnn yapld ksmda kullanlan ktle korunumlu denklemler verilmektedir.


ekil 4.3. Ortogonal erisel koordinat sistemi

Sreklilik denklemi:
0 ) ( ) (
2 1 2 1
2
1 2
1
2 1
=

h h D U h D U h
t
h h (4.61)

Burada,
1
U ve
1
U srasyla
1
ve
2
ynlerindeki hz bileenleri,
1
h ve
2
h srasyla
1
ve
2
ynlerindeki zm a gz mesafeleri, D toplam su derinlii, sigma
koordinat sistemindeki dey hz bileeni olup aadaki bantyla verilmektedir.

44
) (
1
2 2
2 1
1 1
1 2
2 1
t t
D D
U h
D
U h
h h
W

|
|

\
|

+
|
|

\
|

(4.62)

W kartezyen koordinat sistemindeki dey hz bileenidir.
1
ve
2
ynlerindeki Reynolds eitlikleri srasyla;
) ( ) (
) ( ) 2 (
) (
) ( ) (
) (
1 2 1
1
2
2
2
1
2
1
2 1
1
1
2
1 1 0
2
0
1 1 0
2
2
1
0
1
2
2 1
2
1
1
1
2
2 2
1
2 1 2 1 1
2
2
1 2
1
1 2 1

|
|

\
|

=
|
|

\
|

U
K
D
h h U
D A
U
D
h
h
A
U
D
h
h
A
P h
D
d
D
D
h gD H
gDh
f h h
h
U
h
U DU
U
h h U DU h DU h
t
DU h h
M M
M M
a
(4.63)

) ( ) (
) ( ) 2 (
) (
) ( ) (
) (
2 2 1
2
1
1
1
2
1
2
1 2
2
2
1
2 2 0
1
0
2 2 0
1
2
2
0
2
1
2 1
1
2
2
2
1
1 1
2
2 1
2
2 1
2
2 1 2
1
2 2 1

|
|

\
|

=
|
|

\
|

U
K
D
h h U
D A
U
D
h
h
A
U
D
h
h
A
P h
D
d
D
D
h gD H
gDh
f h h
h
U
h
U DU
U
h h DU h U DU h
t
DU h h
M M
M M
a
(4.64)



45
Scaklk iin tanm denklemi:
) ( ) ( ) (
) (
) ( ) (
) (
2 1
2 1
2
2 1 1
2
1
2 1 2 1
2
1 2
1
2 1

M H H
K
D
h h
D A
h
h
D A
h
h
h h D U h D DU h
t
D
h h
(4.65)
Tuzluluk iin tanm denklemi:
) ( ) ( ) (
) (
) ( ) (
) (
2 1
2 1
2
2 1 1
2
1
2 1 2 1
2
1 2
1
2 1

S
K
D
h h S
D A
h
h S
D A
h
h
S
h h SD U h SD DU h
t
SD
h h
M H H
(4.66)
Trblans kinetik enerjisi denklemi:
) (
) ( ) (
2 2 2
) (
) ( ) (
) (
2
2 1
2
2
2
1
2 1
2
1
2
1
1
3
0
2
2
2
1
2 1
2
2 1
2
2 1
2
2
1 2
1
2
2 1

+
(
(

\
|

+ |

\
|

q
K
D
h h
q
D A
h
h q
D A
h
h
D q
K
g U U
D
K
h h
q
h h Dq U h Dq U h
t
D q
h h
q
H H
H
M
(4.67)
Trblans makro lei denklemi:
)
) (
(
)
) (
( )
) (
(
~
) (
) ( ) (
) (
2
2 1
2
2
2
1
2 1
2
1
2
1
1
3
0
1
2
2
2
1 1
2 1
2
2 1
2
2 1
2
2
1 2
1
2
2 1

+
(
(

\
|

+ |

\
|

q
K
D
h h
q
D A
h
h q
D A
h
h
w
B
D q
K
g E U U
D
K E
h h
q
h h Dq U h Dq U h
t
D q
h h
q
H H
H
M
(4.68)

46
4.5. Saysal zm
Kysal sular, haliler ve gl sirklasyonu dinamik modellemesine ait temel eitlikler
hzl ilerleyen d yerekim dalgalar ile yava hareket eden i yerekim dalgalarnn
ilerlemesinden olumaktadr. ECOMSED saysal model denklemlerinin zmnde
simlasyon sresinden tasarruf salamak amacyla mode splitting (mod ayrma)
yntemi kullanlmaktadr. Bu teknie gre derinlik boyunca entegre edilmi
denklemlerin (derinlik ortalamal) zm d modlde (external mode), derinlik
boyunca boyutlu denklemlerin zm ise i modlde (internal mode)
yaplmakta, bylece simlasyon sresi ksaltlmakta, daha hzl hareket ederek
yaylan d yerekimi dalgalar ile daha yava hareket eden isel dalgalarn zm
yaplm olmaktadr.
D modl oluturan iki boyutlu denklem takm boyutlu i modl eitliklerinin
derinlik boyunca integralinin alnmasyla elde edilmektedir. E.4.36nn, =-1den
=0a kadar derinlik boyunca integralinin alnmas ve E.4.34 ile verilen snr
koullarnn uygulanmasyla kartezyen koordinat sisteminde serbest su yzeyi iin
aadaki eitlik elde edilmektedir:
0 =

y
D V
x
D U
t

(4.69)
x- ve y ynlerindeki momentum denklemlerinin dey ynde entegre edilmesiyle
aadaki eitlikler elde edilmektedir:

+
=

0
1
0
0
0
1
0
0
2 2
2
) 1 (
) 0 (

d d
x
D gD
d d
x
gD
y
V U D
x
U D
wu
wu F D
x
gD D V f
y
D V U
x
D U
t
D U
x
(4.70)

47

+
=

+ +

0
1
0
0
0
1
0
0
2 2
2
) 1 (
) 0 (

d d
y
D gD
d d
y
gD
y
V D
x
V U D
wv
wv F D
y
gD D U f
y
D V
x
D UV
t
D V
y
(4.71)
Bu eitliklerde basn, E.4.5ten elde edilmekte ve dey olarak entegre edilmi
hzlar ise aadaki ekilde ifade edilmektedir.

=
0
1
) , ( ) , ( d V U V U (4.72)
Rzgar gerilmesi bileenleri ) 0 ( u w ve ) 0 ( v w ve taban gerilme bileenleri ise
) 1 ( u w ve ) 1 ( v w dir.
2
U , V U ve
2
V terimlerini ihtiva eden E.4.70 ve
E.4.71 nolu eitliklerdeki terimler dey olarak entegre edilmi hzn vektrel
arpmn ve yaylma (dispersion) terimini gstermektedir. Bylece,

=
0
1
2 2 2 2
) , , ( ) , , ( d V U V U V U V U (4.73)
Eitlikte ) , ( ) , ( V V U U V U = olmaktadr.
X
F ve
Y
F terimleri yatay momentum
difzyonunun dey integralinden elde edilmekte ve aadaki eitliklerle ifade
edilmektedir:
|
|

\
|

+
|
|

\
|

=
x
D V
y
D U
A
y x
D U
A
x
F D
M M x
2 (4.74)
|
|

\
|

+
|
|

\
|

=
x
D V
y
D U
A
x y
D V
A
y
F D
M M y
2 (4.75)
Ortogonal erisel koordinat sistemindeki derinlik ortalamal denklemler ise aada
verilmektedir:

48
0 ) ( ) (
2 1
2
1 2
1
2 1
=

D U h D U h
t
h h

(4.76)


1 1
2
2
2
1
2
2
1
2
2
2 1
2
1
2
2 1
1 2 1
1
2
1 2
1
2 2
1
1
2
2
1
2
1
2
2
1
2
1 1
1
1
2
1
1
2 2 2 1
2
2
1
2 2
1
1
1
1
2 1 1
2
2
1 2
1
1 2 1
1
1
2
1 1
) (
)
1
2 2 (
1
) ( ) (
) (
w D
M
M
M M
M M
U U U C
U h
h h
D h
h h
DU A h h
U
D
h
U
D
h
h
A
U
D A
U
D
h
h
A
h
DU
h
A
U
D
h
h
A
gDh f DU h h D U
h
D U
h
h
U DU h DU h
t
DU h h

+ + +
|
|

\
|

+
|
|

\
|

|
|

\
|

(4.77)


2 2
2
2
2
1 2 1
2
2
2
1
2 1 1
1
2
1
2
2
1
2 1
1
2
1 2
1
2 1
2
2
2
2
1
1
2
1
2 2
1
2
1
2
2
1
1
2
1 1 2 1
2
2 2
2
2
1 2
1
2
2 1
2
2 1 2
1
2 2 1
1
.
)
1
(
1
2
1 1
)
1
2 (
) (
) ( ) (
) (
w D
M
M
M M
M M
U U U C h h
DU
h
h h
U h
D
h h
A h h
U
D
h
U
D
h
A
h
U
D
h
h
A
h
DU
h
A
U
h
h
D A
U
D A
gDh f DU h h
h
DU
h
DU
DU h U DU h
t
DU h h

+ + +
|
|

\
|

|
|

\
|

+ +

(4.78)


49
ekil 4.4te saysal modele ait ak emas grlmektedir. D modl eitlikleriyle
serbest su yz, x- ve y- ynlerindeki derinlik ortalamal hzlar elde edilmekte, i
modl ile ise u, v, t, s ve trblans byklkleri hesaplanmaktadr. Modelde
ncelikle d modl oluturan s su dalga denklemleri olan E.4.76, E.4.77 ve
E.4.78 gel-git hareketlerinin zmlenmesi iin ksa zaman adm (DTE)
kullanlarak zlmektedir. ekil 4.5te ise d ve i modl arasndaki zaman adm
ve deiken bildirimi gsterilmektedir.


