Anabilim Dal : NAAT MHENDSL

Program : SU MHENDSL





STANBUL TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS
AKARSU DELTALARI OLUUMUNUN MATEMATK MODELLENMES

DOKTORA TEZ
Y. Mh. Ali AYTEK
MART 2006

ii





















STANBUL TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS
AKARSU DELTALARI OLUUMUNUN MATEMATK MODELLENMES
DOKTORA TEZ
Y. Mh. Ali AYTEK
MART 2006
Tezin Enstitye Verildii Tarih : 18 Aralk 2005
Tez Danman : Prof.Dr. Necati AIRALOLU
Dier Jri yeleri Prof.Dr. A.hsan ALDOAN
Prof.Dr. Sedat KABDALI
Prof. Ltfi SALTABA (S..)
Do.Dr. Hayrullah AAIOLU(Y.T..)
iii

NSZ

Ders ve tez almalarm sresince hi bir yardmn esirgemeyen tez danmanm
Sayn Prof. Dr. Necati AIRALOLU bata olmak zere, tez izleme komitesi
yesi Sayn Prof. Dr. A. hsan ALDOAN ve Sayn Prof. Dr. Sedat
KABDALIya,
zellikle, akarsularn oluturduu deltalarn matematik modellenmesi saysal
zmleri konusunda bilgi ve birikimlerini esirgemeyen Sayn Prof. Dr. Gary
PARKERa,
T naat Fakltesi Hidrolik Anabilim Dalnn tm retim yeleri ve Aratrma
Grevlilerine, Yksek renim Kurumu 35.madde kapsamnda Tde bulunan
Aratrma Grevlisi arkadalarma, Fen Bilimleri Enstits Mdrl ve Mustafa
nan Ktphanesi alanlarna,
Yllarca ayn oda ve masay paylatm sevgili arkadam merhum Dr. Murat
KKe, dostlarma ve aileme ok ok teekkr ediyorum.
Sayglarmla..
Mart 2006
Ali AYTEK




iv

NDEKLER
Sayfa No
KISALTMALAR vi
TABLO LSTES vii
EKL LSTES viii
SEMBOL LSTES x
ZET xiii
ABSTRACT xiv
1. GR
1.1. Konunun nemi
1
1.2. Konunun Amac 2
2. KONUYLA LGL YAPILMI ALIMALAR

2.1. Giri 5
2.2. almalarn Deerlendirilmesi 12
3. AKARSULARDA KATI MADDE HAREKET VE MORFOLOJK
MODELLER

3.1. Giri
13
3.2. Hidrolik Yarap 13
3.3. Shields Parametresi 14
3.4. Taban Kayma Gerilmesi 15
3.5. Hidrolik Diren 15
3.5.1. Keulegan Denklemi 15
3.5.2. Manning Strickler Denklemi 16
3.6. Kararl ve niform Akm 16
3.7. Dolu Ak Durumu iin Chezzy Srtnme Katsays 18
3.8. Kararl Akm iin q
w
,S ve H Arasndaki liki 18
3.9. Dolu Ak Durumu iin Shields Says 19
3.10. Kararl ve Uniform Akm iin Shields Parametresi 19
3.11. Kararsz ve niform olmayan Tek Boyutlu Ak Kanal Akmlar 20
3.12. Suyun Ktle Korunumu Denkleminin Tretilmesi 21
3.13. Akma Bal Momentum Debisi 21
3.14. Akyn Basn Kuvveti 22
3.15. Akyn Momentum Denklemi 23
3.16. Kararl, Tedrici Deien Akm Durumu 23
3.17. Normal ve Kritik Derinlik 24
v
3.18. Kabarma Denklemleri 25
3.19. Kabarma Erilerinin Hesaplanmas 25
3.20. M1, M2 ve M3 Kabarma Erileri 26
3.20.1. M1 Erisi 26
3.20.2. M2 Erisi 27
3.20.3. M3 Erisi 28
3.21. Kabarma Erilerinin Saysal zm 29
4. AKARSU DELTALARININ MODELLENMES

4.1. Giri
32
4.2. Dalgal Ortamda Akarsu Deltalarnn Modellenmesi 32
4.2.1. Tek Boyutlu Model 32
4.2.1.1.Tek Boyutlu (1-D) Ky Morfolojisi Denklemleri 33
4.2.1.2.Ky Boyu Kat Madde Miktar 35
4.2.1.3.Gerek Kat Madde Tanm Oran 35
4.2.1.4.CERC Modeli 36
4.2.1.5.Kamphuis Modeli 37
4.2.1.6.Dalgalarn Slamas, Sapmas ve Krlmas 38
4.2.1.7.Tek Boyutlu Model iin Analitik zm 38
4.2.1.8. Tek Boyutlu Model iin Saysal zm 40
4.2.1.9. Kapal Sonlu Farklar emas 42
4.2.2. E Derinlik izgisi Deiim Modeli 44
4.3. Durgun Ortamda Akarsu Azlarnn Modellenmesi 49
4.3.1. Akarsu k Aznn Geometrik Durumu 49
4.3.2. Akarsu Taban Geniliinin Sabit Olmas Durumu 50
4.3.3. st Eim Boyunca ok art 52
4.3.4. n Eim ile Taban Eimi Kesiim Noktas Hareket art 53
4.3.5. Hareketli Snr art Denklemleri 54
4.3.6. Saysal Yaklam 55
4.3.7. Akarsu Taban Geniliinin Deiken Olmas Durumu 58
5. UYGULAMALAR ve DEERLENDRMELER

5.1. Seilen Veriler 62
5.2. Uygulamalar ve Deerlendirmeler 67
5.2.1. Tek Boyutlu Deltalar 67
5.2.1.1.Durgun Su Seviyesinin Deiken Olmas Durumu (= (t)) 68
5.2.1.2.Durgun Su Seviyesinin Sabit Olmas Durumu (= sabit) 72
5.2.1.3. Sabit ve Deiken Su Seviyeleri iin Delta Profillerinin
Karlatrlmas

73
5.2.2. ki Boyutlu Deltalar
5.2.2.1.Sabit Tabanl Bir Akarsuda Delta Oluumu (B
c
=sabit)
75
75
5.2.2.2.Deiken Tabanl Bir Akarsuda Delta Oluumu (Bc =
deiken)

78
5.2.2.3.Sabit ve Deiken Tabanl Akarsuda Delta Oluumunun
Karlatrlmas

81
5.2.3. Radyel Genileme Modeli Uygulamalar 82
5.2.3.1. Sabit Tabanl Akarsularda Radyal Genileme Modeli
Uygulamalar

83
5.2.3.2. Deiken Tabanl Akarsularda Radyal Genileme Modeli
vi
Uygulamalar 84
5.2.3.3. Sabit ve Deiken Tabanl Akarsularda Radyal Modelleme
Sonularnn Karlatrlmas

85
5.2.4. Akarsu Debisi Deiiminin Etkisi 86
5.2.5. Kat Madde Debisi Deiiminin Etkisi 87
5.2.6. Akarsu Deltas Taban Eimindeki Deiim 88
5.3. Karlatrmalar
5.3.1. Deney Sonularyla Karlatrmalar
5.3.2. Arazi lmleriyle Karlatrmalar
93
93
94
6. SONULAR

96
KAYNAKLAR

99
ZGEM

107











vii
KISALTMALAR
1-D : Tek boyutlu
2-D : ki Boyutlu
ASCE : American Society of Civil Engineers
K : Kuvvet
L : Uzunluk
T : Zaman
M : Ktle
m : Metre
m/s : Metre/saniye
m
2
/s : Metrekare/saniye
m
3
/s : Metrekp/saniye
ve di. : Ve dierleri

viii





















ix
TABLO LSTES
Sayfa No
Tablo 5.1 : Deneyde Kullanlan Kat Madde Karakteristikleri (Kostic ve
Parker, 2003b) ..

64
Tablo 5.2 : Deiken Su Seviyesi iin Delta Oluumu (t = 12 Ay) ... 69
Tablo 5.3 : Deiken Su Seviyesi iin Delta Oluumu (t =30 Yl) 70
Tablo 5.4 : Sabit Su Seviyesi iin Delta Oluumu (t =30 Yl) ... 74
Tablo 5.5 :
Sabit Tabanl Bir Akarsuda Kullanlan Veriler ... 76
Tablo 5.6 :
Sabit Tabanl Akarsu Taban Profilleri (B
c
= Sabit, t = 30 yl) 77
Tablo 5.7 :
Deiken Tabanl Bir Akarsuda Kullanlan Veriler 79
Tablo 5.8 :
Deiken Tabanl Bir Akarsuda Hesaplanan Taban Profilleri
(t=30yl)
80
Tablo 5.9 :
Srtnme Katsaylar iin Kalibrasyon Deerleri .
94











x
EKL LSTES
Sayfa No
ekil 1.1: Tipik Bir Delta Oluumu. 3
ekil 1.2: Radyal Genileyerek Oluan Akarsu Deltas.. 4
ekil 3.1: Akarsu En-Kesiti... 13
ekil 3.2: Cz ile H/Ks arasndaki iliki... 16
ekil 3.3: Normal akm iin denge hacmi... 17
ekil 3.4: Ak kanal akm. 20
ekil 3.5: Suyun Ktle Korunumu iin Kontrol hacmi... 21
ekil 3.6: Momentum iin Kontrol Hacmi.. 22
ekil 3.7: Basn Kuvveti... 22
ekil 3.8: Akyn Momentum Kontrol Hacmi. 23
ekil 3.9: M1 Erisi. 27
ekil 3.10: M2 Erisi. 28
ekil 3.11: M3 Erisi. 28
ekil 3.12: Kabarma Erisi Program emas 30
ekil 3.13: Akm Derinlii, Shields Gerilmesi ve Akm Hz
Profilleri...

31
ekil 3.14: Taban ve Su Yzeyi Seviyeleri 31
ekil 4.1: Koordinat Ekseni. 33
ekil 4.2: Tek Boyutlu Ky Morfolojisi 34
ekil 4.3: Hesaplama emas... 38
ekil 4.4: ki izgi Modeli.. 40
ekil 4.5: Tek Boyutlu Model iin Saysal zm emas. 41
ekil 4.6: Ederinlik izgi Deiimi Modelinin ematik Gsterilimi 45
ekil 4.7: Ederinlik izgileri iin Dzeltme ekli 48
ekil 4.8: Akarsu k Aznda Delta Oluumu 50
ekil 4.9: st Eim, n Eim ve Taban Ylma Eimi. 53
ekil 4.10: Akarsu Az Delta Oluumu iin Saysal Yaklam.... 56
ekil 4.11: Sabit Tabanl Akarsu Deltas iin Bilgisayar Program
Ak Diyagram...

57
ekil 4.12: Dolu Akm Durumu iin Shields Gerilmesi 58
ekil 4.13: Deiken Tabanl Akarsu Deltas iin Bilgisayar
Program Ak Diyagram

61
ekil 5.1: Deney Seti (Kostic ve Parker, 2003b) 63
ekil 5.2: Deney Setinden Bir Grnm (Kostic ve Parker, 2003b)... 63
ekil 5.3: Deneyde Kullanlan Malzeme Granlometrisi (Kostic ve
Parker, 2003b).

64


xi
Sayfa No
ekil 5.4: D
m
= 24.20 m Malzeme ile Yaplan Deneylerde
llm Taban Profilleri (Kostic ve Parker, 2003b).

65
ekil 5.5: D
m
= 48.40 m Malzeme ile Yaplan Deneylerde
llm Taban Profilleri (Kostic ve Parker, 2003b).

65
ekil 5.6: Mead Gl Taban Profilleri (Graf, 1983)... 66
ekil 5.7: Akarsu Azlarnda Oluan Delta ... 67
ekil 5.8: Tek Boyutlu Akarsu Deltas Profili 68
ekil 5.9: Deiken Su Seviyesi iin Delta Oluumu (t = 12 Ay) .. 71
ekil 5.10: Deiken Su Seviyesi iin Delta Oluumu (t = 30 yl) .. 71
ekil 5.11: Sabit Su Seviyesi iin Delta Oluumu (t = 30 yl) . 72
ekil 5.12: Sabit ve Deiken Su Seviyesi iin Taban Profillerinin
Karlatrlmas (t = 30 yl) ...

73
ekil 5.13: Sabit Tabanl Bir Akarsu Deltasnn Balang
Parametreleri ..

75
ekil 5.14: Sabit Tabanl Akarsu Taban Profilleri (B
c
= Sabit, t = 30
yl) ..

78
ekil 5.15: Kvrml (sinozidal) Akarsu Yata .. 78
ekil 5.16: Deiken Tabanl Akarsu Taban Profilleri (B
c
=
Deiken, t = 30 yl)

81
ekil 5.17 : Sabit ve Deiken Tabanl Akarsu Deltasnn
Karlatrlmas (t = 30 yl)

82
ekil 5.18: Radyal Genileme As (
f
) ... 82
ekil 5.19: Sabit Tabanl Akarsuda Radyal Genileme Asnn Etkisi
(t =1 yl) ..

83
ekil 5.20: Sabit Tabanl Akarsuda Radyal Genileme Asnn Etkisi
(t =30 yl)

83
ekil 5.21: Deiken Tabanl Akarsuda Radyal Genileme Asnn
Etkisi (t =1 yl)

84
ekil 5.22: Deiken Tabanl Akarsuda Radyal Genileme Asnn
Etkisi (t =30 yl) .

84
ekil 5.23: Deiken ve Sabit Tabanl Akarsuda
f
=150 ve t =30 yl
iin Taban Profillerinin Karlatrlmas ...

85
ekil 5.24: Deiken Tabanl Akarsuda Akarsu Debisi Deiiminin
Etkisi (t =30 yl) .

86
ekil 5.25: Deiken Tabanl Akarsuda Kat Madde Debisi
Deiiminin Etkisi (t =30 yl) .

87
ekil 5.26: Akarsu Deltasnn Taban Eimi . 88
ekil 5.27: Akarsu Deltas Taban Eiminin Saysal Parametreleri .. 88
ekil 5.28: Akarsu Deltas Taban Eimindeki Deiim (t = 6 yl) ... 91
ekil 5.29: Akarsu Deltas Taban Eimindeki Deiim (t = 30 yl) . 92
ekil 5.30: Deney ve Matematik Model Karlatrmalar ... 93
ekil 5.31: Arazi lmleri ve Matematik Model Karlatrmalar ... 95


xii
SEMBOL LSTES

A

: en kesit alan [m
2
]
A
w
: sabit say (=0.20)
B : akarsu genilii [L];
B
b
: akarsu taban genilii [L]
B
bf
: dolu akmda akarsu genilii [L]
B
f
: takn yata genilii [L]
B

: boyutsuz dolu akm genilii

C
f
: taban srtnme katsays
C
z
: boyutsuz Chezy diren katsays
D : kat madde dane ap (genellikle mm veya m) [L]
D
50
: ortalama dane ap [L]
D
90
: % 90n ince malzeme olan dane ap [L]
F
c
: kat maddeye etki eden Coulomb diren kuvveti [ML/T
2
]
F
g
: kat maddeye etki eden yerekimi ivmesi kuvveti [ML/T
2
]
F
p
: basn kuvveti [ML/T
2
]
Fb : dalga enerjisi
F
r
: Froude says
F
rbf
: dolu akm Froude says
G
t
: toplam yllk ortalama taban malzemesi hacmi [M/T]
g : yerekimi ivmesi [L/T
2
]
H : kesitsel ortalama akarsu veya akm derinlii [L]
H
bf
: kesitsel ortalama dolu akm derinlii [L]
H
c
: kritik derinlik [L]
H
n
: normal akm derinlii [L]
H

: boyutsuz dolu akm derinlii

H
~
: boyutsuz derinlik
I
f
: kat madde sreklilik katsays
k
s
: kat madde przllk ykseklii [L]
L : uzunluk [L]
L
b
: kabarma uzunluu [L]
n
a
: L
a
= n
a
Ds
90
olan boyutsuz parametre
n
k
: k
s
= n
k
Ds90 olan boyutsuz parametre
p : basn [M/L/T
2
]
Q : debi [L
3
/T]
Q
bf
: dolu akm debisi [L
3
/T]
Q
m
: momentum debisi [ML/T
2
]
Q
t
: yllk taban malzemesi hacmi [L
3
/T]
Q
tbf
: dolu akmda toplam taban malzemesi hacmi [L
3
/T]
xiii
Q

: boyutsuz dolu akm debisi

q
b
: birim srnt maddesi miktar [L
2
/T]
q
t
: q
b
+ q
s
, toplam kat madde miktar [L
2
/T]
q
w
: birim genilikten geen debi [L
2
/T]
q
b
*
: srnt maddesi miktar iin Einstein says

t
q
: toplam srnts maddesi miktar iin Einstein says
t
q
~
: qt/qto, boyutsuz toplam srnt maddesi miktar
r : radyel uzaklk
R : batm kat madde zgl arl
R
h
: hidrolik yarap [L]
Re : Reynold says
S : - /x, boyuna taban eimi
S
b
: akarsu taban eimi
S
f
: akarsu yata srtnme eimi
S
I
: akarsu yata balang taban eimi
t : zaman [T]
t
f
: I
f
t, takn sresi [T]

t
: boyutsuz morfodinamik zaman
t
: snr art denklemleri iin gei zaman [T]
U
bf
: dolu akm veya kesitsel ortalama akm hz [L/T]
U
c
: kritik hz,Yang (1973) toplam taban malzemesi yk [L/T]
u : akm yn hz [L/T]
u
bl
: taban malzemesi dane hz [L/T]
u
*
: kayma hz [L/T]
u
*c
: kritik kayma hz [L/T]
W* : boyutsuz taban yk tanm oran
x : kanal boyu akm yn ekseni [L]
z : dik eksen [L]
x : sonlu farklar emasnda uzaysal aralk [L]
: akm yn as

b
: akm yn as

r
: Manning-Strickler diren katsays

t
: sonlu farklar emas, zaman aral [T]
: akarsu taban seviyesi [L]
I(x) : balang taban profili [L]

t
: akarsu st kotu [L]
: Karman sabiti

d
: kat madde kinematik yaylma gc [L
2
/T]
p : taban porozitesi
c : Coulomb srtnme katsays
: suyun kinematik viskozitesi [L
2
/T]
: suyun zgl arl [M/L
3
]

s
: kat madde malzeme younluu [M/L
3
]
: taban eimi as

f
: taban eimi as
xiv

r
: srtnme as

b
: taban kayma gerilmesi [M/L/T
2
]

bbf
: dolu akmda hesaplanan taban kayma gerilmesi [M/L/T
2
]

bc
: kritik taban kayma gerilmesi [M/L/T
2
]

: Shields parametresi

50 bf
: dolu akmda ortalama dane apna bal olarak hesaplanan Shields
parametresi

c
: hareketin balangcnda kritik Shields parametresi

i
: i.nci dane aralndaki Shields parametresi
: kanal kvrmll
: su yz kotu [L]

d
: baraj haznesi veya gl su yzeyi kotu [L]
d
p
: toplam profil derinlii
d
c
: kapanma derinlii
Q : ky boyu kat madde tanm miktar
q
0
: kyya dik kat madde miktar
P : dalga periyodu zerindeki ortalama dalga gc,
P : kynn birim uzunluu zerindeki ortalama dalga gc,
P
a
: dalga gcnn ky boyu bileeni,
n : enerji ak katsays
E : dalga enerjisi younluu
Q
a
: gerek kat madde tanm oran
Q
p
: potansiyel kat madde tanm oran


xv
AKARSU DELTALARI OLUUMUNUN MATEMATK MODELLENMES
ZET
Genel olarak akarsuyun ak rejimini ve kat madde tama kapasitesini deitiren bir
baraj, akarsudaki tabii dengeyi bozar. Ancak yllar sonra yatan bir ksmnda
ylmalar, bir ksmnda oyulmalar meydana gelerek yeni bir denge oluur. Baraj
yaplan bir vadide kat madde asndan drt farkl blge vardr. Birinci blge anma
ve oyulmalarn olduu havza ksmdr. Bu blge akarsu tarafndan tanan kat
maddelerin ilk kaynann olduu yerdir. kinci blge taban ykselme veya
alalmalarn olduu akarsu ksmdr. Tabiat ve insan faaliyetleri tabii artlar
deitirinceye kadar sistemin bu parasnn dinamik bir denge halinde olduu kabul
edilir. nc blge ylmalarn meydana geldii baraj haznesidir. Barajn
mansabndaki akarsu ksm ise, oyulmalarn olduu drdnc ksmdr.
Hazne oluturmak zere akarsu zerinde bir baraj yaplnca suyun ak hz azalr.
Tanan kat maddelerin ou, suyun kabard akarsu ksmnda ve baraj glnde
ylr. Bu ylmalar hazne menba ucunda yatak seviyesini ykseltir ve bir delta
(atalaz) oluur.
Baraj haznesi veya gl gibi durgun bir su ortamna dearj olan bir akarsuyun
oluturduu bir deltann taban profilleri ve su yzeyinin nicelik olarak belirlenmesi
olduka nemlidir. Haznelerde tutulan kat madde miktarnn hesaplanmas iin kot
alan-erisi, gelitirilmi prizmoidal, ortalama sonlu alan ve Simpson kural gibi
eitli metotlar gelitirilmitir. Btn bu yntemler haznenin toplam kat madde
hacminin belirlenmesi iin kullanlr. Haznede kat madde dalm iin henz bir
model gelitirilmediinden bu almann ana konusunu oluturmutur.
Ylan kat maddenin hazne iindeki dalmnn bilinmesi mhendislik iin
nemlidir. Bu dalmn ekli, faydal hacme, dip savak yksekliine, dinlenme ve
gle girme anlarna etki eder. Bunun iin belirli sreler iinde baraj glnde ortaya
kacak kat madde dalmn, planlama almalarnda tahmin etmek gerekir. Bu
almada sonlu farklar metodu kullanlarak eitli modellerle baraj haznelerindeki
deltann oluumu incelenmi, sonular grafikler halinde deerlendirilmi ve nceki
almalarla karlatrlmtr.




xvi

MATHEMATICAL MODELING FOR RIVER DELTA FORMATION
SUMMARY
Rivers form deltas wherever they flow into water such as a lake, a reservoir or the
ocean. All rivers transport sediment as well as water. Dam construction impacts the
transport of both water and sediment. Because the great majority of rivers transport
much more water than sediment, a much longer time is required to fill a reservoir
with sediment than with water. As a result, the gradual accumulation of sediment in
reservoirs often receives less attention that it merits. Sediment deposition in a
reservoir reduces its storage capacity, so limiting the effective life of the dam as well
as the benefits it provides.
The storage of water and sediment has a number of various environmental impacts,
which need to be investigated in the design, construction, operation and maintenance.
Understanding the mechanisms of formation of deltas and the bed profiles of
sediments is of fundamental importance to the fields of hydraulics, hydrology and
water resources.
Deltas commonly display three distinct zones; (a) a low-slope topset deposit that
forms as the coarse sediment load deposits on the river bed, (b) a high-slope foreset
deposit (delta face) that forms as the coarse sediment load avalanches down the delta
face into deeper water and (c) a low-slope bottomset deposit that forms as the fines
settle out on the bed of the lake or reservoir. This structure is illustrated in Figure 1.
The analysis presented here represents a delta formation processes in a standing
water such as a lake or reservoirs. A standing body of water is created in a river of
constant width by means of a vertical barrier (dam). The river flow upstream of the
barrier is Froude-subcritical and the barrier creates an M1 backwater curve.
Sediments are characterized in terms of two grain sizes, i.e. size Ds in the sand range
and size Dm in the mud (silt-clay) range.

