i

T.C.
SLEYMAN DEMREL NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS








AKARSULARDA TAKIN TELENME MODELLER:
ALARA AYI UYGULAMASI




lkay ZDOAN


Danman: Prof. Dr. M. Erol KESKN





DOKTORA TEZ
NAAT MHENDSL ANABLM DALI
ISPARTA - 2010


i


NDEKLER
Sayfa
NDEKLER......................................................................................................... i
ZET ..................................................................................................................... iii
ABSTRACT........................................................................................................... iv
TEEKKR.............................................................................................................v
EKLLER DZN ................................................................................................ vi
ZELGELER DZN .......................................................................................... vii
SMGELER DZN ............................................................................................. viii
1.GR ....................................................................................................................1
1.1. Takn telenmesi ve nemi .............................................................................1
1.2. almann Amac ve zlenen Yol ......................................................................7
2. KAYNAK ZETLER .........................................................................................9
3. MATERYAL ve YNTEM................................................................................58
3.1. Materyal...........................................................................................................58
3.1.1. Corafi konum ve topografik yap .................................................................58
3.1.2. klim ve bitki rts......................................................................................61
3.1.3. Akm Gzlem stasyonlar ve akm kaytlar..................................................62
3.2. Yntem............................................................................................................63
3.2.1. Kanal przllk katsaysnn belirlenmesi ...................................................63
3.2.2. Sonlu fark yaklamlar .................................................................................66
3.2.2.1. Ak sonlu fark emalar.............................................................................68
3.2.3. Takn telenme metotlar .............................................................................70
3.2.3.1. Kinematik dalga takn telenme modeli ....................................................74
3.2.3.2. Difzyon dalga takn telenme modeli ......................................................80
3.2.3.3. Dinamik dalga takn telenme modeli .......................................................90
3.2.3.4. Muskingum-Cunge takn telenme modeli ................................................97
4. ARATIRMA BULGULARI ...........................................................................101
4.1. Kanal Przllk Katsays ............................................................................101
4.2. Kinematik Dalga Modeli ................................................................................102
4.3. Difzyon Dalga Modeli..................................................................................106
4.4. Dinamik Dalga Modeli...................................................................................109
ii


4.5. Muskingum Cunge Modeli.............................................................................111
5. TARTIMA ve SONU...................................................................................114
6. KAYNAKLAR.................................................................................................116
ZGEM..........................................................................................................126





















iii


ZET

Doktora Tezi

AKARSULARDA TAKIN TELENME MODELLER:
ALARA AYI UYGULAMASI

lkay ZDOAN

Sleyman Demirel niversitesi
Fen Bilimleri Enstits
naat Mhendislii Anabilim Dal

Danman: Prof. Dr. M. Erol KESKN


Bir akarsu kesitinde ya da akm boyunca yaplacak yaplarn planlanmasnda ve
tasarmnda akm yksekliinin bilinmesi, takn kontrol, sulama ve su temini iin
ina edilecek depolama tesislerinin iletilmesinde ve tasarmnda maksimum hacim
miktarnn belirlenmesi gereklidir. Bununla birlikte, akarsuyun herhangi bir
kesiminde takna maruz kalabilecek alanlarn tespit edilmesi muhtemel can ve mal
kayplarnn engellenmesinde byk nem tar. Taknn sresi ve kanaldaki
taknn balangc ve belirli bir mahalde tehlikeli ve ykc aamaya gelinceye
kadarki uyar sresinin bilinmesi de ykc etkinin en aza indirilmesi asndan
nemlidir. Bu adan, genellikle tm takn telenme metotlar iin ihtiya duyulan
akm artlar ve kanal karakteristikleri ile ilgili kesin verilerin elde edilmesi ile uygun
telenme metodunun ortaya konularak hesaplarn yaplmas, yukarda ifade edilen
olumsuzluklar bir lde ortadan kaldrabilir ya da makul bir dzeye indirebilir.

Bu almada, taknlarla ortaya kabilecek zararlar minimize etmede ilk adm olan
takn telenmesi hesaplarnn yaplmas amacyla Antalya li snrlar iinde
doarak, Manavgat lesinde Akdenize dklen Alara aynda llen giri akm
verileri kullanlarak kinematik, difzyon ve dinamik takn telenmesi metotlar ve
Muskingum-Cunge metodu ile takn telenmesi hesaplar yaplm, elde edilen
sonular akarsu kesitinin mansabnda llen verilerle karlatrlmtr. alma
sonucunda ele alnan akarsu kesitinin sahip olduu karakteristikler iin uygun bir
takn telenme metodu ortaya konulmaya allmtr.

Anahtar Kelimeler: Takn telenmesi, kinematik model, difzyon model, dinamik
model, Muskingum Cunge modeli.

2010, 126 Sayfa





iv


ABSTRACT

Ph.D. Thesis

MODELS OF FLOOD ROUTING IN RIVERS :
APPLICATION OF ALARA AYI

lkay ZDOAN

Sleyman Demirel University
Graduate School of Applied and Natural Sciences
Department of Civil Engineering

Supervisor : Prof. Dr. M. Erol KESKN


The flow height must be known for the planning and designing of the hydraulic
structures and the maximum volume of the flow must be determined for flood
control, irrigation or water supply structures to design and operate at any section of
the channel or along the channel. Additionally determining the locations which will
be exposed to floods is critically important to embarrass potential life and goods
losses. It is important to define the duration of the flood and beginning time of the
flood to specify the warning period that to minimise the destructive impact at the
paricular downstream location. In this respect, obtaining the accurate datas of
channel characteristics and the flood conditions in addition gathering the appropriate
routing method may eliminate the compilations or minimise them to acceptable
rating.
In this study, observed data at the upstream of Alara River reach which is taking
place in Antalya, Akdeniz region is used for the first step of finding solutions for
problems which defined above. Kinematic, diffusion, dynamic and Muskingum-
Cunge flood routing results are compared with the observed data at the downstream
section of channel reach. By this study, it is aimed that to determine a suitable
routing method for Alara River with certain channel characteristics.
Key Words: Flood routing, kinematic model, diffusion model, dynamic model,
Muskingum Cunge model.
2010, 126 pages



v


TEEKKR

Bu almann ortaya kmasnda yardmlarn, bilgi ve tecrbelerini esirgemeyerek
yol gsteren Danman Hocam Sayn Prof. Dr. M. Erol KESKNe sonsuz
kranlarm sunarm.

almann her aamasnda manevi ynden beni destekleyen ve sabrla anlay
gsteren eim Dr. Yaprak zdoan a ve sevgili kzm Su ya minnettar olduumu
bildiririm.


lkay ZDOAN
ISPARTA, 2010















vi


EKLLER DZN

ekil 1.1. Sel zarar ve tehlike haritas (Kadolu, 2008) ............................................2
ekil 1.2 Takna maruz kalan yerleim birimleri (zden, vd., 2008) .........................4
ekil 3.1. Byk akarsu havzalar (EE, 2009) .........................................................58
ekil 3.2. Mteferrik Orta Akdeniz Sular Havzas (EE, 2009)................................59
ekil 3.3. Alara ay mansab (ahinba, 2008) .......................................................59
ekil 3.4. Alara ay (ahinba, 2008).....................................................................60
ekil 3.5. Alara ay grnm (ahinba, 2008) ....................................................60
ekil 3.6. 922 nolu Naraac AG enkesiti ..............................................................62
ekil 3.7. 924 nolu Ortakonu AG enkesiti ............................................................63
ekil 3.8. Ak zmler iin kullanlan a emas..68
ekil 3.9. Crank Nicholson emasnn t zerine dekritizasyonu...85
ekil 3.10 Crank-Nicholson Dx-Dt ayrklatrmas...................................................88
ekil 3.11. M-C Dx-Dt ayrklatrmas................................................................... 100
ekil 4.1. Alara ay (ahinba, 2008)................................................................... 101
ekil 4.2. Kinematik dalga llm ve hesaplanm debi deerleri ....................... 104
ekil 4.3. Kinematik dalga modeli ile hesaplanm ve llm mansap
debi deerleri ilikisi .................................................................................. 104
ekil 4.4. Kinematik dalga takn telenmesi salma diyagram ............................ 105
ekil 4.5. Difzyon dalga llm ve hesaplanm debi deerleri ......................... 108
ekil 4.6. Difzyon dalga modeli ile hesaplanm ve llm mansap
debi deerleri ilikisi .................................................................................. 108
ekil 4.7. Difzyon dalga takn telenmesi salma diyagram.............................. 109
ekil 4.8. Dinamik dalga modeli ile hesaplanm ve llm mansap
debi deerleri ilikisi .................................................................................. 110
ekil 4.9. Dinamik dalga takn telenmesi salma diyagram............................... 111
ekil 4.10. Muskingum-Cunge modeli ile hesaplanm ve llm
debi deerleri ............................................................................................. 112
ekil 4.11. Muskingum-Cunge modeli ile hesaplanm ve llm mansap
debi deerleri ilikisi .................................................................................. 112
ekil 4.12. Muskingum-Cunge modeli salma diyagram ...................................... 113
vii


ZELGELER DZN

izelge 4.1. telenmi mansap hidrograflar...........105
























viii


SMGELER DZN

ABD Amerika Birleik Devletleri
C Difzyon dalga hz
CFL CourantFriedrichsLewy Stabilite art
C-N Crank Nicholson
CNX Crank Nicholson X algoritmas
CNT Crank Nicholson T algoritmas
D Hidrolik difzivite
DWOPER Dynamic Wave Operational Program
DYNWAV Dynamic Wave
EE Elektrik leri Ett daresi
FLDWAV Flood Wave Model
F
r
Froude Says
HEC Hydrologic Engineering Center
KW Kinematic Wave
M-C Muskingum Cunge
MIKE 11 River Modeling Software
n Manning srtnme katsays
NT Zaman ayrklatrmas
NWS National Weather Service
NX Mesafe ayrklatrmas
P Islak evre
R Hidrolik yarap
S
0
Kanal yatak eimi

S
f
Kanal srtnme eimi
SI Uluslararas Birim Sistemi
TMMOB Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii
UBC University of British Columbia
UNESCO Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Kurumu
USACE United States Army Corps of Engineers
US United States
WMO Dnya Meteoroloji rgt
1


1.GR

1.1. Takn telenmesi ve nemi

Trkiyede yllk ortalama ya 643 mm olup, bu ya ylda ortalama 501 milyar
m suya tekabl etmektedir. Bu miktarn 186 milyar m ise eitli byklkteki
akarsular ile denizlere ve kapal havzalardaki gllere boalmaktadr. Ayrca, komu
lkelerden lkemize gelen 7 milyar m su bulunmaktadr. Bylece, lkemizin
yenilenebilir yerst tatl su potansiyeli brt 193 milyar m olmaktadr. 501 milyar
m olan yllk toplam akn 274 milyar mlk miktarnn buharlamasndan geriye
kalan 227 milyar m nn aka geen 186 milyar m lk ksmndan geriye kalan 41
milyar m lk miktar ise yeralt suyu brt potansiyeli olarak gereklemektedir. Bu
durumda yllk brt su potansiyelimiz 234 milyar m olmaktadr. Ancak, yaplan
ettler sonucunda gnmz teknik ve ekonomik artlar erevesinde eitli amalara
ynelik olarak tketilebilecek su potansiyelinin; 98 milyar m yerst ve 12 milyar
m yeralt suyu olmak zere yllk ortalama 110 milyar m olduu belirlenmitir.
Trkiye yzey alanna den ve yukarda belirtilen yllk su potansiyeli dikkate
alndnda lkemiz nfusunun 70 milyon olduu kabul ile kii bana den
yerst suyu potansiyeli yaklak 3.300 m/yl, kii bana kullanlabilir su miktar
ise 1.550 m/yl olmaktadr. Uluslararas standartlar erevesinde bir lkenin su
potansiyeli ynnden zengin bir lke olarak deerlendirilebilmesi iin kii bana su
potansiyelinin 10.000 m/yl civarnda olmas gerekmektedir (Turan, 2002).
lkemizde bu kii bana den kullanlabilir su miktar yllk bazda yukarda
verilmitir. Bu adan bakldnda lkemiz su zengini deil, ancak kendi kendisine
yeten bir lke konumundadr. Suyun blgesel dalmdaki farklar kii bana den
su miktarlarn da deitirmektedir (TMMOB (Trk Mhendis ve Mimar Odalar
Birlii), 2009). Ortaya koyulan bu perspektif, insanlar bu konuda daha hassas
olmaya itmektedir. Varl ile hayat kayna olan suyun, kontrol edilememesi
durumunda da ok ykc etkilere sahip olaca, can ve mal gvenliini tehlikeye
ataca aktr. Dnyann birok yerinde olduu gibi Trkiye'de de pe pee gelen
iddetli saanaklar veya uzun sren hafif yalar sonucu oluan taknlar ile birlikte
sk sk seller grlebilmekte ve bunlardan dolay byk can ve ekonomik
2


kayplarmz olmaktadr (Kadolu, 2008). ekil 1.1 de grlecei zere lkemiz
takn kaynakl zararlarla potansiyel olarak kar karyadr.













ekil 1.1. Sel zarar ve tehlike haritas (Kadolu, 2008)

Son yllarda bitki rtsnn yok edilmesi ve akarsularn takn yataklarndaki
yerlemeler yznden yzeysel aklar artmtr. Takn altnda kalan alanlara
yerleilmesi, taknlarn zarar potansiyelini artrmaktadr. Baraj hazneleri, seddeler
ve akarsu dzenleme gibi yapsal nlemler takn debilerini azaltmakta, ancak
saladklar gvene ar inanlmas takn tehlikesini artrmaktadr (Bayazt, 2002).

Taknlar sebep olduklar zararlarla dikkati ekerler. Bu nedenle hidrolojik
kriterlerden daha ok maliyet esasna gre bir deerlendirme yaplr. Taknlarn
hidrolojik ve ekonomik deerlendirmeleri nemli lde birbirlerinden farkldr.
nk ekonomik deerlendirme, takna maruz kalan alann lokasyonu ile ilikilidir
(Davie, 2008). Farkl bir ifade ile ekonomik deeri yksek olan alanlarn takna
maruz kaldklarnda yaplan deerleme ve dolays ile takna verilen nem, ksmen
daha dk deerli alanlara gre yaplan deerlemeden daha yksektir. Bu husus
makro seviyede bir bak asna gre tartmaya aktr. Mhendislik asndan
takn hesaplar ile amalanan, zararn ortaya karaca ekonomik kayplar

3


belirlemekten ziyade; ykmlar ve bunlarn ortaya kard kayplar minimize etmek
iin muhtemel nlemleri almaktr. Mevcut envanter verileri itibari ile taknlardan
kaynaklanan ekonomik kayp her yl iin ortalama 100.000.000 ABD (Amerika
Birleik Devletleri) dolarna ulamaktadr. Buna karn taknlarn kontrol ve
zararlarnn azaltlmasna ynelik olarak genelde yapsal nlemler balamnda
srdrlen projeli faaliyetler iin ayrlan yatrm miktar ise ylda ortalama
30.000.000 ABD dolar civarndadr (Kler ve zgler, 2002; Ukay ve Aksu,
2002).

zellikle ortaya kard skntlar ve ekonomik kayplar asndan, doann en
ykc etkileri arasnda yer alan taknlar, gemite olduundan daha fazla sklkta
grlmeye balamtr. 1976 ylnda UNESCO (Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve
Kltr Kurumu), Uluslararas Hidroloji Program taslanda ok byk taknlara ait
bir katalog yaymlanmtr. Uluslararas Hidrolojik Bilimler Birlii, UNESCO ve
WMO (Dnya Meteoroloji rgt) 50 lkede gzlenen maksimum taknlar
gncelleme karar almtr (Herschy, 2002). UNESCO tarafndan yaymlanan
kataloglarda; dnya leinde 1.010.000 km
2
ye varan alanlarn taknlardan
etkilendii, 110.000 m
3
/sn ye varan akm debilerinin lld dikkate alndnda
konunun ne kadar nemli ve hayati bir sorun oluturduu ortadr. lkemizde takna
maruz kalan yerleim birimleri ekil 1.2 de verilmitir.

nsan yaamnn sonlanmasna sebep olan doal afetler ierisindeki pay %13n
zerinde bir yaygnla sahip olan takn afetinin insan sal zerindeki etkileri
zellikle lkemizde yeterli ekilde deerlendirilmemi olup, neden olduu zararlarla
ilgili salkl veri eksiklii sz konusudur. Taknlarn insan hayat zerindeki en
nemli etkileri lm, yaralanmalar, takn sonras meydana gelen hastalklar, i gc
kayb, insan kaynaklarnn verimsizlii vb. eklinde kendini gsterirken, karayolu,
demiryolu, havaalan, elektrik ve su iletim ve datm hatlar ve kanalizasyon
ebekelerinde bozulma, endstriyel tesislerinin kullanlamaz hale gelmesi veya
kapasite dm, tarm alanlarndaki mahsul kayplar gibi alt yap zararlar ile de
lke ekonomileri zerinde olumsuzluklar yaratmaktadr. Katmadeer yaratan
sektrlerde verim dnn nne geilmesi, takn slah almalar (akarsu
4


yatann sel zararn nleyecek biimde yeniden dzenlenmesi) ve insana yarar
ortamlarn tekrar tesisi lke ekonomilerine byk ykler getirmektedir (Grbz,
2008). Takn doann kendi dngs iinde meydana gelen doal bir oluumdur. Bu
oluumun bir sel afeti ya da problemine dnmesi ise ekonomik gelime
balamnda sregelen insan aktivitelerinin doal denge zerine yapt
mdahalelerin bir sonucu olmaktadr. Bu erevede, lkemizin sel riskine
hassasiyetinin mertebesini, doal etkenler olarak nitelenebilecek corafi, iklimsel ve
fiziksel zellikleri ile sosyo-ekonomik gelime faaliyetlerinin (insan aktivitelerinden
kaynaklanan etkenler) belirlediini ifade etmek gerekmektedir. Trkiyede taknlar
meydana getiren yalar ile gemi taknlara ilikin envanter verilerinin birlikte
deerlendirilmeleri sonucunda, taknlarn en ok ilkbahar ve sonbahar aylarnda
olutuu ve Karadeniz, Akdeniz ve Bat Anadolu corafi blgelerinin takna en
hassas blgeler olduu ortaya kmaktadr (Ukay ve Aksu, 2002).













ekil 1.2 Takna maruz kalan yerleim birimleri (zden, vd., 2008)

Seviye - debi ilikisinin ortaya koyulmas taknlarn hesabnda nemli bir adm
tekil eder. Bir akarsuyun dorudan lmle debisinin belirlenmesi, zahmetli ve
zaman alc olmakla birlikte gnlk bilgiler de dorudan kullanlamaz. Bundan
dolay belirli bir gzlem istasyonundaki akm seviyesi ve debi arasnda bir bant

5


kurmak normal bir uygulamadr. Gzlem sonucu kaydedilmi akm seviyesinden
akm debisi tahmin edilebilir. Seviye ve debi arasndaki iliki kanal enkesitinin
ekline ve yatak przllne baldr. Bu nedenle bant ampirik olarak
kurulmaldr. Anahtar erisini oluturduktan sonra verilerin doruluunu salamak
ve eer gerekirse anahtar erisini mevcut duruma uygun hale getirmek iin lmlere
devam edilmelidir. Anahtar erisinden okunan debilerde, akarsu yatandaki
morfolojik deiime bal olarak; przllkteki deiimden, rnein takn
yatandaki vejetasyonun gelimesi ve bununla ayn derecede nemli olan akm
yzeyi eiminin deiimi, dngsel anahtar erisi oluumu, takn dalgasnn
doasndaki genilemeye bal olan takn dalgasnn meydana gelmesi gibi
sebeplerden tr sapmalar ortaya kabilir (Jansen, et al., 1979).

Doal ya da insan mdahalesi sonucu oluan afetlerin en nemlilerinden biri olan
taknlarn temel zellii, insanlar iin hibir zaman tmyle bertaraf edilemeyen,
srekli bir problem oluturmalardr. Toplumlar, yzyllardan beri takn tehdidi ile
kar karya kaldklarndan, bu ekstrem olayn kontrol amacyla aratrma ve
mcadele faaliyetlerini srdrmlerdir. Ancak gnmzde ulalan bilgi birikimine
ramen sorun zmlenmi deildir. Taknlar, lkemiz de dahil olmak zere
dnyann pek ok yresinde halen daha etkili olmakta, nemli lde can ve mal
kaybna neden olmaktadrlar (Onuluel ve Harmancolu, 2002).

Takn ou zaman bir ak hacminin, belirli ve snrl bir zaman aralnda bir
kanala girerken, taban uzunluuna bal olarak mansaba ilerlemesi srasnda takn
dalgasnn uzun dalga boyuna ve kk genlie dnmesiyle sonulanan,
ilerlemesiyle karakteristiklerindeki deiimler sonucu meydana gelir. Takn
telenmesi ise takn dalgasnn bir kesitten bir baka kesite hareket ederken
geirdii deiimle ilgilidir. Baraj ve sedde gibi yaplarn tasarmnda kullanlan
takn hidrograflarnn belirlenmesinde, bir akarsuyun belirli bir noktasndaki su
seviyesinin tahmin edilmesi amacyla, takn havzas alannn belirlenmesinde,
barajlar iin yaplan yklma analizlerinde, genellikle akarsularn kontrol yaplarnn
mansabndaki su kalitesinin srdrlebilirliinin salanmasnda ve takn frekans
analizlerinde kullanlacak kayp takn piklerinin belirlenmesinde takn telenmesi
6


tekniklerine ihtiya duyulur. Takn telenmesi tekniklerinden ayn zamanda sel
baskn haritalarnn hazrlanmasnda ve takn srasnda can ve mal gvenliini
salamak iin alnacak nlemler ve uyarlar konularnda da yararlanlr (Singh, et al.,
1997). Sz konusu akmn kaynana baklmakszn; herhangi bir tedrici deiken
kararsz akm iin takn telenme hesab yaplabilir. Daha ak bir biimde ifade
edilirse; bu ekildeki hesaplama yntemlerinin doruluu temel denklemlerde
yaplan sadeletirmelere ve modelin fiziki durumuna dorudan baldr.

Takn telenmesi hesaplarnda ak kanallardaki kararsz akmlarn hidrolik
formlasyonunda iki snr arta ihtiya duyulur ve hemen hemen durgun
saylabilecek akmlarda, bu artlardan birisi kanaln sonunda, mansaptaki arttr.
Takn telenmesinde birok hidrolojik metot, ya sadece memba snr artna bal
olarak ya da baz mansap kesitlerinde kararl seviye debi ilikisi varsaymna
dayanarak formle edilir (Napiorkowski and Dooge, 1988). Birok telenme modeli,
ak kanallar iin St Venant denklemlerinden dorudan tretilebilen konveksiyon-
difzyon denklemine dayanmtr. Bu modellerdeki anahtar parametreler, modellerin
doruluunun byk lde verilen bir kanal kesiti iin dalga hzlarnn doru bir
ekilde tanmlanmasna dayanmas nedeniyle, konveksiyon ve kinematik dalga
hzlardr. Her ne kadar baml deikenin bir fonksiyonu olduu gerei sorunu
gletirse de; kinematik dalga hznn belirlenmesi ya derinlikle ya da debiyle
ilgilidir. Dalga hznn debiyle deiimi, takn piklerinin kesit boyunca yaylmnn
hzndaki deiimle benzerdir (Price, 1982). Bir akarsu veya kanal a iin takn
telenmesi metodunun seimi temel olarak uygulanacak momentum denkleminin
formuna baldr. Kararsz akmlarn momentum denklemleri, kuvvet dengesi
yardmyla farkl akarsu dalga tiplerinin belirlenmesinde kullanlr. Dalga teorisinin,
takn telenmesinde izlenen yolu yeterince tanmlayamamasna ramen takn
telenmesi metodunun seilmesi basit bir ilem deildir ve ounlukla bu seim,
hareketi karakterize eden kuvvetlerin saysal analizlerine dayanmaz. Teori, minimum
dalga periyodunu tanmlar, bundan dolay kinematik ve difzyon dalgalarn
uygulanabilir olmas halinde, fiziksel snmlenmenin ve yaylm hznn logaritmik
azalmasna olanak salar (Moramarco and Singh, 2000). Kanallardaki kararsz
akmlarn zmlerinde kullanlan St. Venant denklemleri veya onlarn bir yaklam
7


olan; kinematik dalga, ataletsizlik dalgas, arlk dalga ve yar kararl dinamik dalga
yaklamlar, yersel ataleti, kovektif ataleti, basn gradyann, arlk ve srtnme
etkilerini ieren fiziksel mekanizmalarn grece nemine dayanarak tanmlanr (Yen
and Tsai, 2001). Doal kanallardaki takn telenmelerine ait pratik uygulamalarn
ounda St. Venant denklemlerindeki ivme terimleri ihmal edilebilir, sistem sadece
bir parabolik denkleme indirgenir. Bu denklem lineer deildir ve doal kanaln
geometrisi yksek derecede deikendir. Bu artlar, genellikle akarsu dalgalarn
tanmlamak iin kullanlacak saysal zmlere ihtiya duyar. Algoritmalar,
ounlukla birinci ya da ikinci derece fark yaklamlarnn kullanld
uygulamalardaki difzyon dalga denklemlerini zmek amacyla seilir. Bu
modellerle elde edilen zmler, zmn saysal yaylmasna ve salmasna neden
olan yuvarlamaya ve ayrklatrmaya bal olarak, nemli hatalar ierir. Saysal
zm kullanldnda, sonlu fark sistemlerinin oluturulmas, bunlarn zlmesi,
kararllklar ve doruluklar gibi sorunlar ortaya kar. Ele alnacak algoritma,
zaman ve mesafe aralklarnn seimi mansap takn hidrografnn biimini, akarsu
kesitinin hidrolik zellikleri ve verilerin kaydedildii zaman aralklar da ieren
birok faktre dayanr (Moussa and Bocquillon, 1996). almada, hidrolik takn
telenme modelleri ile hidrolojik model olarak deerlendirilen Muskingum Cunge
modeli kullanlarak yukarda ifade edilen karakteristikler dikkate alnarak
zmlemeler yaplacaktr.

1.2. almann Amac ve zlenen Yol

ok uzun yllardan beri hem takn byklnn doru bir ekilde tahmini hem de
takn risklerini ynetme ve en aza indirme kabiliyeti kazanmak nemli bir ama
olmutur. Bununla birlikte, takn telenmesi, rezervuarlarn gvenli ve emniyetli bir
ekilde iletilmesinin yannda takn tahminlerinde ve akarsu dzenlemeleri zerinde
yaplacak evresel etki deerlendirmelerinde faydalanlan nemli bir aratr (Hicks,
1996). Dier taraftan, bir kanal anda takn telenmesi iin uygun dalga modelinin
seilmesi almalarn nemli bir aamasn oluturur. Uygun modelin seiminden
sonra yaplan hesaplama neticesinde ortaya kan takn telenme sonular, takn
uyars ve takndan korunmada byk neme sahip olan takn dalgasnn zamansal
8


ve mesafesel dalm ile ilgili bir bildirim ortaya koyar. almada ele alnan akarsu
kesiti ve bu kesite ait karakteristikler kullanlarak hidrolik ve hidrolojik metotlarla
telenmi hidrograflar elde edilecek, mansapta llm deerlerle karlatrlacak,
karlatrma sonucunda dikkate alnan akarsu kesiti iin uygun telenme metodu
belirlenmeye allacaktr.

Birinci blmde, lkemizin sahip olduu su potansiyeli de dikkate alnarak genel bir
hidrolojik ereve sunulmu, takn telenmesi almalarnn nemi verilmitir.

kinci blmde, konu ile ilgili olarak daha nce yaplm almalar incelenerek
sunulmutur.

nc blmde, dikkate alnan akarsu kesitinin yer ald corafi ve topografik
yapya ait zellikler verilmi, iklim ve bitki rts zellikleri sunulmutur. Hidrograf
lmlerinin yaplarak kaydedildii akm gzlem istasyonlarnn nitelikleri ile
almada kullanlan telenme metotlar ve bunlara ait karakteristiklere yer
verilmitir.

Drdnc blmde, kinematik model, difzyon model, dinamik model ve
Muskingum Cunge modeli kullanlarak yaplan hesaplamalarn sonular verilmitir.

Beinci blmde, kullanlan modellerden elde edilen bulgulara gre karlan
sonular tartlm ve deerlendirme yaplmtr.








9


2. KAYNAK ZETLER

Brakensiek ve Comer (1965), belirli takn telenmesi metotlarnn geerli olmas ya
da geerli olmamas ve almay yapt dnemde saysal olarak tamamlanmamasna
ramen geni bir ekilde alntlanan Thomas takn metotlarnn karlatrlmas ve
bunun bir rneine yer vermilerdir. rnein zmn elde etmek ve takn
telenme metotlarnn karlatrmasn yapmak iin deneysel Fortran II bilgisayar
programndan yararlanmlardr. Dzeltilmi ak hata hari, kullandklar temel
verilerin, Thomas tarafndan kullanlan verilerle ayn olduunu, karlatrmada
kullanlan takn telenme metotlarnn hareket ve/veya sreklilik denklemlerindeki
baz terimlerin kullanlmas ya da kullanlmamasyla deitiini, saysal zmn,
drt noktal ada merkezi sonlu farklar emasna dayandn ifade etmilerdir.
almadaki birinci yaklam metodunun; sreklilik denklemindeki kama
depolamasn ihmal ettiini, hareket denklemi yerine normal akm fonksiyonu
kullandn, ikinci yaklamn; tam sreklilik denklemini kullandn ve bunun
akm yzeyi eiminin etkilerini ierdii, son metodun ise hareket denklemine ivme
ve hzn ilave edildii tam metot olduunu ifade etmilerdir. Kapal bir algoritma
kullandklarn ve bunun hesaplama stabilitesi asndan uygun karakteristiklere
sahip olduunu, her bir telenme metodu iin hesaplanm pik seviye dnmlerini
25 mil, 50 mil mesafe aralklarnda ve 12 saat, 24 saat ve 48 saatlik zaman
admlarndaki her bir kombinasyon iin ortaya koymulardr. Her metodun da Dx
ve Dt aralklarnda sonlu fark ana bal sonular verdiini, kapal sonlu fark
yaklam kullanlmakszn metotlarn karlatrlmasnn tamamlanamadn, ikinci
ve tam metodun birbirine ok yakn sonular verdiini ancak hz ve ivme
terimlerinin belirlenmesinin ilave kk almalar gerektirdiini, takn telenmesi
metotlarnn saysal karlatrlmasnn tam olarak tatmin edici olmadn, teorik
tahminler iin, takn dalgas hareketinin fiziksel olarak laboratuar veya arazi lm
deerlerine ihtiya duyulduunu sonu olarak ortaya koymulardr.

Mozayeny ve Song (1969), ak kanallardaki takn dalgalarnn yaylm zerine
yaptklar almada sreklilik ve momentum denklemlerini zmek iin
karakteristikler metodundan yararlanmlardr. Memba kesitindeki sinsoidal seviye
10


deiimlerine bal olarak farkl blgelerdeki kararsz akmlar iin anahtar erileri
kullanmlardr. Bununla birlikte, farkl kesitlerdeki kararsz anahtar erilerinin
balang takn ykseklii, kanal eimi ve Manning n srnme katsaylar zerinde
de almlardr. Pik seviye ve pik debinin, takn dalgas hareketinin nonlineer olay
olduu anlamna gelen takn genliinin bir fonksiyonu olduunu tespit etmilerdir.
Pik seviye ve pik debiyle benzetirilen lineerite katsaylarnn eit olduunu, her
ikisinin de giri kesiti ve takn genliinden kartlan kanal eimi, srtnme
katsays ve mesafenin stel bir fonksiyonu olduunu belirlemilerdir. Bununla
birlikte, lineerite katsaysnn 1 den ya byk ya da kk olacan, aslnda,
genliin sfr olduu durumda 1e eit olacan ifade etmilerdir. Byk mansap
mesafeleri iin lineerite katsaysnn sabit olabilecei yaklamnn yaplabileceini,
bu durumun da snrsz bir kanal iin hidrograflarn lineer olduu anlamna
geleceini ifade etmilerdir.

Thomas ve Wormleaton (1971), istee bal giri hidrograflarnn telenmesini
amalayan takn difzyon dalga denklemleri uygulamalarnn adm adm
hesaplamalar ierdii, temel denklemlerin sonlu fark zmlerinin iterasyon ya da
matris inversiyon teknikleri kullanlarak elde edilebildii, yaplan hesaplamalar
sonucunda ortaya km olan hatalarn karlatrlmasnn farkl metotlarla yapld
ve bilgisayar ortamnda hesaplama aamalarn ierdiini ortaya koymulardr.
almada, sabit giri akm deerleri iin kapal form zmlerinin kullanld
Hayami metodunu referans olarak almlardr. Ak kanaldaki takn dalgasnn
hareketinin lineer konvektif difzyon denklemine bal olarak
modellenebileceinden hareketle, kabul edilen Dt ve Dx deerleri, srasyla zaman ve
mesafe aralklarn kullanarak difzyon dalga denklemini sonlu fark formunda
yazmlardr. Denklemde, telenmenin balangcndan itibaren n ile tanmlanm
mesafe dm noktalar ve m ile tanmlanm zaman aralklarn kullanmlardr.
Yaplan hesaplama sonucu, 1 aralnda kstlanm deeri iin ve izafi Dt
ve Dx deerleri zerinde herhangi bir snrlama olmakszn kararl zm elde
etmilerdir. zerindeki snrlamann bir kapal sonlu fark formlasyonunda ve her
bir zaman aralndaki ykseklik deerlerinin belirlenmesinde matematiksel
denklemlerin ezamanl zmlerine ihtiya duyulacan ortaya koymulardr.
11


Sonlu fark zmlerindeki hatalar boyutsuz biimde, kapal form zm ile sonlu
fark zm farknn giri dalgas salnmna oran eklinde aklamlar, zmlere
ait hatalar matris inversiyon ve iterasyon teknikleri kullanarak L kanal kesitinin
toplam boyu olmak zere; L/5, L/10 ve L/40 dm aralklarnda ve kapal form
dalga profilinde karlatrmlardr. Thomas ve Wormleaton, hata orannn tm
dalga zerinde, dalga pikinde ortaya kan maksimum hata parametreleri deerleriyle
birlikte ve dalga yksekliinin sadece % 0,2 sinin hata olarak gsterilmesi
durumunda kabul edilebilir olduunu belirlemilerdir.

Fread (1973), gnlk ya da haftalk srelerde farkl tipteki hidrograflar iin kararsz
ak kanal akmlarnn kapal fark denklemlerinin integrasyonunda kullanlan Dt
zaman aral admlarnn byklklerinin etkilerini belirlemitir. zerinde
hesaplarn yapld olaylar iin saysal bozulmaya neden olan Dt zaman aral
admlar ile yuvarlama hatalarn ilikilendirmitir. Bozulmann byklnn
hidrografn ykselme zamannn aksine dorudan zaman adm bykl, kanal
kesimi boyu, kanal direnci ile ilgili olduunu, mesafeye gre trev ve kararsz
akmlarn ksmi diferansiyel denklemlerindeki trevi olmayan terimlerin yer ald
sonlu fark tanmlamalar tipi sonlu fark denklemlerinin saysal kararllnn yannda
saysal bozukluun byklnn nemli etkileri olduunu belirtmitir. Mesafe
adm byklklerinin 3 ve 6 saat arasnda olmas halinde genellikle hesaplama
sresi iin ihtiya duyulan zaman ve birka gnlk ykselme sresine sahip
taknlarn saysal bozulmalarnda azalma eilimine ynelttiini ortaya koymutur.