50

ekil 4.4. ECOMSED saysal modeline ait ak emas

51


ekil 4.5. ve d modller arasndaki iliki

t
n-1
ve t
n
zaman admlarna ait deiken deerlerinin bilindii kabul edilerek d
modl zm E.4.77 ve E.4.78 eitliklerinin sa tarafndaki advektif ve taban
kayma gerilmesi terimlerinin i modlden geri bildirimle alnmas ve bu terimlerin
d modl sresince zamanda sabit tutulmasyla yaplmaktadr. Bylece d modl,
E.4.61 E.4.64 nolu i modl denklemlerinde yerine konulacak x / ve y /
terimlerini salamakta ve bu denklemler daha uzun zaman admyla (DTI)
zlmektedir. Dey hz profili belirlendikten sonra E.4.77 ve E.4.78
yenilenmekte ve yeni bir d modl hesab balamaktadr. leriki simlasyonlarda
E.4.77 ve E.4.78deki advektif ve difzif terimler i modl tarafndan
salanacaktr. Derinlik ve zaman ortalamal hzlar UTF, VTF ve nceki zaman
admna ait UTB, VTB hzlar ise ekil 4.5te grld zere d modlden elde
edilen derinlik ortalamal UA,VA hzlarnn i modl sresindeki zaman ortalamal
deerleridir. Saysal modelde i ve d modller farkl dereceden yaklam hatalarna
(truncation errors) sahip olduklarndan uzun bir simlasyon sresinde i modlden
elde edilen hz bileenlerinin dey yndeki integralleri d modlden elde edilmi
olan derinlik ortalamal UA, VA hzlarndan az da olsa farkllk gsterebilmektedir.
Bu nedenle i modlden elde edilen u hz bileeni, dey integralleri UTF ve
UTBnin, v hz bileeni ise VTF ve VTBnin ortalamasna eit olacak ekilde
ayarlanmaktadr.

52
ETFnin ELFye bir nceki admdan elde edilen ETB deeriyle ilikilendirilmesine
ok dikkat edilmelidir nk i modlden elde edilen hzlarla ETF ve ETB deerleri
sreklilik denklemini salamaldr.

4.6. Sonlu Farklar Yntemiyle Formlasyon

Yukarda elde edilen diferansiyel denklemlerin meydana getirdii denklem
sistemlerine ait analitik zmler olmadndan zm iin saysal bir yntemin
kullanlmas gerekmektedir. zm a gz iin ifade edilmi olan eitlikler
korunumlu ekillerinde kullanlmlardr. ekil 4.6da iki boyutlu d modl ile
boyutlu i modle ait zm a gz ve deiken yerleri ile, ekil 4.7de artmal
zm a gz C de dey zm a gz zerinde eitli model deikenlerinin
yerleri grlmektedir. x ve y kartezyen koordinat sisteminde yatay dzlemdeki a
gz mesafeleri, ise dey yndeki tabaka kalnln gstermektedir. Sonlu
farklar yntemiyle yazlan denklemler konumda ve zamanda ikinci derece dorulua
sahiptir.


53


ekil 4.6. eitli deikenlerin yatay ve dey dzlemde zm a gz zerindeki
yerleri (a) d modl ve (b) i modl






54


ekil 4.7. Deikenlerin dey zm a zerindeki yerleri






55
4.6.1 Stabilite kstlamalar
Zaman adm iin kullanlan Leap-frog fark, ift ve tek zaman admlarnda zm
iin uygun olmaktadr. Bu zaman adm, aada verilen eitlie gre her bir zaman
admnda filtreleme yaplarak zmler dzenlenmektedir.
) 2 (
2
1 1 +
+ + =
x
s
x x x x
s
F F F F F

(4.79)
Eitlikte, = 0,05 ve F
s
= dzenlenmi zmdr.
Bu teknik, hem Euler-geri tekniinden hem de ileri adm tekniinden daha az
snmlediini ortaya koymutur.
Dey integrali, d modu, tanm eitlikleri stnde bulunan Courant Friedrichs
Levy (CFL) hesapsal stabilite kouluna gre zaman admlar Blumberg ve Mellor
(1981a) tarafndan aada verilen eitlie gre kstlanmaktadr:
2 / 1
2 2
1 1 1

|
|

\
|

y x C
t
t
(4.80)
Eitlikte,
max
2 / 1
) ( 2 U gH C
t
+ = (4.81)

max
U = tahmin edilen maksimum ortalama hzdr. Baka snrlamalarnda olmasna
ramen pratikte CFL kriteri en sk kullanlandr. Model zaman adm genellikle bu
limitin %90dr. modl daha uzun zaman admna sahiptir. Dolaysyla hzl
hareket eden d modl etkilerini temizler. modl zaman adm kriteri, yukarda d
modl iin verilene benzer ekilde aada verilmektedir:
2 / 1
2 2
1 1 1

|
|

\
|

y x C
T
t
(4.82)

56
Eitlikte, C
T
=2C+ U
Max
dr. C= maksimum i yerekimi dalga hz olup genellikle
2m/sdir. U
Max
= maksimum advektif hzdr. Tipik kysal okyanus koullar iin
zaman adm oran, T / t, genellikle 80-100n bir faktrdr.
Difzyon i modlde nemli olup zaman admlarnn seimi stnde etkisi yoktur.
Bu durumda aadaki eitlik kullanlmaldr.
1
2 2
1 1
4
1

|
|

\
|

<
y x A
T
H
(4.83)
Dnyann dnme hznn dikkate alnmas durumunda,
sin 2
1 1

= <
f
t (4.84)
Eitlikte, = dnyann asal dn hz ve = enlemdir. Buna ramen, her enlem
iin dn koulu snrlama koulu deildir [ECOMSED Users Manual, 2002].
4.6.2. Adveksiyon algoritmalar
Tuzluluk, scaklk, sediment ve eser madde tanmnn doru olarak simle edilmesi
zor olabilmektedir (zellikle hidrodinamik ve sediment tanm problemleri ani
yaylma eiliminde olduklarndan). Halite ve kysal problemlerde, nc yaylmalar
zellikle tatl ve tuzlu sularn kart blmlerde nemlidir. Merkezi fark, yukar
(upwind) fark ve ok boyutlu pozitif belirli adveksiyon tanm algoritmas
MPDATA (Multidimensional Positive Definite Advection Transport Algorithm)
olmak zere algoritma mevcut olup ECOMSED kullanm iin uygun olan her bir
yntem zel bir problem iin farkl avantajlar salayabilmektedir.
Merkezi fark algoritmas, ikinci derece dorulua sahip, saysal olmayan difzyon
retmektedir ve ilemsel olarak yeterlidir. Buna ramen, bu metodun pozitif kesinlii
yoktur. Yani bir takm hidrodinamik ve sediment tanm problemlerinde fiziksel
olarak imknsz olan negatif tuzluluk, scaklkl, sediment konsantrasyon deerleri
verebilmektedir. Buna ek olarak, saysal dalgalar nclerin arkasnda ve nnde

57
oluabilir. Upwind farkllklar sadece birinci derece doruluklu ve tipik akm
hzna ve zm a gz boyutlarna bal zm iinde nemli saysal difzyonla
karlalabilir. Upwind tanmnn avantaj da, algoritmasnn pozitif kesinlii ve
advektif yaplarnn ilemsel olarak en tutarl olan olmasdr.
4.7. Ortogonal Erisel zm A
Bu alma kapsamnda akm simlasyonu yaplan kanallar dikdrtgen kesitli
olduklarndan yani herhangi bir erisel snrlar bulunmadndan zm a sistemi
iin herhangi bir yazlma veya koda ihtiya duyulmamtr. Ancak ECOMSED
saysal modelinin herhangi bir okyanusa, kysal suya veya halie uygulanmas
durumunda zm a sisteminin sz konusu su ktlesini evreleyen dzgn
olmayan ky eritleri kullanlarak elde edilmesi gerekmektedir. Bunun iin ise
Matlab altnda alan Seagrid isimli yazlm kullanlabilmektedir.
4.8. Sediment Tanm Modl

4.8.1. Giri
Su kolonu iindeki kat daneli paracklarn hareketi ve tanm mekanizmalarnn
anlalmas ve formlasyonu hidroliin nemli bir blmn meydana getirmektedir.
Sediment tanmn etkileyen birok parametre olduundan, bu karmak olay
aklamak iin aratrmaclar arlkl olarak laboratuvar veya arazi lmlerine
dayanan ampirik ve yar - ampirik eitliler gelitirmiler, yaplan birka teorik
formlasyonda ise yine nemli kabuller yapmlardr.
Genel olarak, sediment daneleri su ierisinde srnt veya ask maddesi olarak
tanmaktadr. Ask maddesi, genellikle menba akmyla, rnein havza
erozyonundan gelen ve oradaki sediment malzemesinin bileeni ve zelliine sahip
olmayan, nispeten daha ince olan, ykanm malzeme de ihtiva edebilir [Van Rijn,
1983a]. Aratrmaclar tarafndan nerilmi olan amprik veya yar - amprik
eitliklerde srnt maddesi tanm ve askdaki sediment maddesi tanm ya ayr
ayr yada toplam kat madde olarak gz nne alnmaktadr. eitli hidrolik