1

1. GR
1.1 Konunun nemi
Genel olarak akarsuyun ak rejimini ve kat madde tama kapasitesini deitiren bir
baraj, akarsudaki tabii dengeyi bozar. Ancak yllar sonra yatan bir ksmnda
ylmalar, bir ksmnda oyulmalar meydana gelerek yeni bir denge oluur. Baraj
yaplan bir vadide kat madde asndan drt farkl blge vardr. Birinci blge anma
ve oyulmalarn olduu havza ksmdr. Bu blge akarsu tarafndan tanan kat
maddelerin ilk kaynann olduu yerdir. kinci blge taban ykselme veya
alalmalarn olduu akarsu ksmdr. Tabiat ve insan faaliyetleri tabii artlar
deitirinceye kadar sistemin bu parasnn dinamik bir denge halinde olduu kabul
edilir. nc blge ylmalarn meydana geldii baraj haznesidir. Barajn
mansabndaki akarsu ksm ise, oyulmalarn olduu drdnc ksmdr.
Hazne oluturmak zere akarsu zerinde bir baraj yaplnca suyun ak hz azalr.
Tanan kat maddelerin ou, suyun kabard akarsu ksmnda ve baraj glnde
ylr. Bu ylmalar hazne menba ucunda yatak seviyesini ykseltir ve bir delta
(atalaz) oluur.
Ylan kat maddenin hazne iindeki dalmnn bilinmesi mhendislik asndan
olduka nemlidir. Bu dalmn ekli, faydal hacme, dip savak yksekliine,
dinlenme ve gle girme anlarna etki eder. Bunun iin belirli sreler iinde baraj
glnde ortaya kacak kat madde dalmn, planlama almalarnda tahmin
etmek gerekir.
Barajda ylmalara etki eden faktrler yle sralanabilir.
1- Kat madde paralarnn irilii ve yaps,
2- Baraj glnn ekli ve bykl,
2
3- Baraj glne giren ve kan su miktarlar,
4- Baraj haznesinin iletilmesindeki kurallar.
Baraj glnn yukarsnda, su kabarmas grlen nehir ksmnda, su hz dt iin
akarsuyun tad kat maddelerin nce iri malzemeleri kelir. Daha sonra biraz
daha ince olan kum ve akl gibi malzemeler baraj glnn menba kesiminde kelir
ve bu kelmeler delta oluturur. Kil ve silt iriliindeki malzemeler ise baraj glnde
akmaya devam eder ve baraj gvdesine yakn blgede kelirler. Bylece barajlarda
trl ylma sz konusu olur.
1- Suyun kabard akarsu kesimindeki ylmalar,
2- Kum ve akln oluturduu deltalar,
3- Kil ve siltin oluturduu taban ylmalar.
Akarsuda su kabarma blgelerindeki ylmalar, baraj haznesi seviyesinin daha
ykseinde bulunan akarsu tabanndaki ylmalardr. Teorik olarak bu blge
zamanla hem baraj haznesine doru hem de menbaya doru byr. nk bu
ylmalar artka su kabarma miktarlar da artmaktadr. Kil, silt byklndeki
ince malzemeler deltann aasna kadar tanr ve tabanda ylrlar. kelme hz
dk olan bu ince malzemeler kohezyonlu ve ince kohezyonsuz malzemelerden
oluur.
Bunlarn ylma ekilleri, kil malzemesinin mineral karakteristiine ve suyun
hareket ekline baldr. Bu taban malzemesine baraj glnn her yerinde rastlanr.
Fakat en ok akm hznn dk olduu baraja yakn yerlerde ve su yznn salnm
yapt yerlerde kerler. Bununla beraber, bunlar tam ylp tabakalamadan nce
ince malzeme younluk akmlaryla hareket edebilir.
Haznenin toprakla dolmasnda, su yznn ve taban profillerinin nicelik olarak
belirlenmesi nemlidir. Olay matematik olarak inceleyen metotlar; su ve kat madde
denklemlerinin birlikte zld modeller ve suyun kabarmas etkisinden
faydalanan modellerdir (Araliolu, 2004).
1.2 almann Amac
Denge halinde bulunan bir akarsu kesiminde, bir barajn yaplmas sonucunda
memba tarafnda tanan kat maddeler hazne iinde tutulmakta ve mansap tarafa,
3
nehir tabanndaki kat maddeleri tama kapasitesine sahip olan berrak su
braklmaktadr. Baraj haznesi veya gl gibi durgun bir su ortamna dearj olan bir
akarsuyun oluturduu deltann taban profilleri ve su yznn nicelik olarak
belirlenmesi olduka nemlidir. Haznede tutulan kat madde miktarnn hesaplanmas
iin eitli metotlar gelitirilmitir. Tuzaklama oran iin Brown (1943), Churcill
(1948) ve Brune (1953) metotlar, lmlerden kat madde hacminin belirlenmesi
iin kot-alan erisi, gelitirilmi prizmoidal, ortalama sonlu alan ve Simpson kural
gibi yntemler kullanlmaktadr. Btn bu metotlar deltann toplam kat madde
hacminin belirlenmesi iin kullanlabilir.
ekil 1.1de gsterildii gibi bir akarsu deltasnn taban profillerinin belirlenmesi iin
henz bir model gelitirilmemitir. Dolaysyla durgun bir suya dearj olan bir
akarsuyun taban profilleri ve su yznn belirlenmesi almann ana konusunu
oluturmutur.


ekil 1.1: Tipik Bir Delta Oluumu
almada, delta oluumu st eim, n eim ve taban eimi olmak zere blmde
incelenmitir. Akarsu deltasnn oluumunun belirlenmesi iin ncelikle bir boyutlu
(1-D) model gelitirilmitir. Bu modelde akarsuda tanan kat maddenin akarsu
genilii boyunca deimedii ve deltay oluturduu esas alnmtr. Ayrca model
ierisinde su seviyesi sabit ve zamana bal olarak deiken alnmtr. Her iki durum
iin de delta taban profilleri hesaplanmtr.
4
Daha sonra, iki boyutlu model gelitirilmitir. Bunun iin akarsudan gelen kat
maddenin ekil 1.2.de de gsterildii gibi akarsu deltasna girii srasnda yelpaze
eklinde bir radyal alm yaparak dalmas durumunda oluan taban profilleri
belirlenmitir.


ekil 1.2: Radyal Genileyerek Oluan Akarsu Deltas

Akarsu deltasn etkileyen en nemli parametreler ayr ayr inceleme konusu
yaplmtr. Akarsu yata eklinin etkisi; dz veya kvrml(sinzoidal) olmas,
durgun su seviyesinin sabit veya deiken olmas, akarsu debisinde meydana gelen
deiimlerin etkisi, akarsuyun tad kat madde miktarndaki deiimin etkisi,
radyal genileme asnn etkisi aratrlm Amerika Birleik Devletlerinde bulunan
Colorado nehri zerindeki Mead Gl arazi lmleri ve University of Minnesota, St
Anthony Falls Hidrolik laboratuarnda yaplm bir deney sonucuyla karlatrmalar
yaplmtr.
5
2. KONUYLA LGL YAPILMI ALIMALAR
2.1. Giri
Akarsu azlarnda meydana gelen morfolojik deiimler ok ynl olarak ele
alnmaya allmtr. Yaplan literatr almas sonucunda akarsu deltalarnn
oluumunu belirleyen iki temel dnce zerinde younlat sonucu ortaya
kmtr. Birincisi, deniz ve okyanus gibi dalga parametrelerinin etkili olduu
deltalardaki deiimler, ikincisi ise baraj ve gl gibi durgun bir su ortamna dearj
olan akarsu deltalarndaki deiimlerdir. Bu iki dnceye ek olarak Japonya gibi
med-cezir olaynn etkili olduu okyanuslara dklen akarsu azlarnn morfolojik
deiimleri ile ilgili almalara da rastlanlmtr. Dolaysyla bu iki temel dnce
dorultusunda konuyla ilgili yaplm almalar aada zetlenmeye allmtr.
Akarsu azlarnda kesit alan ve topografya deiimi ile ilgili Ogawa,Y. ve di.
(1984) bir alma yapmlardr. Bu almada, sreklilik denklemini temel alarak,
nehir az alanndaki gnlk deimeleri tahmin etmek iin bir benzeim modeli
gelitirmilerdir. Akarsu ve gelgit akmlarnn kat maddeyi akarsudan denize doru,
dalgalarn etkili olduu akmlar ise kat maddeyi denizden akarsuya doru
srklediini varsaymlardr.
lk nce, ayn dorultuda olan akarsu akm ile gelgit akmlarnn toplamlar arasnda
bir iliki kurulmu, daha sonra akarsu aznn ekli incelenmitir. Yaplan alma
sonucunda, akarsu aznn dikdrtgen ile gen arasnda bir ekil ald sonucuna
varlmtr.
Gle dklen bir akarsu aznn suni deiimleri iin Jaeggi M. N. R. (1986) bir
aratrma yapmtr. Bu aratrmada, gl kysnn ynetimi, takn kontrol ve
ekonomik yn ele alnmtr. Reuss nehri (svire) aznda erozyondan dolay ekil
deiiklikleri olutuundan akarsu aznn deitirilmesi dnlmtr. Bu
almada laboratuarda akarsu aznn modeli kurulmutur.
6
Sawamoto M. ve Shuto N. (1988), taknlardan korunma ve dere dzenlemesi
almalarndan dolay Abukuma nehir az toporafya deiiminde meydana gelen
deiiklikleri inceleyen bir alma yaplmtr. alma alan olarak Pasifik
Okyanusuna akan Abukuma nehir az alnmtr. Bu almada, 1907 ylndan 1947
ylna kadar akarsu aznda meydana gelen deiimleri hava fotoraflaryla
gzlemleyip bir analiz yaplmtr.
Tanaka H. ve Shuto N. (1991), tamamen kapanan Nanakita nehir aznn arazi
lmleri zerinde bir alma yaplmtr. Akarsu aznda meydana gelen kapanma,
topografya deiimi, su seviyesi, dalga artlar, akarsu debisi ve kat madde miktar
ifadeleriyle analiz edilmitir.
Ky boyu kat madde miktar iin,
Q = F
b
sin
b
cos
b
(2.1)
Bants kullanlmtr. Burada,
: sabit bir say
Q: ky boyu kat madde miktar
F
b
: dalga enerjisi

b
: krlma as
Ky kat madde miktar,
b
2
c *
2
*
w w
u
g
u u
A q

= (2.2)
bants ile verilmitir.
Burada,
q
w
: dalga hareketinden kaynaklanan birim genilikten geen kat madde miktar,
A
w
: sabit katsay, (=0.2 Shimuza ve di.)
u
*
: dalgalarn etkisindeki maksimum kayma hz,

7
u
*c
: kum hareketinden dolay kritik kayma hzdr.
Tanaka H. ve Shuto N. (1992), akarsu az enkesitindeki maksimum hz sabit
alnarak akarsu azndaki deiimleri maksimum hz terimiyle ifade eden bir alma
yapmlardr. Akarsu azndaki dalga ykseklii de llerek kat maddenin nehir
azna girmesinde nemli derecede etkisi olduu sonucuna varlmtr.
Bu almada, hareket denklemi olarak
g 2
u u
R
L gn 2
K K K
dt
du
g
L
R 0
3 / 4
c
2
cu ex en
c
|
|

\
|
+ + + + = (2.3)
Sreklilik denklemi olarak,
R R c
Q
dt
R d
A uA

= (2.4)
alnmtr.
Burada,

0
: deniz su seviyesi,

R
: akarsu az su seviyesi,
L
c
: kanaln uzunluu,
u: hz,
K
en
, K
ex
, K
cu
: giri, k ve kvrlma enerji kayplar katsaylar,
n: Manning srtnme katsays,
R:hidrolik yarap,
Ac : akarsu az kesit alan,
A
R
: gelgit deiimleri etkisindeki nehir aznn yzey alan,
Q
R
: akarsu debisidir.
8
Bu denklemler sonlu farklar tekniklerinden Runge-Kutte metoduyla zlmtr.
Shteinman B. ve Gutman A. (1993), akarsu aznda trblans enerjisinin dalmn
belirlemeye almlardr. Bu almada akarsu azlarndaki trblans enerjisi
dalm ve bu enerjinin akm iindeki kat maddelerin tama kapasitesine olan
etkisini aratrmlardr. Arazideki lmler Mays-Haziran 1991 yllar arasnda
nehir akmnn dk olduu zamanlarda yaplmtr.
Mano A. ve di., (1994), uzun bir zaman lei aralnda akarsu aznn tepki
karakteristikleri adl bir alma yapmlardr. Akarsu azlar almalarndaki ama,
gelecek ve yakn gelecekte toporafyasn tahmin etmek ve mmknse takn geii,
deniz yolculuu veya ky kat madde tamasn kontrol etmektir. 1947 ve 1993
yllar arasnda akarsu aznda hava fotoraflaryla gzlemler yaplmtr. Taknlarn
geli tarihi, yarlma ilemi, ak karakteristikleri, takn geiinden sonra kanal
geniliindeki deiiklik ve teras oluumu ile ilgili almalar yaplmtr.
Katsuhiro ve di. (1995) bir akarsu aznda kum slnn saysal benzeimi
konusunda bir alma yapmlardr. Takn debisi ve ky dalgalar etkisindeki kum
hareketlerinin akarsu azndaki toporafik deiimi hesaplamak iin iki boyutlu
hidrodinamik ve morfolojik bir model gelitirilmitir. Dalgalarn kum hareketine
etkisi ihmal edilecek kadar kk bulunmutur. Kk akarsularda nehir debisinin
az olmas nedeniyle nehir azlarnda bir kum yn olumaktadr, bu da akarsu
aznn kapanmasna neden olmaktadr. Bir takn olutuktan sonra kum yn
yaylr ve akarsu az alr.
Bu almada dalgalar iin hidrodinamik model olarak aadaki bant
kullanlmtr.
0 C v (
E
y
) C u (
E
x
) gy gx
=
)
`

+
)
`

(2.5)
0
) cos ( ) sin (
=
y
k
x
k

(2.6)
Burada,
E/ : dalga etkisi
9
u,v : takn debisi vektrleri
C
gy
, C
gx
: dalga grup hzlar
k: dalga says
: dalga yn
Bu denklemler sonlu farklar metodu-leap frog emasyla zlmtr. Krlma
blgesindeki dalga ykseklii Sakai (1988) tarafndan kullanlan forml yardmyla
hesaplanmtr. Akarsu azlarndaki morfolojik deiimleri hesaplayabilmek iin,
kat madde ktle korunumu denklemi zlmtr.
( ) { } ( ) { }
( )
) q q (
K
q
y
sin q
x
Cos
E
2 / 1
c
2 / 1
c
2 / 1
c


=

(2.7)
Burada,
q
E
: dz bir taban zerindeki kat madde tanm debisi,
: dengede olmayan kat madde dorultusu,
: taban kayma gerilmesi,
* : kritik kayma gerilmesi,
K: katsay [Xiao, 1991] dr.
Dalga hareketlerinden dolay kat madde miktar Meyer-Peter ve Tanaka (1988)
formlleri ile hesaplanmtr:
2 / 3
c
3
Ec
*) * ( 8
gd
q
=

(2.8)
2 / 1
c
3
Ew
*) * ( *
gd
q
=

(2.9)
Burada,
q
Ec
, q
Ew
: akm ve dalgalardan dolay oluan kat madde miktar,
10
*: boyutsuz kayma gerilmesi,

c
*: boyutsuz kritik kayma gerilmesi,
: kat madde zgl younluu,
g: yerekimi ivmesi,
d: kat madde dane apdr.
Bir akarsu aznda boaz kesitinin belirlenmesi ile ilgili olarak Tanaka H. ve
Taketo I., (1996), bir alma yapmlardr. Nanakita nehir azndaki arazi
lmleri kullanlarak akarsu aznn ekli belirlenmeye allmtr. Yaplan
aratrma sonucunda nehir az eklinin gen ile dikdrtgen arasnda bir ekil
olduu sonucuna varlmtr.
Bu almada, arazi lmlerine dayanlarak asnn 10 derece olduu tahmin
edilmitir. Dolaysyla parabolik ve gen kesitteki bilinmeyen says bir birine eit
olmutur. Nehir azndaki su yksekliinin zamanla deiimini hesaplanmak iin tek
boyutlu bir hidrodinamik model kullanlmtr.
g 2
u u
R
L gn 2
K K K
dt
du
g
L
R 0
3 / 4
c
c
2
cu ex en
c
|
|

\
|
+ + + + =
(2.10)
Tanaka H. ve di. (1996), Natori nehri az morfolojik deiimi iin iki boyutlu
akm ve kat madde hareketinin saysal modellenmesiyle ilgili bir alma
yaplmtr. Bir takn esnasnda nehir az topografyasndaki deimeleri belirleyen
iki boyutlu saysal bir model gelitirilmitir. Hidrodinamik model iin,
0
y
N
x
M
t
n
=

(2.11)
0 N M M
D
gn
x
n
gD
D
MN
y D
M
x t
M
2 2
3 / 7
2 2
= + +

+ |

\
|

+
|
|

\
|

(2.12)
= + +

+
|
|

\
|

+ |

\
|

2 2
3 / 7
2 2
N M M
D
gn
y
n
gD
D
N
y D
MN
x t
N
0 (2.13)
11
Morfolojik deiim iin
0
y
q
x
q
1
1
t
z
y
x
=
|
|

\
|

(2.14)
modelleri kullanlmtr. Diferansiyel denklemler Leap-Frog Sonlu farklar emas
yardmyla formlize edilmitir.
Akarsu aznda kum bariyerleri ve takn teraslar arasndaki ilikiyi Mano A.,
Sawamoto M. (1996) incelemilerdir. Nehir azlarndaki kum bariyerlerinin
gelitirilmesi takn geii ve deniz yolculuu ynetimi zerinde etkilidir. Bariyerler
ayrca nehirdeki tuzluluk orann kontrol eder. Bu da su kaynaklar ve ekolojik
evreyle ilgilidir.
Tanaka H., ve di. (1997), nehir az topografik deiimi iin bir saysal modelin
arazi uygulamas ile ilgili bir alma yapmlardr. Daha nce bir takn esnasnda
kat madde gz nnde tutularak bir model gelitirilmiti. Bu model sadece
Japonyada bir nehir azna baarl bir ekilde uygulanmt. Bu almada ise model
biraz daha gelitirilmi ve dier byk taknlara uygulanabilirlii zerinde
allmtr.
Uda ve di. (1996), bu almada, akarsu zerine kurulan bir barajn ky izgisinde
meydana getirmi olduu morfolojik deiim incelenmitir. Akarsular genellikle,
ky blgesine byk miktarda kat madde tarlar. Fakat bir baraj yaplnca tanan
kat madde miktar azalmaktadr. Kat madde miktarndaki azalmann nehir azna
etkisinin tahmin edilmesi gerekir. nceki almalarda, ky izgisi deiimi
modelleri bu ama iin geni bir ekilde kullanlmtr (Hashimoto, 1975; Rafaat ve
Tsuchiya 1991; Tsuchiya ve di. 1995). Bu modeller basit ve pratik durumlar iin
uygulanabilmektedir.
Uda ve di. (1996) E Derinlik izgi Deiimi Modeli adnda bir model
gelitirmilerdir. (Counter Line Change Model (CLC)). Bu modelde kat madde
sreklilik denklemi ve ky boyu kat madde hareketi denklemi saysal yntemlerle
zlerek, ky boyu kat madde hareketindeki derinlik deiiminin deerleri
hesaplanmaya allmtr. Bu model, Japonyadaki Shizuoka kylarndaki ky
profili deiimlerine uygulam ve model baaryla almtr.
12
Kat madde tutulma oran barajn etkili iletilmesinde nemli bir role sahiptir. Onun
iin, gemi ylarda tutulma orann belirleyen eitli metotlar gelitirilmitir. Brown
(1943) hazne kapasitesini havza alanna oranlayarak tuzaklama orann hesaplamtr.
Churchill (1948) suyun tutulma zaman ile ortalama hz arasndaki ilikiyi bir
diyagramla gstermitir. Brune (1953) tutulan kat madde ve haznenin hacim
kapasitesi orannn yllk ortalama debi oran arasnda ampirik bir bant
gelitirmitir. Amerika Birleik Devletleri Ordu Mhendisler Birliine gre Brune
metodu dier iki metoda gre daha doru sonu vermektedir.
Literatrde, rezervuar sedimantasyonu veya hazne mhendislii balklar altnda son
dnemde eitli yaynlar yaynlanmtr; Annandale (1987), Fan ve Morris (1992),
Morris ve Fan (1997), Vischer ve Hager(1998), El-Manadely ve di. (2002),
Gosschalk (2003).
Akarsu deltas oluumu ile ilgili saysal ve deneysel almalar da yaplmtr.
Hotchkiss ve Parker (1991), delta hesaplamalar iin bir model gelitirmilerdir. De
Cesare ve di.(2001), haznelerde trblansl akmlardan dolay oluan ylmalar ile
ilgili saysal model kurmulardr. Kostic ve Parker (2003), st eim, n eim ve
taban eimi kesiim noktalar iin bir model gelitirmilerdir. Tarela ve Menendez
(1999), haznedeki sedimantasyon hesaplamalar iin iki boyutlu bir model
sunmulardr. Toniolo ve Schultz (2005), haznelerdeki kat madde tutulma oran
hesaplamalar ile ilgili deneysel alma yapmlardr.
Dalm akmla artlar da bir ok aratrmac tarafndan incelenmitir; Singh ve Shah
(1971), Akiyama ve Stefan (1984), Farrell ve Stefan (1986), Akiyama ve Stefan
(1987). Baraj haznelerindeki trblansl akmlarla ilgili saysal ve deneysel alma
yaplmtr; Bell (1942), Garcia (1993), Lee ve Yu (1997), Yu ve di.( 2000).
Haznelerdeki kat madde dalm eitli alardan aratrlmaya allmtr
Heinemann (1961) ve Graf (1983).



13
2.2. almalarn Deerlendirilmesi
nceki almalarda da grld akarsu deltalar oluumuyla ilgili olarak yaplan
almalar iki adan ele alnmaya allmtr. Birincisi dalga kuvvetlerinin baskn
olduu deniz ve okyanuslara dearj olan akarsularn oluturduu deltalar, ikincisi ise
akarsu debisinin daha etkili olduu baraj hazneleri ve gl gibi durgun bir su ortamna
dearj olan akarsu deltalardr. Bunlara ek olarak baz blgelerde gelgit olaynn etkin
kuvvet olduu almalar da mevcuttur.
Deniz ve okyanus gibi dalgalarn etkili olduu akarsu azlarndaki morfolojik
deiim olduka karmak olduundan konuyla ilgili yaplm almalar birok
varsayma dayandrlmtr. Dolaysyla bu modeller genellikle yerel blgeler iin
gelitirilmi olduundan bunlar kullanlarak genel bir sonu elde etmek mmkn
grnmemektedir.
Baraj haznesi ve gl gibi durgun su ortamnda oluan akarsu deltas ile ilgili yaplan
almalar genellikle akarsu deltasndaki toplam kat madde miktar ve dalm
akmlarla ilgilidir.
14
3. AKARSULARDA KATI MADDE HAREKET VE MORFOLOJIK
MODELLER
3.1 Giri
Bir akarsuya u etmenlerden dolay kat madde girer. a-) Akarsu havzasnda
yamurlarn ve eriyen karn dourduu yzeysel akn yaratt erozyon dolaysyla,
b-) Akarsuyun kendi yatandaki erozyon dolaysyla, c-) Akarsu evindeki yer yer
ktlesel sklmeler dolaysyla ve d-) yatan konsolide olmam kk kanallardaki
erozyon dolaysyla (Smer, 1993). Son yllarda akarsular, hali ve kylarda kat
madde hareketinin fiziksel ve matematiksel olarak modellenmesi konusunda byk
gelimeler olmutur.
Bu blmde, akarsu deltalarnn modellenmesi iin gerekli olan parametreler
zetlenmitir.
3.2 Hidrolik Yarap
Akarsu yata en kesitleri olduka karmak ekildedirler. Ancak ekil 3.1de de
gsterildii gibi tek boyutlu analizlerde, genellikle dikdrtgen bir ekil yaklam
yaplr. Bylece B, akarsu taban geniliini ve H, akm yksekliini ifade eder.
Doal olumu kanallar genellikle geni tabanldrlar. Dolaysyla H
bf
/B
bf
<< 1 olur.
Burada b
f
dolu ak ifade eder. Sonu olarak hidrolik yarap R
h
genellikle
ortalama derinlik olarak alnr. Dikdrtgen kesitli bir akarsuda,
H
B
H
2 1
H
H 2 B
HB
R
h

|

\
|
+
=
+
(3.1)
olur.