Fread (1974), balang ve snr artlarla uygunluk ierisinde kararsz akmlarn bir
boyutlu tam denklemlerini zmek iin kapal drt noktal bir sonlu fark teknii
kullanmtr. Kapal dinamik telenme modelini Lower Mississipi akarsuyunun
mansap takn yaylm ve memba dalga yaylmndan elde ettii verileri kullanarak
kalibre ve test etmitir. Modelin hesaplama asndan ok etkili olduunu,
hesaplanm seviyeleri, zerinde allan kesit boyunca yerletirilmi eitli gzlem
istasyonlarnda gzlenmi seviyelerle karlatrm, kapal dinamik telenme
modelinin; hesaplama zaman admlarnn saysal stabilite problemleri ile boyut
olarak snrlamadn, bu nedenle ihtiya duyulan hesaplama zaman ve kabul
12


edilebilir doruluk arasnda uyumlu bir etkinin elde edilebilmesi iin seilebilir
olduunu, doal kanallarn dzensiz geometrilerinin modellenmesinde hesaplama
mesafesi admlarn eit olabileceini, momentumun korunumu denkleminde atalet,
basn, srtnme ve arlk kuvvetlerinin olmas nedeniyle mansap ve/veya
membaya doru yaylan sreksiz dalgalarn modellenebileceini ortaya koymutur.
Kapal dinamik telenme modelinin seilmi Manning przllk katsaylarnda
tatbik edilebilir olduunu ifade etmitir.

Fread (1975), Price tarafndan hazrlanm olan drt saysal takn telenmesi
modelinin karlatrlmasnn yapld alma ile ilgili tartmasnda, yazarn
kararsz akmlarn bir boyutlu tam St. Venant denklemlerini zmek iin sonlu fark
tekniklerini karlatrdn bunun sebebinin de drt noktal kapal metodun nemli
avantajlar sunmas olduunu belirtmitir. Herhangi bir anahtar erisi ya da hidrograf
yoksa drt noktal kapal metodun kullanlamayacan, kanal kapasitesinin almas
halinde drt noktal kapal metodun uygulanmasnda zaman aralklarnn seimi ile
ilgili potansiyel glkler olduunu, metotta arlk faktrnn olmas halinde
herhangi bir stabilite bozukluu grlmediini, Lower Mississippi River da baz
taknlarn benzeimi yapld esnada =1/2 iin zayf kararl durumlarn
grldn, zayf kararl artn, doru sonu erevesinde snrl dalgalar ile ortaya
konulduunu, bu durumun ya nn 0,55 mertebesine ykseltilerek ya da Dt nin 24
saatten 3 saate indirgenmesiyle elimine edilebileceini bildirmitir. Yazarn, drt
noktal kapal metodun stabilitesi iin sadeletirilmi bir form elde ettiini
gstermitir.

Singh (1976), kinematik dalga denklemlerinin zlmesinde sklkla kullanlan drt
farkl saysal ema iin adm hatasn analitik zmle gidermeye almtr. Memba
sonlu fark emas, Crank-Nicholson emas, Brakensiek emas ve Lax-Wendroff
emas kullanmtr. Baz sadeletirilmi durumlar hari nonlineer ksmi diferansiyel
denklemlerin yaknsama ve stabilite artlarnn henz belirlenmediini ifade etmi,
kesin olmamasna ramen artlar belirlemek iin uygun olan alternatif yaklamn
nonlineer denklemleri lineerize etmeye ve analizi yerine getirmeye elverili olduunu
belirtmitir. Sonu olarak yaklamn, metodun doruluunun belirlenmesinde,
13


emada kullanlacak muhtemel adm uzunluklarnn tahmininde ve emalar arasnda
seim yapmak iin uygun olabileceini gstermitir.

Fread (1977), Cooley ve Moin tarafndan hazrlanan St. Venant denklemlerinin sonlu
eleman zmlerini konu alan almaya dair bir tartma sunmutur. almada,
yazarlarn zerinde altklar sonlu eleman ve drt noktal sonlu fark tekniklerine
ait karlatrmada ileri varsaymlara ihtiya duyulan 2. durum uygulamas ile ilgili
grlerini bildirmitir. ncelikle mansap seviyesine ait hidrografn 12 saatlik zaman
admlar kullanarak eri bazl fark emas zm yerine 0,5 saat zaman admlar
kullanarak arlkl drt noktal sonlu fark kutusu emas ile eri bazl zme yakn
12 saat zaman adml sonlu fark metodu kullanarak oluturduklarn, bu durumda
sonlu eleman metodunun bu zel rnek iin sonlu fark metodundan biraz daha fazla
dorulua sahip olduunu gsterdiklerini belirterek, bu durumun, kukulu bir
tarafnn olduunu ifade etmitir. Buna gereke olarak da yazarlarn sonlu fark
zmnde kullandklarndan farkl bir mansap snr artn sonlu eleman zmnde
kullandklarn bildirmitir. Yazarlarn, enerji eimi olarak kullandklar kanal taban
eimi ile birlikte Manning denklemine dayanan tek deerli anahtar erisi
kullandklarn, buradan elde ettikleri sonucun zellikle mansap snr artnda, sonlu
fark zmnde kullanlan kararsz, uniform olmayan akmlar iin hesaba katlm
deiken enerji eimiyle birlikte Manning denklemine dayanan dngsel anahtar eri
kullanlarak elde ettikleri sonutan farkl olabileceini belirtmitir. kinci olarak
yazarlarn, arlkl drt noktal sonlu fark kutu emas kullandklar denklem
sistemlerinin zmnde yararlanlan Newton-Raphson metodunun, genellikle
kendileri tarafndan kullanlan sonlu eleman zmndeki tahmin etme ve dzeltme
esasna dayanan metoda gre daha ok zaman sarf edilen bir metot olduu sonucuna
vardklarn, her iki zm teknii iin ihtiya duyulan hesaplama zamanndaki esas
farkn her zaman aamasnda denklem sistemlerinin zm saylar olduunu
bildirmitir. 10 iterasyon yaplmas halinde elde edilen ortalama karekkn ayn
olduunu, bylece denklem sistemlerinin iki defadan fazla zlmesinin dorulukta
bir art salamayacan, bundan dolay da Newton-Raphson metodunun hesaplama
ihtiyalar asndan tahmin-dzeltme metodu ile karlatrlabilir olduunu ortaya
koymutur. Yazarlarn, sadece emann tahmin aamas kullanldnda kararszlkla
14


karlalabileceini sylediklerini, ayn zamanda her bir zaman admnda sadece bir
defa Newton-Raphson metodu uygulandnda bu durumla karlalabileceini ifade
ettiklerini, ancak Newton Raphson metodunun her 6 saatlik admda iki defa
uygulanmas halinde iki defa ortalama karekk deeri elde edilmesine ramen zaman
admnn 6 saate indirilmesi halinde zmn kararl olduunu belirtmitir. Daha
nce ifade edilen zamandan tasarruf salayan zm tekniklerinin her birinin
kararllnn ve doruluunun, 12 saatlik zaman admlarnn kullanld
rneklerdeki zaman adm aralnn zerindeki akmn nonlineeritesinin derecesine
bal olarak kullanlan zaman adm byklklerinden bamsz olduunu
belirtmitir.

Denrou vd. (1978), gemi yllarda takn telenmesi problemlerinin zmnde
sonlu fark emalar ve karakteristik metotlarn kullanldn, dier taraftan sonlu
eleman metotlarnn sadece iki boyutlu yzeysel akm denklemlerine uygulandn
belirterek, takn telenmesi iin saysal metotlar almalarnda incelemilerdir.
Takn telenmesi probleminin tanmlamasn yapmlar, snr art rneklerine yer
vererek dzenleme metodunu ve Gallerkin metodunu sunmulardr. Vermi olduklar
kanal ve akm karakteristikleri iin rnek bir uygulama yapmlardr. almada
akm emasn verdikleri sonlu eleman bilgisayar programnda, bir boyutlu lineer
elemanlar Gallerkin prosedr ile birletirmiler, zaman alan iin bir sonlu fark
emas, belirli noktalardaki akm hz ve yksekliini hesaplamak iin Leopfrog
teknii kullanmlardr.

Fread (1978), bir boyutlu tam St. Venant denklemlerine dayanan dinamik dalga
takn telenmesi metodu kullanarak; durgunsu, ykselme ve alalmalar ve kanal
taban eimi etkilerinden kaynaklanan model yetersizliini ortadan kaldrmak iin
iletimsel hidrodinamik model gelitirmitir. Newton-Raphson iterasyon teknikleri
ile St. Venant denklemlerinin zmn elde etmek iin arlkl drt noktal
nonlineer kapal sonlu fark emas kullanmtr. Modelde, deiken snr artlar, tek
ana kanal veya a yapsndaki kanal sistemi boyunca eit olmayan mesafelerde alnan
dzensiz enkesitleri dikkate almtr. Saysal stabilite artlarna bal olarak ak
teknik iin ok kk zaman aralklarnn seilmesi gibi bir snrlama, kapal
15


emalarda gerekli olmadndan istenen dorulua bal olarak zaman admlarn
semi, bu durumda model ile birka gn sreli yava deien taknlar iin bir
benzeim yaplmasna olanak salamtr. Gzlenmi verilerden optimum Manning
n, seviye-debi ilikilerinin belirlenmesi iin etkili bir otomatik kalibrasyon
prosedrn bir seenek olarak modelde sunmutur. eitli byk akarsu sistemleri
zerinde yapt uygulamalarda modelin etkili, doru ve faydal olduunu ortaya
koymutur.

Fread (1978), bir boyutlu tam St. Venant denklemlerine dayanan ve dinamik dalga
takn telenme modeli erevesinde iletimsel bir hidrodinamik model olan
DWOPER (Dynamic Wave Operational Program) gelitirmitir. Newton-Raphson
iterasyon teknii ile St. Venant denklemlerinin zmn elde etmek iin arlkl
bir drt noktal nonlineer kapal sonlu fark emas kullanmtr. Modeli, a
konfigrasyonuna sahip eitli akarsular veya tekil ok kesitli akarsular boyunca eit
olmayan mesafelerde alnan dzensiz enkesitler ve deiken snr artlar dzenlemek
amacyla gelitirdiini ifade etmitir. Yer, seviye veya debi ile deien przllk
parametrelerinin modelde hesaba kattn, modelin zamanla deien yanal akm,
rzgar, kpr, kanal d depolama, kanal sedde akm etkileri gibi eitli faktrleri de
ierdiini, istenen doruluk esas alnmak suretiyle sadece zaman admlarnn
belirlenebildiini, bunun sebebinin de kapal sonlu fark tekniklerinin ak teknik gibi
saysal stabilite artlarna bal olarak ok kk zaman admlaryla
snrlandrlmad olduunu ortaya koymutur. Bu durumun, DWOPER n birka
gnlk srelerde yava ykselen taknlarn benzetirilmesinde hesaplama zaman
asndan ok etkili olduunu, gzlemlenen verilerden seviye ve debi ilikisi,
optimum Manning n deerinin belirlenmesinde etkili bir otomatik kalibrasyon
teknii sunduunu, eitli byk akarsu sistemlerinde DWOPER uygulamalarnn
iletim olarak etkili, doru ve yararl olduunu ifade etmitir.

Fread ve Smith (1978), takn telenmesi ve akm modellenmesinde kullanlan
kararsz akm denklemleri uygulamalarnda, momentum denklemindeki srtnme
eimi teriminin przllk parametresinin belirlenmesinin nemli bir adm olduunu
ifade etmiler, almada lm istasyonlar ya da byk yan kol akmlarnn
16


birleimi ile snrlanm akarsu sistemlerinin her bir kesimi iin debi veya seviye ile
birlikte srekli lineer deiimli przllk parametresinin belirlenmesini amalayan
basit ve etkili bir optimizasyon teknii sunmay amalamlardr. Optimizasyon
tekniini, modifiye Newton-Raphson gradyan tip algoritmasna ve karmak akarsu
sistemlerini sadeletirme analizi prensibine dayandrmlar, optimum przllk debi
ilikisini gzlenmi ve hesaplanm seviye hidrograflar ile kyaslamlardr.
Optimizasyon tekniini kararsz akmlarn arlkl drt noktal kapal sonlu fark
yaklam ile eletirdiklerinde birim mesafe aral ve zaman aral iin 0.005 sn
olarak tespit etmilerdir.

Ponce vd. (1978), difzyon dalga modelinde, bir karlatrma yapldnda hareket
denklemindeki basn, srtnme ve yerekimi terimleri gibi atalet terimlerinin ihmal
edilebilir olarak varsayldn, kinematik modelde ise srtnme ve yerekimi
terimleriyle karlatrldnda atalet ve basn terimlerinin ihmal edildiini
belirtmitir. Kinematik ve difzyon modellerin uygulanabilirlii, kinematik, difzyon
ve tam St. Venant denklemlerine dayanan dinamik modeller iin karal uniform
akmlarn sinsoidal dzensizliklerindeki yaylm karakteristikleri karlatrarak elde
etmilerdir. Yaplan karlatrmada, kinematik ve difzyon modellerin ngrlm
dorulukla fiziksel olaylar ile benzeimi yapldnda salamas gereken hata
kriterinin belirlenmesine olanak saladn ortaya koymulardr. Yatak eimi ve
sinsoidal dalgalardan farkl dalga biimlerindeki dalga sresine yakn olan dalga
periyodunun, yaklam modellerinin uygulanabilirliindeki nemli fiziksel
karakteristikler olduunu, daha byk yatak eimlerinin veya uzun dalga
periyotlarnn hata kriterini ortaya karacan, pratikte byk yatak eimlerinin
yzey akmyla, uzun dalga periyotlarnn ise yava ykselen takn dalgalaryla
balantl olduunu belirtmilerdir. Ponce vd., difzyon dalga modelinin, byk
yatak eimleri ve dalga periyotlar iin kinematik modelden daha fazla uygulanabilir
olduunu ifade etmiler, her iki modelin de uygun olmad durumlarda dinamik
modelin gerek fiziksel olayla benzeeceini, ancak, dinamik modelin de belirgin
derecede gl bir yaylm eilimi gsterdiini syleyerek, bu sonucun literatrde
byk oranda kabul grdn belirtmilerdir.

17


Smith (1980), yapt almada kinematik dalga takn telenme denkleminin
geliimini ak bir ekilde sunmu, denklemin baarl bir uygulamasnn yaplmas
iin gerekli olan belli temel artlar zerinde grlerini ortaya koymutur. Genel bir
algoritma elde etmeyi amalam ve algoritmann zel bir durumu iin ortak
kullanm asndan eitli kinematik telenme metotlarn ele almtr. Sonlu fark
emalarnn kararllk ve yaknsamaya bal olarak verimini incelemi, ayr ayr
mesafe ve zaman boyutlarnda arlk faktrne duyarl yuvarlama hatasn
gstermitir. Buradan, dalgann saysal olarak azalmas ile bu arlk faktrleri
arasnda ak bir bant gelitirmitir. Saysal denemelerden dorulayc kantlar
sunmutur. Denklemin difzyon formunun karlatrmas sonucu, difzyon
katsaysnn kanal sisteminin fiziksel zellikleri ve mesafe ve zaman arlk
faktrlerini nasl etkileyebileceini gstermitir. Prizmatik olmayan doal kanallar
zerindeki uygulamay incelemi, sonu olarak ise zamana bal elde edilen arlk
faktrleri ile doal kanallardaki takn dalgalarnn telenmesi iin bilgisayar
program uygulamalarn incelemitir.

Fread (1981), takn telenmesi modellerinin ak bir kritiini sunmutur. Gzden
geirilen birok model arasnda tam St. Venant denklemlerine dayanan hidrolik
modellerin dalga tiplerini ve kanal karakteristiklerini en geni erevede doru bir
ekilde benzetirdiini, nk hidrolik modellerin sadece bir parametre (przllk
katsays) ierdiini, bunlarn kalibrasyon ilemi iin uygun olduunu ifade etmitir.
Yanal akmlardan dolay dalgalarn mansaba yaylm veya baraj, kpr, yan
kollardan nemli lde akm girii sebebiyle memba durgunsu etkilerinin etkili
olduu durumlar iin dier modellere gre dinamik dalga modelinin daha ok tercih
edilir olduunu, kapal dinamik dalga modelinin en etkili ve ok ynl model
olduunu ayn zamanda da tam hidrolik modeller iinde en karmak model
olduunu belirtmitir. telenme modelinin sonu seiminin, istenen doruluk,
mevcut verilerin biimi, mevcut hesaplama kolayl, hesaplama maliyeti, arzu
edilen takn dalgas bilgisinin kapsam, kullancnn verilen modele yatknl gibi
faktrler tarafndan etkilendiini, bununla birlikte tm faktrlerin sonularnn
dikkate alnd daha iyi bir telenme modelinin henz elde edilemediini ifade
etmitir. Halihazrda takn telenmesi modelinin bir ok pratik ve teorik uygulama
18


sonularnn gsterilmesiyle, deimeyen kanal karakteristikleriyle takn dalgas
yaylmnn genel prensiplerinin kabul edilebilir olduunu, bunun da etkin ve etkili
bir takn telenme modeli elde etmede rol oynadn ortaya koymutur.

Ponce ve Theurer (1982), telenme parametrelerini, kanal ve a karakteristiklerine
bal olarak hesapladklar Muskingum difzyon modele ait bir analiz sunmular,
zm hatalarnn nne geildiinde daha st snrlardaki mesafe admlarnn
oluturulmasndaki kriterleri ortaya koymak iin saysal denemeler yapmlardr.
kan sonulardan, mesafe admlarnn byk deerlerinde fiziksel olarak
gereklemeyecek negatif k akmlarnn meydana geldiini, C
2
telenme katsays
ve gerek bir say olmak zere; hataszlk salandnda sonularn, C
2
t
0
artn
iaret ettiini, = 0,33 deerinin pratik uygulamalar iin nerildiini, Mesafeye bal
zm kriterinin Courant ve hcre Reynolds saysyla ilikilendirilerek ortaya
koyduklarn ifade etmilerdir.

Price (1982), takn dalgalarnn yaylm zerindeki kanal karakteristikleri ve
hidrograf eklinin etkilerini belirlemek amacyla nonlineer konveksiyon ve difzyon
denkleminin bir analizini kullanmtr. Takn pikinin yaylmn gzleyerek debinin
bir fonksiyonu olacak kinematik dalga hzn hesaplamak iin bir forml
gelitirmitir. Temel denklemin analizi sonunda akarsu kesiti boyunca takn piki
yaylm hznn; erilik ve arpkl da ieren pik hidrografnn eklinin, debi ile
ilgili olarak kinematik dalga hz erisinin deerinin ve gradyannn ve kanal
kesitinin uzunluunun bir fonksiyonu olduunu ortaya koymu, bu etkilerin
byklklerini belirlemitir. almada; akarsu boyunca takn piki yaylmnn
izlenmesiyle kinematik dalga hzn ortaya karmay amalayan bir metot tavsiye
etmitir.

Dooge vd. (1983), lineer difzyon takn telenmesinde durgunsu etkilerini
aratrmlar, lineer difzyon analoji modeliyle tahmin edilen bir kanal kesitindeki
akm zerinde mansap snr art etkilerini, hem Laplace dnmyle hem de
ekilsel analizlerle analiz etmilerdir. Her bir durum iin zmn, sonsuz seriler
formuna dndn ifade etmiler, Laplace dnmne dayanan serilerin kk
19


sreler iin yksek derecede yaknsama gsterdiini, ekilsel analizlere dayanan
serilerin ise orta ve uzun sreler iin yksek yaknsama gsterdiini ortaya
koymulardr.

Fread (1983), birok sadeletirilmi takn telenme modelinin ya kinematik tip ya
da difzyon tipi model olarak kategorize edilebileceini, bu modellerin, atalet
etkilerinin nemsiz olduu uygulamalarla snrl olduunu, kinematik modelde akm
yzeyi eiminin zamanla sabit olduunu ve kanal taban eimiyle adm adm
belirlenebileceini belirtmitir. almada, kinematik ve difzyon modellerin
uygulanmasnda uygun deer kriterini ortaya koymay amalamtr. Kriteri,
kinematik ve difzyon modeller tarafndan ihmal edilen momentumun korunumu
denklemindeki byklklerin belirlenmesiyle gelitirmitir. hmal edilen terimleri,
telenmeden nce bulunmas gereken kanal taban eimi, pik debi, Manning n
katsays, giri hidrografnn ykselme zaman, en kesit parametreleri gibi hidrolik
deikenlerle tanmlanan bir deer biiminde kanal taban eimiyle
normalletirmitir. Kriteri, pratik kanal ekilleri ve tipik giri hidrograf biimleri iin
geni lde uygulanabilir olarak deerlendirmitir. Ayn zamanda daha nceki
almalarda Ponce ve dierleri tarafndan kinematik ve difzyon modeller iin
kriterler sunulduunu, lineer analiz teknikleri kullanlarak geni kanallardaki
sinsoidal ekilli dalgalar iin elde edilmi deerler ile bu almada elde ettii
deerleri karlatrdn belirtmi, almada, yaklamda dikkate ald gereki
hidrograf eklini, en kesit eklini, nonlineerite ve prizmatik olmayan kanal
karakteristiklerini de sunmutur.

Kundzewicz (1983), almada yaklak hidrolik ve hidrolojik takn telenmesi
modellerine ait parametrelerin farkl hidrodinamik metotlarla belirlenmesini analiz
etmi ve varsaymlarn zorluklarn ve parametrelerin sonu denklemlerini
karlatrmtr. eitli fiziksel zm metotlar kullanarak elde ettii parametre
deerlerinin birbirine yakn olduunu, bu durumda, parametrelerin hidrodinamik
metotlarla belirlenmesindeki olas sorunun nemli olmadn, takn telenmesi iin
uygulanan bu yaklamn dier tanmlama metotlarna gre dk maliyetli
20


olduunu, zmn doruluuyla ilgili beklentilerin ok kat olmad hallerde
almada verilen sadeletirmelerin kullanl ve pratik olduunu varsaymtr.

Goring (1984), lineer sistem analizini kullanarak bir hidrolojik takn telenmesi
teknii sunmutur. Teknii hem simlasyon hem de tahmin moduna uygulamtr.
Uygulad metotla, sadece toplam giri akmnn % 57 sinin sisteme girdii durum
iin yapt analizde her iki rnek iin % 12 dorulukla pik akm deerini elde
ettiini bildirmitir. almada, bir hidrolojist bak asna gre, lineer model ile
yaplan takn telenmelerinde ana problemin, takn telenmesinde dalga hznn
dk tahmin edilmesi olduunun grldn, ancak lineer sistemler iin
uygulanan metotlarn bu duruma izin verdiini ve genellikle takn pikinin zamannn
hem tek zaman birimi ile hem de gerek zamanl tahmin edilmesine olanak
saladn ortaya koymutur.

Kabir (1984), doal bir kanalda takn akm benzeimi iin saysal bir model
gelitirmitir. Matematik modelde, nemsiz boyuna akmlarla birlikte kanal d
depolamay ieren kararsz ak kanal akmlar iin tam sreklilik ve momentum
denklemlerinin modifiye bir formunu kullanmtr. Boyutsuz formdaki nonlineer
denklemleri zmek iin drt noktal kapal sonlu fark emas kullanmtr.
Laboratuar deneylerinden temin edilmi verilerle saysal zmleri karlatrarak
modelin baarsn lmtr. Benzeim zm ile deneysel veriler arasnda bir
uyum olduunu belirlemitir. Verilen bir takn iin boyutsuz pik debi, ykseklik ve
herhangi bir kesitte, kesit boyunca kanal geometrisi ve takn hidrograf ile ilgili olan
kontrol parametreleri ile akmn var sresini belirlemitir. Kanal boyunca mansap
ynnde ilerleyen takn dalgasnn yaylmnda kontrol parametrelerini incelemek
iin saysal deneylerden elde edilen zm grafiklerinin bir dizini iin uygulama
sunmutur.

Nwaogazie ve Avdhesh (1984), almalarnda debi telenmeleri iin deterministik
sonlu eleman modeli gelitirmitir. Galerkin sonlu eleman teknii ve boyutsuz zaman
arlk faktr kullanan tam akm modellerinde momentum ve sreklilik
denklemlerinin ayn anda zmlerdir. Newton-Raphson iterasyon denklemi ile elde
21


ettii akm yksekliinin, akm hz zmlerinin, zaman arlk faktrlerinin 0,55 ve
1,00 deerlerinde kaytsz artsz kararl olduunu, Oklahoma da Illinois akarsuyuna
ait problemde test edildiinde; modelin doal kanallardaki akm benzeiminin umut
vaat ettiini, benzetirilen akm, gzlenmi akm deerleri ile karlatrdklarn,
modelin sonularnn, ak sonlu fark modeli ile ok yakn uyum sergilediini ortaya
koymulardr. deal dikdrtgen bir kanal iin yaplan uygulamann, sadece zaman
arlk faktrnn kararllk orann tanmlamadn, ayn zamanda byk zaman
aralklar kullanlanlara gre snmlenmenin minimizasyonunu da etkilediini
belirlemilerdir.

Wormleaton ve Karmegam (1984), St. Venant denklemleri ile takn telenmesinde
ihtiya duyulan akarsu kesitinin hidrolik ve geometrik zelliklerinin, optimizasyon
metotlar kullanlarak nasl belirlenebileceini gstermilerdir. Bu optimizasyon
metotlarnn, yksek maliyetli ve zaman alc aratrma almalarna, pheli veya
saysal akarsu parametrelerinin tahmininde sklkla birlikte incelenen metotlar iin
nemli bir alternatif oluturduunu belirtmilerdir. St. Venant denklemlerini zmek
iin, Amein ve Fang drt noktal sonlu fark emas kullanmlardr. zmdeki sonlu
fark hatalarn snrlandrmak iin mesafe ve zaman artm miktarlarnn
belirlenmesine dair bir tahkik sunmular, optimizasyon metodunun, mansaba
telenmi hidrografn debi ve yksekliindeki hatalarn minimizasyonunu ierdiini,
iki hedef fonksiyon kriteri olan minimaks ve en kk kareler kriterlerini
karlatrmlar, ikisi kanal geometrisini, ikisi de onun hidrolik zelliklerini gsteren
drt optimizasyon parametresi kullanmlardr. Be takn olayn optimize etmiler,
bunlardan ikisinin uygun sonular verdiini, dier arasnda farkllklarn
grldn ifade etmilerdir.

Huang ve Song (1985), ak difzyon metodunda enerji kayplaryla ilgili ikinci
kararszlk karakteristikleri ve bir boyutlu kararsz ak kanal akmlar iin
karakteristik metodu zerinde saysal deneyler yapmlardr. Koren stabilite kriterini
sadece ak difzyon modeli iin deil; ayn zamanda karakteristik metodunun
uygulanabilirlii iin de geerli olduunu ifade etmiler, kararszln, Froude
saysnn kk olduu durumlarda izin verilebilir Dt ve Dx a boyutunu ciddi bir
22


ekilde kstladn, hesaplama metodunu karmaklatrmakszn, yar kapal
durumda enerji kayb teriminin iyiletirilmesiyle nemli lde saysal emann
stabilitesinin salanmasnn mmkn olduunu belirtmiler, farkl saysal emalarn
doruluu zerinde de saysal deneyler kullanarak almlardr. Elde ettikleri
sonulardan, en kararl metodun ayn zamanda en doru metot olamayabileceini
ortaya koymulardr.

Tingsanchali ve Manandhar (1985), yanal akmlarn ve durgun su etkilerinin de
dikkate alnd bir yaklamla takn telenmeleri iin analitik bir difzyon model
gelitirmilerdir. Modeli, hipotetik bir dikdrtgen kanalda farkl memba, mansap ve
yanal snr artlarnda takn telenmesi iin uygulamlar, temel difzyon
denklemini (H+h) ortalama akm yksekliinde lineerize etmiler ve snr artlar
kullanarak zmlerdir. Modelin uygulanabilirliini, akm ivmesi etkilerinin ihmal
edildii yava ykselen taknla snrlamlardr. Akm ykseklii zmlerini, bir
histogram dizisine bal olarak belirledikleri snr artlara kolaylkla uygulanabilen
bir formla tanmlamlardr. Farkl kanal karakteristik varsaymlar iin elde ettikleri
sonular kararsz ak kanal akmlar iin tam St. Venant denklemlerine dayanan
t=1 saat, x=1 km aralklarnda kapal ema sonlu farklar metodunun sonularyla
karlatrmlardr. 4 m akm ykseklii iin, 0.011-0.270 aralnda standart hata
oranlar, 0.99 korelasyon katsays elde etmiler, bu deerleri uygun olarak
nitelemilerdir. Modeli, Eyll 1980de Taylanddaki Lower Mun River in bir takn
benzeimi iin test etmiler, Austos 1981 deki bir taknla da tahkik etmilerdir.
Hem model kalibrasyonunda hem de model tahkikinde uygun sonular elde
etmilerdir. Mevcut modelin doal kanallar iin daha fazla uygulamasnn yaplmas
gerektiini, nonlineer olan difzyon denkleminin lineerize edilmesinin, akm
derinliiyle deien Chzy C katsaysnn var olduu durumdaki bir ok nonlineer
problem uygulamas iin gerekli olduunu sonu olarak belirtmilerdir.

Garcia ve Kahawita (1986), almada, MacCormack zaman ayrtrma emasnn
ak versiyonuna dayanan, modelin iki boyutlu yzeysel akm denklemlerinin
zm iin bir matematik modelinin gelitirilmesini tanmlamlardr. Modelde,
hidrolikte genellikle ortaya kan yava deiken akm problemleri gibi hzl deien
23


akm problemlerinin de ele alnabildiini belirlemilerdir. Modelin dorulanmasn,
bir boyutlu analitik zmle karlatrarak yapmlar ve ok iyi bir uyum olduunu
grmlerdir. emann kk bir saysal viskozite ortaya kardn, bunun da bir ve
iki boyutlu problemlerle test edildiini, iki boyutlu testin deiik durumlar iin
kararl ve simetrik sonular ortaya koyduunu, kararsz snr alanlarndaki hzl
deiken akm alanlarnn benzeimiyle ilgili genel iki boyutlu bir problemi, gerek
akmlarn veya endstriyel uygulamalarn performanslarn gstermek iin
sunduklarn ve ok iyi sonular elde ettiklerini ifade etmilerdir.

Gonwa ve Kavvas (1986), difzyon denklemi zerinde yaptklar almada, ak
kanallardaki taknlarn telenmesinde, St. Venant denklemleri yaklam eklinde
kullanlan ve analitik olarak zlebilen lineer difzyon denkleminin uygunluuna
yeni bir bak as kazandrmay amalamlardr. Difzyon denkleminin
oluturulmasnda deiken trapez kanal enkesiti, deiken kanal eimi, sabit yanal
giri akm, genelletirilmi hz-ykseklik bants ve tam St. Venant momentum
denklemi difzyon yaklam varsaymlarn kullanmlardr. Teorik olarak
aklanan, dalga hz ve difzyon katsaylar iin yeni nonlineer tanmlamalarla
sonulanan ve dalga deiimleri iin yeni bir modifiye difzyon denklemi elde
etmilerdir. Lineer yaklamda, telenme srasnda tm kanal boyunca sabit dalga
hz c
w
ve sabit difzyon katsays K kullanmlardr. Analizi kolaylatrmak iin
boyutsuz dalga hzn c
w
/V, dalga hznn ortalama akm hzna blnmesiyle elde
etmilerdir. Kullandklar modifiye difzyon denklemi, St. Venant denklemleri iin
genel difzyon yaklamn, deiken enkesiti ve yatak eimini yanal akm iin
trapez kanalda sabit srtnme katsays ifadelerini iermektedir. Aslnda bu hususun
tam momentum denklemleri iin difzyon yaklamnn yeterli olduu ve kesitteki
kanal srtnmesinin sabit kabul edilebildii trapez, drtgen ve gen kanal
kesitlerindeki takn yaylm problemleri iin uygulanabilir olduunu belirtmilerdir.
Gonwa ve Kavvas, almada, farkl tek periyotlu kosins-dalga taknlarn test
etmilerdir. Her takn nce ak sonlu fark program ile telemiler, daha sonra ayn
taknlar lineer modifiye difzyon denklemi kullanarak telemiler, son olarak
Hayami tarafndan verilen lineer difzyon denkleminin analitik olarak zmn
yapmlardr. Modifiye edilen difzyon denkleminin lineer formu zerinde yaplan
24


saysal denemelerle sabit difzyon yaklam parametreleri varsaymlar sonularnn
yetersiz olduunu belirlemilerdir. nk denklemin dorusallatrlmas amacyla
sabit dalga hz ve sabit difzyon katsays varsaym difzyon denkleminin lineer
formunun takn telenmesi iin yetersiz olduunu ortaya koymulardr. Kanal
dzensizlikleri, akm derinliindeki deiimler, kanal boyunca ortaya kan derinlik
gradyan sebepleriyle takn telenmesi modellerinde St. Venant denklemleri
yaklam iin difzyon denkleminin nonlineer formunun kullanlmas gerektiini
belirtmilerdir.

Dooge ve Napirkowski (1987), takn telenmesinde difzyon analojisinin
uygulanabilirlii zerinde almlardr. Kanallardaki takn telenmeleri iin St.
Venant denkleminin lineerletirilmi difzyon analoji yaklamnn farkl formlarn
karlatrmlardr. almada tam lineer denklemlere yer vermiler, difzyon
analoji modellerinin deiimlerini ortaya koymular, difzyon analojisi formunun
seimi ve difzyon analojisinin dalga says analizi yaplarak uygulanabilirliine yer
vermilerdir. Sonu olarak Dooge ve Napirkowski, almada sunulan farkl
konveksiyon difzyon denklemi formunun takn telenmesi uygulamalar iin
uygun olduunu belirtmilerdir. lk olarak; hidrolik difzitenin Froude saysndan
bamsz olduu lineerize St. Venant denklemlerinde atalet teriminin ihmal edilmesi
ilkesine dayanan klasik metot, ikinci olarak; atalet teriminin ksmen ihmal edilmesi
ilkesine dayanan form zerinde almlardr. Froude saysnn ksmen yksek
olduu durumlarda, edeer difzitenin klasik formda elde edilen deeri ile ikinci
yaklamda elde edilen deerinin farkllk gsterdiini ortaya koymulardr.
Difzyon analojisinin nc formunun, kinematik dalga zm temeline dayanan
atalet terimleri benzeimiyle tretildiini, bu formun tam lineer zmn birinci ve
ikinci kuvvetlerini doru bir ekilde saladn ve bu durumun alternatif difzyon
analojisi formu arasndaki en uygun biim olduunu gstermilerdir. Ele alnan
takn telenmesi uygulamalarndan ncs iin, 0 ile 1 deerleri arasnda alnan
birden fazla Froude says iin dalga analiz metodu ve 0,01 ile 10 deerleri
arasndaki birden fazla boyutsuz dalga says (y
0
/ S
0
) na ait sonular asndan
uygulanabilirlik derecelerini karlatrmlardr.

25


Ponce ve Pipkin (1987), fiziksel gereklik ve saysal dorularn olduu eitli
senaryolar hazrlayarak, farkl yatak eimlerinin ve Courant saylarnn yer ald
kinematik, difzyon ve dinamik modeller kullanarak havza telenme prosedrlerinin
gelitirilmesini amalayan bir dizi deneme yapmlardr. Kinematik modelde,
merkezin dnda yaplan bir ayrklatrma kullanmlar, difzyon modelini geni bir
zm seviyesi aralnda adan bamszlk salayan fiziksel ve saysal difziviteler
kullanarak formle etmiler, dinamik modelin ise difziviteye bal Froude saysnn
hesaba katld difzyon modelin bir uzants olarak kabul etmilerdir. Elde ettikleri
sonulardan difzyon modelin kinematik modelden daha ak avantajlar ortaya
koyduunu grmler, kinematik modelin yatak eimi etkilerini dikkate aldklarnda
olumsuz sonu verdiini, havza iin genel model olarak dnlmesinin uygun
olmadn belirlemilerdir. Buna ramen difzyon ve dinamik modellerin takn
dalgasnn zelliklerinin gerektii hidrograf difzyonunu belirlerken yatak eimi
etkisinin hesaba katlmasna ak bir ekilde ihtiya duyduunu belirlemilerdir.
Courant saysnn 1e eit olmas halinde, kinematik modelin, herhangi bir ekilde
saysal difzyon ve/veya yaylmaya olanak salamadn, buna ramen difzyon ve
dinamik modellerin farkl Courant saylarnda adan bamsz olduunu, daha nceki
almalarn nda, difzyon modelin havza davrann genel bir model olarak
desteklediini gsterdiini, kinematik modelin, sadece difzyon etkilerinin ihmal
edilebilir olduu durumlarda kullanlabileceini, genellikle difzyon modeli yerine
dinamik modelin kullanlmasnn ok az bir ilerleme saladn, pratikte, srtnme
snrnn uygun bir ekilde belirlenmesine ilikin belirsizliklerin, dinamik modelle
elde edilen doruluun ok kk oranda artn ortadan kaldrdn ifade
etmilerdir.