58
parametreler ile kat madde zellikleri sediment tanm miktarn etkilemektedir.
Sz konusu hidrolik parametreler; akm ykseklii (H), akm hz (U) ve viskozite
( veya ) ile dane ap (D), ekli, sedimentin zgl ktlesi ( /
s
) gibi sediment
zellikleri ve son olarak srkleme hz (U
*
), dane kelme hz (W
s
) gibi iki- fazl
akm zelliklerini iermektedir [Raudkivi, 1990].
Kat Madde Tanm
Doal durumda, srnt maddesi ve ask maddesi tanm arasnda aka belli bir
ayrm yoktur. Ancak, matematiksel ifadede tabakalarn ierdii kat maddenin
tanm eklinin tanmlanmas gerekmektedir. Buna gre kat madde tanm, iki tr
dane hareketi iermektedir [Van Rijin, 1984a]. Bunlar (i) danelerin tabanla srekli
etkileim iinde olduu dnme, kayma ya da her ikisi ve (ii) danelerin dzenli
zplama yapt srama hareketidir. Danenin taban zerinde kayarak veya
yuvarlanarak hareketine balamas iin taban kayma gerilmesinin hareketin
balamas iin gerekli olan kritik srkleme gerilmesi deerini amas
gerekmektedir. Taban kayma gerilmesi arttnda, daneler taban boyunca nispeten
dzenli sramayla hareket etmeye baalyacaklardr. Taban kayma gerilmesinin
deeri kritik srkleme gerilmesini aarsa, sediment daneleri su iindeki
arlklarndan daha byk bir trblans kuvvetiyle yukarya doru
kaldrlacaklardr. Bunun sonucunda daneler askya geebileceklerdir. Danelerin
kelme hznn taban srkleme hzna oran (W
s
/U
*
) genellikle kat madde yk ve
ask maddesi yk tanm arasndaki ayrm ifade etmek iin kullanlmaktadr.
Yuvarlanma ve kayma iin bu deer 2 ile 6 arasnda, srama iin 0,6 ve 2 arasnda
ve ask maddesi iin 0 ile 0,85 arasnda nerilmektedir [Raundkivi, 1990].
1879dan bugne kadar kat madde tanmn ifade etmek iin birok eitlik veya
model gelitirilmitir. Kat madde tanm eitliklerinin birou DuBoysun nerdii
bantya benzemektedir. DuBoys nerdii eitlikte taban hzlarnn, dorusal olarak
deien tabakalarn sperpozesinden elde edilmi bir dizi tabaka gibi hareket ettiini
kabul etmektedir [Graft, 1971; Raudkivi, 1990]. Literatrdeki birok kat madde
yk eitlii, ampirik veya deney sonularna dayanmaktadr. Alternatif olarak, kat

59
madde yk tanm iin gelitirilmi baz eitlikler olaslk kavramlarna
dayanmaktadr. Bu yaklamlarda, trblansl akmda dane zerine etkiyen akkan
kuvvetlerinin hem zamana hem de konuma bal olarak deitii kabul edilmektedir.
Bu nedenle danelerin hareketi, belirli zaman ve konumda uygulanan kuvvetin, net
kar koyan kuvvetten byk olma olaslna baldr [Einsten, 1942].
Toplam sediment tanmnn bir paras olarak kat madde tanmn ifade etmek
iin birok ampirik bant mevcuttur. Bu eitlikler arasnda Meyer Peter ve
Mueller (1948), Bagnold (Yalin, 1977), Bijker (1967), Yalin (1977) ve Van Rijn
(1984a)in modelleri saylabilir. Bu aratrmada kullanlan saysal model
ECOMSEDte van Rijn (1984a)nn sediment modeli kullanlmaktadr. Modelle ilgili
detayl bilgi ileriki blmlerde saysal modelin detaylaryla birlikte verilmektedir.
Ask Maddesi Tanm
Taban hareketli bir ak kanal akmnda, taban boyunca kritik deerler alarak
sediment daneleri tanmaya balayabilir. Sediment danelerinin tamamen akkan
tarafndan evrelenerek hareket etmeleri durumunda danelerin askda hareket ettii
ifade edilmektedir. Bagnold, bir sediment danesinin sadece trblans evrintilerinin
dane kelme hzn aan dey hz bileenlerine sahip olmas durumunda askda
kaldn belirtmitir [Van Rijn, 1993]. Baz aratrmaclar sediment danelerinin
askya geme kriteri olarak
s cr
W U /
*
eklinde eitli bantlar nermilerdir.
rnein, Englund [Van Rijn, 1984b] ask maddesi tanmnn balamas iin kriter
olarak bu orann 0,25 olduunu nermitir. van Rijn (1984b) ise deneysel sonular
kullanarak aadaki banty gelitirmitir:
*
*
4
D W
U
s
cr
= 10 1
*
< D (4.85)
4 , 0
*
=
s
cr
W
U
10
*
> D (4.86)

60
Literatrde ak kanal akmlarnda askdaki sediment akn hesaplamak iin nerilmi
birok teorik, deneysel, yar ampirik ve amiprik modeller bulunmaktadr. Bu
blmde ilk olarak dane kelme hz, sediment konsantrasyon profili ve referans
derinlii gibi kavramlardan bahsedilmekte, sonrasnda ise ksaca baz nemli
formller verilmektedir.
Dane kelme Hz
Dane kelme hz genel olarak, iinde sediment danesi olmayan duruan sv
ierisinde kelen bir danenin son hz olarak tanmlanmaktadr. Belirli ekile sahip
bir danenin kelme hz, akkan zellikleri ( , ), dane ap (D), dane younluu
(
s
), yerekimi ivmesi ) (g zamann bir fonksiyonudur. kelen danenin hz belli
bir zaman sonunda sabit deerine (
s
W ) ulatnda bu hz danenin son hz veya
danenin kelme hz olarak ifade edilmektedir [Yalin, 1977]. Kresel dane kabul
ile dane kelme hz iin bu tanm yapldnda askda olan bir krenin dengesi iin
aadaki kuvvet dengesi eitlii yazlabilir:
g
D W D
C
s
s
D
) (
8 3
4
2 4
3
50
2 2
50
= (4.87)
Burada,
D
C = diren katsaysdr. Laminer ve viskoz akmlar iin diren katsays
es
R / 24 deerine eit olabilir. Burada
es
R , dane kelme hz ve dane ap ile ilikili
dane kelme Reynolds saysdr. 1 <
es
R olmas durumunda, kelme hzn
aadaki eitlikle ifade etmektedir [Dyer, 1986 ]:
g
SG D
W
s
|

\
|
=

1
18
2
50
(4.88)
Byk Reynolds saylarnda, kelme hz teorik olarak belirlenemediinden,
deneylerden hesaplanmaktadr [Dyer, 1986].


61
Sediment Konsantrasyon Profili
Kritik koullarn zerinde, akkandan danelere momentum transferi sayesinde
sediment daneleri askda kalr. Ask maddesi tanmn hesaplayabilmek iin
ncelikle ya belirli bir seviyedeki lmlere yada akm hz ve taban sediment ap
bilgilerine dayanarak derinlik boyunca konsantrasyon profilinin tahmin
edilebilmesine ihtiya vardr. Bylece, derinlik boyunca konsantrasyon profili hz
profiliyle arplarak ask maddesi debisi elde edilebilir.
Kk bir boyann permanan, niform, trblansl bir akma enjekte edilmesi
durumunda, ortalama akm hz U ile mansaba doru tand srada yayld
grlmektedir. Akm niform kabul edildiinden akmda bulunan askdaki
sedimentin ortalama konsantrasyonu x- ve y- ynlerinde deimemektedir. Bylece
sediment danelerinin difzyonu sadece z- ynnde yani dey ynde meydana
gelmektedir [Vanoni, 1977]. Herhangi bir anda su kolonundaki yukar ynl hz, z
ynndeki ortalama hzn ( w ) trblans dalgalanma hz bileenidir. Birim alandaki
ortalama net tanm
t
s w ye eit olmaktadr. Bu eitlikte,
t
s = herhangi bir
derinlikteki anlk konsantrasyondur. Trblansl akm iin
t
s , her hangi bir derinlikte
trblans akm karakteristikleri nedeniyle oluan
t
s ortalama konsantrasyon (zaman
ortalamal) ve
'
t
s dalgal konsantrasyon deeri ile
t
s s + eklinde yazlabilir. Dalgal
hzn ve konsantrasyon bileenlerinin ortalamas tanm olarak sfrdr. Bylece birim
alandaki net yukar ynl tanm
t
s w ye eit olmaktadr.
a
Referans Derinlii ve
a
s
Konsantrasyon
Askdaki sediment konsantrasyonunun hesaplanmasndaki ana problemlerden biri
referans seviyesinin ve bu seviyeye karlk gelen konsantrasyonun belirlenmesidir.
Askdaki sediment yk konsantrasyonunun tahmin edilebilmesi, referans
konsantrasyonu ve referans seviyesiyle orantldr. Bu derinlik, ayrca
konsantrasyonun derinlikle deiiminin ok yksek olduu, tabana ok yakn olan bir
derinliktir. Tabana doru konsantrasyon hzl bir ekilde arttndan, referans