15





ekil 3.1: Akarsu En-kesiti
3.3 Shields Parametresi
Shields parametresi kat madde hareketini belirleyen boyutsuz anahtar bir
parametredir. Kat maddenin su iindeki younluu, R = (s/) 1 alndnda,
Shields parametresi yle tanmlanr.
gD
*
b
R

= (3.2)
Burada,

*
: Shields parametresi,

b
: taban kayma gerilmesi,
D: kat madde dane ap (genellikle mm veya m),
g: yer ekimi ivmesi,
R: kat maddenin su iindeki younluu,
: suyun zgl arldr.
Katt madde taneciine etki eden akkann itme kuvveti orannn ayn tanecie etki
eden Coulomb diren kuvvetlerine oran olarak tanmlanr. Bylece,
3
c
2
b
2
D
g
3
4
D
~
|

\
|

R
(3.3)
olur.
Burada,
H
B
kanal takn yata

takn yata
16

c
= Coulomb katsaysdr
3.4 Taban Kayma Gerilmesi
Taban hareketini belirleyebilmek iin taban kayma gerilmesinin belirlenmesi gerekir.
Bir akarsuda ortalama akm hz U;
BH
Q
U (3.4)
ve kayma hz u
*
(L/T)

b
u (3.5)
eklinde tanmlanr. Ayrca boyutsuz taban srtnme katsays, C
f
;
2
b
f
U
C

= (3.6)
ve Chezy srtnme katsays C
z
;
2 / 1
f z
C
u
U
C

= (3.7)
olarak ifade edilmitir.
3.5 Hidrolik Diren
Hidrolik diren katsaylar iin eitli bantlar gelitirilmitir.
3.5.1 Keulegan Bants
Bu bant,
|
|

\
|

= =

s
2 / 1
f z
k
H
11 n
1
C
u
U
C l (3.8)
eklindedir.
17
Burada = 0.4 boyutsuz Karman sabiti ve k
s
= tabandaki tmseklerin yksekliklerini
karakterize eden bir katsaydr.
3.5.2 Manning-Strickler Bants:
Bu bant
6 / 1
s
r
2 / 1
f z
k
H
C
u
U
C
|
|

\
|
= =

(3.9)
eklinde yazlabilir.
Burada
r
deeri 8 ile 9 arasnda olan boyutsuz bir sabit olup, Parker (1991) akl
tabanl akarsular iin
r
= 8.1 olduunu belirlemitir.
Dz tabanl bir akarsudaki przllk ykseklii
90 s k s
D n k (3.10a)
olarak tanmlanabilir.
Burada, D
s90
yzey kat madde dane apnn %90nnn ince malzeme olduunu ifade
eder, ve n
k
deeri 1.5 le 3 arasnda olan boyutsuz bir saydr. Kamphuis (1974), bu
deerin 2ye eit olduunu hesaplamtr.
ekil 3.2de gsterildii gibi Chezy przllk katsays derinlikle fazla
deimemektedir. Dolaysyla hidrolik hesaplamalarda bu katsay genellikle sabit bir
deer olarak alnmaktadr.





ekil 3.2: H/k
s
ile C
z
arasndaki iliki

1
10
100
1 10 100 1000
H/k
s

C
z

Keulegan
Parker
18
3.6 Kararl ve Uniform Akm
Karal ve uniform akm, ak yn arlk kuvvetleri ile taban diren kuvvetleri
tarafndan tanmlanan denge durumunda bulunan bir akmdr. Akm meknda ve
zamanda sabit olup deimemektedir. ekil 3.3de kararl ve uniform akm oluumu
iin denge hacmi parametreleri gsterilmitir.






ekil 3.3: Kararl ve Uniform Akm iin Denge Hacmi
Burada,
x : ak yn ekseni,
H : ak derinlii,
U : ak hz,
q
w
: birim genilik debisi,
B : genilik,
Q
w
: akarsu debisi,
g : yerekimi ivmesi,
: taban eim as,

b
: taban kayma gerilmesi,
S = tan : taban eimidir.
Hareketli tabanl akarsularda taban eimi, yeterli derecede kk olduundan
1 cos , S tan sin = yaklamlar kabul edilebilir.


x
B

x

gH

xBS

b
B

x
H
gHxBS
19
Momentum korunumu kanunundan, ak ynndeki suyun arl diren
kuvvetlerine eit olduundan,
x B xS gHB sin x gHB
b
= (3.10b)
olur.
Gerekli sadeletirmeler yapldktan sonra aadaki ifadeler bulunur.
gHS
b
= (3.11a)
gHS u =

(3.11b)
3.7 Dolu Ak Durumu iin Chezy Srtnme Katsays
Akarsu yatann tam dolu olmas durumunda Chezy diren katsays
S gH H B
Q
u
U
Cz
bf bf bf
bf
bf
bf
=
|
|

\
|

(3.12)
eklinde yazlr.
3.8 Kararl Akm iin q
w
, S ve H arasndaki iliki
(3.11a) ve (3.6) bantlar yardmyla hz denklemi elde edilir.
gHS U C
2
f
= veya
2 / 1 2 / 1
z
2 / 1 2 / 1
f
S H g C S H
C
g
U = = (3.13)
genelletirilmi Chezy hz denklemi elde edilir.
Suyun ktle korunumundan hz elenirse ve akarsu akm derinlii iin denklem
zlrse,
3 / 1
2
w f
gS
q C
H
|
|

\
|
= (3.14)
20
elde edilmi olur.
Normal dengede Shields parametresi ;
D
HS
gD
b
R R
=

(3.15)
veya (3.14) ve (3.15) bantlarndan
D
S
g
q C
3 / 2
3 / 1
2
w f
R
|
|

\
|
=

(3.16)
yazlabilir.
3.9 Dolu Ak Durumu iin Shields Parametresi
Dolu akm durumunda Shields parametresi aadaki gibi tanmlanabilir (Parker,
1991).
2
50 50
bf
50
bf
50
b
50 bf
D gD
Q
Q

,
D
S H
gD
= =

R R
(3.17)
Burada,
Q

: boyutsuz dolu akm debisidir.

Manning Strickler bants yardmyla akm hz ve akm derinlii aadaki ekilde
hesaplanabilir.
(3.9) ve (3.14) bantlar yardmyla akm derinlii H, iin zm yaplrsa,
10 / 3
2
r
2
w
3 / 1
s
gS
q k
H
|
|

\
|

= (3.18)
elde edilir. Akm hz U, iin zm yaplrsa;
2 / 1 3 / 2
6 / 1
s
r
2 / 1 2 / 1
f
S H
k
g
S H
C
g
U = = (3.19)
21
veya
6 / 1
s
r
2 / 1 3 / 2
k
g
n
1
, S H
n
1
U = = (3.20)
elde edilmi olur.
3.10 Kararl ve Uniform Akm iin Shields Parametresi
(3.2) denklemi yardmyla tabanda kat madde hareketini belirlemek iin Shields
parametresi;
RD
S
g
q k
10 / 7
10 / 3
2
r
2
w
3 / 1
s
|
|

\
|

(3.21)
olur.
Ak kanal akmlarnda akmn durumunu belirleyen en nemli boyutsuz
parametrelerden bir tanesi Froude saysdr. Froude says aadaki bant
yardmyla tanmlanmtr.
gH
U
Fr = (3.22)
3.11 Kararsz ve Uniform olmayan Tek Boyutlu Ak Kanal Akmlar
ekil 3.4de enkesiti verilen bir akarsu iin sreklilik ve momentum denklemi
aada verildii gibi tanmlanmtr.

22

ekil 3.4 Ak Kanal Akm
x : taban yatay ekseni,
y : dik normal eksen,
: taban seviyesi,
S = tan - /x ,
H : normal akm derinliidir.
Sreklilik denklemi:
0
x
UH
t
H
=

(3.23)
Momentum denklemi:
2
f
2 2
U C
x
gH
x
H
g
2
1
x
H U
t
UH

(3.24)
eklinde verilmitir.
3.12 Suyun Ktle Korunumu Denkleminin Tretilmesi
ekil 3.5de kontrol hacmi verilen bir akarsu iin
Q = UHB = su hacmi,
Q = suyun ktlesi = UHB
/t(kontrol hacmindeki ktle) = kontrol hacmine giren ktle miktar olduundan
x
y

H
23
x
x
UH
B UHB UHB
t
x HB
x x x

= =

+
(3.25)
elde edilir.




ekil 3.5: Suyun Ktle Korunumu iin Kontrol Hacmi
Akarsu taban genilii sabit alnp gerekli sadeletirmeler yaplrsa
0
x
UH
t
H
=

(3.26)
elde edilir.
3.13 Akma Bal Momentum Debisi
ekil 3.6da kontrol hacmine gelen momentum miktar,
Q
m
= U
2
HB (3.27)
olur.
burada, Q
m
, birim zamanda geen momentum miktardr.
t zamannda sol yzeye gelen momentum = (HBU
2
t) = ktle x hz



ekil 3.6: Momentum iin Kontrol Hacmi
U

t
(

HBU

t)(U)
U

H
B

x
Q
Q
24
Ak ynndeki moment ile kuvvet ayn birimde olur ve genellikle ak yn atalet
kuvvetleri olarak adlandrlr.
3.14 Akyn Basn Kuvveti
H/L
x
<< 1 olduunda akm tedrici deien akm olur. Bu durumda p basnc
hidrostatik basn gibi deerlendirilebilir.
g
z
p
=

(3.28)
Burada, z akarsu tabanna dik normal eksendir,
Su yzeyinde basn sfr ve y = H alnp yukardaki ifadenin integrali alnrsa
( ) z H g p = (3.29)
olur.
Akarsu kesiti boyunca integral alnrsa, akyn basn kuvveti bulunur.




ekil 3.7: Basn Kuvveti

= =
H
0
2
p
BgH
2
1
pdz B F (3.30)
Burada, F
p
: basn kuvvetidir.


p
H
F
p
B
25
3.15 Akyn Momentum Denkleminin Tretilmesi
/t(kontrol hacmindeki moment) = kontrol hacmine giren net momentum oran +
toplam kuvvetler
Toplam kuvvetler = akyn arlk kuvvetleri diren kuvveti + (x) noktasndaki
basn kuvveti (x + x) noktasndaki basn kuvveti olur.


ekil 3.8: Akyn Momentum Kontrol Hacmi

+ =

+ x x
2
x
2
HB U HB U
t
xU HB

xB U C
x
x gHB B gH
2
1
B gH
2
1
2
f
x x
2
x
2

+
(3.31)
Gerekli sadeletirmeler yapldnda
2
f
2
U C
x
gH
x
H
gH
x
H U
t
HU

(3.32)
bulunur.
3.16 Kararl, Tedrici Deien Akm Durumu
Suyun ktle korunumu denkleminde gerekli sadeletirmeler yaplp integral alnrsa,
0
x
UH
t
H
=

= =
w
q UH sabit (3.33)
x
Q
m
B
H
Q
m
F
p
F
p
gHBxS

b
Bx
26
Bylece:
dx
dH
H
q
dx
dU
H
q
U
2
w w
= = (3.34)
Akyn momentum denkleminde gerekli sadeletirmeler yaplrsa,
2
f
2 2
U C
x
gH
x
H
g
2
1
x
H U
t
UH

(3.35)
Suyun ktle korunumu ile birlikte
dx
dU
UH
dx
dUH
U
dx
H dU
2
+ = (3.36)
Bylece momentum ktle korunumu aadaki ifadeye dnr.
H
U
C
dx
d
g
dx
dH
g
dx
dU
U
2
f

= (3.37)
3.17 Normal ve Kritik Derinlik
2
f
1
S S
dx
dH
Fr

= (3.38)
taban eimi sabit olan bir akarsuda, kabarma denkleminin sa tarafnn pay sfra
eitlendiinde S = S
f
olur. (srtnme as = taban as) Bylece akm normal denge
artn salar.
3 / 1
2
w f
n 3
n
2
w
f f
gS
q C
H
gH
q
C S S
|
|

\
|
= = = (3.39)
kabarma denkleminin sa tarafnn paydas sfra eitlendiinde Froude kritik akm
art salanm olur. Bylece Fr = 1 ve derinlik = kritik deeri alr.
3 / 1
2
w
c 3
c
2
w 2
g
q
H
gH
q
1
|
|

\
|
= = = Fr (3.40)
27
tedrici deien akmn herhangi bir noktasnda H derinlii hem H
n
hem de H
c

derinliklerinden farkl olmu olur. Fr = < 1 ise, akm yava ve derin olup nehir rejimi
olarak adlandrlr. Fr > 1 ise akm hzl ve s olup sel rejimi olarak adlandrlr.
Alvyonlu nehirlerdeki akmlarn byk bir ksm nehir rejimindedir. Sel
rejimindeki akmlar genellikle kaya tabanl dik eimli akarsularda olur.
3.18 Kabarma Denklemleri
dx
dH
H
q
dx
dU
,
H
q
U
2
w w
= = ifadeleri momentum korunumu denkleminde yerine
yerletirilirse,
H
U
C
x
g
x
H
g
dx
dU
U
2
f

= (3.41)
olur ve kabarma denklemi elde edilir.
2
f
1
S S
dx
dH
Fr

= (3.42)
Bantda geen taban eimi, srtnme eimi ve Froude says aada
tanmlanmtr.
2
f f
2
3
2
w 2
C S ,
gH
U
gH
q
,
x
S Fr Fr = = =

= (3.43)
burada, Fr akmn Froude says, S
f
srtnme asdr. Sabit tabanl kararl bir
akmda, xin bir fonksiyonu olan taban eimi ve birim zamanda geen debi
tanmlanr. Bylece kabarma denklemi Hye bal olan birinci dereceden diferansiyel
bir denklem olur.
3.19 Kabarma Erilerinin Hesaplanmas
Debisi belli olan bir akarsuda srtnme ve Chezy katsays verildiinde, normal akm
ve kritik akm derinlikleri
28
3 / 1
2
w
c
g
q
H
|
|

\
|
= ve
3 / 1
2
w f
n
gS
q C
H
|
|

\
|
= veya
10 / 3
2
r
2
w
3 / 1
s
n
gS
q k
H
|
|

\
|

= denklemlerinden hesaplanr.
H
n
> H
c
ise (Fr)
n
< 1 ise akm nehir rejiminde,
H
n
< H
c
ise (Fr)
n
> 1: ise akm sel rejiminde olur.
Dolaysyla kabarma denklemi, akmn bir fonksiyonu olarak yle tanmlanr.
) H ( Fr 1
) H ( S S
dx
dH
2
f

= (3.44)
3
2
w
3 / 1
s
2
r f
3
2
w
f f
3
2
w 2
gH
q
k
H
) H ( S or
gH
q
C ) H ( S ,
gH
q
) H (

|
|

\
|
= = = Fr (3.45)
t
1
annda balang art olarak,
1
x
H H
1
=
olur. Burada x
1
bir balang noktasdr. Balama noktasndaki akm nehir rejiminde
ise akma doru integral, sel rejiminde ise akm ynnde integral alnr.
Kritik akma kar gelen dier bir noktadaki akm ise,
3
c
2
w
3
2
w 2
gH
q
1 ,
gH
q
) H ( Fr = = (3.46)
H < H
c
ise 1 Fr
2
(H) < 0, ve H > H
c
ise 1 Fr
2
> 0 olur.
Normal akma bal olarak dier noktalardaki akmlar (C
f
sabit alnd durum iin)
3
n
2
w
f 3
2
w
f f
gH
q
C S ,
gH
q
C ) H ( S = = (3.47)
ve Manning-Strickler durumu iin

3
n
2
w
3 / 1
s
n 2
r 3
2
w
3 / 1
s
2
r f
gH
q
k
H
S ,
gH
q
k
H
) H ( S

|
|

\
|
=
|
|

\
|
= (3.48)
29
H < H
n
ise S S
f
(H) < 0 ve H > H
n
ise S S
f
(H) > 0 olur.
3.20 M1, M2 ve M3 Kabarma Erileri
Baraj haznelerine akan akarsularda genellikle M1 erisi, serbest bir savaktan akan
akm ise M2 tipi bir eriye sahiptir. Akarsu akm derinliinin kritik akm
derinliinden byk olduu durumlarda taban eimi yumuak eimde olur. Bu
durum btn alvyonlu akarsularda geerlidir. Balang, normal ve kritik akm
derinliine bal olarak durum sz konusu olur.
3.20.1 M1 Erisi
H
1
> H
n
> H
c
ise su yznde M1 erisi oluur.
+
+
=

=
) H ( 1
) H ( S S
dx
dH
1
2
1 f
x
1
Fr
Derinlik akm ynnde artar, akma kar azalr.
3
2
w 2
3
2
w
f f
gH
q
,
gH
q
C S = = Fr
Su yzeyi kotu = + H
H akm ynnde artka, hem S
f
hem de Fr azalr.
dH/dx = S ; d/dx = d/dx(H + ) = sabit olduunda durgun su profili meydana gelir.
H akma kar ynde azaldka S
f
deeri S deerine, Fr < 1 olur.



30


ekil 3.9: M1 Erisi
3.20.2 M2 Erisi
M2: H
n
> H
1
> H
c
ise M2 erisi oluur.
+

=
) H ( 1
) H ( S S
dx
dH
1
2
1 f
x
1
Fr
Derinlik akm ynnde azalr, akma kar artar
H akm ynnde azaldka hem S
f
hem de Fr artar.
Akm ynnde baz noktalarda, Fr = 1 ve dH/dx = - olur. H akma kar ynde
artka S
f
, S deerine ular.

ekil 3.10: M2 Erisi



H
c H
n

H
H
c H
n
H
1

31
3.20.3 M3 Erisi
H
n
> H
c
> H
1

=
) H ( 1
) H ( S S
dx
dH
1
2
1 f
x
1
Fr
Derinlik akm ynnde artar, akma kar azalr.
Balangta akm sel, normal kesitte nehir rejimindedir. H, akm ynnde artka, S
f

ve Fr 1e doru says azalr. Fr nin 1e eit olduu noktada, dH/dx olur. Bu
duruma ulalmadan nce akm hidrolik srama yaparak nehir rejimine geer. Akm
nehir rejiminden sel rejimine hidrolik srama yapmakszn geebilir. Sel rejiminden
nehir rejimine hidrolik srama yaplmadan gei mmkn olmaz.





ekil 3.11: M3 Erisi
M1, M2, ve M3 erilerine ek olarak H
c
>H
n
durumu iin S1, S2 ve S3 erileri de
mevcuttur.
3.21 Kabarma Erilerinin Saysal zm
Burada, akmn nehir rejimi durumu iin inceleme yaplm olup, akma kar ynde
integral alnmtr. x
1
balang noktas ve H
1
verilmi, x hesap aral olarak
alndnda, x
n+1
= x
n
- x olur. Ayn zamanda, [S-S
f
(H)]/(1 Fr
2
(H)] F(H)a bal
bir fonksiyon olur. Euler emasnda,

H
1
H
c H
n


Hidrolik Srama
M3 erisi
32
1 1
3
2
w
3
2
w
f
H ) x ( H
gH
q
1
gH
q
C S
) H ( F =

= (3.49)
) H (
x
H H
dx
dH
n
1 n n
F =

+
veya x ) H ( H H
n n 1 n
=
+
F (3.50)
olur.
En iyi emalardan bir tanesi tahmin et- dzelt (predictor-corrector scheme),
metodudur.
x ) H ( F H H
n n 1 n , p
=
+
(3.51)
[ ] x ) H ( ) H (
2
1
H H
1 n , p n n 1 n
+ =
+ +
F F (3.52)
Taban eimi, S = 0.00025, Chezzy Srtnme Katsays, Cz = 22, q
w
= 5.7 m
2
/s, D =
0.6 mm, R = 1.65, H
1
= 30 m olan bir akarsu deltasnda meydana gelen su yzeyi
iin yaplan bilgisayar programnn ak emas ekil 3.12 ve elde edilen sonular
ekil 3.13 ve 3.14 de gsterilmitir.
m 01 . 3
gS
q C
H
3 / 1
2
w f
n
=
|
|

\
|
=
10 / 3
2
r
2
w
3 / 1
s
n
gS
q k
H
|
|

\
|

=
m 49 . 1
g
q
H
3 / 1
2
w
c
=
|
|

\
|
=
Dolaysyla H
1
> H
n
> H
c
olduundan M1 erisi meydana gelir.

33
































ekil 3.12: Kabarma Erisi Program emas
Bala
S, C
z
, q
w
,D,R,H
H
1
>H
n
>H
c

Hayr Hayr
Evet
3
2
w
3
2
w
f
p
gH
q
1
gH
q
C S
dx
dH

=

H
p
= H
n
-F(H
n
). x
3
p
2
w
3
p
2
w
f
p
gH
q
1
gH
q
C S
dx
dH

=
Err =
n
n
H H
H H
2
+

Err 0
Hayr
Evet
H
n+1
=H
n
-0.5[F(H
n
)+F(H
pred
)]x
H
n
, U
n
, Fr
n
,
bn
, H
c
,U
c

M2 veya M3 Erisi M2 veya M3 Erisi

34


ekil 3.13 : Derinlik H, Taban Kayma Gerilmesi
b
ve Akm Hz Profilleri

0
5
10
15
20
25
30
35
40
-140000 -120000 -100000 -80000 -60000 -40000 -20000 0
x m
T
a
b
a
n

(
h
)

v
e

y

z
e
y
i

(
x
)

s
e
v
i
y
e
l
e
r
i
,

m
h
x

ekil 3.14 : Taban ve Su Yzeyi Seviyeleri
0
5
10
15
20
25
30
35
-140000 -120000 -100000 -80000 -60000 -40000 -20000 0
x, m
H

(
m
)
,


b

(
N
/
m
2
)
,

U

(
m
/
s
)

H
U
tb
35

4. AKARSU DELTALARININ MODELLENMES
4.1 Giri
Akarsu azlarnn morfolojik oluumunda genellikle iki nemli etken vardr. Bunlar
(1) deniz dalgalarnn etkisi, (2) akarsu debisinin etkisidir. Herhangi bir akarsu
aznda bunlar etkili olmakla birlikte, genellikle bunlardan biri dierine gre daha
baskndr. Bunun iin baskn etki dikkate alnarak ve dier etki ihmal edilerek iki
farkl modelleme ortaya kmtr. Bunlar;
1- Dalgalarn baskn olduu modeller,
2- Akarsu akmlarnn etkin olduu modellerdir.
Bunlara ek olarak akntlarn ve gel-git olaynn etkin olduu modeller de vardr.
Baz hallerde her ikisi de nemli olduklarnda her iki modeli bir arada kullanan
modeller de incelenmitir.
4.2 Dalgal Ortamda Akarsu Deltalarnn Modellenmesi
4.2.1 Tek Boyutlu Model
Bu alt blmde tek boyutlu ky morfolojisi modeli incelenecektir. Bu model, ky
izgisini hesaplamak iin mevcut olan saysal ve aritmetik modeller ierisinde en
pratik olandr. Ayn zamanda en nemlilerindendir. nk ky izgisi deiimini
ieren dier btn almalar bir boyutlu almaya dayandrlmaktadr. Dolaysyla
bu blmde tek boyutlu modele geni yer ayrlmtr. ki ve boyutlu modelleri
zebilmek iin tek boyutlu modelin alma prensibinin iyi anlalmas gerekir. Tek
boyutlu model Kamphuis (1993), Dabees ve Kamphuis (1998), Dabees (2000),
Perlin ve Dean (1983) ve GENESIS, Hanson ve Kraus (1989) tarafndan ayrntl
bir ekilde aratrlm analitik ve saysal olarak deiik ekillerde zlmeye
allmtr.
Koordinat ekseni ekil 4.1de verilen tek boyutlu model iki tane tek boyutlu
denklemin ardk bir ekilde zmdr. Birinci denklem ktlenin korunumu
36
ilkesine dayanr ve ky izgisini ky boyu mesafesinin bir fonksiyonu olarak
hesaplar. kinci denklem ise kat madde hareket denklemidir. Ky boyu kat madde
miktarn dalga iklimi ve ky parametrelerine bal olarak bulan bir denklemdir.









ekil 4.1: Bir Boyutlu Model iin Koordinat Ekseni
4.2.1.1 Tek Boyutlu (1-D) Ky Morfolojisi Denklemleri
Tek boyutlu ky morfoloji denklemi ky profilini sabit kabul eden bir varsayma
dayanr. Teorinin amac kyda uzun dnemli deiimleri belirlemektir. Frtna ve
kyya dik akntlar gibi ksa dnemli faktrler ihmal edilebilir kabul edilmektedir.
Kumsal profilin denge halini koruduu varsaylmtr. Buna gre ky izgisinin
deiimini belirlemek iin tek bir izginin yer deitirmesini gzlemlemek yeterli
olacaktr. Bu izgi de ky izgisinin kendisi olarak alnabilir. Kapanma derinlii
ky profilinin normal dalga artlarnda deimedii derinliktir. Kapanma derinlii
ky profillerinden, hidrografik izelgelerden veya dalga ikliminden bulunabilir. Bu
sistem ekil 4.2 de gsterilmitir.