Hromadka, II ve DeVries (1988), kanal telenmesinde kararsz akm etkilerini
belirlemede hesaplama ilemi seimine bal olarak hesaplama hatalarnn nemini
deerlendirmek iin HEC (Hydrologic Engineering Center)-1 KW (Kinematic Wave)
modeli zerinde almlardr. Seilmi olan Dx ve Dt deerlerinin KW modeli
sonular zerinde nemli bir etkiye sahip olduunu, KW modeli kullanldnda,
sonularn deiiminde kk paralanmalar gsterdiini, kanal telenmesinde
standart KW metodunun kullanld hidrolojik modellerin pratik mhendislik
26


tasarmlar iin gvenilirliinin yeniden belirlenmesine ihtiya duyulduunu
belirtmilerdir. Hesaplama hatasna bal muhtemel deer deiimlerini ortadan
kaldrmak iin bir rehberin gerekli olduunu, KW kanal telenme yazlmlarnda
doru zm elde etmek iin Dt ve Dx deerlerinin i kontrollerinin yaplmasnn
gerektiini, yine i kontrollerle akm denklemlerinin, kanal depolama etkilerinin
uygun olmad gibi nemli durumlar program kullanclarna bildirmesi gerektiini
belirtmilerdir.

Napiorkowski ve Dooge (1988), lineerize St. Venant denklemlerinin bir analizini
kullanarak kararsz akmlar zerindeki mansap snr art etkisini, kanal kesitinin orta
noktasndaki mansap ve memba snr artlarnn etkilerini incelemilerdir. almada,
sonlu kanal kesitleri iin Laplace dnm zmlerini, zaman etki alannda transfer
fonksiyonlarn, serilerin zmlerinin yaknsama oranlarn sunmulardr. Elde
edilen analitik sonularn herhangi bir enkesit ve srtnme kanununun herhangi bir
tipine uygulanabilir olduunu belirtmiler, her iki artn saysal etkilerini, Chzy
srtnmesi kullanarak geni dikdrtgen bir kanal iin karlatrmlardr. Dier
kanal ekilleri ve dier srtnme formlleri iin de benzer sonular elde edeceklerini
tahmin etmilerdir.

Fread (1989), bir boyutlu St. Venant denklemlerine dayanan takn telenme
modellerinde akm direncini gstermek iin Manning n deerinden yararlanldn,
takn telenme modellerinde kullanlmak zere Manning n deerinin
belirlenmesinde eski takn kaytlarnn incelendiini, herhangi bir gzlenmi verinin
olmamas hali ile ilgili olarak 2 aamada inceleme yapmtr. U.S. deki balca
birka akarsudan bazlar iin kararsz akm durumunda Manning n deerinin baz
tipik deiimleri ile bu deerleri DWOPER takn telenmesi modelinin
kalibrasyonu ile elde etmi, ayn zamanda takn telenme modelinin tahmin edilmi
aamalar iin seilmi n deeri ilgili belirsizliklerin etkilerini gsteren saysal ve
analitik hassaslk almalarn sunmutur. Dinamik alvyal yatak biimi ve banket
bitki rts etkilerinin srtnme etkileri ile birletirilmi takn telenme modellerini
ieren bir metodoloji sunmutur.

27


Keskin (1989), kinematik model kullanarak dikdrtgen, trapez ve gen kesitli
akarsularda takn telenme hesaplarn yapm, kan sonular birbirleriyle
karlatrmtr. Akma ait temel denklemleri karm, bu denklemleri kinematik
modele dntrmtr. Modelin uygulanaca farkl tip enkesitli akarsulardaki akm
alannn balang ve snr artlarn dikkate alarak sonlu farklar yaklam ile zm
yapm, telenmeye etki eden faktrleri ve bunlarn etki biimlerini ortaya
koymutur. Dikdrtgen ve trapez kesitli akarsularda, gen enkesitli akarsulara gre
meydana gelen taknlarn daha yava olduunu, dikdrtgen ve gen enkesitli
akarsularda, takn hznn daha dk olduunu, Dt zaman aral ile Dx mesafe
aralnn ters orantl olduunu, kinematik modelin Muskingum modeline gre
kolay uygulanabilir olduunu belirlemitir.

Tung (1989), kinematik dalga kanal telenmesindeki zaman belirsizlikleri zerinde
yapt almada, saysal bir rnekle benzeim yaparak takn zaman araln % 95
gvenilirlikle gzden geirmitir. Mansapta 4 ile 24 saat arasnda, membada 1 ile 8
saat arasnda deien farkllklarn olduunu, takn var zamanndaki belirsizliin
yaklak 33 saat olduunu, gerekte, bir saat ya da daha az bir sre de olsa takn
var zamannn tahmininde yaplacak bir hatann hayati riskler ortaya koyacan
belirtmitir. almada, belirli snr artlar altnda kinematik dalga modeli kullanarak
elde ettii takn sresine dair istatistiksel zaman tahminini, Mellin dnm ad
verilen bir matematik teknikle uygulamtr. Belirli durumlar iin basit matematiksel
ilemlerle sreler iin kesin deerlerin elde edilebileceini, gerekte, hidrolik ve
hidrolojik hesaplamalardaki birok denklemin, Mellin dnmnn temelini
oluturduunu ifade etmitir. Baz durumlarda da Laplace dnm gibi farkl
metotlarn zamann tespitinde kullanlabileceini belirtmitir.

Yen (1989), genellikle kapal sonlu fark emasna dayanan saysal modellerin
kullanld takn telenme tekniklerini, uygun bir ekilde pratie adapte etmitir.
Bununla birlikte, eimin 0,0005 ten byk olduu doal kanallara uygulandnda
problemin saysal kararszlnn arttn ve saysal modelin ktn belirlemitir.
Saysal stabiliteyi etkileyen byk faktrlerin dik eimi, enkesit deiimlerini, yan
kol birleim noktalarn, balang ve snr artlarn da ierdiini ifade etmitir. Son
28


yllarda yapt almalarda elde ettii aratrma sonularn zetledii almada,
verilmi deiken etkili parametreler altnda stabilite kriterini ve Tayvan daki arazi
uygulamalarn sunmutur. Balang akm artnn sperkritik olduu durumda
balang Froude saysnn saysal stabilite zerinde ok nemli bir etkiye sahip
olduunu, saysal denemelerin tek bir kanal iin P
x
stabilite parametresinin, pik giri
akm Froude says, enkesit deiim oran ve mansap anahtar erisi parametresinin
bir fonksiyonu olduunu, her ne kadar dik akarsulardaki taknlarn telenmesi iin
stabilite kriteri gelitirilmi olsa da yaplan ok az testin sonularnn olduka iyi
olduunu ancak farkl arazi durumlar iin yeni testlerinin yaplmas gerektiini
ortaya koymutur.

Ponce (1990), atalet etkilerini ieren tam sreklilik ve hareket denklemlerinin
dorusal analojisine dayanan genelletirilmi bir difzyon dalga denklemi zerinde
almtr. Bu denklemin zelletirilmesi ile formldeki yersel ve konvektif atalet
terimlerini ieren ya da ihmal eden drt farkl difzyon dalga modelinin ortaya
kmasna yol atn belirtmitir. Modelleri, 1- tam ataletli, 2- yersel ataletli, 3-
konvektif ataletli, 4- ataletsiz olarak sralamtr. Difzyon dalga modellerin
analizleri, zellikle hidrolik difsivitelerine bal olan Froude saysyla ilgili olarak
sonularda nemli farkllklar ortaya karmlardr. Tam ataletli ve yersel ataletli
modellerin ntr Froude saysna sahip olduunu, konvektif ve ataletsiz modelde
durumun bu ekilde olmadn, buna ilave olarak, tam ataletli modelin ntr Froude
saysnn tam denklemlerle (F
r
= 2) benzetiini, dk Froude saysna sahip
akmlarn ataletsiz modelinin, hem lokal hem de konvektif modele gre tam ataletli
modele ok iyi yaknsadn ortaya koymutur.

Fread ve Lewis (1991), yaptklar almada, yksek maliyetli ve zaman alan bir
yntemle hazrlanan detayl enkesit verilerini ortadan kaldrmak amacyla dinamik
telenme modeli parametrelerinin belirlenebilmesini salayacak bir model
gelitirmeyi amalamlardr. Metodolojide, kanal ve takn dzlemi iin ayr ayr
kuvvet fonksiyonlar kullanlarak elde edilen yaklak kanal enkesit zelliklerinden
ve seviye veya debinin bir fonksiyonu olarak Manning n katsaysnn belirlenmesi
iin ok etkili bir algoritma iyiletirmesinden faydalanmlardr. Metodolojinin
29


uygulanmasnda ihtiya duyulan balca verileri, her bir telenme kesitinin
sonundaki seviye hidrograflar, her bir akarsuyun mansabndaki debi hidrograflar
olarak ifade etmilerdir. Metodolojinin karmak akm alarnda hem ana kanalda
hem de onun yan kollarnda uygulanabilir olduunu bildirmiler, anahtar
lokasyonlardaki belli enkesit zelliklerinin optimizasyon metodolojisinde
kullanlabilir olduunu, modeli U.S.nin 2051 km uzunluundaki byk akarsuyunda
ve onun yan kollarnda tahkik ettiklerini belirtmiler, ortalama karekk hatasn 0,13
olarak ya da seviyede % 2,9 deiim olarak elde etmilerdir.

Ponce (1991), kabul edilen model uygulanabilirlii ve ieriklerindeki elikiler
asndan kinematik ve difzyon dalgalarn gzden geirmi, kinematik dalgalarn
nondifsiv grldn fakat nonlineeriteye bal olarak ekil deiikliklerine maruz
kaldn, daha sonraki zelliin kinematik dalgann ykselme kapasitesini verdiini,
neticede bunun kinematik ok biimlenmesine neden olduunu, sonlu fark kullanarak
elde edilen kinematik dalga zmlerinin asl saysal difzyon ve yaylma
miktarlarn etkilediini, a boyutuna bal olarak yaplan zmdeki saysal
etkilerin yapay olduunu ve dzeltilmi a boyutu gibi ortadan kaybolduunu
belirtmitir. Kinematik dalga teorisinin difzyon dalga blgesine doru genileyerek
ilerleme kaydettiini, bundan dolay difzyonun doal olarak birok pratik ak
hesaplamasnda dorudan hesaba katlabileceini, modelin deterministik doasndan
dn vermeksizin fiziksel detaylarn yeniden zmne imkn salayan durumlar
iin kinematik dalga metodunun kk havzalarda uygulanmasn gstermitir. Buna
karlk kinematik dalga metodunun uygulanmasnn zor olduu durumlarda, orta
byklkteki havzalar iin birim hidrografn kullanlmasn savunmutur. zellikle
kanal modellenmesinde ve Vedernikov saysnn byk lde sfrdan farkl olduu
akm artlarnda kinematik ve difzyon modellere doru dinamik genilemenin umut
verici olduunu ifade etmitir.

Soentoro (1991), kanal srtnme katsays ve yatak eimi kombinasyonlarnn
kaydadeer bir dizisi iin en gvenilir modeli elde etmeyi amalamtr. Dinamik
dalga, karakteristik, kinematik dalga, Muskingum-Cunge ve UBC (University of
British Columbia) akm modellerinden elde ettii sonular karlatrmtr. Hidrolik
30


yaklama dayanan ilk modelde kararsz akm denklemlerini fark metotlar ile
zmtr. Drdnc modelin hidrolojik yaklama dayandn beinci modelin ise
hibrit olduunu belirtmitir. Baz modifikasyonlarla bu be model ayn parametreleri
kullanarak hesaplama yaptn, kan sonularn iki adm ierdiini, birincisinin
Fraser akarsuyu akmnn gerek bir dizisini kullanarak modellediini, ikincisinde
deiken srtnme katsaylar ve yatak eimlerine sahip yapay bir kanala uygulanan
model sonularnn karlatrlmasn ierdiini, bu modelin doal kanallar iin
yeterli verilerin elde edilememesi nedeniyle kullanldn ifade etmitir. Tm
modellerde hesaplanm verilerin gzlenmi verilerle uyum saladn, ancak, en
doru sonucu dinamik dalga metodunun verdiini, bunu srasyla karakteristik,
kinematik dalga, UBC akm ve Muskingum-Cunge metotlarnn izlediini,
almadan kan iki nemli sonutan ilkinin, doruluu ve uygulanabilirliinden
dolay en gvenilir metodun dinamik dalga metodu olduunu, hesaplanm deerlerle
gzlenmi veriler arasndaki uyumsuzluun, daha kk srtnme katsays ya da
daha dik kanal eimi iin azaldn ortaya koymutur.

Ponce (1992), Dalk Alanlarn Hidrolojisi Sempozyumunda sunmu olduu
almasnda, kinematik dalgalarn uygulanabilirlii, saysal difzyonun kinematik
dalga modellenmesi zerindeki etkisi ve kinematik okun ierii ve takn dalgas
difzyonunda Vedernikov saysnn etkileri zerinde almtr. Kinematik, difzyon
ve dinamik dalgalara ait zellikleri sralayarak, ele alnan takn dalgasnn hangi
modelleme tekniine uygun olduunun belirlenebilmesi amacyla saysal
yaklamlar ortaya koymutur. Eer kinematik dalgada difzyon olmuyorsa neden
kinematik dalgalarn saysal modellerinde bir miktar dalga difzyonu meydana
gelir? sorusuna yant olarak; bu paradoksun zmnn ksmi diferansiyel
denklemin sonlu fark denklemine evrilmesinin sonunda elde edileceini, bu
evrimin bir hata kriterini de hesaba katmak suretiyle yaplacan, hatann Dx ve Dt
a boyutunun bir fonksiyonu olduunu, a boyutunun srekli olarak dzeltilmesiyle
hatann azalma eilimi gstereceini ortaya koymutur.

Shultz (1992), hazrlam olduu tezde, ok geniz bir kanalda hzl ykselen
hidrografn telenmesi iin takn telenme metotlarnn karlatrmasn yapmtr.
31


Modifiye puls, Muskingum-Cunge, Muskingum, Straddle-Stagger ve Tatum
metotlar kullanlarak hesaplanm deerleri, bir boyutlu kararsz akm modeli ile
hesaplanm deerler ile karlatrmtr. Muskingum-Cunge metodunun tavsiye
edilen metot olduunu, eer kanal artlarnn bu metodun kullanm iin engel tekil
etmesi halinde Straddle-Stagger metodunun kullanmnn uygun olacan, her iki
metodun da kullanlamamas halinde bir boyutlu kararsz akm modelinin faydal
olabileceini belirtmitir. Dier modellerin belli kanal artlarnda kullanlabilir
olduunu, Modifiye Puls metodunun yzey akm profili almalaryla ilgili
olduunu, Muskingum metodunun telenme benzeiminin mansap hidrografyla
uyumas halinde dierlerinden daha iyi olduunu, dier bilgilerin olmad
durumlarda da Tatum modelinin kullanlabileceini ifade etmitir. Bununla birlikte
R-D metodunun herhangi bir avantaj olmadn belirlemitir.

Barry ve Bajracharya (1993), tam difzyon dalga modelinin saysal yaylmay
kontrol etmek suretiyle kurulabileceini, bunun iyi bilinen M-C metodunun temeli
olduunu bu metodun da kavramsal olarak basit, grece doru, hesaplama asndan
etkili ve pratikte geni uygulama alan olan bir model olduunu belirterek, almada
iki adet M-C metodu rnei sunmulardr. Birinci rnekte kesit giriinde sabit debi
olduunu varsaym, ikinci rnekte fiziksel olarak gerek zamana bal bir giri
artn dikkate almtr. =C
r
art iin sonular aratrmlar, problemi C
r
=1/10
kullanlarak tekrar zmler, her iki kurgu iin ortaya kan zm kesin
zmlerle karlatrmlardr. Grece hatay kesin deer ve kesin deere bal
olarak hesaplanm deer farkn mutlak deerinin oran olarak ifade etmiler, =C
r

art iin minimum hata deerlerini salamlardr. Hidrolik telenmenin saysal
emalarndaki yuvarlama hatasn nc dereceden hesaplamlar, art kabul
edildiinde , C
r
ve parametrelerine bal emann nc dereceden doru
olduunu, dahas bu parametrelerle ilgili olarak doru saysal zm elde etmek
iin yaplan almann =C
r
artna yneldiini, bu artla birlikte sadece C
r
=1/2
ve 1 iin Q(i, j+1) denkleminin nc dereceden doru olduunu, C
r
=1 olmas
halinde herhangi bir ekilde saysal yaylm grlmediini bundan dolay da
adveksiyon ve dispersiyonun elde edilemeyeceini belirtmilerdir. C
r
=1/2 deerinin
saysal dispersiyon salayan en iyi deer olduunu, adveksiyon dispersiyon
32


denkleminin zlmesi iin en iyi emann basit ak ema olduunu ifade
etmilerdir.

Blandford ve Ormsbee (1993), yaptklar almada geirimsiz, prizmatik, trapez ve
gen kanal geometrileri kullandklar kanal alarnda difzyon dalga yaklamna
dayanan hesaplamal bir algoritma sunmulardr. Difzyon dalga denklemlerinde
mesafe yaklam iin sonlu elemanlar, zamansal ayrklatrma iin ise kapal
dorusal zaman enterpolasyon emas kullanmlardr. Model an birleim noktalar
snr artlarnda her bir kanal kesiti iin bamsz olarak ayrklatrmaya ve
deerlemeye olanak salayan ikinci bir iterasyon emas kullanmlar, bu yaklamn
kanal a sistemlerinin zmnde depolama ve matris analizlerine duyulan ihtiyac
nemli lde azalttn, almada sunulan a noktalarndaki snr art
iterasyonlarndaki sabitlii salamaya alan uygun bir zaman arttrma emas iin
nonlineer matematiksel denklemlerde kapal ema tekrarl deerlemesinin baarl bir
ekilde sonulandn ortaya koymulardr. Bu emann herhangi bir simetrik ve
bal matematiksel denklemlerinin sistem matrisi gncellemesine ihtiya
duymadn, modelin, kanala giren herhangi bir yanal akmn yannda kanal a
boyunca belirlenmi hidrograf serisini de telediini belirtmilerdir. Ulatklar
saysal sonularda zamana bal uygun akm sonular elde etmek iin greceli az
sayda sonlu elemana ihtiya olduunu, adapte edilebilen zaman arttrma emalarnn
kullanmnn, dikkate alnan standart zaman integrasyon emalar iin uygun akm
hidrograflar ile sonulandn gstermilerdir. Ancak artan ile artan Crank-
Nicolson emas (=1/2) ile gsterilen doruluk seviyesini elde etmek iin birka
zaman aralna ihtiya olduunu belirlemiler, bundan dolay da Crank-Nicholson
emasnn kullanlmas gerektiini vurgulamlardr.

Fread ve Lewis (1993), bir boyutlu tam St. Venant denklemlerinin drt noktal kapal
nonlineer sonlu fark saysal zmne dayanan kararsz akm modellerinin baarl
bir uygulamasnda, mesafe adm Dx ve zaman adm Dt nin seilmesinin nemli bir
adm olduunu belirtmilerdir. Nadiren baarl olarak kullanlan ampirik seim
kriterine dayanan teorik bir aklama yapmlar, bununla birlikte gelimi bir zaman
seim kriterini vermilerdir. ok dz ya da ok dik eimli kanallarda hzldan yavaa
33


doru ykselen hidrograflarda geni bir bantta kararsz akm uygulamalar iin
saysal bir yaknsama test teknii kullanarak seim kriterinin uygunluunu ortaya
koymulardr.

Ponce ve Huston (1994), takn dalgalarnn iletim, difzyon ve yaylmlarnn
boyutsuz ksmi diferansiyel katsaylarnn sadece Froude ve Vedernikov saylarnn
bir fonksiyonu olduunu gstermiler, Froude saysnn, ortalama hz ile rlatif
dinamik dalga hz arasndaki oran olduunu, Vedernikov saysnn, rlatif kinematik
dalga hz ile rlatif dinamik dalga hz arasndaki oran olduunu belirtmiler, nc
derece iletim, difzyon ve yaylm denkleminin hem difzyonun hem de yaylmn
nemli varsayld takn yaylm problemlerinin analizinde kullanlabileceini ifade
etmilerdir.

imen (1995), gen ve dikdrtgen enkesitli akarsularda difzyon metodu
kullanarak takn telenmesi zerinde almtr. Difzyon denklemini sonlu farklar
cinsiden yazarak saysal bir metot elde etmi, hazrlad yazlm ile yatak eiminin,
yatak evi ters eiminin ve yatak taban geniliinin takn zerindeki etkilerini
incelemitir. Elde ettii sonulara gre takna etki eden parametreleri belirlemi,
almaya ait ampirik formlasyon gelitirmitir. Dikdrtgen ve gen enkesitli
akarsularda farkl takn piki ve oluum sreleri elde etmi, kesit uzunluunun
artmasyla zaman aralnn azaldn, Dx ile Dt arasnda ters orant olduunu,
telenme mesafesinin artmasyla takn pikinde azalma, takn oluum sresinde art
meydana geldiini, takn telenmesinde akarsu enkesiti etkisinin byk olduunu
ortaya koymutur.

Moussa ve Bocquillon (1995), karmak akarsu alarndaki takn telenmesine iyi
adapte edilebilen yeni bir sonlu fark zm algoritmasn elde etmeyi amalamlar
ve difzyon dalga denkleminin modifiye bir formunu gelitirmilerdir. Yeni
algoritmada, nce mesafe daha sonra zamanda zm yapan konvansiyonel
yaklamn tersine difzyon denklemini nce zamanda daha sonra mesafede
zmlemilerdir. Kullandklar yeni algoritma, deiken mesafe admlar, deiken
hz ve difsivitenin yan sra yanal akmn herhangi bir mesafede ve zamanda
34


dalmn yapmaya da olanak salamtr. Modifiye difzyon dalga denklemine
bal yeni algoritmann doruluunu boyutsuzlatrlm deikenler ve ematik snr
artlar kullanarak test etmilerdir. Saysal metotlar deerlendirirken hata kriteri
semilerdir: maksimum debi, zamanda maksimum pozisyon ve giri akmnn sebep
olduu kararszlk. Tam difzyon takn telenmesi problemlerinde Gney Fransa
daki Gardon dAnduze havzasndaki takn telenmesi benzeimi ile test edilen
CNT ve CNX algoritmalarnn benzer sonular ortaya koyduunu, saysal metodun
doruluunun mesafe ve zaman ayrklatrmasnda yanal akmn hacmine ve
datmna da bal olduunu ifade etmilerdir.

Chung vd. (1996), yaptklar almada, zamana bal mansap ve memba debi snr
artlar problemleri gibi Dirichlet snr artlar iin kapal form zmleri
sunmulardr. Adveksiyon ve difzyon denklemlerinin Neumann ve Robin snr
artlaryla zm iin Laplace dnmnn saysal devriini kullanmlardr. Bu
yntemin, devrik fonksiyonun bir Fourier serisi yaklamn ve Laplace devrik
integralinin trapez integrasyonundan faydalanan Crump tekniine dayandn
belirtmilerdir. Seviye-debi bantsn sreklilik denklemiyle ilikilendirmiler, zel
bir durum olarak mansap su seviyesini dzenlemek suretiyle Neumann snr artn
tretmiler, Robin snr artn ise mansap snr ve momentum denkleminin seviye
debi ilikisi temeline bal olarak elde etmilerdir. Robin geii ktle yerine
momentum korunumuna ynelirken, Neumann snr art momentum yerine ktle
korunumunu saladn, = 5/3 artnn salanmas halinde hem ktlenin hem de
momentumun korunduunu belirtmilerdir. Giri hidrografn parametrenin
fonksiyonu olan Hermite polinomlar ile gstermilerdir. Peclet saylarnn 10 dan
kk olmas durumunda Muskingum metodu kullanldnda durgunsu etkilerinde
ok ar tahmin hatalar meydana geldiini, Peclet says artnn Muskingum
metoduna ve seviye-debi ilikisine dayanan telenme sonular arasndaki farklarn
azalmasna yol atn, mansap snr artlarnn deerinin azaltlmasnda ok fazla
nemli bir yer tekil ettiini, herhangi bir x kesitindeki takn akmnn, Peclet
saylarnn 10 dan dk olmas durumunda nemli saylabilecek lde durgunsu
etkisine maruz kalacan, bundan dolay mansap snr artlar tiplerinin doru
formlasyonunun elde edilmesinin nem kazandn belirtmilerdir.
35



Hicks (1996), topografik haritalardan elde ettii verileri ilave ederek snrl arazi
verisine dayal gvenilir bir hidrolik takn telenmesi modeli kurmay amalamtr.
British Columbia Peace akarsuyundaki Bennett Barajndan; Northeastern
Albertadaki Wood Buffalo Milli parkna kadar olan akarsu kesitinden elde edilen
veriler iin yaklamn geerliliini rneklemitir. Hidrolik modelin, karakteristik
yaylan Galerkin sonlu eleman metodu kullanarak zm olduu St. Venant
denklemlerine dayandn, modelin gelitirilmesindeki tek kalibrasyon
parametresinin, kanal srtnme katsays, zellikle Manning n deeri olduunu,
parametrenin ilk deerinin literatrden alnan 1:2 yllk takn olaylar gzlenmi
verilerine dayandn belirtmitir. 1980 ve 1987 yllar iin llm ve hesaplanm
takn hidrograflar arasnda iyi bir uyum olduunu, Peace kesitinde llm ve
hesaplanm hidrograflar arasndaki farkllklarn az byk olduunu, bununla
birlikte kesit iin elde edilen kanal geometrisi aratrmalarnn yetersiz olmasna
ramen sonularn umut verici olduunu, snrl arazi verileri ve topografik harita
verilerine dayanan hidrolik takn telenmesi modelinin takn hidrografnn tahmin
edilmesi iin yeterli olabileceini, ele alnan modelin nemli bir avantajnn da iki
gzlem istasyonu arasndaki takn hidrografnn elde edilebilmesi olduunu ifade
etmitir.

Jin ve Fread (1996), kararsz akmlarn modellenmesinde, telenme kesitinin belli
blmlerinde, belirlenmi akm hacmi kayplar ya da girilerinin etkilerinin bazen
dikkate alnmasnn gerekli olduunu, akm kayplarnn, ilave yanal akm teriminin
St. Venant denklemine eklenmesiyle hesaba katlacan belirterek, almada, yanal
akmn neden olduu akm kayplarn belirlemek iin bir teknik gelitirmeyi
amalamlardr. Yanal akmlarn neden olduu akm kayplar iin elde edilen
fonksiyonel formu, kaybn, yersel akm hzna ve sresine gre nispi olduu ve
kayplarn meydana geldii kesit boyunca toplam akm hacminin belli ekilde
datmna dayanarak gelitirmilerdir. Test uygulamalarndan tekniin ok iyi
sonular ortaya koyduunu ifade etmiler, NWS (National Weather Service)
FLDWAV (Flood Wave Model) modelinin telenme kesiti boyunca iki enkesit
36


arasnda herhangi bir miktardaki akm hacmi kayplarnn hesaba katlmasna olanak
verdiini belirtmilerdir.

Moussa (1996), yapt almada, genellikle akarsulardaki taknlarn telenmesinde
kullanlan difzyon dalga denklemi, debinin iki temel fonksiyonu hz ve difsivite
zerinde almtr. Yanal akm olmakszn bu iki parametrenin sabit kabul edilmesi
halinde difzyon dalga denkleminin analitik zm Hayami modelidir. Takn
telenme parametrelerinin kaydedilmi giri ve k akmlarna gre belirlemesinin
ardndan Hayami modelini kullanarak k akmn simle etmitir. almada iki
farkl rnek uygulama yapmtr, birincisinde, memba kesitindeki hidrograf bilgisine
ve yanal akma bal olarak mansap kesitindeki hidrografn tahminini, ikincisinde ise
memba ve mansap kesitindeki hidrograf bilgisine dayanarak mansap ve memba
arasndaki yanal akmn belirlenmesini amalamtr. ki kesit arasnda takn
telenme metodolojisinin kurulmas iin membada giri akm, mansapta k akm
deerlerini ihtiya olduunu belirtmitir. Uygulad metodun esas amalarnn
gerek zamanl tahmin ve ksmi diferansiyel denklemlerin zmnde saysal
kararszlklardan kurtulmak iin kontrol uygulamalar olduunu ifade etmitir. Allier
havzas zerinde yapt almada metodun verimliliini ve tm kanal kesitine
niform olarak datlan yanal akmla birlikte takn telenmesi iin olumlu sonular
verdiini ifade etmitir.

Moussa ve Bocquillon (1996), genellikle akarsulardaki takn telenme
problemlerinin zmnde St. Venant sisteminin sonlu fark algoritmalar
kullanlarak difzyon dalga denklemlerine dntrlm formlarnn kullanldn,
saysal metot ile hesaplamalarda kullanlacak zaman ve mesafe admlarnn seiminin
esasen takn hidrografnn formuna ve akarsuyun hidrolik zelliklerine dayandn
ifade etmitir. Yukarda belirtilen erevede yaptklar almada iki kriter dizisi elde
etmeyi amalamlardr, bunlardan ilkinin deiik dalga tipleri iin parametre
deerlerini belirlemek olduunu dierinin difzyon dalga modelinin zel bir
durumunda saysal algoritma kriterlerini ve uygun mesafe ve zaman admlarn
belirlemek olduunu, akarsu dalga davran fikrine dayanan birinci analizin,
srtnme ve atalet arasndaki dengeye dayanarak yapldn belirtmitir. Takn
37


dalgasnn zaman karakteristiinin byklyle ilgili olarak kardklar sonularn
kararl uniform akmlar iin Froude saysnn ve hareketin kararsz bileeninin
boyutsuz dalga saysnn bir fonksiyonu olduunu aklamtr. kinci blmde
difzyon dalga problemi ve saysal kararszlklarla ilgili sorunlar incelemilerdir.
Hesaplama algoritmasnn seimi iin kullanc klavuzu olabilecek bir teknik elde
etmeyi ve saysal metotla ortaya kan hatalar belirmeyi amalamladr. Teknii
Fransada Loire akarsuyu iin takn telenme benzeiminde uygulamlardr. Giri
k hidrograflarnn analizlerine dayanan, saysal algoritma ile ortaya kan hatay
tahmin etmeyi salayan ve hata kriterini ve hesaplama zamann minimize eden
mesafe ve zaman admlarnn optimize edildii bir metodoloji kullanmlardr.
hata kriteri iin farkl CNX ve CNT algoritmalar kullanmlardr. almada analitik
metotla elde ettikleri gereki zmle iki sonlu fark algoritmasyla elde ettikleri
sonular karlatrmlardr. Sonular arasndaki karlatrmann sonlu fark metodu
seimlerinin optimizasyon tekniinin etkililiini ve mesafe ve zaman admlarnn
doruluunu gsterdiini ortaya koymulardr. Yararlandklar denklem sistemindeki
srtnme teriminin atalet terimlerini basklad durumlarda difzyon ve kinematik
dalgalarn meydana geldiini gstermilerdir. Bununla birlikte ayn metodolojinin
farkl parametre dizinlerine ihtiya duyan dier algoritmalar iin de kullanlabilir
olduunu belirtmilerdir.

Moussa ve Bocquillon (1996), Gney Fransa daki Gardon dAnduze havzasna ait
verileri kullanarak her bir zaman aralnda sonlu fark ayrklatrma tekniklerine
dayanan difzyon dalga denkleminin modifiye bir formunu kullanmlar, karmak
bir kanal a boyunca iyi adapte edilebilen yeni bir zm algoritmasn elde etmeyi
amalamlardr. Parabolik difzyon dalga denkleminin zmnde Crank-Nicholson
sonlu fark yaklamn kullanmlar, algoritma ile mesafe ve zamanda herhangi bir
yanal akmn dalm yapmlardr. Yeni algoritma ile mesafe ve zamanda yanal
akm dalmnn yannda deiken mesafe aralklarnn, deiken hz ve difzyonun
kullanmna imkn salamtr. Algoritmann doruluunu boyutsuz deikenler ve
ematik snr artlar kullanarak yaplan saysal denemelerle ortaya kan geleneksel
algoritmann sonularyla karlatrmlar, mansap snr artn oluturan giri
akmnn sebep olduu stabilite bozukluuna zel nem vermilerdir. Saysal metodu
38


belirlemek iin hata kriteri ortaya koymulardr: maksimum debi, zamanda
maksimum durum ve giri akmnn sebep olduu stabilite bozukluu. Tam difsiv
dalga takn telenmesi problemi iin CNX, CNT ve CNT olmak zere algoritma
iin yaptklar almada benzer sonular elde etmilerdir. Sonulardan ayn zamanda
x ekseninin modifiye edilmesiyle yeni algoritmann verimliliinin nemli lde
arttrlabileceini ortaya koymulardr. Bunun yannda takn telenmesine ait saysal
modelin doruluunun mesafe ve zaman ayrklatrmasna, hacme ve yanal akmn
datlmasna bal olduunu da ifade etmilerdir.

Rutschmann ve Hager (1996), yaptklar almada sabit genilik, eim ve srtnme
deerlerine sahip kanallarda tek pikli taknlarn yaylm zerindeki enkesit eklinin
etkisine atfta bulunmulardr. Akarsu takn dalgasnn detayl saysal
hesaplamasnn yaplmasndan nce, tahmin edilecek ekil geometrisinin ne kadar
gereki olduu dikkate alndnda sonularn etkileyici olduunu sylemilerdir.
Problemin genellikle takn dalgasnn zelliklerini bozmadan yaplacak birka
sadeletirme varsaymndan balayarak zldn, elde bulunan ana
parametrelerin difzyon katsays ve biim faktr olduunu, problemin
formlasyonunun snr ve balang artlaryla balantl olduunu belirtmiler,
saysal almann sonularn detayl bir ekilde ortaya koymular, difzyon ve
enkesit ekli asndan pik debinin yan sra dalga pikinin ve dalga ucunun var
sresini de ieren takn dalgasna ait ana zelliklerine ait tanmlamalar
sunmulardr. Drtgen, gen, parabolik gibi farkl kanal ekillerinin olduu
durumlardaki takn dalgalar iin kurduklar difzyon modelde tek pikli yaklam
hidrograf iin genelletirilmi zm ortaya koymulardr. Yksek derecede
nonlineer denklemi sonlu eleman metodu ile zmler, zamann ve mesafenin
fonksiyonu olan debi iin zm, karakteristik difzyon katsays ve biim faktr
iin tartmaya sunmulardr. Difzyon katsaysnn hem pik debi hem de dalga
yaylm zerinde orta seviyede bir etkiye sahip olduunu belirlemilerdir. Bununla
birlikte enkesit eklini de detayl bir ekilde analiz etmiler, ve takn dalgas rnei
zerinde bu etkinin sadece kk bir etkiye sahip olduunu gstermilerdir. Q
0
, V
0

ve t
0
n tm parametreler iin temel lekleme deerleri olduundan hidrograf
yaklamnda ok daha fazla etkiye sahip olduunu belirtmiler, difzyon katsays
39


ve V
0
hznn belirlenmesinde dorudan etkisi olmamas sebebiyle taban eimi S
0
ve
K srtnme katsays deerlerinin de ortalama bir etkiye sahip olduunu ortaya
koymular, takn dalgalar zerindeki yersel daralma ve genileme etkilerinin
gelecekte yaplacak aratrmalara braklmas gerektiini vurgulamlardr.