62
derinliinin ask yknn kat madde ykyle birletii gei blgesinde olmas
gerekmektedir. Literatrde referans derinlii ve konsantrasyonu iin birok farkl
deer ve eitlik nerilmitir. Tabannn hemen stndeki akm tabakas Einstein
[Graf, 1971] tarafndan taban tabakas olarak tanmlanm ve a derinlii iin
50
2D
kalnl nerilmitir. Bu tabaka iindeki malzeme ask maddesi kayna olmakta, alt
limit veya referans konsantrasyonu bylece elde edilebilmektedir. Einstein kat
madde teorisinde, referans konsantrasyonunun
'
*
6 . 11
1
aU
q i
b s
ilikisinden elde
edilebileceini gstermitir. Burada,
s
i kat madde ierisinde verilen dane boyutunun
orandr. Referans derinlii ve konsantrasyonu iin literatrde dier almalar
arasnda Engelund ve Fredsoe (1976), Smith ve McLean, van Rijn (1984b,c), Juilen
ve Klaasen (1995), Garcia ve Parker (1991), Celik ve Rodi (1991), Zyserman ve
Fredse (1994) saylabilir.
4.8.2. Sediment tanm modl
SED modl HydroQualin - boyutlu sediment tanm modelidir. Bu modln
uyguland gller, akarsular, haliler, krfezler ve kysal sular gib eitli su
sistemlerinde kohezif ve kohezif olmayan sediment hareketi baarl bir ekilde
simle edilmitir. ECOMSED, Pawtuxet Akarsuyu Rhode Adasnda [Ziegler ve
Nisbet, 1994], Watts Bar Rezervuar Tennesseeda [Ziegler ve Nisbet, 1995], Lavaca
Krfezi Texasda [HydroQual, 1998], Tannery Krfezi Michiganda [Cannelton
Industries, 1998] ve Green Krfezi Wisconsinda [Shrestha ve ark., 2000] almalar
gibi birok sediment tanm almasnda kullanlmtr.
SED modl hidrodinamik modl ile ayn zm a yapsn ve zm yntemini
kullanmaktadr. Model, kohezif ve kohezif olmayan sediment tanmn, tekrar
askya geme/birikme olaylarn simle edebilmektedir. Modelde kohezif sediment,
ince-daneli, dane ap 75 mden kk sedimentleri, kohezif olmayan sediment ise
aplar 75-500 m arasnda olan daha kaba daneleri ifade etmektedir. Dane aplar
500 mden daha byk olan kaba kum ve akl srnt maddesi olarak hareket
etmektedir. Ancak, hali ve okyanuslarda kaba daneli sediment daneleri genellikle

63
tabann sadece kk bir ksmn kapsadndan, ECOMSED modelinde dikkate
alnmamlardr. Bunun da model tahminleri zerinde ihmal edilebilir etkisi olduu
dnlmektedir [ECOMSED Users Manual, 2002].
Hem tekrar askya geme hem de birikme mekanizmalar sediment - su ara
yzeyindeki kayma gerilmelerine baldr. Taban kayma gerilmesinin hesab,
sediment tanmnn nemli bir parasdr. Kohezif olmayan bir tabandan sediment
danelerinin tekrar askya gemesi, modelde van Rijn (1984;1993)in ask maddesi
teorisine dayanmaktadr. Modelde kohezif olmayan sediment danelerinin dier
sediment daneleriyle hi etkileime girmeden ayr ayr kt kabul edilmektedir.
Modeli dier modellerden ayran bir dier zellik ise kohezif sediment danelerinin
ylma etkilerini de ierecek ekilde tekrar askya geme ve birikme formllerindeki
parametreleri tanmlamak iin deney sonularn kullanabilmesidir.
SED modl ktlar arasnda toplam askdaki kat maddenin konuma ve zamana
gre deiimi, kohezif ve kohezif olmayan sedmente ait konsantrasyon ve tabandaki
dalm oranlar, askya geen/biriken sediment ktlesi ve bu nedenle tabanda
meydana gelen ykseklik deiimleri sralanabilir.
Bu almada, kohezif olmayan sediment daneleri gz nne alndndan bu
blmde kohezif sediment daneleriyle ilgili eitlikler ve modellemesi
anlatlmamaktadr. Kohezif olmayan sediment danelerinin tanm iin kullanlan
temel eitlikler ise aada verilmektedir.
Temel Eitlikler
Kohezif olmayan sediment tanm iin kullanlan - boyutlu adveksiyon -
difzyon eitlii aada verilmektedir:
|
|

\
|

+
|
|

\
|

+
|
|

\
|

z
C
K
z y
C
A
y x
C
A
x
z
C W W
y
VC
x
UC
t
C
H H H
s
) (
(4.89)

64
Burada C askdaki kohezif olmayan sediment konsantrasyonu, A
H
yatay difzyon
katsays, K
H
dey evrinti difzyon katsays ve
s
W dane kelme hzdr. E.4.89a
ait serbest su yzeyi snr koulu ile taban snr koulu srasyla aada
verilmektedir.
0 =

z
C
K
H
z (4.90)
D E
z
C
K
H
=

H z (4.91)
E ve D srasyla askya geen ve biriken sediment ak, kyas dzlemi stndeki su
yzi ykseklii ve H kyas dzleminin altndaki batimetrik yksekliktir. E.4.89,
Reynolds denklemlerinde olduu gibi kolaylkla ortogonal erisel ve sigma koordinat
sistemine dntrlebilir.
Taban Kayma Gerilmesi Hesaplar
Taban kayma gerilmesi aadaki ekilde hesaplanabilir:
2
*
u = (4.92)
Bu eitlikte, tabandaki kayma gerilmesi, askdaki sedimentin younluu ve
*
u
tabandaki srkleme hzdr.
Sadece akmlar iin srkleme hz, Prandatl-von Karman logaritmik hz profiliyle
aadaki ekilde tanmlanabilir:
|
|

\
|
=
o
z
z
u
u
ln
*

(4.93)
Burada, von Karman sabiti ( 0,40), u tabana yakn hz, z en alt tabaka merkezinin
derinlii ve z
o
model girdisi olan taban srtnme ykseklii olarak tanmlanan bir
deerdir.

65
4.8.2. Kohezif olmayan sedimentin askya gemesi
Srnt madde tanm genellikle danelerin dnerek, kayarak ve taban yzeyine
yakn srama hareketleri yaparak tanm olarak tanmlanmaktadr. van Rijn
(1984a)n gelitirdii ynteme gre,
b
q taban yk tanm oran,
b
U dane hz,
b

srama ykseklii ve
b
S srnt maddesi konsantrasyonu cinsinden aadaki
ekilde hesaplanabilmektedir.
b b b b
S U q = (4.94)
van Rijn, srayan danelerin hareket eitliinin saysal zmnde kullanlan dane
karakteristii iin yeni bantlar nermitir. Gelitirmi olduu yntemde srnt
maddesi tanm orann
*
D boyutsuz dane parametresi ve T tama durum
parametresi olarak isimlendirdii iki boyutsuz parametreyle olduka doru bir
ekilde kabul edilebilmektedir.
*
D parametresi, dane hareketliinden srklenme
hznn kullanlmasyla veya Shield parametresi ile
s e
R
,
dane Reynolds saysnn
srkleme hz cinsinden ifade edilmesiyle veya kelme hzndan diren katsays
ile Reynolds saysnn ifadelerinden yararlanlarak elde edilir [Ackers ve White,
1973].
van Rijn metoduna gre, ask yk tanm aadaki ilem sras kullanlarak
hesaplanmaktadr.
Hareketin balamas iin kritik taban srkleme hznn hesaplanmas:
lk olarak boyutsuz dane parametresi elde edilmektedir.
50
3 / 1
2
*
) 1 (
D
g s
D
(

(4.95)
Bu eitlikte s danelerin zgl arl, g yerekimi ivmesi, kinematik viskozite ve
D
50
tabandaki danelerin aplarn ifade etmektedir.

66
Tabanda hareketin balamas iin kritik taban srkleme hz, Shields kriteri
kullanlarak aadaki ekilde hesaplanmaktadr:
2 / 1
50 *,
] ) 1 [(
kr krtab
gD s u = (4.96)
Burada,
kr
= aada tanmlanan kritik hareketlilik kabiliyeti parametresidir:
1
*
4 , 0

= D 4
*
D
64 . 0
*
14 , 0

= D
kr
10 40
*
< D
10 . 0
*
04 , 0

= D
kr
20 10
*
< D
29 . 0
*
013 , 0

= D
kr
150 20
*
< D
055 , 0 =
kr
150
*
> D (4.97)
Sedimentin askya gemesi iin almas gereken srkleme hznn hesaplanmas:
Sediment danesinin tabandan askya gemesi iin almas gereken srkleme hz
aadaki bantyla verilmektedir:
s ask
W u =
*,
(4.98)
Burada,
s
W = askdaki kohezif olmayan sedimentin kelme hzdr. kelme hz
modelde girdi olarak verilmektedir ve Cheng (1997)nin nerdii bant kullanlarak
askdaki sedimentin efektif dane ap D
k
hesaplanmaktadr.
[ ]
5 , 1
5 , 0 2
*
5 ) 2 , 1 25 ( + = D
D
W
k
s

(4.99)
Burada, D
*
E.4.95te verilen boyutsuz dane parametresi ve D
k
efektif dane apdr.