Ky izgisi
Q(+
ve
)
(+
ve
)
Y
Ky boyu
37

ekil 4.2: Tek Boyutlu Ky Morfolojisi
Erozyon ky profilini karaya doru, dalgann etkisindeki kat maddenin oluturduu
ylmalar ise ky profilini denize doru hareket etmesine neden olmaktadr. Ky
profili sabit kaldndan btn e ykselti izgileri ayn mesafede hareket ederler.
Dolaysyla sadece tek bir e ykselti izgisi btn bir ky hareketini temsil eder. Bu
metot tek boyutlu (1-D) olarak bilinir.
Ky boyunca kat madde hareket denklemi yle yazlabilir(Kamphuis, 1991).
)
`

)
`

=
0
c p
0
p
q
dy
dQ
) d d (
1
q
dy
dQ
d
1
dt
dx
(4.1)
Burada,
x: ky izgisine olan dik uzaklk,
y: ky boyu ekseni,
d
p
: toplam profil derinlii,
d
c
: kapanma derinlii,
Q: ky boyu kat madde tanm miktar,
q
0
: kyya dik kat madde miktardr
Ky boyu kat madde hareketi iin eitli modeller gelitirilmitir (aal 2000). Bu
modellerden bazlar aada zetlenmitir.

Ky izgisi
38

4.2.1.2 Ky Boyu Kat Madde Miktar
Ky boyu kat madde miktarn birok adan belirleyen modeller gelitirilmitir.
Bunlarn ierisinde en pratik olan CERC (1984) ve Kamphuis (1991) gelitirdikleri
modellerdir. Bu alt blmde bu iki model zerinde durulacaktr. Dalga enerjisinin
ky boyu miktar aadaki bant yardmyla bulunabilir (Kamphuis, 1991).
b
E . C . n P = (4.2)
veya
=

= cos nCE
cos / b
nCEb
P (4.3)
veya
P
a
= (nCEcos)sin=1/2nCEsin2 (4.4)
Burada,
P : dalga periyodu zerindeki ortalama dalga gc,
P : kynn birim uzunluu zerindeki ortalama dalga gc,
P
a
: dalga gcnn ky boyu bileeni,
C: katsay
n: enerji ak katsays
E: dalga enerjisi younluu
: dalgann sapma as

Krlma noktasnda
n =1, C
b
=
b
gd ve
2
8
1
b b
gH E = olduundan
39
P
ab
=
b
b
b
a d H g 2 sin
16
1
2 / 1 2 / 3
(4.5)
olur.
4.2.1.3 Gerek Kat Madde Tanm Miktar
Kyboyu ve kyya dik kat madde modelleri potansiyel kat madde miktarn
hesaplarlar. Birok durumda frtna artlar hzl bir ekilde deiir ve snrsz
uzunlukta kum ylmalar oluur. Potansiyel kat madde miktarn belirleyen
modeller kat madde miktarn ok ar bir ekilde hesaplarlar. Her iki kat madde
miktarlar arasndaki parametreler olduka karmak olmasna ramen, genellikle;
Q
a
= C
Q
Q
p
(4.6)
olarak alnr. Burada
Q
a
: gerek kat madde tanm oran
Q
p
: potansiyel kat madde tanm oran
C
Q
: kalibrasyon katsays 0 C
Q
1 dr.
Gerek kat madde tanm orannn potansiyel kat madde tanm orannn bir ksm
olduu kabul sadece uzun dnem hesaplamalar iin geerlidir. Frtna gibi ksa
dnem hesaplamalar iin model doru sonu vermez.
4.2.1.4 CERC (Coastal Engineering Research Center) Modeli
Kat madde tanm oran iin imdiye kadar en iyi ifade edilen denklemlerden bir
tanesi CERC (1984) modelidir. Kat maddenin su altndaki arl,
Is = 0.39P
asb
(4.7)
eklinde verilir.
Burada,
I
s
: kat maddenin suya batm arl,
P
asp
: dalga gcnn ky boyu eksenidir.
40
zgl arl
s
= 1800 kg/m
3
, ve porozitesi n = 0.32 olan bir kat madde iin (4.7)
denklemi m
3
/yl olarak aadaki gibi dzenlenebilir.
b
2 / 1
sb
2 / 5
sb 6
c
2 sin
H
10 x 2 . 2 Q

= (4.8)
Dz bir ky iin (m=0),
sb
= 0.56 alnrsa (4.8) denklemi aadaki ekle dnr.
b
2 / 5
sb
6
c
2 sin H 10 x 9 . 2 Q = m
3
/yl (4.9)
b
2 / 5
sb c
2 sin H 330 Q = m
3
/sa (4.10)
Bylece Q, sadece H ve nn bir fonksiyonu olur.
Bu ifadelerin basitletirilmesinden dolay birok yllk dalga verisini tek boyutlu
modelde tantmak mmkndr.
4.2.1.5 Kamphuis Modeli
Kamphuis (1991), dalga periyodu (veya dalga diklii), ky eimi ve kat madde
dane apnn etkisini de ieren bir model gelitirmitir. Bu model matematik olarak
yle ifade edilir.
b
6 . 0
25 . 0
50
sb
75 . 0
b
25 . 1
op
sb 3
op
3
sb
s
2 sin
D
H
m
L
H
10 x 3 . 1
T / H
Q

|
|

\
|
|
|

\
|
=

(4.11)
Gerekli sadeletirmeler yapldktan sonra,
b
6 . 0 25 . 0 75 . 0
b
5 . 1
p
sb
2
s
2 sin D m T H 27 . 2 Q = (4.12)
olur. Burada Q
s
kg/sn dir. Bu bant m
3
/yl cinsinden aadaki ekle
dntrlebilir.
b
6 . 0 25 . 0 75 . 0
b
5 . 1
op
sb
4 4
k
2 sin D m T H 10 x 4 . 6 Q = (4.13)
veya m
3
/saat olarak (1 yl = 8766 saat)
41
b
6 . 0 25 . 0 75 . 0
b
5 . 1
op
sb
4
k
2 sin D m T H 3 . 7 Q = (4.14)
olur.
Yukardaki denklemler, kk lekli bir hidrolik modelde yaplm ve arazi
lmleriyle test edilmitir. Kk dalga artlarnda kat maddenin hareket ettii
varsaym yaplmtr. Byk apl kat maddeler iin taban kayma gerilmesi sz
konusu olacandan model doru sonu vermeyebilir.
Yaplarn yaknlarndaki gibi dalga yksekliinde bir ky boyu eimi mevcut ise,
(4.9) ve (4.14) denklemlerindeki a terimini dikkate alp aadaki ekle
dntrlmesi gerekir.
dx
dH
cos
m
c
2 sin
sb
b
b
2
b
c
1
= (4.15)
Burada, c
1
= 1.00 (CERC denklemine gre)
c
1
= 0.60 (Kamphuis denklemine gre)
c
2
ise ok tartlan bir kalibrasyon katsaysdr. Gourley (1978), Ozasa ve
Brampton (1980), Kraus ve Hanson (1983). Hanson ve Kraus c
2
katsaysnn 1 ile
2 arasnda deitiini hesaplamlardr.
4.2.1.6 Dalgalarn Slamas, Sapmas ve Krlmas
Ky Morfolojisi problemlerini zmek iin, ekil 4.3de gsterildii gibi dalgann
her krlma as iin seri bir ekilde hesaplamalarn tekrar edilmesi gerekir.




ekil 4.3: Hesaplama emas
n<N
Girdi
Balang
Girdi Hesapla
Hesapla

Hesapla

Biti
E
H
42

lk nce ky izgisi t
1
annda tanmlanr. Sonra ky izgisi ve profili iin t
1
anndaki
dalga geii hesaplanr. Bu dalga geiinden t zaman sonra anma veya birikme
hesaplanr. Bu ky eklini tanmlar ve t
1
+ t zaman sonraki yeni bir ky eklini
hesaplar. Btn ilemler yeni dalga artlar iin tekrarlanlr ve t
f
= N. t son ana
kadar ilem bitirilir. Hesaplamalarn birok tekrarndan dolay, tek boyutlu model
olduka basit dalga gei hesaplamalarna ihtiya duyar. Daha karmak dalga
yansma hesaplamalarn da kullanmak mmkndr. Fakat bu hesaplama sresini
etkiler. Bu tr ek veriler kullanldnda hesaplamalardaki belirsizliklere dikkat
etmek gerekir.
4.2.1.7 Tek Boyutlu Model iin Analitik zm
Ky deiimlerini tek boyutlu model ile analitik olarak belirlemek iin baz
basitletirmeler ve kabullerin yaplmas gerekir. Bu tr uygulamalar hzl ve
ekonomik zm verir.
Ky izgisinin y ekseni boyunca dz olduu kabul edilir. ( her yerde x = 0). Ky
profili birikme durumunda denize doru, anma durumunda ise karaya doru
hareket eder. Dolaysyla birikme ve anma x boyunca bir ky izgisi deiiklii
meydana getirir. Ky izgisi deiimi dx/dy olduundan yerel dalga krlma as
dnen ky izgisine kar yle tanmlanabilir.
dy
dx
b e
= (4.16)
Burada,

e
: etkili yerel krlma asdr.
Bu ifade CERC kat madde tanm oran denkleminde yerine konulursa,
Q = FSin2
e
= qSin2(
b

dy
dx
) (4.17)
olur. Burada,
F: CERC kat madde denklemindeki katsaylarn toplamdr.
43
Ky morfolojisi problemlerini analitik zebilmek iin
e
nin kk olmas
nedeniyle Sin2
e
=
e
olur. (4.17) denklemi,
Q = 2F(b -
dy
dx
) (4.18)
ekline dnr. Her iki tarafn yye gre trevleri alnrsa
2
2
dy
x d
F 2
dy
dQ
= (4.19)
olur.
)
`

+
=
0
2
2
c d
q
dy
x d
F 2
) d d (
1
dt
dx
(4.20)
q
0
= 0 durumunda
)
`

=
2
2
dy
x d
- D
dt
dx
(4.21)
ve
D =
p b p
d
Q
d
F 2

= (4.22)
yazlr. Burada
Q : m
3
/sa olarak ifade edilirse, D :m
2
/sa olur.
Pelnard-Considere (1956), bu difzyon denklemini snr art iin zmtr.
1- ky boyu kat madde hareketinin tamamyla engelleyen bir ky yaps olmas
durumu,
2- kat maddenin ky duvarn gemesi durumu ve
3- zamanla kydan alnan kum durumu.
Le Mehaute ve Brebrer (1960) bu denklemleri tartmlardr; daha sonra Larson
ve di. (1987) bu ve buna benzer dier analitik zmler zerinde durmutur. Ky
izgisi deiimini mahmuz, dalgakran ve deniz duvar durumunda aratrmlardr.
44
Bu tek boyutlu analitik zmler Tek Boyutlu Analitik zm olarak da
adlandrlr. nk btn bir profilin tek bir hacim gibi hareket edildii kabul
yaplr ve bylece btn bu hacim tek bir izgi gibi alnr.
Ky izgisi deiimi hesaplamalar iin tek boyutlu model basit gibi grnyorsa da
ky deiimlerini Willis (1978) dnen ky profili olarak ele almtr. ekil 4.4de de
gsterildii gibi Bakker (1968), ky profili izgisini iki izgi olarak analitik
zmtr.








ekil 4.4: ki izgi Modeli
4.2.1.8 Tek Boyutlu Model iin Saysal zm
Tek boyutlu model yukardaki (4.23), (4.24) ve (4.25) denklemlerini saysal olarak
zer. lk olarak ky izgisi ekil 4.5de gsterildii gibi belli bir uzunlukta
blmelere ayrlr. Eer ky izgisi yumuak eimde ise dalga geli as,
b
, y
eksenine gre tanmlanabilir. Bu da, ky izgisi ynnn eilimidir. (ortalama ky
izgisi yn) ya da orijinal ky izgisidir. Eer ky izgisi eimi olduka kavisli
ise, her ky izgisi blm ayr ayr bir dalga geli as ile tanmlanmaldr.
b
6 . 0 25 . 0
b
75 . 0
op
4
sb
4
k
2 Sin D m T H 3 . 7 Q =

(4.23)
)
`

+
=
)
`

=
0
c d
0
p
q
dy
dQ
) d d (
1
q
dy
dQ
d
1
dt
dx
(4.24)
Q
a
= C
Q
.Q
p
(4.25)


1.izgi
2.izgi
Ky Profili
2.Kontrol Hacmi
Kat Madde
1.Kontrol Hacmi
45









ekil 4.5: Tek Boyutlu Model iin Saysal zm emas
Kat madde tanm miktar her blmn sonunda (4.23) ve (4.25) denklemleri
kullanlarak hesaplanr. Daha sonra ky izgisinin konumu (4.24) denklemi
kullanlarak her blmn ortasnda sonlu farklar yntemi teknikleri kullanlarak ileri
adml yntemle, t admla hesaplanr. Sonlu farklar yntemi teknikleri ierisinde en
kullanlabilir olan ak emadr. t annda hesaplanan Q ve x deerleri yardmyla (t
+ t) anndaki Q ve xin yeni deerleri hesaplanabilir. Fakat ak ema ok kolay bir
ekilde kararsz olabilir (hatalar sonsuza ykselir). Denge art,
2
1
) y (
t
.
d
Q
2
p
<
|
|

\
|

(4.26)
olur.
Dier bir dezavantaj ise, t aralnn ok kk olmas gerekir. Bu da hesaplamalar
n ok uzun srmesine neden olur.
4.2.1.9 Kapal Sonlu Farklar emas
Kapal sonlu farklar emasn programlamak olduka zordur. Fakat t aral iin
herhangi bir snrlama getirmemektedir. Bylece bir emada (t+t) anndaki Q ve x
deerleri btn ky boyunca e zamanl bir ekilde hesaplanmaktadr. Herhangi bir
kapal ema lineer matris sistemine dayaldr. Dolaysyla (4.24) ve (4.25)
denklemleri x ve Q nn birinci dereceden denklemleri eklinde ifade edilmez.
i-1
i+1
i
x
i-1

x
i
x
i+1

Q
i

Q
i+2

Q
i+1

X
Y

b

Q
46
)
`

+
=
)
`

+
=
)
`

=
0
c d
0
c d
0
p
q
dy
dQ
d d
1
q
dy
dQ
d d
1
q
dy
dQ
d
1
dt
dx
(4.27)
(4.25) denklemi aadaki ekilde sonlu farklar yntemi ekline dntrlebilir.
)
`

0
*
i
1 i
*
i p
i
i
*
q
y
Q Q
) d (
1
t
x x
(4.28)
Burada, * : (t+t) annda hesaplanan yeni deerlerdir.
Ayrca
y ) dp (
t
A
i
i

= (4.29)
x
*
i
-x
i
= -A
i
(Q
*
i-1
-Q
*
i
-q
0
)
x
*
i
-x
i
= -A
i
Q
*
i-1
+AiQ
*
i+
A
i
q
0

-AiQ
*
i
+ x
*
i
+A
i
Q
*
i-1
= x
i
+ A
i

y
q
0
(4.30)

bantlar yazlabilir.
Denklemin sol taraf (t + t) annda bilinmeyen deerlerdir. Sa taraf ise t annda
bilinen deerlerdir. Blmelerin sonunda Q snr art tanmlanr, (4.24) ve (4.25)
denklemleri kullanlarak hesaplanr. Kapal emada krlma as kk olduu
varsaymna dayanr. Bunun iin aadaki bant yazlr.
Sin2
e
= ) ( 2 sin )
dy
dx
( 2 sin
s b b
= (4.31)
Burada,
s
: ky izgisi eimidir.
s
= arctan(dx/dy)
Ayrca,
sin2
e
=sin2
b
.Cos2
s
-Cos2
b
Sin2
s

sin2
e
=sin2
b
.Cos2
s
-2Cos2
b
Cos
s
Sin
s

47
sin2
e
=sin2
b
.Cos2
s
-2Cos2
b
Cos
s )
ds
dx
(
2 2
dy dx ds + =
bantlar dikkate alnarak,
sin2
e
=sin2
b
.Cos2
s
-2Cos2
b
Cos
s
(

ds
) x x )( 1 (
ds
) x x (
1 i
1 i
*
i
*
(4.32)

yazlr.
Tek boyutlu model hesaplamalarnda = 0.5 alnmtr (Kamphuis, 2002).
Ayrca aadaki bant geerlidir.
Q
i
= (c
3
)
i
Sin
0.6
2
e
(4.33)

Burada,
25 . 0
50
75 . 0
b
5 . 1
i p
2
i i 3
) D ( ) m ( ) T ( ) Hsb ( 3 . 7 ) c (

= (4.34)
olarak tanmlanmtr. te yandan
e i 4
e
4 . 0
e i 3
i
2 Sin ) c (
) 2 Sin (
2 Sin ) c (
Q =

= (4.35)
-B
i
x
*
i-1
+ Q
*
i
+ B
i
x
*
i
= R
i
(4.36)
s b
i 4
i
Cos 2 Cos
ds
) c (
B = (4.37)
R
i
= (c
4
)
i
(Sin2
b
Cos2
s
Cos2
b
Sin2
s
) (4.38)
-AiQ
*
i
+ x
*
i
+A
i
Q
*
i+1
= S
i
(4.39)

bantlar iin aadaki matris form elde edilir.
48
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(

=
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(

(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(

+
+

1 N
N
N
2
2
1
1
*
1 N
*
N
*
1 N
*
2
*
2
*
1
*
1
N N
1 N 1 N
1 N 1 N
2 2
2 2
1 1
R
S
R
S
R
S
R
Q
x
Q
x
Q
x
Q
.
A 1 A
B 1 B
A 1 A
A 1 A
B 1 B
A 1 A
1



lk ve son satrlar snr artdr. R
1
ve R
N+1
modelin sonundaki kat madde tanm
miktardr. Matris, Q ve xin yeni deerlerini hesaplamak amacyla her t aral iin
ayr ayr zlmelidir.
R ve S nin btn deerleri bir nceki t zamannda bulunan deerlere dayaldr.
4.2.2 Ederinlik izgisi Deiimi Modeli
Uda ve Kawano (1996) E Derinlik izgi Deiimi Modeli adnda bir model
gelitirdiler (Counter Line Change Model (CLC)). Bu modelde kat madde sreklilik
denklemi ve ky boyu kat madde hareketi denklemi saysal yntemlerle zlerek,
ky boyu kat madde hareketindeki derinlik deiiminin deerleri hesaplanmaya
allmaktadr. Bu model, Japonyadaki Shizuoka kylarndaki ky profili
deiimlerine uygulanm ve model baaryla almtr. Bu model, bir akarsu
deltasnn boyutlu zm iin gelitirilmitir.
Uda ve Kawana (1996) ve Uda (1997) ky boyu kat madde tanmlarnn
derinlikle dalmn gz nnde bulundurarak e derinlik izgileri konumlarnn
mekan ve zamanla deiimlerini tahmin etmek iin bir model gelitirmilerdir.
Bu model ky izgisine yakn dik eimli kylar iin gelitirilmitir. lk olarak
analitik metot uygulamalarndan birisi olarak gelitirildi. Ky verilerine dayanan
basit sondaj haritalar yerine ky mesafesindeki uzaysal ve geici deiimler baz
referans e derinlik izgilerine gre aratrld.
49
Bu modelin temel dncesi udur: Dik bir kyda, ky deiimleri ky boyu kat
madde deiiminden kaynaklanmsa, ky mesafesinin trmanma ykseklii ile kritik
derinlik arasndaki e derinlik deiimleri ky konumundaki deiimler ile ok
yakndan ilgilidir.
Bylece, bu e derinlik izgileri arasndaki deiiklik ilikisi hesaplanabilirse, ky
boyu kat madde tanmndan dolay her bir e derinlik izginin bir sonraki konumu
tahmin edilebilir.
ekil 4.7de grld gibi bu model ardk y
1
, y
2
........ y
n
e derinlik konumlarn
tahmin etmek iin kullanlr.








a- Plan












ekil 4.6: Ederinlik izgi Deiimi Modelinin ematik Gsterilimi
ky izgisi
h
R

Z
-h
c

-h
c

h
R

b- A-A kesiti
c- ky boyu kat madde
50

ekilde gsterilen
h
R
: dalga trmanma ykseklii,
h
c
: kritik derinliktir.
Ky boyu kat madde tanm debisinin kyya dik dalm da ayn model ile
hesaplanabilir. Fakat bu durumda, kyya dik dalm her seferinde ky izgisi
konumundaki deiime dntrlmelidir. Ayrca, derinlikteki deiim hesaplanm
olsa bile, derinlik deiiminden e derinlik izgilerini hesaplamak iin karmak
dnmler gerekir. Bu sebepten dolay, kyya dik kat madde derinlii yerine,
kyya paralel kat madde derinlii hesaplara katlmaktadr.
E derinlik izgi deiimi modelinde, ky boyu kat madde hareketi h
R
ile h
C

arasnda deimektedir. Dalga yksekliindeki ky boyu deiimi kolayca
hesaplanabilir. nk h
c
ile h
R
krlma ykseklii (H
b
) nin bir fonksiyonu olarak
kabul edilebilir.
Eer krlma noktasnda geli as yeteri kadar kk olduu kabul edilirse,
aadaki Savage denklemi ky boyu kat madde tanm iin kullanlabilir.
|

\
|

=
x
y
tan F Q
s
0 0

(4.44)
Burada;
Q : kat madde miktar,
F
0
: dalga enerji aksna bal katsays,

0
: krlma noktasndaki geli as,
x : ky boyu mesafesi,
y
s
: x eksenine normal olan ky izgisi konumudur.
(4.44) denklemi ky profilinin zaman ve meknda paralel hareket ettii ve ky boyu
kat madde debisinin ky izgisi ve geli as arasndaki ilikiden hesaplanmas
durumunda geerlidir.
51
Ky blgesi n tane e derinlik izgine blnrse, ve eer bir su derinliindeki ky
boyu kat madde debisi k=1 ....n iin q
k
ise, y
k
ve q
k
arasnda aadaki bant
yazlabilir.
|

\
|

=
x
y
tan F q
k
0 ok k
(4.45)
Burada geen F katsays aada tanmlanmtr.
F
0k
= F
0
.
k
(4.46)

k
=1 dir.
(4.45) denklemi her bir tabakada ky boyu kat madde miktarnn her bir e derinlik
izgisinin yeri ve dalga geli asnn ynne bal olduunu varsaymaktadr.
Dolaysyla bu model, ky boyu deiim modellerinin aksine, kynn paralel hareket
ettii kabulne dayanmaz.

k
her bir su derinliindeki kat madde miktarn veren bir katsaydr ve aadaki
denklemle hesaplanr.

k
=

+
R
c
1 k
k
h
h
z
z
dz ) z (
dz ) z (
(4.47)
Burada,
z: durgun su seviyesine olan dey uzaklktr.
Ky boyu kat madde sreklilik denklemi aada verilmitir.
0
t
y
h
x
q
k
k
k
=

, k = 1, ...., n (4.48)
Burada;
h
k
( k= 1, ....., n) e derinlik izgiler tarafndan temsil edilen ky deiimi
karakteristik ykseklikleridir ve yle ifade edilebilir.
52
h
k
= z
k
z
k-1
(4.49)
Eer, (z) fonksiyonu verilirse,
k
(4.47) denklemi kullanlarak hesaplanabilir.
Bylece her bir su derinlii iin e derinlik deiim (4.46) ve (4.48) nolu
denklemlerin ardk bir ekilde zlmesiyle hesaplanabilir.
Eer ky boyu kat maddenin dikey dalm n kydaki dalga trmanma ykseklii
ile ky deiimi arasnda olduu kabul edilirse, arazi lmlerine gre aadaki
iliki kabul edilebilir.
b
*
H
z
z = ,
b
c
c
*
H
h
h = (4.50)
-h
C
<z<h
R
durumunda,
2
c
* * *
c
*
c
3 *
*
) h z )( z 2 / h (
h
2
) z ( + = (4.51)
z<-h
C
ve z>h
R
durumunda,
0 ) ( = z (4.52)
Uda ve Kawano (1996) akan e derinlik izgiler iin bir dzeltme metodu
gelitirdiler. Baz referans izgilerine gre alnan ky mesafesi bazen derin e
derinlik izgilerine gre daha byk olabilmektedir. Bu da ky kat madde
hareketinin yer ekiminden etkilenmesine ve deniz taban eiminin daha kararl
olmasna sebep olmaktadr.
53







ekil 4.7: Ederinlik izgileri iin Dzeltme ekli
Yerel deniz taban kritik eime eit ve BC ile BC arasndaki kesime noktas M
alndnda, ABMB ve DCMC alanlar eit olacak ekilde B noktas B noktasna
ve C noktas da C noktasna tayacak bir mekanizma gelitirilebilir. Bu modelde bu
mekanizma mevcuttur. Uzak ky blgesindeki kum hareketi ky deiiminin
olabilecei kritik derinlikten daha derindir.