Bajracharya ve Barry (1997), lineerize difzyon telenme problemleri iin doruluk
kriterleri zerinde almlar, ikinci mertebeden doru M-C metodu iin mesafe
aral bykln mesafe arlk faktr kullanarak belirlemilerdir. M-C
metodunun tamam doru sonular ortaya koymayacak sonsuz sayda uygun zme
izin verdiini, mevcut almann garanti edilmi ikinci, nc ve drdnc
mertebeden emalarn elde edilmesinde baarl olduunu belirtmiler, doru
zmleri elde etmek iin hem mesafe aral hem de zaman aral deerlerinin
makul bir ekilde seilmesi gerektiini ortaya koymular, kinematik dalga
denkleminin zmnde kullanlan genel sonlu fark emasnn yuvarlama hata
analizinden balamak zere, lineerize difzyon telenme denkleminin ikinci, nc
ve drdnc dereceden doru zmlerinin elde edilmesi iin gerekli artlar
tretmilerdir. Verilen difzyon katsays ve hz iin, bamsz seilen mesafe
aralklarnda nc ve ikinci mertebeden zmler mevcuttur, buna gre drdnc
mertebeden emann mesafe araln belirlemilerdir. Tablo halinde zetlenen
sonular ierisinde mesafe aral byklne dikkat ekmiler, drdnc
mertebeden doruluk iin optimum mesafe ve zaman aral byklkleri srasyla
26D/c ve 23D/c
2
olarak vermilerdir. kinci mertebeden doru emann optimum
zmlerini elde etmek iin yuvarlama hatas kriterini tretilen artlarla
birletirmilerdir. Bu birlemeyi nc ve drdnc dereceden doru emalar kadar
doru sonular elde etmek iin gstermilerdir. ngilteredeki Wye akarsuyuna ait
takn verilerini kullanlarak basit ak ema metodu ile zmlemeler yapmlardr.
nc mertebeden en iyi zm, Dx mesafe aral deeri 23D/c deerine
yaklatka elde etmilerdir, bu deer kk C
r
deerlerine tekabl etmektedir. Buna
ramen, kk C
r
deerleriyle ilikilendirilen problemin balang aamalarnda
negatif akmlar olduunu, nc mertebeden doru emalardaki negatif olmayan
akmlardan emin olmak iin mesafe aralklarnn en aznda 4D/c olmas gerektiini,
en iyi ikinci mertebeden zmler iin Dx deerinin 2D/c deerine yakn ancak
40


byk olmas gerektiini ortaya koymulardr. Bajracharya ve Barry, artan mesafe
aral byklklerinde daha doru sonularn elde edildiini, buna ramen
uygulamalarda daha kk aralklarn daha esnek olduunu, drdnc ve ikinci
mertebeden sonular arasnda ok fazla farkn olmadn, bu durumda en basit olas
emann karma hcre modeli olduunu ve bu modelin lineerize difzyon yaklam
kullanarak takn telenmesi problemlerinin zmlerinde yeterli derecede doru
sonular verdiini belirlemilerdir.

Cappelaere (1997), almasnda takn telenmesi modellerinde ok yaygn bir
durum olan sfr atalet yaklamna dayanan difsiv dalga analojisi ile yeni bir metot
gelitirmitir. HAND olarak adlandrlan metot ile genel non-lineer difsiv dalga
yaklamnda, debi yaylm zerindeki basn gradyan etkisinin en uygun biimde
hesaplanmasn salayarak akm telenmesi iin deiken parametre difzyon
denkleminin modifiye edilmesi sayesinde doru zm elde ettiini, Temel St.
Venant denklemleriyle artan model uygunluu, sradan difsiv dalga modelleri gibi
debi iin zm yaplrken en iyi momentum ve ktle korunumu temel prensiplerini
salamay garanti ettiini belirtmitir. Bundan dolay, potansiyel olarak metodun
geni lde uygulanabilirlii, modelin daha basit olmas ve tam St. Venant modeli
ile karlatrldnda daha az veriye ihtiya duymas gibi avantajlar birletirmitir.
Bu yeni denklem formlasyonunun yksek oranda doruluunu salamak iin, non
lineer difzyon tip denklem formuna iyi uydurulmu kademeli mertebe ve ilem
ayrklatrma metoduna dayanan tam saysal zm prosedrn uygulamtr.
HAND metodunun modelleme kabiliyetini hem tam olarak tanmlanan hidrolik
sistem iin tam St. Venant zm ile kyaslayarak hipotetik, dzenli kanal iin hem
de kaydedilmi hidrograf mevcut olan ancak kanal geometrisi bilinmeyen doal bir
kanal kesiti olan ngilteredeki Wye nehri iin ortaya koymutur. Modeli ayn
zamanda dier bir alternatif yksek doruluklu yaklam olan ve yaylm katsays
deiimleri kanunlaryla ilgili, gerek akarsu kesitinin debisine eit bir kanal olarak
taslanan kurgusal sentetik kanal deerlerini kullanan St. Venant denklemleriyle tam
hidrolik modellemeyi ieren MEC metodu ile test etmitir. Tm durumlarda HAND
metodu ve tam St. Venant zmleri arasndaki sonularn ok uygun olduunu,
HAND metodunun yaylm problemlerinin byk ounluunda difzyon ve
41


kinematik dalga metotlarndan daha gvenilir olabilecei karmnn
yaplabileceini belirtmitir.

Jin ve Fread (1997), doal kanallarda bir boyutlu kararsz akmlarn modellenmesi
amacyla, karakteristik esasl ak bir saysal ema gelitirmilerdir. Elde ettikleri
emay orijinal drt noktal kapal ema ile birletirerek NWS FLDWAV modelinde
uygulamlardr. St Venant denklemlerine uygulanan alternatif saysal zmde,
prizmatik olmayan kanal en kesiti, takn dzlemi enkesiti, kanal d depolama ve
deiken i snr artlar dikkate almlardr. Yeni ak emay geni lde test
etmiler ve kapal ema ile karlatrmlardr. Yaptklar almada, yeni ak
emann, byk dalgalar ve kritik kark akm rejimine yakn kararsz akmlarn
olduu baz durumlarda doruluk ve ok ynllk saladn gstermilerdir. Her
iki farkl modelin, hem ak ema hem de kapal emann avantajlarndan
yararlanmak iin ak-kapal oklu telenme teknii kullandklar almalarnda,
ak emann gcn arttrdn, baz zel kararsz kark akm uygulamalarnda
FLDWAV modelinin performansn iyiletirdiini ortaya koymulardr.

Keskin ve Araliolu (1997), sabit kanal geniliine sahip dikdrtgen kesitli ak
kanallarda takn telenmesi iin St. Venant denklemlerinin zmnde momentum
denkleminin yeni bir formunu gelitirmilerdir. Bu yeni formlde, momentum
denklemini, kanaln enkesit alan ve debisiyle ilgili iki parametreye sahip ksmi
diferansiyel denkleme dntrmlerdir. Sadeletirilmi dinamik modeli, blnm
diyagram formunda ilemin olduu zamanda ileri, mesafede geri olmak zere ak
bir sonlu fark emas kullanarak zmlerdir. zm prosedrnde, momentum
denkleminden debiyi hesapladktan sonra verilen bir kanal noktas iin sreklilik
denklemini kullanarak enkesit alann elde etmilerdir. Modelde, basit bir kaskad
saysal algoritma rnei kullanmlar, saysal modelde sabit kanal genilii ve
jS
f
/jx trevinin ihmal edilebilir olduu varsaym kullanmlardr. Elde ettikleri
sonular literatrden seilmi genel dinamik model zm sonularyla
karlatrmlardr. Yaplan karlatrma ile sadeletirilmi dinamik model
zmleri ile genel dinamik model zm sonular arasnda iyi bir uyumun
olduunu, bununla birlikte sadeletirilmi modelin dierine gre formlasyonunun ve
42


hesaplamasnn daha kolay olduunu ortaya koymulardr. Sadeletirilmi dinamik
modelde, farkl mesafelerdeki hesaplanm k hidrograf ile karlatrdklarnda;
snmlenmenin mesafeyle azaldn fakat iletimin arttn ortaya koymulardr.
Takn telenmesinde sadeletirilmi dinamik modeli kinematik metot zmleri ile
karlatrmlardr. Sonularn, kinematik modele gre sadeletirilmi dinamik
modellerin daha kk pik debi ve daha kk pik debiye ulama zaman ortaya
koyduunu gstermilerdir. Sadeletirilmi dinamik modeldeki snmlenmenin,
hidrografn geometrik formu ve pik akm gibi giri hidrograf karakteristiklerine
bal olduunu, kinematik modelde ise giri hidrografnn ekline bal olmadn,
bu durumun, sadeletirilmi modelin, kinematik formlasyonun tamamen uygunsuz
olduu durumlarda kullanlabileceini ifade etmilerdir.

McKay (1997), kanal geometrisini belirlemek iin gerekli olan verilerin yeterli bir
ekilde elde edilmesinin maliyetinin yksek olduunu, hidrolojik verinin mevcut
olmad durumlarda, mevcut gzlenmi deerler erevesinde akmlarn tahmin
edilmesi amacyla hidrolik modellerin neminin arttn ifade etmi, bu sebeple
almada, hidrolik bir takn telenmesi metodunda kullanmak zere ihtiya
duyulan en az kanal verisi zerine bir alma yapmtr. almada, akm seviyesi ve
ortalama kanal hzlarn belirlemede hidrolik modellerin yeterliliini de gzden
geirmitir.

Singh vd. (1997), yaptklar almada, atalet terimlerini ihmal etmek suretiyle St.
Venant denklemlerinden bir boyutlu nonlineer difzyon dalga denklemi
tretmilerdir. Bir saysal ema ile zaman ve mesafe eksenini ayrklatrmlar ve
verilen bir Dt zaman aral iin optimum Dx mesafe araln belirleyerek fark
terimini de ihmal etmiler ve karma hcre metodu kullanarak diferansiyel denklemi
fark formuna dntrmlerdir. Karma hcre metodunun sadece birinci derece
sonlu fark formunu ierdiini, bunun sadece hesaplama zamann deil saysal
yaylm da engellediini belirlemilerdir. Takn telenmesi iin kullandklar ak
formun programlama iin de basit olduunu, modelin doal kanallardaki birden fazla
kol iin de uygulanabilir olduunu belirlemilerdir. almada kullandklar karma
hcre metodu ve lineer kanal telenme metodunda parametrelerin kaydedilmi giri
43


ve k verileri kullanarak optimize edilmesine gerek duymamlardr. Akm
ykseklii, genilik, ortalama hz gibi kanal enkesiti hidrolik elemanlarn kendi
parametrelerini belirlemek iin kullanmlardr. Dt 0 iin, Q debi, S
0
yatak eimi,
B kanal genilii, C
k
kinematik dalga hz olmak zere Dx = Q/(2 S
0
B C
k
) mesafe
aral bykln KalininMilyukov tarafndan hedeflenen karakteristik uzunluk
ile ayn olduunu tespit etmilerdir. Uyguladklar her iki durum olan karma hcre
metodu ve lineer kanal takn telenme metodu iin elde ettikleri sonularn
gzlenmi takn hidrograf ile ayn olduunu ortaya koymulardr.

Singh vd. (1997), baz hidrolojik problemlerin zmlerinde takn telenme
tekniklerine ihtiya duyulduunu, bunlardan ok yaygn olarak kullanlan dinamik
takn telenmesi teknii iin, dngsel bir anahtar eri olsa bile mansap snr art
gibi bir tekil anahtar eri varsaymnn kullanldn belirtmilerdir. almada,
memba kesitleri iin hesaplanan sonularda nemli hatalarn ortaya kmad
durumlarda tek bir anahtar erisinin temin edilebildii mansap kontrol kesiti iin bir
kriter sunmular, ileri srdkleri kriterin, drt noktal merkezi kapal ema kullanarak
takn dzlemi olan ya da olmayan prizmatik trapez kesitli kanallarda sabit
przllk katsaylar ile hipotetik hidrograf telenmeleriyle elde edilen sonulara
dayandn belirtmilerdir. Takn dzlemi olan kanallarda ana kanal ve dzlem iin
ayn przllk katsaysn kullanmtr. Farkl genilik, taban eimi, kanal
przllk katsays olan trapez kanallar iin yapt almada, bu deikenlerin
farkl kombinasyonlar iin telenmelere yer vermi, sonu olarak, verilen bir giri
hidrograf iin bilinen kanal karakteristiklerinde optimum uzunluun belirlenmesini
salayan formlasyon ortaya koymulardr.

Sivapalan vd. (1997), ak biimde atalet terimlerini ieren non-lineer difzyon dalga
denklemini zerinde almlardr. Akm yzeyi eiminin yatak eimine oranna
bal olan St. Venant denklemleri yaklam ortaya koymulardr. St. Venant
denklemlerinin boyut analizlerini yapmlar, sadece atalet kuvvetlerini ieren, hem
atalet kuvvetlerini hem de yatak eimin farkl deerlerini ieren, hem atalet
kuvvetlerini hem de basn kuvvetlerini ieren ve son olarak hem yanal akm
deerlerini hem yatak eimi deiimlerini ve momentum katsays deiimlerini
44


ieren drt farkl durum iin zmleme yapmlardr. Kullanlan denklemin
yerekimi ivmesi ve srtnme kuvveti ile karlatrldnda daha kk deerlere
sahip olan atalet ve basn kuvvetlerinin mevcut olduu takn olaylar iin
uygulanabilir olduunu ortaya koymulardr. Burada akarsu kesiti geometrisi ve
basn kuvvetleriyle bants olan atalet kuvvetlerinin byklyle ilgili herhangi
bir varsaym yaplmam, akm direnleri iin hem srtnme hem de biimsel etkileri
ieren genel tanmlamalar kullanmlardr. Uniform akm artlarnn mevcut olduu
durumda akm karakteristikleri bantlarn dorudan standart geometrik kaytlardan
elde etmilerdir. Saysal modelde, Avustralyada New South Wales Gundagai ve
Wagga Wagga arasndaki doal kanal kesiti iin saysal bir sonlu fark modelini
dikkate deer bir baar ile uygulamlar, ampirik bir kesit-ortalama dalga hz-debi
bants kullanmlardr. Uygulamalardan elde edilen sonularnda, model
simlasyonlar arasnda, sabit ve deiken c
0
ve D deerleri iin dikkate alnacak
lde farkllklarn olduunu, ayn zamanda her bir takn durumu iin kalibre
edilmeden elde edilecek referans debinin kanal kesitinin mansabnda kaydedilmi
hidrograflar ile uyumlu olmasnn kukulu olduunu belirtmilerdir. Bu durumun,
kalibre edilmeksizin elde edilen akm ve kanal kesiti kaytlarnn mevcut olduu
kabul edilebilir hidrograf tahminlerinin yapld non-lineer durum ile elitiini
ortaya koymulardr. Bahsedilen hususun geleneksel lineer difzyon analojisi
zerinde bir avantaj meydana getirdiini bildirmilerdir. Sivapalan vd., yine de
almann, genelletirilmi non-lineer difzyon dalga denkleminin etkisini tam
olarak ortaya koymadn, ya ilave terimlerin nemli olduu bir baka kanal
kesitinde ya da tam dinamik dalga modeliyle yaplacak bir karlatrma ile gelecek
almalar iin bir konu meydana getirdiini belirtmilerdir.

Ferrick ve Goodman (1998), balang akmndan yksek kararl akma ykselen
kk bir ani akm iin lineer dinamik dalga ve difzyon dalga iin analitik zmler
elde etmilerdir. zmlerden dalga profili zerindeki noktalardaki hzlar iin
denklemler gelitirmiler, bunlar kinematik dalga ve dinamik dalga hzlar ile
ilikilendirmilerdir. Atalet sebebiyle ortaya kan farkllklar belirlemek iin, lineer
denklemleri sistematik bir ekilde durum almalaryla karlatrmlardr. Bu
karlatrmalarda, zmlerdeki genel kabullerde de yer ald ekilde, seilen profil
45


noktalarndaki hzlar, bu noktalarn x-t dzlemi zerindeki seyrini ve seilen
zamanda tam profilleri kullanmlardr. Hem dalga difzyon katsaysnn hem de
Froude saysnn artmasyla greceli ksa zaman ve mesafe lekleri zerinde
balang difzyon dalga hatalarnn ortaya ktn, nonlineer tekil dalga
zmlerinin lineer dinamik dalga ile paralel olduunu fakat bunun rastgele byk
akm artlarna uygulanabileceini belirtmilerdir. Dalga geniliinin artnn, tekil
anahtar erisini lineer dalgannkinden uzaklatracan, profil boyunca maksimum
Froude saysnn ve enerji gradyannn artacan ve ileriye doru hareket edeceini
ortaya koymulardr. Lineer dalgalarn kullanld ayn durum almalarnda
genilik orannn zerinde dinamik dalga difzyon dalga karlatrmas yapmlar,
difzyon dalga denklemleri iin tekil bir difzyon zm gelitirmilerdir.

Cunge (1999), almasnda, Bajracharya ve Barry tarafndan hazrlanan
lineerletirilmi difzyon takn dalgas telenmesi iin doruluk kriterlerinin
verildii alma ile bunun zerindeki Szymkiewicz tarafndan hazrlanan kinematik
ve difzyon dalgalarnn benzerliklerinin ortaya konulduu almalar hakkndaki
grlerini ortaya koymutur. Muskingum metodunun gerekte bir balang deer
fonksiyonu olduunu fakat tam difzyon dalga problemi yaklamnn yetersiz
olduunu, bunun sebebinin de herhangi bir difzyon dalga zmnde gerekli olan
mansap snr artnn dikkate alnmadn ifade etmitir. Bundan dolay Muskingum
metodunun grece dik akarsular iin kullanlabileceini, bu tr akarsularn
hesaplamada mansap snr art etkilerini azalttn belirtmitir. Metodun enkesit
geometrisindeki dey deiimleri dikkate almadn, bu yzden genellikle
uygulamalarda verilen akarsu iin gzlenmi ya da hesaplanm deerler kullanlarak
kalibre edilen K ve X parametrelerine yer verildiini, metotta, kinematik dalga
denklemi iinde yer alan bir hipotez olan kapal bir tek deerli anahtar erisi
varsaymnn kullanldn ifade etmitir. Difzyon dalga denkleminin, sadece bir
boyutlu kararsz akm problemlerinin bir yaklam olduunu, atalet teriminin diren
terimleriyle karlatrlmad srece denklemin doru sonu vermeyeceini ve
takn dalgasn doru simle edemeyeceini belirtmitir. M-C metodunun ise
yukarda aklanan hibir eyi deitirmediini, metodun difzyon dalga denklemi
yaklamndaki K ve X katsaylarn belirlemek iin kolaylk saladn ifade
46


etmitir. Szymkiewicz tarafndan yaplan almada, Szymkiewicz in, Cunge
tarafndan 1969 da yaynlanan almada Muskingum formlnn hem kinematik
hem de dinamik dalgalar iin saysal bir yaklam olduunu bildirdiini ancak bunun
doru olmadn ifade ettiini belirtmi, bu yaklama katlmayarak Szymkiewicz
in hatal olduunu sylemi, bununla ilgili ortaya koyduu dayanaa yer vermitir.

Perumal ve Ranga Raju (1999), difzyon ve kinematik dalgalar arasnda geii
dzenleyen seviye ile birlikte debi formlasyonlarnda sadeletirilmi momentum
denklemlerini gelitirmeyi amalamlardr. almada ayn zamanda konveksiyon
difzyon denklemlerine dayanarak yukarda belirtilen denklemlerin zmlerini de
tanmlamlardr. Konveksiyon difzyon denklemleri yaklamnn gei snrndaki
takn dalgalar modeline uygunluunu aratrmlar ve bu denklemlerin
karakteristikleri zerinde dngsel anahtar erisi bak asna gre deerlendirme
yapmlardr. Denklemlerin uygunluunu farkl yatak eimleri ve srtnme
deerlerine sahip prizmatik kanal kesitlerindeki hipotetik seviye hidrograflarndaki
(1/S
0
)(jy/jx) ve (1/S
0
)(j
2
y/jx
2
) terimlerinin byklklerini belirleyerek
incelemiler ve ilk deerin yksek olmas halinde ikinci deerin ihmal edilebilir
olabileceini ortaya koymulardr. Benzer bir durumda (j
2
Q/jx
2
) byklnn
de ihmal edilebilir olduunu belirtmilerdir. Bu denklemlerin karakteristikleri ile
prizmatik kanal kesitlerinde anahtar erilerinin tanmlanabilmesinin yan sra
kararsz akmlarn modellenmesinde uygulanabilir olduunu gstermilerdir. Her ne
kadar bu denklemlerin formunun kinematik dalgannki ile ayn olduu sylense de
kararsz akmlar srasndaki anahtar erinin tanmlanabilmesinden dolay bu
denklemlerin, takn dalgasnn fiziksel difzyonunu modellemeye yatkn olduunu
ifade etmilerdir. Ayn sebepten tr, yaygn inann aksine, bu denklemin Jones
formlnde kullanmnn mantksal olarak doru olduunu belirtmilerdir.

Szymkiewicz (1999), Bajracharya ve Barry tarafndan lineerize difzyon takn
telenmesi iin bir doruluk analizi almas sunulduunu belirtmi, bu analizlerin
esas amacnn, hesaplanm deerler ve gzlenmi veriler arasnda kabul edilebilir,
kesinlemi Dt ve Dx gibi a boyutlarnn uygun deerlerini elde etmek olduunu
bildirdiklerini, ancak yazarlarn iki arlk parametresi ieren kutu ema ile zlm
47


kinematik dalgalar iin bir doruluk analizi sunduklarn belirtmitir. Yazarlarn
kinematik dalga zmlerinin, difzyon dalga zmleri gibi byk saysal hatalar
ierdiini kabul ettiklerini, gerekte hesaplama sonularnn benzer olabileceini
fakat bunun, bu sonular ortaya koyan denklemlerin de ayn olduu anlam
vermediini belirtmitir. Bu sebeple alma balnda referans verdii alma ile
ayn fikirde olmadn sylemitir. almann, kinematik dalga denklemiyle ya da
daha genel olarak adveksiyon-difzyon denkleminin saysal zmnn doruluk
analizi ile ortak bir taraf olmayan difzyon dalga denklemi gibi bir adveksiyon
denklemi ile ilgili olduunu, sonu olarak almada yaplan karmlarn kinematik
dalga denklemi ile ilgili olduunu, buna ilave olarak bazlarnn ok iyi bilindii ve
herhangi bir saysal hesaplama olmakszn ksmi diferansiyel denklemler iin saysal
metot teorisinden elde edildiinden kolaylkla formle edilebildiini ifade etmitir.

Castro (2000), kararsz akm telenmesi iin hidrolik performans grafiinin
uygulanabilirlii zerinde almtr. Metodun mansap ve membada debi ve akm
seviyelerine bal olarak kanal kesitindeki durgunsu profillerini zetlediini,
geleneksel olarak hidrolik takn telenmesinde St Venant denklemleri ya da onun
yaklamlarndan birinin saysal olarak zldn, zmlerde baz hatalarn ve
hesaplama a aralklarna bal olarak bu tekniklerin doru sonular ortaya
koymasnda da baz problemlerin olutuunu ifade etmitir. Ele ald modelde
momentum denklemi ve sreklilik denklemini saysal olarak kullanm, yaklam ile
deiken akm metodunu elde etmi, modeli, tekil kanallardaki dokuz kararsz akm
durumu ile dinamik dalga ve ataletsizlik yaklamlarna dayanan zmlerle
karlatrmtr. Uygulamalar ile kararsz akmlarn balang ve snr artlardaki
deiimleri gstermi, sonu olarak, modelin doal kanallardaki takn telenmeleri
iin uygulanabilir olduunu ifade etmitir.

Gkolu (2000), model almasnda, dikdrtgen ve trapez kesitli, basit ve ok kollu
akarsulardaki takn telenmesini incelemitir. Ele ald model ile dzensiz enkesitli
akarsularda da takn telenmelerinin incelenebildiini belirtmitir. ok kollu
kanallarda sisteme eklenen ya da sistemden ayrlan akarsu kollarnda takn
telenmesinin yaplamadn, bu akmlarn, ana kol iin yanal akm olarak kabul
48


edilerek zm yaptn, yanal akm etkisinin, hayali kanal uzunluu iin ift
taramal metot kullanarak incelediini ifade etmitir. Sreklilik ve hareket
denklemlerine dayal dinamik modelin karakteristik metodu, ak ve kapal ema
metotlar ile difzyon ve kinematik model yaklamlar tanmlarna, saysal zm ve
algoritmasna yer vermi, grafik sonular ortaya koymutur.

Moramarco ve Singh (2000), sreklilik denklemi ile momentum denkleminin
sadeletirilmi boyutsuz bir formunu birletirerek akarsu dalgalarnn davrann
tanmlamlardr. Nicel lineer analize dayanan, momentum denklemindeki atalet ve
basn etkilerinin lmne olanak salayan, akarsuyun geometrik karakteristiklerine
ve kararl uniform akmn Froude saysna dayanan adet boyutsuz parametre
gelitirmilerdir. Dinamik ve difzyon dalgalarn esas olarak kk kanal
eimlerinde meydana geldiini ve bunlar arasndaki geiin Froude says ile
karakterize edildiini, dier taraftan kinematik dalgann geni uygulama alanna
sahip olduunu, kanal eiminin % 1 den byk olmas halinde kinematik dalga
modelinin zellikle hidrolik akmlar tarif etmede uygun olduunu, bunun sebebinin
de doal kanallarda genellikle eimin % 1 den byk olmasnn, kanal boyunca
uniform olarak datlan yanal akmla birlikte lineerize edilen kinematik dalga
denkleminin analitik zmnn arzulanmas olduunu ifade etmilerdir. Mevcut
ya ak modelini lineerize kinematik dalga yaklamnn analitik zm ile
birletirerek modifiye etmiler, elde ettikleri modeli ak kanal alarnda
uygulamlardr. Nonlineer kinematik model kullanarak elde ettikleriyle
karlatrdklar sonularn hidrolik akmlarn benzeimi iin yeterli olduunu ancak
lineerize kinematik dalga modelinin, akmn nonlineer dinamik etkilerini
dzenlemediini ortaya koymulardr.

Mishra ve Singh (2001), matematik olarak c=dQ/dA ya da alternatif olarak Q; debi,
A; enkesit alan, c; dalga hz, u
0
normal akm hz, m; boyutsuz parametre olmak
zere c=(1+m)u
0
eklinde tanmlanan Seddon hz forml zerinde almlardr.
almada, kinematik dalga, difzyon dalga, kararl dinamik dalga, arlk dalga ve
dinamik dalga iin karakteristik denklemleri analitik olarak elde edilmesine yer
vermilerdir. Seddon hz forml ile hesaplanan dalga hz ile St. Venant
49


denklemlerinin lineer analitik zmnden elde edilen hz arasnda bir balant
olduunu, Seddon forml kullanldnda, dalga karakteristiklerinin mevcut analitik
zmle uyutuunu, atalet kuvvetlerinin baskn olmas halinde dinamik dalgann
arlk dalgasna, yapsal kuvvetlerin baskn olmas halinde de kinematik dalgaya
dneceini ortaya koymulardr.

Moussa ve Bocquillon (2001), yanal giri akmnn olduu difzyon dalga
probleminin zmnde, kesitli adm tekniine dayanan bir hesaplama metodu
kullanmlardr. Bu metotla, dalga problemini iki ayr tekil konveksiyon ve difzyon
problemine dntrmlerdir. Bu yntemin yayl hidrolojik modellerdeki
hesaplamalar iin iyi bir ekilde adapte edildiini belirtmilerdir. Test
problemlerindeki yuvarlama hatas etkilerini belirlemek iin nce konveksiyon ve
difzyon, sonra konveksiyon ve difzyon eklinde iki saysal algoritma
kullanmlardr. Konveksiyon ve difzyon denklemlerinin yeniden zmlerini elde
etmek iin Crank-Nicholson sonlu fark algoritmas kullanmlardr. Toplam deiken
saysn azaltmak iin C ve D deikenlerini sabit varsayarak problemi uygun bir
ekilde boyutsuzlatrmlardr. ki k akm deeri iin adet hata kriteri
belirleyerek deerlendirme yapmlar, matematiksel analizlerle metodun
uygulanabilirlii ve doruluu zerinde almlardr. Netice olarak, ele aldklar
yaklamn baz mesafe ve zaman aralklarnda, yanal giri akmnn mesafe ve
zamanda dalmnn salanmas halinde etkili ve doru sonular verdiini ifade
etmilerdir.

Singh (2001), su kaynaklarnda kinematik dalga teorisi ve teoriye ait uygulamalarla
ilgili grlerini tarihsel geliimiyle ortaya koymutur. Teorinin su kaynaklarnda
kendine has bir yere sahip olduunu, kinematik dalga hidrolojisi biiminde
adlandrlabilecek lde iyi bir ekilde oluturulduunu, geni bir erevede
uygulama alanna sahip olduunu belirtmitir. almada kinematik dalga modelinin
geerlilii, dorulanmas, yaklamda ortaya kan hatalar ile eitli alanlardaki
uygulama rneklerine yer vermitir. Teorinin yaplan varsaymlarn yaklak olarak
doru olduu olmas, basit ve ok ynl olmas gibi sebeplerden dolay popler
50


olduunu, ancak bu durumun, teorinin btn almalarda kullanlabilecei ve doru
sonular ortaya koyabilecei anlam tamadn belirtmitir.

Yen ve Tsai (2001), takn telenmesindeki bir yanl terim kullanlmasndan
kaynaklanan bir sorunu ele almay amaladklarn belirtmilerdir. Ataletsizlik
(noninertia) dalga denkleminin hem yersel hem de konvektif atalet terimlerinin ihmal
edildii tam dinamik dalga denkleminin sadeletirilmi bir formu olduunu, difzyon
dalgasyla, genellikle bir parack ya da scakln difzyonu ile benzeen, akmda
bozulmaya neden olan bir dalgann kastedildiini belirtmiler, difzyon dalgasnn,
hz ve hidrolik difsivite sabiti varsaymlar ile farkl seviyelerdeki yzeysel akma
ait dalga yaklamlar kullanlarak matematiksel olarak formle edilebileceini
gstermilerdir. Hem lineer hem de nonlineer adan dalgalar incelemiler,
ataletsizlik dalgasnn basn gradyan, arlk ve srtnme eimi terimleri ile
karlatrlan atalet teriminin nemsiz olduu ve ihmal edilebilecei kabul
edildiinde fiziksel adan tam dinamik dalgann sadeletirilmi biimi olduunu,
bununla birlikte ataletsizlik dalgasnn, difzyon dalgasnn zel bir durum iin elde
edilmi bir formu olduunu ifade etmilerdir.

Mishra ve Singh (2003), Reynolds says, dalga says, Froude says, yar yzeysel
dalga says, kinematik dalga says, Vedernikov says vb. boyutsuz saylarn
srtnmeli ya da srtnmesiz kanallarda dalgalarn analitik veya saysal analizlerinde
kullanldn, bu saylarn tretilmesine bal olarak, fiziksel, geometrik, trev, giri
bazl say veya bunlarn kombinasyonu eklinde snflandrlabileceini
belirtmilerdir. Esas olarak srtnmeye dayanan yzeysel dalgalarn
karakteristiklerinin Reynolds says ile tanmlandn, atalet kuvvetlerinin nemli
olduu, analizlerde Froude saysnn grnd durumlarn akmn referans durumu
eklinde tanmlandn, ancak bunun akmn kendi karakteristiklerini tanmlamak
iin yeterli olmadn, dahas kinematik dalga says ya da herhangi bir deiimde
dalga saysnn nemini arttrdn, srtnmesiz kanallarda yzeysel dalga saysnn
yzeysel dalgalar karakterize ettiini, yar yzeysel dalga saysnn ise yar yzeysel
dalgalar karakterize ettiini ortaya koymulardr.

51


Tsai (2003), ak kanallardaki takn yaylmnn St. Venant denklemleri (dinamik
dalga) ya da bunun sadeletirilmi formlar olan kinematik dalga, ataletsizlik dalgas,
arlk dalga ve yar kararl dinamik dalga modelleri ile matematik olarak bir
yaklamnn yaplabileceini, bu yaklamlarn sadece fiziksel yaylm mekanizmas
ile deil, ayn zamanda hesaplamada ierdikleri karmakln derecesi dikkate
alndnda birbirlerine gre farkllklar gstereceklerini takn telenmesinde
yaklak dalga modelinin etkili olarak uygulanabilmesi iin uygulanabilirlik
kriterinin gelitirilmesi gerektiini ifade etmitir. Kararsz akm telenmesinde
kinematik dalga, ataletsizlik dalgas, yar kararl dinamik dalga modellerinin tam
dinamik dalga denklemlerine uygulanabilirliini, kararl tedrici deiken akmlarn
farkl sadeletirilmi dalga modellerinin sinsoidal dzensizlikleri ile karlatrarak
test etmi, uygulama kriterinin gelitirilmesi ile kararsz akmlarn modellenmesinde
yaklak dalga modelinin seimi iin bir rehber ortaya koymutur. Lineer stabilite
analizleri kullanarak elde ettii kriterin, dalga kararszl, mansap snr art
karakteristii, kanal boyunca konumu ifade eden boyutsuz fiziksel parametreler
cinsinden aklanabileceini belirlemitir. almada, kinematik ve ataletsizlik gibi
sadeletirilmi modellerin mi yoksa arlk dalga modellerinin mi verilen akm
artnn doruluunun tam St. Venant denklemleri ile karlatrldnda gvenilir ya
da uygun olduunu ortaya koymaya alm, belirlenmi olan kriterlerin, nceki gibi
hidrografn denenmesine dayanan kriterlerde olduu ekliyle zaman ve mesafeye
gre integrali alnan kriterlere oranla daha esnek ve gelimi olduunu ifade etmitir.

Wang vd. (2003), referans bir Froude says kullanarak St. Venant denklemlerinde
nonlineer bir konveksiyon-difzyon denklemi elde etmiler ve bunu, kanal kesiti
karakteristii ile ayn olan optimum Dx i seerek difzyon teriminin ihmal edildii
karma hcre metodu kullanarak zmeyi amalamlardr. Dx uzunluunun kanal
kesiti karakteristiinde debi ile akm ykseklii arasndaki iliki Chzy ya da
Manning forml ile tanmlandnda akm ykseklii yerine Q debisinin
kullanlabileceini belirtmilerdir. Metot ile nonlineer difzyon denklemini mesafede
ayrklatrarak karakteristik kesit uzunluuyla ayn olan optimum mesafe aralkl
birinci mertebeden nonlineer basit diferansiyel denkleme dntrmler, bu
denklemi de drdnc mertebeden Runge- Kutta metodu ile zmlerdir.
52


Karakteristik metot, ak ya da kapal sonlu fark metodu gibi amalanan yaklamn
da kalibrasyon parametrelerine ihtiya duymadn, kanal taban eimi, kanal
przll ve enkesit tipi bilindiinde giri hidrografndan k hidrografnn
belirlenebileceini ifade etmilerdir. Yaklam, farkl kanal artlar iin trapez kanal
kesiti iin karakteristik metodu ile, dikdrtgen kanal kesiti iin l emas ile
karlatrmlardr. Her iki durum iin de hesaplanan hidrograflarn uygun sonular
ortaya koyduunu ifade etmilerdir.

Ayyoubzadeh ve Zahiri (2004), birleik kanallarda kararsz akm simlasyonu iin
bir model sunmular, takn telenmesi iin, ana kanal ve takn dzleminde tanm
faktrlerini kalibre ederek modifiye St. Venant denklemlerinden yararlanmlardr.
Gerekte, ana kanal ve dzlem arasnda debinin datlmasnda Shiono-Knight
modeli kullanarak dzeltme yapmlar, tam dinamik telenmeyi saysal olarak
zmek iin hem ak hem de kapal emalar kullanmlardr. Elde ettikleri
sonularn, zellikle belli artlarda heterojen przlln k akmnn
yksekliinde ve debi hidrografnda nemli deformasyonlar olduunu, dahas 10 km
olduu kabul edilen kanal kesiti boyunca pik debideki snmlenmenin %50 gibi
olduka byk bir oranda olduunu ortaya koymulardr.