67
ekil 4.8de,
s
W kelme hznn D
k
efektif apla deiimi grlmektedir. Buna gre
askdaki kum danelerinin (yani 75<D
k
<500m) kelme hz yaklak 3 300-59 000
ms
-1
aralnda olduu grlmektedir.

ekil 4.8 Dane apnn fonksiyonu olarak kohezif olmayan sediment iin kelme
hz [Cheng, 1997 ]

Tabandaki srkleme hznn hesaplanmas:
Akm nedeniyle tabana yakn srkleme hz aadaki gibi hesaplanmaktadr:

68
|
|

\
|
=
o
z
z
u
u
ln
*

(4.100)

Ask yk tanm:
Taban srkleme hznn (
*
u ) sediment danesinin askya gemesi iin almas
gereken srtnme hz
krask
u
*,
veya hareket iin gerekli srtnme hz
krtbn
u
*,
da daha
kk olmas durumunda birikme balamaktadr. Eer
*
u ,
krtbn
u
*,
ve
krask
u
*,
hzlar
aarsa, tabandan su kolonunun en alt tabakasna sediment aks gemektedir. Ask
yk tanm ise aadaki ekilde hesaplanmaktadr.
Tanm durum parametresinin hesaplanmas
1
2
*,
2
*
=
krtab
u
u
T (4.101)
Tabann yukarsndaki referans yksekliinin hesaplanmas
a = max ( 0,01h, k
s
) (4.102)
Eitlikte h su derinlii ve k
s
Nikuradse przllk yksekliidir.
3 , 0
*
5 , 1
015 , 0
aD
T D
C
k
a
= (4.103)
faktrnn hesaplanmas
2
*
2 1
|
|

\
|
+ =
u
W
i
iin 1 1 , 0
*
< <
u
W
i
(4.104)


69
faktrnn hesaplanmas
4 , 0
0
8 , 0
*
5 , 2
|
|

\
|
|
|

\
|
=
C
C
u
W
a s
iin 1 01 , 0
*
<
u
W
s
(4.105)
Burada, C
o
maksimum hacimsel taban konsantrasyonu olup deeri 0,65dir.
Ask parametresinin hesaplanmas

+ = + =
*
ku
W
Z Z
s
(4.106)
F faktrnn hesaplanmas
+

|

\
|

|

\
|

\
|
=

) 2 , 1 ( 1
2 , 1
Z
h
a
h
a
h
a
F
z
z
(4.107)
Ask maddesinin hesaplanmas
a s
FzuC q = (4.108)
Burada, z en alt tabakasnn derinliidir.
Tabandan tekrar askya geen sediment ak hesaplanmas
Askya geme ak, toplam ask maddesi tanm ile en alt tabakasndaki mevcut
yatay sediment ak arasndaki fark olarak hesaplanmaktadr. Eer fark sfrdan
bykse, anma olmakta, sz konusu fark sfrdan daha dk olursa birikme
meydana gelmektedir. Bu nedenle, eer
*
u ,
krtab
u
*,
ve
krask
u
*,
hzlar aarsa birikme
meydana gelmesi olasdr.
Modelde, askya geme aadaki ekilde hesaplanr.

70
y x
t qzC sq
E
z s


=
) (
(4.109)
Bu eitlikte, C
z
en alt tabakasndaki askdaki sediment konsantrasyonu, t zaman
adm ve kartezyen koordinat sisteminde xy taban yzey alandr.

4.8.3. Kohezif olmayan sedimentin birikmesi

Taban srkleme hz (
*
u ) kritik deerlerden (
krtab
u
*,
ve
krask
u
*,
)den daha kkse,
su kolonu iindeki sediment daneleri tabanda birikmektedir:
C W D
s
= (4.110)
Burada, D kohezif olmayan sediment danesi birikme ak, W
s
kelme hz ve C
tabana yakn askdaki sediment konsantrasyonudur.










71
5. SAYISAL MODELN UYGULAMALARI

5.1. Giri
Ar metal modeli eklenen boyutlu saysal model ECOMSED bir boyutlu ak
kanal akmna uyguland ve ncelikle elde edilen akm yaps incelendi. Daha sonra
ayn kanal dzenei kullanlarak hidrodinamik, tuzluluk, askdaki sediment
konsantrasyonu ve bu byklklerin deiiminin ar metal tanm ve davran
zerindeki etkileri ile ayrlm katsaysnn partikl ve znm metal
konsantrasyonlar zerindeki etkileri aratrld.
Kesiti ekil 5.1'de grlen dikdrtgen kesitli ideal bir ak kanal, zm a
gzlerine blnerek (Bkz. ekil 5.2), saysal modelde tanmland. Aadaki
belirtilen snr koullar altnda saysal modelle test yaplarak elde edilen sonular
aada deerlendirildi.
h1
h1
h2
Z
X

ekil.5.1. Test durumlar iin kullanlan ak kanal boyuna profili

72
1
2
3
4
2 3 4 imax
2 3 4 5 6
Y
X
imax-1 imax-2
jmax
jmax-1
imax imax-1 imax-2
jmax-1

ekil 5.2. Ak kanala uygulanan zm a gzlerinin dalm

5.2. Saysal Modelin Ak Kanala Uygulanmas

Simlasyon sresi: boyutlu model denklemlerinin zld i modl zaman
adm 5sn ve toplam simlasyon sresi 62,5 saat olarak alnd. Bylece modelde
zaman adm says 45 000 olarak belirlendi.

Snr koulu olarak, kanal giriinde ve knda serbest su yz snr koulu
uyguland.
Su derinlikleri balang koullar ve kanal uzunluklar:
1/25 000 taban eimli ak kanal iin 0,0 mdeki derinlik h
1
=1,50 m ve 32 500m
deki derinlik h
2
=2,80 mdir.
1/22 500 taban eimli ak kanal iin 0,0 m deki derinlik h
1
=1,50 m ve 29 250m
deki derinlik h
2
= 2,80 mdir.
1/27 500 taban eimli ak kanal iin: 0,0 m deki derinlik h
1
=1,50 m ve 35 750m
deki derinlik h
2
= 2,80 mdir.

73
Ak kanal genilii: farkl eim (1/25 000, 1/22 500 ve 1/27 500) iin taban
genilii 5 000 m alnd.
zm a gz boyutlar: Yatay dzlemde
2 1
= = 500 m olarak belirlendi.
Yatay dzlem zm a gz says:
1/25 000 taban eimli ak kanal iin
1
ynnde 67 adet ve
2
ynnde 12 adet
zm a gz elde edildi.
1/22 500 taban eimli ak kanal iin
1
ynnde 61 adet ve
2
ynnde 12 adet
zm a gz elde edildi.
1/27 500 taban eimli ak kanal iin
1
ynnde 74 adet ve
2
ynnde 12 adet
zm a gz elde edildi.
Derinlik boyunca her eim iin de 5 tabaka (K=5) kullanld.
Saysal model zme balamadan nce balang art olacak tm deikenler sfra
eitlendi.
Yukarda belirtilen byklkler ve snr koullar kullanlarak model kuruldu ve elde
edilen model tahminleri aadaki ilgili blmlerde verildi.

5.2.1.niform akm yapsnn elde edilmesi

Dikdrtgen kesitli ak kanal taban eimi iin farkl eim (1/25 000, 1/22 500 ve
1/27 500) gz nne alnd (Bkz. ekil 5.3). Bylece kanal taban eiminin etkisinin
de akm yapsnn zerindeki etkisinin incelenmesi amaland.
ekil 5.4 ve ekil 5.6da grld zere, kanal taban eiminin serbest su yzeyi
oluumu zerinde hibir etkisi olmad, akmn her durumda da niform
derinlieulat ve sadece kanaldaki ortalama hz deerinin kanal taban eimiyle
art gsterdii gzlemlendi. Bu nedenle bundan sonra yaplacak simlasyonlarda
1/25 000lik kanal taban eimi kullanlmas kararlatrld.

74
-3.0000
-2.5000
-2.0000
-1.5000
-1.0000
-0.5000
0.0000
0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000
MESAFE(m)
D
E
R

N
L

K
(
m
)
1/27 500
1/22 500
1/25 000

ekil 5.3. Farkl taban eimlerinde ak kanal taban
Kanal eiminin 1/25 000 olmas durumunda:
Blm 5.2de verilen snr koullar kullanldnda model simlasyonundan elde
edilen su seviyelerindeki deiim aada verilmektedir. ekil 5.4te grld zere
elde edilen su yz profili ile taban birbirine paralel olup, permanan niform akm
elde edildi.
-3
-2.5
-2
-1.5
-1
-0.5
0
0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000
MESAFE(m)
D
E
R

N
L

K
(
m
)
1/25 000 EML TABAN SU YZEY

ekil 5.4. 1/25 000 taban eimli kanalda serbest su yzeyi ve kanal taban deiimi
Kanal eiminin 1/22 5000 olmas durumunda:

75
Yukardaki koullar altnda saysal modelden elde edilen su seviyesi ekil 5.5te
verilmitir. Grld zere su yz profili ile taban eimleri, permanan niform
akmda olmas gerektii gibi yine paraleldir.

-3.0000
-2.5000
-2.0000
-1.5000
-1.0000
-0.5000
0.0000
0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000
MESAFE(m)
D
E
R

N
L

K
(
m
)
1/22 500 EML TABAN SU YZEY

ekil 5.5. 1/22 500 taban eimli kanalda serbest su yzeyi ve kanal taban deiimi
Kanal eiminin 1/27 5000 olmas durumunda:
Ayn snr koullar altnda, ekil 5.6da grld zere serbest su seviyesi tabana
paraleldir ve bylece permanan niform akm elde edilmitir.
-3.0000
-2.5000
-2.0000
-1.5000
-1.0000
-0.5000
0.0000
0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000
MESAFE(m)
D
E
R

N
L

K
(
m
)
1/27 500 EML TABAN SU YZEY

ekil 5.6. 1/27 500 taban eimli kanalda serbest su yzeyi ve kanal taban deiimi



76
5.2.2. Ak kanalda tuzluluun deiimi
1/25 000 taban eimli kanal iin Blm 5.2de belirtilen snr koullar altnda,
menba ve mansaptaki snr zm a gzlerinde tuzluluk 35 ppt ve zm alan
ierisindeki dier a gzlerinin balang deeri 0 ppt olarak verildi. ekil 5.7de
niform akm durumunda kanal boyunca tuzluluk deiiminin yzey tabakada sabit
olduu grlmektedir. Bylece model sebest su yzeyini olduu gibi tuzluluu da
doru bir ekilde tahmin edebilmektedir.