A
B B'
M
C'
C
D
54
4.3 Durgun Ortamda Akarsu Azlarnn Modellenmesi
Bu blmde bir akarsu k aznn baraj haznesi veya gl gibi durgun bir suyla
birlemesi durumunda meydana gelen morfolojik deiim incelenmitir. Akarsu
deltas oluumu iin ncelikle bir boyutlu model gelitirilmitir. Daha sonra radyal
genileyen deltalar iin iki boyutlu olarak incelenmitir. Birinci ksmda akarsu taban
genilii akarsu boyunca sabit alnm, ikinci ksmda ise akarsu taban geniliinin
akarsu ky Shields gerilmesi kriterine bal olarak deitii ve kvrml bir akarsu
yata iin delta oluumu incelenmitir.
4.3.1 Akarsu k Aznn Geometrik Durumu
Akarsudan gelen kat madde, ekil 4.9.da gsterildii gibi akarsu k aznda
radyal genileyerek simetrik bir dalm yapmaktadr. Bu ekilde akarsu ynndeki
eksen r ile gsterilmitir.
Kat madde dalm, genilii B
c
olan bir akarsu yatanda olumaktadr.
Dolaysyla kat madde hareketi genilii B
f
olan radyal bir alan iinde olumaktadr.
r B
f f
= (4.53)
Burada,
f
radyal genileme asn temsil etmektedir.
Akarsudan gelen kat maddenin hazne giriinde oluturduu delta oluumu ekil
4.8de gsterilmitir. Kat madde balang noktas r=0 radyal genilemenin tepe
noktasdr. st Eim ile n Eimin kesiim noktas (, r) = (
s
, r
s
) olarak
gsterilmitir. Burada taban ykseklii, r ise merkez noktasna olan radyal
uzaklktr. n eim ile taban eimi kesiim noktas benzer ekilde (
b
, r
b
) ile
gsterilmitir. Su yzeyi ykseklii , analizlerde sabit alnmtr. Son olarak, akarsu
deltasnn eimi S
bb
olan mevcut bir delta zerinde olutuu kabul yaplmtr.
.


55






















ekil 4.8: Akarsu k Aznda Delta Oluumu

ekil 4.8de gsterildii gibi iki noktada hareketli snr art bulunmaktadr. Bunlar
st eim - n eimi kesime noktas r = r
s
(t) ve alt eim taban eimi kesime
noktas r = r
b
(t).
4.3.2 Akarsu Taban Geniliinin Sabit Olmas Durumu
Bu analizde yar kararl akm yaklam kullanlmtr. Hareketli tabanl akarsularda
akm denklemleri:
w
q UH = (4.54)
H
S
a

st Eim
n Eim
Akarsu
r
s
taban

s
r
b

b
Taban Eimi
(
s
,r
s
)
(
b
,r
b
)

f

r
s

r
b

st Eim
r
n Eim
B
c

B
f
=
f
.r
56
2
f
2
U C gHS
dr
dH
gH ) H U (
dr
d
+ = (4.55)
eklinde yazlabilir.
Burada,
r : akarsu yn ekseni,
g : yerekimi ivmesi,
U : ortalama akm hz,
H : akm derinlii,
q
w
: birim genilikten geen debi,
S : taban eimidir.
dr
d
S

= (4.56)
Burada,
: akarsu tabannn karlatrma dzleminden yksekliidir.
Taban srtnme katsays ile Chezy diren katsays arasndaki iliki aadaki
denklemde belirtilmitir.
2
z f
C C

= (4.57)
Denklemlerin saysal zmlerinde srtnme katsays sabit alnmtr. Dolaysyla;
2
f b
U C = (4.58)
Burada, suyun zgl arldr.
(4.53), (4.54) ve (4.55) denklemleri aadaki ekle dntrlebilir.
H
q
U
w
= (4.59)
2
f
Fr 1
S S
dr
dH

= (4.60)
Burada geen Froude says ve hidrolik eim terimleri aada tanmlanmtr.
gH
U
Fr = (4.61)
57
2
f f
Fr C S = (4.62)
almada akarsu akmnn nehir rejiminde olduu kabul edilmitir, yani Fr < 1.
Bylece denklem (4.60) deki snr art belirli bir H derinliinde r = r
s
, noktasnda,
s
r
s
H = (4.63)
olur.
Burada
s
= (r
s
, t).
Hareketli tabanl blgede kat madde sreklilik denklemi aadaki ekli alr.
r
q
B
t
r ) 1 (
t
c f p

(4.64)
Burada,
p
: kat madde porozitesi, t: zaman, I: kat madde sreklilik katsays ve q
t
:
toplam kat madde debisidir. Bu almada aadaki srnt debisi bants
kullanlmtr.
( )
t
n
c t
q

= (4.65)
Burada,
t
ve n
t
belirli parametrelerdir, q

ve

aadaki ekilde tanmlanmtr.

D gD
q
q
t
R
=

(4.66)
gD
b
R

(4.67)
ve R kat maddenin su iindeki younluudur olup aada tanmlanmtr.

=
s
R
(4.65)deki
c

harekettin balangcndaki kritik kayma gerilmesidir. Toplam kat
madde ilikisi iin
f
t
C
05 . 0
= ; 5 . 2 n
t
= ; 0
c
=

(4.68)
alnmtr.
58

(4.64) denklemi t=0 balang art, r = 0 memba snr art ve st eim ok artna
gre zlebilir.
4.3.3 n Eim Boyunca ok art
(4.64) denkleminin ekil 4.9da n eim boyunca integral alndnda ok bants
bulunur.

b
s
b
s
r
r
t
c
r
r f p
dr
r
q
B dr
t
r ) 1 ( (4.69)
n eimin tabannda snr art
0 q
b
r
t
= (4.70)
n eim boyunca taban profili,
) r r ( S
s a s
= (4.71)
Burada
[ ] t ), t ( r
s s
(4.72)
Bylece (4.71) ve (4.72) denklemlerinden aadaki bantlar bulunur.
s a s fs
r
r S r S
t t
s
& & +

(4.73)
s
S
fs
r
S

= (4.74)
Burada, S
fs
ekil 4.9da gsterildii gibi st eim ile n eim krlma noktasndaki
akarsu eimidir. (4.69), (4.70), (4.73) ve (4.74) denklemlerinden ok art aadaki
gibi bulunur.
59






ekil 4.9: st Eim, n Eim ve Taban Ylma Eimi

( )
) 1 (
q B
r ) S S (
t
r r
2
1
p
ts c
s fs a
r
f
2
s
2
b
s

=
(
(

& (4.75)
s
r
t ts
q q (4.76)
4.3.4 n Eim ile Taban Eimi Kesiim Noktas Hareket art
(
b
, r
b
) ve (
s
, r
s
) parametreleri sreklilik artndan yle yazlabilir.
) r r ( S
s b a s b
= (4.77)
Daha nce
s
(4.72) de tanmlanmt. Ayn ekilde
b
de aadaki ekilde
tanmlanabilir.
[ ] t ), t ( r
b bed b
(4.78)
Burada,
bed
(r, t) su ktlesinin oluturduu deltann taban profilinin ordinatdr.
(4.77) denkleminde her iki tarafn zamanla trevi alndnda ve (4.72) ve (4.73)
denklemleri arasnda
b
nin de ayn ekilde zamanla trevi alndnda aadaki
denklem bulunur.
( )
s b a s fs
r
b bb
r
bed
r r S r S
t
r S
t
s b
& & & &

(4.79)
Burada geen akarsu taban eimi S
bb
u ekilde tanmlanabilir.
S
a
S
fs
S
bb

60
b
r
bed
bb
r
S

= (4.80)
Bu almada durgun suyun taban profilinin zamanla deimedii kabul edilmitir,
yani
) r (
bed bed
= (4.81)
Bylece (4.79) aadaki ekle dnr.
( )
s b a s fs
r
b bb
r r S r S
t
r S
s
& & & &

= (4.82)
Yukardaki bant herhangi bir su ktlesinin taban profili iin geerlidir. Akarsu
taban eimi, S
bb
, bu almada sabit alnmtr.
4.3.5 Hareketli Snr art Denklemleri
Hareketli tabanl blgede, 0 < r < r
s
, aadaki dnmler yaplrsa, karlan
denklemler farkl bir ekle girer.
s
r
r
r t t

= = (4.83)
r r
1
r r r
r
r
t

t
s s
s

&
(4.84)
(4.59) kabarma denklemi;
s
2
f
r
1
S S
r d
dH
Fr

= (4.85)
ve (4.64) Kat madde sreklilik denklemi;
r
q
r
B
r r
r
r
t

r r ) 1 (
t
s
c
s
s
s f p

=
|
|

\
|

&
(4.86)
olur.
(4.75) ok art denklemi (4.84) yardmyla aadaki ekle dnr.

61
(
(
(
(

=
=
) 1 (
q B
) r r (
2
1
1
t

S
1
r
p
ts c
2
s
2
b f
1 r a
s
& (4.87)
(4.82) art ayn ekilde (4.84) yardmyla aadaki ekli alr.
1 r bb a
s
bb a
a
b
t

S S
1
r
S S
S
r
=

= & & (4.88)

4.3.6 Saysal Yaklam
alma alan uzunluu r
s
(t) ile gsterilirse, zm alan 0 r
1 arasnda oluur.
Bu blge her birinin uzunluu r olan N alt blgeye ayrlrsa aadaki boyutsuz
byklkler kullanlabilir.
N
1
r = (4.89)
N
r
r
s
= (4.90)
Bylece N+1 nokta tanmlanm olur. Bu noktalarn ilki r = 0 noktasdr, halbuki, bu
radyal genilemenin tepe noktasdr, hesaplamalarda kullanlamaz, nk bu noktada
temel denklem tekil olur. Bunun yerine, bu nokta bir hayali nokta olarak alnacaktr.
Bu ise kat maddenin beslendii noktadr. Ykseklik noktalar i = 1den i = Ne
kadar uzar.
N .. 1 i , x i r
i
= = (4.91)
N .. 1 i ), t ( r r r
s i i
= = (4.92)
st eim ile n eim krlma noktas r
sI
, ve akarsu balang eimi S
fbI
ile
gsterilirse, balang taban ykseklikleri
i

N .. 1 i , ) r 1 ( r S
i sI fbI sI i
= + = (4.93)
olur.


62



ekil 4.10: Akarsu Az Delta Oluumu iin Saysal Yaklam
Yukardaki analizde
s
noktas ile uyumlu olan
N
noktas, st eim-n eim krlma
noktas olur. Bu parametrenin balang art
sI
ile gsterilmitir. n eim ile taban
eimi krlma noktas
b
ise programda
N+1
noktasna denk gelmektedir. Bu
parametrenin balang deeri
bI
ile gsterilmitir. n eim ile taban eimi krlma
noktas yeri r
b
programda x
N+1
noktas ve balang deeri ise;
a
bI sI
sI bI
S
r r

+ = (4.94)
olur.
Taban genilii sabit olan bir akarsuda VISUAL BASIC Programlama dilinde
hazrlanan programn almas iin aadaki parametrelerin girdi olarak
tanmlanmas gerekmektedir. Bilgisayar Program Ek A.da ak emas ise ekil
4.11de verilmitir.
1. Kat madde ve srtnme ile ilgili parametreler;
t
, n
t
,
c

,
C
z
(C
z
= C
f
1/2
).
2. Kat madde ve akm ile ilgili parametreler; D, R,
p
, q
w
, q
to,
I.
3. Geometri ve alma alan ile ilgili parametreler; B
c
, S
a
, , S
bb
,
f
, r
smax
.
Burada r
smax
akarsu deltasnn oluabilecei maksimum uzunluktur.
4. Balang art parametreleri; r
sI
, S
fbI

sI
,
bI
.
5. Saysal zm iin gerekli parametreler; zaman aral, t, alt blge aralk
says, k elde etmek iin gerekli adm says ve zaman dilimi says.
Program hesaplamalar aadaki ak diyagramnda gsterilmitir.
1
i=1 2 3
M -1 i = M+1 ghost
M
x

63


















































r r
i 1 i

+

r
q q
r
q
1 i , t i , t t

1 r = noktasndan
s
r
s
H = snr artna bal olarak btn dmlerdeki H deerlerini bul
s
2
f
r
1
S S
r d
dH
Fr

=
Balang
H deerlerini kullanarak btn noktalardaki q
t
deerlerini bul (q
t
= q
to
noktas hari)
( )
t
n
c t
q

= ;
D gD
q
q
t
R
=

;
gD
b
R

gD
H
q
C
gD
U C
gD
2
2
w
f 2
f b
R R R
= =

Balang iin trevini almadan ok artn uygulayarak
s
r
&
nin ilk deerlerini hesapla
(
(
(
(

=
=
) 1 (
q B
) r r (
2
1
1
t

S
1
r
p
ts c
2
s
2
b f
1 r a
s
&
Exner denklemini uygulayarak btn noktalar iin t zaman sonra ilk
taban profilini bul.
r
q
r
B
r r
r
r
t

r r ) 1 (
t
s
c
s
s
s f p

=
|
|

\
|

&

4. aamadaki deerleri kullanarak, trevini de alp (4.87) denklemiyle
birlikte yeni taban profilini belirle

(4.88) denkleminden
b
r
&
deerlerini hesapla, Son olarak r
s
ve r
b

deerlerini t zaman sonra gncele;
t r ) t ( r ) t t ( r
s s s
+ = + & ; t r ) t ( r ) t t ( r
b b b
+ = + &
Hayr
Evet
Son
1
2
3
4
5
6
7
8

ekil 4.11: Sabit Tabanl Akarsu Deltas iin Bilgisayar Program
Ak Diyagram




64

4.3.7 Akarsu Taban Geniliinin Deiken Olmas Durumu
4.3.2. alt blmde yaplan incelemede akarsu taban genilii sabit bir deer alnmt.
Bu alt blmde ise, dolu akm Shields kriterine bal olarak deien akarsu taban
genilii iin analiz yaplmtr. ekil 4.12 gsterildii gibi dolu akm durumunda
kayma gerilmesi
bf

, akarsu boyunca ok fazla deimediinden sabit bir deer

alnmtr.

ekil 4. 12 : Dolu Akm Durumu iin Shields Gerilmesi

ekil 4.12de gsterildii gibi Shields gerilmesi
bf

, akl tabanl akarsularda 0.05 ve

kum tabanl akarsularda 1.8 deerini almaktadr (Parker, 1978a, 1978b). Bu
almada kat maddenin akl ve kum karm olduu esas alnmtr.
Bu ksmda ele alnan akarsuyun doal bir akarsu olduu ve dolaysyla sinzoidal
bir ekilde olabilecei gz nnde tutulmutur. Bunu hesaplamalarda dikkate
alabilmek iin (4.54) denklemindeki r ekseni r
c
ile deitirilmitir. Dolaysyla her
iki eksen arasndaki iliki;
r r
c
= (4.95)
olur.
Bylece (4.53) denklemi (r r
c
yer deitirmesiyle) (4.57) ve (4.95) ifadelerinden
aadaki denklem elde edilir.
65
|
|

\
|

+ =
H
gS
dr
dH
g
dr
dU
U
b
(4.96)
(4.57) ve (4.67) denklemleri yardmyla akarsu dolu akm Shields kriteri
bf

yaklam uygulanrsa,

= =
bf
2
f b
gD U C R (4.97)
olur.
(4.97) denklemi aadaki ekle kolaylkla dntrlebilir.
f
bf
C
gD
U

=
R
(4.98)
Taban srtnme katsays sabit alnrsa yukardaki denklemde de grld gibi
akmn hz kanal boyunca sabit olur.
Bu blmde, akarsu yatann doal olutuu dnlmtr. Ayrca akarsu
kvrmllk deeri () 1den byk olan sinzoidal ekildedir. (4.97) ve (4.98)
denklemleri (4.96) denkleminde yerine yerletirilirse, kabarma denklemi aadaki
ekle dnr.
|

\
|
=

bf
H
D
S
dr
dH
R (4.99)
Burada, S;
r
1
r
S
c

= (4.100)
olur.
Akarsu debisi, Q
w
ile toplam kat madde debisi, Q
t
iin korunum artlarna gre
c w w
B q Q = (4.101)
c t t
B q Q = (4.102)
(4.54) ve (4.65) bantlar yardmyla
H B
C
gD Q
c
f
bf
w

= R (4.103)
66
( )
c
n
c bf t t
B D gD Q
t
= R (4.104)
olur.
Yukardaki iki denklem sadeletirilirse
( )
t
n
c bf t
1
bf
f
w
t
D
H C
Q
Q

\
|

= (4.105)
denklemi elde edilir.
Kat madde sreklilik denklemi (4.95) yardmyla
r
Q
t
r ) 1 (
t
f p

(4.106)
olur.
Hareketli snr artlar iin 4.3.5 alt blmde aklanan btn ifadeler bu blmde de
geerlidir. Sadece (4.85), (4.86), ve (4.87) denklemleri aadaki ekle dnr.

=
bf s
H
D
r
r d
d
r d
dH
R (4.107)
r
Q
r r r
r
r
t

r r ) 1 (
t
s s
s
s f p

=
|
|

\
|

&
(4.108)
(
(
(
(

=
=
) 1 (
Q
) r r (
2
1
1
t

S
1
r
p
ts
2
s
2
b f
1 r a
s
& (4.109)
Yukardaki denklemler tretildiklerinde alt eim boyunca akarsu yatann
kvrmll = 1 alnmtr.
Bu blmde de problemin zm iin 4.3.2 alt blmde girdi olarak istenen veriler
burda da geerlidir. Akarsu taban sabit alndnda q
w
, B
c
ve q
to
parametrelerin
deerleri gerekli iken bu blmde Q
w
, Q
to
,
bf

and deerlerine ihtiya

duyulmaktadr.
Deiken tabanl akarsuyun oluturduu delta iin hazrlanan bilgisayar Program EK
Ada ak emas ise ekil 4.13de verilmitir.
67
32












r r
i 1 i

+

r
q q
r
q
1 i , t i , t t

1 r = noktasndan
s
r
s
H = snr artna bal olarak btn dmlerdeki H deerlerini bul

=
bf s
H
D
r
r d
d
r d
dH
R

Balang
H deerlerini kullanarak btn noktalardaki q
t
deerlerini bul (q
t
= q
to
noktas hari)
( )
t
n
c t
q

= ;
D gD
q
q
t
R
=

;
gD
b
R

gD
H
q
C
gD
U C
gD
2
2
w
f 2
f b
R R R
= =

Balang iin trevini almadan ok artn uygulayarak
s
r
&
nin ilk deerlerini hesapla
(
(
(
(

=
=
) 1 (
Q
) r r (
2
1
1
t

S
1
r
p
ts
2
s
2
b f
1 r a
s
&
Exner denklemini uygulayarak btn noktalar iin t zaman sonra ilk
taban profilini bul
r
Q
r r r
r
r
t

r r ) 1 (
t
s s
s
s f p

=
|
|

\
|

&

4. aamadaki deerleri kullanarak, trevini de alp (4.108)
denklemiyle birlikte yeni taban profilini belirle

(4.88) denkleminden
b
r
&
deerlerini hesapla, Son olarak r
s
ve r
b

deerlerini t zaman sonra gncele;
t r ) t ( r ) t t ( r
s s s
+ = + & ; t r ) t ( r ) t t ( r
b b b
+ = + &
Son
1
2
3
4
5
6
7
8
Hayr Evet

ekil 4.13: Deiken Tabanl Akarsu Deltas iin Bilgisayar
Program Ak Diyagram

68
5. UYGULAMALAR ve DEERLENDRMELER
5.1 Seilen Veriler
Akarsu azlarnda oluan deltalarn zamanla ve konumla deiimlerini hesaplayan
matematik modeller eitli verilerle test edilmeye allmtr. Ancak bu veriler
genellikle yerel bir blge veya kk bir laboratuar ortamnda gelitirilmitir.
Kullanlan matematik modellerden elde edilen sonularn doru
deerlendirilebilmesi iin modelde kullanlan verilere esas tekil eden arazi ve
laboratuar ortamndaki lmlerin doru ve hassas bir ekilde yaplm olmas
gerekir. Akarsu azlarnda ky boyu ve kyya dik kat madde miktar, dalga boyu,
yn, geli as, periyodu, diklii, taban batimetresi gibi parametrelerin ok fazla
olmas ve bu parametrelerin fiziksel lmlerinin zor olmas nedeniyle arazi verileri
lmleri yaplamamtr. Laboratuar imknlarnda yaplan deneyler ve modeller
genellikle bir blgeye zel yaplmtr.
Veri skntsnn en belirgin yaand yerlerden bir tanesi de lkemizdir. Baraj
haznelerinin taban batimetresi iin Devlet Su leri (DS), denize dearj olan akarsu
azlarnn batimetrisi iin Deniz Kuvvetleri Komutanl Seyir Hidrografi ve
Oinografi Dairesi Bakanl ile yaplan grmeler sonucunda matematik modelin
testi iin uygun veri bulunamamtr.
Modelin uygulamas iin University of Minnesota, St. Anthony Falls Hidrolik
laboratuarnda yaplan deney sonular ve Colorado nehri zerinde bulunan Mead
Glnde yaplan arazi lmlerinden faydalanlmtr.
ekil 5.1 ve ekil 5.2de gsterildii gibi deney seti 0.304 m geniliinde, 0.76 m
derinliinde ve 12.8 m uzunluundadr. Kat madde akn gzlemleyebilmek ve
taban profillerini lebilmek iin tankn kenar duvarlar camdan yaplmtr. Deney
tanknda 7 m lik bir alan hareketli taban olarak kullanlmtr.