Puttaraska vd. (2004), yaptklar almada, bir boyutlu kapal bir dinamik model
elde etmeyi amalamlardr. Modelleme program olarak Visual Basic.Net
kullandklar modeli DYNWAV olarak adlandrmlar, durgunsu ve ykselme ile
etkilenen akm durumlarnda modelin performansn gstermek iin Bang Pakong
River havzasnda elde edilen veriler zerinde uygulamlardr. Yukarda belirtilen
durumlar iin elde ettikleri sonular tatmin edici olarak nitelemilerdir. Daha sonra
modeli, kararsz akm simlasyonu iin genel olarak kabul edilmi MIKE 11
modelinin bir modl olan Hydrodynamic model ile elde edilen sonularla
karlatrmlardr. DYMWAV modeline uygulanan modele zde bir durumu
MIKE 11 iin de uygulamlar, DYMWAV modelinden her enkesit ve her kanal
kesimi iin kalibre edilen Manning n deerini MIKE 11 HD modelinde de
kullanmlardr. Akm hidrograf ile ilgili olarak simle edilen her iki modelin de
kk farkllklarla uygun sonular ortaya koyduklarn belirtmilerdir. Elde ettikleri
53


sistemin daha sonra takn risk haritalarnn oluturulmasnda kullanlabileceini
ifade etmilerdir.

Singh (2004), kinci Uluslararas Akarsu Hidrolii Konferansnda sunduu
almasnda, son yllarda ak kanallardaki akm dinamikleri kavramnn nemli
lde deitiini, bunun, hem arazi hem de deneysel verilerin toplanmasna, yeni
hesaplama aralarna ve grnte ayr olan su ve evre ile ilgili alanlarda birletirme
yaplmasna dayandn ifade ederek, bu konulara dair bir bak as ortaya
koymutur. Konuya ilikin literatr bilgisi, akm telenmesi iin matematik modelin
oluturulmas, dikkate alnan kanaln geometrik yaps, balang ve snr artlar,
temel denklemler ve bunlarn sadeletirilmesi, sadeletirilen denklemlerin
uygulanabilirlii, St. Venant denklemlerinin zmn verdii almada, hali
hazrda gelitirilen yeni akm telenmesi tekniklerinin ksmen deterministik, ksmen
stokastik olduunu, akarsu akmlarnn doas gerei zamana bal ve karmak
olduunu, esas sistemle ilgili bilgilerin, bilinmesi gereken bilgilerin tamamndan
daha az olduunu, sistemlerin ounun ya tam stokastik veya ksmen stokastik ya da
ksmen deterministik olduunu, stokastik yapnn, sistemin geometrisi, dinamikleri,
kuvvetlendiren fonksiyonlar, balang ve snr artlar gibi bileenlerin rastgele bir ya
da birkana dayandrlabileceini belirtmitir. Sonu olarak, sistemlerin stokastik
tanmlarnn gerekli olduunu, bu tanmlarn gelitirilmesini salayacak istatistiki
tekniklerin mevcut olduunu, stokastik tekniklerin, ya noktasal tahmin metoduna ya
da olaslk dalm fonksiyonuna dayandn ifade etmitir.

Chagas ve Souza (2005), doal kanallarda St. Venant denklemleri kullanlarak
incelenen takn dalgas yaylmlarnn uzun yllardr mhendisler ve bilim adamlar
tarafndan yaplan almalarda aratrma konusu olduunu, dijital hesaplama
metotlar ile matematik modellerin bu problemlerin zmnde nemli bir seenek
haline geldiini belirtmilerdir. almada, deiken yatak eimine ve dikdrtgen
enkesite sahip bir kanalda ayn balang ve snr artlarndaki akmlarn takn
telenme davran iin hidrodinamik modellerin uygulanmasnda saysal modellerin
kullanmn vermilerdir. Ak zm ile saysal bir modelin kullanmna olanak
salayan hidrodinamik denklemlerin zmnde sadeletirilmi bir metodoloji
54


kullanmlardr. Kanallarn farkl yatak eimlerinin telenmeyi nemli lde
etkilediini, yatak eiminin byk olduu durumlarda takn dalgas pikinin de
byk olduunu, bu parametrenin dalga hz zerinde kayda deer bir etkiye sahip
olmadn, balangtan itibaren ayn uzaklklar iin takn dalgasnn varma
sresinin yaklak olarak ayn olduunu ortaya koymulardr.

Kazezylmaz-Alhan vd. (2005), kinematik ve difzyon dalga teorilerini gzden
geirdikleri bir alma sunmulardr. Zaman ve mesafede ikinci mertebeden
dorulua sahip biri ak dieri kapal formda olmak zere srasyla MacCormack ve
4 noktal kapal ema kullandklar 2 saysal ema oluturmulardr. Elde ettikleri
saysal yaklam sonularn iki sentetik akmn kinematik ve difzyon
denklemlerinin analitik zm sonularyla karlatrmlardr. Zaman admlar
byklklerini CFL (CourantFriedrichsLewy) stabilite artlarndan setiklerini
bildirmiler, zel bir analitik zmle karlatrldnda 4 noktal kapal metodun
kinematik dalga zmnn daha doru sonu verdiini, bunun MacCormack
metodundan daha ar olduunu ve formle etmenin MacCormack metoduna gre
daha zor olduunu belirlemilerdir. MacCormack metodu kullanarak elde ettikleri
sonucun pratik amalar iin yeterince iyi olduunu, hesaplama asndan ise en etkili
metot olduunu ifade etmilerdir. MacCormack metodunun, kinematik veya
difzyon dalga denklemlerinin zmnde kullanlan lineer ema ak metot ve
kapal metot zerinde bir zm teknii olarak tercih edilmesi gerektii sonucunu
karmlardr.

Tsai (2005), mansap durgunsu etkisi ile tetiklenen tedrici deiken akm
ykseklikleriyle hafif eimli akarsularda kararsz akmlarn telenmesi zerinde
teorik bir inceleme yapmtr. Kararl ve mesafe ile deiken altkritik akmlar, su
yz profilleri ile gstermi, taban akm durumu iin St. Venant denklemlerini ve
dier telenme modellerini lineerize etmitir. Akmn mesafe ile deitii
durumlarda, dalga snmlenmesi, ykselmesi, dalgann gecikmesi veya ivmelenmesi
gibi fiziksel mekanizmalar incelemek iin lineer stabilite analizleri kullanm, tm
dalga tipleri iin dalga snmlenme faktr ve dalga hz gibi yaylm
karakteristiklerinin tanmlarn yapm, bunlar kanal zellii, kararl uniform akmn
55


Froude says, boyutsuz dalga says, temel akm ykseklii ve basn gradyan gibi
nitelikleri dikkate alarak aklamtr. Dinamik dalga modeli, yar kararl dinamik
dalga modeli, arlk dalga modeli, ataletsizlik dalga modeli ve kinematik dalga
modeline ait boyutsuz dalga hzlarn ve boyutsuz snmlenme faktrlerini tablo
halinde sunmu ve aralarnda karlatrma yapmtr. Elde ettii dalga
karakteristiklerine dayanarak ataletsiz dalga ve yar kararl dinamik dalgann mansap
durgunsu etkilerini hesaba katma yetisinin olduunu ortaya koymutur.

Fan ve Li (2006), uniform ve toplanm yanal akmla birlikte hidrolik adan
homojen olmayan terimlerle birlikte difzyon dalga denklemi zerinde
almlardr. Btn zmleri, K fonksiyonu olarak adlandrdklar sonu
fonksiyonuna bal olan birletirilmi bir formda sistematik olarak tanmlamlardr.
K fonksiyonunun integrasyonunu, S fonksiyonuna evrilen Laplace dnmn
kullanarak elde etmiler, genellikle debide ve hem mansap snr artna hem de yanal
akma bal olarak memba su yzeyi seviyesinde azalmaya sebep olan durgunsu
etkisini analiz etmilerdir. Srasyla memba snr giri akm, mansap snr k akm
ve yanal giri akmlarnda kanaln debi atm hidrograflarn S fonksiyonu kullanarak
telemilerdir. Sonsuz bir kanaldaki yanal akm etkisinin incelenmesiyle birleim
noktasnda maksimum durgunsu etkisinin grldn, memba ynnde birleme
blgesinde ilerleyen akmla bu etkinin azaldn belirlemilerdir. Dahas yanal giri
akmnn sz konusu etkiye snr artlaryla birlikte bariz bir ekilde tesir ettiini ve
mansap snr artlarnn etkiyi arttrrken memba snr artlarnn ise azalttn
gstermilerdir.

Bingham ve Zhang (2007), nonlineer akm dalgalarnn kesin potansiyel akm
problemlerinin dk ya da yksek mertebeden sonlu fark ayrklatrmalarnn
grece doruluu ve etkililii ile ilgili olarak yapm olduklar almada
gelitirdikleri metodun, rastgele mertebeden sonlu fark emalar ve deiken a
mesafeleri ile birlikte kullandklar geniletilmi bir metot olduunu, zaman
integrasyonunu, drdnc mertebeden Runge-Kutta emas kullanarak
gsterdiklermilerdir. Metodun lineer doruluk, stabilite ve yaknsama zelliklerini
analiz etmiler ve geniletilmi dikey al yksek mertebeden emalar tek bir adaki
56


ikinci mertebeden emaya gre grece avantajl olduunu tespit etmilerdir.
Deydeki uniform olmayan a blmlenmeleri ile drdnc mertebeden emalarn
birletirilmesinin, mhendislik amalar iin optimum zm ortaya koyacan ileri
srmlerdir.

Gasiorowski ve Szymkiewicz (2007), adveksiyon ya da adveksiyon-difzyon akm
iletim denklemi formunda sadeletirilmi takn telenmesi modellerinin klasik
zelliklerini analiz etmilerdir. Yaptklar analizle, hem nonlineer kinematik hem de
difzyon dalga denklemlerinin saysal zmlerinde karlalan ktle dengesi
hatasnn sebeplerini aklamay amalamlardr. Kinematik dalga denkleminin
varsaylan klasik formuna dayanan modelin ya ktlenin korunumu kanunu ya da
momentumun korunumu kanunu ile uyum salayacan, her iki kanunun sadece
lineer denklemle e zamanl olarak uyuacan, dahas, bilinmeyen debi deeri ile
nonlineer difzyon dalga modeli iin ktle ve momentum dengesi hatalarnn ortadan
kaldrlamayacan belirlemilerdir. Akm debisindeki mesafe trevinin karesini
ieren terimden dolay etkilenen momentum ve ktle dengesi nedeniyle grece kk
olan tedrici deien dalgalara gre, dik dalgalarda daha nemli olduunu ortaya
koymulardr.

Tadjeran ve Meerschaert (2007), klasik difzyon denkleminin genelletirilmi hali
olan mesafe kesitli difzyon denkleminin, akmlarn sperdifsiv problemlerinin
pratik modellemelerinde kullanldn, almada ise kesitli sperdifsiv diferansiyel
denklemin zm iin kullanlabilecek doru ve etkili bir saysal metot sunduklarn
belirtmilerdir. Bu saysal metodun, artsz kararl ikinci dereceden doru bir sonlu
fark metodu elde etmek iin Crank-Nicolson ayrklatrmasyla kapal bir yaklam
ve Richardson ekstrapolasyonunu birletirdii, dolaysyla metodun kararll ve
uygunluunun salandn bildirmilerdir. Bilinen bir analitik zmle birlikte bir
sper difzyon denklemi rneinin saysal zmn ve metodun doruluk
yaknsamasn gstermek iin hata analizini sunmulardr. Yaknsama derecesini
dzeltmek iin ve yksek dereceden doruluklu bir metot elde etmek iin Richardson
ekstrapolasyonunu baaryla uygulamlar, ortalama bir zm iin Dirichlet snr
artlarn ele almlardr.
57


Witek vd. (2008), yaptklar almada, bir boyutlu yaylm-difzyon denklemini
integre etmek iin iki kararl ve ak saysal metot sunmulardr. Kullandklar
emalarn tasarm asndan kararl olduunu ve ak metodun da kararl hale
getirildii sanal bir a kurularak yar Lagrangian metodunun kullanld genel
konsepti uyguladklarn belirtmilerdir. Sabit difzyon katsaylar kullandklarn,
hatalar, problemin iki serbest parametrenin fonksiyonu olarak kararl ve ak metot
ile elde ettiklerini, pratikte bunun
0
ve S arasndaki orann bir fonksiyonu
olduunu ifade etmilerdir. Bu orann byk deerlerinin, kapal metotla
karlatrldnda ok doru sonular verdiini, dk deerlerinin kapal metottan
daha az doru sonular ortaya koyduunu gstermilerdir. Akm denkleminin
zmnde kullandklar iki kararl ve ak ema ile adveksiyon difzyon
denkleminin birletirildii tek bir saysal algoritmay zmeyi, difzyon iin kararl
ve ak metot, adveksiyon iin yar Lagrangian metot kullanan kademeli adm
yaklam kullanmay amalamlardr. Birletirilmi yaklam ayrntl bir ekilde
incelemiler ve sonular kapal sonlu fark emalaryla karlatrmlardr.
Adveksiyon difzyon deerlerine ve parametresine bal olarak deiken hata elde
etmiler ancak adveksiyon ve difzyon saylarnn birletirilmesiyle maksimum
hatann sadece
0
ve S arasndaki orana bal olduunu gstermilerdir. Daha fazla
difzyon veya adveksiyonun problemi baskladn, daha kk hatalarn, ak
adveksiyon difzyon denklemi kullanlarak elde edildiini belirtmilerdir. Hatay
minimize etmek iin = 2/3 olduu durumlarda difzyonun adveksiyonu basklad
durumlar hari 0 iin en iyi sonular elde etmilerdir. Sadece difzyon emalar
karakteristiklerinin benzer hatalarna sahip olmak zere kademeli admlar
versiyonunun tm analiz durumlar iin en iyi sonular verdiini belirtmilerdir.







58


3. MATERYAL ve YNTEM

3.1. Materyal

Takn telenme hesaplarnda kullanlan veriler, Akdeniz Blgesinde, Orta Akdeniz
havzasndaki Antalya li snrlar ierisinde yer alan Alara ay zerinde kurulmu
olan akm gzlem istasyonuna aittir. Kanal kesitinin hem membasnda hem de
mansabndaki akm debileri ve akm ykseklikleri, Elektrik leri Ett daresinden
temin edilmitir.









ekil 3.1. Byk akarsu havzalar (EE, 2009)

3.1.1. Corafi konum ve topografik yap

Alara ay, Orta Akdeniz havzasnda yer alan nemli akarsulardan biridir. ayn
membas, Toroslar n bir paras olan Geyik ve Akal Dalarnn birletii,
ykseklikleri yer yer 1000 metreyi aan tepe ve platolardan oluan ky silsilelerinde
yer alan Antalya li, Gndomu lesine bal Cndre olarak da bilinen Kayabk
Ky snrlar iindedir.


59



ekil 3.2. Mteferrik Orta Akdeniz Sular Havzas (EE, 2009)

Membada ve daha kuzeyde ykseklikleri 500 m ile 3000 m arasnda deien da ve
ovalar yer alr. Mansaba doru inildike ky boyunca gzlenebilen ovalar mevcuttur.



ekil 3.3. Alara ay mansab (ahinba, 2008)

60


Genel olarak dou bat ynnde ilerleyen Alara aynn uzunluu yaklak olarak
80 kmdir. Bu mesafede Alara ay Gndomu lesi ierisinden geer ve ileyi
yine dou- bat ynnde ikiye bler.

Cndre, Dereyurt, Uan ve Kemerkpr kollaryla beslenen Alara ay, Boztepe
Ky yaknlarnda denize ular. Alara ay, antik alardaki ad Pamfilya olan
Antalya ovasn meydana getiren ana su kaynaklarndan birisidir (ahinba, 2008).


ekil 3.4. Alara ay (ahinba, 2008)

Engebeli ve sarp kayalk formasyonlarnn mevcut olduu Gkta Da, Susuz Da,
Karncal Da, Sarta Dalar arasnda yer alan derin vadi boyunca akan Alara ay,
baz noktalarda dar dikdrtgensel kesite sahip olmas nedeniyle, akmn sa ya da sol
sahilde yaylmn engelleyecek, takn yatan kstlayc bir nitelik tamaktadr
(ekil 3.3; ekil 3.4).


ekil 3.5. Alara ay grnm (ahinba, 2008)
61


zerinde yer alan kum ve akl ocaklarnn etkisiyle kanal yatanda meydana gelen
tahribattan dolay, akm yn deitirerek sediment tanm ve erozyona sebep
olmutur. Deniz seviyesine yakn kesimlerde taban eimi azalmakta, kesit genilii
artmaktadr. Bu kesimde Boztepe ile Karaburun kyleri arasnda ve Manavgat ile
Alanya ileleri arasnda bir snr tekil eder. Alara ay, Manavgat n pek ok
kyne ve Alanya nn Okurcalar ve Avsallar Kasabalarna imesuyu salamakta,
tarmsal alanlarn sulanmasnda yararlanlmakta ve mansap ksmnda balklk
yaplabilmesine imkn salamaktadr.

3.1.2. klim ve bitki rts

Alara aynn Gndomu ilesi snrlarnda kalan kesiminde Akdeniz iklimi hakim
olmasna karn klar daha karasal iklim zellikleri gsterir. Bu nedenle klar
ksmen sert geer. Alara aynn mansabnda yazlar scak ve kurak klar lk ve
yal geen tipik bir Akdeniz iklimi hakimdir. Klarn genellikle lman getii bu
kesimde; denizden karaya doru esen meltem rzgar hakimdir. Mansapta Alanya
Yarmadas ile Toros dalar arasnda oluan boaz, hava akm yaratarak yaz
scakln dzenleyen olumlu bir etkiye sahiptir.

Genel olarak Akdeniz blgesinde yal dnemle kurak dnemler arasndaki fark
olduka fazladr. Hem yl iinde ve hem de yllar aras dnemlerde olduka dzensiz
bir dalm gsteren iddetli yalar, ykc sellere ve taknlara neden
olabilmektedir. Akdeniz ky blgesi nehir havzalarnda bu iddetli yalarn neden
olduu seller sklkla grlen ve ekonomik adan en ok zarar veren doal
afetlerdendir. Akdeniz ky eridinde, "flash flood" olarak adlandrlan ani seller
konvektif yalar nedeniyle de olduka sk yaanan olaylar olarak kabul edilir
(Kadolu, 2008).

Gndomu ilesi snrlarnda kalan kesim denizden ykseklii 900 m civarndadr.
Dalk alan olmas nedeniyle bu kesimde bitki rts, yer yer al ve maki ile yer yer
kzlam ormanlarndan, daha kuzeye kldka karaam, ladin, sedir ve ard, mee,
kknar aalarn ihtiva eden ormanlk alanlardan oluur. Alara ay mansabna
62


doru iklim daha lman olduu iin ok yllk otsu bitkiler ve makiler yrenin bitki
rtsn tekil eder. Akarsu vadisinde st ve nar yaygn olarak grlr.

3.1.3. Akm Gzlem stasyonlar ve akm kaytlar

Elektrik leri Ett daresi almalarnda 09 no lu Mteferrik Orta Akdeniz Sular
havzasnda yer alan Akm Gzlem stasyonlar, Gndomu lesi snrlar iinde ve
lenin 18 km dousundaki Naraac ve 10 km gneyindeki Ortakonu kyleri
yaknlarnda kurulmutur.

922 no lu Alara ay Naraac Akm Gzlem stasyonu 12.02.1992 tarihinde
almtr. 32 06' 39" Dou, 36 46' 44" Kuzey koordinatlarnda yer almaktadr. 382
m rakmda kurulu bulunan Akm Gzlem stasyonu, 396,30 km
2
ya alanna
sahiptir. 1997 ylnda boru limnigraf, 1999 ylnda da teleferik tesis edilmitir. 2005
ylnda ise kpr yapm almasndan dolay 100 m mansaba tanm, boru
limnigraf kurulmutur.


ekil 3.6. 922 nolu Naraac AG enkesiti

ekil 3.6 da kanal kesiti membasndaki Naraac akm gzlem istasyonun yer ald
enkesit ekli verilmitir. Maksimum akmn getii durum iin bu enkesitte akm
ykseklii 3,98 metre, akm geniilii 20,09 metre olarak llmtr.
63


924 no lu Alara ay Ortakonu Akm Gzlem stasyonu 01.10.1995 ylnda
hizmete alnmtr. 32 01' 00" Dou, 36 45' 33" Kuzey corafi koordinatlarnda
kurulu bulunan istasyon 611,00 km
2
ya alanna sahiptir. 250 m rakmda yer alan
istasyon, 2002 ylnda 150 m membaya tanm, boru limnigraf tesis edilmitir.


ekil 3.7. 924 nolu Ortakonu AG enkesiti

ekil 3.7 de kanal kesiti mansabndaki Ortakonu akm gzlem istasyonun yer ald
enkesit ekli verilmitir. Maksimum akmn getii durum iin bu enkesitte akm
ykseklii 3,35 metre, akm geniilii 31,30 metre olarak llmtr.

almada 05.03.2004 tarihinde kaydedilmi akm ykseklii ve debilere ait 1 saatlik
veriler kullanlmtr. Bununla birlikte; alma alannda yanal akmlarla ilgili olarak
herhangi bir lm mevcut olmamas nedeniyle hesaplamalarda giri ve k
akmlar tespit edildii biimde kullanlmtr. Aralarnda 10 kilometre mesafe ve
132 metre kot fark bulunan 922 no lu Alara ay Naraac Akm Gzlem stasyonu
ile 924 no lu Alara ay Ortakonu Akm Gzlem stasyonuna ait veriler temin
edilerek hesaplama sonular ile kyaslama imkn elde edilecektir.

3.2. Yntem

3.2.1. Kanal przllk katsaysnn belirlenmesi

Ak kanallardaki akmlar da ieren tm hidrolik hesaplamalarda kanaln przllk
karakteristiklerinin belirlenmesine ihtiya duyulur. Hali hazr durumda doal
64


kanalardaki przllk katsaylarnn belirlenmesi olduka gtr. nk burada,
kararl akmlardaki gibi bir diren diyagram veya niceliksel bant mevcut deildir.
almay yapan aratrmaclarn geni bir aralktaki artlar temsil eden ak kanallar
iin srtnme katsaylarn belirleme kabiliyeti tecrbe ile gelitirilmelidir. Manning
denklemi, su yz profili ve enerji gradyannn akm yatana paralel olduu ve alan,
hidrolik yarap ve yksekliin, ele alnan kesit boyunca sabit kabul edildii uniform
akm artlar iin gelitirilir. En iyi zme ihtiya duyulduu takdirde, enerji
gradyannn sadece snr srtnmesine bal kayplar yanstacak biimde modifiye
edilmesiyle denklemin ayn zamanda uniform olmayan kesitler ve ayn ekilde doal
kanallar iin de geerli olduu varsaylr (Barnes, 1967).

Yapay ve doal kanallarn hzn ve debisini bulurken kanal en kesitinin R hidrolik
yarap ve kanal eimi bulunduktan sonra Manning n katsays seilerek hesaplar
yaplr. Yapay kanallarda bu seim nispeten kolaydr. Kanal kaplamasna bal
olarak allagelen deerlerden biri seilebilir. Doal akarsu ve derelerin hz ve
debisini bulurken de ayn ekilde bir n katsays seilir. Bu seim genelde olduka
kaba ve kanal boyunca deimedii kabul edilerek yaplr. n katsaysnn seiminde
yzeyin przll, bitki rts, kanal dzensizlii, kanal erilii, birikim ve
anma, engeller, kanal enkesitinin boyut ve ekli, seviye ve debi, mevsimsel
deiimler gibi etkenlerin etkisini de gz nnde tutmak gerekir (Bulu ve Ylmaz,
2002).

Bir kanala ait n deerinin seimini etkileyen en nemli faktrler; kanal yatan ve
banketleri oluturan materyalin tr ve boyutu ile kanaln eklidir. Cowan tarafndan
gelitirilen yntem ile przllk katsaysn belirlemek iin bu faktrlerin etkileri
tahmin edilebilir.

Przllk deeri n aadaki formlasyon kullanlarak hesaplanr:

n= ( n
b
+ n
1
+ n
2
+ n
3
+ n
4
) m (3.1)

65


Burada n
b
; kanaln zemin zelliklerine gre seilen deer, n
1
; yzey
dzensizliklerinin etkileri iin bir dzeltme faktr, n
2
; kanal enkesiti ekli ve
byklndeki deiimler iin seilen bir deer, n
3
; kanaldaki engeller iin bir
faktr, n
4
; akm artlar ve vejetasyon iin seilen bir deer, m; ise kanal erilii iin
bir dzeltme faktrdr (Arcement and Schneider, 1989).

Kanal alt kesitlerinin temel n deerinin seiminde, kararl kanal ve kumsal kanal
olmak zere bir snflandrma yaplmaldr. Bunun ardndan, n
b
deeri kanal yatan
oluturan malzemenin cinsine ve byklne gre seilen deerdir. Kanaln kum,
akl, toprak, kaya, iri akl v.s. olmasna ve milimetre cinsinden dane byklne
gre 0,012 den 0,070 ye kadar farkl deerler alr. Bir dier deer olan n
1
, kanal
dzensizlikleriyle ilgili deerdir. Kanal dzensizliinin przsz, nemsiz, orta ve
iddetli tanmlamalarna gre 0 - 0,020 arasnda deerler alr. Kanal enkesitindeki
deiimlere bal olarak n
2
tedrici deiken, nadir deiken ve sk deiken
tanmlamalarna bal olarak, 0 - 0,015 arasnda deerler alr. Kanal ierisinde var
olan birikintiler, tmsekler, ktkler, kayalar ve kpr ayaklar gibi engeller gz
nnde tutularak n
3
deeri tespit edilir. Engellerin kaplad alann yzdesel
deerlerine, rnein % 5, % 15, % 50 ve daha fazla olmas, engellerin zellikleri ve
engellerin enine ve boyuna kapladklar alan dikkate alnarak bu etkilerin ihmal
edilebilir, nemsiz, nemli ve iddetli tanmlamalar yaplarak 0 - 0,050 arasnda
deerler alr. Kanaldaki vejetasyonun cinsine, yana ve boyuna bal olarak n
4

deeri kk, orta, byk, ok byk tanmlamalar ile 0,002 den 0,100 e kadar
deerler alr. Kanal eriliinin nemsiz, nemli ve iddetli olmasna bal olarak,
dzeltme faktr olan m, 1,00, 1,15 ve 1,30 deerlerini alr (Arcement and
Schneider, 1989). Bu aklamalar dorultusunda seilen n ve m deerleri Denklem
3.1 de yerine koyularak n deeri elde edilecektir. Ayrca bu deer, EE tarafndan
llm debi deeri, lmler sonucunda hazrlanan memba enkesitinden
karlacak enkesit alan ve slak evre ile kanal taban eimi kullanlarak
hesaplanacak Manning n deeri ile karlatrlacak ve takn telenmesi hesaplarnda
kullanlacak n deeri tespit edilecektir. Bununla birlikte, almada kullanlacak
denklemlerin zmnde sonlu fark yaklamlar dikkate alnacaktr.

66


3.2.2. Sonlu fark yaklamlar

Elde edilen akm denklemlerinin saysal olarak zlebilmesini salayan bir biime
dntrlmesine sonlu farklar metodu ad verilir. Saysal yaklam, matematiksel
bir denklemler kmesi eklindeki fark denklemleriyle diferansiyel denklemler
yaklam ve bir, iki veya boyutlu a vastasyla alann ayrklatrlmasyla elde
edilir. Daha sonra bu denklemlerin arazi deikenleri deerleri iin zmleri yaplr.
Denklemlerdeki deiim miktarlar veya trevler dx ve dt sonlu niceliklerini ieren
matematiksel ifadelerle yer deitirir. Bylece her mesafe ve zaman noktasnda
tanmlanm bulunan orijinal denklemler, sadece sonlu sayda a noktasnda doru
olan matematiksel denklemlere dnr (Brater et al., 1996).

Bu metotta, denklemlerdeki ksmi trevlere x ya da t boyunca bulunan a eklindeki
noktalar arasnda sonlu farklar yaklam uygulanmaktadr. Akm tanmlayan
ifadeler, ak kanallardaki kararsz akmlar tanmlayan St. Venant denklemleri gz
nne alnan hesaplama alan ya da dzlemi iindeki a noktalarnn sonlu saylar
zerinde tanmlanm ifadeler ile yer deitirir. Bu durumda trevler blnm
farklar ile yer deitirir, diferansiyel denklemler de matematiksel sonlu fark
bantlar ile yer deitirecektir.

Hesap a, akm tanmlayan ifadeler gibi (x, t) dzlemi iinde ayn hesaplama
alannda paylalm sonlu takmdaki noktalardr. Bu noktalar takm, akm
tanmlayan ifadelerin tanm hesap alandr. Bu alan, a fonksiyonu olarak
adlandrlr. Hesap anda x ekseni boyunca aralklar eit seilirse, x mesafeyle,
N-1 adet eit aralk elde edilir. Aralklar aras mesafelerin eit olmad durumlarda,
mesafeler; x
j
= x
j
x
j-1
eklinde deiken uzunluklarda olacaktr. Genellikle x
ekseni boyunca ayrklatrma;

w
y
= { x
j
= jx, j = 1,2,.,N; x
j
= x
j+1
- x
j
} (3.2)

nokta takmlar ile sembolik olarak tanmlanr. Ayn ekilde t ekseni boyunca
yaplacak ayrklatrma;
67


w
t
= { t
n
= nt, n = 0,1,2,.; t
n
= t
n+1
t
n
} (3.3)

nokta takmlar ile tanmlanr. Bu durumda bir boyutlu kararsz akm problemi iin
(x, t) dzlemindeki hesap a da;

w = w
y
w
t
= {( x
j,
t
n
; x
j+1
= x
j
+x; t
n+1
= t
n
+ t
n
; j=1,2,.,N; n=0,1,2,} (3.4)

takm ile tanmlanr. Uniform olmayan hesap a, akm parametreleri ve kanal
geometrisinin olduka hzl deitii, hesaplama alannn belirli ksmlarnda bu
olaylarn aklanmasnn nem kazand durumlarda uygundur.

Sonlu fark metodolojisinin en nemli avantaj basit oluudur. Bir dier avantaj ise
yksek mertebeden yaklamlar elde etmeye olanak salamasdr. Dier taraftan
metodun yapsal aa ihtiya duymas nedeniyle uygulama aral ak bir ekilde
snrlanmtr. Dahas sonlu fark metodu erisel koordinatlarda dorudan
kullanlamaz fakat elde edilen denklemler ncelikle kartezyen koordinat sistemine;
dier bir deyile fiziksel mesafeden hesaplama mesafesine dntrlmelidir.
Bylece problem, akm denklemlerinde Jacobian koordinat dnmne benzer. Bu
Jacobian koordinat, ilave saysal hatalar ortadan kaldrmak iin uygun bir ekilde
ayrklatrlmaldr. Bu aamann sonunda sonlu fark metodu daha basit geometrilere
uygulanabilir (Blazek, 2001).

Bir hesaplama alannda; t
0
annda, dm noktalarnda akm hznn bilindii, t
0
+ t
anndaki deerleri bulmak istendii varsaylsn. Bilinen deerler kararsz akm
balang artndan veya nceki zaman aralndan hesaplanarak bulunur. zm
iin iki tr sonlu fark emas kullanlabilir. Eer sonlu fark yaklamlar x e bal
trevler olarak bilinen andaki deerler ise sonu denklemler dorudan zlebilir. Bu
yntem, ak ema olarak adlandrlr. Kapal emada ise sonlu fark yaklam,
bilinmeyen deerlere uygulanr, btn sistemdeki matematiksel denklemler ayn
anda zlr (Cunge, et al., 1980). Ak ve kapal formlasyonlara dayanan zm
yntemleri birbirinden farkldr. Ak formlasyonda sadece bir bilinmeyen
mevcuttur. Bu nedenle her bir a noktasnda dorudan zm yaplabilir. Kapal
68


formlasyonda ise birden fazla bilinmeyen mevcuttur ve bu nedenle sonlu fark
denklemi bilinmeyen says kadar denklem elde etmek iin her bir n + 1 zaman
seviyesinde her mesafesel nokta iin yazlarak ayn anda zm yaplmaldr. Ak
bir ekilde grlmektedir ki, ak emalarn zm kapal emalarn zmnden
daha kolaydr. Buna karlk kapal formlasyonlarn ak formlasyonlara gre daha
kararl olduu grlr (Hoffmann and Chiang, 2000).

Aada almada kullanlan ak sonlu fark emalar iin tanmlar ve uygulama
esaslar sunulmutur.

3.2.2.1. Ak sonlu fark emalar

Ak emalar ilk olarak Stoker ve Issacson tarafndan ortaya konulmutur. Ak
emalarda x ve t hesaplama alanndan elde edilen denklemlerin zmleri iin ekil
3.6 da gsterilen noktalardan oluan bir a tanmlanr.
t
x
x
t
P
L R M


Deikenler, L, M ve R noktalarnda bilinmektedirler. V(P) hz ve P noktasndaki
y(P) derinlii iin sreklilik ve srtnme eimi denklemleri zm iin ortalanm
fark zm kullanlr. Adaki M noktas zerindeki deiken parametreleri ve
onlarn trevlerini elde etmek iin aada verilen saysal yaklamlar yaplr;

ekil 3.8. Ak zmler iin kullanlan a emas
69



[ ]
2
) ( ) ( L V R V
V
m
+
= (3.5)


x
L V R V
x
m V

2
) ( ) ( ) (
(3.6)

t
m V P V
t
m V

) ( ) ( ) (
(3.7)

Dzenlenen St. Venant denklemlerine yazld takdirde, V(P) ve y(P) hesaplanabilir.
Burada B; kanal geniliidir:


[ ]
[ ] [ ]
)
`

+
= ) ( ) ( ) ( ) (
2
1
2 2
) ( ) (
) (
2 2
L y R y g L V R V
x
t L V R V
P V
[ ]
[ ][ ]
)
`

+
+ +

+
) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) (
2
1
) ( ) ( 2
2
0
L y R y
L q R q L V R V t
B
L S R S S
t
g
f f
(3.8)

[ ] [ ] [ ]
)
`

+ + = ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
2
) ( ) (
2
1
) ( L V L y R V R y L q R q
B
x
x
t
L y R y P y (3.9)

Ak denklemlerin zmlerinde, ncelikle y(P) iin zm yaplarak Denklem 3.8
de yerine koyulmas ve S
f
, V(L) ve V(R) bilinen deerlerinin bir fonksiyonu olarak
V(P) iin zm yaplmas yntemi izlenir. Memba ve mansaba ait balang ve snr
artlarnn, giri hidrografndan ve seviyek akm ilikisinden yararlanlarak
bilinmesi gerekmektedir. Ak ema yaklamnn en byk dezavantaj, stabilite
problemlerinden kanmak iin, Courant art olarak bilinen, kk zaman
aralklarnn kullanmna ihtiya duymasdr (Bedient and Huber, 1988).


c
x
t

(3.10)

70


Courant art Denklem 3.10 da verilmitir. Yukarda ifade edilen dezavantaj
hesaplama sistemleri ile bilgisayar sistemlerinin gelimesi neticesinde ksmen
ortadan kalkmtr.