0.00
5.00
10.00
15.00
20.00
25.00
30.00
35.00
40.00
0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000
MESAFE(m)
T
U
Z
L
U
L
U
K
(
p
p
t
)
1/25 000


ekil 5.7. 1/25 000 taban eimli kanalda yzey tabakada tuzluluun kanal boyunca
deiimi

















77
5.2.3. Ak kanalda akm alan

1 / 25 000 eimli kanal ayn snr koullar altnda altrld ve U (m/s) boyuna hz
bileeninin farkl tabakalardaki dalm ekil 5.8 5.10da verildi.



ekil 5.8. Ak kanalda U (m/s) boyuna hz bileeninin tabandaki tabakada (K=5
tabakas) dalm







78

ekil 5.9. Ak kanalda U (m/s) boyuna hz bileeninin orta tabakadaki (K=3
tabakas) dalm

79

ekil 5.10. Ak kanalda U (m/s) boyuna hz bileeninin yzey tabakadaki (K=1
tabakas) dalm







80

X (m)
S
i
g
m
a
5000 10000 15000 20000 25000 30000
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
U (m/s): 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25 0.3 0.35 0.4 0.45 0.5

ekil 5.11. Boyuna kanal ekseninden geen dey kesitteki U (m/s) boyuna hz
bileeni dalm

Yukardaki ekillerde de grlecei zere, ak kanalda U (m/s) boyuna hz niform
olduu ve akm iplikiklerinin dalmn dzenli olduu grlmektedir. U (m/s)
boyuna hz bileeni dey ynde logaritmik olarak deitii grlmektedir. Boyuna
hz tabandan yzeye doru art gstermekte, yzey tabakada (K=1 tabakasnda)
boyuna hz 0,529 m/s deerine ulamaktadr. 1 boyutlu ak kanal durumunun test
edilmesinden dolay dey yndeki hzlar (W) ve kanal enine doru olan hzlar (V)
sfr olarak bulunmutur.







81
5.2.4. Ak kanalda kohezif olmayan sediment konsantrasyonunun dalm

Kohezif olmayan askdaki sediment konsantrasyonunun (g/l) deiimini simle
edebilmek iin Blm 5.2deki snr koullarnn yannda, sedimentle ilgili
byklklere ait balang ve snr deerlerinin verilmesi gerekmektedir. Buna gre,
ak kanal tabanndaki sediment ykseklii 2,00m ve kanal sonundaki ak snr
koulu olarak kohezif olmayan askdaki sediment konsantrasyonunun deeri sfr
alnd.

1/25 000 taban eimli kanalda kohezif olmayan askdaki sediment
konsantrasyonunun (g/l) deiimi belirtilen snr koullar altnda, kanal boyunca
farkl tabakalar iin ekil 5.12 5.14te verilmektedir.

X (m)
Y
(
m
)
5000 10000 15000 20000 25000 30000
1000
2000
3000
4000
5000
Non-coh.sed.(g/L): 0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 0.006 0.007 0.008 0.009 0.01

ekil 5.12. Kanal boyunca yatay dzlemde yzey tabakasnda (K=1 tabakas) kohezif
olmayan askdaki sediment konsantrasyonu dalm

82
X (m)
Y
(
m
)
5000 10000 15000 20000 25000 30000
1000
2000
3000
4000
5000
Non-coh.sed.(g/L): 0.005 0.015 0.025 0.035 0.045 0.055 0.065 0.075

ekil 5.13. Kanal boyunca yatay dzlemde orta tabakasnda (K=3 tabakas) kohezif
olmayan askdaki sediment konsantrasyonu dalm

X (m)
Y
(
m
)
5000 10000 15000 20000 25000 30000
1000
2000
3000
4000
5000
Non-coh.sed.(g/L): 0.005 0.015 0.025 0.035 0.045 0.055 0.065 0.075

ekil 5.14. Kanal boyunca yatay dzlemde tabana en yakn tabakada (K=5 tabakas)
kohezif olmayan askdaki sediment konsantrasyonu dalm


83
X (m)
S
i
g
m
a
5000 10000 15000 20000 25000 30000
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
Non-coh.sed.(g/L): 0.01 0.02 0.03 0.04 0.05 0.06 0.07

ekil 5.15. Kanal boyunca ekseninden geen dey kesitte kohezif olmayan askdaki
sediment konsantrasyonu dalm

Y (m)
S
i
g
m
a
1000 2000 3000 4000
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
Non-coh.sed.(g/L): 0.005 0.015 0.025 0.035 0.045 0.055 0.065 0.075

ekil 5.16. Kanal enine ekseninden geen dey kesitte kohezif olmayan askdaki
sediment konsantrasyonu dalm


84
Yukardaki ekillerde de grlecei zere, kohezif olmayan askdaki sediment
konsantrasyonu dalm, tabakalar arasnda farkllklar gstermektedir. Yzeyden
tabana doru kohezif olmayan askdaki sediment konsantrasyonu artarak devam
etmektedir. Tabana yakn blgelerde kohezif olmayan askdaki sediment tanmnn
daha fazla olduu bilinmektedir. Model simlasyonuna gre yzeyde kohezif
olmayan askdaki sediment konsantrasyon deerinin 0,001 0,01 g/l arasnda,
tabanda ise 0,005 0,075 g/l arasnda deitii grlmektedir.

5.2.5. Ak kanalda znm ar metal konsantrasyonunun dalm

Hidrodinamik model iin ayn snr koullarnn yannda, znm metal
konsantrasyonunun deiimini hesaplamak iin, kanal sonunda ak snr koullar
znm metal konsantrasyonu iin 0,50 g/l olarak verildi.

1/25 000 taban eimli kanalda znm metal konsantrasyonu dalm, belirtilen
snr koullar altnda, kanal boyunca farkl tabakalar iin ekil 5.17 - 5.19da
verilmektedir.




85
X (m)
Y
(
m
)
5000 10000 15000 20000 25000 30000
0
1000
2000
3000
4000
5000
Dis. Hvm Con.(ug/l): 0.475 0.485 0.495 0.505 0.515 0.525


ekil 5.17. Kanal boyunca yatay dzlemde yzey tabakasnda (K=1 tabakas)
znm ar metal konsantrasyonu dalm


X (m)
Y
(
m
)
5000 10000 15000 20000 25000 30000
0
1000
2000
3000
4000
5000
Dis. Hvm Con.(ug/l): 0.475 0.485 0.495 0.505 0.515 0.525


ekil 5.18. Kanal boyunca yatay dzlemde orta tabakada (K=3 tabakas) znm
ar metal konsantrasyonu dalm

86
X (m)
Y
(
m
)
5000 10000 15000 20000 25000 30000
0
1000
2000
3000
4000
5000
Dis. Hvm Con.(ug/l): 0.475 0.485 0.495 0.505 0.515 0.525


ekil 5.19. Kanal boyunca yatay dzlemde tabana en yakn tabakada (K=5 tabakas)
znm ar metal konsantrasyonu dalm


X (m)
S
i
g
m
a
5000 10000 15000 20000 25000 30000
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
Dis. Hvm Con.(ug/l): 0.475 0.48 0.485 0.49 0.495 0.5 0.505 0.51 0.515 0.52 0.525


ekil 5.20. Kanal boyuna ekseninden geen dey kesitte znm ar metal
konsantrasyonu dalm

87
Y (m)
S
i
g
m
a
1000 2000 3000 4000
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
Dis. Hvm Con.(ug/l): 0.48 0.49 0.5 0.51 0.52


ekil 5.21. Kanal enine ekseninden geen dey kesitte znm ar metal
konsantrasyonu dalm

ekil 5.20 5.21den de grlecei zere, znm ar metal konsantrasyonu
dalm, tabakalar arasnda farkllklar gstermektedir. Yzeyden tabana doru
znm ar metal konsantrasyonu artmaktadr. Model sonularna gre yzeyde
znm ar metal konsantrasyonu 0,525 g/l, tabanda ise 0,475 g/l arasnda
deimektedir.

5.2.6. Ak kanal akmnda partikl halindeki ar metal konsantrasyonunun
dalm

Askdaki sedimente balanm partikl halindeki ar metal konsantrasyonu
dalmn hesaplamak iin hidrodinamik ve sediment modlleri iin kullanlan snr
koullarnn yannda, ayrlm katsays k
d
=6,600 l/kg ve b sabit katsays -1,50
deerinde alnd.


88
1/25 000 taban eimli kanalda askdaki sedimente balanm partikl halindeki ar
metal konsantrasyonu dalm, belirtilen snr koullar kullanldnda, kanal
boyunca farkl tabakalardaki dalmlar ekil 5.22 5.24de grlmektedir.