69

ekil 5.1: Deney Seti (Kostic ve Parker, 2003b)



ekil 5.2: Deney Setinden Bir Grnm (Kostic ve Parker, 2003b)
Deneyde kullanlan malzeme karakteristikleri Tablo 5.1de verilmitir. Deneyde
siyah kum ve beyaz silt olmak zere iki tip malzeme kullanlmtr. Kullanlan kat
madde granlometrileri ekil 5.3de gsterilmitir. ekilde de grld gibi SCS
106 silt-1 ve SCS 250 silt-2 yi temsil etmektedir. D ise dane apdr.





Temiz su
Siyah kum gelii
Beyaz silt
gelii
Su gelii
Karm
70
Tablo 5.1: Deneyde Kullanlan Kat Madde Karakteristikleri (Kostic ve Parker,
2003b)
Malzeme zgl Arlk
(g/cm
3
)
Kat Madde Dane
ap (mm)
Kat Maddenin Su iindeki
Younluu
Siyah Kum 2.60 420 1.60
Silt1(SCS 106) 2.65 24.20 1.65
Silt2(SCS 250) 2.65 48.40 1.65


ekil 5.3: Deneyde Kullanlan Malzeme Granlometrisi (Kostic ve Parker, 2003b)

t = 15 dak. arayla, birinci deneyde 8 adet lm (1-T1,1-T2), ikinci deneyde ise 6
adet lm yaplmtr (2-T1, 2-T6). ekillerde de grld gibi T0: balang
taban profilini, T1,T2ve T8 15er dakika arayla llm taban seviyelerini
gstermektedir. Deneyde elde edilen taban profilleri ekil 5.4 ve ekil 5.5de
gsterilmitir. Ayrca ekil 5.6da gsterildii gibi Colorado Nehri zerinde bulunan
Mead Glnde 1937 1948 yllar arasnda 12 yllk arazide llen taban
profillerinden yararlanlmtr.
71


ekil 5.4.: D
m
= 24.20 m Malzeme ile Yaplan Deneylerde llm Taban
Profilleri (Kostic ve Parker, 2003b)

ekil 5.5.: D
m
= 48.40 m Malzeme ile Yaplan Deneylerde llm Taban
Profilleri (Kostic ve Parker, 2003b)
T
a
b
a
n

v
e

s
o
n

s
u

s
e
v
i
y
e
s
i

(
c
m
)

T
a
b
a
n

v
e

s
o
n

s
u

s
e
v
i
y
e
s
i

(
c
m
)

Mesafe (cm)
Mesafe (cm)
72

ekil 5.6: Mead Gl Taban Profilleri (Graf, 1983)
73
5.2. Uygulamalar
5.2.1. Tek Boyutlu Deltalar
4. Blmde detayl bir ekilde anlatld gibi tipik bir delta oluumu ekil 5.7de
gsterildii gibi eimle aklanmtr. Bunlar st eim, n eim ve taban eimidir.
Bu alt blmde silt malzemenin etkili olduu taban eimi daha sonraki
uygulamalarda dikkate alnmak zere hesaplamalarda gz nnde
bulundurulmamtr. Dolaysyla hesap emas ekil 5.8de gsterildii gibi st eim
ve n eim iin alnmtr.










ekil 5.7: Akarsu Azlarnda Oluan Delta
ekil 5.8de de gsterildii gibi akarsu deltas profilinin hesaplanabilmesi iin iki
snr artnn tanmlanmas gerekir. Burada yatay eksen x ile, dey eksen ile
tanmlanmtr. st eim izgisi ile n eim izgisi kesiim noktasnn erisi x =
s
s
(t), n eim izgisi ile taban eimi kesime noktas x = s
b
(t) ile gsterilmitir.
Taban seviyesi (x,t) ile gsterilmitir. Deltann zerinde hareket ettii bir nceki
delta profili
b
(t) ile temsil edilmitir.
st eim- n eim krlma noktasndaki taban seviyesi
s
(t) = [s
s
(t), t], neim-
taban eimi krlma noktasndaki taban seviyesi
b
(t) = [s
b
(t), t] ile gsterilmitir.
Balang taban profili
st eim
n eim
Taban eimi
Kum/akl

(silt/kil)
74











ekil 5.8: Tek Boyutlu Akarsu Deltas Profili
Tek boyutlu model iin akarsu deltasn oluturan btn parametreler ayn alnmak
artyla hem sabit durgun su seviyesi hem de zamanla deien su seviyesi iin iki
ayr inceleme yaplmtr. Bu inceleme sonucunda elde edilen akarsu deltas taban
profilleri karlatrlp, su seviyesinin sabit veya deiken olmasnn delta
oluumundaki etkisi ortaya karlmtr.
5.2.1.1 Durgun Su Seviyesinin Deiken Olmas Durumu ( = (t))
Durgun bir suya dearj olan akarsularda suyun kabarma erisi delta oluumu iin
nemli faktrlerden bir tanesidir. Kabarma erisi denklemi ve saysal zmleri 3.
Blmde aklanmt. Bu alt blmde kabarma erisi denklemine bal olarak
deien su seviyesinin delta oluumuna etkisi hesaplanmtr.
VISUAL BASIC ortamnda hazrlanan ve 4. Blmde ak emas Ek A.1de
gsterilen bilgisayar programnn altrlmas sonucunda ortaya kan veriler Tablo
5.2 ve Tablo 5.3de, ortaya kan delta profilleri ekil 5.9 ve ekil 5.10da
gsterilmitir. Her iki tabloda zamana ve konuma bal olarak x ve deerleri
hesaplanp gsterilmitir. Ayrca son oluan su seviyesi x
i
, deerleri de bulunmutur.
Tablo 5.2 de x 508, Tablo 5.3de 400 mt alnmtr.

q
tf

balang taban eimi
st eim-n eim
krlma noktas
n eim-taban eimi
krlma noktas
s
s
(t)
s
b
(t)

s
(t)

b
(t)
S
a
75
Tablo 5.2: Deiken Su Seviyesi iin Delta Oluumu (t = 12 Ay)
1 Ay 3 Ay 6 Ay 9 Ay 12 Ay
x (m) eta (m) x (m) eta (m) x (m) eta (m) x (m) eta (m) x (m) eta (m)
son su s.
xi (m)
0,00 6,71 0,00 7,385 0,00 8,090 0,00 8,651 0,00 9,142 10,96
508,00 6,50 525,13 7,176 554,14 7,874 620,37 8,413 698,49 8,876 10,77
1016,01 6,29 1050,26 6,969 1108,28 7,661 1240,74 8,178 1396,98 8,614 10,59
1524,01 6,07 1575,40 6,765 1662,43 7,450 1861,11 7,945 2095,47 8,354 10,42
2032,01 5,81 2100,53 6,564 2216,57 7,242 2481,48 7,715 2793,96 8,098 10,25
2540,01 5,45 2625,66 6,365 2770,71 7,036 3101,84 7,489 3492,45 7,845 10,08
3048,02 5,05 3150,79 6,169 3324,85 6,833 3722,21 7,264 4190,94 7,595 9,92
3556,02 4,78 3675,92 5,975 3878,99 6,633 4342,58 7,043 4889,43 7,348 9,76
4064,02 4,61 4201,06 5,783 4433,14 6,435 4962,95 6,824 5587,92 7,105 9,61
4572,02 4,47 4726,19 5,592 4987,28 6,240 5583,32 6,609 6286,41 6,864 9,46
5080,03 4,34 5251,32 5,402 5541,42 6,047 6203,69 6,396 6984,91 6,627 9,32
5588,03 4,21 5776,45 5,201 6095,56 5,857 6824,06 6,186 7683,40 6,394 9,18
6096,03 4,08 6301,58 4,956 6649,70 5,669 7444,43 5,979 8381,89 6,163 9,06
6604,04 3,95 6826,72 4,610 7203,85 5,483 8064,79 5,774 9080,38 5,936 8,96
7112,04 3,82 7351,85 4,214 7757,99 5,299 8685,16 5,572 9778,87 5,712 8,88
7620,04 3,69 7876,98 3,913 8312,13 5,118 9305,53 5,373 10477,36 5,491 8,80
8128,04 3,56 8402,11 3,713 8866,27 4,937 9925,90 5,177 11175,85 5,274 8,73
8636,05 3,43 8927,25 3,554 9420,41 4,756 10546,27 4,983 11874,34 5,059 8,67
9144,05 3,29 9452,38 3,405 9974,55 4,565 11166,64 4,792 12572,83 4,848 8,61
9652,05 3,16 9977,51 3,258 10528,70 4,320 11787,01 4,603 13271,32 4,639 8,55
10160,05 3,03 10502,64 3,111 11082,84 3,910 12407,38 4,416 13969,81 4,433 8,50
10175,21 0,00 10518,19 0,000 11102,39 0,000 12429,46 0,000 13991,98 0,000 8,50

ekil 5.9da ksa dnemli bir periyot alndndan ortaya kan taban profilleri bir
birine yakn kmtr. ekilde de grld gibi t =1 ay iin steim neim
kesiim noktas L = 10.175 mt de, t = 3 ay iin L = 10.518 mt de olumutur. ekil
5.10 da gsterildii gibi zaman periyodu artrldka taban profilleri arasndaki fark
daha net bir ekilde ortaya kmtr.


76
Tablo 5.3: Deiken Su Seviyesi iin Delta Oluumu (t =30 Yl)
0 yl 5 yl 10 yl 15 yl 20 yl 25 yl 30 yl son s.s.
x (m)
eta
(m) x (m)
eta
(m) x (m)
eta
(m) x (m)
eta
(m) x (m)
eta
(m) x (m)
eta
(m) x (m)
eta
(m) xi (m)
0 5,50 0,00 12,73 0,00 16,73 0,00 19,90 0,00 22,62 0,00 25,16 0,00 27,53 32,01
400 5,40 1626,86 12,24 2524,79 15,98 3282,62 18,93 4034,99 21,44 4700,65 23,78 5435,16 25,94 30,47
800 5,30 3253,71 11,76 5049,58 15,25 6565,24 17,99 8069,99 20,29 9401,29 22,44 10870,32 24,40 28,97
1200 5,20 4880,57 11,28 7574,38 14,53 9847,85 17,06 12104,98 19,16 14101,94 21,14 16305,49 22,90 27,53
1600 5,10 6507,43 10,82 10099,17 13,82 13130,47 16,16 16139,97 18,06 18802,58 19,87 21740,65 21,45 26,13
2000 5,00 8134,29 10,36 12623,96 13,13 16413,09 15,27 20174,97 16,99 23503,23 18,64 27175,81 20,05 24,78
2400 4,90 9761,14 9,91 15148,75 12,45 19695,71 14,41 24209,96 15,95 28203,87 17,44 32610,97 18,69 23,49
2800 4,80 11388,00 9,46 17673,54 11,79 22978,33 13,57 28244,96 14,94 32904,52 16,28 38046,14 17,38 22,24
3200 4,70 13014,86 9,03 20198,34 11,14 26260,94 12,75 32279,95 13,95 37605,17 15,15 43481,30 16,12 21,05
3600 4,60 14641,72 8,60 22723,13 10,51 29543,56 11,95 36314,94 13,00 42305,81 14,07 48916,46 14,90 19,91
4000 4,50 16268,57 8,18 25247,92 9,89 32826,18 11,17 40349,94 12,07 47006,46 13,02 54351,62 13,73 18,82
4400 4,40 17895,43 7,76 27772,71 9,29 36108,80 10,42 44384,93 11,17 51707,10 12,00 59786,78 12,61 17,78
4800 4,30 19522,29 7,36 30297,50 8,70 39391,41 9,68 48419,92 10,30 56407,75 11,02 65221,95 11,54 16,80
5200 4,20 21149,15 6,96 32822,29 8,13 42674,03 8,97 52454,92 9,47 61108,39 10,08 70657,11 10,51 15,86
5600 4,10 22776,00 6,57 35347,09 7,57 45956,65 8,27 56489,91 8,65 65809,04 9,17 76092,27 9,52 14,98
6000 4,00 24402,86 6,19 37871,88 7,02 49239,27 7,60 60524,90 7,87 70509,69 8,30 81527,43 8,58 14,15
6400 3,90 26029,72 5,81 40396,67 6,49 52521,89 6,95 64559,90 7,12 75210,33 7,46 86962,60 7,67 13,37
6800 3,80 27656,58 5,44 42921,46 5,97 55804,50 6,32 68594,89 6,39 79910,98 6,65 92397,76 6,81 12,64
7200 3,70 29283,43 5,08 45446,25 5,47 59087,12 5,71 72629,89 5,69 84611,62 5,88 97832,92 5,99 11,96
7600 3,60 30910,29 4,73 47971,05 4,97 62369,74 5,11 76664,88 5,01 89312,27 5,13 103268,08 5,20 11,33
8000 3,50 32537,15 4,38 50495,84 4,49 65652,36 4,53 80699,87 4,35 94012,91 4,41 108703,25 4,45 10,75
8400 3,40 34164,01 4,03 53020,63 4,02 68934,98 3,97 84734,87 3,70 98713,56 3,71 114138,41 3,73 10,23
8800 3,30 35790,86 3,69 55545,42 3,56 72217,59 3,41 88769,86 3,05 103414,21 3,02 119573,57 3,04 9,74
9200 3,20 37417,72 3,36 58070,21 3,09 75500,21 2,84 92804,85 2,33 108114,85 2,34 125008,73 2,40 9,30
9600 3,10 39044,58 3,02 60595,01 2,62 78782,83 2,23 96839,85 1,44 112815,50 1,64 130443,89 1,85 8,89
10000 3,00 40671,43 2,69 63119,80 2,14 82065,45 1,56 100874,84 0,37 117516,14 0,94 135879,06 1,42 8,50
10015 0,00 40684,87 0,00 63130,48 0,00 82073,25 0,00 100876,67 0,00 117520,86 0,00 135886,15 0,00 8,50
77

Taban Profilleri
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000
Mesafe,m
T
a
b
a
n

S
e
v
i
y
e
s
i
,
m
1 Ay
3 Ay
6 Ay
9 Ay
12 Ay

ekil 5.9: Deiken Su Seviyesi iin Delta Oluumu (t = 12 Ay)
Taban Profilleri
0
5
10
15
20
25
30
35
0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 140000 160000
Mesafe,m
T
a
b
a
n

S
e
v
i
y
e
s
i
,
m
0 yl
5 yl
10 yl
15 yl
20 yl
25 yl
30 yl
son s.s.

ekil 5.10: Deiken Su Seviyesi iin Delta Oluumu (t = 30 yl)
78
5.2.1.2 Durgun Su Seviyesinin Sabit Olmas Durumu ( = sabit)
Baraj haznesine veya gl gibi su seviyesinin sabit olmas durumunda ortaya kan
akarsu deltasnn matematik modellenmesi 4. Blmde aklanmt. Bu alt blmde
ise modelin altrlmas sonucu ortaya kan taban profilleri ekil 5.11 ve Tablo
5.4de gsterilmitir. Modelin altrlmasnda kullanlan veriler deiken su
seviyesinde olduu gibi alnmtr. Dolaysyla ayn artlarda elde edilen delta
oluumlarn karlatrlmtr. Elde edilen sonular 30 yllk bir zaman periyodu iin
gsterilmitir.
Taban Profilleri
-5
0
5
10
15
20
25
30
0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 140000
Mesafe,m
T
a
b
a
n

S
e
v
i
y
e
s
i
,
m
0 yl
5 yl
10 yl
15 yl
20 yl
25 yl
30 yl

ekil 5.11: Sabit Su Seviyesi iin Delta Oluumu (t = 30 yl)





79
5.2.1.3 Sabit ve Deiken Su Seviyeleri iin Delta Profillerinin Karlatrlmas
Bir baraj glne giren su miktar ile dolu savak veya dip savaktan kan su miktar
bir birine eit olduu bir durumda haznedeki su seviyesi sabit kalp bir denge sz
konusu olacaktr. Bunun aksine giren ve kan su miktar farkl olduu zaman su
seviyesi zamanla ykselecektir ya da azalacaktr. Bu iki olayn delta oluumuna olan
etkisini grebilmek iin bir karlatrma yaplmtr. Yaplan hesaplar sonucunda
ksa dnemli periyotlarda akarsu deltasnn oluumu iin su seviyesinin sabit veya
deiken olmas byk bir etken olmamtr. Ancak uzun dnemli periyotlar iin su
seviyesinin etkisi ortaya kmtr. Her iki deiken arasndaki fark grebilmek iin
30 yl sonra meydana gelen taban profilleri karlatrlm ve bu durum ekil
5.12de gsterilmitir. ekilde de grld gibi su seviyesi zamanla deimeyip
sabit olduunda delta daha ksa mesafede ve daha kk olumaktadr. Su seviyesi
zamanla deiince tabanda kat madde miktarnda da bir hareket sz konusu
olacandan deltaya giren kat madde miktar artacaktr. Dolaysyla delta daha
byk ve daha uzun mesafede meydana gelmitir.

-5
0
5
10
15
20
25
30
0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 140000 160000
Mesafe, m
S
e
v
i
y
e
,

m
Durgun Su Seviyesi
Deiken Su Seviyesi

ekil 5.12: Sabit ve Deiken Su Seviyesi iin Taban Profillerinin Karlatrlmas
(t = 30 yl)

80
Tablo 5.4: Sabit Su Seviyesi iin Delta Oluumu (t =30 Yl)
0 yl 5 yl 10 yl 15 yl 20 yl 25 yl 30 yl
x (m) eta (m) x (m)
eta
(m) x (m)
eta
(m) x (m)
eta
(m) x (m)
eta
(m) x (m) eta (m) x (m) eta (m)
0 5,5 0 12,097 0 16,072 0 19,212 0 21,891 0 24,26829 0 26,42643
400 5,4 1704,12 11,609 2565,93 15,339 3270,71 18,278 3884,99 20,783 4438,061985 23,00329 4946,011 25,01735
800 5,3 3408,24 11,139 5131,87 14,635 6541,41 17,385 7769,979 19,725 8876,123969 21,79712 9892,021 23,67527
1200 5,2 5112,36 10,67 7697,8 13,934 9812,12 16,495 11654,97 18,671 13314,18595 20,59547 14838,03 22,33831
1600 5,1 6816,48 10,218 10263,7 13,262 13082,8 15,644 15539,96 17,665 17752,24794 19,45004 19784,04 21,06545
2000 5 8520,6 9,7687 12829,7 12,594 16353,5 14,799 19424,95 16,666 22190,30992 18,31354 24730,05 19,80268
2400 4,9 10224,7 9,3353 15395,6 11,953 19624,2 13,991 23309,94 15,713 26628,37191 17,23061 29676,06 18,60108
2800 4,8 11928,8 8,9061 17961,5 11,319 22895 13,192 27194,93 14,771 31066,43389 16,16095 34622,07 17,41445
3200 4,7 13633 8,4918 20527,5 10,711 26165,7 12,427 31079,92 13,873 35504,49588 15,14214 39568,08 16,28598
3600 4,6 15337,1 8,0832 23093,4 10,112 29436,4 11,676 34964,91 12,989 39942,55786 14,14088 44514,09 15,17731
4000 4,5 17041,2 7,6883 25659,3 9,5367 32707,1 10,956 38849,9 12,146 44380,61985 13,1876 49460,11 14,1236
4400 4,4 18745,3 7,3006 28225,3 8,9732 35977,8 10,252 42734,89 11,322 48818,68183 12,25619 54406,12 13,09453
4800 4,3 20449,4 6,9255 30791,2 8,4315 39248,5 9,5789 46619,88 10,535 53256,74381 11,36963 59352,13 12,11696
5200 4,2 22153,6 6,559 33357,1 7,9041 42519,2 8,924 50504,87 9,7718 57694,8058 10,50936 64298,14 11,16896
5600 4,1 23857,7 6,204 35923,1 7,3966 45789,9 8,2968 54389,86 9,0428 62132,86778 9,690462 69244,15 10,26857
6000 4 25561,8 5,8591 38489 6,9058 49060,6 7,6916 58274,84 8,3406 66570,92977 8,902436 74190,16 9,402895
6400 3,9 27265,9 5,5243 41054,9 6,4328 52331,3 7,1113 62159,83 7,6697 71008,99175 8,151829 79136,17 8,580391
6800 3,8 28970 5,2014 43620,9 5,9792 55602 6,5565 66044,82 7,0297 75447,05374 7,436984 84082,18 7,798075
7200 3,7 30674,2 4,887 46186,8 5,5409 58872,7 6,0234 69929,81 6,4171 79885,11572 6,754928 89028,19 7,053699
7600 3,6 32378,3 4,5863 48752,7 5,1249 62143,4 5,5196 73814,8 5,8401 84323,17771 6,114009 93974,2 6,355541
8000 3,5 34082,4 4,2925 51318,7 4,7215 65414,1 5,0335 77699,79 5,2856 88761,23969 5,500315 98920,21 5,689
8400 3,4 35786,5 4,0143 53884,6 4,3436 68684,9 4,5812 81584,78 4,7721 93199,30168 4,93388 103866,2 5,075574
8800 3,3 37490,6 3,741 56450,5 3,9748 71955,6 4,1419 85469,77 4,2753 97637,36366 4,3878 108812,2 4,485888
9200 3,2 39194,8 3,4854 59016,5 3,6353 75226,3 3,7414 89354,76 3,8256 102075,4256 3,896257 113758,2 3,957581
9600 3,1 40898,9 3,2326 61582,4 3,3008 78497 3,3483 93239,75 3,3855 106513,4876 3,416308 118704,3 3,442871
10000 3 42603 3 64148,3 3 81767,7 3 97124,74 3 110951,5496 3 123650,3 3
81
5.2.2. ki Boyutlu Deltalar
Akarsu deltalarnn iki boyutlu matematik modellenmesi 4. Blmde ayrntl bir
ekilde aklanmt. Bu alt blmde de bu modellerin saysal uygulamalar zerinde
durulacaktr. Uygulamalar yaplrken iki temel konu zerinde durulmutur. Birincisi
sabit tabanl dz bir akarsu, ikincisi de sinzoidal olarak kvrlan ve deiken tabanl
bir akarsu yata iin akarsu k aznda oluan delta oluumu incelenmitir.
5.2.2.1. Sabit Tabanl Bir Akarsuda Delta Oluumu (B
c
= Sabit)
4.3.2. alt blmnde detayl bir ekilde aklanan bir akarsuda akarsu taban
geniliinin sabit olmas durumunda akarsu aznda meydana gelen delta oluumu
hesaplanmtr.
Sabit tabanl bir akarsu iin gelitirilen bilgisayar program Ek A1.de ve ak emas
ekil 4.12de verilmiti. Programn alabilmesi iin aadaki parametrelerin girdi
olarak tanmlanmas gerekir.
Kat madde miktar ve hidrolik diren ile ilgili boyutsuz parametreler:
t
, n
t
,
c
, C
z

Su ve kat madde ile ilgili parametreler: D, R, p, qw, q
to
(t),
Geometrik parametreler: B
c
, S
a
, (t),
bed
(x).
Ayrca, bu parametrelere ek olarak balang artnn tanmlanmas gerekir; r
sI
, S
fbI
,

sI
,
bI
. Balang art parametreleri ekil 5.13da gsterilmitir.






ekil 5.13: Sabit Tabanl Bir Akarsu Deltasnn Balang Parametreleri

H
S
a
(t)
H(1,0)
Akarsu
r
bI
r
sI

bed

s

b
Taban eimi
I

82
Burada,
) 0 ( ) 0 ( ) 0 , 1 ( H
s
= (5.1)
bI sI I
a
I
sI bI
,
S
r r =

+ = (5.2)
Gelitirilen bilgisayar programnda kullanlan saysal veriler Tablo. 5.5de
verilmitir.
Tablo 5.5: Sabit Tabanl Bir Akarsuda Kullanlan Veriler
q
w
6 Birim su debisi m
2
/s
Inter 1 Kat madde sreklilik katsays
C
z
12 Boyutsuz Chezy diren katsays
D 0,5 Kat madde dane ap, mm
R
r
1,65 Batm kat madde zgl arl
l
p
0,4 Taban porozitesi
q
to
0,004 Taban malzemesi miktar, m
2
/s
B
c
60 Akarsu genilii, m
thetaf 90 Daire diliminin as
a
t
7,2 Toplam kat madde miktar katsays (4.68 denklemi)
n
t
2,5 Taban malzemesi miktar katsays (4.68 denklemi)
tausc 0 Kritik kayma gerilmesi (4.68 denklemi)
x
il
6 Durgun su seviyesi, m
etat
I
3 n eim balang st kotu, m
eta
bI
0 n eim balang taban kotu, m
S
fbI
0,0001 Hareketli taban balang eimi
S
bb
0,0001 Taban eimi
S
a
0,2 n eim
d
t
0,18263 Zaman aral, yl

4. Blmde ak emas gsterilen programn altrlmasndan sonra elde edilen
saysal deerler Tablo 5.6de verilmitir. Akarsu deltasnn taban profilleri ekil
5.14de gsterilmitir.