3.2.3. Takn telenme metotlar

Akkanlara ait denklemler genellikle karmaktr ve sadece bilgisayar programlar
kullanlarak zlebilir. Dahas denklemler trblansla ilgili ampirik ksmlar ierir.
Fiziksel bak asna gre trblans aamas tam olarak anlalamamtr. Bu durum,
trblansla momentum iletim formlasyonunun veya ktle iletiminin uygulamay
snrlayan ampirik elemanlar ierdii anlam tar. Problemlerde sadece taban
srtnmesiyle ilgili ok az glkle uralmtr. Belirli bir mhendislik problemi
iin model tipinin seilmesi, o problemin ihtiyalar dorultusunda olmaldr. Tm
temel etkileri ierdiinden, model, gerektiinden fazla karmak olmamaldr
(Jansen, et al., 1979). Hidrolik mhendisleri gelitirdikleri takn telenmesi
metotlaryla, herhangi bir balang annda bir akarsuya yan kollarndan ve yersel
aktan gelen akmlarn izlenerek kaydedilmesine ya da hesaplanmasna dayanan
akarsulardaki taknlarn tahmin edilmesini amalamlardr. Takn telenmesi
metodu, ak kanallardaki akmlarn temel diferansiyel denklemlerinin zm iin
bir yaklam olarak ifade edilebilir ancak burada diferansiyel denklemlerin dorudan
kullanm mmkn deildir. Bunun yannda takn telenmesi metodu sorunu, bir
akarsu boyunca taknn belirlenmesi amac dnda tamamen doru sonular da
vermez. Dier taraftan ak kanallardaki akmlar iin temel diferansiyel denklemler,
tm durumlarda temel olarak uygulanr ve akarsuyun fiziksel karakteristiklerini
tanmlayan uygun verilerle ve bilinen uygun balang ve snr artlarla problemin
zmnde kullanlabilir. Diferansiyel denklemlerin ak kanal akmlarndaki
problemlerin zmnde dorudan kullanlmas fikri tamamen yeni bir fikir deildir.
Gerekte bu dnce 1889 dan daha ncelere dayanr. Genel olarak, diferansiyel
denklemlerin dorudan integrasyonunda yaplacak saysal almalarn miktar,
pratik amalar iin olduka zorlu bir sre ierir (Courant, et al., 1957). Kararsz
kanal akmlarnn pratikteki rnekleri, akarsu takn yaylm, memba akmlar ve
barajlarn kapaklarnn iletilmesi veya baraj yklmalarndan kaynaklanan akm
71


alalp ykselmeleri olarak sralanabilir. vmenin yatay bileeninin kk olmas
nedeniyle akarsulardaki doal takn akmlar ve membadaki gelgitlerin yaylm ise
tedrici deiken kararsz akmlara rnektir. Akmn alalp ykselmesi de hzl
deiken kararsz akmlara rnek tekil eder (Featherstone and Nalluri, 1995).
Eimin dk olmasndan dolay altkritik akmn grld akarsulardaki takn
dalgalar, dk genlikli arlk dalgalarnn hzndan yani mansap karakteristik
hzndan ciddi anlamda daha dk hzlarda mansaba doru ilerler (Morikawa,
1954). Ak kanalarda takn telenmesi, dalga yaylmna, dalga snmlenmesine
veya kabarmasna, dalga gecikmesine ya da ivmelenmesine yol aar. Bu dalga
karakteristikleri, akm telenmesi ya da yaylmnn hidroliini oluturur. Bu
karakteristikler, kanaln geometrik karakteristiklerinden, balang ve snr artlar
gibi kaynak karakteristiklerinden byk lde etkilenir. Genellikle kanallar,
geometrik, morfolojik ve hidrolik karakteristiklere bal olarak uniform olmayan ve
heterojen bir yapya sahiptir. Bir baka deyile, bu karakteristikler, kanal boyunca
mesafede enlemesine olacak biimde deiim gsterir. Dahas bu karakteristikler,
genellikle byk lekler zerinde, mesafede olduu gibi zamanda da deiim
gsterir (Singh, 2004).

Membann ya da mansabn sonundaki a noktalarnda debi veya seviye deerlerini
hesaplamak iin; anahtar erisi eklinde seviye ile debi arasndaki iliki ya da seviye
veya debi gibi bir fiziksel artn verilmi olmas gereklidir. Daha sonra bu fiziksel
art, akm ykseklii ve akm hzn belirlemek amacyla karakteristik formlardaki
diferansiyel denklemlerin biriyle birlikte kullanlr (Isaacson, et al., 1956). St. Venant
denklemleri, ak kanallardaki takn dalgalarnn yaylmyla ilgili problemleri iyi
bir ekilde tanmlar. Ancak bu ilem, iddetli yalar ya da her hangi bir kontrol
yapsnn yklmas sebebiyle ortaya kan olduka karmak fiziksel bir sretir. Bu
tr problemlerin zm, ayn ekilde St. Venant denklemlerinin zmne imkn
salayan metotlarn gelitirilmesine benzer. Matematiksel gsterimlerinde, bu lineer
olmayan denklemler, tm elemanlar asndan dorudan veya dolayl olarak
kanaldaki akm davranyla ilikilidir (Chagas and Souza, 2005).

72


Takn telenmesi problemlerinde hidrolik ve hidrolojik takn telenmesi teknikleri
olmak zere iki muhtemel yaklam vardr. Akm sentezleri, rezervuar dzenleme
modelleri gibi hidrolojik modeller kavramsal modellerdir ve ktlenin korunumuna ve
momentum etkilerinin ampirik yaklamlarna dayanr. Bu modellerin uygulanmas
pratik ve ekonomik bak alarna gre caziptir nk modeller sadece kalibrasyon
amacyla gzlem istasyonlarndaki akm verilerine ihtiya duyar. Deterministik
modeller ad verilen hidrolik modeller, fiziksel kanunlara ve fiziksel veriye ihtiya
duyar. Akm kaytlarna ilave olarak bir kanal kesitinin uygun bir hidrolik modeli,
ktle ve momentum korunumunun sofistike bir matematik modeline, enkesit ekli,
yatak eimi gibi kanal geometrisini tanmlayan yeterli bilgiye ve kanal yatanda,
banketlerde ve takn havzasndaki diren karakteristiklerine ihtiya duyar (Hicks,
1996). Kinematik dalga takn telenmesi, difzyon dalga takn telenmesi, yar
dinamik dalga takn telenmesi ve dinamik dalga takn telenmesi gibi metotlar
hidrolik modeller ya da yayl modeller olarak adlandrlr.

Muskingum, Muskingum Cunge, Modifiye Puls, Tatum, Straddle Stagger, Working
Value, Convex ve Att-Kin gibi metotlar hidrolojik akarsu takn telenmesi
metotlarna rnektir. Ponce (2009), Muskingum Cunge Metodunun her ne kadar
hidrolojik metotlar ierisinde grnse de, mekanik ile ilikili olmasndan dolay bu
metodun hidrolik olduunu belirtmitir. M-C Metodunun difzyon dalga yerine
kullanlabileceini ifade etmitir. Muskingum Cunge telenmesinin analitik olarak
incelenmesi (Ponce, 1996) ile ilgili olarak yapm olduu almay bu ifadesine
dayanak olarak gstermitir.

Bu metotlarn esas eitli varsaymlar ve yaklamlar ierir. Hidrolojik metotlar,
tedrici deiken kararsz akmlar iin dorudan dinamik denklem zmlerini
iermez, ancak bu denklemin zmnde deneye dayal yaklamlar kullanlr.
Modeller, durgunsu etkileri, akmn aniden alalp ykselmesi etkileri ve borlanma
etkilerini ihmal eder. Borlanma, Chanson (2004) tarafndan gelgitlere bal olarak
akmn ani alalp ykselmesi olarak tanmlanmtr. Yanal akmlar, yeralt suyu
etkileri ve yanal yzey akmlar telenme kesimine bal olarak giri akmlaryla
hesaplanr. Kanal enkesitleri sabit fiziksel karakteristikler olarak varsaylr, yani
73


seilmi bir telenme kesiminin ekli ve przllk faktrleri sabittir. telenme
akm dorultusunda membadan mansaba doru ilerler ve bu ilerleme srasnda kanal
boyunca hz deiimleri o kadar kktr ki dinamik denklemdeki ivme terimleri
ihmal edilir (ASCE Task Committee on Hydrology Handbook, 1996).

Takn telenmesinde kullanlan hidrolojik modellerin balca dezavantaj; ktnn
akm gzlem istasyonlarndaki akm hidrograf ile snrlanm olmasdr. Bunun
aksine, hidrolik modeller, gzlem istasyonlarnn yan sra ara noktalarda hidrograf
elde etmeye imkn tanr. Sonu olarak hidrolik takn telenme modelleri, takn
havzas almalar, kpr tasarmlar, habitat yaklam almalar gibi almalar
iin gzlem istasyonlar arasnda seilmi kesitin daha detayl bir hidrolik modeli iin
gerekli snr artlarn salama yeteneine sahiptir (Hicks, 1996). Takn telenmesi
hesaplamalarnda kullanlan St. Venant denklemleri sayesinde sistemin tm
hidrodinamii belirlenebilir ve meydana gelecek sel basknlar iin muhtemel riskler
tahkik edilebilir (Chagas and Souza, 2005).

Takn telenmesi problemlerinin zmnde ksmen sadeletirilmi denklemlerin
saysal zmlerinden yararlanlr. Sadeletirilmi denklemlerin zmlerinde ak
ve kapal formlasyonlar ve denklemlerin karakteristik formlar kullanlr. zm
ilemleri temel denklemler olan momentum ve sreklilik denklemlerinden her ikisine
de uygulanr.

Genellikle eitli hidrolik telenme tekniklerinin veri ihtiyac hemen hemen ayndr.
Bunla birlikte, her veri tipi iin ihtiya duyulan detay deerleri kullanlan telenme
tekniine ve uygulanacak olan duruma gre deiiklik gsterecektir. telenme
teknikleri iin ihtiya duyulan temel veri aadaki biimde sralanabilir:

a- Akm verileri (Hidrograflar)
b- Kanal en kesitleri ve kanal kesit uzunluu
c- Przllk katsaylar
d- Balang ve snr artlar
74


e- Akm boyunca yan kollarn olduu her bir noktadaki giri akmlar ve yanal
akmlar da dahil memba noktalarndaki debi hidrograflarn ieren akm verileri.

Bu almada; EE tarafndan dzenli olarak kaydedilen akm verileri, hazrlanan
kanal en kesitleri kullanlacak, EE tarafndan kurulan iki akm gzlem istasyonu
arasndaki kesit uzunluu belirlenecek, yanal akm olmamas durumu iin
deterministik modeller ile hesaplamalar yaplacaktr.

3.2.3.1. Kinematik dalga takn telenme modeli

zellikle yzey akm problemlerinde sadeletirilmi bir matematik model yaygn
olarak kullanlr. Burada bir boyutlu kararsz akm sreklilik denklemiyle birlikte
kararl momentum denkleminin uniform akm iin farkl bir biiminden yararlanlr.
Hareketi bu modelle tanmlanan dalgalar kinematik dalga olarak tanmlanr, bunun
tersine dinamik dalgalarn tanmnda, tam kararsz akm denklemleri kullanlr.
Dalgann bir zellii olan debi, atalet kuvvetlerini dikkate almakszn sadece
sreklilik denkleminden elde edilir ve sadece yksekliin bir fonksiyonudur.
Kinematik dalga teorisini oluturan farkl denklemler ve bantlar ieren modellere
literatrde rastlanmaktadr. Bir kanaldaki dalga hareketi tanmlanrken modelin
kullanm kinematik takn telenmesi olarak adlandrlr, yzey akm durumunda
ise genellikle kinematik model ve kinematik akm terimleri kullanlr.

Yatak eiminin olduka dik ve debi deiimlerinin belirli llerde olmas
durumunda basn ve ivme terimleri, yatak ve srtnme eimleri ile
karlatrldnda kk olacaktr. Bu nedenle srtnme eimi ve yatak eimi
yaklak olarak birbirine eittir.

0
S S
f
(3.11)

Kinematik dalga yaklam olarak adlandrlan bu durumda akm sadece mansaba
telenebilir. Her bir kesitteki akm yzeyi kotlar Manning denklemi ile
hesaplanabilir veya herhangi bir debi iin tek deerli anahtar erisinden elde
75


edilebilir. Bu yaklak metotla ilgili fiziksel varsaymlar yzey akmna veya kk
ivmeye sahip uygun bir ekilde tekil edilmi dik kanallara dayanr.

Metot srklenme meydana gelmesinden ve akm ynnde arlk bileeni
olamamasndan dolay yatay kanallarda snrl olarak kullanszdr. Genellikle dk
eimli kanallarda akm yksekliini olduundan daha byk gsterir. Kural olarak;
kinematik dalga yaklam, hidrografn ekline bal olarak, eimin yaklak 0,002
deerinden byk olduu durumlarda uygulanabilirdir. Tecrbeler, kinematik
dalgalarn akarsu akmlarnn analizinde kullanlabilir olmadn gstermitir.
Kinematik dalga ile hesaplanan takn dalgas davrannn karakteristik zellii,
yanal giri ve k akmlarnn olmad durumlarda, pikde azalmaya sebep
olmamasdr, kinematik dalgann en byk avantaj, kritik derinlikte hesaplama
sorunlarna yol amamasdr (USACE (United States Army Corps of Engineers),
1993).

Kinematik dalga hareketi, herhangi bir boyutlu akm iin, verilen bir noktadaki birim
zamanda geen akm hacmi ile birim mesafede geen akm hacmi arasnda, her bir
noktadaki yaklak fonksiyonel bant olarak tanmlanabilir. Gemi akm miktar
iin q

ve k sonraki toplanma miktar ortak sembollerdir. Kinematik dalgalar
sreklilik teorisine bal olarak tanmlanr. Bu nedenle sadece mansaptaki hareket
dikkate alnr. Kinematik dalgalar, dinamik dalgalarn memba dalga hareketi gibi
non-lineer davrann sergilemediinden kinematik dalgann ekli q

/ k eklinde
tanmlanan dalga hzna bal olmasndan doan non-lineeriteye bal olarak deiir.
Buna gre kinematik dalgalar, membada ilerleyen dalgalar gibi ekli deimeyen
monoklinal dalgalardan farkldr. Bununla beraber kinematik dalga hz, monoklinal
dalga hz ile ayndr. Her bir kinematik dalgann yaylma hz, dalga ile tanan q

akm deerine bal olduundan ardk kinematik dalgalar, kinematik ok dalgalar
biimine dnerek kaybolur. Kinematik oklar, greceli ksa mesafelerde (bir yzey
aknda farkl eimlere sahip iki dzlemin birleim noktasndaki gibi) dikkate deer
deiimlerin olduu durumda meydana gelir. Kinematik dalga teoreminde, kinematik
oklarn geliimi, kanal akmndaki kabarma veya borlanmann geliimine bal
olarak aa yukar benzerdir. Buna ramen kinematik ok, kabarma veya
76


borlanmann fiziksel veya matematiksel karakteristikleri ile ayn deildir. Bir
kinematik ok dalgas, eimde kabarmadan daha fazla tedrici dalga hareketine sahip
bir monoklinal dalga veya sabit profil dalgadr. Kinematik dalgalar, mesafe-zaman
dzlemindeki karakteristik erilerle aklanr. Kinematik akm iin sadece bir
karakteristik eriler takm vardr, ileri karakteristikler dalga hareketinin mansap
ynn temsil eder. Takmdaki erilerin yaknsamas kinematik oklarn oluumunu
gsterir (Miller and Cunge, 1975).

zel uygulamalar iin kinematik modelin geerliliinin belirlenebildii kriterler
mevcuttur. Kriterlerden birisi Froude saysn ierir. Dinamik ve kinematik dalga
hzlar eitliinin kurulmas, dinamik ve kinematik dalgalarn eit neme sahip
olduu akm artlarnn belirlenmesiyle bir kriter ortaya karr. Kinematik ve
dinamik dalgalar ayn hza sahip olduunda,

Fr + 1 =
r
F
2
3
(3.12)

F
r
= 2 (3.13)

elde edilir. Froude saysnn bu bykle sahip olduu durumlarda akmn kararl
olmamas hali ortaya kar (Chow, 1959). F
r
< 2 olmas halinde dinamik dalgalar
hzl bir ekilde snmlenir. Diren kuvvetleri iin Chzy formlnden daha ok
Manning denklemi kullanldnda, kritik Froude says 3/2 ye eit olur. Froude
saylar kinematik teorinin uygulanabilmesi iin limitleri gsterir.

Woolhiser ve Liggett tarafndan gelitirilen kinematik akm saysn ieren bir kriter
Chzy denklemine dayanr. Akmlar sperkritik olduunda veya kinematik akm
says k byk olduunda, Chzy Kinematik modelin yeterli bir model olduu
grlm (Liggett and Woolhiser, 1967), k=10 olduunda kinematik yaklamdaki
hatann yaklak %10 olduunu ortaya koyulmutur, bununla birlikte knn daha
byk deerlerinde hata hzla azald rnein k arttnda dinamik zmn
kinematik zme yaklat grlmtr (Overton, 1972). Uzun, przl ve dik
77


alanlarda dk ya deerlerinde yzey ak iin kinematik modelin en doru
yaklam olduu ortaya koyulmutur, k > 20 olmas durumunda kinematik modelin
ok iyi olduunu ve birok yzey ak probleminde knn 1,000 dan byk olduu
tespit edilmitir (Morikawa, 1957). Henderson (1963), orta eimlerde takn
dalgalarnn en iyi tam momentum denklemiyle tanmland, dk, hafif eimlerde,
lokal ve konvektif ivme terimleri olmakszn momentum denklemiyle en iyi
tanmland, dik eimlerde ise takn dalgalarnn en iyi kinematik modelle
tanmland taban eimini ieren bir kriter kullanmtr. Takn hidrografnn ekline
dayanan her bir snflandrmadaki eimin deeri kanal taban eimine uygundur.
Burada bir snflandrmann yaplmas kolay deildir. Dik eime sahip bir akarsu iin
Hendersonun terimleri sadece 0,0003 gibi bir eime sahiptir. lk iki snflandrmann
her biri, mansaba doru hareket ederek azalan, kinematik dalgalar olmayan, lokal ve
konvektif ivme terimlerinin veya yzey eiminin olmad dalgalar ierir. Kibler,
Woolhiser (1970) burada, dik eimlerin, sel rejimine sahip yksek kesim
akarsularndaki ortalama taban eimlerinden daha dzlemsel olduunu belirtmitir.
Bu erevede kinematik modelde kullanlan akm denklemleri aada sunulmutur.

Kinematik akm modeli genel formuyla sreklilik denkleminden faydalanr.

0 =

q
t
h
B
x
Q
(3.14)

Bu denklem yanal akm olmamas durumu, geni dikdrtgen kanal kesiti v.s.
durumlar dikkate alnarak yzey akmlar iin modifiye edilebilir.

Bir boyutlu tedrici deiken kararsz akm iin momentum denkleminde, eim terimi
x h / olduu gibi, yersel ve konvektif ivmeler ihmal edilir. Geri kalan denklem,
kararl ve uniform akm iin anahtar erisinin tanmna eittir:

S
0 = S
f
(3.15)
veya

78


Q = Qn (3.16)

Burada; Qn, Manning denklemiyle tanmlanan;

2 / 1
0
3 / 2
49 . 1
S AR
n
Q
n
= (3.17)

normal debidir. Kinematik model, kanal taban eimi hari eim terimlerini ve
deiken ivmeyi ihmal eder. Genellikle momentum denklemi kinematik akmda
kullanld gibi aadaki ekilde yazlabilir:

n
ah Q = (3.18)

Burada a katsays ve n steli istenen diren forml ile bantlanabilir. Kinematik
dalgann hz, monoklinal dalgada olduu gibi;

dA
dU
A U
dh
dQ
B dA
dQ
dt
dx
c + = = = =
1
(3.19)

Denklem 3.19 ayn zamanda x-t dzleminde karakteristik yrngeleri tanmlar.

Kinematik denklemlerin uygulamalarnda ou kez boyutsuz formlar kullanlr
(Woolhiser and Liggett, 1967). Kinematik akm teorisi geerli olduunda,
belirlenmesinde nem tekil eden normalizasyon metodunda iki boyutsuz parametre
ortaya kar. Bu parametreler; referans niceliklere dayanan Froude says;


0
0
gH
V
F
o
= (3.20)

dir ve bir indeks parametre veya ayn zamanda normalizasyon deerlerinin bir
fonksiyonu olan kinematik akm says aadaki gibidir:

79



0
2
0
0 0
H F
L S
k = (3.21)

3.20 ve 3.21 denklemlerinde, V0, bir dzlemin veya L0 kanal boyunun sonundaki
kararl durum normal akm hz ve H0 ise uygun normal derinliktir (Miller and
Cunge, 1975).

Kinematik denklemlerin uygulanmas ve hesaplama yntemleri ile ilgili olarak;
takn hareketi iin bamsz kinematik dalga teorilerinin literatrde eitli rnekleri
mevcuttur. Kinematik dalga teorisine ait ilk almalar Boussenesq, Forchheimer,
Kleitz, Breton ve Graeff tarafndan ortaya konulmutur. Erken dnem almalarnn
yannda ayn terminoloji kullanlarak kinematik takn dalgalar zerine temel teorik
alma Lighthill ve Whitham tarafndan yaplm ve bu alma 1955 ylnda
yaymlanmtr. Bu almada, aratrmaclar, kinematik dalgalarn ve kinematik ok
dalgalarnn genel zelliklerini ortaya koymular, daha sonra kinematik dalgalarn n
planda olduu uzun bir akarsudaki takn dalgalarnn davrann detayl bir ekilde
vermilerdir. Bununla birlikte, ak-depolama ilikisini ve bu ilikiyi tanmlamay
amalayan faktrlerin eitliliini dikkate almlardr. Kinematik dalgalar veya
monoklinal dalgalar ieren dalgalarn, gzlem noktasndaki zamanla birlikte akm
varyasyonlarna ait bilgilerinin, akmn bir gzlem noktasndan mansaba doru
hareket etmesi srasnda nasl tanmlanabileceini ortaya koymulardr. Akarsu
kollarndan gelen yanal akmlarn ve akn kinematik dalga hareketi zerindeki
etkilerine de almada yer verilmitir. Bu almadan sonra yaplan almalarda
ortaya konulan kinematik teorideki nemli bir gelime de yzey st akn hesaba
katlmasdr. Bu almalardan birou, U.S. Tarmsal Aratrmalar Servisi
bnyesinde gerekletirilmitir.

Kinematik modelin en nemli avantaj; zmn tam denklemlerden daha kolay
olmasdr. Bir boyutlu tedrici deiken akm modeli saysal olarak zlmesine
ramen, kinematik akmn zm analitik zmlere gre yaplabilir. Tm
sadeletirilmi metotlar gibi kinematik telenmenin dezavantaj; fiziksel olarak
gerek durum ile model zmlerin birbirleri arasndaki benzerliin belirsiz
80


olmasdr. Bu belirsizlik herhangi bir model iin daima mevcuttur. Fakat belirsizliin
derecesi artan sadeletirme ile doru orantldr. Uygulamalarn farkl tipleri iin
kinematik akm modelinin geerlilii sorunu, modelin sonular ile prototip
lmleri arasnda daha fazla karlatrma yaplarak daha iyi tanmlanr.

n
ah Q = denklemi ile ifade edilen bant, anahtar fonksiyon olarak bilinir. Bu
fonksiyon, birka metottan biri olarak belirlenen hesaplama ynteminde kullanlr.
Kararl, uniform, przl trblansl akm dikkate alndnda, o kesitteki anahtar
erisini elde etmek iin yaplan hesaplamalarda her bir kanal kesitine Manning ve
Chzy denklemi uygulanr. Su yz profillerinin bir serisini elde etmek iin bir
bilgisayar programndan yararlanlarak doal kanallar iin alternatif bir metot
kullanlr. Kanal boyunca her bir kesitteki akm hzlar ve akmn derinlikleri iin
hesaplanan deerler; bir ak fonksiyondan daha ok bir saysal deerler serisini
ieren bir kesit anahtar fonksiyonunu tanmlar (Brakensiek, 1966).

0 =

q
t
h
B
x
Q
(3.22)

Sreklilik denklemi, Q = Q
n
anahtar fonksiyonundan Q debisi ile A alan arasndaki
banty saysal olarak zmleyen bir sonlu fark denklemine dntrlr (Miller
and Cunge, 1975).

3.2.3.2. Difzyon dalga takn telenme modeli

Ak kanallarda bir boyutlu kararsz akmlarn dinamik modellenmesi genellikle St.
Venant denklemlerinin saysal zmlerine dayanr. Hiperbolik yar lineer ksmi
diferansiyel denklem sistemini meydana getiren St. Venant sisteminin zm birka
saysal metotla verilmitir. Byk sistemler dikkate alndnda tam olarak problemin
zlmesi zaman alr. Hidrologlar, depolama telenmesi, Muskingum telenmesi ve
Kalinin-Miljukov telenmesi gibi pek ok alternatif sadeletirilmi modeller
kurmulardr. almalarn tamamnda, verilen mansap kesitinde hesaplanacak
debiler, bir memba kesitindeki debilerin fonksiyonu olarak kabul edilmitir.
81


Modeller, hesaplama iin az bir sreye ihtiya duyarlar fakat sadece akarsu kesitinin
tm etkilerini tanmlayabilirler ve kesitte yer alan hidrolik yaplarla benzemezler.
Bu husus, birok hidroloun St. Venant denklemlerini neden sadeletirmeye
altklar sorusunun yantn oluturur.

Pratik uygulamalarn birounda, St. Venant denklemindeki ivme terimleri ihmal
edilebilir ve sistem difzyon dalga denklemi eklinde sadece bir parabolik denkleme
dntrlr. Baz artlar altnda bu denklem bir analitik zme ihtiya duyar.
Sonlu fark ayrklatrma tekniklerine dayanan metotlarda genellikle her bir zaman
aralnda debiler hesaplanr. Saysal zmlemeler uygulanrken sonlu fark
sistemlerinin oluturulmas sorunu, onlarn zlmesi iin metotlar, kararllklar ve
doruluklar zerinde allr. Bu sorular, difzyon dalga takn telenmesi iin de
ortaya konulur. 1871 ylnda Barr de St. Venant, bir boyutlu tedrici deiken
kararsz akmlarla ilgili olarak ksmi diferansiyel denklemlerin klasik sistem
kullanarak formlasyonunu elde etmitir. Ktle ve momentumu tanmlayan iki
denklem aadaki ekilde yazlmtr:

0 =

t
A
x
Q
(3.23)

0
2
= |

\
|
+

+
|
|

\
|

j
x
dz
gA
A
Q
x t
Q
(3.24)

Burada, Q
(x,t)
; debi, z
(x,t)
; yatay bir kyas dzlemi zerindeki su profili kotu, A(z,x);
akmn en kesit alan, j; srtnme kayplar eimi, x; mansaptaki mesafe, t; zaman
temsil etmektedir. Sreklilik denklemi olarak adlandrlan ilk denklem; yanal giri ve
k akmlarnn olmad bir kanal kesimindeki ktle dengesini temsil eder.
Momentum denklemi olarak bilinen ikinci denklem ise ayn kesitteki enerji dengesini
gsterir. Bu sistemi oluturmak iin, akmn bir boyutlu olduu, basncn bir
hidrostatik dalma sahip olduu, datlm srtnme kayplarnn genel uniform
akm forml ile belirlendii ve bunun toplam esas kayplarda dikkate alnmas
gerektii ve yanal bir giri k akmnn olmad gibi temel varsaymlar yaplr.
82


zm metotlar, hem karakteristik izgilerine hem de ak veya kapal sonlu fark
emalarn kullanarak zaman ve mesafe ayrklatrmasna dayanr. Sonlu eleman
teknikleri, hiperbolik sistemlerin entegrasyonunda zellikle tavsiye edilmemesine
ramen; sonlu eleman emalarnn uygulamalar zerine almalar yaymlanmtr.

Sonlu fark ayrklatrma tekniklerine dayanan ak ve kapal emalara blnebilen
metotlar geni lde kullanlmaktadr. ntegrasyon zaman aral, Courant
snrlamas olarak bilinen, ak bir ekilde belirtilmi bir st limitten daha byk
olmas durumunda; ak emalar stabilite problemlerine doru bir eilim gsterir.
1960l yllardan sonra, sonlu fark kapal emalar, lineerize denklem sistemlerinin
tekrarl zmleriyle sonulandrlan takn telenmesi olaylar zmleri sayesinde
gelitirilmitir. Tm problemlerin zlmesi iin ihtiya duyulan zaman genel
olarak; birka bilinmeyenin, tanmlarn karmaklnn ve yaknsama oranlarnn bir
fonksiyonudur. Herhangi bir durumda, byk sistemlerin bilgisayar zmleri iin
ihtiya duyulan zaman nemlidir. Ayn zamanda tam St. Venant denklemleri ve daha
sonra daha az kaynaa ihtiya duyulan difzyon dalga denklemi gibi sadeletirilmi
formlar iin veri ihtiyalarnda nemli farklar mevcuttur (Moussa and Bocquillon,
1996).

Difzyon dalga takn telenmesi kuramsal temelinin oluturulmasnda bir ak
kanaldaki kararsz akm denklemleri olan 3.23 ve 3.24 numaral St. Venant
denklemleri kullanlabilir. Birok akm durumu iin, atalet terimleri (yersel ivme ve
konvektif ivme), srtnme eimi ve basn gradyanndan daha kk olarak dikkate
alnabilir:

|
|

\
|

>> |

\
|

+
x
v
g
v
t
v
g x
y
S
f
1
(3.25)

ve dolaysyla ihmal edilebilir. Burada; S
f
; srtnme eimi, y; akm ykseklii, x;
akm yn boyunca mesafe, g; yerekimi ivmesi, v; akm en kesitindeki ortalama hz,
t; zaman ifade eder.
83


Bu almada, Moussa ve Bocquillon (1996) tarafndan ortaya konulmu olan Crank-
Nicholson metodu kullanlarak zm yaplacaktr.

Crank Nicholson metodunun ak bir formu, standart formdan daha doru olmasn
amalar. Bu emada yatay hareket terimi, konvansiyonel CrankNicholson
emasndaki (i, k) ve (i, k+1) a noktalarndaki geriye doru fark yaklamnn
ortalamas eklinde varsaylr. ema aada verildii biimdedir;

|
|

\
| +

+ =
+

+
+
2 2
1
1
1
1 1
k
i
k
i
k
i
k
i k k
i
k
i
Q Q Q Q
x
tC
Q Q (3.26)

denklem yeniden dzenlenirse;

) (
2 2
2
1
1
1
1 k
i
k
i
r
r k
i
r
r k
i
Q Q
C
C
Q
C
C
Q

+
+
|
|

\
|
+
+
|
|

\
|
+

= (3.27)

elde edilir. Burada C
r
= tC
k
/ x dir. Bu deer kinematik dalga hznn
hesaplamal a hzna orann ifade eder. Denklem 3.27, saysal olarak
zmlenebilir.

Zaman aral ifadesi olan r > 0,5 olduundaki kararszln nedeni mesafe ve
zamana gre trevlerin sonlu fark ayrtrmalarndaki mertebelerin farkl olmasdr.
Crank-Nicholson yntemi bu sonlu fark almlarn ayn mertebeye getiren bir
tekniktir. Zamana gre trevin sonlu-fark alm:

t
T T
t
T
k
i
k
i
k

= |

\
|

+
+
1
2 / 1
(3.36)

eklinde zaman aralnn ortasnda (t
k+1/2
annda) alnm bir trev olarak
dnlrse, bu alm merkezi farklarla yaplm bir ayrklatrma olarak
deerlendirilebilir. Bu durumda konumsal trevin ayrklatrmas da ayn zaman
admnda (yani t
k+1/2
annda) gerekletirilebilir. Bunun iin T/x trevi bir kez
84


zaman admnn balangcnda ve bir kez de sonunda ayrklatrlarak bu ikisinin
aritmetik ortalamasndan yararlanlr (Ykselen, 2009).

Difzyon dalga denkleminin modifiye edilmesiyle, deiken mesafe admlarnn
Crank-Nicholson saysal zmlerinde kullanlabilmesi amalanmtr. Bu yeni
ema, bir akarsu andaki takn telenmesine en iyi adaptasyonu salamtr,
bununla birlikte ema, her bir kanal kesitindeki C (Q) ve D (Q) hidrolik
karakteristiklerinin hesaba katlmasna izin verir.

Yeni difzyon dalga denklemi formu x ve t eksenlerinin ilevlerini deitirir.

2
2
x
Q
D
x
Q
C
t
Q

(3.29)

Yukardaki denklemde mesafenin ikinci trevi, zamann ikinci trevi ile yer
deitirmitir. Her bir mesafe adm iin x = 0, x = x, x = 2 x,, x = n x veya
farkl mesafe admlar iin benzer bir Crank-Nicholson yaklam yazlabilir ve bir
hidrograf hesaplanr.

almada, C ve D karakteristiklerine ait deerlerinin sabit olduu durumlar iin
hesaplamalar yaplacaktr. Difzyon dalga denkleminin zmnde Crank
Nicholson yaklamn kullanan iki algoritma nerilir. Birinci algoritma xOt gsterim
sistemini kullanr, dieri ise xOt dzleminde eksenleri deitirerek modifiye edilen
difzyon dalga formunun dier gsterimini kullanr. almada, xOt gsterim sistemi
ile oluturulan algoritma kullanlacaktr.

ekil 3.9 da verilen sistemden grlecei zere i dmler gibi birok denklem
mevcuttur. Bu denklemler i = 0, i = n ve j = 0 iken birka ekilde snr artna bal
olarak zlmelidir.

Crank Nicholson yaklamnn lineer sistemi, herbir t = 0, t = t, t = 2 t, , t =
m t zaman aral iin zmleri yaplmaldr. Daha sonra zm metodu ile x
85


ekseni zerinde her bir mesafe admndaki debiyi hesaplanr. Bu metot CNX olarak
adlandrlr. Pratik uygulamalarda bu metot deiken C(Q) ve D(Q) deerlerinin
kullanlmasna imkn salar. Ancak metodun uygulanmas iin dzenli mesafe
admlarna ihtiya duyulur.

CNX algoritmas her bir t = 0, t = t, t = 2 t, ,.., t = m t zaman aralklarnda
yazlrsa, metot kullanlarak x ekseni zerinde her bir mesafe aralnda debiler
hesaplanr. Her bir mesafe aralndaki snr artlar Q (0, t) ve Q ( n x, t) dir.
t
x
O
j-1
j
j+1
vj+1 uj+1
vj uj
vj-1 uj-1
x
t
P
i-1 i
Lineer sistemin zmnde, denklem sisteminin zmne yaknsayan diziye sahip
bir iteratif metot kullanlabilir. Bu yntem bir yaklam hesab dizinini ihtiva eder.
Burada diferansiyel denklemlerin sonlu farklar zm ile ilikilendirilen katsay
matrisi danktr, ok sayda sfr eleman ierir. Etkili olmas asndan, zm
metodu bu dankln avantajn kullanr. zmek durumunda olduumuz lineer
sistemde, denk matrisin tm elemanlar, diyagonal zeridekiler hari matematiksel
bir fonksiyondan oluur. Sonu olarak ortaya konulan metot, bu anlamda etkili bir
algoritmadr.

CNX lineer sisteminin zmnde aadaki yntem izlenir. Her bir zaman dizisi
boyunca (n-1) tane i dm noktas varsa, genel olarak Crank Nicholson denklemi
aadaki ekilde yazlr:
ekil 3.9. Crank Nicholson emasnn t zerine dekritizasyonu

86


q
1
u
1
+ r
1
u
2
= W(1-j) p
1
u
0

p
2
u
1
+ q
2
u
2
+ r
2
u
3
= W(2-j)
p
3
u
2
+ q
3
u
4
+r
3
u
4
= W(3,j)
. . . (3.30)
. . .
p
i
u
i-1
+ q
i
u
i
+r
i
u
i+1
= W(i,j)
. . .
p
n-1
u
n-2
+ q
n-1
u
n-1
= W(n-1, j)-r
n-1
u
n


Burada p
i
, q
i
, r
i
, ve W(i, j) bilinenlerdir. Birinci denklem, ikinci denklemden u
1

terimini elimine etmek iin kullanlr, yeni elde edilen ikinci denklem, nc
terimden u
2
terimini elimine etmek iin kullanlr, ilem bu ekilde devam eder, son
olarak, son bir denklem u
n-1
bilinmeyeni ile bir denklem elde edilir. Bu sistem iin
kullanlan metot otomatik hesaplama iin etkili ve uygundur. X
i
ve Y
i
deerleri iin
kmenin herhangi bir eleman:

u
i
= X
i
u
i-1
+ Y
i
(3.31)

Lineer sistemdeki Denklem 3.30 son denklem, i = n-1 iin;

1
1
2
1
1
1
) , 1 (

+ =
n
n n
n
n
n
n
q
u r j n W
u
q
p
u (3.32)

elde edilir. Denklem 3.31 ve Denklem 3.32 karlatrlrsa;

1
1
1

=
n
n
n
q
p
X
1
1
1
) , 1 (

=
n
n n
n
q
u r j n W
Y (3.33)

elde edilir. Fakat genel bant:

p
i
u
i-1
+ q
i
u
i
+ r
i
u
i+1
= W (i,j) (3.34)

87


dir. Denklem 3.31 ve Denklem 3.32 arasnda u
i-1
terimi ihmal edilirse;

i
i
i i i i
i
i
i
X
Y
p j i W u r u
X
p
q + = + +
+
) , (
1
(3.35)

elde edilir. Buradan;

(

+ +
+
=
+
i
i i
i
i
i i
i i i
i
X
Y p
j i W
r
u
X r
p X q
u ) , (
1
1
(3.36)

elde edilir. 1 1 n i iin tekrarl bant yeniden yazlrsa;

u
i+1
= X
i+1
u
i
+ Y
i+1
(3.37)

Denklem 3.36 ve Denklem 3.37 eitlenirse;

1 +
+

=
i i i
i
i
X r q
p
X ve
1
1
) , (
+
+
+

=
i i i
i i
i
X r q
Y r j i W
Y (3.38)

elde edilir. Denklem 3.33 deki bant i = n-1 iin

X
n
= 0, Y
n
= u
n
(3.39)

ile birlikte Denklem 3.38 den elde edilir. Buradan i(i = n, n-1, ., 1) azal srasna
gre Xi ve Yi hesaplanabilir. Denklem 3.39 da un mansap snr artna ihtiya vardr.
Memba snr artyla i = 1 iin verilen u
1
= Q (1, j) giri akm hidrografdr. Bu
nedenle, i(i = 1, 2, , n) art srasna gre ui = Q (i, j) hesaplanr.