X (m)
Y
(
m
)
5000 10000 15000 20000 25000 30000
1000
2000
3000
4000
5000
Par. Hvm Con.(ug/g): 0.2 0.8 1.4 2 2.6 3.2

ekil 5.22. Kanal boyunca yatay dzlemde yzey tabakada (K=1 tabakas) partikl
halindeki ar metal konsantrasyonu dalm

89
X (m)
Y
(
m
)
5000 10000 15000 20000 25000 30000
1000
2000
3000
4000
5000
Par. Hvm Con.(ug/g): 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 2.2 2.4 2.6 2.8 3 3.2


ekil 5.23. Kanal boyunca yatay dzlemde orta tabakada (K=3 tabakas) partikl
halindeki ar metal konsantrasyonu dalm

X (m)
Y
(
m
)
5000 10000 15000 20000 25000 30000
1000
2000
3000
4000
5000
Par. Hvm Con.(ug/g): 0.2 0.8 1.4 2 2.6 3.2

ekil 5.24. Kanal boyunca yatay dzlemde tabana en yakn tabakada (K=5 tabakas)
partikl halindeki ar metal konsantrasyonu dalm

90
X (m)
S
i
g
m
a
5000 10000 15000 20000 25000 30000
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
Par. Hvm Con.(ug/g): 0.5 1 1.5 2 2.5 3

ekil 5.25. Kanal boyunca ekseninden geen dey kesitte partikl halindeki ar
metal konsantrasyonu dalm

Y (m)
S
i
g
m
a
1000 2000 3000 4000
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
Par. Hvm Con.(ug/g): 3.3 4

ekil 5.26. Kanal enine ekseninden geen dey kesitte partikl halindeki ar metal
konsantrasyonu dalm


91
ekil 5.25 - 5.26dan da grlecei zere, askdaki sedimente balanm partikl
halindeki ar metal konsantrasyonu dalm, tabakalar arasnda belirgin farkllklar
gstermemekte, partikl halindeki ar metal konsantrasyonu 3,2 ile 3,3 g/g
deerleri arasnda deimektedir. Bunun nedenlerinden biri modelde ar metal
modellemesi iin kullanlan kutu yntemi olabilecei dnlmektedir.




































92
6. SONULAR ve NERLER

6.1. Sonular

Bu alma kapsamnda - boyutlu saysal model ECOMSED kullanlarak ar
metallerin davran ve tanmnn incelenmesi amalanmtr. Hidrodinamik ve
sediment tanm modllerine sahip -boyutlu ECOMSED su sirklsyonu (akm
hz alan ve su seviyesi), scaklk, tuzluluk ile kohezif ve kohezif olmayan sedimentin
tanm, depolanmas ve tekrar askya gemesi olaylarnn zamana bal deiimini
simle etmek iin kullanlmtr. Modele ar metal simlasyonu yapabilmesi iin
kutu yntemi kullanlarak yeni bir modl eklenmitir. Ayrlm katsays yaklamnn
kullanld bu yntemde znm ve sedimente balanm partikl halindeki ar
metal konsantrasyonu zerinde hidrodinamik, tuzluluk ve askdaki sediment
konsantrasyon dalmlarnn etkileri aratrlmtr.

Yaplan bu modelleme almasnda aadaki sonular elde edilmitir.

1. Ak kanal taban eiminde meydana gelen art nedeniyle kanal boyuna hz
artmakta, bylece sadece askdaki sediment konsantrasyon deeri art
gstermekte ancak davrannda herhangi bir farkllk gzlemlenmemektedir.
2. Kanal uzunluklarnn arttrlmas, znm metal ve askdaki sediment
konsantrasyonlarnda herhangi bir deiiklie neden olmaz.
3. Ayrlm katsays (k
d
) arttnda, askdaki sedimente balanm partikl halindeki
ar metal miktar da artmaktadr.
4. Ayrlm katsays (k
d
), sedimente balanm partikl halindeki metal
konsantrasyonunun znm ar metal konsantrasyonuna oran olduundan her
bir zaman admnda ar metal ktlesi korunmu olmaktadr.
5. Kutu yaklamna gre sedimente balanm partikl halindeki ar metal ile
znm ar metal konsantrasyonlar arasnda bir denge olduu kabul
yapldndan ayrlm katsays (k
d
) deeri belirli bir zaman sonunda dengeye
ulamaktadr.

93
6. Tuzluluun artmasyla, mevcut ayrlm katsays (k
d
) azalmaktadr. Bylece
sedimente balanm partikl halindeki metal konsantrasyonunun azalmasna
ramen, znm metal konsantrasyonu art gstermektedir.
7. Askdaki sediment deerinin artmasyla, znm metal konsantrasyonu
azalmaktadr. Bunun nedeni su kolonunda artan sediment miktar nedeniyle,
znm haldeki ar metalin partikl halinde sedimente balanmasdr.

6.2. neriler

Ar metal modelinin eklendii ECOMSED saysal modeli basit, bir boyutlu ak
kanal akmna uygulanm ve farkl senaryolar kullanlarak akm, sediment ve ar
metal davran incelenmeye allmtr. Modelin doruluk derecesinin tespiti iin
model arazi lmleriyle de kalibre edilmelidir. Ayrca bu almada ar metal
modellemesi iin kullanlan kutu yaklam dnda daha karmak olan yntemler de
mevcuttur. Ancak bunlarn uygulanabilmesi ok daha karmak denklem takmlarnn
zmn ve girdi olarak daha fazla sayda deikeninin bilinmesini
gerektirmektedir. Bu da sz konusu yntemlerin yaygn olarak kullanlmasn
engellemektedir. Bu nedenle ar metal modellemsi iin farkl yntemler ve baar
oranlarnn karlatrlmas ve uygulanabilirliklerinin arazi verileri kullanlarak test
edilmesi gerekmektedir.










94
KAYNAKLAR

Ackers, P. ve W.R. White., Sediment Transport: New Approach and Anaiysis,
Journal of Hydraulic Division. ASCE, 99 (11): 20412060 (1973).

Allen, J.S., Newberger, P.A. and Federiuk, J., Upwelling Circulation on the Oregon
Continental Shelf , J. Phys. Oceanogr., 35: 1843-1889 (1995).

Balls, P.W., The partition of trace metals between dissolved and particulate phases
in european waters - A compilation of field data and comparison with laboratory
studies, Netherlands Journal of Sea Research, 23: 7-14 (1989).

Bewers, J.M., Yeats, P.A., Transport of river-derived trace metals through the
coastal zone, Netherlands Journal of Sea Research, 23: 359-368 (1989).

Blumberg, A.F. and Mellor, G.L., "A Coastal Ocean Numerical Model,"
Mathematical Modelling of Estuarine Physics, Proceedings of an International
Symposium, Hamburg, 1978. J. Sundermann and K.P. Holz, Eds., Springer-Verlag,
Berlin, 203-219 (1980).

Blumberg, A.F. and G.L. Mellor, "A Description of a Three-Dimensional
CoastalOcean Circulation Model", Three-Dimensional Coastal Ocean Models,
N.Heaps, Ed., American Geophys., Union, 1-16 (1987).

Blumberg, A.F. and Herring, H.J., "Circulation Modeling Using Orthogonal
Curvilinear Coordinates", Three-Dimensional Models of Marine and Estuarine
Dynamics, J.C.J. Nihoul and B.M. Jamart, Eds., Elsevier Pub. Company, 5588
(1987).

Blumberg, A.F. and Goodrich, D.M., "Modeling of Wind-Induced Destratification in
Chesapeake Bay", Estuaries, 13: 1236-1249 (1990).

Blumberg, A. F., An Estuarine and Coastal Ocean Version of POM, Proceedings
of the Princeton Ocean Model Users Meeting (POM96), Princeton, NJ, 1-16 (1996).

Burton, J.D. And Liss, P.S. (eds.) Estuarine Chemistry, Academic Press, London,
1-36 (1976).

Cannelton Industries, Inc., "Stability of Tannery Sea Sediments: Revision 1," Report,
submitted to USEPA Region V, Cannelton Industries Inc., with Technical Support
by Conestoga-Rovers and Associated Inc., and HydroQual Inc., 2-12 (1998).


Celik, I. and W. Rodi, Suspended sediment-Transport Capacity for Open Channel
Flow, Journal of Hydraulic Engineering, ASCE, 117 (2): 191204 (1991).


95
Chen, C., Beardsley, R.C., Limeburner, R., "A Numerical Study of Stratified Tidal
Rectification over Finite-Amplitude Banks, Part II: Georges Bank, J. Phys.
Oceanogr., 25: 2111 2128 (1995).

Cheng, N.S., Simpiifled Settiing Velocity Formula for Sediment Particles, Journal
of Hydraulic Engineering, ASCE, 123 (2): 149152 (1997).

Comber, S.D.W., Gunn, A.M., Whalley, C., Comparison of the partitioning of trace
metals in the Humber and Mersey estuaries, Marine Pollution Bulletin, 30: 851-
860 (1995).

Di Toro, D.M., A particle interaction model of reversible organic chemical
sorptionnd, Chemosphere, 14: 1503-1538 (1985).

Dyer, K.R., Coastal and Estuarine Sediment Dynamics, John Wiley and Sons Ltd.,
UK, 342 (1986).

ECOMSED Users Manual, A Primer for ECOMSED Version 1.3, HydroQual
Inc., USA, 6 -21 (2002).

Einstein, H.A., Formulae for Transportation of Bed-Load, Transaction of ASCE,
107: 561577 (1942).

Engelund, F. and J. Fredsoe, A Sediment Transport Model for Straight Alluvial
Channels, Nordic Hydrology, 7 (5): 293306 (1976).

Ezer, T. and Mellor, G.L., "A Numerical Study of the Variability and the Separation
of the Gulf Stream, Induced by Surface Atmosphere Forcing and Lateral Boundary
Flows", J. Phys. Oceanogr., 22: 660-682 (1992).


Falconer, R.A., Review of Modelling Flow and Pollutant Transport Processes in
Hydraulic Basins, Proceedings of First nternational Conference in Water
Pollution: Modelling, Measuring and Prediction, Southampton, UK,
Computational Mechanics Publications, 3-23 (1991).

Falconer, R.A., Lin, B.L., Three dimensional modelling of water quality in the
Humber Estuary, Water Research, 31: 1092-1102 (1997).

Falconer, R.A., B. Lin and S.M. Kashefipour, Modelling water Quality Processes in
Riverine System, In: Model Validation: Perspectives in Hvdrological Science,
Edited by: M.G.Anderson and P.D. Bates, John Wiley Sc Sons, Ltd.,Chapter 14:
357-387 (2001).