83
Tablo 5.6: Sabit Tabanl Akarsu Taban Profilleri (B
c
= Sabit, t = 30 yl)
t (yl) 0 yl 5 yl 10 yl 15 yl
rss (m) 1000 5157,93 6998,75 8354,32
rbb (m) 1015 5172,70 7014,31 8370,48
r (m) eta (m) r (m) eta (m) r (m) eta (m) r (m) eta (m)
100 3,09 515,79 5,57 699,87 6,58 835,43 7,31
200 3,08 1031,59 5,22 1399,75 6,10 1670,86 6,74
300 3,07 1547,38 4,87 2099,62 5,63 2506,30 6,18
400 3,06 2063,17 4,52 2799,50 5,16 3341,73 5,62
500 3,05 2578,97 4,18 3499,37 4,69 4177,16 5,07
600 3,04 3094,76 3,84 4199,25 4,24 5012,59 4,53
700 3,03 3610,55 3,50 4899,12 3,79 5848,02 4,01
800 3,02 4126,35 3,17 5599,00 3,36 6683,46 3,49
900 3,01 4642,14 2,85 6298,87 2,93 7518,89 2,99
1000 3,00 5157,93 2,54 6998,75 2,51 8354,32 2,50
1015 0,00 5172,70 -0,42 7014,31 -0,60 8370,48 -0,74

Tablo 5.6: (Devam)
t (yl) 20 yl 25 yl 30 yl
rss (m) 9461,87 10413,15 11254,88
rbb (m) 9478,53 10430,23 11272,34
son s.s.

r (m) eta (m) r (m) eta (m) r (m) eta (m) xi (m)
946,19 7,90 1041,31 8,40 1125,488 8,85 12,22
1892,37 7,26 2082,63 7,70 2250,975 8,09 11,47
2838,56 6,62 3123,94 7,00 3376,463 7,33 10,74
3784,75 5,99 4165,26 6,31 4501,951 6,59 10,02
4730,94 5,37 5206,57 5,63 5627,438 5,86 9,32
5677,12 4,77 6247,89 4,97 6752,926 5,15 8,63
6623,31 4,18 7289,2 4,32 7878,414 4,45 7,96
7569,50 3,60 8330,52 3,69 9003,901 3,78 7,30
8515,69 3,04 9371,83 3,08 10129,39 3,12 6,65
9461,87 2,48 10413,1 2,48 11254,88 2,47 6,00
9478,53 -0,85 10430,2 -0,94 11272,34 -1,03 6,00



84
-2
0
2
4
6
8
10
12
14
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000
Mesafe, m
S
e
v
i
y
e
,

m
0 yl
5 yl
10 yl
15 yl
20 yl
25 yl
30 yl
son s.s.

ekil 5.14: Sabit Tabanl Akarsu Taban Profilleri (B
c
= Sabit, t = 30 yl)
5.2.2.2 Deiken Tabanl Bir Akarsuda Delta Oluumu (B
c
= Deiken)
Bu blmde 4.3.7 alt blmde ayrntl bir ekilde aklanan deiken tabanl bir
akarsu deltas oluumun uygulamas yaplmtr. Sabit tabanl bir akarsu deltasndan
farkl olarak burada akarsu yatann kvrml (sinzoidal) olmas dikkate alnmtr.
Bu durum ekil 5.15de de gsterilmitir. Dolaysyla; r
c
= .r olur.
Akarsu taban eimi S; (4.100) denkleminden
r
1
r
S
c

=
eklinde verilmitir.


ekil 5.15:: Kvrml (sinozidal) Akarsu Yata
r
r
c

85
Deiken tabanl bir akarsu iin gelitirilen bilgisayar program Ek A.2de ve ak
emas ekil 4.13de verilmiti. Programn almas iin aadaki parametrelerin
tanmlanmas gerekmektedir.
Kat madde miktar ve hidrolik diren ile ilgili boyutsuz parametreler:
t
, n
t
,
c
*, C
z

Su ve kat madde ile ilgili parametreler: D, R, p, Q
w
, Q
to
(t), ,
bf
*
Geometrik parametreler: , S
a
, (t),
bed
(x).
Ayrca, bu parametrelere ek olarak balang artnn tanmlanmas gerekir; r
sI
, S
fbI
,

sI
,
bI
.
Deiken tabanl bir akarsu deltasnn saysal hesaplamalarnda kullanlan veriler
Tablo 5.7 de verilmitir. Hesaplanan taban profilleri ekil 5. 16da gsterilmitir.
Tablo 5.7: Deiken Tabanl Bir Akarsuda Kullanlan Veriler
Q
w
360 Akarsu debisi m
3
/s
Inter 1 Kat madde sreklilik katsays
Omega 1 Akarsu kvrmll
C
z
12 Boyutsuz Chezy diren katsays
D 0,5 Kat madde dane ap, mm
R
r
1,65 Kat maddenin su iindeki younluu
l
p
0,4 Taban porozitesi
Q
to
0,24 Toplam kat madde debisi, m
3
/s
tausbf 1,8 Dolu yatak kayma gerilmesi
thetaf 90 Radyal genileme as
a
t
7,2 Toplam kat madde miktar katsays (4.68 denklemi)
n
t
2,5 Taban malzemesi miktar katsays (4.68 denklemi)
tausc 0 Kritik kayma gerilmesi (4.68 denklemi)
xil 6 Durgun su seviyesi, m
etat
I
3 n eim balang st kotu, m
eta
bI
0 n eim balang taban kotu, m
S
fbI
0,0001 Hareketli taban balang eimi
S
bb
0 Taban eimi



86
Tablo 5.8: Deiken Tabanl Bir Akarsuda Hesaplanan Taban Profilleri(t=30yl)
t (yl) 0 yl 5 yl 10 yl 15 yl
rss (m) 1000 4168,50 5797,01 7039,59
rbb (m) 1015 4190,35 5818,57 7060,95
r (m) eta (m) r (m) eta (m) r (m)
eta
(m) r (m) eta (m)
100 3,09 416,85 8,093 579,70 9,376 703,96 10,3258
200 3,08 833,70 7,655 1159,40 8,77 1407,92 9,59327
300 3,07 1250,55 7,218 1739,10 8,168 2111,88 8,86607
400 3,06 1667,40 6,784 2318,80 7,573 2815,84 8,15035
500 3,05 2084,25 6,356 2898,50 6,989 3519,80 7,4507
600 3,04 2501,10 5,937 3478,20 6,42 4223,76 6,77047
700 3,03 2917,95 5,527 4057,91 5,866 4927,72 6,11193
800 3,02 3334,80 5,129 4637,61 5,331 5631,68 5,4762
900 3,01 3751,65 4,744 5217,31 4,813 6335,64 4,86298
1000 3 4168,50 4,371 5797,01 4,312 7039,59 4,27018
1015 0 4190,35 0 5818,57 0 7060,95 0

Tablo 5.8: (Devam)
t (yl) 20 yl 25 yl 30 yl
rss (m) 8081,09 8993,98 9815,58
rbb (m) 8102,27 9015,02 9836,49
son s.s.

r (m) eta (m) r (m) eta (m) r (m) eta (m) xi (m)
808,11 11,106 899,40 11,78 981,56 12,38 13,85361
1616,22 10,267 1798,80 10,85 1963,12 11,36 12,87317
2424,33 9,4357 2698,19 9,924 2944,67 10,36 11,91805
3232,44 8,62 3597,59 9,022 3926,23 9,376 10,99371
4040,55 7,825 4496,99 8,144 4907,79 8,426 10,10209
4848,66 7,0542 5396,39 7,296 5889,35 7,508 9,241926
5656,77 6,31 6295,79 6,478 6870,91 6,626 8,409164
6464,88 5,5932 7195,18 5,692 7852,46 5,779 7,597328
7272,98 4,9029 8094,58 4,937 8834,02 4,966 6,797801
8081,09 4,2361 8993,98 4,207 9815,58 4,181 5,999998
8102,27 0 9015,02 0 9836,49 0 6


87
0
2
4
6
8
10
12
14
16
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000
Mesafe, m
S
e
v
i
y
e
,

m
0 yl
5 yl
10 yl
15 yl
20 yl
25 yl
30 yl
son s.s.

ekil 5.16: Deiken Tabanl Akarsu Taban Profilleri (B
c
= Deiken, t = 30 yl)
5.2.2.3 Sabit ve Deiken Tabanl Akarsularda Delta Oluumunun
Karlatrlmas
Akarsu yatann dz veya kvrml olmas, akarsu deltas oluumu iin nemli
etkenlerden bir tanesidir. Dolaysyla bu alt blmde her iki durum iin ayr ayr
uygulama yaplmtr. Akarsu deltas profilleri t = 30 yl iin karlatrlp ekil 5.
17de gsterilmitir. Buna gre sabit tabanl bir akarsuda delta oluumu daha ksa
fakat daha yukarda gereklemitir. Deiken tabanl akarsuda delta oluumu daha
uzun mesafede fakat daha aada gereklemitir. Baka bir ifadeyle deiken
tabanl bir akarsuda delta n eimi daha dik olumutur.



88
-2
0
2
4
6
8
10
12
14
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000
Mesaf e, m
S
e
v
i
y
e
,

m
Bc: Sabit
Bc: Deiken

ekil 5.17: Sabit ve Deiken Tabanl Akarsu Deltasnn Karlatrlmas (t = 30
yl)
5.2.3 Radyal Genileme Modeli Uygulamalar
Akarsu k az deltasnn geometrisi 4.3.1. alt blmde aklanmt. Bu blmde
de radyal genileme asnn deiik dilimleri iin uygulamalar yaplmtr. ekil
5.18de gsterildii gibi, akarsulardan gelen kat madde baraj haznesi, gl veya bir
denize dearj olduklarnda radyal genileyerek bir alm yaparlar. Literatrde fan
deltalar olarak da adlandrlr. nk genellikle alvyonlu akarsularn k
azndaki kat madde dalm yelpaze eklindedir.







r
s

r
b

f

B
c

B
f
=
f
.r
st Eim
n Eim
89

ekil 5.18: Radyal Genileme As (
f
)
5.2.3.1. Sabit Tabanl Akarsuda Radyal Genileme Modeli Uygulamalar
Radyal genileme asnn akarsu deltasna etkisini hesaplamak iin deiik alar ve
deiik zaman dilimleri kullanlmtr. Programn altrlmasndan sonra elde edilen
taban profilleri 1, ve 30 yllk bir zaman dilimi iin gsterilmitir. Sabit tabanl
akarsuda taban profilleri ekil 5. 19 ve ekil 5.20de verilmitir.
Taban Profilleri
-1
0
1
2
3
4
5
6
7
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000
Mesafe,m
T
a
b
a
n

S
e
v
i
y
e
s
i
,
m
15
30
45
60
75
90
120
150

ekil 5.19: Sabit Tabanl Akarsuda Radyal Genileme Asnn Etkisi (t =1 yl)

90
Taban Profilleri
-4
-2
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
0 3000 6000 9000 12000 15000 18000 21000 24000
Mesafe,m
T
a
b
a
n

S
e
v
i
y
e
s
i
,

m
15
30
45
60
75
90
120
150

ekil 5.20: Sabit Tabanl Akarsuda Radyal Genileme Asnn Etkisi (t =30 yl)


5.2.3.2 Deiken Tabanl Akarsuda Radyal Genileme Modeli Uygulamalar
Benzer ekilde deiken tabanl akarsularda hesaplar yaplm ve ortaya kan
sonular ekil 5.21 ve 5.22de gsterilmitir.
Taban Profilleri
0
1
2
3
4
5
6
7
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000
Mesaf e,m
T
a
b
a
n

S
e
v
i
y
e
s
i
,
m
15
30
45
60
75
90
120
150

ekil 5.21: Deiken Tabanl Akarsuda Radyal Genileme Asnn Etkisi (t =1 yl)
91

Taban Profilleri
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000 18000 20000 22000
Mesafe,m
T
a
b
a
n

S
e
v
i
y
e
s
i
,

m
15
30
45
60
75
90
120
150

ekil 5.22: Deiken Tabanl Akarsuda Radyal Genileme Asnn Etkisi (t =30 yl)
92
5.2.3.3 Sabit ve Deiken Tabanl Akarsuda Radyal Modelleme Sonularnn
Karlatrlmas
Sabit tabanl bir akarsu ile deiken tabanl bir akarsuda radyal genileme asnn
etkisini grebilmek iin t = 30 yl ve
f
=150 iin bir karlatrma yaplm ve ekil
5.23de gsterilmitir. ekilde de gsterildii gibi akarsu taban genilii sabit
olduunda akarsuyun oluturduu taban daha uzun bir mesafede gereklemitir.
Baka bir ifadeyle radyal modellemede deiken tabanl akarsuyun st eimi daha
dik olumutur.

Taban Profilleri
-2
0
2
4
6
8
10
12
0 2000 4000 6000 8000 10000
Mesafe,m
S
e
v
i
y
e
,
m
Bc:Sabit
Bc:Deiken

ekil 5.23: Deiken ve Sabit Tabanl Akarsuda
f
=150 ve t =30 yl iin Taban
Profillerinin Karlatrlmas




93

94

5.2.4 Akarsu Debisi Deiiminin Etkisi
Bu alt blmde akarsular zerinde yaplan eitli dzenleme yaplar ve mevsimsel
deiimlerden dolay akarsu debisinde meydana gelen deiimlerin akarsu deltasna
etkisi incelenmitir. Yaplan hesaplamalarn sonular ekil 5.24de de
gsterilmitir. ekilde de grld gibi akarsu debisi artka beraberinde tayaca
kat maddeyi daha uzak noktaya tayacandan delta daha uzun mesafede meydana
gelmitir.

Taban Profilleri
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
22
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000
Mesafe,m
T
a
b
a
n

S
e
v
i
y
e
s
i
,

m
Q=200
Q=300
Q=500
Q=750
Q=1000

ekil 5.24: Deiken Tabanl Akarsuda Akarsu Debisi Deiiminin Etkisi (t =30 yl)
95

5.2.5 Kat Madde Debisi Deiiminin Etkisi
Akarsular zerinde yaplan barajlardan dolay ve akarsu yataklarndan alnan
kumlardan dolay akarsuyun tad kat madde miktar azalmaktadr. Ayrca
ilkbaharda yalarn artmas ve karn erimesinden dolay akarsudan tanan kat
madde miktar artmaktadr. Bu nedenle akarsu yatanda kat madde deiiminin
akarsu deltasna etkisi deiik zaman periyotlar iin aratrlm ve ekil 5.25de
gsterilmitir.

Taban Profilleri
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
0 2000 4000 6000 8000 10000
Mesafe,m
T
a
b
a
n

S
e
v
i
y
e
s
i
,

m
Qt=0,05
Qt=0,1
Qt=0,2
Qt=0,3

ekil 5.25: Deiken Tabanl Akarsuda Kat Madde Debisi Deiiminin Etkisi
(t =30 yl)

ekilde de grld gibi akarsuda tanan kat madde miktar artka oluacak
deltann x ve deerleri de artmaktadr. Dier bir ifadeyle kat madde miktar artka
akarsu deltas da bymektedir.
96

97

5.2.6 Akarsu Deltas Taban Eimindeki Deiim
nceki uygulamalarda akarsu deltasnn aasndaki taban eimi dikkate alnmadan
uygulamalar yaplmt. Bu alt blmde ekil 5.26 ve 5.27de gsterildii gibi akarsu
deltasnn aasndaki taban eiminin etkisi de dikkate alnarak akarsu deltasnn
oluumu incelenmitir.


ekil 5.26: Akarsu Deltasnn Taban Eimi


Dalma Noktas Akarsu
98
ekil 5.27: Akarsu Deltas Taban Eiminin Saysal Parametreleri

Taban profillerinin hesaplanmas iin nce kabarma erisi denklemi kararl deiken
akm iin zlmtr. Bunun iin;
) H ( F
x
H H
dx
dH
b
i 1 i
=

+
(5.3)
veya
H
i
= H
i+1
F
b
(H).x (5.4)
olur.
Burada, kabarma denklemi, F
b
, daha nceki blmlerde de akland gibi aadaki
gibi yazlabilir.
|
|

\
|

|
|

\
|

=
+
3
2
w
3 / 10
2
w
3 / 1
c
2
r
1 i i
b
gH
q
1
gH
q k 1
x
) H ( F (5.5)
(5.4) bants iin snr art
1 M d 1 M
) t ( H
+ +
= (5.6)
olur.
Matematik modelin saysal zm iin tahmin et- dzelt sonlu farklar emas
kullanlmtr.
[ ] x ) H ( F
2
1
H H
1 i b 1 i p
=
+ +
(5.7)
[ ] x ) H ( F ) H ( F
2
1
H H
p b 1 i b 1 i i
+ =
+ +

99
lk nce btn dmlerdeki H deerleri hesaplanr. Hesaplanan H deerleri
yardmyla nce Shields says, * daha sonra da kat madde miktar aadaki
bantlar yardmyla hesaplanr.
3 / 7 2
r
2
w
3 / 1
c
RDgH
q k

(5.8)
( )
t
n
c t
t
*
D gD q

= R (5.9)
Burada;
nt
c
* *
s t
t
*
) ( q = c
* *
> (5.10)
= t
*
q 0 c
* *
(5.11)
Exner kat madde sreklilik denkleminden her nokta iin taban seviyeleri
hesaplanm olur. t zaman sonra ilemler tekrar edilir ve hesaplamalarda hatta
miktar ihmal edilebilecek deerlere ulalana kadar ilemler ayn ekilde devam
ettirilir. t zaman sonra taban seviyesi yle tanmlanr.
1 M ... 1 i , t I
x
q
1
1
f
i , t
p
t
i
t t
i
+ =

=
+
(5.12)

+ =

+
1 M i ,
x
q q
M ... 1 i ,
x
q q
) a 1 (
x
q q
a
x
q
1 i , t i , t
i , t 1 i , t
u
1 i , t i , t
u
i , t
(5.13)
Burada a
u
sonlu farklar emasnda deeri 0 ile 1 arasnda deien bir denge
katsaysdr. a
u
= 1 olmas yukar doru sonlu farklar emas, a
u
= 0.5 olmas merkezi
sonlu farklar emas olduunu ifade eder.
Matematik modelin saysal zlmesiyle elde edilen sonular ekil 5.28 ve 5.29da
gsterilmitir. Burada iki farkl uygulama yaplmtr. Birincisi ksa dnem
deiimler, ikincisi de daha uzun bir zaman periyodu iin meydana gelen deiimler
incelenmitir. Kil, silt byklndeki ince malzemeler deltann aasna kadar
tanr ve tabanda ylrlar. kelme hz dk olan bu ince malzemeler
100
kohezyonlu ve ince kohezyonsuz malzemelerden oluur. Bunlarn ylma ekilleri,
kil malzemesinin mineral karakteristiine ve suyun hareket ekline baldr. Bu taban
malzemesine baraj glnn her yerinde rastlanr. Fakat en ok akm hznn dk
olduu baraja yakn yerlerde ve su yznn salnm yapt yerlerde kerler.
Bununla beraber, bunlar tam ylp tabakalamadan nce ince malzeme younluk
akmlaryla hareket edebilir. Her iki ekilde de grld gibi deltann taban
eiminde ylan malzeme miktarlar arasnda ok byk bir deiim
gzlenmemitir.
101

-2
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
0 10000 20000 30000 40000 50000 60000
Mesafe, m
S
e
v
i
y
e
,

m
Taban 0 yl
1 yl
2 yl
3 yl
4 yl
5 yl
6 yl
Su Seviyesi 6 yl

102
ekil 5.28: Akarsu Deltas Taban Eimindeki Deiim (t = 6 yl)
-2
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
0 10000 20000 30000 40000 50000 60000
Mesafe, m
S
e
v
i
y
e
,

m
Taban 0 yl
5 yl
10 yl
15 yl
20 yl
25 yl
30 yl
Su Seviyesi 30 yl

103
ekil 5.29: Akarsu Deltas Taban Eimindeki Deiim (t = 30 yl)
104

5.3. Karlatrmalar
5.3.1 Deney Sonularyla Karlatrmalar
Akarsu deltalar oluumu iin gelitirilen matematik model sonular, St.Anthony
Falls ( Kostic ve Parker, 2003b) hidrolik laboratuarnda yaplm deney sonularyla
karlatrlmtr. 5.1 alt blmde deney sonular verilmi ve elde edilen veriler
grafiklerle gsterilmiti. Deneyde llen taban seviyeleri ve modelde hesaplanan
deerler kalibre edilerek boyutsuzlatrlmtr. Birinci ve ikinci deneyde elde edilen
veriler iin kalibrasyon deerleri Tablo 5.9da verilmitir. Bu kalibrasyon deerleri
kullanlarak birinci deneyde elde edilen taban profilleri ile bir boyutlu modelde
hesaplanan taban profilleri ekil 5.30da gsterilmitir. t = 15 dak. zaman aralyla
llen deney taban profilleri T1 ve T2 ile gsterilmitir. Bu iki taban seviyesine
denk gelen matematik model sonular da M1 ve M2 ile gsterilmitir.