88


t
x
O
j-1
j
j+1
vi+1
ui+1
vi
ui
vi-1
ui-1
x
t
P
i-1 i i+1

ekil 3.10 Crank-Nicholson Dx-Dt ayrklatrmas

Moussa ve Bocquillon (1995) tarafndan verilen ve pratik olarak uygulanabilir bir C-
N algoritmas almada kullanlacaktr. Buna gre, ekil 3.10 dikkate alnarak
debinin t zaman aral ve x mesafe aralna gre trevleri;

t
v u
t
Q
i i

(3.40)

|

\
|

+ +
x
v v
x
u u
x
Q
i i i i
2 2 2
1
1 1 1 1
(3.41)

olarak elde edilir. xe gre ikinci mertebeden trev;

|

\
|

+
+

+
=

+ +
2
1 1
2
1 1
2
2
2 2
2
1
x
v v v
x
u u u
x
Q
i i i i i i
(3.42)

eklinde elde edilir. Denklem 3.29 ve Denklem 3.30 dikkate alnarak bir dzenleme
yapldnda;
1
' '
1
'
1 1 + +
+ + = + +
i i i i i i i i i i i i
v r v q v p u r u q u p (3.43)

elde edilir. Burada p
i
; q
i
, r
i
,
'
i
p ,
'
i
q ,
'
i
r srasyla;
89


2 4
g h
p
i
= (3.44)

g q
i
+ =1 (3.45)

2 4
g h
r
i
= (3.46)

2 4
'
g h
p
i
+ = (3.47)

g q
i
=1
'
(3.48)

2 4
'
g h
r
i
+ = (3.49)

olarak ifade edilir. Denklemlerdeki h ve g deerleri Denklem 3.50 ve Denklem 3.51
da verilmitir:

x
t C
h

= (3.50)

2
x
t D
g

= (3.51)

Burada, C; difzyon dalga hzn ifade eder. D; difzyon katsays dier bir deyile
hidrolik difzivite Ponce (1994) tarafndan aadaki ekilde tanmlanmtr.

0
0
2TS
Q
D = (3.52)

Lineer sistemlerin zmnde iki snr artna ihtiya duyulur: memba giri akm ve
mansap k akm. Membadan ok uzakta mansap snr art yklemesine ihtiya
90


duyulan ve zel bir durum olan yar sonlu kanal varsaymnda, sistem sadece memba
snr art kullanlarak zlebilir (Moussa and Bocquillon, 1996). Bu dorultuda
sonlu fark yntemi kullanlarak oluturulan a ayrklatrmas ile difzyon dalga
modeli telenme hesaplar yaplacaktr.

3.2.3.3. Dinamik dalga takn telenme modeli

Dinamik dalgalar, atalet ve basn kuvvetlerinin, yerekimi ve srtnme kuvvetleri
ile karlatrldnda byk olmas durumunda akm ynlendirir. Bu durum, s
akml bir kanal sistemindeki takn dalgasnn hareketi srasnda ve baraj yklmalar
veya byk rezervuar tahliyeleri gibi akm karakteristiklerindeki byk
sreksizliklerle veya byk frtnalar, gelgitler, yanal akmlar, mansap rezervuarlar
veya dier mansap kontrol yaplar ile sebep olabilen durgun su veya ykselme
alalma etkisinin meydana geldii uniform olmayan akm ve kararsz akm
durumlarnda oluur (Ramirez, 2000).

Dinamik dalga denklemleri, ak kanallarda bir boyutlu kararsz akm problemlerinin
en doru ve en kapsaml zmlerinin elde edilmesi iin dikkate alnr. Ancak bu
denklemler, belirli varsaymlara ve bundan dolay baz snrlamalara dayanr.
Denklemlerinin oluturulmasnda aadaki varsaymlar gz nnde bulundurulur:

a- Hz sabittir ve herhangi bir kanal kesitinde akm yzeyi yataydr.
b- Akmn her bir noktasnda hidrostatik basnla tedrici deiken akm hali
mevcuttur, bundan dolay dey ivmeler ihmal edilebilir.
c- Yatay ikincil evrinti meydana gelmez.
d- Kanal snrlar sabit olarak dikkate alnr, bu nedenle herhangi bir erozyon ve
oturma meydana gelmez.
e- Akm uniformdur ve akm diren kuvvetleri Manning ve Chzy denklemleri
gibi ampirik formllerle tanmlanabilir.



91


Momentum denklemiyle ilgili en genel yaklam aadaki ekildedir:



(3.53)

Dinamik dalga denklemleri; takn dalgas telenmesi, bir akarsu sistemindeki hz ve
yzey kotlar, bir kanal sistemindeki akm telenmeleri gibi akm problemlerinde
geni lde uygulanr.

Tam denklemlerin zm kapal veya ak sonlu fark teknikleri ile yaplr.
Denklemler kanal boyunca t zaman ve x mesafe artmlar iin zlr.
Momentum denklemi, denklemdeki farkl terimlerin greceli nemlerine bal
olarak, farkl uygulamalar iin sadeletirilebilir. Tam dinamik dalga denklemleri
yaklam, momentum denkleminin eitli sadeletirmeleriyle birlikte sreklilik
denkleminin birletirilmesiyle elde edilir. Kararsz akmlarn tam denklemlerine ait
yaklamlarn kullanlmas momentum denklemindeki belirli terimlerin yatak eimi
ile karlatrldnda kk olmas halinde kabul edilebilir (USACE, 1994).

92


Dinamik dalga takn telenme modeli, kararsz akmlarn St. Venant denklemlerine
dayanr.

1
q
x
Q
t
h
b =

(3.54)

0
0
2
= + |

\
|
+

+
|
|

\
|

L I I
x
h
gA
A
Q
x t
Q
f
(3.55)

3 / 4 2 2
2
H
f
R A k
Q
I = (3.56)

Burada; x kanal ekseni boyunca mesafe, t; zaman, Q; debi, h; akm seviyesi, q
1
;
yanal giri ya da k akm, b; kanal enkesitinde st genilik; g; yerekim ivmesi
sabiti, A; enkesit alan, L; yanal girie ait momentum etkisi, I
f
; srtnme eimi, k;
Strickler katsays, R
H
; A/b ile belirlenen hidrolik yarap ve I
0
ise yersel eimdir.

Dinamik dalga modeli baz alardan sadeletirmeye gereksinim duyar. Ak
kanallarda bir boyutlu kararsz akmlar; temel denklemler, kanal boyu mesafesine ve
zamana gre, St. Venant denklemleri tam olarak takn telenmesini tanmlar. Bu
denklemler dinamik dalga denklemleri olarak adlandrlrlar ve aada gsterildii
gibi srasyla sreklilik denklemi ve momentum denklemi biiminde yazlabilirler:

0 =

x
Q
t
A
(3.57)

0
0
2
= + |

\
|

+
|
|

\
|

f
gAS S
x
h
gA
A
Q
x t
Q
(3.58)

Burada A; enkesit alan, Q; debi, S
f
; srtnme eimi, S
0
; yatak eimi, g; yerekim
ivmesi, h; akm ykseklii, t; zaman, x ise mesafeyi gsterir. Dikdrtgen kesitli bir
kanal iin enkesit alan aadaki ekilde yazlabilir;
93


A = b h (3.59)

Burada, b; kanal geniliidir. Kanal geniliinin sabit olduu varsaym yapldnda,
Denklem 3.59, aadaki denkleme dnr;

x
A
b x
h

1
(3.60)

Denklem 3.60, Denklem 3.58 da yerine yazlarak dzenleme yapldnda aadaki
denklem elde edilir;

0 ) ( 2
0
2
2
= +

|
|

\
|
+

S S gA
x
A
A
Q
b
gA
x
Q
A
Q
t
Q
f
(3.61)

SI biriminde akm hz;

2 / 1 3 / 2
1
f
S R
n
V = (3.62)

denklemi ile elde edilir. Burada, R; hidrolik yarap, n ise Manning srtnme
katsaysn ifade eder. Dikdrtgen kesitli bir kanal iin aadaki bantlar verilir;

R = A / P (3.63)

P = 2h + b (3.64)

Denklem 3.63 ve Denklem 3.64 n ksmi trevleri;

x
h
x
P

2 (3.65)

x
A
bP
A
P x
R

\
|
=

2
1
1
(3.66)
94


x
S
R S
n x
R
S R
n x
V
f
f f

3 / 2 2 / 1 2 / 1 3 / 1
1
2
1 1
3
2
(3.67)

f
S / x terimi, dier terimlere gre ok kk ise, Denklem 3.67 nin sa
tarafndaki ikinci terim ihmal edilebilir. Bu durumda Denklem 3.67 aadaki ekilde
yazlabilir;

x
R
S R
n x
V
f

2 / 1 3 / 1
1
3
2
(3.68)

Debi, Q = V A olarak tanmlandnda, aadaki ksmi trev elde edilir;

x
A
V A
x
V
x
Q

(3.69)

Denklem 3.65, Denklem 3.66, Denklem 3.68 i, Denklem 3.69 da yerine yazarak
yeni dzenleme yaplrsa;

x
Q
b
R
V
x
A

\
|

=

3
4
3
5
1
(3.70)

elde edilir. Buradan Denklem 3.70 i Denklem 3.61 de yerine yazarsak, denklem
aadaki ekle dnr;

0 = +

x
Q
t
Q
(3.71)

Bu denklemde;

95


|

\
|

+ =
b
R
A
Q
A
Q
b
gA
A
Q
3
4
3
5
2
2
2
(3.72)

) (
0
S S gA
f
= (3.73)

dr. Denklemdeki S
f
srtnme eimi, Manning srtnme formlasyonundan;

3 / 4 2
2 2
R A
n Q
S
f
= (3.74)

denklemi ile ya da Denklem 3.62 yardmyla elde edilebilir.

Momentum denklemi, Denklem 3.55, kanal enkesit alanna ve debiye bal olarak iki
parametreli Denklem 3.71 e dntrlr. Buradan, Denklem 3.71, balang ve
snr artlarna bal olarak kolayca zlr. Takn telenmesi iin, giri hidrograf
herhangi bir geometrik konfigrasyon ile gsterilebilir. Balang art;

Q (x, 0) = Q
0
(3.75)

A (x, 0) = A
0
(3.76)

eklinde yazlabilir. Burada, A
0
ve Q
0
, verilen bir giri hidrograf iin srasyla
enkesit alan ve debinin balang deerlerini ifade etmektedir. Bununla birlikte
membaya ait snr artlar da tanmlamak gerekmektedir. rnein; gensel bir giri
akm iin memba snr art deerleri aadaki ekilde verilebilir;

0 < t < t
p
iin t
t
Q Q
Q t Q
p
p
) (
) , 0 (
0
0

= (3.77)

96


t
p
< t < t
b
iin t
t t
Q Q
Q t Q
p b
p
p
) (
) (
) , 0 (
0

= (3.78)

t > t
p
iin Q(0,t)=Q
0
(3.79)

Burada, Q
p
; giri hidrografnn pik deeri, t
p
; giri hidrografnn pik deerine ulama
sresi, t
b
; giri hidrografnn esas sresidir. Ak karakteristikleri zerinde giri
hidrograf eklinin etkisini gstermek iin, trapezoidal biimdeki bir giri hidrograf
da dikkate alnabilir. Dikkate alnan trapezoidal biimdeki giri hidrograf iin snr
artlar yukarda akland gibi benzer ekilde tanmlanabilir (Keskin ve
Araliolu, 1997).

Elde edilen denklemlerin saysal zmleri iin kapal sonlu fark metodu kullanlr.
Herhangi bir f(x,t) baml deikeni ve onun ksmi trevi, aada gsterildii zere
mesafede geriye doru, zamanda ileri doru kapal sonlu fark ile elde edilebilir;

j
i
f t x f = ) , ( (3.80)

x
f f
x
t x f
j
i
j
i

1
) , (
(3.81)

t
f f
t
t x f
j
i
j
i

+1
) , (
(3.82)

Burada, x ve t srasyla mesafe ve zaman artmlardr. Denklem 3.80 ve Denklem
3.82; momentum denkleminde, Denklem 3.81; sreklilik denkleminde yerine
koyulursa;

0 ) )( (
1
1
= +

+
t Q Q
x
t
Q Q
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
(3.83)

97


) (
1
1
1 1 +

+ +

=
j
i
j
i
j
i
j
i
Q Q
x
t
A A (3.84)

elde edilir. Burada;

|
|

\
|

|
|

\
|

+ =
b
R
A
Q
A
Q
b
gA
A
Q
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i j
i
3
4
3
5
2
2
(3.85)

(

=
0
3 / 4
2 2
) (
) (
S
R A
n Q
gA
j
i
j
i
j
i j
i
j
i
(3.86)

dir. Denklem 3.85 ve Denklem 3.86 ile (i, j) balang noktasnda, bilinen balang
ve snr artlar kullanlarak
j
i
ve
j
i
deerlerinin hesaplanabilecei grlmektedir.
Buradan,
1 + j
i
Q ve
1 + j
i
A deerleri hesaplanabilir. Bu yntem (i, j) nin birbirini takip
eden deerleri iin tekrarlanr. Sadeletirilmi dinamik modelde debi bir kesitteki
mansap snrndan karken bir dier kesitin memba snrna girer ve dier akm iin
mansap snr artn oluturur (Keskin ve Araliolu, 1997).

almada, ak sonlu fark yaklam kullanlarak denklem zmleri yaplacak,
mansapta, telenmi hidrograflar belirlenecektir.

3.2.3.4. Muskingum-Cunge takn telenme modeli

1930 lu yllarda Muskingum Akarsuyu havzasnda takn koruma emalarnn
gelitirilmesi iin kullanlan Muskingum Modeli zerinde yaplan dzenlemeler
sonucu elde edilen model Muskingum-Cunge Modeli olarak adlandrlr. Bu metotta,
Muskingum metodundaki kalibrasyon zorunluluu ortadan kalkmtr.

Tm takn telenme modellerinde sreklilik denklemi kullanlr. Modellerdeki
farkllklar, momentum denklemindeki baz terimlerin kullanlp kullanlmamas
98


ortaya koyar. Tam dinamik modelde tm terimler kullanlr. Ancak bu durum bir
takm hesaplama glkleri ortaya karr. Problemi sadeletirmek iin, birok takn
dalgasnda gz ard edilebilir olmasndan dolay atalet kuvvetleri ihmal edilir. Buna
karlk basn kuvvetleri daha nemli bir yer tekil eder. Atalet terimlerinin ihmal
edildii modeller, difzyon dalga modelleri olarak adlandrr. Hem atalet hem de
basn kuvvetlerinin her ikisinin birden model; kinematik dalga modeli olarak
adlandrlr. Tam difzyon dalga modelinin zmleri saysal dalmn kontrol
edilmesiyle benzetirilir. Bu durum Muskingum-Cunge metodunun esasn oluturur.
Metot, basitlii, hesaplama verimlilii ve grece doruluu sebebiyle pratikte yaygn
olarak kullanlr. M-C modelinde zellikle zaman ve mesafe adm byklkleri gibi
fiziksel parametreler a karakteristiklerine dayanr. Modelin doruluu zerinde
mesafe adm byklnn etkisi tam anlamyla anlalamamtr. Metodun
tamamen doruluu, esas olarak bu iki admn byklklerinin oran olan Courant
saysna dayanr. Ancak; mesafe ve zaman admlarnn hangi kombinasyonunun en
iyi zm verdii belirsizdir (Barry and Bajracharya, 1995).

Ponce (1994)a gre M-C metodunun dikkate alnmas gereken bir zellii, kontrol
edilmemi saysal difzyon ve dalm gsteren lineer kinematik dalga
zmlerinden farkl olarak hesaplanm k hidrografnn adan bamsz
olmasdr. Saysal dalm en aza indirgenirse; kanal kesitinin sonunda mansapta
hesaplanm k hidrograf, hesaplamada kullanlan altkesitlerin saysnn nekadar
olduuna bal olmakszn gerekte ayn olacaktr. Bundan dolay telenme
parametresi X; kesit uzunluu ile deien Dx ve C
0
, C
1
ve C
2
telenme katsaylarnn
bir fonksiyonudur.

|
|

\
|

=
x c S
q
X
0
0
1
2
1
(3.87)

Burada, Dx; kesit uzunluu, q
o
; referans birim debi, c; kinematik dalga hz ve S
0
;
kanal taban eimidir. C deeri Courant saysn gstermek zere; dalga hz c nin,
Dx /Dt a hzna oran;
99


x
t
c C

= (3.88)

dir. A difzivitesi, X=0 iin, saysal difzivite olarak ifade edilir, aadaki ekilde
gsterilir:

2
x c
v
g

= (3.89)

Hcre Reynolds says, hidrolik difzivitenin a difzivitesine oran olarak ifade
edilir;

x c S
q
D

=
0
0
(3.90)

Buradan D, hcre Reynolds says olmak zere;

( ) D X = 1
2
1
(3.91)

dir. Denklem 3.90 ve Denklem 3.91, Dx in ok kk deerleri iin D nin 1 den
byk olabileceini, bunun da X deerini negatif yapacan gsterir. telenme
katsaylar C
0
, C
1
ve C
2
;

( )
( ) ( ) x t c X
X x t c
C
+

=
/ 1 2
2 /
0
(3.92)

( )
( ) ( ) x t c X
X x t c
C
+
+
=
/ 1 2
2 /
1
(3.93)

( ) ( )
( ) ( ) x t c X
x t c X
C
+

=
/ 1 2
/ 1 2
2
(3.94)

100


eklinde ifade edilir. Denklem 3.88 ve Denklem 3.91, Denklem 3.92, Denklem 3.93
ve Denklem 3.94 de yerine yazlrsa, telenme katsaylar Courant ve hcre
Reynolds saylar cinsinden ifade edilir:

D C
D C
C
+ +
+ +
=
1
1
0
(3.95)

D C
D C
C
+ +
+
=
1
1
1
(3.96)

D C
D C
C
+ +
+
=
1
1
2
(3.97)


1 + n
j
Q
1
1
+
+
n
j
Q


n
j
Q
n
j
Q
1 +

ekil 3.11. M-C Dx-Dt ayrklatrmas

Elde edilen C
0
, C
1
ve C
2
deerleri, ekil 3.11 deki mesafe zaman ayrklatrmas
kullanlarak Denklem 3.98 de yerine yazlr. Buradan Muskingum Cunge Modeli
kullanlarak telenmi debi deerleri ardk biimde elde edilecektir.


n
j
n
j
n
j
n
j
Q C Q C Q C Q
1 2 1
1
0
1
1 +
+ +
+
+ + = (3.98)


Dt
X=0.0
Dx
101


4. ARATIRMA BULGULARI

4.1. Kanal Przllk Katsays

almada, Akdeniz Blgesinde Antalya li snrlar iinde yer alan Alara ayna ait
fiziksel zellikler deerlendirilmitir. Kanal karakteristikleri, Cowan ynteminde
verilmi olan formlasyona uygulanmtr. Buna gre kanal tabann oluturan kaya
malzemesi iin n
b
deeri 0,025, kanal dzensizliklerini temsil eden n
1
deeri orta
seviye iin 0,010, kanal enkesitindeki deiimleri gsteren n
2
deeri nadir deiken
olarak nitelendirilmi ve 0,005 olarak deerlendirilmitir, kanal ierisindeki kaya,
ktk birikinti kpr aya gibi engeller gz nnde bulundurularak n
3
deeri nemli
tanmlamas iin 0,020 olarak alnm ve kanal ierisindeki bitkilenmeye bal olarak
n
4
deeri orta tanmlamas iin 0,025 alndnda; toplam deer 0,085 elde edilmitir.
Dzeltme faktr m iin nemli tanmlamasna karlk gelen 1,15 deeri alnp
0,085 ile arpldnda Manning n katsays 0,097 olarak elde edilir.


ekil 4.1. Alara ay (ahinba, 2008)

Adrien (2003) e gre arazi lmlerinin mmkn olmad hallerde Manning
katsays ampirik formller kullanlarak elde edilir. Bu kapsamda yaplan almada;
ele alnan kanal kesiminin membasnda mevcut olan kanal enkesitine ait akm debisi,
alan, slak evre ve kanal taban eimi deerleri kullanlmtr.

Q= A V (4.1)
102


2
1
3
2
1
S
P
A
n
V
(

= (4.2)

formlleri kullanlarak Manning n deeri 0,095 olarak hesaplanmtr. Her iki deer
karlatrldnda aralarnda 0,002 lik bir fark olduu tespit edilmitir.

4.2. Kinematik Dalga Modeli

Kinematik dalga modelinin oluturulmasnda Courant art dikkate alnmtr.
Courant artnda Denklem 4.3 kullanlarak Dt zaman aral, Dx mesafe aral ile c
k

kinematik hz oran ile kyaslanmtr.

k
c
x
t

(4.3)

Dikkate alnan akarsu kesiti 10.000 metredir. Hesaplamalarda Dx mesafe aral
aral 1000 metre olarak alnmtr. Kesit membasndaki 922 numaral akm gzlem
istasyonunun kotu 382 metre, mansaptaki 924 numaral akm gzlem istasyonunun
kotu ise 250 metredir. Dikkate alnan kesitte mansap ve membadaki akm gzlem
istasyonlar arasndaki kot fark 132 metredir. 10.000 metre mesafe ve 132 metre kot
fark iin kanal taban eimi S
0
0,0132 olarak elde edilmi ve hesaplarda
kullanlmtr. Denklem 4.4 kullanlarak kinematik dalga hz elde edilmitir.
Maksimum dalga hz debinin maksimuma ulat anda 5,04 m/sn olarak elde
edilmitir.

V
Bdy
dQ
c
k
3
5
= = (4.4)

1000 metre Dx deeri ve c
k
deeri Denklem 4.3 te yerine yazldnda Dt zaman
aral deeri 180 saniye olarak elde edilmitir.

103


4 , 0 1
1
4 , 0 1
1 1
1
1
1
) (
) (
+
+
+
+ +
+
+
+
+ +
+ +
=
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j i
j
Q Q b a
Q Q bQ aQ
Q (4.5)

Denklem 4.5 bir ak sonlu fark denklemidir. Buradaki a katsays, Dt / Dx oran ile,
b katsays ise Denklem 4.6 ile tanmlanmtr.

1
2

=

b (4.6)

Q A = (4.7)

Buradan a alndnda;

) / (
0
3 / 2
S nP = (4.8)

6 , 0
3
2
= = Denklem 4.8 de yerine yazldnda;

6 , 0
0
3 / 2
) / ( S nP = (4.9)

elde edilir. Burada P; slak evre, S
0
; kanal taban eimidir. Islak evre mevcut
memba enkesiti zerinden lm yaplarak hesaplanm ve 32.34 metre olarak elde
edilmitir. S
0
kanal taban eimi yukarda akland zere 0.0132 olarak, Manning
przllk katsays n de ayn ekilde 0.095 kullanlarak a deeri 3,59 olarak
hesaplanmtr. Bu deer ve b deeri Denklem 4.6 da yerine yazlarak b deeri 2,85
olarak hesaplanmtr. Elde edilen a ve b katsaylar denklem 4.5 te yerine yazlarak
1000 metre Dx mesafe aral ve 3 dakika Dt zaman aral kullanlarak telenmi
debi deerleri elde edilmitir.

104


Elde edilen deerlerde maksimum giri debisi 12. saatte ve 171,0 m
3
/sn dir,
hesaplanm maksimum k debisi 13. saatte ve 170,0 m
3
/sn dir. Bununla birlikte
mansapta llm maksimum debi 8. saatte ve 185 m
3
/sn dir. Ancak bu deerin
yanal bir akmdan kaynakland dnlmektedir. Bu deerden sonraki ikincil en
byk deer giri akmnda olduu gibi 9. ve 11. saatte 164,0 m
3
/sn dir.

llm memba ve mansap debileri ile 1000 m mesafe aral ile hesaplanm
mansap debi deerlerinin gsterildii grafik ekil 4.2 de verilmitir. ekil 4.3 te
llm mansap debi deeri ile hesaplanm mansap debi deeri arasndaki iliki
sunulmutur.

40
80
120
160
200
0 200 400 600 800 1000 1200 1400
Zaman (dk)
D
e
b
i





(
m
3
/
s
n
)
Giri
Hesaplanan
k
llen k

ekil 4.2. Kinematik dalga llm ve hesaplanm debi deerleri

y = 1,0249x - 5,7741
R
2
= 0,9822
40
60
80
100
120
140
160
180
40 60 80 100 120 140 160 180
Hesaplanan Debi (m3/sn)

l
e
n



D
e
b
i

(
m
3
/
s
n
)

ekil 4.3. Kinematik dalga modeli ile hesaplanm ve llm mansap debi
deerleri ilikisi
105


Kinematik dalga iin llm mansap debi deeri ile hesaplanm mansap debi
deerlerinin fark alnarak salma diyagram oluturulmu ve ekil 4.4 te
verilmitir.
-50
-30
-10
10
30
50
0 40 80 120 160 200
llm Debi (m3/sn)

l
m

D
e
b
i

-

H
e
s
a
p
l
a
n
m

D
e
b
i

F
a
r
k

ekil 4.4. Kinematik dalga takn telenmesi salma diyagram

Kinematik dalga metodu ile birlikte almada kullanlan dier metotlara ait
hesaplanm k hidrograf deerleri ve akm gzlem istasyonlarnda llen k
akm deerleri izelge 4.1 de verilmitir.

izelge 4.1. telenmi mansap hidrograflar
Zaman
(sa)
llen
k Debisi
(m3/sn)
Kinematik
Hesaplanan
k Debisi
(m3/sn)
Difzyon
Hesaplanan
k Debisi
(m3/sn)
Dinamik
Hesaplanan
k Debisi
(m3/sn)
M-C
Hesaplanan
k Debisi
(m3/sn)
0 44,00 41,40 41,40 41,40 41,40
1 44,70 42,50 41,40 43,30 41,53
2 46,10 42,72 41,40 56,24 42,97
3 50,50 45,19 41,40 73,57 46,59
4 59,50 50,73 41,40 90,13 52,95
5 66,50 58,13 41,40 105,40 60,30
6 79,30 68,22 41,41 119,25 70,43
7 92,90 97,59 41,43 131,55 93,31
8 185,00 165,83 41,49 142,12 177,60
9 164,00 164,32 41,67 150,84 164,07
10 161,00 159,61 42,09 157,59 159,34
11 164,00 161,91 42,99 162,28 159,39
12 162,00 170,02 44,77 164,86 171,99
106


izelge 4.1. (devam)
Zaman
(sa)
llen
k Debisi
(m3/sn)
Kinematik
Hesaplanan
k Debisi
(m3/sn)
Difzyon
Hesaplanan
k Debisi
(m3/sn)
Dinamik
Hesaplanan
k Debisi
(m3/sn)
M-C
Hesaplanan
k Debisi
(m3/sn)
13 150,00 161,96 47,99 165,31 165,85
14 142,00 143,77 53,47 163,64 141,86
15 141,00 136,32 62,07 159,91 136,02
16 142,00 135,25 74,49 154,20 133,63
17 140,00 138,55 90,83 146,63 140,83
18 132,00 131,37 110,16 137,37 131,23
19 126,00 124,00 130,46 126,59 123,64
20 119,00 117,32 148,88 114,51 117,45
21 114,00 109,34 162,49 101,38 108,51
22 108,00 103,16 169,24 87,47 102,76
23 103,00 96,91 168,71 73,09 96,23
24 - 91,78 162,24 - 90,89
25 - - 152,44 - -
26 - - 142,21 - -
27 - - 133,71 - -
28 - - 127,73 - -
29 - - 123,70 - -
30 - - 120,23 - -
31 - - 115,97 - -
32 - - 110,21 - -
33 - - 103,08 - -
34 - - 95,34 - -
35 - - 87,85 - -
36 - - 81,17 - -
37 - - 75,36 - -
38 - - 70,05 - -
39 - - 64,83 - -
40 - - 59,46 - -
41 - - 54,06 - -
42 - - 49,02 - -
43 - - 44,84 - -

4.3. Difzyon Dalga Modeli

almada difzyon dalga takn telenmesi denklemini zmek iin Moussa ve
Bouquillon (1995) tarafndan ortaya konulan yeni bir Crank-Nicholson algoritmas
kullanlmtr. Bu algoritma Denklem 4.10 da verilmitir.

1
' '
1
'
1 1 + +
+ + = + +
i i i i i i i i i i i i
v r v q v p u r u q u p (4.10)
107


D; difzyon katsays dier bir deyile hidrolik difzivite Ponce (1994) tarafndan
aadaki ekilde tanmlanmtr.

0
0
2TS
Q
D = (4.11)

Tez almasnda yaplan hesaplamalarda, kanal taban eimi 0,0132 olarak hesaba
katlmtr. Bu deerde bir eime sahip akarsu dik olarak kabul edilebilir. almada
Q
0
;

ortalama giri akm debisi 113,30 m
3
/sn, memba kesiti iin T kanal genilii,
mevcut enkesitten 20,90 m, S
0
; 0,0132 olarak alndnda 205 m
2
/sn olarak elde
edilmitir. Bununla birlikte C; difzyon dalga hz
0
3
5
V olarak alndnda 3,70 m/sn
olarak elde edilmitir.

Dt; Courant art kullanlarak 178 sn olarak elde edilmi, h ve g deerleri srasyla
0,6586 ve 0,0366 olarak hesaplanmtr.

Mesafe aral deeri Dx, 1000 m iin, srasyla p
i
; q
i
, r
i
,
'
i
p ,
'
i
q ,
'
i
r deerleri
aadaki ekilde elde edilmitir.

p
i
= -0,183 q
i
= 1,0366 r
i
= 0,1464

'
i
p =0,1829
'
i
q =0,9634
'
i
r =-0,146

Difzyon dalga takn telenmesi metodunda maksimum k debisi 30. saatte
161,40 m
3
/sn olarak hesaplanmtr. Membada llen maksimum debi 12. saatte ve
171,0 m
3
/sn dir. Mansapta llm ikincil en byk deer giri akmnda olduu
gibi 9. ve 11. saatte 164,0 m
3
/sn dir. Hesaplanan deer ile llm deer arasnda
18 saat gibi olduka fazla bir fark olduu grlmektedir.

108


40
80
120
160
200
0 5 10 15 20 25 30 35 40
Zaman (sa)
D
e
b
i

(
m
3
/
s
n
)
Giri
Difzyon k
llen k

ekil 4.5. Difzyon dalga llm ve hesaplanm debi deerleri

Difzyon dalga takn telenmesi modeli kullanlarak hesaplanm k debi deeri
ile llm giri debi deerleri, llm k debi deerinin gsterildii grafik
ekil 4.5 de verilmitir.

ekil 4.6 da llm mansap debi deeri ile hesaplanm mansap debi deeri
arasndaki bant sunulmutur.
40
60
80
100
120
140
160
180
40 60 80 100 120 140 160 180
Hesaplanan Debi ( m3/sn)

l
e
n



D
e
b
i


(
m
3
/
s
n
)

ekil 4.6. Difzyon dalga modeli ile hesaplanm ve llm mansap debi deerleri
ilikisi

Difzyon dalga iin llm mansap debi deeri ile hesaplanm mansap debi
deerlerinin fark alnarak salma diyagram oluturulmu ve ekil 4.7 de
verilmitir.
109


-50
-30
-10
10
30
50
0 40 80 120 160 200
l l m Debi (m3/sn)

l
m

D
e
b
i

-

H
e
s
a
p
l
a
n
m

D
e
b
i

F
a
r
k

ekil 4.7. Difzyon dalga takn telenmesi salma diyagram

izelge 4.1 de difzyon dalga metodu ile telenmi takn deerleri verilmi, dier
modeller ile elde edilen sonularla karlatrlmtr.

4.4. Dinamik Dalga Modeli

Takn dalgasnn dinamik metotla telenmesi iin yaplan hesaplarda Souza (2009)
tarafndan Fortran programlama dilinde hazrlanm yazlm kullanlmtr.
Yazlmda sinsoidal bir hidrograf varsaym yaplm, Dt, Dx, kanal taban eimi,
toplam kanal kesiti uzunluu, kanal genilii, yanal akm durumu, hidrografn sresi,
Manning przllk katsays, yerekimi ivmesi ve giri debisi deerleri deikenler
olarak atanmtr. Dt, Dx deerlerine gre toplam kanal uzunluu ve hidrograf
sreleri iin NT; zaman ayrklatrmas deeri ve NX; mesafe ayrklatrmas deeri
kullanlmtr. Programn altrlmas neticesinde kt olarak hedeflenen zaman
aralnda dikkate alnan mesafe aral iin alan, debi akm hz ve akm ykseklii
deerlerini vermitir.

almada toplam kesit uzunluu 10.000 mdir. Mesafe ayrklatrmas iin
kullanlan Dx zaman aral 1.000 m dikkate alndnda NX deeri 11 olarak,
toplam hidrograf sresi 24 saat iin daha nceki blmlerde akland zere Dt
110


zaman aral iin NT zaman ayrklatrmasnda kullanlan NT deeri de 480 olarak
alnmtr. Kanal genilii; 26,0 m, Manning przllk katsays; 0.0954, yerekimi
ivmesi; 9,81 m/sn, yanal akm deeri sfr kabul edilmitir. Souza (2009) tarafndan
hazrlanan yazlm 24 saatlik deerlerin temin edilmesi iin revize edilmitir.
Program belirlenen klasrde mevcut olan input dosyasnda yer alan verileri kullanr,
ktlar ise ayn dosyada yer alacak olan yazlmdaki komutla oluturulan output
dosyasna tablo halinde yazlr. Program kts Excel dosyasna alnarak almada
kullanlabilecek son formu verilmitir. Yazlm, 24 saatlik llm hidrograf yerine
tek bir memba debisini kullanmaktadr. Bu yntemin, bir kesitten geen akm
deerinin mansaptaki telenmi deerinin ya da hidrografnn tespit edilebilmesi
asndan gerek fiziksel artlara uygun olabilecei dnlebilir ancak elde edilmi
hidrograf mevcut haliyle yanstmad iin de ayn zamanda dezavantajl olarak
kabul edilebilir. izelge 4.1 de dinamik dalga metodu ile telenmi takn deerleri
verilmitir. Yukarda da bahsedildii zere Fortran programlama dilinde Souza
tarafndan hazrlanm olan yazlmn kt hidrograf sinsoidal bir formdadr.

Dinamik dalga takn telenme metodu kullanlarak telenmi membada llen debi
deeri hidrograf, membada ve mansapta llm hidrograflar ile yaplan hesaplama
ile elde edilen mansap hidrograf arasndaki iliki ekil 4.8 de sunulmutur.

40
80
120
160
200
40 80 120 160 200
Hesaplanan debi m3/sn

l
e
n



D
e
b
i

(
m
3
/
s
n
)

ekil 4.8. Dinamik dalga modeli ile hesaplanm ve llm mansap debi deerleri
ilikisi
111


Dinamik dalga iin llm mansap debi deeri ile hesaplanm mansap debi
deerlerinin fark alnarak salma diyagram oluturulmu ve ekil 4.9 da
verilmitir.