Forstner, U., Wittmann, G.T.W., Metal Pollution in the Aquatic Environment 2nd
Ed., Springer Verlag, New York, 41-49 (1979).

96

Galperin, B., Kantha, L.H., Hassid, S. and Rosati, A., "A Quasi-equilibrium
Turbulent Energy Model for Geophysical Flows," J. Atmosph. Sci., 45: 55-62,
(1988).

Galperin, B. and Mellor, G.L., "A Time-Dependent, Three-Dimensional Model of
the Delaware Bay and River System", Estuarine, Coastal Shelf Sci., 31: 231-281
(1990a).

Galperin, B. and Mellor, G.L., "Salinity Intrusion and Residual Circulation in
Delaware Bay During the Drought of 1984", In: Residual Current and Long-Term
Transport, R.T. Cheng, Ed., Springer-Verla New Yor, Inc., 38: 469-480 (1990b).

Garcia, M. and G. Parker, Entrainment of Bed Sediment into Suspension, Journal
of Hydraulic Engineering, ASCE, 117 (4): 414435 (1991).

Gunn, A.M., Rogers, H.R., Comber, S.D.W., Investigation of Partitioning of
Contaminants between Water and Sediments, WRc Report, 50-60 (1992).

Hartnett, M., Lin, B., Jones, P. D. ve Berry, A., Modelling the Fate and Transport of
Nickel in the Mersey Estuary, Journal of Environmental Science and Health Part
A, 41:825847 (2006).

Hayter, E. J., Bergs, M. A., Gu, R., McCutcheon, S. C., Smith, S. J. ve Whiteley, H.
J., HSCTM-2D, A Finete Element Model For Depth Averaged Hydrodinamics,
Sediment ve Contaminant Transport, National Exposure Research Laboratory
Office Of Research and Developmnet U.S. Environmental Protection Agency
Athents, Georgia 30605, iv, 1-6, 81-83, 135-136 (1995).

Huang, S. L., Wan, Z. H. ve Smith, P., Numerical modelling of heavy metal
pollutant transport transformation in fluvial rivers, Journal of Hydraulic
Research, 45 (4): 451-461 (2007).

HydroQual, Development and Application of a Modeling Framework to Evaluate
Hurricane Impacts on Surficial Mercury Concentrations in Lavaca Bay, Report to
Aluminum Company of America, Point Comfort, Texas, HydroQual, Inc.,
Mahwah, New Jersey 1-22 (1998).

Ji, Z., Hamrick, J.H. ve Pagenkopf, J., Sediment and Metals Modeling in Shallow
River, Journal of Environmental Engineering, 128 (2): 105-119 2002).

Liu, W.C., Chang, S.W., Jiann, K.T., Wen, L.S. ve Liu, K.K., Modelling diagnosis
of heavy metal (copper) transport in an estuary, Science of The Total Environment,
388 (1-3): 234-249 (2007).

Mwanuzi, F. ve De Smedt, F., Heavy metal distribution model under estuarine
mixing, Hydrol. Process, 13: 789-804 (1999).

97

Ng, B., Turner, A., Tyler, A.O., Falconer, R.A., Millward, G.E., Modelling
contaminant geochemistry in estuaries, Water Research, 30: 63-74 (1996).

Olausson, E., Cato, I. (eds.), Chemistry and Biogeochemistry of Estuaries, J. Wiley
and Sons, Chichester, U.K., 153-186 (1980).

Gunapala S. R., Fate and Behaviour of Heavy Metals in the Humber Estuary,
Doktora Tezi, Cardiff University Department of Civil Engineering, UK, 6-29, 73-91
(2002).

Graf, W.H., Hydraulics of Sediment Transport, McGraw-Hill Book Inc., USA,
513 (1971).

Mellor, G.L. and Yamada, T., "Development of a Turbulence Closure Model for
Geophysical Fluid Problems", Rev. Geophys. Space Phys., 20: 851-875 (1982).

Mellor, G.L. and Blumberg, A.F., "Modeling Vertical and Horizontal Viscosity and
the Sigma Coordinate System", Mon. Wea. Rev., 113: 1379-1383 (1985).

Raudkivi, A.J., Loose Bounday Hydraulics, Pergamon Press Plc, London, 3
rd

Edition, 538 (1990).

Shen, H.W., and Lu, J-Y., "Development and Predictions of Bed Armoring", ASCE,
J. Hydr. Engrg., 109(4): 172-175 (1983).

Shrestha, P.L., Blumberg, A.F., Di Toro, D.M. and Hellweger, F., A three-
dimensional model for cohesive sediment transport in shallow bays, ASCE Joint
Conference on Water Resources Engineering and Water Resources Planning and
Management, Minneapolis, MN., 1-20 (2000).

Shulman, I., and Lewis, J.K., Modeling Open Boundary Conditions by Using the
Optimization Approach, University Of Southern Mississippi Stennis Space Center
For Ocean and Atmospheric Modelling, 1-19 (1994).

Smagorinsky, J., "General Circulation Experiments with the Primitive Equations, I.
The Basic Experiment," Mon. Weather Rev., 91: 99-164 (1963).

Smith, J.D. and Mclean, S.R., Spatialiy Averaged flow over a Wavy Surface,
Journal of Geographical Research, 82 (12): 17351746 (1977).

Smolarkiewicz, P.K., A fully Multidimensional Positive Definite Advection
Transport Algoritym with Small Implicit Diffusion, J. Comp. Phys., 54: 325-362
(1984).


98
Smolarkiewicz, P.K. and Clark, T.L., "The Multidimensional Positive Definite
Advection Transport algoritym: Further Development and applications, J. Comp.
Phys., 67: 396-438 (1986).

Smolarkiewicz, P.K. and Grabowski, W.W., "The Multidimensional Positive
Definite Advection Transport algoritym: Nonoscillatory Opinion", J. Comp. Phys.,
86: 355-375 (1990).

Turner, K.A., Burt, T.N., Estuarine Transmission of Heavy Metals, A Literature
Review Hydraulics Research Wallingford Report SR35, 24 (1985).

Turner, A., Millward, G.E., Bale, A.J., Morris, A.W., Application of the k
d
concept
to the study of trace metal removal and desorption during estuarine mixing,
Estuarine, Coastal and Shelf Science, 36: 1-13 (1993).

Turner, A., Millward, G.E., Partitioning of Trace metals in a macrotidal estuary.
Implications for contaminant transport models, Estuarine, Coastal and Shelf
Science, 39: 45-58 (1994).

Turner, A., Trace-metal partitioning in estuaries: importance of salinity and particle
concentration, Marine Chemistry, 54: 27-39 (1996).

Vanoni, Y.A. (ed), Sedimentation Engineering, ASCE-Manuals and reports on
Engineering Practice - No.54, New York, 745 (1977).

Van Rijn, L.C., Sediment Transport, Part 1: Bed Load Transport, Journal of
Hydraulic Engineering, ASCE, 110 (10): 1431-1457 (1984a).

Van Rijn, L.C., Sediment Transport, Part II: Suspended Load Transport, Journal
of Hydraulic Engineering, ASCE, 110 (11): 16131641 (1984b).

Van Rijn, L.C., Sediment Transport, Part 111: Bed Forms and Alluvial Roughness,
Journal of Hydraulic Engineering, ASCE, 110 (12): 17331755 (1984c).

Van Rijn, L.C., Principles of Sediment Transport in Rivers, Estuaries and Coastal
Seas, Aqua Publications, Netherlands, 172 -178 (1993).

Wu, Y., Falconer, R., Lin, B., Modelling trace metal concentration distributions in
estuarine waters, Estuarine, Coastal and Shelf Science, 64: 699 - 709 (2005).

Yalin, M.S., Mechanics of Sediment Transport, Pergamon Press Ltd., London,
2nd Edition, 298 (1977).

Yuwu, J., Three Dimensional Numerical Modelling Of Sediment And Heavy
Metal Transport In Surface Waters, The Degree of Doctor of Philosophy,
Department of Civil and Structural Engineering, The Hong Kong Polytechnic
University, 1-2 (2003).

99

Ziegler, C.K. and Nisbet, B.S., "Fine-Grained Sediment Transport in Pawtuxet River,
Rhode Island", ASCE J. Hyd. Engr., 120(5): 561-576 (1994).

Ziegler, C.K. and Nisbet, B.S., "Long-Term Simulation of Fine-Grained Sediment
Transport in Large Reservoir", ASCE J. Hyd. Engr., 121 (11): 773-781 (1995).

Zyserman, J.A. and J. Fredsee, Data Analysis of Bed Concentration of Suspended
Sediment, Journal of Hydraulic Engineering, ASCE, 120 (9): 10211042 (1994).






































100
ZGEM
Kiisel Bilgiler

Soyad, ad : KARAKURT, Onur
Uyruu : T.C.
Doum tarihi ve yeri : 1982 Ankara
Medeni hali : Bekar
Cep Telefonu : 0 (505) 501 64 42
e-posta : karakurtonur@yahoo.com

Eitim

Derece Eitim Birimi Mezuniyet tarihi
Lisans Gazi niversitesi / naat Mhendislii 2005
Lise Fatih Sultan Mehmet Lisesi / Ankara 2001

Deneyimi

Yl Yer Grev
2005-2007 SUYAPI MH. M. A.. Proje Mhendisi
2007-.. Trkiye Kalknma Bankas A.. Teknik Uzman Yrd.

Yabanc Dil

Lisan Konuma Okuma Yazma
ngilizce yi yi yi