-0,8
-0,6
-0,4
-0,2
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1
Boyutsuz Mesafe
B
o
y
u
t
s
u
z

T
a
b
a
n

S
e
v
i
y
e
l
e
r
i
T2 Deney Profili
M2 Model Profili
T1 Deney Profili
M1 Model Profili

ekil 5.30: Deney ve Matematik Model Karlatrmalar
105


Tablo 5.9: Srtnme Katsaylar iin Kalibrasyon Deerleri
Akm Derinlii
h
f
(cm)
Srtnme Eimi
S
f

Froude Says
Fr
Srtnme Katsays
C
f

Deney-1 1.55 0.01896 1.05649 0.01698
Deney-2 1.62 0.01260 1.01168 0.01231

ekilde de grld gibi T1 annda llen deerler ile modelde hesaplanan
deerler karlatrldnda, kum ve akln oluturduu deltann nyznde ve kil
ve siltin oluturduu taban eiminde ok yakn sonular elde edilmitir. t zaman
aral artrldnda n eimde daha dik bir taban meydana gelmitir.
5.3.2 Arazi lmleriyle Karlatrmalar
Matematik modelde hesaplanan delta st eim, n eim ve taban eimleri, Colorado
nehri zerinde bulunan Hoover baraj (Mead Gl) deltas lmleriyle
karlatrlmtr. 1937 ile 1948 yllar arasnda llm olan taban profilleri ekil
5.6da gsterilmiti (Graf, 1983).
Modelde hesaplanan taban deerleriyle karlatrma yapmak iin bu deerlerden
1938 ve 1948 yllarnn taban seviyeleri alnm ve boyutsuzlatrlmtr. Hesaplanan
deerler ile llen deerler ekil 5.31de gsterilmitir. ekilde de grld gibi
delta st eimi ve taban eiminde llen deerler ile hesaplanan deerler arasnda
iyi sonular elde edilmitir. Modelde deltann sabit bir n eim zerinde olutuu
kabul yaplm olmas nedeniyle delta n yznde daha byk bir delta
hesaplanmtr.
Bununla birlikte, st eim-n eim kesiim noktas ile n eim-taban eimi kesiim
noktas llm deerlerle uyumlu hesaplanmtr.
106

0,00
0,10
0,20
0,30
0,40
0,50
0,60
0,70
0,80
0,90
1,00
0,00 0,20 0,40 0,60 0,80 1,00
Boyutsuz Mesafe
B
o
y
u
t
s
u
z

T
a
b
a
n

S
e
v
i
y
e
l
e
r
i
1938 Yl lmleri
Matematik Model
ekil 5.31: Arazi lmleri ve Matematik Model Karlatrmalar
107
6. SONULAR
Bu almada, baraj haznesi veya gl gibi durgun bir su ortamna akan bir akarsuyun
oluturduu delta oluumu iin matematik ve saysal modelleme yaplmtr. Bu
almada, nce tek boyutlu daha sonra iki boyutlu ve radyal genileyen geometriler
iin su akmnn ve kat madde hareketin temel denklemleri karlm ve bu
denklemler eitli balang ve snr artlar altnda sonlu farklar metodu kullanlarak
VISUAL BASIC programlama dili yardmyla zmler elde edilmitir. almada
esas olarak su seviyesinin sabit veya deiken olmas, akarsu yatann dz ve
kvrml olmas, modelin tek boyut ve iki boyutlu olmas alnmtr. Ayrca radyal
genileme as, akarsu debisinde meydana gelen deiim, kat madde debisindeki
deiimin delta zerindeki etkisi belirlenmitir. Yaplan almann sonular aada
zetlenmitir.
Tek boyutlu model iin akarsu deltasn oluturan btn parametreler ayn
alnmak artyla hem sabit durgun su seviyesi hem de zamanla deien su
seviyesi iin iki ayr inceleme yaplmtr. Bu inceleme sonucunda elde edilen
akarsu deltas taban profilleri karlatrlp, su seviyesinin sabit veya deiken
olmasnn delta oluumundaki etkisi ortaya karlmtr. Buna gre bir baraj
glne giren su miktar ile dolu savak veya dip savaktan kan su miktar bir
birine eit olduu bir durumda haznedeki su seviyesi sabit kalp bir denge sz
konusu olacaktr. Bunun aksine giren ve kan su miktar farkl olduu zaman
su seviyesi zamanla ykselecektir ya da azalacaktr. Bu iki olayn delta
oluumuna olan etkisini grebilmek iin bir karlatrma yaplmtr. Yaplan
hesaplar sonucunda ksa dnemli periyotlarda akarsu deltasnn oluumu iin su
seviyesinin sabit veya deiken olmas byk bir etken olmamtr. Ancak uzun
dnemli periyotlar iin su seviyesinin etkisi ortaya kmtr. Her iki deiken
arasndaki fark grebilmek iin 30 yl sonra meydana gelen taban profilleri
karlatrlmtr. Su seviyesinin hareketlilii deltay oluturan kat maddeyi de
hareketlendirdiinden delta daha uzun mesafede olumutur.
108
ki boyutlu model iin, dz ve sabit tabanl bir akarsu yata ile sinzoidal
olarak kvrlan ve deiken tabanl bir akarsuyun k aznda oluan delta
deiimi incelenmitir. Delta oluumu st eim, n eim ve taban eimi olmak
zere blmde hesaplanmtr. Akarsu deltas profilleri t = 30 yl iin
karlatrlmtr. Buna gre sabit tabanl bir akarsuda delta oluumu daha ksa
fakat daha yukarda gereklemitir. Deiken tabanl akarsuda delta oluumu
daha uzun mesafede fakat daha aada gereklemitir. Baka bir ifadeyle
deiken tabanl bir akarsuda delta n eimi daha dik olumutur.
Akarsudan gelen kat maddenin akarsu k aznda radyal genileyerek
oluturduu akarsu deltas ayrca inceleme konusu yaplmtr. Radyal
genileme asnn deltaya etkisini hesaplamak iin deiik alar ve deiik
zaman dilimleri kullanlmtr. Yaplan hesaplamalar sonucunda radyal
genileme as kldke akarsu k aznda akm hz artacandan delta
daha uzun mesafede gereklemitir.
Radyal genileme modelinde de akarsu taban genilii sabit ve deiken
alnmtr. Sabit tabanl bir akarsu ile deiken tabanl bir akarsuda radyal
genileme asnn etkisini grebilmek iin t = 30 yl ve
f
=150 iin bir
karlatrma yaplmtr. Buna gre akarsu taban genilii sabit olduunda
akarsuyun oluturduu delta daha uzun bir mesafede gereklemitir. Baka bir
ifadeyle radyal modellemede deiken tabanl akarsuyun st eimi daha dik
olumutur.
Akarsular zerinde yaplan baraj, sedde ve balama gibi eitli dzenleme
yaplar ve mevsimsel deiimlerden dolay akarsu debisinde meydana gelen
deiimlerin akarsuyun deltasna etkisi incelenmitir. Yaplan hesaplamalarn
sonucunda akarsu debisi artka beraberinde tayaca kat maddeyi daha uzak
noktaya tayacandan delta daha uzun mesafede meydana gelmitir.
Akarsular zerinde yaplan barajlardan dolay ve akarsu yataklarndan alnan
kumlardan dolay akarsuyun tad kat madde miktar azalmaktadr. Ayrca
ilkbaharda yalarn artmas ve karn erimesinden dolay akarsudan tanan
kat madde miktar artmaktadr. Bu nedenle akarsu yatanda kat madde
deiiminin akarsu deltasna etkisi deiik zaman periyotlar iin
109
hesaplanmtr. Yaplan hesaplamalar sonucunda akarsuda gelen kat madde
miktar artka daha byk bir delta olumutur.
Kil, silt byklndeki ince malzemeler deltann aasna kadar tanr ve
taban eimini olutururlar. kelme hz dk olan bu ince malzemeler
kohezyonlu ve ince kohezyonsuz malzemelerden oluur. Bunlarn ylma
ekilleri, kil malzemesinin mineral karakteristiine ve suyun hareket ekline
baldr. Bu taban malzemesine baraj glnn her yerinde rastlanr. Fakat en
ok akm hznn dk olduu baraja yakn yerlerde ve su yznn salnm
yapt yerlerde kerler. Bununla beraber, bunlar tam ylp tabakalamadan
nce ince malzeme younluk akmlaryla hareket edebilir. Taban eiminde
meydana gelen deiim ayrca inceleme konusu yaplmtr. Yaplan
hesaplamalara ve deerlendirmelere gre akarsudan gelen kat maddenin az bir
ksm tabanda yldndan deltann taban eimindeki deiimler arasnda ok
byk bir deiim gzlenmemitir.
110
3. KAYNAKLAR
Araliolu N., 2005, Baraj Planlama ve Tasarm-2, Su Vakf Yaynlar, stanbul.
Araliolu N., 2004, Baraj Planlama ve Tasarm-1, Su Vakf Yaynlar, stanbul.
Araliolu N. ve Erkek C., 1993. Su Kaynaklar Mhendislii, Beta Yaynlar,
stanbul.
Annandale G., 1987. Development in Water Science. Elsevier, New York.
Akiyama J. and Stefan H., 1984. Plunging Flow into a Reservoir. Theory. Journal
of Hydraulics Engineering, 10, 484499.
Akiyama J. and Stefan H., 1987. Onset of Underflow in Slightly Diverging
Channels, Journal of Hydraulics Engineering, 113, 825844.
Bakker W.T., 1968. The Dynamic of a Coast with a Groin System, Proceeding 11
th

International Conference on Coastal Engineering, Copenhagen, Denmark,
June 1998, 492-517.
Bell H. S., 1942. Stratified Flow in Reservoirs and Its Use in Preventing Silting,
Miscellaneous Publication, US Department of Agriculture, Washington.
Brown C., 1943. Discussion of Sedimentation in Reservoirs, Proceedings ASCE, 69,
793815.
Brune G., 1953. Trap Efficiency of Reservoirs, Transaction American Geophysics.
Union, 34, 407418.
Cazancli, D., Paola C., and Parker G., 2002. Experimental Step, Braided Flow:
Application to Flooding Risk Fans, Journal of Hydraulics Engineering,
128, 322-330.
111
CERC, 1984. Shore Protection Manual, Coastal Engineering Research Center, U.S.
Corps of Engineers, Vicksburg.
Cetina M., 1997. 3D Mathematical Modeling of the Po River Inflow into the
Northern Adriatic, 4
th
International Conference Water Pollution, Bled,
Slovenia, June 1997, 637-646.
Churchill M., 1948. Discussion of Analysis and Use of Reservoir Sedimentation
Data by L. Gottschalk. Proceedings of the Federal Interagency
Sedimentation Conference, Denver, Colorado, March 1948, 45-59.
Dabees M. and Kamphuis W.J., 2000. N Line: Efficient Modeling of 3-D Beach
Change, International Conference on Coastal Engineering, Sydney,
Australia, July 2000, 2700-2713.
Dabees M. and Kamphuis W.J., 1998. ONELINE, A numerical Model for
Shoreline Change, ASCE Proceeding 26
th
International Conference on
Coastal Engineering, Copenhagen, Denmark, June 1998, 2668-2681.
De Cesare G., Schleiss A. and Hermann F., 2001. Impact of Turbidity Currents on
Reservoir Sedimentation, Journal of Hydraulics Engineering, 127, 616.
El-Manadely M., Abdel-Bary R., El-Sammany M. and Ahmed T., 2002.
Characteristics of the Delta Formation Resulting from Sediment Deposition
in Lake Nasser, Egypt: Approach to Tracing Lake Delta formation. Lakes
and Reservoir: Research and Management, 7, 8186.
Fan J. and Morris G.,1992. Reservoir Sedimentation I: Delta Density Current
Deposits, Journal of Hydraulics Engineering, 118,354369.
Farrell G. J. & Stefan H., 1986. Mathematical Modeling of Plunging Reservoir
flows, Journal of Hydraulics Research, 26, 525537.
French H.R., Miller J. and Curtis S., 2001. Estimating The Depth of Deposition
(Erosion) at Slope Transitions on Alluvial Fans, Journal of Hydraulics
Engineering, 127, 780-782.
112
Garcia M. H., 1993. Hydraulic Jumps in Sediment-Driven Bottom Currents. Journal
of Hydraulics Engineering, 119, 124.
Graf H. W., 1983. The Hydraulics of Reservoir Sedimentation. Water Power Dam
Construction, 35, 4552.
Gosschalk E., 2003. Reservoir Engineering: Guidelines for Practice, Thomas
Telford, London
Gourlay M.R., 1978. Wave Generated Currents, PhD Thessis, University of
Queensland Brisbane.
Guillen J. and Palangues A., 1997. A Historical Perspective of the Morphological
Evolution in the Lower Ebro River, Environmental Geology, 14, 762-766.
Hanson H. and Kraus C.N.,1989. Genesis: Generalized Model for Simulating,
Shoreline Change, Technical Report CERC, 89-19, Department of the
Army US Army Corps of Engineers, Washington.
Heinemann H. G., 1961. Sediment Distribution in Small Flood-Retarding
Reservoirs, US Department of Agriculture Pres. New York.
Hotchkiss R. H. and Parker G., 1991. Shock Fitting of Aggradational Profiles due
to Backwater, Journal of Hydraulics Engineering, 117, 11291144.
Kabdal S., Yksel Y., nal N.E., ve Mutlu T., 1997. Nehir Azlarnda Oluan
Morfolojik Deimelerin Modellenmesi, stanbul Teknik niversitesi
Aratrma Fonu, stanbul.
Kabdal S., 1992. Ky Mhendislii, stanbul Teknik niversitesi naat Fakltesi
Yaynlar, stanbul.
Kamphuis J.W., 2000. Introduction to Coastal Engineering and Management,
Advances Series on Ocean Engineering, World Scientific Publication,
Singapore.
Kamphuis J.W., 1991. Alongshore Sediment Transport Rate Distribution, ASCE
Proceedings Coastal Sediments, Seattle, Washington, July 1991, 170-183.
113
Kamphuis J.W., 1993. Effective Modeling of Coastal Morphology, Proceeding 11
th

Australian Conference On Coastal and Ocean Engineering, Sydney,
Australia, May 1993, 173-179.
Kamphuis J. W., 1974. Determination of Sand Roughness for Fixed Beds, Journal
of Hydraulic Research, 12, 193-210.
Katsuhiro S., Shuto N. and Tanaka H.,1995. Numerical Simulation of the Sand
Spit Flushing at a River Mouth, Advances in Hydro-Science and
Engineering, 2, 1399-1406.
Kostic, S. and Parker G., 2003a. Progradational Sand-Mud Deltas in Lakes and
Reservoirs. Part 1. Theory and Numerical Modeling, Journal of Hydraulics
Research, 41, 127-140.
Kostic, S. and Parker G., 2003b. Progradational Sand-Mud Deltas in Lakes and
Reservoirs. Part 2. Experiment and Numerical Simulation, Journal of
Hydraulics Research, 41, 141-152.
Kkpnar M.A., Gler I. ve Darama Y., 2000. Bafra Ovas Kzlrmak-Karadeniz
Birleimindeki Ky Erozyonunun ncelenmesi, III. Ulusal Ky
Mhendislii Sempozyumu, anakkale, 5-7 Ekim 2000, 507-524.
Larson M., Hanson H. and Kraus N. C., 1986. Analytical Solutions of the One-
Line Model of Shoreline Change, Technical Report CERC-87-15.
Larson M., Hanson H. and Kraus N. C., 1997. Analytical Solutions of the One-
Line Model of Shoreline Change Near Coastal Structures, Journal of
Waterway, Port, Coastal and Ocean Engineering, 123, 180-191.
Lee H. and Yu W., 1997. Experimental Study of Reservoir Turbidity Current.
Journal of Hydraulics Engineering, 123, 520528.
Mano A., Sawamoto M. and Nogao M.,1994. Response Characteristics of River
Mouth Topography in Wide Time Scale Range, Proceedings, 24
th

International Conference Coastal Engineering Research Council/ASCE,
Kobe, Japan, October 1994, 3126-3138.
114
Mano A. and Sawamoto M.,1996. Interactions between a Sand Barrier and Flood
Terrace at the Abukuma River Mouth, Proceedings, 25
th
International
Conference Coastal Engineering Research Council/ASCE, Orlando,
Florida, September 1996, 4505-4516.
Masumi S., Uda T., San-nami T., Furuike K. and Kumada T., 2003.
Improvement of Contour Line Change Model in terms of Stabilization
Mechanism of Longitudinal Profile, Coastal Engineering, 110, 2330-2347.
Morris G. and Fan J., 1997. Reservoir Sedimentation Handbook. McGraw-Hill,
New York.
Mulder T. and Syvitski J.P.M., 1995. Turbidity Currents Generated at River
Mouths during Exceptional Discharges to the World Oceans, The journal of
Geology, 103, 317-325.
Mulder T. and Syvitski J.P.M., 1996. Climatic and Morphological Relationships of
Rivers: Implications of Sea-Level Fluctuations on River Loads, The Journal
of Geology, 104, 578-590.
Nakatsuji K., Choi Y.S. and Yamami S., 1996. Influences of Land Reclamation
Near The River Mouth On River Plume Spreading, Coastal Engineering in
Japan, 39, 2670-2685.
Ogawa Y., Fujita Y. and Shuto N.,1984. Change In The Cross-Sectional Area and
Topography at River Mouth, Coastal Engineering in Japan, 27, 234-247.
Ozasa, H. and Brampton A.H., 1980, Mathematical Modelling of Beaches Backed
by Seawalls, Coastal Engineering, 4, 47-64.
Parker G., Toro-Escobar C.M., Ramey M. and Beck S., 2003. Effect of
Floodwater Extraction on Mountain Stream Morphology, Journal of
Hydraulics Engineering, 129, 885-895.
Parker G., Paola C. and Leclair S., 2000. Probabilistic Exner Sediment Continuity
Equation for Mixtures with No Active Layer, Journal of Hydraulics
Engineering, 126, 818-826.
115
Parker G., Paola C., Whipple K.X. and Mohrig D., 1998. Alluvial Fans Formed
by Channelized Fluvial and Sheet Flow. I: Theory, Journal of Hydraulic
Engineering, 124, 985-995.
Parker G., Paola C., Whipple K.X. and Mohrig D., 1998. Alluvial Fans Formed
by Channelized Fluvial and Sheet Flow. II: Application, Journal of
Hydraulics Engineering, 124, 996-1004.
Parker G., 1991. Selective Sorting and Abrasion of River Gravel. II: Applications,
Journal of Hydraulic Engineering, 117,150-171.
Parker G., 1978a. Self formed Straight Rivers with equilibrium banks and mobile
bed. Part 1: The Sand Silt Rivers, Journal of Fluids Mechanics, 89,109-125.
Parker G., 1978b. Self Formed Straight Rivers With Equilibrium Banks and Mobile
Bed. Part 2: The Gravel Rivers, Journal of Fluids Mechanics, 89,127-146.
Perlin M. and Dean R.G., 1983. A Numerical Model to Simulate Sediment
Transport in the Vicinity of Coastal Structures, Report MR-83-10, USA
Army Corps of Engineers, Washington.
Philip L. and Liu F., 1999. Advances in Coastal and Ocean Engineering, World
Scientific Press.
Rijn V.C.L., 1993. Principles of Sediment Transport in Rivers, Estuaries and Coastal
Seas, Aqua Publications, Amsterdam.
Sandalc M., 1995. Akarsularn, Denizlerdeki Ky izgisine ve Yaplarna Etkisinin
Bir Matematik Modelle ncelenmesi, Doktora Tezi, stanbul Teknik
niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, stanbul.
Sawamoto M. and Shuto N., 1988. Topography Change due to Floods and
Recovery Process At The Abukuma River Mouth, Coastal Engineering in
Japan, 30, 2380-2397
Shteinman B. and Gutman A.,1993. Flow Turbulence and Dispersion of Different
Matter in the River Mouth, Water Science Technology, 27, 478-493.
116
Silvester R. and HSU J.R.C., 1993. Coastal Stabilization Innovative Concepts, PTR
Prentice Hall Inc.
Singh B. & Shah C. R., 1971. Plunging Phenomenon of Density Currents in
Reservoirs, La Houille Blanche 26, 5964.
Skene I. K., Mulder T. and Syvistski J.P.M., 1997. INFLO1: A Model Predicting
the Behavior of Turbidity Currents Generated at River Mouths, Computer
& Geosciences, 23,70-89.
Soulsby R. and Bettes R., 1990. Sand Transport in Rivers, Estuaries and the Sea,
Proceedings of the Euromech, 450-468.
Smer M. B., nsal . ve Bayazt M., 1993. Hidrolik, Birsen Yaynevi, stanbul.
Swenson J.B., Voller V.R., Paola C., Parker G. and Marr J.G., 2000. Fluvio-
deltaic Sedimentation: A Generalized Stefan Problem, Euro Journal of
Applied Mathematics, 11, 433-452, United Kingdom.
Syvitski J.P., Morehead M.D. and Nicholson M., 1998. HYDROTREND: A
Climate-Driven Hydrologic-Transport Model for Predicting Discharge and
Sediment Load to Lakes or Oceans, Computer & Geosciences, 24, 50-67.
aal M., 2000. Ky Boyu Kat Madde Tanm Modelleriyle Dou Karadeniz
Blgesinde Ky izgisi Deiimlerinin ncelenmesi, Doktora Tezi, .T.
Fen Bilimleri Enstits, stanbul.
Tanaka H., 1997. Field Application of a Numerical Model for River Mouth
Topography Change, Computer Modeling of Seas and Coastal Regions, 3,
151-160.
Tanaka H., Shuto N., Kuwahara N. and Sato K., 1996. Numerical Modeling of 2-
D Flow and Sediment Movement in the Vicinity of Natori River Mouth,
Proceedings of the 6
th
International Symposium on Flow Modeling and
Turbulence Measurements, Tallahassee, Florida, September 1996, 813-820.
Tanaka H., 1998. Bed Load Transport of Sediment With Non-Uniform Grain Size
due to Wave Motion., Coastal Engineering in Japan, 31, 2340-2357.
117
Tanaka H. and Shuto N., 1992. Field Investigation at a Mouth of Small River,
Proceedings, 23
rd
International Conference Coastal Engineering Research
Council/ASCE, Venice, Italy, November 1992, 780-798.
Tanaka H. and Shuto N., 1991. Field Measurement of the Complete Closure at the
Nanakita River Mouth in Japan, International Symposium on Natural
Disaster Reduction and Civil Engineering, Kobe, Japan, April 1991, 67-76.
Tanaka H. and Taketo I., 1996. An Estimation of George Section at a Small River
Mouth, Coastal Engineering in Japan, 39, 27-38.
Tarela P. and Menendez A., 1999. A Model to Predict Reservoir Sedimentation,
Lakes and Reservoirs: Research and Management, 4, 12133.
Toniolo H, and Schultz J., 2005. Experiments on Sediment Trap Efficiency in
Reservoirs, Lakes and Reservoirs: Research and Management, 10, 1324.
Toniolo H. and Parker G., 2003, 1D Numerical Modeling of Reservoir
Sedimentation, IAHR Symposium on River, Coastal and Estuarine
Morphodynamics, Barcelona, Spain, September 2003, 457-468.
Uda T., Yamagata H., Katoh K. and Akamatsu N., 1998. Predictive Model of
Three Dimensional Development and Deformation of a River Mouth by
Applying Contour Line Change Model, ASCE 26
th
Coastal Engineering
Conference Proceedings, Copenhagen, Denmark, June 1998, 3138-3151.
Vischer D. and Hager W.,1998. Dam Hydraulics. John Wiley & Sons, New York.
Yu W., Lee H. and Hsu S., 2000. Experiments on Deposition Behavior of Fine
Sediment in a Reservoir. Journal of Hydraulics Engineering, 126, 91220.
Willis D.H., 1978. An Alongshore Beach Evolution Model, Report HY-92, National
Research Council of Canada.
Wright C.I. and Mason T.R., 1993. Management and Sediment Dynamics of the St.
Lucia Estuary Mouth, Environmental Geology, 45, 457-469.
118
Wright S. and Parker G., 2004. Flow Resistance and Suspended Load in Sand-Bed
Rivers: Simplified Stratification Model, Journal of Hydraulics Engineering,
130, 796-805.
119
ZGEM
Ali AYTEK, 1970 ylnda Erzurumun Hns ilesi Burhan Kynde dodu. lkokulu
kyde tamamlad. lkokul retmeninin tavsiyesi zerine ailesi tarafndan
Diyarbakra Yatl lkretim Blge Okuluna gnderildi. Ortaokul ve lise
renimini Diyarbakrda tamamlad. Ayn yl Gaziantep niversitesi naat
Mhendislii Blmn kazand, 1989 ylnda ngilizce hazrlk snf, 1993 ylnda
lisans eitimini tamamlayarak ayn blmde aratrma grevlisi olarak greve
balad. 1994-1996 yllar arasnda Gaziantep niversitesi Fen Bilimleri
Enstitsnde yksek lisans yapt. 1997 ylnda stanbul Teknik niversitesi Fen
Bilimleri Enstitsnde doktora eitimine balad. Gaziantep niversitesi, naat
Mhendislii Blmnde Aratrma Grevlisi olarak almaktadr.