-50
-30
-10
10
30
50
0 40 80 120 160 200
l l m Debi (m3/sn)

l
m

D
e
b
i

-

H
e
s
a
p
l
a
n
m

D
e
b
i

F
a
r
k

ekil 4.9. Dinamik dalga takn telenmesi salma diyagram

almada ele alnan Alara ay na ait akm gzlemlerinden maksimum giri
debisinin 12. saatte ve 171,0 m
3
/sn olduu grlmektedir. Dinamik metotla
hesaplanm maksimum k debisi 14. saatte ve 165,31 m
3
/sn dir. Bununla birlikte
mansapta llm maksimum debi 8. saatte ve 185 m
3
/sn dir. Bu deerden sonraki
ikincil en byk deer giri akmnda olduu gibi 9. ve 11. saatte 164,0 m
3
/sn dir.

4.5. Muskingum Cunge Modeli

almada, Muskingum Cunge modeli ile ncelikle mevcut memba enkesitinden pik
debi iin akm pik enkesit alan 78,59 m
2
olarak llmtr. 171 m
3
/sn olan pik
akm debisinin bu deere oran alnarak akm hz 2,18 m/sn elde edilmitir. Bu
deer, Ponce (1994) tarafndan 1,6 olarak verilen arlk katsays ile arplarak dalga
hz c; 3,48 m/sn olarak tespit edilmitir.

Fiziksel hzn saysal hza oran olan, baka bir deyile dalga hznn a hzna oran
olan Courant says (C); ele alnan kesit uzunluu deeri olan 10.000 m iin 1,25
112


olarak, hidrolik difzivitenin a difzivitesine oran olan hcre Reynolds says (D);
0,01 olarak elde edilmitir.

40
80
120
160
200
0 5 10 15 20
ZAMAN (sa)
D
E
B

(
m
3
/
s
n
)
Giri
M-C
k
llen
k

ekil 4.10. Muskingum-Cunge modeli ile hesaplanm ve llm debi deerleri

40
80
120
160
200
40 80 120 160 200
llen Debi (m3/sn)
H
e
s
a
p
l
a
n
a
n


D
e
b
i

(
m
3
/
s
n
)

ekil 4.11. Muskingum-Cunge modeli ile hesaplanm ve llm mansap debi
deerleri ilikisi

C ve D deerleri kullanlarak C
0
, C
1
ve C
2
telenme katsaylar elde edilmitir. Bu
deerler srasyla; 0,118, 0,987 ve -0,105 eklindedir. Elde edilen C
0
, C
1
ve C
2

deerleri, M-C mesafe zaman ayrklatrmas kullanlarak elde edilen ve debi
deerinini veren denklemde yerine yazlarak telenmi debi deerleri ardk biimde
tablo halinde elde edilmitir.
113


-50
-30
-10
10
30
50
0 40 80 120 160 200
l l m Debi (m3/sn)

l
m

D
e
b
i

-

H
e
s
a
p
l
a
n
m

D
e
b
i

F
a
r
k

ekil 4.12. Muskingum-Cunge modeli salma diyagram

izelge 4.1 de 1 saatlik zaman admlarnda dikkate alnan akarsu kesitinin
mansabnda kurulu bulunan akm gzlem istasyonunda kaydedilmi k hidrograf
deerleri ile kinematik model, difzyon model, dinamik model ve Muskingum
Cunge Modeli ile hesaplanan telenmi k hidrograflar verilmitir.
















114


5. TARTIMA ve SONU

Blgesel iklim, topografya ve ya alan bykl faktrlerinin birleiminden
meydana gelen taknlar tm dnyada olduu gibi lkemizde en sk grlen ve en
tahrip edici doal afetlerden biridir. Bir drenaj alanndan gelmesi beklenen
taknlarn hesab iin gnmze kadar teorik, ampirik veya bunlarn karm birok
formlasyon ortaya koyulmutur. Bunlarnn ounda, dikkate alnan havza
zellikleri ve iklim koullar birbirinden farkl olduundan ayn byklkteki
havzalar iin her birinin hesap sonular birbirinden farkl olmutur. Bununla birlikte
baz metotlarda havza alan bykl fonksiyonu esas alnm, alana ait dier baz
zellikler ile tekerrr ve olaslk durumlar gzard edilmitir. Bu almada ele
alnan hidrolik takn telenmesi modellerinde de havzaya ait zellikler ve iklim
zellikleri dikkate alnmamtr.
Bir takn dalgas, akarsu yata kapal mecra veya biriktirme haznesinden geerek
mansaba doru ilerlerken suyun bir ksm yatakta depolanr, dier ksm da k
kesitinden ilerlemesini srdrr. Dalga, gei srasnda zamana gre bir miktar
telenir. Bu telenme, tarm arazilerinin, yerleim merkezlerinin sular altnda
kalmasna, eitli yaplarn hasara uramasna ya da yklmasna sebep olabilir.
Taknlar, byk debi, yksek su seviyesi ve byk hzlar ile karakterize
edildiinden akarsular zerinde ina edilen tm yaplar iin takn debilerinin
bilinmesi ve bunlarn zararsz hale getirilmesi gerekir. Dolaysyla eitli amalarla
kullanlacak takn hidrograflarnn elde edilebilmesi iin taknlarn meydana geli
mekanizmasnn iyice anlalmas ve mekanizmay iyi temsil eden matematik
modellerin kurulmas gerekmektedir.
Bu almada, ele alnan akarsuyun eitli sebeplerle yatandan taarak,
evresindeki doal yapya, arazilere, yerleim yerlerine, altyap tesislerine ve
canllara zarar vermek suretiyle, etki blgesinde normal sosyo-ekonomik faaliyeti
kesintiye uratacak lde bir akm byklne ulamas iin geecek zamann
bilinmesi, akmn ykc etkiye sahip hacminin tespit edilebilmesi iin hidrolik ve
hidrolojik takn telenme metotlar ile hesaplamalar yaplm ve Antalya li snrlar
iinde doarak, Manavgat lesinde Akdenize dklen Alara aynda llen akm
115


verileri, kinematik, difzyon ve dinamik modeller ile Muskingum-Cunge modeli
kullanlarak elde edilen sonularla karlatrlmtr.
almada, hidrolik modeller ierisinde kinematik model ile ortaya kan sonularn
Alara aynda ele alnan 10.000 metrelik kesitin mansabndaki akm gzlem
istasyonunda gzlenen veriler ile en iyi ekilde benzetii, bununla birlikte mansap
hidrografnda 9. saatte 185,00 m
3
/sn lik pik debinin grlmesine ramen difzyon
dalga modeli sonularnda pik debi deerinin 23. saatte grld belirlenmitir.
Yaplan hesaplamalarda, kanal taban eimi 0,0132 olarak dikkate alnmtr. Bu
almada yer verilmemesine ramen, 0,0132 olan eim deerinden daha dk bir
eim deeri iin yine difzyon dalga modeli kullanlarak hesaplamalar yapldnda,
hesaplanm mansap debisi deerlerinin llm deerlere yaknsad grlmtr.
Dinamik model sonular sinsoidal bir ekilde elde edilmi pik debi 14. saatte ve
165,31 m
3
/sn olarak hesaplanmtr dolaysyla llm deerlerlerle rtmemitir.
almada kullanlan tek hidrolojik model olan Muskingum-Cunge modeli de
llm deerlerle rten sonular ortaya koymutur. Bununla birlikte 9. saatte
177,60 m
3
/sn pik debi deerinin grld metot ile mansapta llm verileri de
kullanlarak hesaplama admlarnn tamamland gz ard edilmemelidir. Bu
durumun mansapta kaydedilmi verilerin bulunmad akarsu kesitleri iin yaplacak
hesaplamalarda bir dezavantaj tekil edecei dnlmektedir. Muskingum Cunge
metodu, hesaplama sresinin ksa olmas ve hesaplama kolayl asndan kinematik
modele gre daha avantajldr.

Akarsu taknlarnn telenmesi, suyun ykc zararlarndan korunmak ve sahip
olduu ekonomik ve sosyal potansiyelinden yararlanmak asndan, su kaynaklarnn
gelitirilmesi almalarnda byk nem tar. Bu amala Alara ay akm ve yatak
karakteristiklerinin dikkate alnd bu alma ile ele alnan deerler iin; kinematik
dalga modelinin dier hidrolik modellere gre daha gvenilir sonular ortaya
koyduu grlmtr. Bununla birlikte hem memba hem de mansap kesitinde akm
verilerinin mevcut olmas halinde Muskingum-Cunge modeli de uygun sonular
ortaya koymutur. Dolaysyla, Alara ay iin her iki modelin takn telenmesinde
kullanlabilirlii belirlenmitir.
116


6. KAYNAKLAR

Adrien, N.G., 2003. Computational Hydraulics and Hydrology: An Illustrated
Dictionary. CRC Press, Taylor and Francis Group, 464 s., Florida, USA.

Arcement, Jr. G.J., Schneider, V.R., 1989. Guide for selecting Manning's roughness
coefficients for natural channels and flood plains. United States Geological
Survey Water-supply Paper 2339, Metric Version, 67 s., USA.

ASCE Task Committee on Hydrology Handbook, 1996. Hydrology Handbook
Second Edition. Manuals and Reports on Engineering Practice, No. 28,
American Society of Civil Engineers, 784 p., New York, USA.

Ayyoubzadeh, S.A., Zahiri, A., 2004. Numerical study of flood routing in compound
channels. Hydraulics of Dams and River Structures, Vol. 1, Part 11, pp. 353-
360.

Bajracharya, K., Barry, D.A., 1997. Accuracy criteria for linearised diffusion wave
flood routing. Journal of Hydrology, Vol. 195, pp. 200-217.

Barnes, H.H.Jr., 1967. Roughness characteristics of natural channels. Geological
Survey Water-Supply Paper 1849, US Government Printing Office, 213 s.,
Washington, USA.

Barry, D.A., Bajracharya, K., 1993. Optimal solutions of the linearised diffusion
routing model. International Congress on Modelling and Simulation, 3, pp
1575-1580, Perth, Australia.

Bayazt, M., 2002. Trkiye de taknlar ve takn kontrol ynetimi. Trkiye
Mhendislik Haberleri, Say 418, s. 27-29.

Bedient, P. B., Huber, W. C., 1988. Hydrology and Floodplain Analysis, Ch. 4, p.
259-260, Addison-Wesley Publishing Company, USA.

Bingham, H.B., Zhang, H., 2007. On the accuracy of finite difference solutions for
nonlinear water waves. Journal of Engineering Mathematics, Vol. 58, No. 1-
4, pp. 211-228.

Blandford, G.E., Ormsbee, L.E., 1993. A diffusion wave finite element model for
channel networks. Journal of Hydrology, Vol. 142, pp. 99 120.

Blazek, J., 2001. Computational Fluid Dynamics: Principles and Applications.
Elsever Scence Ltd, 440 s., U.K.

Brakensiek, D.L., Comer, G.H., 1965. A re-examination of a flood routing method
comparison. Journal of Hydrology. Vol. 3, pp. 225-230.

Brater, E.F., King, H.W., Lindell, J.E., Wei, C.Y., 1996. Handbook of Hydraulics.
Mc Graw Hill Companies, Inc., 640 p., USA.
117


Bulu, A., Ylmaz, E., 2002. Serbest yzeyli akmlarda przllk katsaysnn
belirlenmesi. TMH - Trkiye Mhendislik Haberleri, Say 420-421-422, s.
79-81.

Cappelaere, B., 1997. Accurate diffusive wave routing. Journal of Hydraulic
Engineering, Vol. 123, No. 3, pp. 174-181.

Castro, J.A.G., 2000. Applicability of hydraulic performance graph for unsteady flow
routing. Ph.D. Thesis, University of Illinois, 147 pp.

Chagas, P., Souza, R., 2005. Development of a numeric model, with explicit
solution, to study flood wave propagation. AGU Hydrology Days 2005,
Colorado State University, pp. 205-210, Fort Collins, Colorado, USA.

Chanson, H., 2004. Environmental Hydraulics of Open Channel Flows. Butterworth
Heinemann, 488 p., UK, USA.

Chaudry, M.H., 2008. Open-Channel Flow, Second Edition. Springer Science
Business Media, LLC, 523 s., USA.

Chow, V. T., 1959, Open-Channel Hydraulics, McGraw-Hill Book Co., 698 p. New
York, USA.

Chung, W.H., Aldama, A.A., Smith, J.A., 1993. On the effects of downstream
boundary conditions on diffusive flood routing. Advances in Water
Resources, Vol. 16, pp. 259-275.

Courant, R., Bers, L., Stoker J.J., 1957. Water Waves. Pure and Applied
Mathematics, Vol.4, Interscience Publishers, Inc., 609 p., New York, USA.

Cunge, J. A., Holly, F. M., Verwey, A., 1980. Practical Aspects of Computational
River Hydraulics, Pitman Advanced Pubs., 420 p., Boston, USA.

Cunge, J.A., 1999. Discussion of 1. Accuracy criteria for linearised diffusion wave
flood routing by K. Bajracharya and D.A. Barry (Journal of Hydrology, 195
(1997) 200217), 2. Similarity of kinematic and diffusive waves: A comment
on the paper (1) by R. Szymkiewicz. Journal of Hydrology Vol. 216, Issues
3-4, pp. 254-256.

imen, M., 1995. Difzyon Yntemi le Akarsu Yatandaki Taknlarn
telenmesi. Yksek Lisans Tezi, Sleyman Demirel niversitesi, 71 s.

Davie, T., 2008. Fundamentals of Hydrology. Routledge, Taylor and Francis Group,
200 p., London, GB, New York, USA.

Denrou, B.A., Houstis, E.N., Papatheodorou, T.S., Dendrou, S.A., 1978. Numerical
methods for flood-routing problems. 37 p. http://www.cs.purdue.edu/rese
arch/technical_reports/1978/TR%2078-279.pdf. Eriim Tarihi: 14.04.2009.

118


Dooge, J.C.I., Kundzewicz, Z.W., Napirkowski, J.J., 1983. On backwater effects in
linear diffusion flood routing. Hydrological Sciences Journal, Vol. 28 (3), pp.
391-402.

Dooge, J.C.I., Napirkowski, J.J:, 1987. Applicability of diffusion analogy in flood
routing. Acta Geophysica Polonica, Vol. XXXV, no. 1, pp. 65-75.

EE, 2009. Byk akarsu havzalar. http://www.eie.gov.tr/turkce/YEK/HES
/hidroloji/havzalar.html. Eriim Tarihi: 16.06.2009.

EE, 2009. Mteferrik Orta Akdeniz Sular Havzas. http://www.eie.gov.tr/turkce
/YEK/HES/hidroloji/09oakdeniz.html. Eriim Tarihi: 16.06.2009.

Fan, P., Li, J.C., 2006. Diffusive wave solutions for open channel flows with uniform
and concentrated lateral inflow. Advances in Water Resources, Vol. 29, pp.
1000-1019.

Featherstone, R.E., Nalluri, C., 1995. Civil Engineering Hydraulics, Essential Theory
with Worked Examples. Blackwell Science Ltd., 401 s., MA, USA.

Ferrick, M.G., Goodman, N.J., 1998. Analysis of linear and monoclinal river wave
solutions. Journal of Hydraulic Engineering, Vol. 124, Issue 7, pp.728-741.

Fread, D.L., 1973. Effects of time step size in implicit dynamic routing. American
Water Resources Association, Vol. 9, No. 2, pp. 338-351.

Fread, D.L., 1974. Implicit dynamic routing of floods and surges in the Lower
Mississippi. American Geophysical Union Spring Meeting, Sunum, 26 s.,
Washington, D.C., USA.

Fread, D.L., 1975. Discussion of comparison of four numerical methods for flood
routing. Journal of the Hydraulics Division, American Society of Civil
Engineers, Vol. 101, No. 3, pp. 565-567.

Fread, D.L., 1977. Discussion of finite element solution of St.-Venant Equations.
Journal of the Hydraulics Division, American Society of Civil Engineers,
Vol. 103, No. 1, pp. 92-95.

Fread, D.L., 1978. NWS operational dynamic wave model. Verification of
Mathematical and Physical Models in Hydraulic Engineering, 26th Annual
Hydraulic Div. Specialty Conference, pp. 455-464, Maryland, USA.

Fread,. D.L., 1978. National Weather Service Operational Dynamic Wave Model.
Seminerlerde Sunulmu Ders Notlar, 49 s., Vicksburg, Mississippi; Kansas
City, Missouri; Minneapolis, Minnesota; Tulsa, Oklahoma; College Park,
Maryland; Davis, California; San Jose, Costa Rica; Miami, Florida,
USA. http://www.weather.gov/ohd/hrl/hsmb/docs/hydraulics/papers_before_
2009/hl_111.pdf. Eriim Tarihi:17.04.2009.

119


Fread, D.L., 1981. Flood routing: a synopsis of past, present, and future capability.
Proceedings of the International Symposium on Rainfall-Runoff Modeling,
Mississippi State Univesity, pp. 521-542, Mississippi, USA.

Fread, D.L., 1983. Applicability criteria for kinematic and diffusion routing models.
American Water Resource Conference, 8 pp., San Antonio, Texas, USA.
http://www.weather.gov/ohd/hrl/hsmb/docs/hydraulics/papers_before_2009/h
l_183.pdf. Eriim Tarihi: 17.04.2009.

Fread, D.L., 1989. Flood routing models and the Manning n. 10 pp.
http://www.weather.gov/ohd/hrl/hsmb/docs/hydraulics/papers_before_2009/h
l_271.pdf. Eriim Tarihi: 17.04.2009.

Fread, D.L., Smith, G.F., 1978. Calibration technique for 1-d unsteady flow models.
Journal of the Hydraulics Division, American Society of Civil Engineers,
Vol. 104, No. 7, pp. 1027-1044.

Fread, D.L., Lewis, J.M., 1991. Parameter optimization of dynamic routing models.
Water Forum '86, World Water Issues in Evolution 1986, ASCE, pp. 443-
450, Long Beach, CA, USA.

Fread, D.L., Lewis, J.M., 1993. Selection of Dx ve Dt computational steps for four-
implicit nonlineer dynamic routing models. ASCE National Hydraulic
Engineering Conference, 5 p., San Francisco, CA, USA.

Garcia, R., Kahawita, R.A., 1986. Numerical solution of the St. Venant equations
with the MacCormack finite difference scheme. International Journal for
Numerical Methods in Fluids, Vol. 6, pp. 259-274.

Gasiorowski, D., Szymkiewicz, R., 2007. Mass and momentum conservation in the
simplified flood routing models. Journal of Hydrology, Vol. 346, pp. 5158.

Gonwa, W.S., Kavvas, M.L., 1986. A modified diffusion equation for flood
propagation in trapezoidal channels. Journal of Hydrology, Vol. 83, pp. 119-
136.

Goring, D.G., 1984. Flood routing by a linear systems analysis technique. Journal of
Hydrology, Vol. 69, pp. 59-76.

Gkolu, F., 2000. Akarsularda takn dalgalarnn saysal analizi. Yksek Lisans
Tezi, Yldz Teknik niversitesi, 239 s.

Grbz, A., 2008. Taknlarn insan hayatna ve ekonomiye olan etkileri. 5. Dnya
Su Forumu Trkiye Blgesel Su Toplantlar, Takn Konferans, Bildiri
Kitab, s. 47-57, Edirne.

Herschy, R.W., 2002. The worlds maximum obseved floods. Flow Measurement
and Instrumentation, Vol.13, pp. 231-235.

120


Hicks, F.E., 1996. Hydraulic flood routing with minimal channel data: Peace River,
Canada. Canadian Journal of Civil Engineering, Vol.23, pp.524-535.

Hoffmann, K.A., Chiang, S.T., 2000. Computational Fluid Dynamics Volume I.
Engineering Education System. 486 s., Kansas, USA.

Hromadka, II, T.V., DeVries, J.J., 1988. Kinematic wave routing and computational
error. Journal of Hydraulic Engineering, Vol. 114, No. 2, pp. 207-217.

Huang, J., Song, C.C.S., 1985. Stability of dynamic flood routing. Journal of
Hydraulic Engineering, Vol. 111, No. 12, pp. 1497-1505.

Isaacson, E., Stoker, J.J., Troesch, A., 1956. Numerical Solution of Flood Prediction
and River Regulation Problems, Report III. Institute of Mathematical
Sciences, New York University, 72 p., USA.

Jansen, P.Ph., Van Bendegom, L., Van Den Berg, J., De Vries, M., Zanen, A., 1979.
Principles of River Engineering. Pitman Books Limited, 509 s., London,
Great Britain.

Jin, M., Fread, D.L., 1996. Channel routing with flow losses. Journal of Hydraulic
Engineering, Vol. 122, No. 10, pp. 580-582.

Jin, M., Fread, D.L., 1997. Dynamic flood routing with explicit and implicit
numerical solution schemes. Journal of Hydraulic Engineering, Vol. 123, No.
3, pp. 166-173.

Kabir, N., 1984. Numerical Flood Routing For Natural Channels. Ph.D. Thesis,
Washington State University, 147 pp.

Kadolu, M., 2008. Sel ve heyelan risk ynetimi. 5. Dnya Su Forumu Hazrlk
Sreci Blgesel Toplants, Takn Sel ve Heyelan Konferanslar Bildiriler
Kitab, s. 11-37, Samsun.

Kazezylmaz-Alhan, C.M., Medina Jr., M.A., Rao, P., 2005. On numerical modelling
of overland flow. Applied Mathematics and Computation, Vol. 166, pp. 724-
740.

Keskin, M.E., 1989. Farkl Enkesitli Akarsularda Kinematik Modelle Takn
telenmesi. Yksek Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi, 82 s.

Keskin, M.E., Araliolu, N., 1997. A simplified dynamic model for flood routing
in rectangular channels. Journal of Hydrology, Vol. 202, pp. 302-314.

Kler, ., zgler, H., 2002. Trkiyede takn durumu. Trkiye Mhendislik
Haberleri, Say 420421422, s. 142-144.

Kibler, D. F., and Woolhiser, D. A., 1970. The kinematic cascade as a hydraulic
model. Hydrology Paper, no. 39, Colorado State University, USA.

121


Kundzewicz, Z., 1983. Hydrodynamic determination of parameters of linear flood
routing models. Scientific Procedures Applied to the Planning, Design and
Management of Water Resources Systems, Proceedings of the Hamburg
Symposium, IAHS Publication No. 147, pp. 149-160.

McKay, K.A., 1997. Hydraulic flood routing with minimal channel data. M.Sc.
Thesis, University of Alberta, 179 pp.

Miller, A. W., Cunge, J. A.,1975. Simplified Equations of Unsteady Flow, Ch. 5,
Water Resources Pubs., p. 183-257.

Mishra, S.K., Singh, V.P., 2001. On the Seddon speed formula. Hydrological
Sciences Journal, Vol. 46, No. 3, pp. 333-347.

Mishra, S.K., Singh, V.P., 2003. Role of the dimensionless number in wave analysis.
Hydrological Processes, Vol. 17, pp. 651-669.

Moramarco, T., Singh, V.P., 2000. A practical method for analysis of river waves
and for kinematic wave routing in natural channel networks. Hydrological
Processes, Vol. 14, pp. 51-62.

Morikawa, G.K., 1954. On the Theory of Flood Waves in Rivers. Institute of
Mathematical Sciences, New York University, 24 p., USA.

Morikawa, G.K., 1957. Non-linear diffusion of flood waves in rivers.
Communications on Pure and Applied Mathemeatics, Volume 10, no. 2, pp.
291-303.

Moussa, R., Bocquillon, C., 1995. A new Crank-Nicholson algorithm for solving the
diffusive wave flood routing equation along a complex channel network.
Transactions on Modelling and Simulation, Vol. 10, pp. 221-228.

Moussa, R., 1996. Analytical Hayami solution for the diffusive wave flood routing
problem with lateral inflow. Hydrological Processes, Vol.10, pp.1209-1227.

Moussa, R., Bocquillon, C., 1996. Algorithms for solving the diffusive wave flood
routing equation. Hydrological Processes, Vol.10, pp.105-123.

Moussa, R., Bocquillon, C., 1996. Criteria for the choice of flood-routing methods in
natural channels. Journal of Hydrology Vol. 186, pp. 1-30.

Moussa, R., Bocquillon, C., 2001. Fractional-step method solution of diffusive wave
equation. Journal of Hydrologic Engineering, Vol. 6, No. 1, pp. 11-19.

Mozayeny, B., Song, C.S., 1969. Propagation of flood waves in open channels.
Journal of the Hydraulics Division, American Society of Civil Engineers,
Vol. 95, No. 3, pp. 877-892.

122


Napiorkowski, J.J., Dooge, J.C.I., 1988. Analytical solution of channel flow model
with downstream control. Hydrological Sciences Journal, Vol. 33, No. 3, pp.
269-287.

Nwaogazie, F.I.L., Avdhesh, K.T., 1984. Unified streamflow routing by finite
elements. Journal of Hydraulic Engineering, Vol. 110, No. 11, pp. 1595-1611.

Onuluel, G., Harmancolu, N.B., 2002. Su kaynakl doal afet: takn. Trkiye
Mhendislik Haberleri, Say 420421422, s. 131-132.

Overton, D. E., 1972. Kinematic flow on long impermeable planes. Water Resources
Bulletin, American Water Resources Association Volume 8, no. 6, pp.1198-
1204.

zden, ., Gke, O., Demir, A., ifti, A., Koak, A., 2008. Trkiye deki su
basknlarnn mekansal ve zamansal dalm. 5. Dnya Su Forumu Hazrlk
Sreci Blgesel Toplants, Takn Sel ve Heyelan Konferanslar Bildiriler
Kitab, s. 157-164, Samsun.

Perumal, M., Ranga Raju, K.G.,1999. Approximate convection-diffusion equations.
Journal of Hydrologic Engineering, Vol. 4, No. 2, pp. 160-164.

Ponce, V.M., Li, R.M., Simons, D.B., 1978. Applicability of kinematic and diffusion
models. Journal of the Hydraulics Division, Proceedings of the American
Society of Civil Engineers, Vol. 104, No. HY3, pp. 353-360.

Ponce, V.M., Theurer, F.D., 1982. Accuracy criteria in diffusion routing. Journal of
the Hydraulics Division, Proceedings of the American Society of Civil
Engineers, Vol. 108, No. HY6, pp. 747-757.

Ponce, V.M., Pipkin, D.G., 1987. Kinematic, diffusion and dynamic catchment
modeling. Proceedings, Engineering Hydrology Symposium, ASCE, pp. 305-
310, Williamsburg, Virginia, USA.

Ponce, V.M., 1990. Generalized diffusion wave equation with inertial effects. Water
Resources Research, Vol. 26, No. 5, pp. 1099-1101.

Ponce, V.M., 1991. The kinematic wave controversy. Journal of Hydraulic
Engineering, Vol. 117, No. 4, pp. 511-525.

Ponce, V.M., 1992. Kinematic wave modelling: where do we go from here?
International Symposium on Hydrology of Mountainous Areas, pp. 485-495,
Shimla, India.

Ponce, V.M., 1994. Engineering Hydrology: Principles and Practices. Chapter 9,
Prentice Hall, Englewood Cliffs, NJ, USA, pp. 270-301.

Ponce, V.M., Huston, P.T., 1994. New perspective on the convection-diffusion-
dispersion equation. Water Resources Research, Vol. 30, No. 5, pp. 1619-
1620.
123


Ponce, V.M., 1996. Analytical verification of Muskingum-Cunge routing. Journal of
Hydrology, Volume 174, pp. 235-241.

Ponce, V.M., 2009. Yazl Grme. Civil, Construction and Environmental
Engineering Department, San Diego State University, San Diego, CA, USA.

Price, R.K., 1982. A nonlineer theory of flood wave propagation. Applied
Mathematical Modelling, Vol. 6, Issue 5, pp. 338-342

Puttaraska, P., Sriwongsitanon, N., Lipiwattanakarn, S., 2004. Development of one
dimensional implicit dynamic wave model. Kasetsart Journal (Natural
Science), Vol. 38, No. 3, pp. 409-418.

Ramirez, J. A., 2000. Prediction and modelling of flood hydrology and hydraulics.
Ch. 11 of Inland Flood Hazards: Human Riparian and Aquatic Communities
Eds. Cabbridge University Pres, p. 53.

Rutschmann, P., Hager, W.H., 1996. Diffusion of floodwaves. Journal of Hydrology,
Vol.178, pp. 19-32.

Shultz, M.J. 1992. Comparison of Flood Routing Methods For a Rapidly Rising
Hydrograph Routed Through a Very Wide Channel. M.Sc. Thesis, The
University of Texas, Arlington, 146 pp.

Singh, A.K., Porey, P.D., Ranga Raju, K.G., 1997. Criterion for location of
downstream control for dynamic flood routing. Journal of Hydrology, Vol.
196, pp. 66-75.

Singh, V.P., 1976. A note on the step error of some finite difference schemes used to
solve kinematic wave equations. Journal of Hydrology, Vol. 30, pp. 247-255.

Singh, V.P., 2001. Kinematic wave modelling in water resources: a historical
perspective. Hydrological Processes, Vol. 15, pp. 671-706.

Singh, V.P., 2004. Flow routing in open channels: some recent advances. Sunum,
Second International Conference on Fluvial Hydraulics, University of Napoli
Federico II, Naples, 23 p., Italy.

Singh, V.P., Wang, G.T., Adrian, D.D., 1997. Flood routing based on diffusion wave
equation using mixing cell method. Hydrological Processes, Vol.11, pp.1881-
1894.

Sivapalan, M., Bates, B.C., Larsen, J.E., 1997. A generalized, non-liear, diffusion
wave equation: theoretical development an application. Journal of Hydrology,
192, pp. 1-16.

Smith, A.A., 1980. A generalized approach to kinematic flood routing. Journal of
Hydrology, Vol. 45, pp. 71-89.
124


Soentoro, E.A., 1991. Comparison of flood routing methods. M.Sc. Thesis, The
University of British Columbia, 106 p. https://dspace.library.ubc.ca/dspace
/bitstream/2429/1644/1/ubc_1992_spring_soentoro_edy.pdf. Eriim Tarihi:
16.04.2009.

Souza, R., 2009. Yazl Grme. Professor Titular, Departamento de Engenharia
Hidrulica e Ambiental, Universidade Federal do Cear, Fortaleza, CE,
Brasil.

Szymkiewicz, R., 1999. Similarity of kinematic and diffusive waves: a comment on
accuracy criteria for linearised diffusion wave flood routing: By K.
Bajracharya and D.A. Barry (Journal of Hydrology, Vol. 195 (1997), 200-
217). Journal of Hydrology, Vol. 216, Issues 3-4, pp. 248-251.

ahinba, ., 2008. Anadolu Gncesi, Alara ay. arkteri Prodksiyon, Digiturk, z
Tv.

Tadjeran, C., Meerschaert, M.M., 2007. A second-order accurate numerical method
fort he two-dimensional fractional difusion equation. Journal of
Computational Physics. Vol. 220, pp.813-823.

Tingsanchali, T., Manandhar, S.K., 1985. Analytical diffusion model for flood
routing. Journal of Hydraulic Engineering, Vol. 111, No. 3, pp. 435-454.

Thomas, I.E., Wormleaton, P.R., 1971. Finite difference solution of the flood
diffusion equation. Journal of Hydrology, 12, North Holland Publishing Co.,
pp. 211-221, Amsterdam.

TMMOB, 2009. Kresel Su Politikalar ve Trkiye TMMOB Su Raporu. Trk
Mhendis ve Mimar Odalar Birlii, 79 s., Ankara.

Tsai, C.W., 2003. Applicability of kinematic, noninertia, and quasi-steady dynamic
wave models to unsteady flow routing. Journal of Hydraulic Engineering,
Vol. 129, No. 8, pp. 613-627.

Tsai, C.W., 2005. Flood routing in mild-sloped rivers-wave characteristics and
download backwater effect. Journal of Hydrology, Vol. 308, pp. 151-167.

Tung, Y.K., 1989. Uncertainty on travel time in kinematic wave channel routing.
Symposium Proceedings WWRC-89-30 1989 in Channel Flow and
Catchment Runoff Proceedings of the International Conference for
Centennial of Manning's Formula and Kuichling's Rational Formula, 16 s.,
http://library.wrds.uwyo.edu/wrp/89-30/89-30.html. Eriim Tarihi: 16.04.
2009.

Turan, F., 2002. Trkiyenin su ve toprak kaynaklar potansiyeli ve geliimi. Trkiye
Mhendislik Haberleri, Say 420421422, s. 16-19.

125


USACE, 1993. River Hydraulics. Engineering and Design, Engineer Manual,
Department of the Army, U.S. Army Corps of Engineers, p. 5-29,
Washington, DC, USA.

USACE, 1994. Flood-Runoff Analysis. Engineering and Design, Engineer Manual,
Department of the Army, U.S. Army Corps of Engineers, p. 9-3, Washington,
DC, USA.

Ukay, S., Aksu, S., 2002. lkemizde taknlar, nedenleri, zararlar ve alnmas
gereken nlemler. Trkiye Mhendislik Haberleri, Say 420421422, s. 133-
136.

Wang, G.T., Chen, S., Boll, J., Singh, V.P., 2003. Nonlinear convection-diffusion
equation with mixing-cell method for channel flood routing. Journal of
Hydrologic Engineering, Vol. 8, No. 5, pp. 259-265.

Witek, M.L., Teixeria, J., Flatau, P.J., 2008. On stable and explicit numerical
methods for the advection-diffusion equation. Mathematics and Computers in
Simulations. Vol. 79, pp. 561-570

Woolhiser, D. A. and Liggett, J. A., 1967. Unsteady, one-dimensional flow over a
plane-the rising hydrograph. Water Resources Research, v. 3, no. 3, p.753-
771

Wormleaton, P.R., Karmegam, M., 1984. Parameter optimization in flood routing.
Journal of Hydraulic Engineering, Vol. 110, pp. 1799-1814.

Yen, C.L., 1989. Flood routing in steep streams. 33rd Japanese Conference on
Hydraulics, Invited Lecture, Proc., JSCE, 8 s., http://library.jsce.or.jp/jsce/
open/00028/1989/33-0009.pdf. Eriim Tarihi: 16.04.2009.

Yen, B.C., Tsai, C.W.S., 2001. On noninertia wave versus diffusion wave in flood
routing. Journal of Hydrology, Vol. 244, pp. 97-104.

Ykselen, M.A., 2009. Mhendislikte Bilgisayar Uygulamalar Ders Notlar. Uak
ve Uzay Bilimleri Fakltesi, T, 31 s. http://www2.itu.edu.tr/~
yukselen/UCK348/02-%20K%FDsmi%20diferansiyel%20denklemler.pdf.
Eriim Tarihi: 10.06.2009








126


ZGEM



Ad Soyad : lkay ZDOAN
Doum Yeri ve Yl : Kayseri - 1975
Medeni Hali : Evli
Yabanc Dili : ngilizce


Eitim Durumu (Kurum ve Yl)
Lise : Isparta ehit Ali hsan Kalmaz Lisesi 1990/1993
Lisans : Sleyman Demirel niversitesi, Mhendislik Mimarlk Fakltesi,
naat Mhendislii Blm, 1994/1998
Yksek Lisans : Sleyman Demirel niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, naat
Mhendislii A.B.D., 1999/2002


alt Kurum/Kurumlar ve Yl:
adan naat A.. 1998/1999
Polat naat 1999
MRA naat A..- Preussag Wasser Tecknik GmbH Kons. 2000
Ali Rza Olcay naat Taahht Ticaret 2000/2001
Polat naat 2001/2002
KHGM, Ky Hizmetleri Erzurum 10. Blge Md. 2002/2003
Hv.K.K.l, Hv.Loj.K.l, s.n.Alty.Tes.D.Bk. 2003/2004
KHGM, Ky Hizmetleri Erzurum 10. Blge Md. 2004/2005
Isparta l zel daresi 2005/2008
Tarm ve Krsal Kalknmay Destekleme Kurumu
Isparta l Koordinatrl 2008/2009
Isparta l zel daresi 2009